Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ԵՎ ՊԱՐՏԱՎՈՐԵՑՄԱՆՀԱՅՑԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՀԱՅՑԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՊարտավորեցման հայցի նպատակը իրավասու վարչական մարմնինպարտադրելն է՝ ընդունելու այն բարենպաստ վարչական ակտը, որի ընդունումը մերժվել է վարչական մարմնի կողմից։ Այս հայցատեսակի թույլատրելիության համար պարտադիր պայման է հայցվորի կողմից մինչև հայց ներկայացնելը վարչական մարմնին իր համար համապատասխան բարենպաստ վարչական ակտ ընդունելու պահանջով դիմած և մերժված լինելը։ Ընդ որում՝ պարտավորեցման հայցը ներառում է վարչական մարմնի կողմից հայցվորի պահանջը մերժող միջամտող վարչական ակտը վիճարկելուպահանջը։ Տվյալ դեպքում գործ ունենք ոչ ինքնուրույն վիճարկման հայցի հետ,որի վերաբերյալ անհրաժեշտ չէ, որ հայցվորը առանձին պահանջ ներկայացրած լինի։ Պարտավորեցման հայցը ինքնաբերաբար կերպով ուղղված է նաև վարչական մարմնի՝ քաղաքացու դիմումը մերժող որոշման դեմ, և այդ առումովպարտավորեցման հայցի հետ միշտ կապված է ոչ ինքնուրույն վիճարկմանհայց։ Եթե վարչական դատարանը հայցը բավարարում է, ապա նա վարչականմարմնին պարտավորեցնում է ընդունելու ակնկալվող վարչական ակտը։ Քաղաքացու դիմումը մերժող վարչական ակտի վերացման առանձին պահանջպետք չէ ներկայացնել, քանի որ նման պարագայում քաղաքացու իրավունքիպաշտպանության անհրաժեշտություն չկա։ Նախկին օրենսգրքի՝ պարտավորեցման հայցի խմբագրության պայմաններում իրավակիրառողի մոտ խնդիրներ էին առաջանում՝ կապված այն հարցի հետ, թե արդյոք պարտավորեցման հայցի հետ միաժամանակ պետք է ներկայացնել վիճարկման հայց։ Այդ իսկ պատճառով, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ` ՎԴՕ) 67-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվեց, որպարտավորեցման հայցը ներառում է վարչական մարմնի կողմից նույն հոդվածի 1-ին մասում նշված միջամտող վարչական ակտը վիճարկելու պահանջը։ Կարծում ենք, որ ՀՀ վարչական դատարանը գործը քննելիս պետք է հաշվի առնի վիճարկման ու պարտավորեցման հայցի անխզելի կապը, և այն դեպքում, երբ ներկայացված պարտավորեցման հայցի մեջ բացակայի վիճարկմանհայցը, ապա հայցադիմումի ընդունումը մերժվի։ Այսպես՝ ՀՀ վարչական դատարանը, քննելով քաղաքացու հայցը Երևանի քաղաքապետարանի29.04.2014 թվականի թիվ 04/Վ-472 գրությունը անվավեր ճանաչելու ևԵրևանի քաղաքապետին համապատասխան որոշում կայացնելուն պարտավորեցնելու մասին, 17.12.2014 թվականի որոշմամբ վարչական գործի վարույթը բարենպաստ վարչական ակտ ընդունելուն պարտավորեցնելու պահանջիմասով կարճել է այն պատճառաբանությամբ, որ պարտավորեցման հայց ներկայացնելու համար անհրաժեշտ նախապայմանը՝ հայցվորի դիմումի ըստ էության քննության արդյունքում վարչական մարմնից խնդրարկված բարենպաստ վարչական ակտի մերժումը առկա չէ1, բայց շարունակել է գործի քննությունը վիճարկման հայցի մասով, ինչը անընդունելի է, քանի որ պարտավորեցման հայցը չի կարող առանձնացվել վիճարկման հայցից։ Հարկ ենք համարում նշել, որ պարտավորեցման հայցի դեպքում բարենպաստ վարչական ակտ ընդունելուն պարտավորեցնելու պահանջը պետք էբխի օրենսդրությունից և տվյալ վարչական մարմնի իրավասություններից, ինչպես նաև չխախտի ուրիշների իրավունքները։ Այս հարցին անդրադարձել էնաև ՀՀ վարչական վերաքննիչ դատարանը․ «Պարտավորեցման հայց կարողէ ներկայացվել ընդդեմ այն վարչական մարմնի, որի իրավասությունների սահմանում է տվյալ վարչական ակտի ընդունումը, ընդ որում՝ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտը պետք է լինի իրավաչափ և չխախտի այլ անձանցիրավունքները։ Այսինքն՝ հայց ներկայացնելու միջոցով հայցվորը պետք էնպատակ հետապնդի ոչ միայն հասնելու որևէ վարչական ակտի ընդունմանը,այլև իր համար ոչ բարենպաստ հետևանքների վերացմանը, որը տվյալ պարագայում հնարավոր է՝ վարչական ակտի ընդունման իրավասություն ունեցողվարչական մարմնին պարտավորեցնելով։ Միաժամանակ վերը նշված հոդվածի վերլուծությունից պարզ է դառնում,որ պարտավորեցման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ընդունելու այնբարենպաստ վարչական ակտը, որի ընդունման համար վերջինս արդեն իսկդիմել է վարչական մարմնին, և որը համապատասխան մարմինը մերժել է2»։ Վարչական դատավարության նախկին օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարտավորեցման հայցով հայցվորը կարող էր պահանջել ընդունել այնբարենպաստ վարչական ակտը, որի ընդունումը մերժվել է վարչական մարմնիկողմից, կամ որը նա չի ընդունել։ Այսինքն՝ «պարտավորեցման հայցի» հասկացությունը ներառում էր այն դեպքերը, երբ անձը դիմել էր վարչական մարմնին՝իր համար բարենպաստ վարչական ակտ ընդունելու համար, և վարչականմարմինն այն չէր ընդունել։ Սա, իհարկե, չի նույնանում վարչական ակտն ընդունելը մերժելու հետ. այս դեպքում խոսքն այն մասին է, որ վարչական մարմինն ընդհանրապես չի անդրադարձել անձի դիմումին, և որևէ գրավոր մերժում առկա չէ, այսինքն՝ վարչական մարմինը անգործություն է դրսևորել։ 1 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/2659/05/14 վարչական գործով 17.12.2014 թվականիվճիռը։ 2 Տե՛ս ՀՀ վարչական վերաքննիչ դատարանի թիվ ՎԴ/2228/05/14 վարչական գործով16.09.2014 թվականի որոշումը։ Նման կարգավորում առկա է նաև Գերմանիայի վարչական դատավարության օրենսգրքում։ Այսպես՝ օրենսգրքի 42-րդ հոդվածի համաձայն՝ անձը կարող է դիմել դատարան վարչական մարմնին վարչական ակտ (որի ընդունումըմերժվել է, կամ որը վարչական մարմինը չի ընդունել) ընդունելուն պարտավորեցնելու պահանջով։ Կարծում ենք՝ պետք է տարանջատել վարչական ակտիընդունումը մերժելը և վարչական ակտ չընդունելը, քանի որ եթե առաջին դեպքում վարչական մարմինը, քննելով անձի պահանջը, կայացնում է անբարենպաստ վարչական ակտ, ապա երկրորդ դեպքում վարչական մարմինը որևէգործողություն չի ձեռնարկում՝ անձի դիմումին ընթացք տալու համար։ ՎԴՕ-ն իրավացիորեն հրաժարվեց այդ կարգավորումից՝ այդ դեպքերըհանելով պարտավորեցման հայցի շրջանակներից։ Պրակտիկայում հաճախ պարտավորեցման և գործողության կատարմանհայցի տարբերակման խնդիր է առաջանում, որին կանդրադառնանք գործողության կատարման հայցի վերլուծության շրջանակներում։ Ուշագրավ է նաև պրակտիկայում այս հայցի կիրառման հետ կապված հետևյալ հարցը՝ արդյո՞ք վարչական մարմնի կողմից վարչական վարույթը կասեցնելու կամ կարճելու մասին որոշումները ևս կարող են համարվել հայցվողբարենպաստ վարչական ակտի մերժում և հիմք հանդիսանալ պարտավորեցման հայց ներկայացնելու համար։ Թեև այս հարցի կապակցությամբ առկա են իրարամերժ կարծիքներ,կարծում ենք՝ միայն հայցվող վարչական ակտի, այսինքն այն ակտի, որով եզրափակվելու է վարչարարության իրականացումը, մերժումը միայն կարող էպարտավորեցման հայց ներկայացնելու հիմք հանդիսանալ։ Վարչական դատարանը, քննելով Աննա Ավետիսյանի հայցն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի՝ պատասխանողին որոշակի գործողություններ կատարելուն, այն է՝ Երևան քաղաքի Իսահակյանփողոցի թիվ 38 շենքի թիվ 59 բնակարանի և թիվ 81 ձեղնահարկի գույքայինիրավունքների սահմանափակումները վերացնելուն պարտավորեցնելու պահանջի մասին, գտել է, որ հայցվորը ներկայացրել է պարտավորեցման հայց,քանի որ պահանջել է կատարել գործողություններ, որոնք կապված են վարչական ակտ ընդունելու հետ, այդպիսով՝ Կադաստրի պետական կոմիտեի15.01.2014 թվականի «Իրավունքի պետական գրանցման վարույթը կասեցնելու մասին» որոշումը համարելով հայցվող վարչական ակտի մերժում3։ Կարծում ենք, որ տվյալ դեպքում, ճիշտ է հայցվորի պահանջը կապված էվարչական ակտ ընդունելու հետ, սակայն վարույթը կասեցնելու մասին որոշումը չի կարող մեկնաբանվել որպես հայցվող վարչական ակտի մերժում։ Թե՛«Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքը,3 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/1251/05/14 վարչական գործով 17.03.2015 թվականիվճիռը։ և թե՛ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀօրենքը նախատեսել են վարչական վարույթի կասեցման հիմքերը։ Վերլուծելովդրանք՝ կարող ենք եզրահանգել, որ վարչական վարույթի կասեցման հիմքերըայդ վարույթի իրականացմանը խոչընդոտող հիմքեր են, որոնց վերացմանպարագայում միայն կարող է շարունակվել վարույթի իրականացումը։ Իսկվարչական վարույթը կասեցնելու մասին որոշում կայացնելու դեպքում որոշման համար հիմք հանդիսացող հանգամանքը վերանալու իրավական հետևանքը վարույթի վերսկսումն է։ Վերոգրյալ հիմնավորումներով կարող ենք փաստել, որ վարույթը կասեցնելու մասին որոշմամբ ոչ թե մերժվում է հայցվող վարչական ակտը, այլ հետաձգվում է հայցվող վարչական ակտի ընդունումը կամ մերժումը մինչև կասեցման համապատասխան հիմքի վերացումը։ Հարկ ենք համարում հավելել նաև, որ անձը զրկված չէ վիճարկման հայցիմիջոցով այս որոշումները վիճարկելու հնարավորությունից, որովհետև չի բացառվում, որ վարչական մարմինը վարչական վարույթի կասեցման հիմքըսխալ կիրառած կամ մեկնաբանած լինի4։ Սակայն ամեն դեպքում դրանք չենկարող համարվել բարենպաստ վարչական ակտի ընդունումը մերժող վարչական ակտեր նաև այն պատճառաբանությամբ, որ պարտավորեցման հայցըբավարարելու դեպքում դատարանը պարտավորեցնելու է վարչական մարմնին ընդունել այն բարենպաստ վարչական ակտի ընդունումը, որը մերժվել է, իսկ այս դեպքում, փաստորեն, առկա չէ մերժող վարչական ակտ։ Պարտավորեցման հայցի կիրառման հետ կապված հետաքրքիր մոտեցում է ցուցաբերել Գերմանիան՝ անձանց հնարավորություն տալով պարտավորեցման հայց ներկայացնել նաև այն դեպքում, երբ հայցվորը ոչ թե պահանջում է ընդունել որոշակի բովանդակությամբ վարչական ակտ, այլ ցանկանումէ, որ վարչական մարմինը մեկ անգամ ևս որոշում կայացնի իր դիմումի վերաբերյալ, սակայն ճիշտ կիրառի հայեցողությունը կամ ճիշտ գնահատի գործիհանգամանքները։ Այստեղ ևս քաղաքացին վարչական մարմնից պահաջնումէ վարչական ակտի ընդունում։ Քանի որ հաջողության հասնելու դեպքում վարչական դատարանը վարչական մարմնին միայն պարտավորեցնում է մեկ անգամ ևս որոշում ընդունել՝ հիմք ընդունելով դատարանի իրավական դիրքորոշումը։ ՎԴՕ 72-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ պարտավորեցման հայցիդեպքում անձը կարող է դիմել դատարան երկամսյա ժամկետում՝ վարչականակտի ընդունումը մերժելու մասին իրազեկվելու պահից։ Պարտավորեցմանհայցով դատական քննության ընթացքում, կարծում ենք, դատարանը պետք էպարզի վարչական ակտի ընդունումը մերժող որոշման իրավաչափությունը,4 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/5249/05/15 վարչական գործով 03.03.2016 թվականիվճիռը։ ինչպես նաև հայցի բավարարման դեպքում բարենպաստ վարչական ակտիընդունման իրավասության առկայությունը, և այդ ակտի՝ ուրիշների իրավունքներն ու ազատությունները չխախտելը։ ՎԴՕ 29-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն` պարտավորեցմանհայցով ապացուցման բեռը կրում է վարչական մարմինը հայցվող վարչականակտի ընդունումը մերժելու հիմք հանդիսացած փաստերի մասով, և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձը` այն փաստերի մասով, որոնցով հիմնավորվում է իր համար բարենպաստ վարչական ակտի ընդունումը։ ՎԴՕ 125-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի համաձայն` պարտավորեցման հայցի բավարարման դեպքում վարչական դատարանը կայացնում էվճիռ` վարչական մարմնի կողմից հայցվող վարչական ակտն ընդունելը մերժելու վերաբերյալ որոշումն անվավեր ճանաչելու և վարչական մարմնին այդ վարչական ակտի ընդունմանը պարտավորեցնելու մասին։ Գործողության կատարման հայցը։ Ի տարբերություն շատ երկրների, որտեղ գործողության կատարման հայցը որպես առանձին հայցատեսակ գոյություն չունի, ՎԴՕ-ն դրան նվիրել է առանձին կարգավորում։ Այսպես՝ ՎԴՕ 69րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գործողության կատարման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել կատարել որոշակի գործողություններ կամ ձեռնպահմնալ այնպիսի գործողություններից, որոնք ուղղված չեն վարչական ակտի ընդունմանը։ Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ գործողության կատարման հայցովհայցվորը կարող է պահանջել նաև օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունվելու հետևանքով վարչական ակտն ընդունված համարվելուդեպքում տրամադրել օրենքով նախատեսված համապատասխան փաստաթուղթը։ Վերոգրյալ նորմից բխում է, որ գործողության կատարման հայցի դեպքումհայցվորը կարող է պահանջել վարչական մարմնից.• կատարել որոշակի գործողություններ, որոնք ուղղված չեն վարչականակտի ընդունմանը, այդ թվում` օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունվելու հետևանքով վարչական ակտն ընդունվածհամարվելու դեպքում տրամադրել օրենքով նախատեսված համապատասխան փաստաթուղթը,• ձեռնպահ մնալ այնպիսի գործողություններից, որոնք ուղղված չենվարչական ակտի ընդունմանը։ Գործողության կատարման հայցի վերլուծությանն անցնելիս նախևառաջհարկ ենք համարում անդրադառնալ հետևյալ հարցադրումներին` արդյո՞քգործողության կատարման հայցով անձը կարող է պահանջել կատարելու ցանկացած գործողություն, և ինչպե՞ս պետք է մեկնաբանվի «որոշակի գործողություններ» հասկացությունը։ Օրենսգրքի 69-րդ հոդվածից միայն բխում է, որ գործողության կատարման հայցի առարկան կազմող գործողությունները չպետք է ուղղված լինենվարչական ակտի ընդունմանը։ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի իմաստով վարչարարություն է համարվում նաև վարչական մարմնի այն գործողությունը, անգործությունը, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ։ Վարչական իրավունք ուսումնասիրող շատ գիտնականներ վարչականմարմնի այն գործողությունը կամ անգործությունը, որն անձանց համար առաջացնում է ոչ թե իրավական, այլ փաստական հետևանքներ, անվանել են ռեալակտ5։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով գործողության կատարմանհայցին, նշել է, որ գործողության կատարման հայցով անձը վարչական մարմնից կարող է պահանջել դրսևորել միայն այնպիսի վարքագիծ (թե´ ակտիվ, թե´պասիվ), որը չդրսևորելը խախտում է կամ անմիջականորեն կարող է խախտելնրա` ՀՀ Սահմանադրությամբ, միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով ևայլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները։ Հետևաբար գործողության կատարման հայցով անձը կարող է վարչականմարմնից պահանջել կատարել այնպիսի գործողություններ կամ ձեռնպահմնալ այնպիսի գործողությունների կատարումից, որոնց համապատասխանաբար կատարումը կամ չկատարումը կարող են ապահովել անհրաժեշտ պայմաններ անձի իրավունքների իրականացման համար կամ վերացնել վերջինիսիրավունքների իրականացման խոչընդոտները6։ Վերոգրյալի հաշվառմամբ` կարծում ենք, որ գործողության կատարմանհայցով անձը չի կարող պահանջել ցանկացած գործողության կատարում, այլմիայն ռեալ ակտի ընդունում, այսինքն` այնպիսի գործողության կամ անգործության, որը չիրականացնելը խախտում է այդ անձի իրավունքները, որն առաջացնում է փաստական հետևանքներ, և այն ուղղված չէ վարչական ակտիընդունմանը։ Ինչպես նշում է գերմանացի դատավոր Յորգ Պուդելկան, նշված հայցի յուրահատկությունն այն է, որ կարող է կիրառվել ինչպես պոզիտիվ եղանակով(երբ հայցվորը պահանջում է կատարել որևէ գործողություն), այնպես էլ նեգատիվ կերպով։ Ամենահետաքրքիրն այն է, որ նեգատիվի դեպքում, այսինքն՝ այնժամանակ, երբ հայցվորն ուզում է հասնել պատասխանողի անգործությանը,5 Տե՛ս Հ. Թովմասյան, Օ. Լուխթերհանդթ, Գ. Մուրադյան, Վ. Պողոսյան, Վ. Ռայմերս, Ռ. Ռուբել,ՀՀ ընդհանուր վարչական իրավունք ձեռնարկ, Երևան, 2011, էջ 279։ 6 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ՎԴ/6072/05/14 վարչական գործով 29.07.2015 թվականիորոշումը։ նա կարող է կանխել ոչ միայն կոնկրետ գործողությունը, այլև վարչական ակտիընդունումը7։ Գերմանիայի վարչական դատավարության օրենսգրքում գործողությանկատարման առանձին հայցատեսակ նախատեսված չէ։ Թովմաս Մանը նշումէ, որ Գերմանիայում այն գործողությունները, որոնք կապված չեն վարչականակտի ընդունման հետ, կարող են բողոքարկման առարկա դառնալ ընդհանուրգործողություններ կատարելուն պարտավորեցնելու հայցի միջոցով, չնայածվերջինս մանրամասն կարգավորում չի ստացել օրենսգրքում, սակայն շատհաճախ հիշատակվում է դրանում8։ «Պարտավորեցման հայցի» և «գործողության կատարման հայցի» հասկացությունների համադրման արդյունքում ակնհայտ է դառնում, թե որն էդրանց տարբերությունը։ Գործողության կատարման հայցը պարտավորեցմանհայցի նման պարտականության կատարման հայց է, սակայն այստեղ, ի տարբերություն պարտավորեցման հացի, պարտականությունը ոչ թե վարչականակտ ընդունելն է, այլ որոշակի գործողություն կատարելը կամ դրանից ձեռնպահ մնալը, ընդ որում՝ այդ գործողությունները չպետք է ուղղված լինեն վարչական ակտի ընդունմանը։ Պրակտիկայում խնդիրներ են առաջանում՝ նույն պահանջը գործողության կատարման և պարտավորեցման հայց դիտելու հետ կապված։ Այսպես՝հայցվորի կենսաթոշակի վերահաշվարկ կատարելուն պարտավորեցնելու պահանջը՝ մի դեպքում վարչական դատարանը դիտել է որպես գործողության կատարման հայց, առանց քննարկելու այն հանգամանքը, թե արդյոք հայցվորիկողմից պահանջվող գործողության կատարման համար վարչական ակտի ընդունում անհրաժեշտ չէ9։ Մյուս դեպքում հայցվորի կողմից ներկայացված հայցը դիտարկվել է որպես պարտավորեցման հայց՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հայցվորը դիմել է վարչական մարմնին կենսաթոշակի վերահաշվարկ կատարելու պահանջով և մերժվել է10։ Կարծում ենք՝ նման դեպքերիցխուսափելու համար անհրաժեշտ է ստուգել, թե արդյոք պահանջվող գործողության կատարումը հնարավոր է իրականացնել առանց վարչական ակտի, թե ոչ։ Գործողության կատարման հայցի դեպքում միշտ պետք է ստուգել, թեարդյոք հայցվող գործողության կատարման համար նախապես անհրաժեշտ չէվարչական ակտ ընդունել։ Եթե վարչական ակտի ընդունումն անհրաժեշտ է,7 Տե՛ս Йорг Пуделька, Судья, г. Берлин, Германия, Руководитель региональной Программы GIZистративном судопроизводстве на примере Германии, 2015, էջ 5։ 8 Տե՛ս Константный А., Сравнительно-правовой анализ видов исков в административном судопроизводстве Украины и зарубежных государств, «Legea si viata», 2014, էջ 61։ 9 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ6/0241/05/12 վարչական գործով 04.08.2014 թվականի վճիռը։ 10 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/0096/05/15 վարչական գործով 24.07.2015 թվականիվճիռը։ ապա պետք է ներկայացնել ոչ թե գործողության կատարման, այլ պարտավորեցման հայց։ Բացի այդ, եթե պարտավորեցման հայցի դեպքում պարտադիրէ նախքան դատարան դիմելը վարչական մարմնին դիմած և մերժված լինելը,ապա գործողության կատարման հայցի դեպքում նման պահանջ առաջադրված չէ։ Գործողության կատարման հայցի ձևակերպումից բխում է, որ պատասխանողը վարչական մարմինն է, որից պահանջվում է կատարել որևէ գործողություն կամ ձեռնպահ մնալ դրանից։ Գերմանացի իրավագետներ Վ. Ռայմերսը, Ռ. Ռուբելն այն կարծիքին են,որ այս հայցատեսակը օգտագործվում է նաև այն դեպքում, երբ պետությունն էքաղաքացուց պահանջում կատարելու որոշակի գործողություն կամ ձեռնպահմնալ դրանից11։ Սակայն մենք համամիտ չենք այդ կարծիքին, քանի որ նախՎԴՕ 68-րդ հոդվածի 1-ին մասից բխում է, որ պահանջվող գործություններըկամ գործողություններից ձեռնպահ մնալը պետք է ուղղված չլինեն վարչականակտի ընդունմանը, իսկ վարչական ակտը, ինչպես գիտենք, ընդունում է վարչական մարմինը։ Բացի այդ՝ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, անդրադառնալով պարտավորեցման և գործողության կատարման հայցատեսակներին,նշել է․ «Պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամդրանց պաշտոնատար անձանց կողմից դրսևորվող անգործության արդյունքում անձանց խախտված իրավունքների և ազատությունների դատականպաշտպանությունը երաշխավորելուն է կոչված ինչպես պարտավորեցման,այնպես էլ գործողության կատարման հայցը։ »12։ Այս պայմաններում խնդրահարույց է ՎԴՕ 125-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի կարգավորումը, որիհամաձայն՝ վարչական դատարանը հայցը բավարարելու դեպքում կայացնումէ գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ՝ դատավարության մասնակիցներին և այլ անձանց որոշակի գործողություններ կատարելուն կամ դրանց կատարումից ձեռնպահ մնալուն պարտավորեցնելու մասին։ Հարց է ծագում, թեարդյոք դատարանը կարող է քաղաքացուն պարտավորեցնել կատարել որոշակի գործողություններ, կամ ովքե՞ր են «այլ անձինք», որոնց դատարանը կարող է պարտավորեցնել կատարել գործողություններ։ Գործողության կատարմանը հայցը կարող է ուղղված լինել նաև գործողություններից զերծ մնալուն։ Ձեռնպահ մնալու վերաբերյալ պահանջով հայցը կարող է ներկայացվել վարչական մարմնի կողմից մեկ անգամ կատարված գործողության դեմ կամ ապագայում դրա կրկնության դեմ։ Այս դեպքում կարելի էխոսել գործողությունից ձեռնպահ մնալու կանխարգելիչ հայցի մասին13։ 11 Տե՛ս Հ. Թովմասյան, Օ. Լուխթերհանդթ, Գ. Մուրադյան, Վ. Պողոսյան, Վ. Ռայմերս, Ռ. Ռուբել, ՀՀ ընդհանուր վարչական իրավունք ձեռնարկ, Երևան, 2011, էջ 385։ 12 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 22.01.2011 թվականի թիվ ՍԴՈ-942 որոշումը։ 13 Տե՛ս Հ. Թովմասյան, Օ. Լուխթերհանդթ, Գ. Մուրադյան, Վ. Պողոսյան, Վ. Ռայմերս, Ռ. Ռուբել, ՀՀ ընդհանուր վարչական իրավունք ձեռնարկ, Երևան, 2011, էջ 387։ Գործողության կատարման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել նաև օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունվելու հետևանքով վարչական ակտն ընդունված համարվելու դեպքում տրամադրել օրենքով նախատեսված համապատասխան փաստաթուղթը։ Նշված դրույթը ՎԴՕ-ում ամրագրվեց «Վարչարարության հիմունքների ևվարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի գործնականում իրագործման համար։ Այս հոդվածով ամրագրվել է հետևյալ ֆիկցիան. «Դիմումիհիման վրա հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում oրենքով uահմանված ժամկետում վարչական ակտ ընդունելու իրավաuություն ունեցող վարչական մարմնի կողմից այդ ակտը չընդունվելու դեպքում վարչական ակտը համարվում է ընդունված, և դիմողը կարող է ձեռնամուխ լինել համապատաuխանիրավունքի իրականացմանը»։ Այս ֆիկցիայի ուժով օրենսդիրը երաշխիքներ էսահմանել անձի իրավունքների իրականացման համար։ Յուրաքանչյուր մարդու ինչպես անձնական, այնպես էլ հասարակական շահերի պաշտպանությաննկատառումներով հանրային մարմիններին դիմումներ ներկայացնելու և ողջամիտ ժամկետներում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունքը կարելիէ դասել մարդու կարևորագույն իրավունքների շարքին, որն իր ամրագրումն էրստացել նաև 27.11.2005 թվականի խմբագրությամբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 27.1-րդ հոդվածում։ Ինչպես նշվել է ՀայաստանիՀանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններում, պետությունը պատասխանատվություն է կրում ոչ միայն դատական, այլ նաև վարչականմարմինների կողմից ողջամիտ ժամկետի երաշխիքների չպահպանման համար14։ Թերևս այդ պատասխանատվության հաշվառմամբ էլ ՀՀ նախագահի2012 թ. հունիսի 30-ի «Հայաստանի Հանրապետության իրավական և դատական բարեփոխումների 2012-2016 թվականների ռազմավարական ծրագիրըև ծրագրից բխող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին» թիվ ՆԿ-96-Ակարգադրության հավելված 1-ի 5.1-րդ կետով նախատեսվել է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածիուժով ընդունված վարչական ակտերով տրամադրվող իրավունքների իրացումը գործնականում ապահովելու դրույթ։ Կարգադրությամբ սահմանվել է նաև,որ նշված նորմի հիմնական նպատակն է վարչական վարույթի շրջանակներում բարձրացնել վարչական մարմինների պատասխանատվությունը, և որայդ դրույթի կիրառումը կարող է կանխել կամ նվազեցնել այն դեպքերը, երբմասնավոր անձինք դիմում են իրավասու վարչական մարմնին՝ բարենպաստ14 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ, խմբագրությամբ՝ Գ. Հարությունյանի, Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, էջ 316։ վարչական ակտ ստանալու ակնկալիքով, իսկ վարչական մարմինը որևէ կերպչի արձագանքում դիմումին15։ Անհրաժեշտ է նշել, որ վարչական մարմինների կողմից բացառապես անգործության դրսևորումը հանգեցնում է ֆիկցիայի ուժով վարչական ակտի ընդունմանը։ Իհարկե, այս հետևությունը կարող է և միանշանակ չընդունվել։ Որպես օրինակ կարելի է վկայակոչել ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի կողմից ընդունված մի շարք դատական ակտեր, որոնցում անդրադառնալով «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածիմեկնաբանմանը՝ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ օրենքի վերոհիշյալ դրույթը չի կարող մեկնաբանվել որպես հայցվող ցանկացած ակտի ընդունված լինելը հաստատող նորմ։ Հայցվող վարչական ակտը, ինչպես նաև հայցվող իրավունքը պետք է հիմնված լինեն օրենքի վրա, չխախտեն ուրիշների իրավունքներն ու ազատությունները։ Հետևաբար նշված նորմի բովանդակության մասպետք է կազմի նաև հայցվող վարչական ակտի իրավաչափությունը, որի առկայությունը հաստատվելուց հետո միայն հնարավոր կլինի փաստել վարչական ակտի և դրա հիման վրա ծագող իրավունքի գոյությունը16։ Վճռաբեկ դատարանի վերոհիշյալ դիրքորոշումների լույսի ներքո այս հայցերով դատարանները ամեն անգամ նշված հարցը քննելիս ստիպված են լինում քննարկել նաև պահանջվող վարչական ակտի իրավաչափությունը։ Այսպես՝ ՀՀ վարչական դատարանը, քննելով վարչական ակտն ընդունված համարվելու պահանջը, նշել է․ «Ներկայացված պահանջի հիմնավորվածությունըպարզելու համար դատարանը հարկ է համարում անդրադառնալ այն հարցին,թե արդյոք հայցվորի կողմից հայցվող վարչական ակտը և իրավունքը բխել ենՀՀ օրենսդրությունից և միաժամանակ չեն հանդիսանում այլոց իրավունքներիու ազատությունների խախտման պատճառ»17։ Կարծում ենք, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթիմասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի նպատակն ի սկզբանե եղել է վարչականմարմինների պատասխանատվության բարձրացումը և պատշաճ վարչարարության իրականացումը։ Ուստի, մեր կարծիքով, ՎԴՕ 68-րդ հոդվածի 2-րդմասով պահանջ ներկայացված լինելու դեպքում վարչական դատարանը միայն պետք է ստուգի այն փաստը, թե արդյոք անձը դիմել է վարչական մարմնինև արդյոք վարչական մարմինը դրսևորել է անգործություն, և ակտը համարվելէ ընդունված, այլապես, ստուգելով այս վարչական ակտի իրավաչափությունըև վարչական ակտը ընդունված համարվելու դեպքում փաստաթուղթ տրամադրելով, վարչական մարմնի անգործությունը, փաստորեն, մնում է անհետ15 Տե՛ս http։ //www.president.am/hy/Directives/item/753/։ 16 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ՎԴ/5557/05/08 գործով 17.04.2009թ․ թիվ ՎԴ/4712/05/09գործով 01.10.2010թ. որոշումները։ 17 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատարանի թիվ ՎԴ/4657/05/12 վարչական գործով 21.07.2014 թվականիվճիռը։ ևանք։ Վարչական մարմնի անգործության անհետևանք չմնալու համար, կարծում ենք, նման պահանջի դեպքում վարչական դատարանը, ղեկավարվելովՎԴՕ 128-րդ հոդվածով, պետք է կայացնի լրացուցիչ որոշում, որով պետականկամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի համապատասխան պաշտոնատար անձի, իսկ անհրաժեշտության դեպքում վերադասի ուշադրությունն էհրավիրում ցուցաբերված անգործության վրա։ Թեև ՎԴՕ-ն ուղղակիորեն չի նշում, որ գործողության կատարման հայցկարող է ներկայացվել դատարան միայն վարչական մարմնին դիմելուց հետո,կարծում ենք, որ առանց վարչական մարմնին դիմելու, անձը չպետք է իրավունք ունենա այս հայցով դատարան դիմելու դա բխում է նաև ՎԴՕ 72-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետից, որի համաձայն` գործողության կատարման հայցով անձը կարող է դիմել վարչական դատարան եկամսյա ժամկետում` վարչական մարմնի կողմից գործողության կատարումը մերժելու մասին իրազեկվելուպահից, հայցվող գործողության կատարման համար սահմանված ժամկետըլրանալու պահից, ինչպես նաև եռամսյա ժամկետում՝ այն պահից, երբ դիմում էներկայացվել՝ հայցվող գործողությունը կատարելու համար։ Գործողության կատարման հայցով ապացուցման բեռը կրում է վարչական մարմինը` հայցվող գործողության կատարումը մերժելու կամ անգործություն ցուցաբերելու համար հիմք հանդիսացած փաստերի մասով, և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձը` իր համար բարենպաստ փաստերի մասով։ Այս հայցի բավարարման դեպքում ՎԴՕ 125-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի համաձայն` դատարանը վճռում է դատավարության մասնակիցներին և այլանձանց որոշակի գործողություններ կատարելուն կամ դրանց կատարումիցձեռնպահ մնալուն պարտավորեցնելու մասին, որպիսի սահմանումը, ինչպեսարդեն նշել ենք, անհամատեղելի է գործողության կատարման հայցի սահմանման և բովանդակության հետ։ Լիլիթ Պետրոսյան ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ԵՎ ՊԱՐՏԱՎՈՐԵՑՄԱՆ ՀԱՅՑԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍՎԱՐՉԱԿԱՆ ՀԱՅՑԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԲանալի բառեր` վարչական հայց, վարչական հայցի տեսակներ, պարտավորեցման հայց,գործողության կատարման հայց, վարչական ակտԱմփոփում։

Հոդվածը նվիրված է վարչական հայցի տեսակներից երկուսին` պարտավորեցման և գործողությունների կատարման հայցերին։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի որոշումների և տեսական աղբյուրների միջոցով բացահայտվում է այս հայցերի էությունը, ներկայացվում և վերլուծվում են ստորադաս դատական ատյանների որոշումները՝ կապված կոնկրետ հայցատեսակի հետ, քննարկվում են պրակտիկայում այս հայցերի տարբերակման և կիրառման հետ կապված հիմնական խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները։

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՆ 1950-1970-ԱԿԱՆԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԱՀԱՅ ՊՈԵՄՈՒՄԽորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականությունը, պաշտոնական Մոսկվայի կողմիցխորհրդային ժողովուրդներին ինտերնացիոնալիզմի ճանապարհով տանելու ջանքերը, որոնք արվումէին բազմազգ կայսրությունը ներքին ցնցումներից զերծ պահելու նպատակով, հանդիպեցին հայ մտավորականության ընդվզմանը. «ընդհանուր, մեծ ու անպարտ հայրենիքի օրեցօր բարգավաճող կյանքն»ու գաղափարական բռնաճնշումներն ի զորու չեղան մոռացնել դարասկզբին կորսված հայրենիքը՝ հայժողովրդի բնօրրանը, Նարեկացու ու Քուչակի, Սիամանթոյի ու Վարուժանի ծննդավայրը, Սասնահերոսների Ջոջաց տուն-հայրենիքը, Մշո սուրբ Կարապետն ու Աղթամարա վանքը։ Այլ կերպ ասած,խորհրդային թմբիրը, կարմիր դրոշի ներքո երազային կյանք վարելու պատրանքը հայ բանաստեղծինչպարուրեցին։ Հասարակական տրամադրությունների արտահայտման բոլոր հնարավոր եղանակների մեջ դարձյալ գրականությունն էր, որ իր քաղաքացիական պաթոսով, հայրենասիրական ոգով հայ ժողովրդինհիշեցնում էր իր կորուսյալ հայրենիքի, միլիոնավոր անմեղ զոհերի, բռնի տեղահանվածների, իսլամացվածների մասին։ Եթե պատմագիտությունն իշխող կուսակցության պարտադրանքով կեղծում կամ, լավագույն դեպքում, շրջանցում էր փաստերը, ապա գրական ստեղծագործությունները, չնայած քաղաքական վերնախավի ճնշումներին, առնվազն գաղափարապես ընդդիմանում էին ինտերնացիոնալիզմիպարտադրած սկզբունքներին՝ չլռեցնելով հայ ժողովրդի պատմական հիշողության դրսևորումները։ Իհարկե, միամտություն կլինի կարծել, թե նմանատիպ ստեղծագործությունների կամ բացառիկ ըմբոստության տեր հեղինակների առջև լայնորեն բացված էին հրատարակչությունների դռները։ Ընդհակառակը՝ հզոր կայսրության քաղաքացի-բանաստեղծներն էլ հաճախ ակամա դառնում էին պարտադրված գաղափարախոսության քարոզիչը, քանի որ անձի, հետևաբար՝ նաև գրողի ձևավորմանվրա ազդող հիմնական հատկանիշներից մեկը միջավայրն է, որն այն ժամանակ ավելի քան ապազգայնացված էր։ Գրական տաղանդ ունեցող գրեթե բոլոր գործիչներին գրականություն էին մտցնումԼենինին ու Ստալինին փառաբանող ձոներգերով, նրանց աստվածացնող ներբողներով և առհասարակ՝ խորհրդային հողն ու գործարանը, տեխնիկան ու բանվորի աշխատանքն ամեն կերպ բանաստեղծականացնել փորձող տողերով։ Գրեթե բոլոր գրողներն այդպես էին սկսում, և նրանցից շատերը շարունակում էին ընտրած ուղին, սակայն հատկապես 50-ական թթ. սկսած՝ Ստալինի մահից հետո, վերացված էր անհատի պաշտամունքը, դարձ կատարվեց դեպի մոռացված, նախկինում անկարևոր թվացող թեմաներ, բարձրացվեց պատմական հիշողության հարցը, սկսեցին լսվել պահանջատիրության ուդատապարտման կոչերը։ Այդ ժամանակ գրականությունն այլաբանությամբ, սիմվոլիկ պատկերներով,տողատակում թաքնված կերպով անդրադարձավ հայոց ողբերգությանը։ Հայ գրականության պատմությունը փաստում է, որ ժողովրդի համար ճակատագրական պահերին,երբ հայության գլխին կախված է եղել օտարի մահաբեր սուրն ու պետականության գոյությունը հարցականի տակ է եղել, գրականության մեջ ակտիվացել է պոեզիան՝ իր հախուռն բնույթով, դյուրորենհիշելի տողերով, երբեմն ժողովրդական ոճի նմանողությամբ գրված պոեզիան չափազանց արագ էտարածվել ժողովրդի մեջ՝ կատարելով իր առջև դրված խնդիրը։ Իսկ պոեմը գրականության այնժանրն է, որը, գրված լինելով չափածո ձևով, այսինքն՝ պահպանելով վերը բերված հատկանիշները՝միաժամանակ իր ներքին ասելիքով, գաղափարական հարցադրումներով տարողունակ է և բանաստեղծի ասելիքն էլ արտահայտում է ամբողջությամբ, ինչն էլ արդարացնում է մեր կողմից 1950-1970ական թթ.՝ Հայոց ցեղասպանության մասին գրված պոեմն ուսումնասիրման առարկա դարձնելը։ ԽՍՀՄ ձևավորման առաջին շրջանում գործած Եղիշե Չարենցն իր «Դանթեական առասպել» պոեմում թեև ճշմարիտ կերպով ու բարձր գեղարվեստով ներկայացրել էր կորուսյալ հայրենիքի պատկերը1910-ական թթ., զարգացրել Սիամանթոյի «Թթենին» բանաստեղծության միջոցով հայերի կոտորածը«մահերու և մոխիրներու դանթեական ճանապարհ»-ի հետ համեմատելու փորձը՝ հրաշալի հիմք հանդիսանալով Շիրազի «Հայոց դանթեականը» պոեմի ստեղծման համար, այնուամենայնիվ՝ հետագատարիներին հասկացավ, որ հայ ժողովրդի հետ իր հայրենիքում տեղի ունեցածը Ցեղասպանություն էր,և 1933 թ. գրեց «Մահվան տեսիլ» պոեմը՝ իր գրական հետնորդների համար ազգային գրականությանմեջ մի նոր թեմա բերելով1։ 1959 թ. Մոսկվայում լույս տեսավ Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը, որը գրվել էրնախորդ երկու տարիների ընթացքում։ Այն, իսկապես, բացառիկ երևույթ էր այդ ժամանակի համար։ Հեղինակը պոեմի հերոս էր ընտրել հայ ժողովրդի հավաքական կերպարն արտահայտող Կոմիտասին,ում նշանակալի կյանքն ու գործունեությունը, դրանց ողբերգական ընդհատումն ամբողջովին համընկնում էին արևմտահայերի ճակատագրին։ Առաջին հայացքից սա լավ միջոց էր Եղեռնի թեման արծարծելու համար, սակայն այսօր՝ 21-րդ դարասկզբին, երբ հնարավոր է միանգամայն սթափ և քննադատորեն գնահատել հայ գրականության պատմությունը, կարծում ենք՝ ճիշտ կլինի փաստել, որ իրականումԿոմիտասի կյանքը միջոց չէր Հայոց ցեղասպանությունն արտահայտելու համար. Սևակի գերխնդիրըԿոմիտասի կյանքը գեղարվեստորեն արտահայտելն էր, իսկ այդ կյանքի ու ժամանակաշրջանի կարևորագույն իրադարձությունը՝ Հայոց ցեղասպանությունը, անհնար էր շրջանցել։ Դա է փաստում այն հանգամանքը, որ վեց մասերից /համազանգերից/ կազմված պոեմի միայն մի համազանգ-հատվածը՝«Եղեռնի համազանգը», և հատկապես նրանում ներառված «Ղողանջ եղեռնական»-ն են նվիրված բունկոտորածին։ Դրանից բացի՝ առկա է բանաստեղծի հետևյալ խոսքը. «Իմ գիտակցական ամբողջ կյանքում ես տառապել եմ, եթե կարելի է ասել, կոմիտասասիրությունից։ Իմ ազգի մեծագույն զավակներիցմեկը, որին բնությունն օժտել էր այն ամենով, ինչի համագումարը բնորոշվում է «հանճար» կարճ բառով, ծնվել էր ամենաբախտավոր և ամենադժբախտ աստղի տակ։ Բոլորովին որբ, մայրենի լեզուն համարյա թե մոռացած, միայն ձայնի (և որբության) շնորհիվ Էջմիածնի ճեմարան ընկած, ուստիև՝ կուսակրոն դարձած, իր համակ լուսեղենությունը մշտնջենական սևերի մեջ պարփակած այդ մարդակերպոգին ի վերջո իսկապես էլ ոգեղինացավ»2։ Չկարողանալով շրջանցել այն հանգամանքը, որ Սևակըգրում է. «Գրել Կոմիտասի մասին հավասարազոր էր գրել հայ ժողովրդի վերջին 100 տարվա պատմությունը՝ ժողովրդի կյանքով ու երազանքներով, կենցաղով ու գոյամարտով, երգերով ու լացով, եվրոպական դիվանագիտությամբ ու թուրքական բարբարոսությամբ, ազգագրությամբ և ազգագիտությամբ,անցյալով և ապագայով», իսկ անմիջապես հետո ավելացնում. «Ես ոխերիմ թշնամություն ունեմ այնպոեզիայի հանդեպ, որ հիմնվում է «մասին»-ի վրա ու շուրջ, ինչպես թրթուրը` մրգածաղկի»3 (ընդգծ.՝ Հ.Հ.), այնուամենայնիվ, պետք է ասենք, որ «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը գրական ստեղծագործություն է Կոմիտասի և հայ ժողովրդի ճակատագրի շուրջ ծավալված ողբերգական դեպքերի մասին՝գրված «ամենահա՜յր, ամենահա՜յ» Կոմիտասի կյանքը գեղարվեստորեն պատկերելու նպատակով, ինչնէլ լավագույնս հասկացել է հենց Սևակը՝ մի քանի տարի անց գրելով զուտ Հայոց ցեղասպանությանմասին պատմող «Եռաձայն պատարագ» պոեմը, որին ևս կանդրադառնանք։ Ուստի՝ ամենաշատը հենցՍևակին չհասկանալու, հիշյալ պոեմի որոշակի ձգձգվածությունը չնկատելու, նրա հեղինակի հասցեինհնչող կեղծ փառաբանության (որի կարիքը վերջինս չի զգում) արդյունքն է անդադար թմբկահարումնայն մտքի, թե այս շրջանում Հայոց ցեղասպանության մասին գրված լավագույն, հանճարեղ, անկրկնելիգործը Սևակի «Անլռելի զանգակատունն» է, որը հեղինակի գլուխգործոցն է։ Անկարելի է չհամաձայնել,որ «Եղեռնի համազանգը» գրական մի անկրկնելի նվաճում է, որը հեղափոխություն էր 1950-ական թթ.հայ գրական մտքի պատմության մեջ, հեղինակին հաջողվել է գրել այնպիսի տողեր, որոնք գեղարվեստորեն արտացոլում են հայ ժողովրդին վիճակված պատմական անարդարությունն ու թշնամու անմարդկային վայրագությունները։ Սևակը հրաշալիորեն ըմբռնել էր պատմաքաղաքական հանգամանքները, որոնց ընթացքում տեղի ունեցավ անմարդկային ոճիրը.Բայց Եվրոպան էլ ուներ ճանապարհԵվ որպես ճամփորդՆա…կռվացըրեց իրար հետ շներ,Որ իր` ճամփորդի բանը հաջողի։ Հեղինակը հետադարձ հայացքով է նայում պատմությանը, որն ստեղծագործության շարժիչ ուժնէր, հիշում Եղեռնի ողբերգական հերոսներից մեկի՝ հանճարեղ Սիամանթոյի խոսքը, ինչը հուշում է, որՍևակը պոեմը գրելու տարիներին իրեն ավելի քան մոտ էր զգում արևմտահայ հանճարներին, այսինքն՝ գենետիկ հիշողությունն ավելի զորեղ էր, քան տիրող քաղաքական կարգը.- Ո՛վ արդարություն,Թող որ ես թքեմ ճակատին քո բաց,Գոչել էր մեկը քարերով ջարդված այդ հանճարներից,1 Տե՛ս Մուրադյան Ս., Գրական հանգրվաններ, գիրք Գ, Երևան, 2010, էջ 107։ 2 ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ. ԱՆՑՅԱԼԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑԱԾ, հասանելի է՝ https։ //goo.gl/4Scqkf, մատչելի էր՝ 04.04.15։ 3 Նույն տեղում։ Գոչել ո՛չ հիմա,Այնժամ էր գոչել,Երբ խուժանն այս նույնԱրյունով հարբած գազանի նմանԴրդվելով միայն վայրենուն հայտնի իր պատճառներից,Ո՜րերորդ անգամ մոխիր էր թողնումՄեր արտ ու այգուց, մեր տաճարներից։ Այս ստեղծագործության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները, վստահ ենք, հետագայում կշարունակվեն, սակայն նպատակ ունենալով ցույց տալու ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանում Հայոց ցեղասպանությունը պատկերող պոեմի զարգացումը և կարևորագույն գաղափարի արտացոլման ձևը,հավելենք, որ ժողովրդական և հեղինակային խոսքի հրաշալի համատեղմամբ (որը լավագույնս կիրառվել էր Կ. Զարյանի «Տատրագոմի հարսը» պոեմում) Սևակին հաջողվել է «Ղողանջ եղեռնական» հատվածը, որը մի ողբերգական պատկեր է հայ գրականության մեջ, զերծ պահել արյունալի տեսարաններից, նատուրալիստական հակագեղագիտական պատկերներից, որոնք որքան ճշմարտություն են հաղորդում ստեղծագործությանը, այնքան էլ կենցաղայնացնում են այն։ Նույնիսկ ամենասարսափելի տեսարաններն օգտագործված բառաֆոնդի, ռիթմի, պատկերվող գործողությունների դինամիկայի շնորհիվ, կարծեք, մեղմում են, ստվերում թուրքական անմարդակային վայրագությունները՝ առաջին պլանմղելով հայ ժողովրդի առօրյա կյանքը.Հնձվորը արտում մորթվեցԻր ձեռքի սուր մանգաղով…Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր.- Քաղվորին հաց եմ բերում,Բերանը բաց եմ բերում։ Կալի մեջ պապիկն ընկավ,Իր ոսկե թեղն էր էրնում,Որպեսզի տուրքը թուրքինՕր առաջ շուտ վճարի…1965 թ., երբ լրանում էր Մեծ եղեռնի հիսունամյա տարելիցը, և դրան հարող ժամանակահատվածում, մտավորականության մեջ հայրենասիրության ալիք բարձրացավ, գրականությունում ավելացանՑեղասպանությունը պատկերող ստեղծագործությունները, որոնց շարքում էր նաև Պ. Սևակի «Եռաձայն պատարագ» պոեմը (1965 թ. փետրվար), որը թեև հաճախ համարվում է «Անլռելի զանգակատան» շարունակությունը, սակայն իրականում բանաստեղծական նոր մտածողության, գրողականառավել բարձր, կայացած որակների արդյունք էր։ Այս պոեմն արդեն ամբողջովին նվիրված էր Հայոցցեղասպանության պատկերմանը։ Պոեմը բաղկացած է երեք մասից, որոնք ունեն համապատասխան ենթավերնագրեր՝ «Ողբամ մեռելոց», «Բեկանեմ շանթեր», «Կոչեմ ապրողաց»։ Պոեմն սկսվում է Հայաստան աշխարհի կենտրոնումգտնվող Արարատ լեռան պատկերով, որը հեղինակը համեմատում է հողի մեջ խրված զանգերի հետ՝նրան վստահելով հիմնական դերերից մեկը.Եվ ես չե՛մ, ոչ էլ դո՛ւք եք ղողանջում.Սիսն ու Մասի՜սն են ղողանջում անվե՛րջ-անդադա՛ր-անդո՛ւլ։ Գողթան երգերի չափ ու կշռույթով,բամբ բամբիռների նվագակցությամբ…«Ողբամ մեռելոց» հատվածը ծավալով ամենափոքրն է, ինչը խոսում է այն մասին, որ հեղինակիհիմնական նպատակը ողբասացի դեր ստանձնելը, անցյալի ողբերգական դեպքերն արտացոլելը չէ։ Արարատ լեռան հետ արդեն նույնացած բանաստեղծի («ես՝ Սիս-Մասիսըս, այդ ես եմ ասում») ասելիքըհիմնականում սպառվում է «երկու միլիոն մարդ ի խաչ բարձրացավ» զարհուրելի երևույթի գեղարվեստական ներկայացմամբ, ինչպես նաև անողորմ թշնամուն ուղղված փլիլիսոփայական-մարդասիրականերանգ ստացած հորդորով, որն այլ դեպքում կհնչեր որպես իրական բարբարոսություն, եթե չլիներսևակյան բացատրությունը.Ամենից առաջփայտե դագաղի՜ պաշտամունք պիտի ունենալ կյանքում,փայտե դագաղի՛,նաև պատանքի՜։ Դագաղ-պատանքի՛ պաշտամունք պիտի ունենալ, այո՛,վասնզի եթե չի ճարվում դագաղ,ուրեմն արհավիրք-աղետ է ահեղ…«Բեկանեմ շանթեր» հատվածում պատվիրաններ տվող, մարգարեացած բանաստեղծն իր նահատակված ժողովրդի տանջանքները ներկայացնելիս, որն արդեն իրական բացախոսություն էր գրականության մեջ, դիմում է Մարիամին՝ բողոքելով, որ վերջինս լռեց այս բարբարոսության դեմ, միջնորդչեղավ Հիսուսին, որպեսզի կասեցվի անմեղ ժողովրդի սրածումը. այսպես ուղիղ տասը դար առաջ կրոնավոր Նարեկացին էր դիմում մարդեղեն Տիրամորը, որ միջնորդի Աստված-Որդուն՝ ներելու մարդկային անթիվ մեղքերը, մինչդեռ այս դեպքում հայ ժողովուրդն անգամ մեղք չուներ։ Սևակը չի մոռանում նաև հայի արու զավակների՝ մանչերի այն խմբերի մասին, որոնք գոյությունըփրկելու համար ստիպված ոտնահարեցին իրենց իսկ պատիվը՝ կանացի շորեր հագնելով, «կնատարազ այրեր» դառնալով, ինչը շատ ավելի սպանիչ էր պատվախնդիր տղաների համար, քան ֆիզիկական մահը, սակայն նաև այս խմբերի շնորհիվ էր, որ հայի տեսակից միայն մի թանգարանային նմուշչմնաց, այս «կնատարազ այրերն» էին, որ վրեժ ունեին լուծելու.Օ՜, կնատարազ այրերի քենի՛ց դողացեք անվերջև սահմռկեցեք վրեժի՜ց նրանց…Այստեղ կարելի կատարել մի քանի հարցադրում. ովքե՞ր էին այս տողերի և դրանց անմիջապեսհաջորդող «Կոչեմ ապրողաց»-ի հասցեատերերը, միայն հայ ժողովո՞ւրդը, ո՞ւմ էին ուղղված վերըբերված տողերը, արդյո՞ք միայն Օսմանյան կայսրության ժառանգորդ Թուրքիային, որը մինչ օրս էլժխտում է պատմական ճշմարտությունը, թե՞ նաև Խորհրդային կայսրությանը, որն իր ինտերնացիոնալիստական կոչերով ամեն կերպ արգելում էր խոսել Ցեղասպանության մասին։ Իսկ ո՞ւմ էին ուղղվածպոեմի վերջին մասում հիշատակվող չձուլվելու կոչերը, միայն Սփյուռքի հայությանը, թե՞ նաև Սովետական բազմազգ երկրում ապրող հայերին.ուստի վախեցեք սպանդից ճերմա՜կավելի, քան թե՝ եղեռնից կարմի՛ր։ Համենայն դեպս, եթե հիշենք նաև «Եղիցի լույս»-ում արտահայտված գաղափարներն ու Խորհրդային միությունում տիրող խավարի քննադատությունը՝ սիմվոլիկ պատկերների, տողատակերի միջոցով,ապա կգտնենք կամ գոնե կմոտենանք տրված հարցերի հնարավոր պատասխաններին։ Հավելենքնաև, որ «Կոչեմ ապրողաց» հատվածում Սևակի՝ Հայոց ցեղասպանության չդատապարտման հետևանքների մասին մտքերը, իր ժողովրդին ապրելու, արարելու, օտար ափերում ազատություն գտնելու պատրանքին չտրվելու կոչերն իրենց արտահայտման ձևով ոչ միայն բանաստեղծական անկրկնելիպատկերներ են, այլև հայ ժողովրդի համար բացառիկ կարևորություն ունեցող, մշտարդի խոսքեր։ Ոչ վաղ անցյալում ստեղծված գրական արժեքների գնահատման ճանապարհին, մեր խորին համոզմամբ, պետք է լրջագույն կերպով ուսումնասիրել և ըստ արժանվույն գնահատել Սիլվա Կապուտիկյանի հայրենասիրական քնարերգությունը։ Թեև առաջին հայացքից թվում է, թե բանաստեղծուհուկերտած գրականությունը երբեք չի մնացել ստվերում, սակայն այսօր, երբ վերլուծական հայացքովմոտենում ենք նրա ստեղծագործություններին, հասկանում ենք, որ Կապուտիկյանի հայրենասիրականքնարի աշխարհայացքային ներքին ենթաշերտը քիչ է ուսումնասիրված. ԽՍՀՄ տարածքում հայտնի,անվանի կուսակցականի, մեծ հրապարակախոսի (ով մինչև 1980-ական թթ. ազգային զարթոնքըերբեք խնդիրներ չի ունեցել քաղաքական վերնախավի հետ, և դրանով պետք է բացատրել իր կերտածազգային-հայրենասիրական քնարերգության տպագրման «հրաշքը») հայրենասիրական քնարը և հենցՀայոց ցեղասպանության, կորուսյալ հայրենիքի խորհրդանիշ Արարատ լեռան մասին գրված ստեղծագործությունները բավական համարձակ խոսք էին իշխող գաղափարախոսության մեջ։ 1956-1960-ական թթ. գրված «Մտորումներ ճանապարհի կեսին» պոեմով բանաստեղծուհին նորէջ էր բացում խորհրդահայ քնարերգության մեջ, ինչը, բնականաբար, տարիների մտորումների, քաղաքացիական հասունացման արդյունք էր։ Կոմունիստական գաղափարներով ոգևորված անվանի կուսակցականը, նախկին կոմերիտականը, հասկացել էր, որ գրական տաղանդն անցողիկ թեմաներինծառայեցնելը վայել չէ հայ բանաստեղծին, երբ իր առջև ծառացած էր կորուսյալ հայրենիքի պատկերը,երբ այլևս անհնար էր լռեցնել պատմական հիշողության ճիչը։ Գրեթե նույն տարիներին՝ 1958-1960ական թթ., իր գրական գործունեության քսանհինգամյակի առթիվ գրված «Մտորումներ» բանաստեղծության մեջ Կապուտիկյանն արտահայտում էր այն միտքը, որ իր բանաստեղծական ճամփան «ամաչելու չափ հեշտ ու հաշտ եղավ», մինչդեռ իրականում այլ էր հայ բանաստեղծի ուղին.Երբ ինչպես մոմը մատուռում խարխուլ,Այրվե՜լ են նրանք, հալվե՛լ, սպառվե՛լ,Խարխուլ հայրենիք, ժողովուրդը՝ խուլ,Ու հույսն ու լույսը նրա՜նք են տվել։ Իսկ «Մտորումներ ճանապարհի կեսին» պոեմում բանաստեղծուհին միանգամայն անկեղծ ուհամոզիչ խոսք է ասում առ այն, որ.Այն ո՞ր ջահելն է՝ կյանքով տարվելիսՀասկանում մորը, թափանցում հոգին.Մորդ, այդպես էլ քո ժողովրդինԶգում ես խորունկ տարիքդ առնելիս։ Ամբողջ պոեմում արտահայտված մտքերը, բանաստեղծուհու հետ նույնացած քնարական հերոսուհու կյանքն ու մտորումներն ամբողջովին համընկնում են խորհրդային գաղափարախոսությամբ ապրող հայ ժողովրդի կենսագրությանը։ Ծնված օրվանից «կարմիր դրոշ», «Հոկտեմբերյան արև», «պիոներական խոսք ու թմբուկ» տեսած հայ մարդը մի օր պետք է հասկանար, որ.Եղել է մի հին, մի հաշտ ժողովուրդ,Սակայն եղել է աշխարհը՝ անհա՛շտ.Բախվել են կռվի ճամփաները մութՆրա հեգ հողում ու ձեռքով անգութԽաչի՜ են հանել հողը խաչապաշտ...Այս ստեղծագործության դեպքում ևս նպատակ ունենալով քննելու Հայոց ցեղասպանության գաղափարաբանության գեղարվեստականացումը՝ պետք է ասենք, որ Սևակի «Եռաձայն պատարագ»պոեմի «Կոչեմ ապրողաց» հատվածում հնչած գաղափարները հայերի ապրելու և արարելու մասին էլավելի կարևորված և իդեալականացված են այս պոեմում. Սիամանթոյի՝ արդարության ճակատինթքելու և Թումանյանի՝ իրենց շուրթերն անեծքով չպղծած պոետներ տեսնելու երազանքի մասինգրված տողերն իր պոեմի համար բնաբան դարձրած Կապուտիկյանը ճիշտ է կողմնորոշվել իր «ճանապարհի կեսին»՝ հասկանալով, որ այդ ճանապարհի մյուս կեսն անցնելու համար իր ժամանակներումարդարությանը հայհոյելը, բախտից տրտնջալը սխալական ճանապարհ է։ Ժամանակն է Թումանյանիերազանքի իրականացման. հայ ժողովուրդն ապրելու ընդամենը մեկ ձև ունի աշխարհում.Դու պիտի վրեժ առնես ապրելո՛վ,Ապրելով համա՛ռ, հազարապատի՛կ.Ավերումի դեմ՝ քո ստեղծելո՛վ,Ավեր Վանի դեմ՝ քո Երևանո՛վ,Աքսորների դեմ՝ խուլ անապատիցՆորից տուն դարձող քո քարավանո՛վ,Դու պիտի ապրես այսպե՛ս, սրանո՛վ։ Միանգամայն համաձայն ենք Կապուտիկյանի հայրենասիրական քնարը լավագույնս արժևորածուսումնասիրողի այն դիտարկմանը, որ «Երբ Կապուտիկյանը ավեր Վանին որպես հաղթանակ հակադրում է ծաղկուն Երևանը կամ Մարութա վանքի ավեր դպրանոցին՝ Բյուրականի աստղադիտարանը ևայլն, դրանով, ասես, հաշտվում է առաջինների անվերադարձ կորստի հետ, և քնարական հերոսիխոսքը դադարում է բռնազավթված հայրենիքի տիրոջ խոսք լինելուց։ Մինչդեռ, Կապուտիկյանը և՛ այսպոեմը գրելուց առաջ, և՛ դրանից հետո ամենևին էլ չի կարողացել խաղաղեցնել հայ բանաստեղծի իրխռով հոգին»1, սակայն միանգամայն հասկանալի է, որ հայ ժողովրդի հետագա ճանապարհի կապուտիկյանական այսպիսի տեսլականն օրվա հրամայական էր (բայց ոչ այսրոպեական մոտեցում), ազգային-հայրենասիրական քնարերգության ձևավորման գրեթե առաջին քայլը, որը, հետագատարիներին անցնելով բյուրեղացման ճանապարհ, ծնունդ տվեց ներկային չհամաձայնող, պահանջատիրական գաղափարներով լեցուն այլ ստեղծագործությունների2։ Ընդ որում, այսօր էլ կարելի է ասել,որ, իսկապես, պահանջելու իրավունք ունեն հզորները. ավերումի, աքսորների ճանապարհն անցածժողովուրդը պարտավոր է նախ՝ հզորանալ, շենանալ, միաբանվել, իր հանճարներով լրացնել համաշ1 Տեր-Մինասյան Ա., «Կոչեմ ապրողաց»-ի հասցեատերերը, Երևան, 2005, էջ 49։ 2 Ավելի մանրամասն տե՛ս նույն տեղում։ խարհային մտքի գանձարանը, որպեսզի իր խոսքը լսելի դառնա, պահանջատիրությունը՝ իրական,այլապես վերջինս կսահմանափակվի մի քանի գրական տողերով միայն։ Թերևս, այս մտածողությամբպետք է գնահատենք կապուտիկյանական պատգամները։ Թվում է՝ աննահանջ ապրելու, անդուլ արարելու սևակյան ու կապուտիկյանական կոչերը պետք էիրենց գագաթնակետին հասնեին Վահագն Դավթյանի՝ Հայոց ցեղասպանության թեմայով համեմատաբար ուշ գրված խորհրդահայ պոեմի՝ «Ռեքվիեմ»-ի մեջ, սակայն այստեղ տեսնում ենք ցավի, մորմոքի, անմարդկային հանցանքի դեմ անխոս մնացած բանաստեղծի հոգու կսկիծը, ինչը պետք է բացատրել նրանով, որ Դավթյանը, ի տարբերություն Սևակի և Կապուտիկյանի, իր պոեմն սկսել է գրել հայ ժողովրդի համար եղբայրական գերեզման դարձած Դեր-Զորում կամ Դեյր-էլ-Զորում ձևավորված մտքերիանմիջական ազդեցության տակ (1977 թ., Հալեպ-Երևան). մի վայր, որտեղ յուրաքանչյուր հայի ասելիքզիջում է հոգու խռովքին, ամենանուրբ զգացմունքների լուռ ժայթքմանը։ Եթե նախորդ պոեմները,լցված լինելով անհուն կսկիծով, այնուամենայնիվ, հայրենասիրական զգացումներ էին արթնացնումընթերցողի մոտ, և դրանք պետք է քննենք բանաստեղծական ասելիքի երկայնքով, ապա «Ռեքվիեմ»-իդեպքում, որտեղ Դավթյանը մի յուրօրինակ հոգեհանգիստ է կարդում հայոց նահատակներին, պետք էըմբռնենք պոեմի հոգեբանական խորքը։ Այս երկու երևույթները նույն իրադարձության երկու կողմերնեն, որոնք պետք է միասնաբար հանդես գան։ Հենց ի՛ր կորուսյալ ծննդավայր հյուրի պես այցելածԴավթյանը շեկ անապատի ավազների տակ թաղված «աստղերի ու մարգարեների» մասին խորհելիսհիշում է թռիչքի պահին թևատված արևմտահայ գրականության հանճարին.Ես կարող էի դարիս ճակատըԲանաստեղծության աստղերով զուգել,Բայց իմ ճակատը փշրեցին քարով…Իրականի և երևակայականի համադրմամբ՝ բանաստեղծին հաջողվում է իր պոեմով վերակենդանացնել գաղթի, ավելի ճիշտ՝ մահվան ճամփով անցնող հայ մոր և մանկան սրտակեղեքերկխոսությունը, գիտակցում, որ իրենից խլվածը զուտ աշխարհագրական տարածք չէ, այլ «Իմաստվածներն են ինձանից խլել…», «Առեղծվածներս են ինձանից խլել…», «Պապիս աճյունն ենինձանից խլել…» հասկանում, որ անապատի՝ անմեղ զոհերով կերակրվող, երկարակյաց ագռավներըչեն մոռացել անցյալի հուշը, «մանկան մաքուր աչուկներով» կերակրվելու հույսը նրանց դարձյալ ԴերԶոր էր բերել։ Պոեմում երևում են նաև բանաստեղծի բողոքը, ընդվզումը.Ո՞ւր եք ագռավներ, ո՞ր եք հեռացել,Եկեք, ֆոսֆորի այս փայլը կտցեքՈւ տարեք, գցեք Աշխարհի սրտինՈւ խղճի վրա։ Ամփոփելով՝ նկատենք, որ քննված պոեմներն ու հեղինակները, որքան էլ ըմբոստ, իրենց դարիհամար բացառիկ խիզախ երևույթներ էին, նրանք համեմատաբար «անվնաս» էին խորհրդայինիշխանությունների համար, պատահական չէ, որ Շիրազի՝ այս թեմայով գրված «Հայոց դանթեականը»,որը Հայոց ցեղասպանության մասին գրված եզակի դատաստանամատյան-պոեմ է, իսկ հեղինակը՝ իրժամանակի գրական ամենամեծ ընդդիմությունը, այդպես էլ չտպագրվեց հեղինակի կենդանությանօրոք, և հիշյալ պոեմն իր բացառիկությամբ, բանաստեղծական արձակի և չափածոյի համադրմամբ,իրականի և երևակայականի զուգակցմամբ հավակնում է դառնալ Հայոց ցեղասպանության թեմայովգրված ամենահաջող, ամենաըմբոստ պոեմը, որն առանձին ուսումնասիրման ու շատ բարձր գնահատանքի է արժանի։ Հայկ ՀովհաննիսյանՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԵՄԱՆ 1950-1970-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԱՀԱՅ ՊՈԵՄՈՒՄԲանալի բառեր՝ Խորհրդային միություն, պոեմ, Հայոց ցեղասպանություն, Պ. Սևակ, Ս. Կապուտիկյան, Վ. Դավթյան, պատմական հիշողություն։

Խորհրդային միության մեջ արգելվում էր խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին, սակայն 1950-70-ական թթ. Պ. Սևակի, Ս. Կապուտիկյանի և Վ. Դավթյանի պոեմների շնորհիվ բարձրացվեց հայ ժողովրդի պատմական հիշողության ձայնը։ Հոդվածում ներկայացված է Հայոց ցեղասպանության թեմայի զարգացումը խորհրդահայ պոեմներում, տրված են պատմական ժամանակաշրջանի գնահատականը, պոեմների գրական արժեքը և դրանց ներքին կապը։

Բացահայտելու համար ՀՀ-ում Կրթության եւ աշխատաշուկայի միջեւ բազմաբնույթ կապերի առանձնահատկությունները, այս հոդվածի շրջանակներում վերլուծել ենք զբաղվածների թիվն ըստ կրթական մակարդակի, գործազուրկների թիվն ըստ կրթական մակարդակի, շրջանավարտների որակի գնահատումը գործատուների կողմից եւ աշխատաշուկայում առաջարկ - պահանջարկի հարաբերակցությնունն ըստ ոլորտների։ 2015թ. տվյալներով ՀՀ-ում ըստ կրթական մակարդակի զբաղվածների բաշխումը ցույց է տալիս, որ բարձրագույն եւ հետբուհական կրթություն ունեցողները համալրում են զբաղվածների ընդամենը 28%ը (344.700 մարդ)` զբաղվածության մակարդակով զիջելով միջնակարգ ընդհանուր կրթություն ունեցողներին (զբաղվածների 43%-ը կամ 461.700 մարդ)[5]։ Միջին մասնագիտական եւ թերի բարձրագույն կրթություն ունեն զբաղվածների 24%-ը, 2%-ն ունեն նախամասնագիտական կրթություն, 7%-ը` հիմնական ընդհանուր կրթություն, իսկ 1%ը` հաճախել են միայն տարրական դպրոց։ Նմանատիպ ցուցանիշներ են գրանցվել նաեւ գործազրկության դեպքում. կրթական ամենաբարձր մակարդակ ունեցողները (գրանցված գործազուրկների 27.8%-ը կամ 67.800 մարդ) զգալի կշիռ ունեն գործազուրկների ընդհանուր քանակում եւ այդ ցուցանիշով զիջում են միայն միջնակարգ ընդհանուր կրթություն ունեցողներին (40.9% կամ 99.700 մարդ)։ Զբաղվածների եւ գործազուրկների թվերի համեմատությունն ըստ առանձին կրթական մակարդակների ցույց է տալիս, որ աշխատանքի տեղավորման առավել լայն հնարավորություններ ունեն հատկապես 227ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ միջնակարգ ընդհանուր կրթություն ունեցողները։ Նման եզրահանգման համար հիմք են հանդիսացել ըստ կրթական մակարդակների առանձնացված բնակչության տեսակարար կշիռը զբաղվածների եւ գործազուրկների ընդհանուր թվում։ Այսպես, միջնակարգ ընդհանուր կրթություն ունեն զբաղվածների 43%-ը եւ գործազուրկների 40%-ը։ Զբաղվածների եւ գործազուրկների թվում տեսակարար կշիռն ի նպաստ զբաղվածների է բարձրագույն եւ հետբուհական կրթություն ունեցողների շրջանում (զբաղվածների 29.1%-ը եւ գործազուրկների 27.8%-ը) ինչպես նաեւ տարրական եւ ոչ լրիվ տարրական կրթություն ունեցող բնակչության դեպքում. բնակչության այս խմբին է բաժին ընկնում զբաղվածների 5.4%-ը եւ գործազուրկների 4.15%-ը։ Հիմնական ընդհանուր եւ նախամասնագիտական կրթությամբ բնակչության զբաղվածության եւ գործազրկության ցուցանիշները համամասնական են։ ՀՀ տնտեսությունում զբաղվածների ընդհանուր թվում ունեցած տեսակարար կշռի համեմատ գործազուրկների ընդհանուր թվում մեծ է միջին մասնագիտական եւ թերի բարձրագույն, ինչպես նաեւ բարձրագույն եւ հետբուհական կրթություն ունեցող բնակչության տեսակարար կշիռը։ 2015թ. տվյալներով, միջին մասնագիտական կրթություն են ստացել զբաղվածների 22.7%-ը եւ գործազուրկների 27%-ը։ Ստացվում է, որ ՀՀ տնտեսության մեջ միջին մասնագիտական եւ բարձրագույն կրթություն ունեցողներն ավելի ցածր՝ միջնակարգ ընդհանուր կրթական մակարդակ ունեցող բնակչության համեմատ աշխատանքի տեղավորման համար առավել սահմանափակ հնարավորություններ ունեն։ Աշխատանքի եւ որակավորման համապատասխանությունն առավել մեծ է տարրական եւ ոչ լրիվ տարրական (98,4%), հիմնական ընդհանուր (99,8%) եւ միջնակարգ ընդհանուր (99,5%) կրթություն ունեցողների շրջանում։ Եվ ընդհակառակը` կրթության առավել բարձր մակարդակներում փաստացի եւ աշխատանքի համար պահանջվող որակավորումների միջեւ խզումն ավելանում է։ Մասնավորապես, 2014թ. կատարած աշխատանքը համապատասխանել է կրթական որակավորմանը նախամասնագիտական (արհեստագործական) կրթություն ունեցողների 72,8%-ի, միջին մասնագիտական կամ թերի բարձրագույն կրթություն ունեցողների 69%-ի եւ բարձրագույն կամ հետբուհական կրթություն ունեցողների 81%-ի դեպքում, ինչը նշանակում է, որ ո228ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րակավորված մասնագետների շրջանում բարձր է հատկապես «մասնագիտական գործազրկության» մակարդակը։ Մասնագիտական որակավորում չունեցող բնակչության մոտ կատարած աշխատանքի եւ որակավորման համապատասխանության բարձր ցուցանիշը, մեր կարծիքով, հիմնավորվում է նրանով, որ այս խմբում ընդգրկված անձինք զբաղեցնում են ամենացածր որակավորում կամ ընդհանրապես որակավորում չպահանջող աշխատատեղերը, ուստի, զբաղված լինելու դեպքում նրանք մեծամասամբ աշխատում են իրենց որակավորմանը համապատասխան։ Մինչդեռ բարձրագույն կրթություն ունեցողները որակավորմանը համապատասխան աշխատանք չգտնելու դեպքում ստիպված են լինում անցնել ավելի ցածր որակավորում պահանջող աշխատանքների։ Միեւնույն ժամանակ, առանց որակավորման համապատասխանությունը հաշվի առնելու` գործատուներն ավելի հակված են աշխատանքի ընդունել բարձրագույն կրթություն ունեցողներին։ Տեղական գործարարների եւ ղեկավարների կողմից ծավալուն քննարկումների առարկա են դարձել աշխատուժի որակը եւ շրջանավարտների անբավարար կրթական մակարդակը։ Գերակշռող է այն տեսակետը, որ ընդհանուր առմամբ շրջանավարտները պատրաստ չեն աշխատելու իրենց մասնագիտական ոլորտներում՝ ինչպես տեսական, այդպես էլ գործնական գիտելիքների եւ հմտությունների պակասի պատճառով։ Այսպիսով, մեծ ճեղքվածք կա կրթական համակարգի կատարելագործվածության մակարդակի եւ տնտեսության իրական պահանջարկի միջեւ։ Օգտվելով աշխատաշուկայի` բարձրագույն կրթությամբ մասնագետների գերհագեցվածությունից` գործատուները չարդարացված պահանջներ են ներկայացնում (աշխատանքային փորձ, օտար լեզուների գերազանց իմացություն, վերապատրաստման եւ համապատասխան որակավորման փաստաթղթերի առկայություն եւ այլն) այնպիսի աշխատատեղերի համար, որոնք նախատեսված չեն որակավորված աշխատուժի համար եւ որոնց համար առաջարկվող աշխատանքի վարձատրությունն էականորեն ցածր է համապատասխան փորձառություն ունեցող աշխատողների վարձատրության չափից։ Ստացվում է, որ բարձրագույն կրթությամբ կադրերն աշխատաշուկայում առավել խոցելի են մյուս աշխատանքային ռեսուրսների համեմատ եւ ավելի հաճախ են գործազրկությունից խուսափելու նպատա229ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կով համաձայնում ստանձնել իրենց որակավորմանը չհամապատասխանող աշխատանք։ Այս ամենը վկայում է այն մասին, որ ՀՀ աշխատաշուկան գերհագեցած է բարձրագույն կրթությամբ մասնագետներով։ Ստեղծված իրավիճակը նպաստում է ՀՀ-ից «ուղեղների արտահոսքի» տեմպերի աճին։ Տարիներ շարունակ գործատուների պահանջների եւ աշխատաշուկայում առաջարկ-պահանջարկի հարաբերակցության անտեսումը հանգեցրել է առանձին մասնագիտությունների գծով կադրերի գերարտադրությանը, բուհ-գործատու, բուհ-աշխատաշուկա կապերի խզմանը, ինչի պայմաններում բուհի շրջանավարտ լինելն ամենեւին էլ աշխատանքով ապահովման երաշխիք չէ։ Կրթական համակարգում բնակչության ներգրավվածության բարձր ցուցանիշի եւ կրթության ցածր որակի պարադոքսը կարող է բացատրվել Հայաստանի կրթական համակարգում ներդրումների շատ ցածր մակարդակով։ Այսպես՝ աշխարհի երկրներում կրթական ներդրումների եւ բարձրագույն կրթության մեջ ներգրավվածության ցուցանիշները քարտեզագրելու դեպքում պարզ է դառնում, որ Հայաստանը մեկն է բարձրագույն կրթական համակարգում մեկ ուսանողի վրա կատարվող ծախսերի ամենացածր մակարդակն ունեցող երկրներից։ ՀՀ տնտեսության առաջնահերթ հատվածներում իրականացված աշխատուժի առաջարկի եւ պահանջարկի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ցածր գիտելիքահեն (տեքստիլ եւ թեթեւ արդյունաբերություն, ժամագործություն, ադամանդագործություն, ոսկերչություն եւ սննդի արդյունաբերության ճյուղեր) ոլորտներում բարձր որակավորում չպահանջող հաստիքների որոշ մասում ներկայումս ներգրավված են բարձրագույն կրթություն ունեցող մասնագետներ։ Իրականում վերոնշյալ հաստիքներին անհրաժեշտ են ոլորտի նախնական եւ միջին մասնագիտական կրթությամբ մասնագետներ։ Սակայն, ներկայումս Հայաստանում գրեթե բոլոր ոլորտներում առկա է վերոնշյալ նախնական եւ միջին մասնագիտական կրթական համակարգի բաց, որը պետք է լրացվի` ոլորտների աշխատուժի պատրաստումը օպտիմալացնելու եւ ոլորտի կարիքները արդյունավետ հասցեագրելու համար։ Վերջին շրջանում միջազգային պրակտիկայում լայն կիրառություն են գտել ԲՈՒՀ-աշխատաշուկա կապի ամրապնդմանն ուղղված 230ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նորագույն մեխանիզմները։ Այսպես, օրինակ, Նիդերլանդներում, այն պրոֆեսորները, որոնք դասավանդում են օգտակար, շահութաբեր դասընթացներ, պետք է ավելի լավ վարձատրվեն։ Կրթական ծրագրերի նախագծման ասպարեզում գերիշխող է դառնում «թյունինգ» մեթոդաբանությունը, որը հնարավորություն է տալիս նախագծվող ծրագրերի կառուցվածքն ու բովանդակությունը համապատասխանեցնելու աշխատաշուկայի կարիքներին եւ պահանջմունքներին։ Աշխատաշուկայի կողմից բուհերի շրջանավարտների ամբողջ առաջարկը կլանելու համար անհրաժեշտ է շարունակական տնտեսական աճ, որը կուղեկցվի նոր աշխատատեղերի ստեղծմամբ։ Ընդհանուր առմամբ, ՀՀ տնտեսության գրեթե բոլոր ոլորտներում առկա են որոշակի անհամամասնություններ։ Սա հատկանշական է այն աշխատատեղերի համար, որոնց դեպքում բարձրագույն կրթությունը պարտադիր պահանջ է (մասնավորապես ՏՏ ոլորտը). նշված հանգամանքն ընդգծում է Հայաստանի բուհական համակարգի անկատարությունը, որը գործատուների համար արտահայտվում է շրջանավարտների վերապատրաստմանն ուղղված լրացուցիչ ֆինանսական եւ ժամանակային ծախսերով։ Միեւնույն ժամանակ, բարձրագույն կրթությամբ նոր աշխատուժի նկատմամբ պահանջարկը բարձր կլինի գիտալիքահեն եւ աշխատատար ոլորտներում։ Հաշվի առնելով տնտեսական զարգացման միտումներն ու կառուցվածքային փոփոխությունները, ինչպես նաեւ մի շարք շուկաների աճի կանխատեսումները՝ մոտակա տարիներին նոր թափուր աշխատատեղերի ստեղծումը առավել հավանական է հետեւյալ ոլորտներում` ֆինանսական/բիզնես ծառայություններ, ՏՏ, ինտերնետ ծառայությունների տրամադրում եւ ճշգրիտ ճարտարագիտություն, առողջապահական ծառայություններ, առեւտուր եւ այլն։ Ավելին, տնտեսության ընդհանուր զարգացմամբ պայմանավորված` կանխատեսվում է տնտեսագետների պահանջարկի աճ գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Այսպիսով, ՀՀ կրթական ծառայությունների եւ աշխատանքի շուկայի համադրական վերլուծությունը թույլ է տվել կատարել հետեւյալ եզրահանգումները.  Կրթական ծրագրերում գերակշռում է սովորողների տեսական պատրաստվածությունը, շրջանավարտները չունեն կյանքի եւ մասնա231ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գիտական գործունեության համար բավարար կիրառական կարողություններ ու հմտություններ, արդյունավետ մասնագիտական կողմնորոշում,  թույլ է կրթության տարբեր մակարդակների, ինչպես նաեւ կրթության եւ տնտեսության միջեւ երկխոսությունը, բավարար չեն սոցիալական գործընկերության մեխանիզմները, կրթության համակարգը չի կարողանում արագ եւ արդյունավետ արձագանքել հասարակության եւ տնտեսության արագընթաց զարգացումներին։ Իրավիճակը բարելավելու նպատակով անհրաժեշտ ենք համարում՝  Աշխատաշուկայի հետ հակադարձ կապի հաստատումը, գործատուների ներգրավումը կրթական ծրագրերի փորձաքննության եւ արդիականացման գործընթացներում։  Շրջանավարտների ծառայունակության եւ մրցունակության բարձրացումը։  Դասավանդող անձնակազմի կրթության ժամանակակից մեթոդներին եւ տեխնոլոգիաներին տիրապետման, վերապատրաստման արդյունավետության բարձրացումը, մանկավարժների մասնագիտական առաջխաղացման արդյունավետ համակարգի ներդրումը։  Կրթական ծրագրերի տնտեսական համապատասխանության բարձրացումը, դրանց ուղղվածությունների եւ բովանդակության մերձեցումը աշխատաշուկայի արդի պահանջներին, ինչը ենթադրում է մասնագիտությունների առկա մանրամասնեցված ցանկի վերանայում եւ վերակողմնորոշում դեպի շուկայական պահանջարկը։ Մեր կարծիքով, առաջադրված խնդիրների լուծման մեխանիզմները պետք է դիտարկել ոչ թե համապետական, այլ ներբուհական մակարդակով` յուրաքանչյուր բուհի համար առաջարկելով իր գործունեության առանձնահատկություններից բխող դեղատոմս։

Կրթության եւ աշխատաշուկայի, բուհերի եւ իրական հատվածի միջեւ հարաբերությունները ճանաչվել են նորարարության եւ մրցունակության ապահովման հիմնական բանաձեւը։ ՀՀ-ում նման կապերի թուլացումը հանգեցրել է որոշակի մասնագիտությունների գծով բարձ232ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րագույն կրթությամբ աշխատանքային կադրերով աշխատաշուկայի հագեցմանը, նրանց խոցելիության բարձրացմանը եւ, որպես հետեւանք, «ուղեղների արտահոսքի»։ Մի շարք այլ մոտեցումների հետ մեկտեղ հոդվածում առաջարկվում է նաեւ օրենսդրական մակարդակով դիվերսիֆիկացնել աշխատավարձի դրույքաչափերը՝ կախված աշխատողների կրթական եւ որակակական հատկանիշներից։

Ազգային ինովացիոն համակարգի ձեւավորման միջազգային փորձի ներդրման, ինչպես նաեւ առանձին հիմնախնդիրների վերլուծության համար նպատակահարմար է նախ եւ առաջ ընտրել առանձին երկրներ կամ միություններ, որոշակի չափանիշներից ելնելով իրականացնել խմբային դասակարգումներ, ինչպես նաեւ որոշել, թե որ՞ երկրների փորձն է ճիշտ տեղայնացնել, ինչպիսի՞ չափանիշների, սկզբունքների եւ մոտեցումների հիման վրա պետք է ընտրել եւ տեղայնացնել կոնկրետ երկրի ազգային ինովացիոն համակարգի մոդելը։ Պետության ինովացիոն քաղաքականությունը ցանկացած պետության ինովացիոն համակարգի հիմնարար տարրն է։ Այդ իսկ պատճառով, ավելի մանրամասն վերլուծելով այս ոլորտում առկա միջազգային փորձը, մասնավորապես, ինովացիոն պետական քաղաքականությունը ինովացիոն զարգացման տարբեր ուղղություններ ընտրած երկրներում, կարող ենք առանձնացնել ՀՀ տնտեսության մեջ կիրառելի, գործուն մոտեցումներ, որոնք կարող են ապահովել մեր երկրի համար գիտելիքահեն տնտեսական աճ եւ համաշխարհային տեխնոլոգիական շուկայում առաջատար դիրքեր։ Ճապոնիայի ազգային ինովացիոն համակարգի կառավարման առանձնահատկություններից է զարգացած հորիզոնական կապերի համակարգը, որն ապահովում է պետական եւ մասնավոր կազմակերպությունների ներգրավվածությունը պետական տնտեսական քաղաքականության ձեւավորման գործում։ Նորարարական գործունեության համակարգում կարեւոր դեր են խաղում նաեւ հետազոտական կազմակերպությունները (300 ուղեղային կենտրոններ), որոնք մոնիթորինգ են անցկացնում նորարարական գործընթացների զարգացման եւ կանխատեսումների բնագավառում[4]։ Ճապոնիայի կառավարության ինովացիոն քաղաքականության մեջ համեմատաբար նոր եւ կարեւոր ուղղությունը կլաստերների ձեւավորումը եւ զարգացումն է։ Կլաստերային քաղաքականության հիմքում դրված են վենչուրային բիզնեսի 82ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շրջանակներում ակտիվ աջակցության մեխանիզմները։ Խրախուսվում են նաեւ արտասահմանյան կազմակերպությունների, համալսարանների եւ գիտահետազոտական ինստիտուտների հետ համագործակցության զարգացման եւ ընդլայնման նախաձեռնությունները։ Չինաստանի ազգային ինովացիոն համակարգի առանձնահատկությունն այն է, որ պատմականորեն պետությունը կարեւոր դեր ունի վերջինիս զարգացման գործում։ Պետությունը սահմանում է արդյունաբերական զարգացման գերակա ոլորտները, ինովացիոն զարգացման ծրագրերը, որոնցով հետագայում առաջնորդվում են համալսարանները եւ գիտահետազոտական ինստիտուտները։ Չինական կառավարությունը կիրառում է բոլոր հնարավոր գործիքները նորարարական գործունեությունը խթանելու համար` աջակցելով տեխնոլոգիաների փոխանցմանը եւ մտավոր գործունեության արդյունքների առեւտրայնացմանը։ Այդ մեխանիզմներից մեկը հատուկ գոտիների եւ ինկուբատորների ստեղծումն է, որոնք աջակցում են բարձր տեխնոլոգիական ոլորտներին։ Չինաստանի գիտության եւ տեխնոլոգիաների զարգացման միջնաժամկետ եւ երկարաժամկետ ազգային ծրագրի «կարգախոսը» անկախ (տեղական) նորարարությունների զարգացման ամրապնդումն է [3]։ ԱՄՆ-ում պետությունը հետազոտական աշխատանքների շրջանակներում ստեղծում է ենթակառուցվածքներ մասնավոր հատվածում, որոնք նպաստում են տեխնոլոգիաների զարգացմանը եւ փոխներթափանցմանը։ Տեխնոլոգիաների զարգացման վերլուծությունը եւ կանխատեսումը կատարվում է պետության կողմից մասնավոր ընկերությունների կողմնորոշման, վերջիններիս անմիջական մասնակցությամբ տեխնոլոգիական զարգացման առավել հեռանկարային ուղղությունների բացահայտման, ապագան կանխորոշող կարեւորագույն տեխնոլոգիաների եւ առաջնահերթությունների առանձնացման նկատառումով։ Երկրի զարգացման հեռանկարների եւ այլ երկրների նկատմամաբ վերջինիս մրցունակության դիրքերի գնահատումը նպաստում է արտաքին առեւտրի քաղաքականության հիմնավորմանը եւ առանձին բնագավառների եւ ընկերությունների սուբսիդավորման խնդիրների լուծմանը։ Ձեւավորվում է պետական պահանջարկը եւ կանխորոշում պետության գնողունակությունը՝ դրանով իսկ ներգործելով նորամուծությունների շուկայի վրա՝ առաջին հերթին բարձրագույն տեխնոլոգիաների ոլորտում։ 83ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Պետությունն իր վրա է վերցրել նաեւ բոլոր պարտավորությունները՝ կապված նորամուծությունների ստեղծման գործընթացին մասնակցող հիմնական տնտեսական գործակալների միջեւ գործընկերային հարաբերությունների ձեւավորման հետ, ինչպիսիք են` համագործակցություն եւ գործընկերություն ինստիտուտների եւ արդյունաբերության միջեւ, դաշնային պայմանագրային կենտրոնների եւ ինստիտուտների միջեւ։ Այդ պարտավորությունները կարող են դրսեւորվել դաշնային լաբորատորիաների կողմից իրականացվող աշխատանքներին մասնակցելու կամ մասնակիցների միջեւ գործընկերային հարաբերություններ ստեղծելու ձեւով։ ԱՄՆ-ում ազգային ինովացիոն համակարգի ձեւավորման համար կառավարությունը խրախուսում է վենչուրային կապիտալով հիմնադրամների եւ հետազոտական կենտրոնների ստեղծմանը։ Ըստ ԱՄՆ Ազգային գիտական հիմնադրամի մոտեցումների [5]` առավել արդյունավետ գործող հետազոտական կենտրոնները եւ վենչուրային հիմնադրամները իրենց գործունեության առաջին 5 տարիներին ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն կարող են ֆինանսավորվել պետական կամ դաշնային բյուջեից։ Ինովացիոն գործընթացների աջակցության ուղղակի տարրերից է նաեւ պետության կողմից ինովացիոն ենթակառուցվածքների ձեւավորումը։ Պետությունը կարող է ստեղծել նորարարություններ տարածող եւ խորհրդատվական ծառայություններ մատուցող կենտրոնների ցանցեր, որոնք գործարար ծառայություններ կմատուցեն նորարարներին։ Պետական մարմիններն երկրում եւ արտասահմանում իրականացնում են նորարարական գործընթացների զարգացման մոնիթորինգ եւ կանխատեսումներ, եւ փորձում են հետագա ներդրման համար գտնել առավել արդյունավետ ու առաջադեմ տեխնոլոգիաները։ Առանձնահատուկ տեղ է գրավում նաեւ ինովացիոն նախագծերի պետական փորձաքննությունը, քանի որ նորարարություններով զբաղվող առանձին կազմակերպությունների համար դժվար է գնահատել դրանց բոլոր հնարավոր հետեւանքները տնտեսության վրա։ Ինովացիոն ցուցանիշների մեծամասնությամբ՝ Գերմանիան գտնվում է աշխարհի ամենաառաջատար երկրների շարքում։ Հետազոտությունների եւ մշակումների վրա Գերմանիայի կատարած ծախսերը 2010-2014 թթ. կազմել են վերջինիս ՀՆԱ-ի 3%, իսկ ԵՄ-ում միայն Ֆինլանդիան եւ Շվեդիան ունեն ՀՆԱ-ի նշված մակարդակը գերազանցող 84ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գիտության ֆինանսավորում։ ԵՄ «առավելագույնս գիտելիքահեն» ընկերությունների տասնյակում հինգը գերմանական են։ Գիտական հրատարակումների թվով, ԳԴՀ-ը գրավում է աշխարհում 4-րդ տեղը՝ 7,2% բաժնով (ԱՄՆ-ից, Չինաստանից եւ Մեծ Բրիտանիայից հետո)։ Գերմանիայի ինովացիոն քաղաքականությունն իրականցվում է դաշնային մակարդակով եւ հիմնվում է հետեւյալ սկզբունքների վրա.[2] 1. Գիտահետազոտական մշակումների պետական ֆինանսավորման ծավալների անընդհատ մեծացում՝ գիտության առավել զարգացող ոլորտների եւ տեխնոլոգիաների շեշտադրումով։ 2. «Ինովացիոն վերելակ» մեխանիզմի զարգացումը, ինչպես նաեւ նորամուծությունների ներդրման եւ առեւտրայնացման համար անհրաժետ ինստիտուցիոնալ պայմանների ստեղծումը։ Գերմանիայի ինովացիոն քաղաքականությունը կոմնորոշված է դեպի գիտության եւ գործարար միջավայրի միջեւ ինտեգրացիոն կապերի ձեւավորում։ 3. Տեխնիկական մասնագիտություններ ունեցող աշխատակիցների, ինժեներների, կոնստրուկտորների որակավորման բարձրացում եւ մասնագիտական վերապատրաստում։ Ամեն տարի, Գերմանիայի տնտեսության մեջ տեղի է ունենում տեխնիկական ԲՈՒՀ-երում կամ համալսարաններում բարձրագույն կրթություն ստացած մինչեւ 100 000 նոր ինժեներների եւ գիտանակնների ներհոսք։ Գերմանիայի ազգային ինովացիոն համակարգի զարգացման մեջ գլխավոր դեր ունի փոքր եւ միջին բիզնեսը։ Փոքր ինովացիոն բիզնեսի բաժինը կազմում է 54%։ Այսպիսով, կարելի է պնդել, որ յուրաքանչյուր երկրորդ գերմանական ընկերություն զբաղվում է ինովացիոն գործունեությամբ։ Չնայած, Գերմանիայում փոքր եւ մեծ բիզնեսի մի շարք ընկերություններ ֆինանսապես անկախ են, այնուամենայնիվ ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ դաշնային մակարդակներով գործում է ձեռնարկատերերի աջակցության ավելի քան 200 ծրագիր։ Վերջիններիս ֆինանսավորումն իրկանացվում է պետական «Kreditanstalt für Wiederaufbau» բանկի կամ վերջինիս «Deutsche Investitions- and Entwicklungsgesellschaft» (DEG – ներդրումների եւ զարգացման կորպորացիա) դուստր-մասնաճյուղի միջոցով։ Բացի այդ, երկրում նախատեսված է փոքր եւ միջին ձեռնարկություններին արտոնյալ վարկավորում։ Գերմանիայում գործում են 12 կազմակերպություններ, որոնք հանդիսանում են նորամուծությունների ոլորտի պե85ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տական ծրագրերի օպերատորներ, ինչպիսիք են՝ հետազոտական եւ ֆինանսական հիմնարկություններ, ձեռնարկատիրական եւ մասնագիտական միություններ եւ Գերմանիայի Էկոնոմիկայի եւ տեխնոլոգիաների Դաշնային նախարարության կառուցվածքային մասնաճյուղեր։ Ինովացիոն գործընթացների կառավարման պետական մեխանիզմը Գերմանիայում հանդիսանում է հզոր լծակ գլոբալ գիտա-կրթական տարածությունում սեփական դիրքերն ուժեղացնելու համար։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին մրցակցային հիմունքով տրամադրվող հզոր ֆինանսական աջակցությունը թույլ է տալիս համալսարաններին իրականացնել առաջադեմ գիտական հետազոտություններ, հաջողությամբ առեւտրայնացնել մտավոր գործունեության արդյունքները, ինչպես նաեւ, հզորացնել կադրային ներուժը; Այս գործուն մեխանիզմները թույլ են տալիս ստեղծել բարձրագույն կրթության գերմանական մրցունակ համակարգի անկրկնելի կերպարը, որն ունակ է արձագանքելու արդի գիտատեխնիկական եւ հասարակական կյանքի ամենահրատապ մարտահրավերներին։ Տեխնոլոգիաների միջազգային փոխանցման խթանման ակտիվ պետական քաղաքականությունը, այդ թվում նաեւ, հիմնարար հետազոտություններին ուղղվող անուղղակի եւ ուղղակի սուբսիդիաները, մի շարք փորձագետների կարծիքով [1], ընկած է նաեւ Հարավային Կորեայի եւ Թայվանի տնտեսական հրաշքի հիմքում։ Արդյունաբերական քաղաքականության առաջնահերթությունների համակարգի հանգամանալից մշակումը թույլ է տվել կառավարությանը ոչ միայն խթանել նորամուծությունները տնտեսության առանձին հատվածներում, այլ նաեւ ապահովել վերջիններիս փոխներթափանցումը։ Բացի այդ, քաղաքականությունը նախատեսում էր միջոցառումներ` ուղղված կրթական համակարգի բարելավմանը, բարձրակարգ մասնագետների պատրաստմանը եւ արդյունաբերության ընդհանուր զարգացմանը։ Խթանման օբյեկտ էր հանդիսանում ոչ միայն բացարձակ նոր տեխնոլոգիաների կիրառումը, այլեւ զարգացած երկրներում արդեն գոյություն ունեցող տեխնոլոգիաների ընդօրինակումը, այսինքն` «ներմուծմանը փոխարինող» արտադրանքների թողարկման յուրացումը։ 1980-ական թթ. Կորեան անցավ ստեղծագործ ընդօրինակման քաղաքականությանը [1]։ Անդրադառնալով Ռուսաստանի Դաշնությանը կարող ենք արձանագրել, որ ազգային ինովացիոն համակարգի հիմնական տարրերը 86ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան, եւ դրանց հաջող գործարկման համար ընդամենն ահրաժեշտ է լրամշակում, այն է՝ ձեւավորել հուսալի կապուղիներ այդ տարրերի միջեւ [6]։ Միջնաժամկետ հեռանկարում ձեւավորված է Ռուսաստանի Դաշնության ինովացիոն զարգացման առավել ակտիվ ռազմավարություն, որը վերջինիս բարեհաջող իրագործման դեպքում թույլ կտա օգտագործել ռուսական ինովացիոն համակարգի առավելությունները եւ շտկել թերությունները [7]։ Այս քաղաքականության մասնակի դրսեւորումն է Սկոլկովո գիտակրթական կենտրոնը [8]։ Այս մուտեցումներն են ընկած նաեւ Իսրայելի, Չիլիի, Էստոնիայի եւ մի շարք այլ երկրների տնտեսությունների արդիականացման եւ տեխնոլոգիական առաջընթացի հիմքում [1]։ Այսպիսով, զարգացած ինովացիոն տնտեսություն եւ նման հեռանկարներ ունեցող երկրների փորձի ուսումնասիրությունը ապացուցում է, որ պետությունը պետք է լինի ցանկացած երկրի ինովացիոն զարգացման ապահովման ամենաակտիվ գործակալներից մեկը։ Ամփոփելով կարող ենք փաստել, որ  Նորամուծությունների արտադրության կամզակերպման որեւէ տնտեսական, շուկայական ձեւ թույլ չի տալիս հասնել սոցիալապես արդյունավետ մակարդակի, եթե պետությունը չունի ուղղակի կամ անուղղակի մասնակցություն այդ արտադրության մեջ։  Նորարարական ընկերությունների համար խթանները երբեմն լինում են թույլ, եւ ընկերությունը կամ գյուտարարը նորամուծությանն ուղղված ջանքեր է գործադրում միայն այն դեպքում, եթե երկրում ինովացիոն գործունեության համար ստեղծված են ավելի լավ պայմաններ, քան այլ ապրանքների արտադրության համար։ Առաջընթացի գլխավոր արագացուցիչ է հանդիսանում պետության վարած արդյունավետ քաղաքականությունը; Ինչպես վկայում է վերոնշյալ հարցադրումների շրջանակներում ազգային ինովացիոն համակարգի ձեւավորման միջազգային փորձի մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունը, ինովացիոն ոլորտում «խաղի կանոնների» սահմանման եւ անհրաժեշտ գործիքների լրակազմի ձեւավորման համար պետությունը պետք է իրականացնի հետեւյալ միջոցառումները.  երկրի առաջնահերթություններից, համաշխարհային տնտեսության զարգացման միտումներից եւ համաշխարհային շու87ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կայում երկրի մրցունակ դիրքեր ապահովելու անհրաժեշտությունից ելնելով համապատասխան նպատակային հետազոտությունների նախանշումը եւ պետական գնումների համակարգի զարգացումը,  գիտական նախագծերի, ինստիտուտների եւ կազմակերպություննրերի գործունեության համար անկախ փորձաքննության չափանիշների սահմանումը,  այդ նախագծերի իրագործման կամ ինստիտուտների գործունեության մշտադիտարկման կազմակերպումը,  գիտական ենթակառուցվածքի շրջանակներում, գիտության տարբեր ճյուղերում եւ տարբեր փուլերում իրականացվող հետազոտությունների (կիրառական եւ հիմնարար հետազոտություններ) միջեւ կապուղիների ստեղծումը,  «գիտություն-կրթություն-արտադրություն» կապի խթանումը եւ ամրապնդումը,  ինստիտուտների ամբողջական եւ առանձին գիտնականների դրամաշնորհների հիմքով աջակցության համակարգերի լայնորեն կիրառումը։ Վերջիններիս համատեղումը թույլ է տալիս մեղմել յուրաքանչյուր համակարգի թերությունները եւ առավել լիարժեք կերպով օգտագործել առավելությունները։  կրթական համակարգի համապատասխանեցումը Վ. Գումբոլդի կոնցեպտին [1]։  ՀուՄ-երի վրա կատարվող ծախսերի մոտեցումը համաշխարհային չափանիշներին։ Վերջիններս համաշխարհային տնտեսությունում միջինը կազմում են 2.13 % [10], ԵՄ երկրներում՝ 2.03%, ՏՀԶԿ երկրներում՝ 2.04 % [9]։  կրթությանն ուղղված ծախսերի աճ։ Համաշխարհային տնտեսության մեջ կրթության վրա միջինը ծախսում են ՀՆԱ-ի 4,7%ը, [10] այդ թվում՝ ԵՄ երկրներում ՀՆԱ 4.4%, ՌԴ՝ 4.4 $, Էստոնիա՝ 4.8%։ Այսպիսով, ինչպես բազմիցս նշել ենք, ինովացիոն ոլորտը, առավել քան ցանկացած այլ ոլորտ, կախված է պետական կառավարման համակարգի արդյունավետությունից։ Երկրի հաջողությունը պայմանավորված է հետազոտական կազմակերպությունների ռացիոնալ կառուցված համակարգով, գիտության եւ կրթության մեջ կատարվող 88ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նշանակալի ներդրումներով, ինչպես նաեւ պետական կառույցների, բիզնես-ընկերակցության եւ գիտական հիմնարկությունների միջեւ առկա սերտ համագործակցությամբ։ Ազգային ինովացիոն համակարգի այսպիսի արդյունավետ մեխանիզմն ապահովում է երկիրը ինովացիոն մրցունակ արտադրանքների առեւտրայնացման բարձր տոկոսով եւ թույլ է տալիս դասվել ինովացիոն առումով առավել զարգացած պետությունների շարքին։

Պետության ինովացիոն քաղաքականությունը ցանկացած պետության ինովացիոն համակարգի հիմնարար տարրն է։ Այդ իսկ պատճառով, ավելի մանրամասն վերլուծելով այս ոլորտում առկա միջազգային փորձը, մասնավորապես, ինովացիոն պետական քաղաքականությունը ինովացիոն զարգացման տարբեր ուղղություններ ընտրած երկրներում, կարող ենք առանձնացնել ՀՀ տնտեսության մեջ կիրառելի, գործուն մոտեցումներ, որոնք կարող են ապահովել մեր երկրի համար գիտելիքահեն տնտեսական աճ եւ համաշխարհային տեխնոլոգիական շուկայում առաջատար դիրքեր։

Հոդվածի նպատակն է պարզել Արաբական Պետությունների Լիգայի կարեւորությունը միջարաբական հակասությունների խաղաղ կարգավորման գործընթացում։ Ուսումնասիրության է առնված Լիգայի գործունեությունը հիմնականում նորագույն շրջանում՝ ամփոփ ներկայացնելով նաեւ Լիգայի գործունեության ուղջ ժամանակաշրջանը։ «Արաբական Պետությունների Լիգայի ստեղծումը դարձավ արաբական միասնության շարժման կարեւորագույն իրադարձությունը» 1 ։ Ի սկզբանե արաբական պետությունների ղեկավարները ձգտում էին ստեղծել մի թույլ կազմակերպություն, որը ցանկացած պահի հնարավոր կլիներ անտեսել։ Սակայն պատմական հետագա զարգացումներն ի ցույց դրեցին հզոր միջազգային կազմակերպության առկայության անհրաժեշտությունը։ Արաբական Լիգան նորագույն շրջանում թեւակոխեց փոփոխությունների մի նոր ժամանակաշրջան 2 ։ Այն ստեղծվեց 1945թ.։ Կազմակերպությանը անդամակցած վերջին երկիրը հանդիսացավ Կոմորոսը՝ 1993թ.։ Լիգայի նստավայրն է Կահիրեն, իսկ ներկայիս Գլխավոր քարտուղարը՝ եգիպտացի Ահմեդ Աբուլ Ղեիթը, ինչն ինքնին փաստում է կազմակերպությունում Եգիպտոսի բարձր դերը՝ չնայած 1979-89թթ. Լիգայից հեռացված լինելու հանգամանքին։ Հիմնադրման ժամանակաշրջանում Արաբական Լիգայի արտաքին քաղաքականության երեք հիմնական ուղղություններն էին հանդիսանում՝ պայքարը արաբական երկրների անկախության ու միասնության համար, ինչպես նաեւ Պաղեստինի հիմնախնդիրը 3 ։ 414ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ 1950թ. հունիսի 17-ին կազմակերպության շրջանակներում Սիրիան, Լիբանանը, Եգիպտոսը, Սաուդյան Արաբիան եւ Եմենը ստորագրեցին միասնական պաշտպանության պայմանագիր՝ Համատեղ Պաշտպանության ու Տնտեսական Համագործակցության Պայմանագիրը 4 ։ Վերջինս միաձայնորեն չհաստատվեց Լիգայի անդամ բոլոր պետությունների կողմից (Իրաքն ու Անդրհորդանանը չմիացան դրան) 5 ։ Արաբական Լիգան համագործակցության եզրեր գտավ արաբական երկրների միջեւ տարբեր բնագավառներում։ Այսպես 1953թ. ստեղծվեց Արաբական Հեռահաղորդակցման Միությունը (Arab Telecomunication Union), 1954թ.՝ Արաբական Փոստային Միությունը, իսկ 1959թ.՝ Արաբական Զարգացման Բանկը, որը հետագայում անվանափոխվեց Արաբական Ֆինանսական Կազմակերպության։ 1964-65թթ. կոնֆերանսներում Արաբական Լիգայում նույնիսկ նախաձռնվեց արաբական միացյալ զինվորական հրամանատարության ստեղծումը։ Հետագայում Արաբական Լիգան կարողացավ 1964թ. մայիսին ստեղծել Պաղեստինի Ազատագրության Կազմակերպությունը (Կահիրեյում անցկացվող Արաբական Լիգայի գագաթնաժողովին)։ Այն կարողացավ նաեւ խաղաղ կարգավորման հասնել մի շարք միջարաբական հակամարտություններում՝ 1963թ. Ալժիրի ներխուժմանը Մարոկկո եւ 1961թ. Իրաք-Քուվեյթյան հակասություններում։ Վերջինիս ժամանակ նույնիսկ Քուվեյթ ուղարկվեցին արաբական խաղաղապահ ուժեր 6 ։ Երբ 1975թ. Լիբանանում սկսվեց երկրորդ քաղաքացիական պատերազմը՝ Արաբական Լիգան միայն իր անհանգստությունը հայտնեց գրանցված միջադեպերի կապակցությամբ։ Լիբանանյան ճգնաժամը լուծելու համար Էր-Ռիյադում Լիգայի անդամ երկրների ղեկավարները պայմանավորվեցին եւ 1975թ. ապրիլ ամսին Կահիրեյում գումարեցին առաջին արտահերթ նստաշրջանը։ Անդամ երկրների միջեւ հակասուԿարամանուկյան Շ. Լ., Արաբական Պետությունների Լիգայի դերը արաբական երկրների հակաիմպերիալիստական պայքարում, Երեւան, 1988, էջ 85 Farah Dakhlallah, նշվ. աշխ. pp. 393-412, 415ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ թյունները ակնհայտ եղան եւ, չնայած, հնարավոր եղավ ժամանակավորապես դադարեցնել ռազմական գործողությունները, Լիգան ճգնաժամին այդպես էլ որեւէ արմատական լուծում չտվեց 7 ։ Այն կոչ արեց բոլոր կողմերին «խելամտություն ու զսպվածություն» ցուցաբերել միայն 1976թ. հունիսին, երբ իրավիճակը երկրում արդեն ծայրահեղ սրվել էր։ Արաբական Պետությունների Լիգան խիստ սառը դիրքորոշում է ընդունել տարածաշրջանում առաջացած գրեթե բոլոր քաղաքացիական պատերազմների նկատմամբ, ինչը որոշ հեղինակների հիմք է տալիս ենթադրել, որ անդամ երկրների միջեւ ներքին համաձայնություն գոյություն ունի՝ ներքին գործերին չմիջամտելու շուրջ 8 ։ Ողջ 80-ականներին Արաբական Լիգայի գագաթնաժողովները անցան անարդյունավետ՝ հակամարտող անդամների հակամարտությունների պատճառով 9 ։ 1980թ. նոյեմբերին Ամմանում տեղի ունեցավ արաբական երկրների ղեկավարների հանդիպում։ Հանդիպման օրակարգային հարցն էր՝ Իրան-իրաքյան պատերազմում համաարաբական դիրքորոշման մշակումը։ Սակայն երկրներն այդպես էլ ընդհանուր դիրքորոշում չորդեգրեցին։ Միայն 1988թ. հունվարի 7-ին Ալժիրում կայացած արտահերթ գագաթնաժողովում արաբական բոլոր երկրները կարողացան հանդես գալ ի աջակցություն խաղաղության հաստատման եւ դատապարտեցին Իրանին՝ ռազմական գործողությունները շարունակելու համար 10 ։ Իրան-իրաքյան պատերազմը ի ցույց դրեց հակասությունների խորացումն ու կենտրոնախույս ուժերի ակտիվացումը արաբական աշխարհում 80-ականների սկզբին։ Այդ պատերազմը նաեւ դրդեց Սաուդյան Արաբիային` 1981թ. ստեղծել նոր խմբավորում՝ Պարսից Ծոցի Արաբական Երկրների Համագործակցության Խորհուրդը 11 ։ 1990-91թթ. Ծոցի պատերազմում եւս Արաբական Լիգայում միասնական դիրքորոշում չձեւավորվեց։ 1990թ. մայիսին ու օգոստոսին գուԿարամանուկյան Շ. Լ. նշվ. աշխ. էջ 165 Նույն տեղում. Farah Dakhlallah, նշվ. աշխ. pp. 393-412, Рыденко Л.Н., Соловьева З.А., նշվ. աշխ., с. 34 416ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ մարված Լիգայի գագաթնաժողովները չկարողացան լուծել Իրաքի ու Քուվեյթի միջեւ նավթային խնդիրը։ Դա հանգեցրեց Ծոցի անվտանգության «միջազգայնացմանը»։ Ծոցի 1990-91թթ. պատերազմում Արաբական Լիգան՝ 1. չկարողացավ լուծում տալ Իրաք-Քուվեյթ հակասություններին, ինչը հանգեցրեց իրաքյան ագրեսիայի, 2. չկարողացավ հասնել խաղաղության պայմանագրի կնքման կողմերի միջեւ նույնիսկ ագրեսիայից հետո, ինչը հանգեցրեց արտաքին միջամտության, 3. բաժանվեց պրոիրաքյան ու հակաիրաքյան ճամբարների։ Հետագայում ՄԱԿ-ում Արաբական Լիգայի նախկին ներկայացուցիչ Քլովիս Մաքսուդը նշեց, որ Լիգան չուներ ինքնուրույն կանխարգելող քայլեր ձեռնարկելու լիազորություն, այդ իսկ պատճառով ստիպված էր գործել միայն գագաթնաժողովի միջոցով։ Սակայն անդամ երկրների տարաձայնությունների արդյունքում Լիգան չկարողացավ լիարժեք միջամտություն ցուցաբերել նաեւ գագաթնաժողովի միջոցով 12 ։ Արտաքին միջամտությունը Ծոցի անվտանգության հարցերին վտանգավոր նախադեպ հանդիսացավ ապագայի համար։ Որոշ հեղինակներ բարձրացրեցին Արաբական Լիգայի գոյության արդյունավետության հարցը 13 ։ Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ, ի տարբերություն Պարսից Ծոցի Արաբական Պետությունների Համագործակցության Խորդհրդի, որի անդամները միաձայն դատապարտեցին Իրաքին, Արաբական Պետությունների Լիգայի 21 անդամներից 6-ը ուղղակիորեն աջակցեցին Իրաքին (Հորդանան, Մավրիտանիա, Սուդան, Եմեն, ՊԱԿ ու իհարկե Իրաք) 14 ։ Սովետական միության փլուզումից եւ միաբեւեռ համակարգի հաստատումից հետո ընկած տասնամյակում Արաբական Լիգան տապալվեց իր նախաձեռնություններում եւ չկարողացավ որեւէ լուրջ միջամտություն ունենալ ստեղծված հակամարտություններում՝ մասնավորաFarah Dakhlallah, նշվ. աշխ. pp. 393-412, Рыденко Л.Н., Соловьева З.А., նշվ. աշխ., с. 92 2ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ պես 2000թ. Պաղեստինում բռնկված երկրորդ ինթիֆադային։ 90-ականներին միայն երկու գագաթնաժողով անցկացվեց Լիգայում՝ 1990թ. ու 1996թ. 15 ։ Ինչպես նշում է Կատարի արտաքին գործերի նախարար շեյխ Համմադ բին Յասսեմը.՝ «Մեր հանդիպումները կրում էին արարողակարգային բնույթ եւ մենք չունեինք ընդգծված նպատակակետ» 16 ։ Իրավիճակը փոխվեց 2002թ., երբ Լիգայի Գլխավոր քարտուղար նշանակվեց հայտնի եգիպտացի քաղաքական գործիչ Ամր Մուսան։ Այնուհետեւ Բեյրութում անցկացված գագաթնաժողովում Սաուդյան կողմն առաջ քաշեց Արաբական խաղաղության նախաձեռնությունը։ Այն առաջարկում էր Իսրայելի հետ հարաբերությունների հաստատում՝ 1967թ. սահմաններին վերադառնալու պայմանով 17 ։ Այնուհետեւ Լիգայի գագաթնաժողովներ անցկացվեցին Շարմ ԷլՇեյխում 2003թ., Թունիսում՝ 2004թ., Ալժիրում՝ 2005թ., Խարտումում՝ 2006թ., Էլ-Ռիյադում՝ 2007թ., Դամասկոսում՝ 2008թ., Դոհայում՝ 2009թ. եւ այլն։ Սկսեցին Արաբական Խաղաղության ու Անվտանգության Խորհուրդ (Արագ արձագանքման ուժեր եւ այլն) ստեղծելու փորձեր արվել` Աֆրիկյան Միության օրինակով։ 2003թ. պատերազմն ի ցույց դրեց Արաբական Լիգայում առկա խնդիրներն ու փոփոխությունների անհրաժեշտությունը։ Ողջ իրաքյան ճգնաժամի ընթացքում Արաբական Լիգան հիմնականում փորձեց համոզել իրաքյան կողմին` համագործակցել ՄԱԿ-ի հետ ու ընդունել վերջինիս առաջ քաշած բանաձեւերը։ Նախապատերազմական շրջանում Արաբական Լիգան արտահերթ հանդիպումներ կազմակերպեց, իսկ վերջինիս անդամ երկրների ներկայացուցիչները բազում այցելություններ կատարեցին Իրաք։ Փորձեր կատարվեցին ընդհանուր դիրքորոշում որդեգրել ամերիկյան հնարավոր հարձակման դեպքում, եթե չհաջողվեր կանխել իրերի նմանատիպ զարգացումը։ Սակայն տարակարծությունները Լիգայի շրջանակներում թույլ չտվեցին ընդհանուր հայտարարի գալ։ Եգիպտական Հելուան համալսարանի քաղաքական Farah Dakhlallah, նշվ. աշխ., pp. 393-412, Նույն տեղում 418ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ գիտությունների դասախոս Սայեդ Էլիուան նշում է.՝ «Շատ արաբներ հիասթափված են, քանի որ Լիգայում ընդունված բանաձեւերն ու որոշումները այդպես էլ կյանքի չեն կոչվում» 18 ։ Մինչեւ 2003թ. պատերազմի սկսվելը՝ Արաբական Լիգան վերջին քայլը ձեռնարկեց այն կանխարգելելու նպատակով։ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Բահրեյնի, Լիբանանի ու Թունիսի արտաքին գործերի նախարարներից ու Լիգայի Գլխավոր քարտուղար Ամր Մուսայից կազմված պատվիրակությունը պետք է ժամաներ Բաղդադ։ Սակայն Իրաքի ղեկավարությունը սկզբում խնդրեց հետաձգել այցը, ապա նաեւ չեղարկեց այն։ Արաբական Լիգան «խորն ափսոսանք» հայտնեց Իրաքի որոշման վերաբերյալ։ Իրաքի ղեկավարության նմանատիպ պահվածքը ցույց տվեց, որ ճգնաժամի պայմաններում արաբական երկրները չեն դիտարկում Արաբական Լիգայի օգնությանը դիմելու տարբերակը։ Պատերազմից հետո Արաբական Լիգան ոչ մի մարդասիրական օգնության նախագիծ չմշակեց Իրաքի տնտեսության վերականգնման վերաբերյալ։ Արաբական Լիգայի անդամ ոչ մի պետություն նույնիսկ չհամարձակվեց խոսել Իրաքի ապագա ժողովրդավարական համակարգի մասին։ 2003թ. իրաքյան պատերազմից հետո առաջացած ճգնաժամի ընթացքում Արաբական Լիգան որոշակի սիմվոլիկ միջոցառումներ այնուամենայնիվ ձեռնարկեց։ 2006թ. Մոխթար Լամանին գործուղվեց Իրաք՝ որպես Իրաքում Արաբական Լիգայի մշտական ներկայացուցիչ։ Սակայն արդեն 2007թ. սկզբին՝ Լամանին հրաժարվեց ստանձնած պաշտոնից 19 ։ 2003թ. ապրիլի 1-ին բրիտանական լրատվամիջոցներից մեկին տված հարցազրույցում Լիգայի Գլխավոր քարտուղար Ամր Մուսան հայտարարեց, թե Իրաքյան պատերազմը չէր լինի, եթե արաբական բոլոր պետությունները միասնական դիրքորոշում որդեգրեին այդ հարցում։ Նա հայտարարեց, որ պատերազմը այնքան խորը հակասությունների տեղ տվեց արաբական աշխարհում, որ ինքն անձամբ սկսեց կասկածել Արաբական Լիգայի լուսավոր ապագայի վրա։ Ամր Farah Dakhlallah, նշվ. աշխ., pp. 393-412, Marco Pinfari, նշվ. աշխ. 419ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մուսան նաեւ նշեց, թե արաբական երկրները ցանկանում էին պատերազմ, իսկ արաբ ժողովուրդը՝ ոչ 20 ։ Agence France Presse-ի տեղեկություններով 2003թ. հունիսի 1516-ը Կահիրեյում անցկացվել է խորհրդաժողով, որի նպատակն է եղել սկիզբ դնել Արաբական Լիգայի բարեփոխմանը։ Ստեղծված հանձնաժողովը վեցամսյա ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք է Լիգայի բարեփոխման նախագիծ առաջարկեր՝ հիմնված հիմնականում Եգիպտոսից, Սիրիայից ու Սաուդյան Արաբիայից եկող առաջարկությունների վրա։ Արաբական Լիգայի վերափոխման համար որպես օրինակ պետք է ծառայեր Եվրոպական Միությունը։ 2004թ. մարտին Ալժիրում արաբական երկրների ղեկավարների հանդիպմանը որոշվեց «ժամանակավոր միջարաբական խորհրդարան» ստեղծել։ Կենտրոնակայանը լինելու էր Դամասկոսում։ Դրա պատգամավորները (յուրաքանչյուր երկրից 4 ներկայացուցիչ) պետք է հող նախապատրաստեին համաարաբական ներկայացուցչական մարմին ստեղծելու համար՝ Եվրախորհրդարանի օրինակով։ Նախագծի հեղինակները հույս էին տածում այդպիսով բարձրացնել Արաբական Պետությունների Լիգայի դերը միջազգային հարաբերություններում 21 ։ 2008թ. մարտին Դամասկոսում տեղի ունեցած արաբական խորհրդաժողովում, Լիգայի գլխավոր քարտուղար Ամր Մուսան հայտարարեց, որ միջարաբական հարաբերություններում «անընդունելի խառնաշփոթ է տիրում» 22 ։ Արաբական Լիգան փորձել է ակտիվ գործունեություն ծավալել նաեւ մի շարք այլ միջարաբական հակամարտություններում։ Այն փորձեց միջամտել ու կարգավորել իրավիճակը Եմենում սկսված քաղաքացիական պատերազմում՝ կառավարական ուժերի ու ապստամբած 420ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ զինյալ կրոնական Հութիս խմբավորման միջեւ։ Լիգայի Գլխավոր քարտուղար Ամր Մուսան այցելեց Եմեն 2009թ. մարտին ու հանդիպեց նախագահ Ալի Աբդուլլահ Սալեհի հետ։ Մուսան առաջարկեց Լիգայի օգնությունը Եմենում խաղաղության ու կայունության հաստատման հարցում։ Սակայն Եմենի նախագահը մերժեց՝ պատճառաբանելով, որ չի ցանկանում միջազգայնացնել ստեղծված իրավիճակը։ Հետագայում Եմենը այնուամենայնիվ ընդունեց միջազգային կազմակերպության միջնորդություն, սակայն ոչ թե Արաբական Լիգայի, այլ Ծոցի Համագործակցության Խորհրդի 23 ։ Լիգան չէր կարող ինքնուրույն միջամտել հակամարտությանը՝ առանց հակամարտող կողմերի խնդրանքի։ Իսկ հակամարտող կողմերը չէին վստահում Լիգային։ Այնուհետեւ Լիգան 2009թ. նոյեմբերին փորձեց միջամտել Սուդանում Եգիպտոսի ու Ալժիրի ֆուտբոլի հավաքականների հանդիպումից հետո առաջացած լարված իրավիճակին։ Իրավիճակի լարմանը նպաստեց երկու երկրների հավաքականների երկրպագուների միջեւ բախումը։ Խարխլվել էին դիվանագիտական հարաբերությունները Եգիպտոսի ու Ալժիրի միջեւ։ Լիգայի փորձերն անհաջողության մատնվեցին՝ երկու կողմերն էլ մերժեցին միջնորդության առաջարկը 24 ։ Արաբական Լիգային չհաջողվեց ազդել նաեւ Արեւմտյան Սահարայում ստեղծված ճգնաժամային իրավիճակի վրա, քանի որ հակամարտող կողմերը որոշեցին դիմել միայն ՄԱԿ-ին 25 ։ 2006թ. Լիբանանյան ճգնաժամի պայմաններում Արաբական Լիգան պահանջեց վերացնել Լիբանանի օկուպացիան։ Այն նաեւ պահանջեց միջազգային դատարանների միջոցով հետաքննել ու դատապարտել Լիբանանում իրականացված սպանությունների պատասխանատուներին՝ այդ թվում նաեւ նախկին վարչապետ Ռաֆիկ Հարիրիի սպանության մեղավորներին։ Լիգան նաեւ մեծ ծավալի աշխատանք տարավ Սոմալիայում՝ քաղաքացիական պատերազմին վերջ դնելու ուղղությամբ։ Լիգայի պաշտոնատար անձիք` խաղաղություն հաստատելու նպատակով, ԴարՆույն տեղում 421ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ֆուրում նույնիսկ ստիպված եղան բանակցություններ վարել ծայրահեղականների հետ։ Մավրիտանիայում 2008թ. ծավալված դեպքերի ժամանակ (ռազմական հեղաշրջում) Արաբական Լիգան առաջնային դերակատարում ստանձնեց խաղաղության հաստատման գործընթացում, քանի որ Աֆրիկյան Միության իրավունքները սահմանափակված էին ռազմական հեղաշրջման արդյունքում իշխանության եկած վարչակարգերի հետ բանակցություններ վարելիս։ Այնուամենայնիվ երկու միջազգային կազմակերպությունները, սերտ համագործակցության արդյունքում, կարողացան որոշակի հաջողություն գրանցել 26 ։ Չնայած իր վրա դրված մեծ պատասխանատվության՝ Արաբական Լիգան չկարողացավ արդարացնել իրեն։ Այն մեծ ծավալի քննադատության սկսեց ենթարկվել այն բանից հետո, երբ 2003թ. դեկտեմբերին ստեղծված Աֆրիկյան Միության Խաղաղության ու Անվտանգության Խորհուրդը լիազորեց Աֆրիկյան Միությանը միջամտել անդամ երկրների հակամարտություններին, եթե դրանք սպառնում են պետությունների բնակչությանն ու կրում են խիստ հակամարդասիրական բնույթ։ Արաբական Պետությունների Լիգան, ի հակադրություն դրա, հիմնականում հանդիսանում էր որոշում կայացնող մարմին եւ չուներ ազդող մեխանիզմներ 27 ։ Արաբական Լիգան չկարողացավ նաեւ տնտեսապես միավորել անդամ երկրներին 28 ։ Այնուամենայնիվ՝ նման փարձեր կատարվեցին։ 1965թ. ստեղծվեց Արաբական Միասնական Շուկան, որը բաց է Լիգայի անդամ բոլոր երկրների առջեւ։ Վերջինս իր մեջ ներառում է մաքսային պարտավորություններից ազատում բնական պաշարների, գյուղատնտեսական արտադրանքի դեպքում, ինչպես նաեւ կապիտալի ու աշխատանքի ազատ տեղաշարժ անդամ երկրներում 29 ։ Hesham Youssef, նշվ. աշխ. Նույն տեղում, p. 81 422ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ըստ որոշ հեղինակների՝ Արաբական Լիգան իրենից ներկայացնում է միջազգային կազմակերպության մի դժգույն կամ նույնիսկ տապալված օրինակ 30 ։ Սակայն հակամարտությունների կարգավորման գործընթացում Արաբական Լիգայի առավելությունը կայանում է նրանում, որ այն չի ներկայացնում որեւէ առանձին խմբավորման շահերը։ Այն ոչ թե պայքարում է ի շահ Համասի կամ Ֆաթհի, այլ՝ Պաղեստինի ժողովրդի։ Այն չի պայքարում ի շահ սունի մահմեդականների եւ ընդդեմ շիա մահմեդականների։ Արաբական Պետությունների Լիգան պայքարում է իր անդամ երկրների անհատական ու ընդհանուր հետաքրքրությունների համար։ Երկար ճանապարհ անցնելով՝ Արաբական Լիգան ունեցել է թե հաղթանակներ եւ թե պարտություններ։ Այն մինչեւ օրս փորձում է լուծել արաբական աշխարհը բաժանող հակասությունները եւ ըստ էության միակ միջազգային համաարաբական կառույցն է, որ դեռեւս շարունակում է գործել։ Սակայն Արաբական Լիգան այդպես էլ չվերաճեց ավելի խորը համագործակցություն սերմանող կառույցի՝ ինչպես օրինակ ԵՄ 31 ։ Արաբական երկրներում իշխող վարչակարգերը գործնականում վախենում էին արաբական միությունից, քանի որ այն կարող էր խիստ սահմանափակել իրենց իշխանությունը 32 ։ Այնուամենայնիվ` Արաբական Լիգան, չնայած ոչ արդյունավետ գործելուն, արաբական միասնությանը տվել է միայն օգուտ։ Ի տարբերություն ակնկալիքների՝ Լիգան իհարկե չկարողացավ դառնալ արաբական աշխարհը միավորող մի վերպետական կազմավորում։ Սակայն, այն միանշանակ փորձում էր եւ դեռեւս փորձում է միավորել չաՌուբեն Կարապետյան, Սիրիայի տեղն ու դերը արաբ-իսրայելական հակամարտությունում /1946-2000թթ/, Կահիրե, 2008թ, 352 էջ, էջ 92 Hesham Youssef, Նշվ. աշխ. https։ //ifsh.de/file423ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ փազանց տարբեր նպատակներ ու տեսակետեր ունեցող արաբական երկրները։ Լիգայից միասնություն է ակնկալում արաբ ժողովուրդը, սակայն ոչ արաբական վարչակարգերը։

Արաբական Լիգան նորագույն շրջանում թեւակոխեց փոփոխությունների մի նոր ժամանակաշրջան։ Սովետական միության փլուզումից եւ միաբեւեռ համակարգի հաստատումից հետո ընկած տասնամյակում Արաբական Լիգան տապալվեց իր նախաձեռնություններում եւ չկարողացավ որեւէ լուրջ միջամտություն ունենալ ստեղծված հակամարտություններում՝ մասնավորապես 2000թ. Պաղեստինում բռնկված երկրորդ ինթիֆադային։ 90-ականներին միայն երկու գագաթնաժողով անցկացվեց Լիգայում՝ 1990թ. ու 1996թ.։ Այնուհետեւ Լիգայի գագաթնաժողովներ անցկացվեցին Շարմ Էլ-Շեյխում 2003թ., Թունիսում՝ 2004թ., Ալժիրում՝ 2005թ., Խարտումում՝ 2006թ., Էլ-Ռիյադում՝ 2007թ., Դամասկոսում՝ 2008թ., Դոհայում՝ 2009թ. եւ այլն։ Չնայած իր վրա դրված մեծ պատասխանատվության՝ Արաբական Լիգան չկարողացավ արդարացնել իրեն։ Այն, չնայած ոչ արդյունավետ գործելուն, արաբական միասնությանը տվել է միայն օգուտ։ Ի տարբերություն ակնկալիքների՝ Լիգան իհարկե չկարողացավ դառնալ արաբական աշխարհը միավորող մի վերպետական կազմավորում։ Սակայն, այն միանշանակ փորձում էր եւ դեռեւս փորձում է միավորել չափազանց տարբեր նպատակներ ու տեսակետեր ունեցող արաբական երկրները։

ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՆԵՐՈՒԺԸ՝ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՀայաստանի Հանրապետության բնական բազմազան պայմանները ևմշակութային, պատմաճարտարապետական կոթողները բարենպաստ նախադրյալներ են ստեղծում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Նկատի ունենալով այդ ՀՀ Կառավարությունը զբոսաշրջությունը և ռեկրեացիոն գործունեությունը հայտարարել է տնտեսության զարգացման գերակա ճյուղ։ Այս առումով խիստ կարևոր է ՀՀ մարզերի դինամիկ զարգացումը, ինչը կնպաստիամբողջ հանրապետության տարածքում զբոսաշրջային ամբողջական և համաչափ շուկայի ստեղծմանը, համայնքների զարգացմանն ու զբոսաշրջիկներիապակենտրոնացմանը։ Շիրակի մարզը գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան մասում, արևմուտքում սահմանակցում է Թուրքիային, իսկ հյուսիսում՝ Վրաստանին։ Մարզկենտրոնը Գյումրի քաղաքն է։ Շիրակի մարզը Հայաստանի Հանրապետությունում զբոսաշրջության առումով համեմատաբար քիչ հայտնի մարզերից մեկն է։ Եթե տարեկան ՀՀ ենայցելում 600-700 հզ. զբոսաշրջիկ, ապա Շիրակ այցելում են դրանց շատ չնչինմասը։ Շիրակի մարզն աչքի է ընկնում իր յուրօրինակ բնությամբ, հարուստմշակույթով, ավանդույթներով ու սովորույթներով, բնական և ճարտարապետական հուշարձաններով, որոնք հնարավորություն են տալիս զարգացնելուզբոսաշրջության տարբեր ճյուղեր։ Երբեմն չիմանալով տարածքի հնարավորությունների մասին` զբոսաշրջիկները չեն այցելում տվյալ շրջան, որով կասեցվում է տարածաշրջանի զարգացումը։ Այս առումով անհրաժեշտ է Շիրակիմարզի ռեկրեացիոն ռեսուրսների ուսումնասիրություն զբոսաշրջության զարգացման նպատակով, որը թույլ կտա տվյալ շրջանում հանգստի կազմակերպման հնարավորությունները ներկայացնել սպառողին` զբոսաշրջիկին։ Ռեկրեացիոն գործունեությունը ներկայումս վերածվել է կարևոր սոցիալտնտեսական գործոնի, և նրա կազմակերպումն ունի համալիր բնույթ։ Որպեսռեկրեացիոն գործունեության օբյեկտ` Շիրակի մարզի համար ներառել ենքբնական պայմանները և պատմամշակութային հուշարձանները, որոնք միասինստեղծում են համալիր նախադրյալներ հանգստի կազմակերպման համար։ Աշխատանքում կատարվել է ռեկրեացիոն ռեսուրսների դասակարգում հետևյալխմբերով`Բնական ռեկրեացիոն հուշարձաններ․ Շիրակի մարզի տարածքի երկրաբանական, գեոմորֆոլոգիական, ջրաբանական, ինչպես նաև կլիմայականառանձնահատկությունները նպաստել են բազմաթիվ բնական հուշարձանների ձևավորմանը, որոնք, ըստ ռեկրեացիոն նշանակության, բաժանել ենքլանդշաֆտային-տեսարանային և գիտաճանաչողական երկրաբանականօբյեկտների։ Լանդշաֆտային-տեսարանային ռեսուրսները ծառայում են մակերևույթի ձևերի, յուրահատուկ լանդշաֆտների և հազվագյուտ տեսարանների ցուցադրմանը։ Նման ռեսուրսներով աչքի են ընկնում հատկապես Արագածի գագաթամերձ շրջանը, Ախուրյանի հովիտը, Ջաջուռի լեռնանցքը, Աշոցքի գոգավորությունը և այլն։ Յուրահատուկ բնական հուշարձան է Շիրակի մարզի հարավում գտնվողԱրագած հրաբխային զանգվածը, որի գագաթին պահպանվել է սառցադաշտային կրկեսը։ Կարևոր է այն, որ լեռնազանգվածի ցածրադիր գոտին այս կամայն չափով արդեն օգտագործվում է որպես հանգստի կազմակերպման տարածք։ Ինչպես նաև լեռնազանգվածի 2000 մ-ից բարձր բնական լանդշաֆտները քիչ են փոփոխված մարդու կողմից և ունեն բազմազան ու հետաքրքիրլանդշաֆտ։ Արագածի բարձրալեռնային այս հատվածի ամառային և ձմեռային ռեկրեացիոն հնարավորությունները մեծ են հատկապես զբոսանքայինգեղագիտական զբոսաշրջության, լեռնադահուկային սպորտի և էկոզբոսաշրջության զարգացման համար, քանի որ 2000 մ-ից վեր ձևավորվում է կայունձնածածկույթ և մինչև 3000 մ բարձրությունները կլիմայական պայմաններըբարենպաստ են ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման համար [4, էջ 128]։ Արագածի ռեկրեացիոն կարևոր օբյեկտներ են բարձրալեռնային փոքրլճերը, որոնցից ամենահայտնին և ամենամեծը Քարի լիճն է` 3190 մ բարձրության վրա, որը շրջապատված է լեռնային գեղատեսիլ մարգագետիններով։ Շիրակի մարզում յուրահատուկ բնական հուշարձան է նաև Ախուրյանիհովիտը, որը եզերում է Շիրակի սարահարթն արևմուտքից։ Գիտաճանաչողական զբոսաշրջության առումով այստեղ հետաքրքիր են էնդեմիկ և ՀՀ Կարմիրգրքում գրանցված հազվագյուտ բույսերը` Ախուրյանի հաղարջը, Տիգրանիթանթրվենին, Հիրիկ սիբիրական և այլն [3, էջ 73]։ Ախուրյանի միջին հոսանքում գետի հովիտը լայն է, այն ավելի նպատակահարմար է օգտագործել որպես լանդշաֆտային-տեսարանային օբյեկտ։ Ախուրյանի ձախ ափից գեղեցիկ տեսարան է բացվում գետահովտի վրա, վերջինս ավելի հետաքրքիր է դարձել Ախուրյանի ջրամբարի կառուցումից հետո։ Երկրորդ պլանում տեսարանը լրացնում է Տիգնիս ամրոցը՝ Ախուրյանի աջափին։ Չափազանց դիտարժան է նաև Ախուրյանի միջին հոսանքի այն տեղամասը, որտեղ մեծ արժեք է ներկայացնում դիմացի ափին երևացող Անիի գեղատեսիլ համայնապատկերը։ Ռեկրեացիոն որոշակի ներուժ են ներկայացնում նաև Ախուրյան գետիմերձակայքում գտնվող հանքային աղբյուրները։ Այստեղ հանդես են գալիսհանքային ջրերի 2 աղբյուրախմբեր` Աշոցքի և Ախուրյանի։ Այս ջրերը լավուսումնասիրված են և ունեն բուժական նշանակություն, հետևաբար կարողեն կիրառվել բալնեոլոգիական նպատակներով [2, էջ 331]։ Ռեկրեացիոն բնական տեղամաս է Ջաջուռի լեռնանցքը` 1952 մ։ Այն աչքիէ ընկում կլիմայական, օրգանական աշխարհի մեծ բազմազանությամբ, որոնքէլ կարող են նպաստել Շիրակի մարզի հեռանկարային ռեկրեացիոն զբոսաշրջության զարգացմանը։ Ջաջուռի լեռնանցքում կան արհեստական անտառներ`1100 հա տարածքով, որտեղ իշխող տեսակը ղրիմյան և սովորական սոճին է[3, էջ 73]։ Շիրակի մարզում ռեկրեացիոն մեծ ներուժով աչքի է ընկնում Աշոցքի գոգավորությունը։ Այստեղ յուրահատուկ է Գորշաբերդի ձորը, որտեղ կան գեղեցիկ բնապատկերներ` մասնատված լանջերով և յուրահատուկ բուսական համակեցություններով։ Այս տարածքը Շիրակի մարզում բնական անտառի միակարեալն է, որտեղ պահպանվել է դողդոջուն կաղամախու անտառը։ Աշոցքի սարահարթում է գտնվում Արփի լիճը։ Արփի լիճը Սևանա լճից հետո հանրապետության ամենախոշոր ջրավազանն է։ Այն գտնվում է 2020 մբարձրության վրա։ Նրա հայելին զբաղեցնում է ավելի քան 20 կմ2 մակերես,ջրի ծավալը 90 մլն մ3 է։ Լճից սկիզբ է առնում Ախուրյան գետը։ Ջրերն օգտագործվում են ոռոգման և էներգետիկ նպատակներով։ Արփի լճի շուրջ 2009 թ. ստեղծվեց ազգային պարկ, որն ընդգրկում է Եղնախաղի լեռնաշղթայի արևելյան ու Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերը և Վերին Ախուրյանի գոգավորությունը։ Ազգային պարկը զբաղեցնում է մոտ 25000 հա տարածք։ Ազգային պարկն աճելավայր է 670 տեսակի բույսերի (խոլորձ, թրաշուշան, հիրիկ, կակաչ, շուշան), որոնցից 25-ը ներառված են ՀՀ Կարմիր գրքում, ինչպես նաև ապրելավայր է 255 տեսակ ողնաշարավոր կենդանիների, այդ թվում՝ ԲՊՄՄ-ի Կարմիր ցուցակում գրանցված ավելի քան 10 տեսակի համար (ջրասամույր, խայտաքիս, Դարևսկու իժ, տափաստանային հողմավար բազե և այլն)։ Տարածքում բնակվում է հայկականորորի ամենամեծ գաղութն աշխարհում, այն գանգրափետուր հավալուսնի միակ բնադրավայրն է Հայաստանում և Դարևսկու իժի միակ ապրելավայրն աշխարհում [5, էջ 10]։ Ավելի քան 140 թռչունների տեսակներ են գրանցվել ազգային պարկում,որոնցից 80-85 նաև բնադրվում են այդտեղ։ Նշված տեսակներից 7-ը համաշխարհային պահպանման մտահոգության առարկա են` ներառյալ գանգրափետուր հավալուսնը, մարգահավը, մոխրագույն կռունկը [7]։ Աշոցքի սարահարթն ունի բոլոր հնարավորությունները նաև ձմեռայինռեկրեացիայի զարգացման համար։ Այստեղ թափվում են բավարար քանակությամբ տեղումներ (600 մմ), և ձմռանը ձևավորվում է կայուն ձնածածկույթ,որը պահպանվում է մինչև չորս ամիս։ Այսինքն լեռնադահուկային սպորտայինզբոսաշրջության զարգացման կարևոր գործոն հանդիսացող ձնածածկույթըհավանական զարգացման ցանկացած տարբերակի դեպքում երաշխավորվածէ։ Բացի այդ, Ամասիայում ուժեղ քամիներ ձմռանը չեն լինում, որն էլ իր հերթին նպաստում է ձմեռային ռեկրեացիայի կազմակերպմանը։ Շիրակի մարզը հարուստ է նաև գիտաճանաչողական երկրաբանականհուշարձաններով։ Երկրաբանական-գեոմորֆոլոգիականհուշարձաններիշարքին են դասվում այն օբյեկտները, որոնք արտացոլում են Շիրակի երկրաբանական կառուցվածքը և զարգացման պատմությունը։ Այս խմբում են երկրաբանական մերկացումները, զանազան հանքավայրերը, քարանձավները ևայլն։ Երևան-Գյումրի խճուղու ձախ կողմում՝ Լանջիկ և Մարալիկ բնակավայրերի միջև կա հսկա մի «կրիա» (նկար 1)։ «Կրիան» մոտ 3 մ երկարություն ունի, գտնվում է բարձունքի վրա ու լավ երևում է խճուղուց։ Հուշարձանը տարբեր խտություններ ունեցող բազալտե երկու մեծ բեկորների «ընտրողական»հողմահարման արդյունք է [1, էջ 15]։ Շիրակի մարզում՝ Հառիճավանքի համալիրի մոտ, գտնվում է բնության ևմարդածին ձեռակերտ եզակի մի հուշարձան` «Ճոճվող աշտարակը» (նկար 2)։ Մայր մոնոլիտից անջատված հոծ տուֆե ժայռի վրա կառուցված է եղել փոքրիկ մատուռ։ Ժայռը հեռացել է մոնոլիտից մի քանի մետր` թեքվելով 100 անկյան տակ։ Մատուռը կանգուն է մնացել երկրաշարժերից և համարվում է ՀՀբնության եզակի հուշարձաններից մեկը։ Նկար 1. «Կրիա» երկրաբանական հուշարձանՆկար 2. «Ճոճվող աշտարակ»Զբոսաշրջիկներին գրավելու մեծ պոտենցիալ ունի գեղատեսիլ Թռչկանիջրվեժը, չնայած որ նա գտնվում է Շիրակի և Լոռու մարզերի սահմանին` Փամբակ գետի ձախակողմյան վտակ Չիչխան գետի վրա։ Չիչխան գետը սկիզբ էառնում Շիրակի լեռնաշղթայի հյուսիս-արևելյան լանջերի 2250 մ բարձրությունից։ Միջին հոսանքում մինչև խորը և նեղ կիրճի մեջ մտնելն առաջացնումէ Թռչկան ջրվեժը, որը հայտնի է նաև Չիչխանի ջրվեժ կամ Թռչկան ջուր անվամբ։ Տեղի բնակիչները ջրվեժին «Չռան» են անվանում։ Այն գտնվում է Լոռումարզի Շիրակամուտ գյուղից մոտ 10 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Հայաստանի գահավիժող ջրվեժներից ամենաբարձր և ամենաջրառատ ջրվեժն է իր 23,5 մբարձրությամբ ու միջին մոտ 1.5 տոննա վայրկյան ջրի ծախսով։ Դեպի ռեկրեացիոն-ջրաբանական այս հուշարձանի ճանապարհն անցնում է Շիրակի մարզի Թորոսգյուղ, Բաշգյուղ, Փոքր Սարիար գյուղերով և զբոսաշրջային հետաքրքիր երթուղիներ կարելի է կազմակերպել Շիրակի մարզից։ Մարդածին ռեկրեացիոն հուշարձաններ․ արդի դարաշրջանում կարևորվում է մարդու հոգևոր, կրթական ու ճանաչողական մակարդակի բարձրացումը, որին նպաստում են տարածքի ռեկրեացիոն ներուժի կարևոր բաղադրիչներից` պատմամշակութային, հնագիտական, ճարտարապետական հուշարձանները։ Այս առումով Շիրակը խիստ կարևորվում է, քանզի այստեղ պահպանվելեն շուրջ 2000 պատմաճարտարապետական և հնագիտական հուշարձաններ։ Դրանցից շատերը գտնվում են բարենպաստ լանդշաֆտային գոտիներում, ինչը նպաստավոր է այս հատվածներում պատմական արգելոցների կազմակերպման համար։ Հնագիտական, հնէաբանական հուշարձանների շարքին են դասվում այնտարածքները, որտեղ հայտնաբերվել են բրածո մնացորդներ։ Սրանց շարքումկարելի է առանձնացնել Հոռոմի մերձակայքում գտնվող բնակավայրը, Բենիամինի, Մեծ Սեպասարի, Գյումրիի արևմտյան կողմում` Ախուրյան գետին հարողտարածքները, Ջաջուռ գետակի ավազանը, որտեղ պեղվել են բրածո կենդանիների (փիղ, եղջերու, ռնգեղջյուր) և բույսերի, ծառատեսակների մնացորդներ։ Հոռոմի նախնադարյան բնակավայրը գտնվում է Հոռոմ և Վարդաքար գյուղերի միջև։ Սա եղել է կիկլոպյան կառուցվածքով բերդաքաղաք, որտեղից հայտնաբերված հնագիտական նյութերը վերագրվում են մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակ՝12-11-րդ դդ.։ Շիրակի մարզի պատմամշակութային նշանավոր հուշարձաններից ենՄարմաշենի վանական համալիրը (10-րդ դ․), Հառիճավանքը (7-րդ դ․), Երերույքի տաճարը (5-րդ դարի վերջ), Լմբատավանքը (6-7-րդ դդ․) և այլն, որոնք աչքիեն ընկում իրենց գեղեցկությամբ և ճարտարապետական ոճով։ Մարզի հետաքրքիր զբոսաշրջային վայրերից կարելի է համարել Հացիկգյուղում գտնվող «Ծակքարը», որը մեծ ժայռաբեկոր է և ունի անցք։ Դեռևսհեթանոսական մարդիկ հավատում էին, որ այդ քարի միջով անցնողները հավիտենական երջանկություն են ստանալու։ Հայտնի է նաև Սառնաղբյուր գյուղը, որը բացի մի շարք եկեղեցիներից, ավելի շատ գրավում է «Սուրբ ԳրիգորԼուսավորիչ» ուխտագնացության վայրով։ Այն իրենից ներկայացնում է մեծքարանձավ, որի ներսում կա առատ բնական աղբյուր, որը ժողովուրդը համարում է բուժիչ։ Քաղաքաշինական ու ճարտարապետական հուշարձանները ռեկրեացիոն ռեսուրսների մի ամբողջական համալիր են կազմում հանրապետությաներկրորդ քաղաքում՝ Գյումրիում։ Այն իր մեջ ներառում է ինչպես հին (200 և ավելի հին տարիների), այնպես էլ նորակառույց շինություններ։ Դրանցից ավելիհատկանշական են Գյումրու որոշ թաղամասեր (օրինակ՝ «Սլաբոդկան» կամհին Գյումրին, որն աչքի է ընկնում իր յուրատիպ ճարտարապետական կառույցներով՝ ամբողջացնելով «Կումայրի» արգելոց-թանգարանը), «Աստվածածին» կամ «Յոթվերք», «Ամենափրկիչ», «Սբ. Նշան» և այլ եկեղեցիները, Ավ.Իսահակյանի, Հովհ. Շիրազի, Ձիթողցյանների տուն–թանգարանները և այլն,ինչպես նաև քաղաքապետարանի նորակառույց շենքը և բազում արձանախմբերը, որոնք ճարտարապետական գեղատեսիլ հուշարձաններ են իրենցից ներկայացնում։ Այս ամենը լուրջ նախադրյալներ են ստեղծում Գյումրին միջազգային զբոսաշրջության վայրերից մեկը դարձնելու, ուր հնի հետ օրեցօր զարգանում է նորը՝ երբեք չկորցնելով քաղաքի դիմագիծը և յուրօրինակ ինքնատիպությունը։ Վերը թվարկած ռեկրեացիոն բնական և մարդածին հուշարձանները հզորնախապայման են Շիրակի մարզում միջազգային զբոսաշրջության ճանաչողական ձևերի զարգացման համար։ Մարզում մշակութաճանաչողական զբոսաշրջությունը նպատակաուղղված է համատեղել սպորտայինի հետ, իսկ ավելիկոնկրետ հետիոտն զբոսաշրջության հետ, քանի որ դիտարժան մշակութայինհուշարձանների մեծ մասը գտնվում են դժվարամատչելի կամ լեռնային վայրերում, որտեղ ավելի հետաքրքիր է գնալ ոտքով։ Գրականություն1. Ավանեսյան Ա., Մալխասյան Է., Նազարեթյան Ս., Հայաստանի երկրաբանականեզակի հուշարձանները, Երևան, 2000։ 2. Գրիգորյան Ա., Ռեկրեացիան և Շիրակի մարզի ռեկրեացիոն ներուժը, Հանրապետական գիտական նստաշրջանի նյութեր, պրակ 2, Գյումրի, 2009, էջ 330-332։ 3. Մարտիրոսյան Լ., Ռեկրեացիոն աշխարհագրություն, Վանաձոր, 2014։ 4. Մարտիրոսյան Լ., Արագած լեռնազանգվածի ռեկրեացիոն ռեսուրսները և դրանցգնահատումը, ԳՊՄԻ Գիտական Տեղեկագիր, № 1, պրակ Ա, Գյումրի, 2013, էջ125-132։ 5. Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքները և անտառները, WFFՀայաստան, Երևան, 2012։ 6. Շիրակի մարզպետարանի պաշտոնական կայք․ www.shirak.gov.am։ 7. ««Արփի լիճ» ազգային պարկի ստեղծումը», WFF-Հայաստան-ի պաշտոնականկայք․http։ //wwf.panda.org/hy/about_wwf/our_work/projects_armenia/lake_arpi_national_park _armenia/։ Անի ԱվետիսյանՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՆԵՐՈՒԺԸ՝ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ ռեկրեացիա, ռեկրեացիոն ռեսուրս, ճանաչողական զբոսաշրջություն,լանդշաֆտային-տեսարանային հուշարձան, զբոսանքային-գեղագիտականզբոսաշրջություն, լեռնադահուկային սպորտ, էնդեմիկ և հազվագյուտ բույսեր ուկենդանիներ, բնության հուշարձան, հնէաբանական հուշարձան, ուխտագնացություն։

Այսօր ռեկրեացիոն ռեսուրսների ճիշտ ներկայացումը և մատուցումը մեծ նախադրյալ է տվյալ շրջանում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Շիրակի մարզն աչքի է ընկնում ռեկրեացիոն մեծ ներուժով, որը ներկայումս օգտագործվում է ընդամենը 5-10%-ով։ Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել Շիրակի մարզի ռեկրեացիոն ռեսուրսները և դրանց հնարավոր օգտագործման տարբերակները զբոսաշրջության հեռանկարային զարգացման համար։ Մարզի ռելիեֆը, կլիման և պատմամշակութային հարուստ ժառանգությունը թույլ են տալիս զարգացնել լեռնային, առողջավերականգնողական, ճանաչողական և էկոլոգիական զբոսաշրջությունը, սակայն այս ռեսուրսները բավականաչափ ուսումնասիրված չեն ռեկրեացիոն տեսանկյունից և պահանջվում են ֆինանսական ներդրումներ և որակավորված կադրեր դրանց արդյունավետ յուրացման համար։

ԿՅԱՆՔԻ ՍԿՍԱ TOՄԱՆ ՀԵՏ ՔՐԵԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ domesticամանակակից ներքին և միջազգային իրավունքի կարևորագույն հարցերից մեկը մարդու սաղմի իրավական կարգավիճակի հարցն է: Սաղմ ասելով հասկանում են մարմինը բեղմնավորումից մինչև ծնունդ: Այնուամենայնիվ, ըստ միասնական գնահատման, սաղմին գիտնականները, իրավաբանները կամ միջազգային ներքին իրավունքի նորմերը չեն տալիս իրավական կարգավիճակ: Հատկանշական է, որ սաղմի զարգացման այն փուլը, որից այն պետք է պաշտպանված լինի օրենքով և օժտված լինի կյանքի իրավունքով, հստակ կանխորոշված ​​չէ: Գիտական ​​գրականության մեջ սաղմի իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ կա երկու հիմնական մոտեցում: Ըստ առաջին մոտեցման ՝ սաղմը սահմանվում է որպես իրավունքի սուբյեկտ, իրավահարաբերության լիարժեք մասնակից ՝ հավասար մարդուն, իսկ երկրորդի համաձայն ՝ սաղմը օրենքի առարկա է ՝ մոր մարմնի մաս: հավասարեցված է մարդու այլ օրգանների և հյուսվածքների, գույքի հետ: Գիտական ​​գրականության մեջ դիրքորոշումները տարբերվում են այն հարցի վերաբերյալ, թե երբ պետք է մարդու կյանքը ենթարկվի օրենսդրական պաշտպանության: Հարցի հետ կապված առանձնանում են մի քանի տեսություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունները: Այսպիսով, բացարձակ տեսությունը հիմնված է մարդու սաղմի բացարձակ արժեքի վրա ՝ դրա զարգացման բոլոր փուլերում: Ազատականները կարծում են, որ սաղմը քիչ արժեք ունի կամ չունի: Ըստ չափավորության տեսության ՝ սաղմի կյանքի իրավունքի ծագումը կապված է զարգացման որոշակի մակարդակի կամ կենսունակության ձեռքբերման հետ 2: 1 Տե՛ս Fedoseeva NN, Frolova EA, միջազգային և ռուսական միջև սաղմերի իրավական կարգավիճակի որոշման խնդիր // Բժշկական իրավունք, 2008, № 1: 2 Տե՛ս Purge AR, Embrionov- ի ճիշտ դիրքը ժամանակակից Ռուսաստանում // Molodoschucheny, 2012, № 2, էջ: 202-204 թթ. Չհամաձայնելով վերջին երկու տեսությունների շրջանակներում առաջ քաշված դիրքորոշումների հետ, փորձենք ավելի մանրամասն ներկայացնել բացարձակ տեսության հիմքում ընկած փաստարկները: Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ: Վերարտադրողական բժշկության կլինիկայի նախկին տնօրեն Բեռնար Նաթանսոնը, ով իր պրակտիկայի ընթացքում 75,000 աբորտ է իրականացրել, մի շարք փորձեր է անցկացրել `պարզելու, թե արդյոք նրա գործողությունները անվտանգ են: Արդյունքում, նա հայտարարեց, որ կասկած չի հարուցում այն ​​փաստը, որ սաղմը առանձին մարդ է և ունի եզակի անհատական ​​հատկություններ: Գտածոները հիմնավորելու համար նա ձեռնարկեց ուլտրաձայնային տեսանյութ ՝ երեք ամսական սաղմի հեռացման վերաբերյալ: Այս ձայնագրությունը, որը կոչվում է «Լուռ ճիչ», ապացուցում է, որ պտուղը զգում է գործիքին սպառնացող վտանգը: նա սկսում է ավելի արագ, անհանգիստ շարժվել, սիրտն ավելի արագ է բաբախում, լայն բացում է բերանը, ասես լուռ գոռում է 3: Jacակ Սուդոն ապացուցեց սաղմի բացարձակ արժեքը բերելով հետևյալ փաստարկները. Բեղմնավորման պահից մարդկային սաղմը ունի նոր, եզակի կենսաբանական էություն, իր կյանքի զարգացման ծրագրով, տիրապետում է ներքին դինամիկային ՝ ուղղված անընդհատ զարգացմանը, չափահասի ձեւավորումը: Այն գոյություն ունի որպես ինքնուրույն մարմին, այսինքն ՝ կազմավորված կենսաբանական էակ է, ինքնակառավարվող է ՝ իր գենետիկ ծրագրի իրականացման համար: Գամետները, որոնցից այն առաջացել է, ապացուցում են նրա պատկանելությունը մարդկային տեսակին, ինչը հստակորեն որոշվում է նրա գենետիկ կառուցվածքի բնութագրերով 4: Ամերիկացի բժիշկ Էռնստ Հանթը նշել է. «Բեղմնավորված ձուն պարզապես բջջային զանգված չէ ՝ առանց իր առանձնահատկությունների: Այս փուլում այն ​​նման չէ ծաղկի կոկոնի կամ նորածնի: «Դալիովը բացարձակապես նկարագրում է մարդու կյանքը, նույն կյանքը, որ ունենում են նորածին երեխան, դեռահասը և մեծահասակը»: Ուսումնասիրելով բացարձակ տեսության հիմքում ընկած փաստարկները, ինչպես նաև առաջնորդվելով Հայ Առաքելական եկեղեցու դիրքորոշմամբ, այսինքն ՝ ձվի բեղմնավորման պահը համարել կյանքի սկիզբ, մենք գտնում ենք, որ ցանկացած պետության, ներառյալ Հայաստանի Հանրապետություն 3 Տե՛ս Սիմոնյան Գ., Մարդկային կյանքի սկիզբը: Քրեական իրավական կարգավորում, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտ-դիմորդներ 2013 թ. Գիտական ​​տեղեկագիր, էջ. 193 թ. 4 Տե՛ս Перевозчикова Е. Վ., Պանկրատովա Է.Ա., Մարդու սաղմի կյանքի և իրավական կարգավիճակի մասին սահմանադրական օրենք, «Բժշկական իրավունք», 2006, N 2: Օրենքը նախատեսում է ապահովել պտղի զարգացումը և դրա բացարձակ պաշտպանությունը ձվի բեղմնավորման պահից: Հայ իրավաբանական գրականության մեջ, որպես կանոն, կարծիք է հայտնվում, որ կյանքի սկզբնական պահը պետք է համարել ֆիզիոլոգիական ծննդաբերության գործընթացի սկիզբ: Childննդաբերությունը, որպես որոշակի ֆիզիոլոգիական գործընթաց, բաղկացած է մի քանի հաջորդական փուլերից: Դրանցից առաջինը ուղեկցվում է ծննդաբերական ցավերով, որոնք առաջանում են արգանդի մկանների կծկումներից: Երկրորդ փուլը սկսվում է արգանդից պտղի արտաքսմամբ, ով ծնվում է վերջին ծնունդով, երբ երեխան սկսում է շնչել և ազատել առաջին ճիչը: Ըստ հայ իրավաբանական գրականության մեջ տիրող մոտեցման, քրեական իրավունքի մեջ կյանքի առաջին պահը ասելով ՝ պետք է հասկանալ ծննդաբերության ցավերի սկիզբը: Այս տեսության կողմնակիցները, կյանքի սկիզբը համարելով որպես ծննդյան գործընթացի սկիզբ, մարդու սաղմը համարում են կյանքի իրավունքի հետ կապված իրավական հարաբերությունների առարկա, բայց համարում են, որ դա մոր մարմնի մաս է `հավասար մարդու հետ: մարմին 5 Սա է պատճառը, որ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը սահմանափակում է սաղմի իրավունքների պաշտպանությունը `նշելով միայն, որ ակնհայտ հղի կնոջ սպանությունը, նույնիսկ եթե սպանության նպատակը սաղմի սպանությունն է, կխորանա: սպանություն, և հանցագործը չի ենթարկվի քրեական պատասխանատվության: , Նույն տրամաբանությամբ այն որակվում է որպես անձի առողջությանը վնաս պատճառող, որը զուգորդվում է աբորտով: Ակտը որակվում է որպես անձի առողջությանը լուրջ վնաս պատճառող անձ, իսկ սաղմի սպանության հանցագործություն կատարած անձը պատասխանատվության կենթարկվի: Մենք գտնում ենք, որ նման մոտեցումն այնքան էլ արդարացված չէ, քանի որ այն չի պաշտպանում կյանքի սահմանադրորեն երաշխավորված իրավունքը: Ուսումնասիրելով օտար երկրների փորձը ՝ մենք տեսնում ենք, որ շատ սերունդների մոտ կյանքի իրավունքը երաշխավորված է ձվի բեղմնավորման պահից, և այդ պահից սաղմը գտնվում է պետության պաշտպանության տակ: Մասնավորապես, Իռլանդիայի Սահմանադրության 4-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «Պետությունը ճանաչում է ապագա երեխայի կյանքի իրավունքը և (…) իր օրենքներում երաշխավորում է այդ իրավունքի հարգումը.» Իր օրենքներով հնարավորինս պաշտպանում է ճիշտ." Նման ձևակերպում կա նաև Չեխիայում 5 Տե՛ս ՀՀ համալսարանի քրեական իրավունքի դասագիրք, հատուկ մաս, Երևան, 2007, էջ 38-39: Հանրապետության Սահմանադրության 6-րդ հոդված: Գերմանիայում ընդունված սկզբունքի համաձայն ՝ մարդու կյանքը սկսվում է բեղմնավորման պահից: Ֆրանսիայում 2000 թ. Հունվարին առողջապահական օրենսդրության մեջ փոփոխություն կատարելու կապակցությամբ օրենսդիրը հայտարարեց, որ մարդու կյանքը պետք է պաշտպանված լինի դրա առաջացման առաջին նշաններից: ԱՄՆ տասնյոթ նահանգներ ընդունում են, որ պտղի սպանությունը պետք է համարել մարդու կյանքի ապօրինի զրկում 6: Մենք արդարացված համարելով բացարձակ տեսության կողմնակիցների կարծիքները, ինչպես նաև ուսումնասիրելով օտարերկրյա պետությունների փորձը, կարծում ենք, որ ճիշտ կլինի ձվի բեղմնավորման պահը համարել կյանքի սկիզբ, համապատասխան փոփոխություններ կատարել օրենսդրությունը, մասնավորապես ակնհայտ հղի կնոջ սպանությունը: վնաս պատճառել, որն ուղեկցվել է աբորտով, որակվել որպես մարդու առողջությանը լուրջ վնաս պատճառող մարդասպանություն, եթե հանցագործը գիտեր, որ ինքը վնաս է պատճառում հղի կնոջը: Հաշվի առնելով կյանքի սկիզբը ձվի բեղմնավորման պահը, պետք է հաշվի առնել ապօրինի աբորտի քրեական կարգավորումը: ՀՀ քրեական օրենսգիրքը նախատեսում է պատասխանատվություն ապօրինի աբորտների համար: Աբորտը համարվում է անօրինական, եթե կնոջ հղիությունն արհեստականորեն դադարեցվում է ՝ խախտելով առողջապահական մարմինների կողմից սահմանված կանոնները: Հղիության արհեստական ​​ընդհատման իրավական կարգավորումը ոչ մի կերպ չի ազդում պտղի կյանքի պաշտպանության վրա, ինչի մասին վկայում է այն փաստը, որ աբորտը թույլատրվում է մինչ հղիության 12-րդ շաբաթը: Բոլոր կանայք, ովքեր պարզապես ցանկանում են դադարեցնել հղիությունը և չունեն հակացուցումներ: 12 շաբաթից ավելի հղիության դեպքում դրա աբորտը թույլատրվում է կատարել համապատասխան բժշկական և սոցիալական ցուցումների դեպքում `մինչև 22 շաբաթ 7: Այս ամսաթվերը սահմանվում են ՝ հաշվի առնելով հղիության արհեստական ​​ընդհատման բացասական ազդեցությունը կնոջ առողջության վրա ՝ կախված պտղի հասունությունից: Քրեական իրավունք, չեն պաշտպանում 6 Տե՛ս Սիմոնյան Գ., Մարդկային կյանքի սկիզբը: Քրեական իրավական կարգավորում, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտ-դիմորդներ 2013 Նիստի նյութեր, էջ 196-197: 7 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունքի համալսարանի դասագիրքը, հատուկ մաս, Երեւան, 2007, էջ 38-39: Պտղի կյանքի իրավունքը, որը չի նախատեսում բարեխղճություն մերժող անձի պատասխանատվության մասին նորմ `հանցագործության սուբյեկտների շարքում դասելով համապատասխան բարձրագույն բժշկական կրթություն ունեցող միայն երրորդ մասի, իսկ երրորդում` համապատասխան բարձրագույն բժշկական կրթություն Նշված հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ միջազգային իրավունքի նորմերին, օտարերկրյա պետությունների փորձին: Եվրոպական երկրներում գոյություն ունեն աբորտների իրավական կարգավորման չորս տեսակ մոտեցումներ: Ավելի ազատական ​​երկրներում աբորտը թույլատրվում է անհատի պահանջով, առանց իրավական սահմանափակումների: Բավական ազատ երկրներում աբորտը թույլատրվում է մի շարք բժշկական և սոցիալական ցուցումներով: Խիստ մոտեցում ունեցող երկրներում աբորտը թույլատրվում է որոշ դեպքերում, երբ վտանգ կա կնոջ ֆիզիկական կամ հոգեկան առողջության համար, երբ պտուղը թերի է, երբ պտուղը բռնաբարության արդյունք է և այլն: Շատ խիստ օրենսդրություն ունեցող երկրներում աբորտն ընդհանրապես արգելված է կամ թույլատրվում է բացառիկ դեպքերում, երբ դա ուղղակի սպառնալիք է ներկայացնում կնոջ կյանքի համար: Աշխարհի երկրների 98% -ում աբորտը թույլատրվում է կնոջ կյանքը փրկելու համար 8: Ձվի բեղմնավորման պահը համարելով կյանքի սկիզբ ՝ մենք վերլուծում ենք բոլոր երկրների քրեական օրենսդրությունը, որտեղ բացառիկ դեպքերում թույլատրվում է աբորտ: Նման երկրների շարքում են Մարոկկոն, Սան Մարինոն, Թուրքիան, Գերմանիան և այլն: Այս բոլոր երկրներում օրինական հղիության դադարեցումը թույլատրվում է միայն բժշկական ցուցումներով: Մարոկկոյի քրեական օրենսգիրքը, որոշակի հոդվածների շրջանակներում, նախատեսում է ընդհանուր առմամբ ապօրինի շնության համար քրեական պատասխանատվության սահմաններ, և առանձին հոդվածով սահմանում է արարքը արդարացնելու համար «ինքնահրկիզման» պատասխանատվությունը: Անօրինական աբորտ արած, աբորտ փորձած կինը, որը համաձայնել է հղիության արհեստական ​​ընդհատմանն ուղղված միջոցներ օգտագործել, պատժվում է ազատազրկմամբ ՝ 6 ամսից 2 տարի ժամկետով: Սան Մարինո-Թուրքական քրեական օրենսգրքերը առանձնացնում են հղիության արհեստական ​​ընդհատումը կատարած կնոջ քրեական պատասխանատվությունը: Սան Մարինոյի Հանրապետության Քրեական օրենսգիրքն անվճար է 6 ամսից 3 տարի ժամկետով: 8 Տե՛ս herpes.ru բժշկական ռեսուրս ՝ նվիրված բժշկության և առողջ մարդկանց հետ կապված հարցերի լայն շրջանակին - http: //herpes.ru/abort/law/zakonsovzak.htm- ը նախատեսում է ազատազրկում հղիության արհեստական ​​ընդհատման փորձ կատարած հղի կնոջ և բոլոր նրանց համար, ովքեր նրան օգնել են այդ հարցում: Թուրքիայում աբորտը համաձայնող կինը ենթակա է քրեական պատասխանատվության: Ավելին, նշված պետությունների օրենսդրությունն առանձին-առանձին նկարագրում է արարքի հանցագործությունը բացառող հանգամանքները: Այսպիսով, Մարկոյի քրեական օրենսդրության համաձայն, մայրական առողջության պաշտպանության անհրաժեշտությունը դրանցից մեկն է: Դրա համար սահմանվում է հատուկ ընթացակարգ `տվյալ վարույթի իրականացում հատուկ սուբյեկտի կողմից` կնոջ համաձայնությամբ: Եթե ​​բժիշկը կարծում է, որ մոր կյանքը վտանգված է, ապա այդպիսի թույլտվություն չի պահանջվում: Այնուամենայնիվ, այդ դեպքում պետք է այդ մասին տեղեկացվի նահանգի կամ նահանգի առողջապահության գլխավոր սպան: Ըստ Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի 472-րդ հոդվածի, ապօրինի աբորտ կատարելը մեկ երրորդով կամ երկու երրորդով նվազեցնում է պատիժը իր կամ հարազատի պատիվը կամ արժանապատվությունը փրկելու համար 9: Համաձայն Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին 1966 թ. Միջազգային դաշնագրի 6 1 1 հոդվածի ՝ «Յուրաքանչյուր ոք ունի կյանքի անքակտելի իրավունք: Այդ իրավունքը պաշտպանված է օրենքով: Ոչ ոք չի կարող կամայականորեն զրկվել իր կյանքից: « Նույն հոդվածի 5-րդ մասում նշվում է, որ մահապատիժը չի կիրառվում հղի կանանց նկատմամբ: Երեխայի իրավունքների 1989 թվականի կոնվենցիան պարունակում է մի շարք դրույթներ չծնված երեխայի պաշտպանության վերաբերյալ: Մասնավորապես, նախաբանը վերաբերում է 1959 թ. Նոյեմբերի 20-ին Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդունված Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիային, համաձայն որի `երեխան, հաշվի առնելով իր ֆիզիկական կամ մտավոր անհասությունը, ունի հատուկ պաշտպանության և խնամքի կարիք, ներառյալ պատշաճ իրավական պաշտպանություն մինչև ծնվելը. Եվ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն, յուրաքանչյուր երեխա ունի կյանքի անքակտելի իրավունք, և Մասնակից պետությունները պետք է հնարավորինս ապահովեն երեխայի գոյատևումն ու առողջ զարգացումը: Ուսումնասիրելով միջազգային իրավունքի նորմերը, որոնք ուղղակիորեն չեն ամրագրում ապագա երեխայի կյանքի իրավունքը, այս 9 Տե՛ս Dudyan KW Մասնավորապես, մենք կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է ինքնաբերական ընդհատում կատարած հղի կնոջն ավելացնել ապօրինի աբորտ կատարելու հանցագործությանը: Մենք գտնում ենք, որ ճիշտ չէ աբորտը համարել պտղի տարիքից կախված `կառավարության որոշմամբ հարցերի շրջանակը կարգավորելու համար, ուստի առաջարկում ենք ընդհատման համար պատասխանատվություն նախատեսել ՀՀ քրեական օրենսգրքով, հստակ թվարկելով հանցագործությունը բացառող հանգամանքները: կարիք. Hanաննա Հակոբյան ՔՐԵԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ՝ ԿՅԱՆՔԻ ՍԿՍԱ TOՄԱՆ ՀԵՏ Հիմնաբառեր. Սաղմ, սաղմի իրավական կարգավիճակ, կյանքի սկիզբ, ձվի բեղմնավորված օրգանիզմ: ։

Հոդվածի շրջանակներում քննարկվել են կյանքի սկզբի հետ կապված լիբերալ, չափավոր և բացարձակ տեսությունների հիմքում ընկած փաստարկները, տարբեր երկրների օրենսդրական կարգավորումները, միջազգային պայմանագրերը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հեղինակը հանգում է այն եզրակացությանը, որ կյանքի սկիզբ պետք է համարել ձվաբջջի բեղմնավորման պահը, նաև գտնում է, որ ցանկացած պետություն, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, պետք է ունենա պտղի զարգացումը և դրա բացարձակ պաշտպանությունը ձվաբջջի բեղմնավորման սկզբնական պահից ապահովելու պարտականություն։ Հիմք ընդունելով այս տեսակետը՝ հեղինակն անհրաժեշտ է համարում ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարել համապատասխան փոփոխություններ։

ՀՀ գյուղական համայնքներում կրթության որակի և հեղինակության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի ներդրումը, ազգային ավանդույթների պահպանումը, կրթության հասանելիության ապահովումը ողջ կյանքի ընթացքում առաջնահերթ խնդիրներ են: Երկրում և դրա առանձին մարզերում բնական ներուժի առավել արդյունավետ օգտագործումը, ագրարային շուկայի ձևավորումը, ներդրումային, վարկային և ֆինանսական քաղաքականությունների մշակումը և իրականացումը գյուղական համայնքների զարգացման համար անհրաժեշտ նախապայմաններ են: Ուստի մարզերում կրթության քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի սովորողների ագրո-գիտելիքների, հմտությունների, կարողությունների և համապատասխան կարողությունների ձևավորմանը: Անհրաժեշտ ռազմավարությունների և հստակ մոտեցումների կիրառումը, որոնք ուղղված կլինեն հայրենի գյուղում ապրելուն, սովորողներին հնարավորություն կտա պահպանել ազգային ավանդույթները, զբաղվել գյուղատնտեսական աշխատանքներով, ապահովել նախա-մասնագիտական ​​կողմնորոշում: Երկրում գյուղական կյանքը կապված է սոցիալ-մշակութային և տնտեսական զարգացման ցածր մակարդակի հետ, այն համարվում է անշահավետ և անհեռանկար զբաղմունք, որի արդյունքում գյուղական երիտասարդները չեն ցանկանում վերադառնալ, ապրել և աշխատել գյուղում: Արդյունքում, հայրենիքից արտագաղթը և գյուղերի բնակչությունը մեծանում է, հողերի դեգրադացիան, և գյուղատնտեսական մշակաբույսերի տեսակների կազմը նվազում է: 118 Ներկայումս Հայաստանի բոլոր դպրոցներն իրականացնում են նույն հանրակրթական ծրագիրը, որի արդյունքում գյուղական աշակերտները չեն ստանում իրենց առօրյա գյուղական կյանքը լիարժեք կազմակերպելու իրավասություններ: [3] Գյուղերում բնակչությունն առաջնորդվում է սերնդեսերունդ ավանդաբար փոխանցվող գյուղատնտեսական գիտելիքներով, որի արդյունքում չեն ներդրվում ժամանակակից գյուղատնտեսական մոտեցումներ և տեխնոլոգիաներ, չի զարգանում կանաչ տնտեսությունը, և համայնքները չեն ստանում որակյալ: «օրգանական» մշակաբույսեր: Գյուղական համայնքները հեռու են տնտեսական և մշակութային կենտրոններից, ինչի պատճառով ձևավորվում է ինքնավար և փակ կյանքի համակարգ, նեղացվում է սոցիալական հարաբերությունների շրջանակը, գյուղացին օտարվում է ժամանակակից տեխնոլոգիաներից, կառավարման ժամանակակից մեթոդներից, մշակույթից [8]: Գյուղական վայրերում ագրոբիզնեսի դպրոցական մոդելի փորձարկումը հնարավորություն կտա իրականացնել ագրոբիզնես ծրագիր Հայաստանի գյուղական համայնքների դպրոցներում `ելնելով համայնքների սոցիալ-տնտեսական իրավիճակից, սոցիալ-էթնո-մշակութային պահանջներից, ագրոկլիմայական պայմաններից: տարածաշրջանը Հետազոտության նպատակն էր ստեղծել ագրարային կրթության մոդել, որը հանրակրթության հետ միասին իրականացնելու է գյուղատնտեսական կրթության շարունակական ծրագիր և ծառայելու է որպես հարթակ գյուղատնտեսական նորարարությունների ներդրման և տարածման համար: Ագրոբիզնեսի կրթական մոդելը նպատակաուղղված է գյուղական համայնքում կրթական և մշակութային միջավայրի ապահովմանը, որը կդարձնի դպրոցի շրջանավարտը բիզնեսի և հասարակության մրցունակ անդամ: Ագրոբիզնեսի ծրագրերի ներդրման արդյունքում սովորողը կկարողանա ապրանքներ ստեղծել և լավ ապրել հայրենի հողում, պահպանել գյուղական համայնքի անդամի բարոյահոգեբանական հիմքերը, հեշտությամբ գտնել իր տեղը ժամանակակից տեղեկատվական աշխարհում: Գյուղատնտեսական դպրոցի մոդելը կդառնա սոցիալ-մանկավարժական, սոցիալ-մշակութային համակարգի մի մասը, որը կապահովի դպրոցի աշակերտների և համայնքի երիտասարդների ամբողջական և համապարփակ զարգացումը, գյուղի սոցիալ-մշակութային կյանքը և կամքը: նպաստել համայնքների զարգացմանը և եկամտի ստեղծմանը [7; 2]: Սովորողները կլինեն նախաձեռնող անհատներ, պատրաստ 119 ստեղծագործական և հետազոտական ​​գործունեության և կձևավորեն ոչ միայն որոշում կայացնող, այլև ակտիվ, մասնակցային քաղաքացի: Վերոնշյալ նպատակներին հասնելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել համապատասխան կրթական մոդել, մանկավարժական համայնքի հիմնական գործունեության բարեփոխում, ուսանողների ջանքերի ակտիվացում, ծնողների ներգրավում ուսումնական գործընթացում, կրթական ներուժի օգտագործում: միջավայրը և ռեսուրսները: Հետազոտությունն ուղղված էր «Կրթություն հանուն կայուն զարգացման» գործընթացին, որի հիմնական թեմաներն են `« Գյուղական զարգացում »,« Կայուն արտադրություն և կայուն սպառում »(UNECE, 2005): Ուսումնասիրության հրատապությունը պայմանավորված է նաև ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման օրակարգ 2030-ում ներառված Կայուն զարգացման 17 նպատակներով [12]: Հայաստանի գյուղական համայնքներում «Բաց ագրարային դպրոց» մոդելի ներդրումը կնպաստի ծնողների և աշակերտների ոչ ֆորմալ կրթության ապահովմանը, գյուղական համայնքների ագրարային, սոցիալ-մշակութային զարգացմանը: Բաց ագրարային դպրոցը, որպես քաղաքացիական նախաձեռնությունների, երեխաների և մեծահասակների քաղաքացիական կրթության կենտրոն, գյուղացիներին օգնում է գյուղական խմբեր ստեղծել գյուղի տնտեսական, բնապահպանական, բարեգործական, կրթական և այլ խնդիրներ լուծելու համար: Նման խմբերում և՛ երեխաները, և՛ մեծահասակները միասին են աշխատում, ինչը նրանց թույլ է տալիս շփվել ոչ ֆորմալ իրավիճակներում, սովորել միմյանցից և սովորեցնել միմյանց: Երեխաները սովորում են կատարել բարեգործական աշխատանք ՝ սկսած այն ընտանիքներին, ովքեր դրա կարիքն ունեն տարբեր գործողություններում, մինչև համայնքային աշխատանքներին մասնակցելը [1; 5; 10]: Նյութական ռեսուրսներ և մեթոդներ Բաց ագրարային դպրոցի ռեսուրսներն են դպրոցը, ուսուցիչները, ուսանողները, շրջանավարտները, ծնողները, համայնքը, գործընկեր կազմակերպությունները, բարերարները և այլընտրանքային պիլոտային ծրագրեր: Մեթոդներն են. Նոր կրթական տեխնոլոգիաների ներդրում, տվյալ բնագավառին համապատասխան տիպերի և նորարարական տեխնոլոգիաների փորձարկում, ագրարային մասնագիտություններում մասնագիտական ​​կողմնորոշման և նախնական մասնագիտական ​​կրթության մեթոդների ներդրում, հմտությունների և արժեքների ձևավորման մեթոդներ. Ա) համայնքի հզորացում դպրոցական կապ, բ) դպրոց-աշակերտ - ուսուցիչ, աշակերտ-աշակերտ, ծնող-ուսուցիչ աշխատանքային հարաբերություններ: Դպրոցն իր ղեկավարով և դասախոսական կազմով կազմակերպում է այդ բաղադրիչների արդյունավետ համագործակցությունը: Դպրոցը դառնում է մի կազմակերպության օրինակ, որի գործունեությունը բաց է հասարակության լայն հասարակության և հասարակության համար (Նկար 1): Դպրոցն ունի նաև տարբեր բաղադրիչներ ՝ դասասենյակներ, գրադարան, ճաշարան, արհեստանոցներ, լաբորատորիաներ, ագրոք փորձարարական կենտրոն, բազմաֆունկցիոնալ սրահ, մարզադահլիճ և մարզադաշտ: (Նկար 2): Բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը կարևոր է և կարող է տարբեր լինել ՝ կախված տարածքի կլիմայական պայմաններից, համայնքի առջև ծառացած առաջնահերթ խնդիրներից և այլ գործոններից [6; 7; 8]: 121 Դասասենյակները պետք է հարմար լինեն անհատական ​​և խմբային ուսուցման համար `հարմարեցված ժամանակակից ՏՀՏ գործիքների օգտագործմանը: Teenաշարանը պետք է լինի ոչ միայն ուտելու տեղ, այլև կրթական լաբորատորիա, որտեղ երեխաները հավաքելու են ավանդական ուտեստների բաղադրատոմսեր, սովորելու են պատրաստել, մատուցել, փորձարկել: Դպրոցի աշակերտները և համայնքի անդամները գրադարանում տեղեկատվություն կունենան: Համակարգչով ինտերնետին միացված գրադարանը յուրաքանչյուր բնակչի հնարավորություն կտա փնտրել իրեն հետաքրքրող հարցերի պատասխանները, ծանոթանալ համաշխարհային նորություններին: Ագրո-փորձարարական կենտրոնը «բաց ագրարային դպրոցի» ամենակարևոր բաղադրիչն է, որտեղ բոլոր երեխաները կսովորեն աշխատել համայնքի անդամների հետ և կիրառել իրենց սովորածը աշխատավայրում: Ագրո-փորձարարական կենտրոնը, կախված տարածաշրջանից և որոշակի տեսակների հարմարվելուց, կներառի պտղատու այգի, վարելահողեր, խոտաբույսերի հավաքման և վերամշակման բաժին, ծաղկանոց, մեղվաբուծության բաժին, անասնապահական ֆերմա և ջերմոց: Ուսանողներից յուրաքանչյուրը կարող է իր ուսումնական ժամանակի մի մասն անցկացնել այս կենտրոնում ՝ ծանոթանալով երկրի մշակութային ավանդույթներին, խոհանոցին, արտադրված 122 սննդամթերքին և այլն: Այստեղ նրանք կսովորեն նաև կազմակերպել այլոց աշխատանքը, վերլուծել կենտրոնի աշխատանքը, գտնել դրա ուժեղ և թույլ կողմերը, վերլուծությունների արդյունքում առաջարկություններ ներկայացնել: Այստեղ է, որ ստեղծվում է գյուղացին ՝ գյուղական գործերի ապագա ղեկավարը: Բազմաֆունկցիոնալ դահլիճը, բացի դպրոցի կարիքներից, կծառայի համայնքի անդամներին: Այստեղ կկազմակերպվեն տարբեր հավաքույթներ, դասախոսություններ, կինոդիտումներ, համերգներ և այլ միջոցառումներ: Մարզադահլիճը և մարզադաշտը կծառայեն ուսանողներին և համայնքի մյուս անդամներին ՝ որպես առողջության, սպորտի և սպորտային խմբերի վերապատրաստման վայր: Բաց ագրարային դպրոցի առաքելությունն ու գաղափարը կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է ձեռնարկել հետևյալ քայլերը. Մշակել և իրականացնել հանրակրթական ծրագրին զուգահեռ այլընտրանքային փորձարարական ագրարային կրթության ծրագիր, որը կարող է արդյունավետորեն իրականացվել այլ դպրոցներում: ապագայում Հայաստանի մարզերը: Ստեղծեք գյուղական դպրոցի մոդել `ագրարային դպրոց [1]: , Ապահովել ագրարային փորձարարական նորարարության պլատֆորմի արդյունավետ գործունեությունը, ինչը թույլ կտա ստացված արդյունքները և փորձը տարածել նաև այլ համայնքներում: , Ուսանողներին ապահովել հանրակրթության պետական ​​չափորոշիչներով սահմանված բարձր արդյունքներով, նրանց ձեռք բերած գյուղատնտեսության ոլորտում բավարար և կայուն գիտելիքներով և հմտություններով, որոնք անհրաժեշտ են յուրաքանչյուր գյուղացի քաղաքացու համար `գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար` համաձայն ժամանակակից պահանջների: [14] , Մշակել հմտություններ համայնքում համագործակցային աշխատանքների պլանավորման և իրականացման համար, ինչը կարևոր նախապայման է ներհամայնքային համագործակցությունն ապահովելու և կայուն գյուղական համայնք կառուցելու համար [3]: , Informationամանակակից ՏՀՏ տեխնոլոգիաների իմացություն և կիրառում նոր տեղեկատվություն ստանալու, մշակելու, միջազգային փորձը ուսումնասիրելու և միջհամայնքային կապեր հաստատելու համար [4]: , Ամրապնդել դպրոց-համայնք համագործակցությունը, որն ամրապնդում է ծնողների և որդիների կապերը: , Վերապատրաստման դասընթացների արդյունքում տեղական և միջազգային կրթական հաստատությունների (ներառյալ ագրարային կրթության ոլորտում) և կազմակերպությունների մանկավարժական անձնակազմի մասնագիտական ​​զարգացումը: Աշխատանքը պատշաճ կերպով կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել ոլորտների նպատակները, միջոցներն ու գործառույթները: 123 Գործողություններ և արդյունքներ Ակնկալվող արդյունքների հասնելու համար անհրաժեշտ է ձեռնարկել որոշակի գործողություններ (Աղյուսակ 1) Գործողություն Ակնկալվող արդյունքը Այլընտրանքային գյուղատնտեսություն Հանրակրթական դպրոցում բոլոր կրթական ռեսուրսների առկայությունը Դպրոցի զարգացում. Ուսումնական պլան, մեթոդական ցուցումներ, գործիքների մշակում, մոդուլների, մոդուլների մեքենաների, տեխնիկական բազայի սերմեր, տնկանյութի հիմքի ստեղծում, ժամանակակից կաթիլային ոռոգման համակարգ, տեխնոլոգիաներով ջերմոց, անասնապահական ֆերմա, մեղվաբուծության սարքավորումներ, նապաստակի ֆերմերային տնտեսության զարգացում Փոխայցելությունների կազմակերպում Ագրո-կրթության դասընթացների առկա անձնակազմի մանկավարժական վերապատրաստման դասընթաց ՝ գյուղատնտեսական և գործնական վարժությունների ուսումնական ծրագրի համաձայն, ագրարային դպրոցի մոդելը: Փորձի արդյունքում ուսանողները կզարգացնեն գյուղատնտեսության ոլորտում մասնագիտական ​​և ձեռնարկատիրական կարողություններ, աշխատուժի շուկայում ինքնակողմնորոշում, նոր նախագծեր մշակելու և իրականացնելու կարողություն, նոր սոցիալական նախաձեռնություններ իրականացնելու ձգտում 11], ինչը կբարձրացնի նրանց մրցունակությունը աշխատաշուկայում [5; 10]: Ամբողջ կյանքի ընթացքում կրթություն հետևելու, մասնագիտական ​​և անձնական աճ ապահովելու, ազգային սովորույթների պատասխանատվություն և ցանկություն ապահովելու, ազգային սովորույթներով ապահովելու, այն ստեղծելու և այն ավելի բարեկեցիկ դարձնելու պատրաստակամություն, ուսանողներին նախապատրաստելու ընտրելու ապագա մասնագիտություն ՝ մասնագիտական ​​կողմնորոշման արդյունքում: դասընթացներ: Փորձի արդյունավետ իրականացման համար կարևոր են ծնողների և համայնքի մյուս անդամների ներգրավումը գյուղատնտեսական գործունեության մեջ, ինչպես նաև դպրոցում իրականացվող նորարարական գյուղատնտեսական մոտեցումների կիրառումը, դրական արդյունքների ցուցադրումը և փորձի տարածումը: Ի վերջո ուսանողները կուղղվեն տվյալ տարածաշրջանի ամենակարևոր և տնտեսապես շահավետ ոլորտ: , ։

Հոդվածը միտված է գյուղական համայնքներում կրթության որակի եւ հեղինակության բարձրացմանը։ Այն բացահայտում է բաց ագրարային 117դպրոցի մոդելի համակարգային բաղադրիչները։ Մոդելը հնարավորություն է ստեղծում ազգային մշակութային ավանդույթներն ու արժեքները պահպանել եւ փոխանցել սերունդներին գյուղական համայնքներում։ Միեւնույն ժամանակ կապ է հաստատվում ավագ եւ կրտսեր սերունդների միջեւ՝ հնարավորություն ստեղծելով միմյանց փոխանցելու գիտելիքները եւ հմտությունները՝ ապահովելով կրթություն ողջ կյանքի ընթացքում։ Հոդվածը համահունչ է նաեւ ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման Օրակարգ 2030 փաստաթղթում ներառված կայուն զարգացման 17 նպատակներին։ «Բաց ագրարային դպրոցի» առաքելության իրականացման համար հստակեցվել են նպատակները, խնդիրները, ռեսուրսները, մեթոդները, գործառույթները եւ արդյունքները։

ՈՉ ԳՐԱԿԱՆ ՍԻՆԹՐԻԿ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հ. ՄԱՏԵՎՈՍՅԱՆԻ «ՏԵՐ» ԵՎ «ԱՇՆԱՆԻ ԱՐԵՎ» ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Խոսակցական լեզվի և գրական լեզվի հիմնական տարբերությունները արտահայտվում են շարահյուսության մեջ, այսինքն ՝ նախադասության կառուցման մեջ: Խոսակցական լեզվի շարահյուսության առավել բնորոշ առանձնահատկությունը խոսքի կառուցման ազատությունն է, որը պայմանավորված է խոսքին նախապատրաստված չլինելով 1: Բառերն այստեղ դասավորված են ոչ թե ըստ գրական լեզվի նորմայի պահանջների, այլ թելադրված են տվյալ բանավոր իրավիճակով: Կախված տվյալ բառի որ բառից է հնարավոր և առաջնայինը, այդ բառը նույնպես դրվում է 2-րդ նախադասության մեջ: Մինչ Հ.Մաթոսյանը մեր արձակը զարգացրեց կանոնավոր արձակի շրջանակներում: Հ.Մաթոսյանը եկել էր նոր շունչ ու նոր ոգի հաղորդելու մեր գրական մտքի պատմությանը `արձակի նոր փուլ բացելով հայ գրականության մեջ: Նա կոտրեց հողամասի կանոնը: Եթե ​​նախորդները միացնում էին սյուժեի տարբեր մասերը, բերում էին վերջնական կետի, Հ.Մաթջոսյանը քանդում և բաժանում է սյուժեի տարբեր մասերը: Այլ կերպ ասած, այն խմբագրվում է: Բնականաբար, դրանում մեծ էր նրա մասնագիտական ​​կողմնորոշումը: Որոշ դեպքերում այս ստեղծագործական հնարքը դժվարություններ է առաջացնում ընթերցանության մեջ, մտքի խառնաշփոթություն, բայց հեղինակը պատասխանեց դրան ՝ ասելով. «Չնայած ինձ հաճախ քննադատել են տեքստս դժվար ընթերցելու համար, փշոտ թփերի պես ճեղքելու համար, ես կցանկանայի երբեք մի ցանկացեք բոլորիս պարզ դարձնել իմ տեքստը »: Genանրի որոշակիությունը գրողի վարպետության չափանիշներից մեկն է, բայց Հ.Մաթոսյանը դիտավորյալ խարխլում է այդ որոշակիությունը: Նա կորցնում է տիրոջ իրավունքը, ավելի ճիշտ ՝ այդ իրավունքը խլում են «քաղաքացիություն չունեցող շան որդիները», նա ամենուր տարածում է նյութական-բարոյական աղետները, մնում է անպատիժ »4: Անրի տարբերակումը մեծապես կապված է ոճի հետ: Ոճի նորացումը ժանրի նորացման խնդիր է առաջացնում: Այս խնդիրը հատկապես վերաբերում է «Լորդ» վեպին: Պատմողի սուբյեկտիվ խոսքը, ինքնորոշումը աշխարհի օրենքների, բնության օրենքների նկատմամբ, գեղարվեստական ​​կերպարի մեջ արտահայտված ինքնարտահայտումը «պատմությունը մի կողմից« թեքվում է »դեպի էպոսը» 5, մյուս կողմից մարդու ներքին որոնումները, խորը հոգեբանական հայտնագործությունները փիլիսոփայական նյարդեր են հաղորդում: Հեղինակի խոսքի պատմությունը շատ կարևոր է ոճի համար: 1 Տե՛ս «Modernամանակակից հայերեն խոսակցական լեզու», Երեւան, 1981, էջ: 103: 2 Տե՛ս Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճաբանություն, Երեւան, 2003, էջ: 80 3 «Մաթոսյան արձագանքները», Երեւան, 2005, էջ: 103: 4 Աղաբեկյան Կ., Հրանտ Մաթոսյան, mմակուտի վեպը, Երեւան, 1988, էջ: 332 թ. 5 Աղաբաբյան Ս., Հոդվածներ, դիմանկարներ, հուշագրություններ, Երեւան, 1982, էջ: 267: գործառույթը կառուցվածքում: Հ – ի պատմությունը հարուստ է և բազմազան: Մաթոսյանի ազատ արձակումը: Այստեղ հեղինակի խոսքը հաճախ ընկալվում է հերոսների բառերի մեջ, երբեմն դժվար է տարբերակել, թե որտեղ է ավարտվում հեղինակը, որտեղ է սկսվում հերոսի խոսքը: Հ.Մաթոսյանի «Աշնանային արվեստը» բացահայտեց պայքարող հայ կնոջ կերպարը, որի նախատիպը բացակայում էր ժամանակակից հայ գրականության մեջ: «Տերը» հոգեկան ցավի ու տառապանքի պատկերն է, անտառի որդին, այդ աշխարհի տերը Ռոստոմը, որը մեր մեջ պարունակում է ամբողջ ցեղը: «Երկրի օրենսդիրները կորցնում են տիրոջ իրավունքը, ավելի ճիշտ ՝ այդ իրավունքը խլում են« քաղաքացիություն չունեցող շան որդիները », նյութական և բարոյական աղետները տարածվում են ամենուր և մնում անպատիժ» 1: Հ.Մաթոսյանի ներդրումը մեծ է ոչ միայն գրականության մեջ բերված նորությունների, այլև գրականության լեզվի զարգացման գործում: Մաթոսյանը եկավ ապացուցելու, որ բարբառը կարող է նաև հմտորեն օգտագործվել գրական լեզվի հետ միասին, առանց դրանցից որևէ մեկի փչացնելու: Բացի այդ, նա ցույց տվեց, որ գյուղական կյանքը կարող է վերարտադրվել ՝ առանց տուրք տալու զուտ բարբառային խոսակցական բառերին ՝ հիմնականում ապավինելով քերականական կառուցվածքներին: Հ. Մաթոսյանի խոսքի արվեստի յուրահատկությունը և կառուցվածքի յուրահատկությունը մեծապես պայմանավորված են շարահյուսական առանձնահատկություններով: Նա բերեց խոսքի կառուցման աննախադեպ համակարգ, որն առանձնահատուկ է դարձնում նրա մուտքը մեր գրականության արձակի ասպարեզ: Խոսակցական լեզուն սովորաբար չի բնութագրվում բարդ կառուցվածքի երկար նախադասություններով: Այն իրավիճակներում, երբ հերոսները հայտնվում են երկխոսություններում, դրանք հիմնականում պարզ և ոչ երկար նախադասություններ են. «- Սերո: «Ես գալիս եմ Երեւան»: - Ո՛չ, Երե: Լանչ! Մանրացնել, քանդվել: «Ես չեմ լացում» (Ա 61): Բայց Հ. Մաթոսյանը օգտագործեց նաև խոսակցական լեզվին բնորոշ երկար նախադասություններ, երբ հերոսը, որը նախապես չի պատրաստել իր ելույթը, խոսում է ինչ-որ բանի մասին, ապա տալիս է երկար նկարագրություն, որպեսզի ունկնդիրը տեսողականորեն տեսնի իրավիճակը. եթե մենք հին պատանիներ լինեինք. և հին օրերին ձյունածածկ գայլը երիտասարդ գայլի նման քարշ էինք տալիս կանանց քարավանը, մեր բեռը պարզապես ձիերի բեռ էր, բայց մենք քաշեցինք ու խեղդվեցինք, ձյունը գնաց ու խեղդվեց, հետո մենք ընկանք ցած, բեռը սեղմվեց մեր գլխին, մենք չէինք կարող ընկնել խոտի տակ. մենք գազանի պես սողացանք և նորից չոր ոտք ընկանք և նորից ընկանք, եթե բեռը մեզ հաղթեց, հիմա մենք նույնիսկ չէինք շարժվում, բեռը անշարժ էր , Խոսակցական ոճը բնութագրվում է զեղչված անդամներով նախադասություններով: Նախադասության տարբեր անդամներ կարող են զեղչվել, հետևաբար `թեման զեղչվում է.« - Դուք ասում եք և չեք անում, հա՞: - Այդ ժամանակ ես չեկա՞մ: (Ա 49): 1 Աղաբեկյան Կ., Էջ 332: Հետևյալը. «- Ո՞վ է թթեն կերել, հետո վարունգ կերել, հետո ուռել»: «Վրաստանի ավագը» (A 65): Ենթական և միևնույն ծանոթագրությունը միևնույն ժամանակ. «- Որտեղի՞ց իմանայի: - Մտքից! (Ա 59): Հաճախ երկխոսությունն արտահայտվում է մեկ բառով. «- Ի՞նչ են նրանք ուսումնասիրում»: «Գվարդիա» (A 73): Նախադասության ցանկացած անդամի զեղչը կախված է իրավիճակում գտնվող առարկայի նախնական իմացությունից, օրինակ ՝ «Շուտո՞վ են նրանք մահանում»: «Նրանք շուտ են մեռնում, ասում են ՝ սրտի լարը կտրված է» (Ա 58): Խոսքը բանաստեղծների մասին է, որոնք հայտնի են Սիմոն Աղունի հետ երկխոսության շրջանից: Երկխոսությունների ընթացքում պատասխան նախադասությունը հաճախ արտահայտվում է չափող բառով. «- Մի՞թե կլանումը կլանում չէ»: - Յեր! (Ա 58): Հաճախ խոսակցական լեզվով «քերականորեն արտահայտված ենթակայության կարիք չկա» 1, այսպիսով ՝ «Կեր», - ասաց նա, Որքա՞ն կվերցնեի, ինչքա՞նը պակաս: - Երեք հարյուր. «Քանի՞ երեք հարյուր, երեք հազար»: - Երեք հազար". «Սաքոն լեռան վրա է, և նրա վարձատրությունը վաթսուն ռուբլի է»: - Վեց հարյուր. - Վեց հարյուր". Հնարավոր են զեղչեր «2, օրինակ» հրամայական նախադասություններում. Ես գալիս եմ Երևան: - Ո՛չ, Երե: Լանչ! Արի շուտ »(Ա 61): Այս օրինակում տողատակը զեղչվում է, բայց նախադասությունը չի կորցրել իր հրամայական երանգը: Երկխոսությունների մեկ այլ առանձնահատկությունը հետևյալն է. Երբ խոսողը չի պատասխանում զրուցակցի կողմից տրված հարցին, նա տալիս է մեկ այլ պատասխան, որից ենթադրվում է հարցի պատասխանը: «Ո՞վ է քեզ այնտեղ պահելու»: «Արմենի տանը» (Ա 52): Սերոյի տված պատասխանը ենթադրում է Աղունի հարցի պատասխանը ՝ Արմեն: Խոսակցական լեզուն բնութագրվում է բազմաթիվ անկապ նախադասություններով: Հ. Մաթոսյանի այս երկու աշխատություններում ստորադաս հղումները հիմնականում զեղչվում են: Ամենատարածված օրինակները ենթակա կետերի զեղչերն են .1 «Modernամանակակից հայերենի խոսակցական լեզու», էջ 105: 2 Նույն տեղում: «Դուք եկել եք ծիծաղելու մեր տխրության վրա» (T 422) (որը): «Այսպիսով, դուք ուզում եք, որ մենք հիմա առաջ նայենք» (T 426) (որը): «Մենք պահեցինք ձին, սպասեցինք, որ նա ժամաներ» (T 477) (որը): «Մենք չէինք հասկանում, թե ինչն է մեզ անհանգստացնում» (T 478) (կամ): «Մենք անկապ բառեր էինք փնթփնթում, կարծում էինք, որ հաղթել ենք» (T 422) (կամ): «Մենք սխալ թույլ տվեցինք, մտածեցինք, որ նա պատրաստվում է նստել հետազոտողների հետ ՝ ուտելու» (T 514) (կամ): Այժմ ներկայացնենք այլ շղթաների զեղչերի օրինակներ. «Եթե ես քեզ նման լինեի, քիթս կեղտոտ չէր լինի» (A 71) (եթե): «Սաքոն լեռան վրա է, Լուսիկը տանն է լինելու» (A63) (և, համապատասխանաբար): «Հիշեք, ամաչելով, զղջացող պարծենկոտը պարծենում էր սպառնալիքով (T 473) (փոխարենը): Երբեմն, կրկնելով զրուցակցի խոսքերը, խոսողը դրանում ծաղր ու զայրույթ է դնում: Աղունի նման, կրկնելով որդու ասածը, նա բարկանում է նրա վրա ՝ միևնույն ժամանակ ծաղրելով նրա անհասկանալիությունը. «Մինչև Գոմեր գամ, ես հայրիկիս հետ կվերադառնամ»: «Հնարավորինս շուտ թռչեք տուն»: Հավերը, շունը, ոչխարները, որ դուրս գան, խոզը դուրս գա, «մինչ ես ձեզ հետ գամ Գոմեր» (A 77): Ի տարբերություն նախապես կառուցված գիտական ​​կամ պաշտոնական խոսքի, զրույցի թեման հաճախ փոխվում է մեկ այլ խոսքի, ինչը համահունչ է նախորդ տրամաբանական հղմանը. «Բավական է, լավ, եզները սիրում են միմյանց, դռան շները յուրաքանչյուրին չեն կծում: այլ »: Աստված ինձ անմահացրեց: Ես ճանապարհի վրա եմ, սեր, և դու գիտես, որ քո աչքը ծանր է… Քո սուրբ գիրքն ինձ վրա չի ազդել »(Ա 35): Կամ, երբ Աղունը զոքանչի հետ զրուցում է, թե ինչպես է Արուսը մոտենում, նա դիմում է Եորդին. «Ես երջանիկ կլինեմ, մի լուսավորեք լուսավոր օրը»: Սերո, շանը պահիր, բուն կգա »(Ա 34): Հ.Մատգոսյանը նման իրավիճակներ է կառուցում բառերով, ստեղծվում են հստակ պատկերներ, որոնք հասնում են տեսանելիության: Կրկնությունները սովորական են երկխոսություններում: Երբեմն խոսնակի դեմքը կրկնվում է ՝ նպատակ ունենալով շեշտել անձի կարողությունն ու պատասխանատվությունը. «- Ես եմ այդ գործի տերը և եմ, այսինքն ՝ չեմ վախենում, ճնշում կգործադրեմ ձեր աչքերի վրա» (T 515 ) Ամբողջ գաղափարը հաճախ կրկնվում է, որպեսզի ընդգծվի ասելիքի կարևորությունը, ինչպես օրինակ. «Գիտեի՞ք, որ Եղիան մահացավ: Գիտե՞ք, որ Եղիան մահացավ»: (T470): «Նալով մեռնելով հառաչում և բարձրանում էինք, չէինք կարող, չէինք կարող» (T 430): Անպատրաստ խոսքում նախադասության անդամը երբեմն կրկին օգտագործվում է: Դա հաճախ պատահում է, երբ հիմնական հաղորդագրությունն ընդհատվում է լրացուցիչ տեղեկատվությամբ, հերոսը կրկնում է բառը ՝ հիշելով կամ հիշեցնելով հիմնական հաղորդագրությունը: «Մենք պահել ենք, մենք շահել ենք, նա սովոր է իմ ձեռքերին, գալիս է Սարգսյանի ամբողջ մեծ հովտից (ասում է ՝ բացեց Կապուտլեր լեռան ամբողջ լանջը), ցատկում է մեծ հովիտը, գալիս է խաղում ու ուտում մի կտոր մեր ձեռքը »(T465): Չնայած ածանցյալ ձև ունեցող կառույցները հատուկ չեն խոսակցական ոճին, այնուամենայնիվ, կան անորոշ ածանցյալով կառուցվածքներ: Բերենք այսպիսի օրինակներ. «Մենք դուրս եկանք աղետից ՝ խեղդվելով և խեղդվելով» (T419): «Նրանք միասին խմբվեցին և հետ գնացին թշնամական տեսքով» (T440): «Քարը թռավ մեր գլխավերևի վրա, ճաք տվեց» (T 441): Երբեմն նույն նախադասության մեջ օգտագործվում են ածանցյալ արտահայտություններ, որոնք կազմված են գործնական հոլովակներից: Դրանք խոսակցական երանգ են հաղորդում բառին, ինչպիսիք են. Կամաց-կամաց կատվի պես փափուկ երկար ու գեղեցիկ ոտքերը փոխելով ՝ նա լողավազան գնաց… »(T 494): Խոսակցական լեզվով շարահյուսությունը կանոնավոր չէ: Այստեղ է, որ Հ.Մատ և Օսյանը կարողացավ նախադասության անդամներն այնպես դասավորել, որ բանաստեղծությունը կարդալիս զգաս գյուղացու հոգեբանությունը, որը չգիտի լեզվի կանոնները, տողերի միջև խոսող: Ահա մի քանի հետաքրքիր օրինակ. «- Նրանք ութ տարի չեն տալիս մեքենա խփելու համար»: Ո՞վ ուներ աղջիկ երեխա: Ինչպե՞ս եք պահելու ձեր ընտանիքը մինչ նրանց ազատ արձակելը: Ինչպիսի՞ն կլինեն նրանք, երբ ազատ արձակվեն », - ասացինք մենք (T470): «… Սա հենց Դոնբասի ցուլն է: Մեր ժամանակներում ամեն ինչ, ինչ առատ և տպավորիչ էր, Դոնբասն էր կամ Ստախանովը…» (T465): «Էլ չենք ասում այդ մասին, մենք շատ կվշտանանք, նա բեռի տակ է սպասում, գնա» (T 508): Խոսակցական լեզվով համաձայնության և խնդրանքի սխալները տարածված են: Հ.Մաթոսյանն օգտագործում էր ոճավորման այս ոճը, ինչպես օրինակ `« Ֆուտբոլային խաղն ավարտվեց, մի խումբ բավարարված և հուզված տղաներ լքեցին ակումբը և գնացին գարեջրի խմելու »(T 504): Այս օրինակում խախտվում է առարկայի և ստորադասի համաձայնությունը: «Նա ոտքով հարվածեց գետի քարերին և ցլի պես ցատկեց» (T 499): Այստեղ նույնպես սխալը խնդրահարույց է: Խոսակցական լեզվին բնորոշ է իմպրովիզացված խոսքը, երբ հերոսը չի կարգավորում իր մտքերը, չի գրում դրանք հերթականությամբ: Հաճախ միտքն ընդհատվում է մեկ այլ բանի միջոցով, որով հերոսները փոխանցում են որոշ լրացուցիչ տեղեկություններ: Այս կառույցի նախադասությունները շատ են, հատկապես «Տեր» վեպում: Շատ դեպքերում հեղինակը փակագծերում տրամադրում է լրացուցիչ տեղեկություններ: «Անտառտնտեսության մեր ղեկավարը (մենք չգիտեինք, որ նա մեր գլուխն է, նա շատ լավ գիտեր, որ մենք իր ենթականերն ենք) կանգնած էր մաքուր, սպիտակ կոստյումով ՝ խնձորի ծառի նախշավոր ստվերում…» (T 426): «… Առաջարկվում էր կաղնու սալիկը հատ առ հատ չ իջեցնել (« Ո՞ւմ է պետք այնտեղ ներկված ափսե, չէ՞ »), բայց պարանները տրակտորով նետել (« Տասնօրյա աշխատանքը կավարտվի երկու օրից ")., Էջ 77: Այն պարզապես պայթում է («Ես դա տեսա ֆիլմում»): «Նրանք վերցնում են պողպատից և տաքացնում») (T 419): Այս շարքում մենք պետք է ներկայացնենք նաև խոսակցական լեզվին բնորոշ կառուցվածքներ, որոնց մեջ խոսքն ընդհատվում է մեկնաբանական նախադասությամբ. «Այս մեկը գցեց երեխային, և նա փախավ, նրա աղաղակը և« դաժան »բառը, չնայած մենք փակեցինք մեր զույգը: ականջները մի զույգ ափով լսեցինք »(T 434): «Նա դուրս եկավ, ցնցեց ամրոցը, ցած նետեց ծխախոտը և քայլեց, չնայած այնտեղ հրդեհաշիջման ոչինչ չկար, տրորեց այն և մտավ մեր ետևի բակը» (T 471): «Քո հայրը, չնայած որ նա երբեք թմբուկը ձեռքին կամ զուռնա չէր վերցնում բերանում, բայց մեր մեջ էր» (T 458): Անպատրաստ ելույթի արդյունք է երկրորդական նախադասությունների միջանկյալ օգտագործումը. «Մեկ մտքի չավարտած մեկ այլ մտքի սկիզբ» 1: Այս երեւույթը հատուկ է գրական լեզվին, բայց Հ. Մատջոսյանն ընդհատում է հիմնական նախադասությունը այնպիսի տեղից, սկսելով երկրորդականը, որը ստեղծում է անուղղակի, անպատրաստ խոսքի որակ, ինչպիսին է. «Մենք դուրս եկանք հառաչանքով և խեղդվեցինք ձիու մասին, որը մեզ նայեց, մենք ասացինք ՝ «դու ես», գնացինք գոմ »(T419- 420): «Ատելությունը վարակիչ է ՝ ծերունու հանդեպ սիրո և ներողամիտ վերաբերմունքից, երբ մենք դարձանք մեր քրոջ երեխան, ոչ մի հետք չմնաց» (T 520): Խոսակցական ոճի նախադասությունների մեջ շատ ժամանակային տարբերություններ կան. «Եկավ մեր տիկնոջ ձայնը և շան շղթան` «kis», մեր ք, մինչ շունը շանը քսում էր, հետո եկավ շան տարօրինակ կեղևը, «խոզապուխտը»: մեր գլուխը պատին խփելով »(T 434): «Երեխան լվանում էր մեր ճիշտ շարժումներով», նա մեզ պես սեղմեց ձեռքերը. «Մենք այդ հանգամանքից զգացինք, մեր խոսքերը սայթաքեցին» (T 463): Հ.Մաթոսյանը օգտագործում է նաև խոսքի կառուցման այլ միջոցներ, որոնք նույնպես նպաստում են ասվածին խոսակցական երանգ հաղորդելուն: Դրանցից մեկը շատ որոշիչների օգտագործումն է: Այս կերպ հեղինակը կարծես ստիպում է իրեն հերթով հիշել պատկերված օբյեկտի բոլոր մանրամասները: Գեղարվեստական ​​կերպար ստեղծելու այս հնարքը բառին տալիս է դանդաղության և հետաձգման ակնարկ: Այսպիսով, «Երեխան կանգնած էր Ռոստոմի ՝ որսորդական հրացանով սպիտակ ձիավորի պատկերի առաջ» (T 464): «Պապին նկարել են կոլխոզների ընտանիքի հսկայական ցուլով» (T 465): «Վրա մեր աղմուկի ժամանակ այդ գեղեցիկ, բաց, անպաշտպան, իգական ընտանիք դուրս եկավ» (T 468): «Seems Կարծես թե համառ երիտասարդ տիկին ուսուցիչը կարճ ճարմանդով կտրված, մուգ բաճկոնով, մաքուր սպիտակ վերնաշապիկով կոճկված ...» (T490): «Եցինք Մենք զգուշորեն ծածկեցինք ներկված մետաղական դուռը, որը բացվում է անտառի խորքը ընկած արահետի վրա» (T 587): Գրական լեզվով, եթե նախադասության մեջ կան մեկից ավելի բայեր, հանգույցը սովորաբար դրվում է առաջին բայից հետո: H. Matthew 1 Պողոսյան Պ., Խոսքի արվեստը, Երեւան, 1983, էջ: 250 Խախտելով գրական լեզվի այս սկզբունքը ՝ նա բերեց գրականությունը ՝ որպես խոսակցական լեզու արտահայտելու միջոց: «Մենք ծնկեցինք գետնին, զսպեցինք նրա բոլոր շարժումները, նստեցինք նրա մեջքին, և երեխայի բացահայտ հպարտությամբ մենք դարձանք անտառապահ» ​​(T 489): «Անցող աղջիկներն ու հարսնացուները միմյանց ականջներին շշնջացին, ծիծաղեցին, պատմություններն ասացին, որ մենք արդեն ամուսնացած ենք, լուռ ու տխուր» (T 424): «Հրանտը գնում է ու գտնում խնձորը, գալիս է ու նայում մեքենային ու հիանում սգավորով» (T 486): «Կողբեցին ջուր է խմում, նայում, տեսնում, հասկանում է, որ իր ուզածը դա է» (T 487): «Քարտաշայինը և ուսանողը փորագրեցին իրենց խաչքարը Մուրադենցի կարմիր հանքավայրում, կապեցին այն մի երիտասարդ ծառի հետ, կապեցին այն երկու եզներով և հասցրեցին այն հասցնել սողանքի գլխին» (T 495): Հ. Մաթոսյանի բերած հաջորդ նորությունը խոսքում միևնույն ժամանակի բայերի օգտագործումն է, որը կապված է նաև նախապես չմտածված մտքի հետ, համոզվենք օրինակներով. «Մարդիկ այնտեղ ապրում էին ՝ ուրախ, տխուր, հպարտ - հիմա այն լքված է »(T 420): «Ձին պահեցինք, սպասեցինք, որ գա, որպեսզի նախատինքներով գլուխները թափ տանք, մռնչանք, ասենք» (Տ 477): «Որ դու իրավունք չունես մտնելու մարդու երկիր և ոչնչացնելու, ոչնչացնելու, հողի մեջ թողնելու, գնա» (T 478): «Դժվար էր ասել: Նա տատանվեց և չցանկացավ ասել, բայց հավաքեց իր վճռականությունը, դաժան դարձավ և ասաց…» (T 515): «Կոտրված դանակը մեր աչքերով ընկավ գետնին, մենք կռացվեցինք, վերցրեցինք այն, նայեցինք դրան, ծալեցինք պողպատե մետաղալարը, դրեցինք մեր գրպանը և հեռացանք» (T 536): Բացի վերը նշված հատկություններից, վեպերում մենք գտնում ենք խառն, անկանոն, զուտ խոսակցական նախադասություններ, ինչպիսիք են. «Մենք ձեր տարիքում էինք, նրանք ամուսնացան, այսինքն, քանի որ հիմա որբ եք, մենք կբռնենք նրանց և ամուսնանալ մասշտաբով խակի: Հարազատը դա չի անի հարազատի հետ հարաբերական ազգականի համար Հիմար հիմարությունից, ինչ էլ որ ասի, ես գնում եմ դպրոց, նա չի ասում, որ դու լավ ես անում, հինգ տարի անգրագիտություն քեզ համար բավական է… »(T 463): «Ո՞վ ես դու այնտեղ»: (Տ 475): Շարահյուսական առանձնահատկություններում ավելի պարզ է Հ. Մաթոսյանի գրչի ուժը: Այստեղ նա ոչ միայն օգտագործեց արդեն հայտնի շարահյուսական կաղապարներ, այլ նաև օգտագործեց մի շարք միջոցներ, շարահյուսական նոր կառուցվածքներ, որոնք նույնպես խոսակցական երանգ են հաղորդում բառին: Համեմատելով ուսումնասիրվող երկու գործերը ՝ մենք տեսանք, որ «Աշուն» վեպում հեղինակը խոսքի ազատության է հասել հիմնականում քերականական իրողությունների միջոցով: «Տերը» վեպում բացահայտվել են խոսակցական լեզվի կառուցման բերած նորամուծությունները. Շատ որոշիչների գործածություն, միևնույն ժամանակ շատ բայերի օգտագործում, օժանդակ բայի վերջնական օգտագործումը մի քանի հարակից բայերի դեպքում և այլն Ալետա Հակոբյան Ոչ գրական սինթրիկական առանձնահատկություններ Հ. Մաթևոսյանի «Տիրոջ» և «աշնանային արևի» վեպերում Հիմնաբառեր. Հ. Մաթոսյան, ոչ գրական բառապաշար, քերականական կառուցվածքներ, խոսքի անմիջականություն, շարահյուսության փոփոխություն: ։

Աշխատանքում ուսումնասիրված են ոչ գրական շարահյուսական առանձնահատկությունները Հ. Մաթևոսյանի «Տերը» և «Աշնան արև» վիպակներում։ Հանգել ենք եզրակացության, որ Հ. Մաթևոսյանին հաջողվել է խոսքին խոսակցական երանգ հաղորդել գերազանցապես շարահյուսական կաղապարներով, այլ ոչ թե բարբառային բառերի կուտակումներով։ Նա գործածել է ոչ միայն արդեն հայտնի շարահյուսական կաղապարներ, որոնց միջոցով խոսքին տալիս է խոսակցական երանգ, այլև գրականություն է բերել նոր միջոցներ, որոնցով հնարավոր է խոսքին անմիջականություն հաղորդել, օրինակ` բազմաթիվ որոշիչների կիրառությունը, խոսքում նույն ժամանակով արտահայտված բայերի առատ գործածությունը, զուտ խոսակցական լեզվին բնորոշ խառը, անկանոն նախադասությունների գործածությունը և այլն։

Պալարաբակտերիաների եւ թիթեռնածաղկավոր բույսերի յուրահատուկ փոխազդեցությամբ իրականացվող մթնոլորտային ազոտի սիմբիոտիկ ֆիքսացիան շարունակում է մնալ բազմաթիվ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Ֆիզիոլոգիական-կենսաքիմիական լայնածավալ աշխատանքների հետ մեկտեղ, օգտագործելով ժամանակակից մեթոդներ, հատուկ ուշադրություն է դարձվում այս խնդրի մեխանիզմի, ինչպես նաեւ մոլեկուլային - գենետիկական տեսակետների պարզաբանմանը։ Պալարաբակտերիաների ադհեզիայի երեւույթը հիմնականում ուսումնասիրվում է տեր-բույսերի հետ նրանց յուրահատուկ փոխազդեցությունը, տեսակային յուրահատկությունը եւ վիրուլենտությունը բնութագրելու, ինչպես նաեւ շտամների ընտրության նպատակով։ Պալարաբակտերիաների յուրահատուկ շտամներն ավելի լավ են ադսորբցվում իրենց տեր-բույսերի արմատների մակերեսին, քան ոչ յուրահատուկ շտամները։ Հացազգիների արմատների վրա պալարաբակտերիաների ադհեզիան կախված է շտամային առանձնահատկություններից, մշակաբույսերի տեսակից եւ սորտից [1]։ Առաջնային խնդիրը, որը պետք է լուծել, կպչողականությունը պայմանավորող բակտերիայի եւ բույսի մակերեսային բաղադրամասերի իդենտիֆիկացիան է, որը կբերի բակտերիայի եւ բույսի ցանկալի ասոցիացիաների ստեղծման Զանազան կենսապարարտանյութերի ստացման ժամանակ օգտագործվում են բազմաթիվ նյութեր` մելաս, բենտոնիտ, տորֆ, ցեոլիտ եւ այլն [3,4], որոնք բարձրացնում են նրանց կպչողականությունը։ Ադհեզիոն հատկության շնորհիվ միկրոօրգանիզմներն ավելի հեշտությամբ են հարմարվում շրջակա միջավայրին` գոյատեւելով տարբեր էկոտիպերում եւ անբարենպաստ պայմաններում [5,6]։ Սակայն որոշ նյութեր բացասաբար են ազդում շրջակա միջավայրի վրա եւ մեծացնում են պարարտանյութի ինքնարժեքը, այդ պատճառով նպատակահարմար է ընտրել 288պալարաբակտերիաների այնպիսի տեսակներ եւ շտամներ, որոնք բարձր վիրուլենտության, ակտիվության, էֆեկտիվության հետ մեկտեղ օժտված լինեն նաեւ բնականից բարձր ադհեզիոն հատկություններով։ Միկրոօրգանիզմների ադհեզիան պայմանավորված է բջիջների աճման փուլերով։ Ադհեզիան հասնում է առավել մեծության բջիջների զարգացման միջին փուլում, որի ժամանակ նրանց մակերեսին առաջացած գոյացությունները (ելուստներ, մտրակներ) փոփոխվում են եւ' քանակապես, եւ' որակապես, որի շնորհիվ նրանք իրենց վերջույթներով ավելի ամուր են կառչում ադսորբենտին։ Կարեւոր գործոններ են նաեւ սննդամիջավայրի կազմը, pH -ը, ջերմաստիճանը, մանրէների հիդրոֆոբ եւ հիդրոֆիլ վիճակները [7]։ Ներկայացվող աշխատանքի նպատակն է ազոտֆիքսող մանրէների լաբորատորիայում պահպանվող պալարաբակտերիաների տարբեր տեսակների հավաքածուից ընտրել առավել բարձր ադհեզիոն հատկություններով օժտված շտամներ` հողը ազոտով հարստացնող կենսապարարտանյութի մեջ օգտագործելու համար։ Նյութեր եւ մեթոդներ։ Հետազոտվել է Հայաստանի տարբեր գոտիներից մեկուսացված ոսպի, ոլոռի, կորնգանի, սիսեռի պալարաբակտերիաների 30 շտամ։ Միկրոօրգանիզմների ադսորբցիայի օրինաչափությունը սկզբնական շրջանում հարմար է ուսումնասիրել թափանցիկ ադսորբենտների վրա` ապակի, մոդիֆիկացված ապակյա մակերեսներ, որը հնարավորություն է տալիս կատարելու մոդելային փորձեր` հեշտացնելով հետագա աշխատանքը ավելի բարդ, յուրահատուկ ադսորբենտների հետ աշխատելիս։ Պալարաբակտերիաների ադհեզիան ուսումնասիրվել է սովորական եւ կվարցի ապակիների, ինչպես նաեւ համապատասխան թիթեռնածաղկավոր բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին։ Կիրառվել են ջրի մեջ ողողելու եւ կենտրոնախույս ուժով ներգործելու մեթոդները։ Ադհեզիան բնութագրվել է ադհեզիոն թվով (Ύ F ), որը հավասար է տվյալ պոկող ուժի ներգործությունից հետո ադսորբենտի վրա մնացած բջիջների թվին (N), նրանց սկզբնական թվի (N 0 ) համեմատությամբ [8]։ Փորձի համար օգտագործվել են ոսպի, ոլոռի, կորնգանի եւ սիսեռի 2սմ երկարություն եւ հաստություն ունեցող, հավասար արմատամազիկներով ծիլեր, որոնք ընկղմվել են պալարաբակտերիաների սուսպենզիաների մեջ, ապա կատարվել է պալարաբակտերիաների դեսորբցիա ЦВР-1 ցենտրիֆուգայով։ Ադսորբցված բջիջների քանակը որոշվել է տրորված արմատածիլերի սուսպենզիաներում աստիճանական նոսրացումների եւ լուսային միկրոսկոպով ուղղակի հաշվելու մեթոդներով։ Պալարաբակտերիաների ադհեզիան որոշվել է 3 բնութագրող չափանիշներով` • միկրոօրգանիզմների 24, 48, 72-ժամյա աճ • ադսորբենտի հետ նրանց շփման դինամիկա` 5, 10, 20, 30, 60, 120 րոպե տեւողությամբ • գործադրված կենտրոնախույս ուժի տարբեր մեծություններ` 9000g, 14000g եւ Բոլոր փորձերը դրվել են 5-6 եւ ավելի անգամ, յուրաքանչյուր մեծություն ուսումնասիրվել է 3-4 կրկնողությամբ։ արտահայտված տոկոսով՝ Ύ F = 289Պալարաբակտերիաների ազոտֆիքսացիայի ակտիվությունը որոշվել է լաբորատոր, վեգետացիոն եւ դաշտային փորձերում աճեցված թիթեռնածաղկավոր բույսերի եւ նրանց պալարիկների նմուշներում, նախապես։ Արդյունքներ եւ քննարկում։ Ուսումնասիրվել է ոլոռի, ոսպի եւ կորնգանի 26 շտամի ադհեզիան սովորական ապակու մակերեսին ջրում ողողելու մեթոդով։ Անկախ տեսակային պատկանելությունից եւ ազոտֆիքսացիայի ակտիվությունից, բոլոր շտամներն էլ որոշակի չափերով ադսորբցվել են ապակու մակերեսին (աղյուսակ1)։ Ըստ որում ավելի ինտենսիվորեն ադսորբցվել են ոլոռի պալարաբակտերիաները. 1 սմ 2 մակերեսի վրա ադսորբցված բջիջների թիվը կազմել է 0.162.6մլն։ Կորնգանի եւ ոսպի պալարաբակտերիաների դեպքում` համապատասխանաբար 0.6-1.9 եւ 0.45-1.8մլն բջիջ։ Որոշվել է ոսպի պալարաբակտերիաների երկու շտամի ադհեզիան կվարցի ապակու մակերեսին կենտրոնախույս ուժով ներգործելու մեթոդով, բջիջների աճման տարբեր փուլերում (աղ. 2)։ Աղյուսակ 1 Պալարաբակտերիաների ադհեզիան ապակու մակերեսին ջրում ողողելու մեթոդով (մլն/սմ 2 ) Միկրոօրգանիզմներ, տեր- բույսեր ոլոռ ոսպ կորնգան Շտամներ, համար Ադսորբցված բջիջների թիվը 5603,5601,5605 Ազոտֆիքսացիայի ակտիվությունը ակտիվ 5611,5602,5605 “ –“ 0.16, 0.2, 1.3 5658, 5607 ոչ ակտիվ 1.6, 2.2 6018,6017 ակտիվ “ –“ 1.0, 1.1 6019,6013,6008 ոչ ակտիվ 0.3, 0.45, 0.6 5922,5863 ակտիվ 0.68,0.88 5888 ոչ ակտիվ 1.9 նախնական սուսպենզիաները պարունակել են 5,0 մլն բջիջ / մլ Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ ոսպի պալարաբակտերիաների ուսումնասիրված երկու շտամների մոտ էլ ապակու 1 սմ 2 մակերեսին ադսորբցված բջիջների ամենաշատ քանակը նկատվում է նրանց 48-ժամյա աճի ժամանակ։ Այսպես օրինակ, շտամ 6009-ի մոտ այն կազմում է - 1.15 մլն, շտամ 6020-ի մոտ` 0.94մլն բջիջ։ Որեւէ մեթոդով ներգործելուց հետո մակերեսներին մնացած, այսինքն` ամուր ադսորբցված, բջիջների պարզ քանակով դեռեւս չի կարելի դատել ադհեզիայի մեծության մասին։ Ավելի ճշգրիտ տվյալներ բջիջների եւ մակերեսների ամուր կապի մասին տալիս է Ύ F մեծությունը, այսինքն` ադհեզիոն թիվը։ Ոսպի շտամ 6020-ի ադհեզիոն թիվը հավասար է 52.2% -ի, շտամ 6009-ի մոտ` 50.0%։ Ադհեզիայի ուժը, որը պահում է ոսպի պալարաբակտերիաները կվարցի ապակու 290մակերեսին, ինչպես երեւում է աղյուսակի տվյալներից, ունի շտամային առանձնահատկություն։ Ապակուն ադսորբցված շտամ 6020-ի բջիջների թիվն ավելի քիչ է շտամ 6009-ի համեմատությամբ, իսկ ադհեզիոն թիվն ավելի բարձր է։ Աղյուսակ 2 Ոսպի պալարաբակտերիաների ադհեզիան կվարցի ապակու մակերեսին կենտրոնախույս ուժով ներգործելու մեթոդով (մլն բջիջ/ սմ 2 ) Շտամներ Աճման տեւողությունը, ժամ Ադսորբցված բջիջների թիվը, Ադհեզիոն թիվը, Ύ F % N 0 Դեսորբցիայից հետո մնացած բջիջների թիվը, N 24 1.3 0.5 38.4 Քանի որ աշխատանքի նպատակը բարձր ադհեզիոն ունակությամբ օժտված շտամների ընտրությունն է, ուստի, մեր կարծիքով, ավելի հավանական տվյալներ կստացվեն, եթե պալարաբակտերիաների ադհեզիան ուսումնասիրվի համապատասխան թիթեռնածաղկավոր բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին։ Կիրառելով կենտրոնախույս ուժի տարբեր մեծություններ` ուսումնասիրվել է ոլոռի շտամ 5609-ի եւ կորնգանի շտամ 5881-ի ադսորբցիան տեր-բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին, բջիջների 24, 48, 72-ժամյա աճի պայմաններում (աղ.3)։ Փորձերը ցույց են տալիս, որ պալարաբակտերիաների աճման տեւողության փոփոխության հետ փոխվում է նաեւ մակերեսներին ամուր կպած բջիջների թիվը (Ύ F )։ Ըստ որում առավել բարձր ադհեզիա նկատվում է միկրոօրգանիզմների 48ժամյա աճի ժամանակ, որը ոլոռի շտամ 5609-ի մոտ կազմում է 56.0 եւ կորնգանի շտամ 5881-ի մոտ` 54.1 %։ Բջիջների կպչողականության ամրության եւ շփման մակերեսի վրա ազդող ուժի մեծության որոշման համար ուսումնասիրվել է ոլոռի շտամ 5609-ի ադհեզիան ադսորբենտի հետ 5, 10, 20, 30, 60, 120 րոպե շփման եւ 9000g, 14000g եւ 20 000g ազդող ուժի պայմաններում։ Պարզվել է, որ ադսորբենտի հետ 30 րոպե շփման եւ կենտրոնախույս ուժի կիրառված 9000g մեծության դեպքում ուսումնասիրված շտամի ադհեզիոն թիվն ամենաբարձրն է՝ 53.0%։ Այնուհետեւ ուսումնասիրվել է ոլոռի, սիսեռի, կորնգանի եւ ոսպի 14 շտամի ադհեզիան արմատածիլերի մակերեսներին արդեն մեզ հայտնի պայմաններում, այսինքն, պալարաբակտերիաների 48-ժամյա աճի, ադսորբենտի հետ 30 րոպե շփման եւ 9000g ազդող ուժի մեծության պայմաններում (աղ.4)։ 291Աղյուսակ 3 Ոլոռի եւ կորնգանի պալարաբակտերիաների ադհեզիան տեր-բույսերի արմատածիլերի մակերեսին միկրոօրգանիզմների աճի դինամիկայում (մլն բջիջ/ սմ 2 ) Աճման տեւողությունը, Ադսորբցված բջիջների Դեսորբցիայից հետո ժամ թիվը, N 0 մնացած բջիջների Ադհեզիոն թիվը, թիվը, N նախնական սուսպենզիաները պարունակել են 5.5 մլրդ բջիջ / մլ Աղյուսակ 4 Պալարաբակտերիաների ադհեզիան տեր-բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին միկրոօրգանիզմների 48-ժամյա աճի եւ 30 րոպե շփման պայմաններում (մլն բջիջ/ սմ 2 ) ՊալարաբակտերիաՏերՇտամներ բույսեր Ազոտֆիք- Ադսորբցված Դեսորբցիայից Ադհեզիոն թիվը, սացիայի բջիջների հետո մնացած ների ակտիվու- թիվը, N 0 բջիջների տեսակները թյունը ոլոռ ոսպ կորնգան թիվը, N 5609, 5601 ակտիվ 700.0, 720.0 400.0, 410,0 57.1, 57.0 5607 ոչ ակտիվ 730.0 410.0 56.1 6018,6009 ակտիվ 450.0, 500.0 210.0, 233.0 46.6, 46.6, 6012, 6021 ոչ ակտիվ 410.0, 430,0 181.0, 210.0 44.1, 49.0 5880, 5879 ակտիվ 640.0, 660,0 340.0, 370,0 53.1, 56,0 5925 , 5854 ոչ ակտիվ 380.0, 720,0 200.0, 360,0 53.0, 50,0 6042, 6050 ակտիվ 0.07, 0.07 0.025, 0.026 36.0, 37.1 սիսեռ Նախնական սուսպենզիան պարունակել է5.5 մլրդբջիջ/մլ Իրենց տեր-բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին ցուցաբերած ադհեզիոն ունակությամբ, մեր փորձի սահմաններում, ոլոռի պալարաբակտերիաներն առաջնային տեղ են գրավում, նրանք առանձնանում են պալարաբակտերիաների մյուս տեսակներից իրենց բարձր ադհեզիոն թվով, որը կազմում է 56.1-57.1%, կորնգանի պալարաբակտերիաները նույնպես օժտված են բարձր ադհեզիոն ունակությամբ` 50.0-56.0%։ Ոսպի պալարաբակտերիաների մոտ ադհեզիոն թիվը 44.1-50.0% է, իսկ սիսեռի պալարաբակտերիաները փոքր-ինչ զիջում են նախորդներին` 36.0 - 37.1%։ 292Քննարկելով ստացված տվյալները կարելի է նշել, որ պալարաբակտերիաների ադհեզիայի մեծության համար կարեւոր բնութագրող գործոններ են միկրոօրգանիզմների աճման փուլերը, որը մեր փորձերում էքսպոնենցիալ փուլն է (48 ժամ), ադսորբենտի հետ բջիջների շփման տեւողությունը` 30 րոպե, եւ գործադրված կենտրոնախույս ուժի 9000g մեծությունը։ Ուժը, որը պահում է բջիջները տերբույսերի արմատածիլերի մակերեսների վրա, կախված է նաեւ ուսումնասիրված պալարաբակտերիաների տեսակներից։ Ինչպես արդեն նշվեց աղ.3-ում, ոլոռի եւ կորնգանի պալարաբակտերիաների մոտ այն ավելի մեծ է, քան ոսպի եւ սիսեռի։ Կա նաեւ շտամային առանձնահատկություն, որը նշվում է աղ.2-ում։ Փորձերից կարելի է եզրակացնել, որ պալարաբակտերիաների ադհեզիոն ունակությունը չի համահարաբերակցվում նրանց ազոտֆիքսացիայի ակտիվության հետ։ Նույնատիպ տվյալներ կան նաեւ այլ հեղինակների աշխատանքներում, որտեղ ցույց է տրված, որ առվույտի եւ ոլոռի պալարաբակտերիաների ադսորբցվելու ունակությունը տեր-բույսերի արմատների վրա կապված չէ նրանց վիրուլենտության հետ [1, 9]։ Կատարված աշխատանքի արդյունքում ընտրվել են բարձր ադհեզիոն ունակությամբ օժտված ոլոռի եւ կորնգանի շտամներ, որոնք օգտագործվել են հողում ազոտ կուտակող ''Նիտրագին'' կենսապարարտանյութի պատրաստման ժամանակ։ Հայաստանի տարբեր հողակլիմայական պայմաններում կատարված փորձարկումները ցույց են տվել, որ մեր կողմից օգտագործված ''Նիտրագին'' կենսապարարտանյութն ապահովում է թիթեռնածաղկավոր բույսերի հետ ակտիվ սիմբիոզ, բարելավում է բույսերի աճը, դիմադրողականությունը, ավելացնում է ազոտի քանակը հատիկում եւ կանաչ զանգվածում [10]։

Որոշվել է պալարաբակտերիաների ադհեզիան ապակու եւ թիթեռնածաղկավոր բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին` կիրառելով կենտրոնախույս ուժով ցենտրիֆուգելու մեթոդը։ Ցույց է տրված, որ պալարաբակտերիաների ադհեզիայի մեծությունը կախված է բակտերիայի տեսակից, շտամից, հասակից, ադսորբենտի հետ նրա շփման տեւողությունից եւ գործադրված կենտրոնախույս ուժի մեծությունից։ Պալարաբակտերիաների ազոտֆիքսացիայի ակտիվության եւ ադհեզիայի միջեւ համահարաբերակցություն չի հայտնաբերվել։ Հողը հարստացնող "Նիտրագին" կենսապարարտանյութի պատրաստման համար օգտագործվել են Rhizobium leguminosarum եւ Rh. simplex պալարաբակտերիաների շտամները, որոնք օժտված են բարձր ադհեզիոն հատկությամբ։

ՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ DEA ԵՂԱՆԱԿՈՎՍոցիալ-տնտեսական համակարգերի գործունեության արդյունավետության չափումն արդի գիտագործնական հիմնախնդիրներից է, որի նկատմամբ հետաքրքրությունն աճել է սկսած 20-րդ դարիերկրորդ կեսից։ Ներկայումս տարբեր բնագավառներում տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատման համար լայնորեն կիրառվում է Պարփակող տվյալների վերլուծություն՝ Data Envelopment Analysis (DEA) եղանակը, որը հիմնված է մաթեմատիկական տնտեսագիտության հիմնային դրույթների՝ Պարետոյի օպտիմալության, արտադրական ֆունկցիաների տեսության, Լեոնտևի արտադրության մոդելի վրա։ DEA եղանակը պատկանում է համասեռ տնտեսվարող սուբյեկտների (որոնք օգտագործում ենմիատեսակ ռեսուրսներ և արտադրում միատեսակ արդյունքներ) գործունեության համեմատականարդյունավետության գնահատման էմպիրիկ, ոչ պարամետրական եղանակների թվին, որը հիմնված էգծային ծրագրավորման վրա։ Որոշում կայացնող յուրաքանչյուր սուբյեկտ գնահատվում է ռեսուրսներնարդյունքներ դարձնելու իր կարողությունների տեսանկյունից, և ավելին` յուրաքանչյուր սուբյեկտի գործունեության արդյունավետությունը համեմատվում է նմանատիպ սուբյեկտների գործունեության արդյունքների և ամենալավ փորձի հետ։ Նկարագրենք DEA եղանակի գործնական մոդելներից մեկը։ Դիտարկենքբյեկտներ։ Դիցուք դիտարկվող ժամանակահատվածում-րդ տնտեսվարող սու սուբյեկտն օգտագործել է-րդ ռեսուրսից միավոր և թողարկել է r-րդ տեսակի քանակով արդյունք)։ Յուրաքանչյուր-րդ սուբյեկտի համար կառուցվում է է «կշռվածարդյունքը» և «կշռված ռեսուրսը», որտեղ և կշռային բազմապատկիչներ են, որոնք պետք է որոշվեն։ սուբյեկտի գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատումը ձևակերպվումէ հետևյալ կոտորակագծային ծրագրավորման խնդրի տեսքով՝nj),....,2,1(njimi,...,1ijxlr,...,1rjy0,0rjijyxjnj,...,1lrrjryu1miijixv1rulr,...,1ivmi,...,10jmax),(11000miijilrrjrjxvyuvuhnjxvyumiijilrrjr,,...1,111,0,irvumilr,...,1;,...,1Նպատակային ֆունկցիայի (որը-րդ սուբյեկտի կողմից միավոր «կշռված ռեսուրսով» թողարկված «կշռված արդյունքի» քանակն է) օպտիմալ արժեքը բավարարում էպայմանին ևմեկնաբանվում է որպես գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատական։ արժեքը համապատասխանում է լրիվ արդյունավետության, երբ ռեսուրսներն օգտագործվում են առավելագույն արդյունավետությամբ, իսկ արժեքը մատնանշում է, որ սուբյեկտի գործունեությունումառկա է անարդյունավետություն։ Խնդրիլուծման արդյունքում ստացվող օպտիմալարժեքները և բազմապատկիչների այն լավագույն արժեքներն են, որոնցով ստեղծվում է օպտիմալ արդյունքը՝ օգտագործելով ռեսուրսները։ Որոշ ձևափոխությունների շնորհիվ խնդիրը բերվում է հետևյալ գծային ծրագրավորման խնդրին՝Պարզ է, որ Սա բերում է Պարետո-Կուպմանսի արդյունավետության սկզբունքին, համաձայն որի՝ որոշում կայացնող միավորի կողմից լրիվ արդյունավետություն ձեռք է բերվում այն և միայն այն դեպքում, երբ ռեսուրսներից կամ արդյունքներից ոչ մեկը չի կարող բարելավվել՝ առանց վատացնելու որոշ այլ ռեսուրսներ կամ արդյունքներ։ Մոդելի երկակին է.Երկակիության թեորեմի համաձայն՝։ Լուծելով երկակի խնդիրը՝ կստանանք յուրաքանչյուր ռեսուրսի և արդյունքի ազդեցության չափը գնահատվող ՈԿՄ անարդյունավետության վրա։ Արդյունքների կողմնորոշմամբ խնդիրն է. (6) խնդիրը բերվում է հետևյալ գծային ծրագրավորման խնդրին. (7) գծային ծրագրավորման խնդրի երկակին վեկտորական տեսքով հետևյալն է՝0j*0h10*0h1*0h1*0h),(**irvuruivlrrjrjyuY1*00miijijxvX1*00lrrjryuzz1**0maxnjxvyumiijilrrjr,...,1,011*0miijixv110,0,irvumilr,...,1;,...,1Srrjrjyuzh1***00000min,XxYyii**zrrriiiyuxv00/minnjyuxvrrjriiji,...,11/milrvuir,...,1;,...,1,0,miiixvq10minsrrrsrrjrmiijiyunjyuxv1111,...,1,00000max,*XxYyiiԼուծելով երկակի խնդիրները՝ կարելի է բացահայտել անարդյունավետ գործող օբյեկտները ևնրանց տալ արդյունավետությունը բարելավելու համապատասխան հանձնարարականներ. դրանք են՝• ռեսուրսային կողմնորոշմամբ մոդելում նույն արդյունքը կարելի է թողարկել ռեսուրսներիկրճատմամբ անգամ,• արդյունքային կողմնորոշմամբ մոդելում՝ նույն ռեսուրսների դեպքում կարելի է ապահովել արդյունքի աճ անգամ։ Դիտարկենք ՀՀ մարզերի գյուղատնտեսական գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատումը DEA եղանակով։ ՀՀ գյուղացիական տնտեսությունների արդյունավետ գործունեության և վարվող քաղաքականության արդյունքում մինչև 2009 թ. գյուղատնտեսությունում ապահովվել է տնտեսական աճ։ Սակայնհամաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամն իր ազդեցությունն ունեցավ նաև գյուղատնտեսության վրա։ 2009 թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի աճը նախորդ տարվա նկատմամբ կազմեց 99.5%, իսկ 2010 թ.՝ 86.4 %՝ 2009 թ. նկատմամբ (գծ. 1)։ Գծապատկեր 1. Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքիաճը նախորդ տարվա նկատմամբ (%), 2000-2013 թթ.Տնտեսությանագրարայինհատվածում որակական տեղաշարժեր կատարելու համար ՀՀ կառավարությունը 2010 թ. հաստատեց«ՀՀ գյուղի և գյուղատնտեսության2010-2020 թթ. կայուն զարգացմանռազմավարությունը», որն ամրագրեց գյուղատնտեսության զարգացմանը միտված պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ Սկսեցին գործել այնպիսիտնտեսական լծակներ, ինչպիսիք եներկարաժամկետ ու կարճաժամկետվարկերի տոկոսադրույքի սուբսիդավորումը, սերմնաբուծության զարգացումը,նոր տեխնոլոգիաներիներդրման խթանումը և գյուղատնտեսության աջակցության այլ ձևեր։ Ավելի մեծ ուշադրություն սկսեց դարձվել գյուղատնտեսության ոլորտում ինովացիոն և նոր տեխնոլոգիաների կիրառման, ոռոգման համակարգի զարգացման, հողի բարելավման, արոտավայրերի ուխոտհարքերի ջրարբիացման, գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վնասատուների դեմ կենտրոնացված պայքարի, կենդանիների առողջության պահպանման, էկոլոգիապես մաքուր գյուղատնտեսականմթերքների արտադրության, գյուղի սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացման և այլ կարևործրագրերի իրականացման վրա։ Սկսած 2011 թ-ից ՀՀ գյուղատնտեսությունում գրանցվել են էական դրական տեղաշարժեր. 2011թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի աճը նախորդ տարվա նկատմամբ կազմեց114.1%։ ՀՆԱ-ում աճել է գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի տեսակարար կշիռը՝ 2013 թ.կազմելով 21.53%՝ 2008 թ. 17.6%-ի դիմաց (գծ. 2)։ Գծապատկեր 2. ՀՆԱ-ում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքիտեսակարար կշռի դինամիկան (%), 2000-2013 թթ.**Հայաստանում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը հստակ արտահայտված տարանջատված պատկեր ունի տարածքային (մարզային) կտրվածքով (գծ. 3)։ ԱրարատԳեղարքունիքԿոտայքՍյունիքՏավուշՀանրապետության ագրարայինոլորտի առաջնահերթ կարևորություն ունեցող ենթաճյուղերից մեկըբուսաբուծությունն է։ 1997 թ. նկատմամբ կրճատվել է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ամբողջ ցանքատարածությունը։ Այնուամենայնիվ,2013 թ. առկա են դրական տեղաշարժեր գյուղատնտեսության ռեսուրսային ներուժի օգտագործման մակարդակիուղղությամբ։ 2013 թ. գյուղատնտեսականմշակաբույսերիցանքատարածությունը կազմել է 318,1 հզ. հա՝ 2010 թ.283,6 հզ հա-ի դիմաց։ Գծապատկեր4-ում բերված է գյուղատնտեսականմշակաբույսերիցանքատարածությունների կառուցվածքը (%) 2013 թ. համար։ բարձրացման2010 թ. 2013 թ.Գծապատկեր 3. ՀՀ մարզերի տեսակարար կշիռը գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի մեջ (%), 2010 և 2013 թթ.Եթե 2008 թ. բուսաբուծության համախառն արտադրանքի ծավալը կազմում էրգյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի64.7%-ը, ապա հետագա տարիներին այնցուցաբերել է նվազման միտում՝ հասնելով58.5%-ի (2009 թ.՝ 62.8%, 2010 թ.՝ 61.7%,2011 թ.՝ 58.5%)։ 2012-2013 թթ. ընթացքում նկատվել է աճի միտում, և 2013 թ.բուսաբուծության համախառն արտադրանքի ծավալը կազմել է գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի 62.4%-ը։ Գծապատկեր 4. Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքատարածությունների կառուցվածքը (%), 2013 թ.2013 թ., ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների, ցորենի և գարու հավաքված բերքի աճը 2012թ. համեմատ կազմել է համապատասխանաբար 39% և 5.9%։ 2013 թ. կարտոֆիլիհամախառն բերքը 2012 թ. նկատմամբաճել է 2.1%-ով, բանջարանոցային մշակաբույսերի ցանքատարածությունների աճը 2013 թ. կազմել է 25.400 հա, բանջարեղենի համախառնբերքի աճը՝ 3.2%, իսկ բոստանային մշակաբույսերի համախառն բերքի աճը՝ 1.5%։ Պտղի համախառնարտադրանքը 2012 թ. մակարդակըգերազանցում է 1.9%-ով։ 2013 թ.խաղողի այգիների տարածությունները կազմում են 17645 հա, խաղողիարտադրությունը 2012 թ. նկատմամբ կրճատվել 0.3%-ով։ ԱրագածոտնԱրմավիրԼոռիԲուսաբուծության համախառնարտադրանքի շուրջ 22.4%-ն արտադրվում է Արմավիրում, Գեղարքունիքում՝ 19.3%, Արարատում՝ 19.6%(գծապատկեր 5)։ Անասնաբուծությանոլորտում2009-2013 թթ. ընթացքում ամենաբարձր ցուցանիշները թե՛ անասնագլխաքանակի, թե՛ անասնաբուծական մթերքների ծավալների ավելացման առումով արձանագրվել ենՇիրակՎայոց ՁորԵրևանԱնասնաբուծությունԲուսաբուծությունԳծապատկեր 5. Մարզերի տեսակարար կշիռը բուսաբուծության ևանասնաբուծության համախառն արտադրանքի մեջ (%), 2013 թ.2011 թ.։ Անասնաբուծության համախառն արտադրանքի շուրջ 22.4%-ն արտադրվում է Արմավիրում,Գեղարքունիքում՝ 19.3%, Արարատում՝ 19.6% (գծապատկեր 4)։ 2013 թ. նախորդ տարվա նույն ժամանակամիջոցի համեմատությամբ, խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակն ավելացել է գրեթե 2.5%-ով (677.584 գլուխ), ոչխարների և այծերի գլխաքանակը՝ 6.3%-ով (717,574 գլուխ), խոզերինը նվազել է 3.6%-ով և կազմել շուրջ 139.799 գլուխ։ 2013 թ., նախորդ տարվա համեմատությամբ, ավելացել են անասնաբուծական մթերքների արտադրության ծավալները։ Ընդ որում, մսի և թռչնի համախառն արտադրությունն (կենդանի զանգվածով) ավելացել է գրեթե 12.7%-ով (146.8 հզ տոննա), կաթինը՝ 6.3%-ով (657.0 հզ տոննա)։ Հանրապետությունում 2013 թ. որոշակիորեն նվազեցին ձվի արտադրության ծավալները և 2012 թ. համեմատությամբ արտադրվեց շուրջ 6.5%-ով պակաս ձու։ 2011 թ. անասնաբուծության առանձին ճյուղերի զարգացման և տոհմասելեկցիոն աշխատանքների խթանման համար ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվեց «Հայաստանի Հանրապետությունում ոչխարաբուծության զարգացման հայեցակարգ», որի շրջանակներում աջակցություն ցուցաբերվեց մի շարք տնտեսվարողների՝ արտերկրից տոհմային կենդանիներ ներկրելու և տեղական ցեղերիտոհմային և մթերատու հատկանիշները բարելավելու նպատակով տրամախաչումներ իրականացնելուգործընթացին։ Հանրապետության արոտավայրերի արդյունավետ օգտագործման նպատակով ՀՀ կառավարությունը 2011 թ. հաստատել է «Հայաստանի Հանրապետությունում արոտավայրերի և խոտհարքներիօգտագործման կարգը սահմանելու մասին» որոշումը, որում սահմանվել են պետական սեփականություն հանդիսացող հողերի վրա գտնվող արոտավայրերի և խոտհարքների կառավարման ևռացիոնալ օգտագործման պայմանները։ Մեր խնդրում որոշում կայացնող միավորները ՀՀ մարզերն են։ Որպես ռեսուրսներ վերցվել ենգյուղատնտեսական նշանակության հողերը (հացահատիկային, հատիկաընդեղենային, բանջարանոցային և բոստանային մշակաբույսեր, կարտոֆիլ, պտղի և հատապտղի տնկարկներ, խաղողի տնկարկներ), գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածների թվաքանակը, անասունների գլխաքանակը (խոշորեղջերավոր անասուններ, ոչխար և այծ, խոզեր, ձիեր), սարքին վիճակում գտնվող գյուղտեխնիկայիառկա քանակը (տրակտորներ, բեռնատար ավտոմեքենաներ, հացահատիկահավաք կոմբայններ,տրակտորային կցասայլակներ, խոտհնձիչներ, շարքացաններ, գութաններ, կերահավաք կոմբայններ,հատիկազտիչ մեքենաներ, կուլտիվատորներ, հավաքիչ-մամլիչներ)։ Որպես արդյունք դիտարկվել է2013 թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)։ Կիրառելով DEA եղանակը՝ գյուղատնտեսության ոլորտում ՀՀ մարզերի գործունեությունների համար ստացվել են համեմատական արդյունավետության գնահատականներ և կառուցվել է արդյունավետ գործունեության եզրագիծը (գծապատկեր 6)։ Արարատ, 1Վայոց Ձոր,Արագածոտ ն, 0.881Սյունիք,Տավուշ,Արմավիր, 1Ստացված արդյունքները ցույցեն տալիս, որ 2013 թ. առավել արդյունավետ են գործել Արարատի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի մարզերը։ Մյուս մարզերում տնտեսություն վարելու արտադրական հնարավորությունները շարունակում են մնալ անբավարար։ Դրա հիմնական պատճառներից մեկը վարելահողերի ոչնպատակայինէ.հանրապետության 232.900 հա ոռոգելի հողատարածքներից փաստացիոռոգվում են 156.000 հա։ Ավելի մեծուշադրություն պետք է դարձվի ինովացիոն և նոր տեխնոլոգիաների կիրառմանը, ոռոգման համակարգիզարգացմանը, հողի բարելավմանը,արոտավայրերի ու խոտհարքերիջրարբիացմանը, գյուղատնտեսականմշակաբույսերի վնասատուների դեմ կենտրոնացված պայքարին, կենդանիների առողջությանպահպանմանը, էկոլոգիապես մաքուր գյուղատնտեսական ապրանքների արտադրությանը, գյուղիսոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացմանը և այլ կարևոր ծրագրերի իրականացմանը։ Գծապատկեր 6. Գյուղատնտեսության ոլորտում ՀՀ մարզերիգործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատականները և արդյունավետ գործունեության եզրագիծըօգտագործումնՇիրակ,Կոտայք,Գեղարքուն իք, 1Լոռի, 0.613Սոնա Բալոյան, Կարինե ԹավրիզյանՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ DEA ԵՂԱՆԱԿՈՎ Բանալի բառեր՝ պարփակող տվյալների վերլուծության եղանակ, գյուղատնտեսություն, ԱԳԵ (արդյունավետ գործունեության եզրագիծ), ՈԿՄ (որոշում կայացնող միավոր), ռեսուրսային կողմնորոշմամբ մոդել, արդյունքային կողմնորոշմամբ մոդել, Պարետո-Կուպմանսիարդյունավետության սկզբունք, «կշռված ռեսուրս», «կշռված արդյունք»։

Աշխատանքում դիտարկված է Data Envelopment Analysis (DEA) մեթոդը ՀՀ մարզերի գյուղատնտեսական գործունեության համեմատական արդյունավետությունը գնահատելու համար։ Քննարկված է այն խնդիրը, թե ինչպիսի արդյունավետությամբ են տնօրինվում ռեսուրսները (գյուղատնտեսական նշանակության հողեր, գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածներ, կենդանիներ, առկա գյուղտեխնիկա) գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ձևավորման գործընթացում։ ՀՀ մարզերի համար ստացվել են գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատականներ, կառուցվել է արդյունավետ գործունեության եզրագիծը։

Ռացիոնալհամարակալման խնդիրըբազմաթիվքննարկումների տեղիք է տվել և հետազոտությունների ընթացքումկարող է ներկայացվել աղյուսակային կամ գրաֆիկական եղանակներով[1-3]։ Գրաֆիկական ներկայացման ժամանակ օգտագործվում է ՇտերնԲրոկոյի ծառը՝ գրաֆի տեսքով [2, 6]։ Այն անկախ կերպով բացահայտվելէ 1858 թվականին գերմանացի մաթեմատիկոս Մորից Շտերնի և1860 թվականին ֆրանսիացի ժամագործ Ախիլլ Բրոկոյի կողմից [4]։ Մինչ օրս էլ կան բազմաթիվ գիտական աշխատություններ,մենագրություններ և ատենախոսություններ՝ նվիրված այս թեմայիվերլուծությանը ինչպես ժամանակակից մաթեմատիկայի, այնպես էլինֆորմատիկայի տեսանկյունից [1-6]։ Բացի ռացիոնալ թվերից, ուսումնասիրությանօբյեկտ ենհանդիսացել նաև իռացիոնալ թվերը [7], որոնց արժեքների ճշտությունըմոտարկվել է Շտերն-Բրոկոյի ծառում ներկայացվող կոտորակներիմիջոցով։ Ծառի վրա ցույց է տրվել այդ մոտավոր արժեքների ստացմանճանապարհը։ 1. Շտերն-Բրոկոյի ծառը։ Ռացիոնալ թվեր։ Շտերն-Բրոկոյիբոլոր ոչչկրճատվողկոտորակների ներկայացման միջոց է, որոնք գտնվում են կանոնավորանվերջ երկուական ծառի գագաթում։ բացասականծառըՇտերն-Բրոկոյի ծառի «աճեցման» ալգորիթմը հետևյալն է.Առաջին քայլ։ Վերցնենք երկու կոտորակներ՝ և(անսահմանություն բնութագրող չկրճատվող կոտորակ) և հաշվենք այդկոտորակների «միջինը» ( և կոտորակների «միջին» կոչվում էկոտորակը). Կատարելով առաջին քայլը՝ կունենանք հետևյալ տեսքը՝Երկրորդ քայլ։ Երկրորդ մակարդակում համապատասխան«միջինները» կդասավորվեն հետևյալ կերպ՝Երրորդ քայլ։ դասավորությունը՝ Երրորդ մակարդակում կունենանք հետևյալՇարունակելով պրոցեսն «անսահմանափակորեն»՝ կարող ենքկառուցել չկրճատվող ոչ բացասական կոտորակների ողջ բազմությունը,որտեղհամարիչներըդասավորված են նույն հաջորդականությամբ, ինչպես հայտարարները՝գրված հակառակ կարգով։ մակարդակներումկոտորակներիբոլորՆկ. 1. Շտերն-Բրոկոյի ծառի 6 մակարդակներըԱյլ կերպ ասած.Սկզբնական քայլում Շտերն-Բրոկոյի ծառն ունի երկու կոտորակ՝ապագա կոտորակների առաջին «նախնիները».Առաջին քայլում նրանց ավելանում է ևս մեկը՝ նրանց «միջինը».Երկրորդ քայլում առաջանում են ևս երկու կոտորակներ՝ երկուհարևանների միջև տեղավորվելով որպես այդ զույգերի «միջին».Երրորդ քայլում «ընտանիքը համալրվում է» ևս չորս կոտորակով.Ընդհանուր առմամբ, ծառի ցանկացած գագաթ ունենում է երկույուրաքանչյուրը ստացվում է իր ձախ և աջ«որդիներ», որոնցից«նախնիներից»՝ որպես «միջին» արժեք։ Նկատենք, որ Շտերն-Բրոկոյի ծառի կառուցման n-րդ քայլումգրաֆի գագաթներում տեղադրված կոտորակների քանակն ավելանում է-ով։ Արդյունքում ստանում ենք գրաֆի տեսքով ներկայացվածերկուական ծառ, որի ճյուղերին գրված են կոտորակներ, և, որոնքանվերջ աճում են դեպի ներքև։ Շտերն-Բրոկոյի ծառն ունի մի շարք հետաքրքիր հատկություններ.1. կոտորակների չկրճատվելիություն,2. կոտորակներիկարգավորվածություն(ծառում ամենմիչկրճատվող կոտորակ հանդիպում է մեկ և միայն մեկ անգամ),3. բոլոր կոտորակների առկայություն՝ լրիվություն,4. Շտերն-Բրոկոյի ծառի կառուցման ցանկացած քայլում բոլորկոտորակները ձախից աջ ուղղությամբ դասավորված են աճմանկարգով,5. երկու կոտորակների «միջինն» ընկած է այդ կոտորակների միջև,6. երկու և «մոտ1» կոտորակների «միջինը» «մոտ» է նրանցիցյուրաքանչյուրին,7. «մոտ» կոտորակները միշտ չկրճատվող են։ Միևնույնծառիժամանակկառուցմանարդյունքում ստացված սիմվոլների հաջորդականությունը, որովորոշվում է ցանկացած ոչ բացասական ռացիոնալ կոտորակ, կոչվում էՇտերն-Բրոկոյի հաշվարկման համակարգ։ Շտերն-ԲրոկոյիԱյսպես, եթե գրաֆում ծնողական գագաթի համար նշանակենքնրա ձախ «որդի» գագաթը 0 կամ L, իսկ աջ «որդի» գագաթը՝ 1 կամ R,ապա այս դեպքում կունենանք, օրինակ, LRRLR կամ 01101հաջորդականությունը համապատասխանում է 8/11 կոտորակին։ Սաթվի ներկայացումն է Շտերն-Բրոկոյի "L R" կամ "0 1" հաշվարկմանհամակարգում։ Համակարգչային մոդելավորումը հնարավորություն է ստեղծումորոշել ռացիոնալ կոտորակի համարը, ճանապարհը (ներկայացումը"L R" համակարգում) և կոորդինատները (մակարդակի համարը ևկոտորակի համարն այդ մակարդակում), ինչպես նաև ևկոտորակների ամենամոտհամարը,ճանապարհը, կոորդինատները և սերունդները Շտերն-Բրոկոյի ծառում։ Օրինակ, կոտորակի համարը 12-ն է, ճանապարհը՝ RRLL-ն է, իսկ«նախահայր»կոտորակիկոորդինատները [4; 5]-ն են, այսինքն՝ կոտորակը, ծառի արմատիցհաշված, 12-րդն է և զբաղեցնում է 4-րդ մակարդակի 5-րդ դիրքը։ Իսկ և կոտորակների ընդհանուր նախահայրըհանդիսանում է կոտորակը, որի համարը 4-ն է, ճանապարհը՝ LL,կոորդինատները՝ [3,1], իսկ «սերունդները»՝ և կոտորակներն են։ 1 Եթե երկու կոտորակների տարբերության համարիչը հավասար է մեկի, ապաայդպիսի կոտորակները կոչվում են «մոտ» կոտորակներ։ Համակարգչային մոդելավորման հիմքում ընկած են հետևյալենթածրագրերը. m1 = 0 ։ n1 = 1։ m2 = 1 ։ n2 = 0 n = 1 ։ p = n ։ q = 2 * n p = a * (n1 + n2)։ q = b * (m1 + m2) If p < q Then m2 = m1 + m2 ։ n2 = n1 + n2 ։ n=2 * n If p > q Then m1 = m1 + m2 ։ n1 = n1 + n2 ։ n=2 * n + 1 s = "" ։ y = "" s = c + s։ n = n \ 2 m1 = 0 ։ m2 = 1 ։ n1 = 1 ։ n2 = 0 If z = "0" Then m2 = m1 + m2։ n2 = n1 + n2 Else m1 = m1 + m2։ n1 = q = 1 ։ i = 1 ։ q1 = 1 q1 = q1 + 2 ^ (i - 1)։ q = q + 2 ^ i։ i = i + 1 u = i։ v = n - q1 + 1 m1 = 0 ։ m2 = 1 ։ n1 = 1 ։ n2 = 0 If z ="L" Then m2 = m1 + m2։ n2 = n1 + n2 Else m1 = m1 + m2։ n1 =Համակարգչային մոդելավորումը հնարավորությունէ տալիստեսանելի ձևով հետևելու Շտերն-Բրոկոյի ծառի վրա գտնվող«պտուղների» բոլոր հնարավոր թվային անցումներին՝ ըստ կոտորակի,նրա համարի, ճանապարհի և կոորդինատների։ Նկ. 2. Թվային անցումներ Շտերն-Բրոկոյի ծառի վրաԱյս և նմանատիպ այլ ենթածրագրերի հիման վրա կարելի է կազմելնաև հաշվարկիչիէ թվաբանականգործողություններ զուգահեռաբար 10-ական և Շտերն-Բրոկոյի "LR"ծրագիր, որը կատարումհաշվարկման համակարգերում՝ ընդ որում այդ գործողություններըկատարելով նաև ըստ կոտորակների համարների և կոորդինատների։ Նկ. 3. Թվաբանական հաշվարկիչի ինտերֆեյսը Շտերն-Բրոկոյիհաշվարկման համակարգում2. Իռացիոնալ թվեր։ Ինչ վերաբերվում է իռացիոնալ թվերին, ապա նրանք ևսներկայացվում են Շտերն-Բրոկոյի ծառի վրա՝ միայն թե իրենցմոտարկումների տեսքով։ Օրինակ, e և π թվերն իռացիոնալ և տրանսցենդենտ թվեր են,նրանց արժեքը հնարավոր չէ ներկայացնել m/n կոտորակի տեսքով,որտեղ m-ը և n-ը ամբողջ թվեր են։ Հետևաբար նրանց տասականներկայացումը երբեք չի վերջանում և չի հանդիսանում պարբերական։ բնականe թիվըէ, ինչպես նաևմաթեմատիկական հաստատուն է, իսկ π թիվը ցույց է տալիսշրջանագծի երկարության հարաբերությունը տրամագծին և նույնպեսմաթեմատիկական հաստատուն է։ լոգարիթմի հիմքնՆրանք ունեն հետևյալ ներկայացումը (հարյուր նիշի ճշտությամբ). Համակարգչային մոդելավորման արդյունքում Շտերն-Բրոկոյիհաշվարկման համակարգում e թվի ներկայացման համար կունենանքվերլուծության հետևյալ աղյուսակը.Աղյուսակ 1։ e թվի հաջորդական մոտարկումների վերլուծությունըը կ ա ր ո տ ո կ ը հ ր ա պ ա ն ա ճ ը ր ա մ ա հ ը ր ե ն տ ա ն ի դ ր ո ո կ ը ք ե ժ ր ա ն ի ա վ թ յ յ ը ն ւ ո թ ւ ո տ շ ճ Նշենք նաև, որ Միխայիլ Մինկովսկին1904 թվականինմաթեմատիկոսների միջազգային կոնգրեսում առաջին անգամ տվել է eթվի հետևյալ ներկայացումը.Իսկ π թվի ներկայացման համար Շտերն-Բրոկոյի հաշվարկմանհամակարգում կունենանք վերլուծության հետևյալ աղյուսակը.Աղյուսակ 1։ π թվի հաջորդական մոտարկումների վերլուծությունըը ր ե ն տ ա ն ի դ ր ո ո կ յ ը ն ւ ո թ ւ ո տ շ ճ յ ը ք ե ժ ր ա ն ի ա վ թ ը հ ր ա ը պ ր ա ա մ ն ա ա հ ճ ը կ ա ր ո տ ո կ π թվի ներկայացման համար դեռևս չկա այնպիսի անալիտիկներկայացում, ինչպիսին e թվի համար էր։ Ներկայացնենք e, π, իռացիոնալ թվերի, ինչպես նաև ֆունկցիայի մոտարկումներն ըստ Շտերն-Բրոկոյիհաշվարկման համակարգի.Իռացիոնալ թվերի համակարգչային մոդելավորման ընթացքումօգտագործվում է հետևյալ ծրագրային մասը [4]. ListBox1.Items.Add("L")։ a = a / (1 - a) a = a – 1։ ListBox1.Items.Add("R")Եզրահանգում։ Համակարգչային մոդելավորման արդյունքումավելի տեսանելի են դառնում Շտերն-Բրոկոյի ծառի հիմնականհատկությունները։ Ծառի աճեցման ալգորիթմի արդյունքում ստացվում են բոլոր ոչբացասական չկրճատվող կոտորակները, որոնք դասավորվում ենկանոնավոր, անվերջ ներքև աճող երկուական ծառի գագաթներում։ Բացասական ռացիոնալ կոտորակների նկարագրման համարկարելի է օգտագործել վերը նկարագրված Շտերն-Բրոկոյի ծառիկոնստրուկցիայի հայելային արտապատկերումը՝ աճած նրա արմատիցդեպի վերև, որի «պտուղներն» արդեն բացասական կոտորակներն են։ Իռացիոնալ թվերը Շտերն-Բրոկոյիծառում ունեն իրենցհամապատասխան մոտարկումները և կարող են որոշվել նախապեստրված ճշտությամբ։ Համակարգչային մոդելավորմամբ ավելի ակնհայտ են դառնումպարամետրերի փոխակերպումները՝ մեկից մյուսը և կոտորակների հետկատարվող թվաբանական գործողությունների արդյունքները։

Աշխատանքի նպատակն է համակարգչային մոդելավորման կիրառմամբ օրինաչափություն սահմանել Շտերն-Բրոկոյի ծառում առկա դրական ռացիոնալ թվերի միջև, ուսումնասիրել ռացիոնալ և իռացիոնալ թվերի ներկայացման ձևերն ու մեթոդները։ Հետաքրքիր է ունենալ թվաբանական հաշվարկիչ, որը կաշխատի Շտերն-Բրոկոյի հաշվարկման համակարգում։

ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՏՄ ԱՆԴԱՄ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄԵվրասիական տնտեսական միությունը միջազգային ինտեգրացիոն տնտեսական միավորում է,որը հիմնադրվել է Եվրասիական տնտեսական ընկերակցության Մաքսային Միության հիման վրա2014 թ. մայիսի 29-ին՝ պայմանագրի ստորագրմամբ, որն ուժի մեջ է մտնում՝ 2015 թ. հունվարի 1-ին1։ Միության անդամ են հանդիսանում Ռուսաստանը, Ղազախստանը, Բելառուսը և Հայաստանը։ ԵՏՄ-ինպատակն է անդամ-պետությունների տնտեսությունների ամրապնդումը, դրանց միջև կապերի սերտացումը, տնտեսության արդիականացումը, համաշխարհային շուկայում տվյալ պետություններիմրցունակության բարձրացումը։ Եվրասիական տնտեսական միությունը հիմնադրվել է Ռուսաստանի,Ղազախստանի և Բելառուսի նախագահների կողմից ստորագրված պայմանագրով։ Պայմանագրովսահմանվում է ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժ, կոորդինացված, համաձայնեցված կամ միասնական տնտեսական քաղաքականության իրականացում։ Անդամ պետությունների տնտեսությունների ընդհանուր ծավալը կազմում է ավելի քան 2 տրլն ԱՄՆ դոլար, երեք պետությունների արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը կազմում է 1,5 տրլ ԱՄՆ դոլար։ Հեռանկարային ինտեգրացիոն արդյունքը ՀՆԱ-ի տեսքով 2030 թ. կկազմի մինչև 900 մլրդ դոլար։ Եվրասիական տնտեսական միության պայմանագրի հիմքում դրված են ինքնիշխանության, տարածքայինամբողջականության, ազգային շահերի պահպանության սկզբունքները։ 2015 թ. հունվարի 2-ից Հայաստանի Հանրապետությունը պաշտոնապես միացավ Եվրասիականտնտեսական միությանը։ ԵՏՄ պայմանագրի արձանագրություններից մեկը` Հավելված 16-ը, վերաբերում է ծառայությունների, առևտրի, հիմնադրման, գործունեության և ներդրումների իրականացմանը։ Այս հավելվածում մանրամասն ներկայացված է անդամ պետությունների կողմից ստացող պետությունում2 իրականացվող ներդրումների իրավական կարգավորման շրջանակները, ներդրումների պաշտպանությունը, ներդրողներին հասցված վնասի և երաշխիքի հատուցումը, ունեզրկման դեպքում ներդրողների իրավունքների երաշխիքները, ներդրողների իրավունքների փոխանցումը, ներդրողների հետկապված վեճերի կարգավորման կարգը։ Այս բոլոր հարցերը նվիրված են կարգավորելու ներդրումայինհարաբերությունները ԵՏՄ անդամ պետությունների միջև` ստեղծելով առավել բարենպաստ ներդրումային միջավայր։ Կնքված պայմանագիրը չի սահմանափակում անդամ պետության կողմից երրորդ պետության հետ կնքվող միջազգային տնտեսական ինտեգրման համաձայնագրերը, եթե դրանք համապատասխանում են նախօրոք սահմանված չափանիշներին3։ Դրանք են՝• Ընդգրկում են ծառայությունների զգալի թվով ոլորտներ, ինչպես նաև ակնհայտորեն որևէ կերպ չենբացառում ծառայությունների տրամադրման եղանակներից, հիմնադրմանը և գործունեությաննառնչվող հարցերից որևէ մեկը,• Ուղղված են գոյություն ունեցող խտրական միջոցների վերացմանը և նորերի ներդրումն արգելելուն,• Ուղղված են ծառայությունների, առևտրի հիմնադրման ու գործունեության ազատականացմանը։ Նմանատիպ պայմանագրի կնքման մասին անդամ պետությունը պարտավոր է 1 ամսվա ընթացքում տեղեկացնել ԵՏՄ անդամ պետություններին։ ԵՏՄ պայմանագրով ներդրումների իրականացման դրույթները տարածվում են բոլոր տեսակիներդրումների գծով` սկսած 1991 թ. դեկտեմբերի 16-ից4։ Համաձայն պայմանագրի՝ յուրաքանչյուր անդամ պետություն իր տարածքում ապահովում է արդար և իրավահավասար ռեժիմ` մյուս անդամ պետությունների ներդրողների կողմից իրականացվող ներդրումների և գործունեության առնչությամբ։ 1 ԵՏՄ պաշտոնական կայք – էջը հասանելի է http։ //www.eaeunion.org/?lang=am#about-history հղմամբ։ 2 Համաձայն արձանագրության՝ «ստացող պետությունը»` այն պետությունն է, որի տարածքում այլ անդամ պետությունների ներդրողների կողմից իրականացվում են ներդրումներ։ 3 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիր, Հավելված 16, էջ 18 (հասանելի էhttp։ //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf հղմամբ)։ 4 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիր, Հավելված 16, էջ 23 (հասանելի էhttp։ //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf հղմամբ)Ստեղծվող ռեժիմը չպետք է պակաս բարենպաստ լինի ազգային ներդրողների կողմից իրականացվողներդրումային գործունեության համար սահմանված ռեժիմի համեմատ։ Տվյալ երկրում անդամ պետության կողմից իրականացվող ներդրումների համար սահմանված ռեժիմները նույնպես չպետք է լինենպակաս բարենպաստ երրորդ պետության ներդրողների համեմատ։ Հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրության համաձայն, պահպանում է մյուս անդամ պետությունների ներդրողների գործունեությունը սահմանափակելու, ինչպես նաև ազգային ռեժիմից այլ բացառումներսահմանելու և կիրառելու իրավունքը։ Յուրաքանչյուր ստացող պետություն մյուս անդամ պետությունների ներդրողներին երաշխավորում է` նրանց կողմից հարկային բոլոր պարտավորությունները և ստացող պետության օրենսդրությամբ նախատեսված այլ պարտավորություններ կատարելուց հետո ներդրումների իրականացմանարդյունքում ստացած, ստացող պետության օրենսդրությամբ չարգելված եկամուտները ցանկացածնպատակով օգտագործելու և դրանք տնօրինելու իրավունքը։ Յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրության համաձայն, երաշխավորում և ապահովում է իր տարածքում մյուս անդամ պետությունների ներդրողների կատարած ներդրումների պաշտպանությունը։ Ըստ պայմանագրի՝ ներդրողներն իրավունք ունեն ստանալու վնասի հատուցում, եթեայն հասցվել է անդամ պետության տարածքում քաղաքացիական անկարգությունների, ռազմականգործողությունների, հեղափոխության, խռովության, արտակարգ դրություն մտցնելու կամ նմանատիպայլ իրավիճակների հետևանքով։ Ներդրումների հետ կապված վեճերի կարգավորումն իրականացվում է բանակցությունների միջոցով։ Սակայն, եթե տվյալ վեճը չի կարող կարգավորվել բանակցային ճանապարհով, ապա տվյալ վեճիմասին գրավոր ծանուցելու օրվանից 6 ամսվա ընթացքում, ներդրողի ընտրությամբ, կարող է քննելուհամար ներկայացվել ստացող պետության` համապատասխան վեճերը քննելու համար իրավասու դատարան, ցանկացած պետության Առևտրային պալատին առընթեր միջազգային առևտրային արբիտրաժ` վեճի մասնակիցների կողմից համաձայնեցված։ Կարևոր է իմանալ, որ դատարանի կամ արբիտրաժային դատարանի վերաբերյալ ներդրողի ընտրությունը վերջնական է, իսկ նրանց կողմից ընդունված ցանկացած որոշում համարվում է վերջնական և պարտադիր վեճի կողմերի համար։ Թվում է, որ ԵՏՄ անդամ պետությունների համար ստեղծվել են բավական բարենպաստ պայմաններ ներդրումների իրականացնելու համար։ Սակայն ներդրումային գործունեության իրավական կարգավորումից զատ, պետք է իմանալ, թե ինչպիսի ներդրումային միջավայր է ձևավորված տվյալ երկրում։ Հայաստանից ներդրումներ կատարողների համար բավական հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպեսեն ինդեքսավորվել անդամ պետությունների ներդրումային միջավայրերը, ինչպիսի դիրք են գրավումայդ պետությունները համաշխարհային դասակարգման աղյուսակում։ Առանձին դիտարկենք Բելառուսում, Ղազախստանում և ՌԴ-ում ձևավորված ներդրումային միջավայրերը։ Բելառուսում ներդրումային գործունեությունը կարգավորող հիմնական փաստաթուղթը 2001 թ.ընդունված «ԲՀ ներդրումային կոդեքս»-ն է, համաձայն որի օտարերկրյա ներդրողներն իրավունքունեն Բելառուսում ստեղծելու իրավաբանական անձ՝ առանց ներդրումների ծավալների և կառուցվածքի սահմանափակման։ Եթե իրավաբանական անձի կանոնադրական կապիտալը ներառում էառնվազն 20.000 դոլարի օտարեկրյա ներդրում և հիմնական նպատակը մասնակիցների միջևստացվող շահույթի բաշխումն է, ապա նման կազմակերպությունը կարող է ճանաչվել օտարերկրյաներդրումներով առևտրային կազմակերպություն1։ Համաձայն ներդրումային կոդեքսի՝ օտարերկրյա ներդրողները կարող են Բելառուսի Հանրապետությունում իրականացնել ներդրումային գործունեություն կոնցեսիայի պայմանագրի համաձայն`առանց իրավաբանական անձի հիմնադրման2։ Ընդ որում, նման պայմանագիրը կարող է սահմանել, որարտադրվող ապրանքների տնօրինման իրավունքը պատկանում է ներդրողին, որը պարտավորվում էվճարել համապատասխան հարկերը և պետական տուրքերը։ Մեկ այլ դեպքում, պայմանագրի համաձայն, կողմերը բաշխում են արտադրվող ապրանքները միմյանց մինչև, և այս պարագայում ներդրողըմասնակիորեն ազատվում է հարկերի և պարտադիր այլ վճարումների կատարումից։ Որոշակի տարբերություն կա ծառայությունների մատուցման դեպքում. համապատասխան ծառայության իրականացումը, որը հանգեցնում է այդ ծառայության արդյունքում ապրանքի արտադրության, հանդիսանումէ Բելառուսի Հանրապետության սեփականությունը, իսկ ներդրողը միայն ստանում է պարգևավճար։ Բելառուսում ներկայումս գործում են 6 ազատ տնտեսական գոտի, որտեղ գործունեություն ծավալելու համար ներդրողին անհրաժեշտ է ստեղծել ԲՀ-ում իրավաբանական անձ։ Ազատ տնտեսականգոտիներում ներդրումների և գործունեության ուղղությունները տարբեր են. ընդգրկում են կահույքագործությունը, սննդամթերքի արտադրությունը, կենցաղային քիմիական նյութերի, կոսմետոլոգիական1 Բելառուսի ներդրումային կոդեքսը հասանելի է http։ //www.startbiz.by/open-biz/inostr-investor/invest-klimat-RB/ հղմամբ։ 2 Կոնցեսիա (լատ. Concessio - թույլտվություն, զիջում)՝ պետությանը կամ մունիցիպալիտետներին պատկանող բնականհարստությունները, ձեռնարկությունները, տնտեսական այլ օբյեկտները որոշակի պայմաններով շահագործման հանձնելուպայմանագիր։ նյութերի արտադրությունը, մեքենաշինությունը, նորարարական տեխնոլոգիաների արտադրությունըև այլն։ Նշենք, որ 2013 թ. ՕՈՒՆ-ի ծավալը կազմել է 2.16 մլրդ դոլար1։ Հիմնական ոլորտները, որոնցում իրականացվում են ներդրումներ մետալուրգիական արդյունաբերությունը, շինարարությունը,սպառողական ապրանքները, քիմիական արտադրանքը, մեքենաշինությունը և առողջապահություննեն։ Բելառուսի արտահանման մեջ մեծ կշիռ ունեն նավթը, կալիումային և ազոտային սարքավորումները, բեռնատար մեքենաները, տրակտորները, կաթնամթերքը, միսը, շաքարավազը։ Հիմնականում ներմուծվում է բնական գազ, քիմիական արտադրության համար անհրաժեշտ հումք, մեքենասարքավորումներ։ Հիմնական գործընկերը ՌԴ-ն է, որին բաժին է ընկնում արտաքին առևտրի 40%-ը։ Չնայած ստեղծված իրավական պայմաններին՝ Բելառուսում ներդրումային միջավայրն օտարերկրյա ներդրողների կողմից կարող է դիտվել որպես ոչ հարմարավետ։ Սրա պատճառը թերևս Համաշխարհային Բանկի ներդրումային միջավայրը բնութագրող առանձին ցուցանիշների բավական ցածրմակարդակն է, արձանագրվող տարեկան գնաճի բարձր մակարդակը (2014 թ. տասներկուամսյա գնաճը կազմել է 16.2%)2, տոտալիտար ռեժիմը, ինչպես նաև բելառուսական ռուբլու արժեզրկվածությանմակարդակը` 1$=14.950 բելառուսական ռուբլի։ Բավական կոշտ է նաև հարկման ռեժիմը, որի պարագայում 20% ԱԱՀ-ին ավելանում է նաև 24% շահութահարկ, տվյալ տարածքի զարգացման համար3% հարկ` շահութահարկի նվազեցումից հետո, աշխատավարձի ֆոնդի 0.6% հարկ՝ դժբախտ պատահարներից խուսափելու համար։ Ղազախստանի Հանրապետության մակրոտնտեսական կայունությունը այն հիմնական գործոնն է,որը գրավիչ է դարձնում երկիրն օտարերկրյա ներդրումների համար3։ Նման եզրահանգման եկել են միջազգային փորձագետները, որոնց կողմից հարցված օտարերկրյա ներդրողների 84%-ը նշել է այդ գործոնը։ Ղազախստանի տնտեսությունը վերջին տարիներին կայուն աճ է գրանցում, և կան հնարավորություններ 2015 թ. ընդգրկվելու արագ զարգացող տնտեսությունների եռյակում։ 2013 թ. մակրոտնտեսական ցուցանիշները հավաստում են վերը նշվածը, մասնավորապես՝ գործազրկության մակարդակըկազմել է 5.2%, գնաճը` 4.8%, 2014 թ. երկրի ՀՆԱ-ն աճել է 4.3 %-ով՝ կազմելով 233.95 մլրդ դոլար4։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո տնտեսությունում իրականացվում են տարեկան միջինում 5.41 մլրդ դոլարիօտարերկրյա ներդրումներ, որը 2013 թ. կազմել է 9.74 մլրդ դոլար5։ Կայուն մակրոտնտեսական միջավայրից զատ, օտարերկրյա նեդրողները հիմնարար գործոն ենհամարում սոցիալ-քաղաքական կայունությունը, նշվում է նաև արագ զարգացող հեռահաղորդակցության ոլորտը, ինչպես նաև կորպորատիվ հարկման մեթոդների, հարկային դաշտի բարեփոխումները,շահավետ աշխարհագրական դիրքը (երկրի տարածքով են անցնում Եվրասիա մայրցամաքի հիմնական երթուղիները, որոնք կապում են Ասիական-Խաղաօվկիանոսյան շրջանը Մերձավոր Արևելքի ևԵվրոպայի հետ)։ Ներդրողները նշում են նաև թույլ կողմերը. Ղազախստանում օտարերկրյա ներդրումների ծավալների մեծացմանը կարող են խոչընդոտել նորարարական տեխնոլոգիաների ներուժի անբավարար լինելը, գործարար միջավայրի թափանցիկության և կանխատեսելիության ոչ բարձր մակարդակը, տրանսպորտալոգիստիկ ենթակառուցվածքների մակարդակը, բաց և ճկուն առևտրային քաղաքականությունը, ադմինիստրատիվ միջավայրը (չնայած քաղաքական բարձր կայունությանը, երկիրըբախվում է այնպիսի լուրջ հիմնախնդիրների հետ, ինչպիսիք են` բյուրոկրատիան և կոռուպցիան)։ Ղազախստանում բարենպաստ ներդրումային միջավայրի մասին են վկայում թերևս այստեղկատարվող օտարերկրյա ներդրումների ծավալները։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ անկախությանձեռքբերումից մինչ այսօր կատարվել են շուրջ 122 մլրդ դոլարի օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ։ Ընդհանուր առմամբ, փորձագետները կանխատեսում են, որ հաջորդող 3 տարիների ընթացքումՕՈՒՆ-ի ծավալների գերակշիռ մասը բաժին կհասնի առավել զարգացած ոլորտներին` էներգետիկ ևլեռնահանքային արդյունաբերությանը։ Օտարերկրյա ներդրողներն իրենց ներդրումների մի մասն էլիրականացնում են այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են՝ մեքենաշինություն, շինարարություն, մետալուրգիա, սպառողական ապրանքների արտադրություն, գյուղատնտեսություն, կենսաբժշկական ոլորտներ։ Ներմուծման գերակշիռ մասը կազմում են տեխնոլոգիաները և սարքավորումները, մետաղականապրանքները, սննդամթերքը։ Այսօր Ղազախստանն ՕՈՒՆ-ի ծավալների ներգրավմամբ զբաղեցնում է առաջատար դիրքեր ԱՊՀերկրների շարքում. մեկ շնչի հաշվով իրականացվող օտարերկրյա ներդրումները կազմում է 1300դոլար։ ՕՈՒՆ-ի ներգրավման համար գրավիչ երկրների շարքում ԱՊՀ երկրներից առաջատարներն ենՌԴ (55.7%), Ղազախստանը (36.4%), Բելառուսը (11.8%), Ադրբեջանը (9.1%), Վրաստանը (6%)։ Գործարարությամբ զբաղվելու համար ստեղծված բարենպաստ պայմանների մասին է վկայումնաև այն, որ այստեղ օտարերկրյա կապիտալով գործող շուրջ 8000 ընկերության կա, որոնցից առավել1 Տե՛ս Национальный Банк Республики Беларусь (հասանելի է http։ //www.nbrb.by/statistics/ForeignDirectInvestments/ հղմամբ)։ 2 Տե՛ս Инфляция в Беларусии (հասանելի է http։ //myfin.by/info/inflyaciya հղմամբ)։ 3 Տե՛ս Исследование инвестиционной привлекательности Казахстана, 2014 год, էջ12։ 4 Տե՛ս Агентство Республики Казахстана по статистике, 2014 год։ 5 Տե՛ս Прямые иностранные инвестиции (հասանելի է http։ //ru.theglobaleconomy.com/Kazakhstan/fdi_dollars/ հղմամբ)։ հայտնի են «Սիմենս»-ը, «Մայքրոսոֆթ»-ը, «Շևրոն»-ը, «Ջեներալ Էլեկտրիկ»-ը, «Կոկա-Կոլա»-ն, «Դանոն»-ը, «Հենկել»-ը։ Երկրում շարունակվում են բարեփոխումները, որոնք կարող են նպաստել օտարերկրյա ներդրումների առավել խոշոր ծավալներով ներգրավմանը։ Կարևոր է նշել, որ իրականացվող պետական աջակցությունը տարածվում է հավասարապես թե՛ ազգային, թե՛ օտարերկրյա ներդրողների վրա։ Օտարերկրյա ներդրողն իր ներդրումային ծրագիրն իրականացնելու համար ներմուծված սարքավորումներիև տեխնիկայի համար ազատվում է մաքսավճարներից։ Տրամադրվում են պետական դրամաշնորհներ,որոնք հանդես են գալիս հողատարածքների, շինությունների, տեխնիկայի և սարքավորումների, տրանսպորտային միջոցների` բացառությամբ մարդատար մեքենաների անվճար տրամադրման տեսքով։ Վերջին տարիներին Ղազախստանը լրջորեն փոփոխել է նաև հարկային քաղաքականությունը` նվազեցնելով հարկերը։ Կորպորատիվ շահութահարկը 30 %-ից դարձել է 20%, ԱԱՀ-ն 13%-ից դարձել է12%, որն ԱԱՀ-ի դրույքաչափի ամենացածր մակարդակներից մեկն է աշխարհում, սոցիալական հարկըկազմում է 11%։ Ներդրողների ինֆորմացիայով ապահովելու համար գործում է հատուկ ինտերնետային կայք` www.invest.gov.kz, որը տրամադրում է ներդրողներին անհրաժեշտ ինֆորմացիա և պարբերաբար թարմացվում է։ Հավելենք, որ նմանատիպ հասցե գործում է նաև Հայաստանում` www.ada.am,որում կատարվող թարմացումները և նոր հրապարակումները, սակայն, կատարվում են ոչ ինտենսիվորեն, հետևապես՝ այն չի կարող հանդիսանալ պոտենցիալ ներդրողների համար անհրաժեշտ ուղեցույց։ Առաջիկայում ակնկալվող բարեփոխումները նախատեսում են, որ Ղազախստանի տնտեսությունում առնվազն 20 մլն դոլար ներդրում կատարելու դեպքում օտարերկրյա ներդրողը 10 տարով կազատվի շահութահարկից, 8 տարով՝ գույքահարկից, 10 տարով՝ հողահարկից։ Նախատեսվում է ծրագրի իրականացման փուլում պետության կողմից ծախսերի 30 %-ի չափով մասնակցություն։ Օտարերկրյա ներդրումների իրավական կարգավորումը Ռուսաստանի Դաշնությունում իրականացվում է «ՌԴ-ում օտարերկրյա ներդրումների» մասին օրենքով։ Օրենքը սահմանում է բավականլայն երաշխիքներ և արտոնություններ օտարերկրյա ներդրողների համար։ Դրանք են երաշխավորումռուսաստանյան օրենսդրության ոչ բարենպաստ փոփոխություններից առաջացած վեճերի անկողմնակալ կարգավորում, օտարերկրյա ներդրողների կողմից ներդրումների իրականացման լայն ընտրությունների սահմանում, իրավունքների և պարտավորությունների փոխանցում օտարերկրյա ներդրողիցայլ անձին, հողատարածքների, այլ բնական ռեսուրսների, շենք-շինությունների նկատմամբ իրավունքների հաստատման երաշխավորում և այլն1։ Չնայած նշված արտոնություններին՝ վերջին շրջանում վերլուծաբանների մեծ մասը նշում է ՌԴում ներդրումային միջավայրի վատթարացումը, ինչը կապված է Արևմուտքի կողմից կիրառվող տնտեսական պատժամիջոցների և միջազգային վարկանիշների նվազման հետ։ Այդ իսկ պառճառով վերլուծաբանները գտնում են, որ նման իրավիճակից դուրս գալու համար Ռուսաստանը պետք է իրականացնի լուրջ բարեփոխումներ՝ մասնավորապես պարզեցնի նոր ձեռնարկությունների հիմնադրմանգործընթացը և ներգրավի օտարերկրյա ներդրումներ առանցքային ոլորտներում։ 2012 թ. ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ստորագրեց «Պետական երկարաժամկետ տնտեսական քաղաքականությանմասին» հրամանը, որտեղ մասնավորապես նշվում էր, որ մինչև 2018 թ. ՌԴ-ն «Գործարարությամբզբաղվել» ինդեքսով պետք է ընդգրկվի դասակարգման աղյուսակում լավագույն 20 պետություններիշարքում։ Իրականացվող առաջնային բարեփոխումներից էր նորաստեղծ կազմակերպությունների համար նոտարական վավերացումով բանկային հաշիվ ստեղծելու պահանջի վերացումը։ Այդուհանդերձ պատկերն էականորեն փոխվեց 2014 թ. երկրորդ եռամսյակից՝ կապված Ուկրաինայի հետ լարված հարաբերությունների սրմամբ և ՌԴ-ի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցներիխստացմամբ։ Ներկայումս Ռուսաստանի ներդրումային միջավայրը լրջորեն հետընթաց է գրանցել։ 2014 թ. առաջին եռամսյակում կապիտալի արտահոսքը երկրից կազմեց 50 մլրդ դոլար, իր դիրքերըթուլացրեց ռուբլին, ինչը հանգեցրեց երկրում ինֆլյացիայի բարձր տեմպի (2014 թ.-ին ինֆլյացիանկազմել է 11.4%)2։ Ազգային արժույթի փոխարժեքը կայունացնելու համար ԿԲ-ն էական միջոցներծախսեց միջազգային պահուստներից, որը տարվա սկզբի հետ համեմատ 509.6 մլրդ դոլարից նվազեցմինչև 486 մլրդ դոլար (2014 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ)։ Բացի այդ, Ռուսաստանի ֆոնդային շուկայումգործարքների ծավալները կրճատվեցին 15%-ով։ Արդյունքում Bloomberg Markets Global Investor Poll-իվերջին հետազոտության տվյալներով, որում ներգրավված են եղել թրեյդերներ, բանկիրներ և դրամական գործարքների մենեջերներ, ՌԴ-ն ճանաչվել է համաշխարհային 8 խոշոր տնտեսություններից ամենանվազ ներդրումային գրավչություն ունեցողը։ Հարցվածների մոտ 56%-ը գտնում է, որ այստեղ գործարարության համար ամենաանբարենպաստ պայմաններն են՝ ի համեմատ մյուս 7 խոշորագույնտնտեսությունների, իսկ 45%-ն ընդհուպ խորհուրդ է տալիս վաճառել ռուսական ակտիվները։ Ռուսաստանյան ներդրողների համար թանկանում են նաև վարկերը. պատճառը 2014 թ. Standard & Poors-ի1 Տե՛ս Об иностранных инвестициях в Российской Федерации, 09.07.1999, № 160-ФЗ (հասանելի էhttp։ //economy.gov.ru/minec/about/structure/depInvest/fz199920709 հղմամբ)։ 2 Տե՛ս Центральный Банк РФ, Инфляциая на потребительском рынке, декабрь 2014։ կողմից Ռուսաստանի վարկային վարկանիշի նվազեցումն է։ ՌԴ-ի կարճաժամկետ վարկանիշը` արտարժույթով, նվազեցվեց A3-ից A2, երկարաժամկետը` ազգային արժույթով, BBB-ից BBB+, և ընդհանուրիրավիճակը գնահատվեց բացասական։ Վարկանիշների նման նվազեցումները հանգեցրին նաև ֆոնդային շուկայի թուլացմանը։ ԱՄՆ-ի Առևտրային ներկայացուցչությունը (USTR), հիմնվելով սեփական վերլուծության վրա, գնահատել է ՌԴ ներդրումային միջավայրը որպես անբարենպաստ։ Ամերիկյան փորձագետները կարծումեն, որ ռուսաստանյան կառավարության կողմից իրականացվող քայլերը և միջոցառումներն անբավարար են։ Հաշվետվության մեջ նշվում է, որ օտարերկրյա ներդրողին տարակուսանքի մեջ են գցում ներդրումային օրենսդրությունը, կոռուպցիայի բարձր մակարդակը, ռուսական դատական համակարգինկատմամբ ցածր վստահությունը, փոքրամասնությունների իրավունքների թույլ պաշտպանվածությունը, վարչարարական խոչընդոտները, կորպորատիվ մշակույթի ցածր զարգացվածությունը1։ Խնդիրների շարքում են նաև աշխատանքային հարաբերությունների ցածր մակարդակը, ստվերային տնտեսության մեծությունը, որը հնարավորություն է տալիս գործատուներին անօրինական ճանապարհով նվազեցնելու հարկային ծախսերը։ Համաձայն գնահատականների՝ 5-10 տարի անց մասնագետ կադրերիդեֆիցիտը, որը ներկայումս էլ է խնդիր, դառնալու է քրոնիկ։ Ռուսաստանը 2014 թ. չընդգրկվեց 25 պետությունների շարքում՝ որպես օտարերկրյա ներդրումների համար առավել գրավիչ երկիր2։ 2013 թ. այն զբաղեցնում էր11-րդ, 2012 թ.` 12-րդ, իսկ 2011 թ.`11-րդ հորիզոնականը։ Դիրքի նման անկումը բացատրվում է ՌԴ-ի անկանխատեսելի պետական քաղաքականությամբ և տնտեսությանը պետական միջամտությամբ։ Օտարերկրյա ներդրումները ՌԴտնտեսությունում նվազել է մոտ 70%-ով կամ մոտ19 մլրդ դոլարով։ Զարգացած երկրների նավթային ևգազային հիմնական ընկերությունները 2014 թ. դադարել են կատարել ներդրումներ Ռուսաստանում3։ Ներկայումս իրականացվող օտարերկրյա ներդրումները հիմնականում կատարվում են սննդի ևգյուղատնտեսական ապրանքների վերամշակման արդյունաբերությունում, մեծածախ առևտրում ևմիջնորդային առևտրում, ֆինանսական գործունեությունում, մեքենաշինությունում, քիմիական և նավթաքիմիական արդյունաբերությունում, մետալուրգիական արդյունաբերությունում, ածխի արտադրությունում, միջուկային վառելիքի արտադրման ոլորտում, տուրիզմում և այլն։ 2014 թ.-ի առաջին եռամսյակի կտրվածքով՝ իրականացված օտարերկրյա ներդրումների բաշխվածությունն ունի հետևյալպատկերը` վերամշակող արդյունաբերություն՝ 40.3%, տրանսպորտ և հեռահաղորդակցություն` 16.8%,մանրածախ և մեծածախ առևտուր՝ 27.8%, ներդրումներ անշարժ գույքում՝ 9.7%, այլ՝ 5.4%։ Խիստ կարևորվում է նոր, հատուկ տնտեսական գոտիների հիմնումը և նախատեսվում է, որ Ղրիմի տարածքըկճանաչվի այդպիսին։ Առաջին քայլերից է ԱԱՀ-ի սահմանումը՝ 4 % սովորական ապրանքների համարև 2% հանրային նշանակության ապրանքների համար։ 2014 թ.-ի հունվար-սեպտեմբեր ժամանակահատվածում ՌԴ-ում խոշորագույն ներդրումներ ԱՊՀ երկրներից կատարել են Ղազախստանը` 134 մլնդոլար, Հայաստանը` 16 մլն դոլար, Բելառուսը` 2 մլն դոլար, Ուզբեկստանը` 9 մլն դոլար։ Անդրադառնալով ցուցանիշներին՝ նշենք, որ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի «Տնտեսության ազատություն 2015» ինդեքսի համաձայն՝ Բելառուսի հանրապետությունը 178 երկրների շարքում զբաղեցնում է 153-րդ հորիզոնականը՝ 49.8 միավորով4։ Այս միավորը 0.3-ով ցածր է նախորդտարվա գրանցած ցուցանիշից։ Մոտ կիսով չափ նահանջ են գրանցել այնպիսի ինդեքսներ, ինչպիսիքեն՝ ներդրումների ազատություն, կառավարության ծախսումների նկատմամբ հսկողություն, հարկաբյուջետային ազատություն։ 2015 թ. տվյալներով՝ Բելառուսի տնտեսությունը դասակարգվել է ճնշվածտնտեսությունների շարքին։ 2014 թ. ինֆլյացիան կազմել է 18.3%, և կառավարման համակարգը բնութագրվում է որպես ավտորիտար համակարգով կառավարվող պետություն։ Այս ցուցանիշով անդամ Ղազախստանի Հարապետությունն զբաղեցնում է 69-րդ հորիզոնականը`63.3 միավորով։ Նախորդ տարվա համեմատ միավորն ավելացել է 0.4-ով։ Անկում են գրանցել սեփականության իրավունքի ազատության և գործարարության ինդեքսները։ Պետության կողմից վարվողխիստ հարկաբյուջետային քաղաքականությունը, ցածր հարկերը5, հավասարակշռված դրամավարկային քաղաքականությունը մեծ տնտեսական օգուտներ են բերում պետությանը։ Տնտեսության ազատության ինդեքսով Ռուսաստանի Դաշնությունն զբաղեցնում է 143-րդ հորիզոնականը` 52.1 միավորով, որը նախորդ տարվա համեմատ մեծացել է 0.2-ով։ Բարելավումներ եննկատվել այնպիսի ինդեքսներում, ինչպիսիք են՝ բիզնես ազատություն, կոռուպցիայից ազատություն,աշխատուժի ազատություն։ Ինֆլյացիայի և գործազրկության մակարդակները 2014 թ.-ին կազմել են1 Տե՛ս Шаренков С., Штрикунова М., Инвестиционный климат в современной России, Экономика и современный менеджмент։ 2 Տե՛ս Kearney A., Foreign Direct Investment Confidence, U.S. grows more attractive for foreign investment (հասանելի էhttp։ //www.marketwatch.com հղմամբ)։ 3 Տե՛ս United nations conference on trade and development, World investment report, 20144 Տե՛ս WEF, 2015 index of economic freedom, 2015, էջ121։ 5 Շահութահարկ` 20 %, ԱԱՀ`12 %,Եկամտային հարկ` 10 %՝ ռեզիդենտների և 15 %՝ ոչ ռեզիդենտների համար։ համապատասխանաբար` 6.8% և 5.8%1։ Եկամտային հարկը կազմում է 13%, շահութահարկը` 20%,հարկեր/ԱԵ ցուցանիշը կազմում է 28.7%։ «Կոռուպցիոն ընկալման 2014» ինդեքսում 174 երկրների շարքում Բելառուսն զբաղեցնում է 119րդ տեղը` 31 միավորով, Ղազախստանը` 126-րդ տեղը՝ 29 միավորով և Ռուսաստանը` 136-րդ տեղը`27 միավորով2։ «Համաշխարհային մրցունակության 2014-2015» ինդեքսում Բելառուսը չի ընդգրկվել։ Այս ինդեքսով դիտարկվող 144 պետությունների շարքում Ղազախստանն զբաղեցնում է 50-րդ հորիզոնականը`4.4 միավորով3։ Կատարված հարցումների համաձայն՝ Ղազախստանում գործարարությամբ զբաղվելուն առավելապես խոչընդոտում են հետևյալ գործոնները` կոռուպցիա` 16.7%, ֆինանսների հասանելիություն` 14.6%, բյուրոկրատական քաշքշուկներ` 8 %, ինֆլյացիա` 6.9% և այլն։ Այս ցուցիչով Ռուսաստանն զբաղեցնում է 53-րդ հորիզոնականը` 4.4 միավորով4։ Ուսումնասիրվող ոլորտների մեջ վատթարագույն ցուցանիշն զբաղեցնում է ֆինանսական շուկայի զարգացվածության ինդեքսը, որով ՌԴ-ն աշխարհում 110-րդն է։ Այս ամենին հակառակ՝ շուկայի ծավալով զբաղեցնում է 7-րդ հորիզոնականը։ Կատարված հարցումների համաձայն՝ ՌԴ-ում գործարարությամբ զբաղվելուն առավելապես խոչընդոտում են հետևյալ գործոնները` կոռուպցիա` 14.3%, հարկային դրույքաչափեր` 12.3%, ֆինանսների հասանելիություն` 11.7%, հարկային վարչարարություն` 10.8%, բյուրոկրատական քաշքշուկներ` 8.2 %, ինֆլյացիա` 7.6% և այլն։ Հաջորդ կարևորագույն ցուցանիշը Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակվող Doing Business ամենամյա հաշվետվությունն է, որը գնահատում է տարբեր երկրներում գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինությունը։ Ամփոփ աղյուսակի միջոցով ներկայացնենք Բելառուսի, Ղազախստանի և Ռուսաստանի գնահատականները՝ ըստ 2015 թ. հաշվետվության (Տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Հումքային ապրանքների համաշխարհային գների անկումը, ՌԴ-ից ստացվող դրամական միջոցների ծավալների կրճատումը բավականին ռիսկային են դարձնում ԱՊՀ երկրների տնտեսություններիկայունության հարցը։ ՀՀ տնտեսությունը մեծապես կախված է պղնձի արտահանումից, որի ծավալները բավական առաձգական են միջազգային գների նկատմամբ, հետևապես միջնաժամկետ հատվածում սպասվում են պղնձի արտահանման ծավալների կրճատում։ Հատկանշական է նշել նաև, որ ՌԴ-նհանդիսանում է ԱՊՀ երկրների ապրանքների արտահանման գլխավոր շուկան, ինչպես նաև դրամական հոսքերի և ՕՈՒՆ-երի ներգրավման գլխավոր աղբյուրը5։ Պետական պարտքի և բանկերի վարկային պորտֆելներում խնդրահարույց և կասկածելի վարկերի կշռի մեծացումը նույնպես կարող է առաջացնել հավելյալ բարդություններ։ Մասնավորապես, պետական պարտքի մեծ ծավալը կարող է ազդել արտաքին ֆինանսական պայմանների և փոխարժեքային տատանումների նկատմամբ տնտեսության զգայունության բարձրացմանը։ Արտաքին տնտեսական ցնցումներին դիմակայելու համար յուրաքանչյուր կառավարություն պետքէ ճիշտ գնահատականի սպասվող վտանգների ռիսկայնության աստիճանը և, ըստ այդմ, մշակիհամապատասխան կանխարգելման և զարգացման ծրագիր։ Աղյուսակ 1. ԵՏՄ անդամ երկրների գնահատականները՝ ըստ DB-2015-իՏնտեսությունՌուսաստանիԴաշնությունՏարի2015 թ. Փոփոխ.ՀայաստանիԲելառուսիՂազախստանիՀանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.Հանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.Հանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.ԳործարարությամբզբաղվելուդյուրինությունըԳործարարությունսկսելը/գրանցելը/ՇինարարականթույլտվությունստանալըԷլեկտրականությանհասանելիությունՍեփականությանգրանցումըՎարկի ստացումըՆերդրողներիՉիփոխվելՉիփոխվելՉիփոխվելպաշտպանվածություն1 Տե՛ս WEF, 2015 index of economic freedom-Russia, 2015, էջ 369։ 2 Տե՛ս WEF, Corruption perception index 2014։ 3 Տե՛ս WEF, World competitiveness report 2014-2015, էջ 230։ 4 Տե՛ս WEF, World competitiveness report 2014-2015, էջ 319։ 5 Տե՛ս World Bank group, A cloudy outlook of Armenia, 2014, էջ 24։ Հարկերի վճարումՍահմանային առևտրի դյուրինությունՊայմանագրերիկիրարկումԱնվճարունակության պատճառովլուծարումՉիփոխվելՉիփոխվելՉիփոխվելԵթե փորձենք ընդհանրացնել երեք երկրների ներսում բարենպաստ ներդրումային միջավայրիձևավորման հեռանկարները, ապա կարող ենք նշել, որ, թերևս, կան այնպիսի անհրաժեշտ բարեփոխումների կարիք, ինչպիսիք են` ձեռնարկատիրական գործունեության համար կայուն պայմաններիստեղծում, ենթակառուցվածքների՝ միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցում, անդամ յուրաքանչյուր պետությունում որակավորված մասնագետների թվի մեծացում, դատական համակարգիլիարժեք անկախության ապահովում, ներդրումների ներգրավման ակտիվ և իրատեսական ծրագրերիմշակում, հակակոռուպցիոն ծրագրերի իրականացում։ Այսպիսով դիտարկվեցին այն հիմնական ցուցանիշները, որոնք բնութագրում են տվյալ երկրի ներդրումային միջավայրը։ Չնայած ԵՏՄ անդամ պետություններում առանձին վերցված ձևավորված ներդրումային ոչ այնքան բարենպաստ միջավայրին՝ չպետք է մոռանալ, որ ԵՏՄ-ն որպես մեկ ամբողջություն լայն հնարավորություններ կարող է ընձեռել մեկ երկրի ներդրողներին, ինչպես նաև միասնականկարգավորման համակարգը հնարավորություն կտա ազգային և օտարերկրյա կապիտալներին առավել ազատորեն և ճկուն հոսել, որից առաջին հերթին շահում է համապատասխան տնտեսությունը։ 170միլիանոնոց սպառման շուկա ունեցող այս նոր միությունը տնտեսության աշխուժացման նոր ազդակկարող է լինել։ Նաիրի ՃաղարյանՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՏՄ ԱՆԴԱՄ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր՝ ԵՏՄ, ներդրումներ, ներդրումային միջավայր ։

Հոդվածում ուսումնասիրվել է ԵՏՄ անդամ 3 պետություններում` Բելառուսում, Ղազախստանում և ՌԴ-ում ձևավորված ներդրումային միջավայրերը։ Ներկայացվել են Համաշխարհային բանկի և Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից այդ երկրների ներդրումային միջավայրերը բնութագրող վարկանիշները, յուրաքանչյուրին բնորոշ խնդիրները, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում օտարերկրյա կապիտալի ներգրավման գործում։ Ընդհանրացնելով առաջարկվել են ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձևավորմանն ուղղված քայլեր։

ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՈՐՊԵՍ ԷԹՆՈՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՕԲՅԵԿՏՀասկացութային և իմաստաբանական փոփոխություններ։ Հասկացություններն իմաստավորվում են այլ հասկացությունների հետ հարաբերման տիրույթում,երբեմն նույնիսկ նրբերանգային տարբերությամբ, այսինքն` ոչ մի հասկացություն անկախ վիճակում իմաստ չունի։ Սակայն պետք է նշել, որ հասկացության իմաստներըժամանակի ընթացքում փոխվում են` կախված հարակից այլ հասկացությունների իհայտ գալու կամ գիտական շրջանակներից դուրս գալու հետ։ Այդ առումով կարևորվում է հասկացության վերաիմաստավորումը, որը ենթադրում է գիտական կարգի ֆոկուսը հասկացության հին իմաստներից ուղղել դեպի «նոր» հասկացության նորիմաստների։ Ըստ այդմ` վերաիմաստավորման հետևանքով հասկացությունների գործածման հաճախակիությունը հնարավոր է ինչպես ավելանա, այնպես էլ նվազի` ընդհուպ հանգեցնելով գիտական դիսկուրսից հասկացության դուրս գալուն։ «Սփյուռք»հասկացության ներկայիս դիսկուրսը տեղի է ունենում հենց այդպիսի ուղիով։ Այսօրսփյուռքագետները փաստում են, որ «սփյուռք» հասկացության իմաստաբանականհիմքը լցված է, որը ենթադրում է ոչ միայն «սփյուռք» հասկացության իմաստաբանական հիմքի ավելացում, այլև փոփոխություն։ Ի համեմատ 1960-ական թթ., երբ«սփյուռք» հասկացությունն իմաստավորվում էր «անդրազգայնականություն», «համաշխարհայնացում», «միգրացիա», «էթնիկություն», «աքսոր», «հետգաղութային» և«ազգ» հասկացությունների հետ հարաբերակցություններից, 1980-ական թթ. սկսած«պատկանելություն» և «քաղաքացիություն» հասկացություններն են ընկած հասկացության հայեցակարգային հիմքում։ Սա նշանակում է, որ ժամանակի ընթացքում«սփյուռք» հասկացությունը ծավալային տեսանկյունից վերաբերում է ավելի մեծթվով սոցիալական ձևերի, քան իր ծագումնաբանական փուլում էր։ Մինչև 1960ական թթ. այլ հասկացություններով բնութագրվող սոցիալական ձևերը սկսեցին միավորվել մեկ այլ ընդհանուր հասկացության` «սփյուռքի» մեջ։ Այդպիսի փոխակերպումըհնարավոր դարձավ նախ և առաջ դիսկուրսիվ քաղաքականությունների, ինչպեսնաև երևույթի գերդիսկուրսիվության հետևանքով1։ «Սփյուռք» հասկացության գործածման հաճախակիության փոփոխությունըպետք է դիտարկել ոչ միայն զուտ իմաստային վերլուծությունների, այլև աշխարհումտեղի ունեցող փոփոխությունների տեսանկյունից։ Հին մոտեցումները միգրացիոնիստական, ասիմիլյացիոնիստական, մեթոդաբանական նացիոնալիստական և թելեոլոգիական էին։ Դրանց անկյունաքարային դրույթները ներկայացված են ստորև.  միգրանտներն իրենց հայրենիքների հետ խզում են կապերը,  միգրացիոն հետագծերն ունիվերսալորեն են ուղղորդված, միգրացիան միանշանակորեն տանում է ասիմիլյացիայի2։ 1 Տե՛ս Tölöyan K., Rethinking Diaspora(s)։ Stateless Power in the Transnational Moment, Wesleyan University,Diaspora 5, № 1, 1996, էջ 5։ Նոր մոտեցումներն այդպիսի դրույթներ չեն պարունակում։ Ներկայումս սփյուռքագիտությամբ զբաղվողները շրջանցում են հին ավանդույթները և փորձում իրենցտեսակետները կառուցել ի համեմատ աշխարհում տեղի ունեցող զարգացումների։ Այդ նոր զարգացումներն իրենց ազդեցություններն են ունենում ինչպես մեր մտածողության, ընկալումների, այնպես էլ սոցիալական կարգի, գիտական դիսկուրսներիվրա։ Պետք է նկատել, որ առաջանում են այնպիսի հարցադրումներ, որոնք վերաբերում են աշխարհի նոր կարգին, միգրացիոն քաղաքականությանը։ Արդյոք կարո՞ղենք խոսել սահմանների մեծ խզումների մասին` միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով,որ պետություններն ավելի շատ ձեռք են բերել, քան կորցրել` մշակելով և զարգացնելով քաղաքացիության, անձնագրերի, վիզաների հատուկ քաղաքականություն, տեխնոլոգիաներ, տեղեկատվական բազաներ, կենսաչափական սարքավորումներ և այլն։ Մյուս կողմից էլ պետք է նշել, որ միգրացիոն քաղաքականությունը ևս փոփոխություններ է կրել։ Ասվածը նախ և առաջ վերաբերում է նրան, որ աղքատները, ովքերաշխատանք են փնտրում աշխարհի զարգացած երկրներում, կամ փախստականներըներկայումս հանդիպում են շատ ավելի լուրջ խնդիրների և պետականորեն սահմանված կանոնների, քան նախկինում1։ Ըստ այդմ` ներկայումս նրանք ավելի զարգացածկամ անվտանգ երկրներ տեղափոխվելու ավելի քիչ հնարավորություններ ունեն։ Սփյուռքի իմաստային փոփոխությունները հիմնականում սկսվել են Արևմուտքիգիտական, քաղաքական ու հասարակական շրջանակների մեջ այն որպես դրականիրողություն դիտարկելու հետևանքով։ Այդ առումով Ռ. Փանոսյանն առաջարկում էուշադրություն դարձել «սփյուռքցի» եզրին։ Թեև այն գրական հայերենում գոյությունչունի, այնուամենայնիվ լավ ձևով ընդգծում է պատկանելությունը ոչ պետական ինքնությանը. «սփյուռքցի լինելը նշանակում է ունենալ հետաքրքրական և, թերևս, ցանկալի ինքնություն` կապված մի քանի կենտրոնների և մշակույթների հետ»2։ Կարևոր է ընդգծել, որ նոր մոտեցումներում սփյուռքի հայեցակարգում հայրենիքի գաղափարը կենտրոնական տեղ չի գրավում, հետևաբար վերադարձի իրողությունգոյություն չունի։ Այդ մոտեցումներում շեշտադրվում են բազմակի ինքնությունները։ Սփյուռք. բնութագրիչներ, տեսակներ և գործառույթներ։ Սփյուռքագետներիշրջանում մինչ օրս շարունակվում են քննարկումները սփյուռքի նշանակությունների ևչափանիշների վերաբերյալ։ Այդ քննարկումների կենտրոնում են այնպիսի հարցադրումներ, ինչպիսիք են` ի՞նչն է ձևավորում սփյուռք, ինչպե՞ս պետք է դասակարգելսփյուռքները, ինչպե՞ս է սփյուռքը տարանջատվում այլ սոցիալական ձևերից ևերևույթներից։ Այստեղ ներկայացված են մի քանի սահմանումներ, որոնք թույլ են տալիս ծավալել սփյուռքի` որպես հայեցակարգի վերաբերյալ քննարկումներ։ Գ. Շեֆերի սահմանման համաձայն՝ «սփյուռքն այն խումբն է, որ ներկայումս ապրում է իր հայրենիքիցդուրս, բայց շարունակում է պահպանել կապեր իր հայրենակիցների հետ» 3։ Մեկ այլմոտեցում է ներկայացնում Դ. Շնափերը, որը սփյուռքը սահմանում է որպես «իրավիճակ, պայման, երբ դիսպերսիայի ենթարկվածներն ապրում են մեկ այլ քաղաքականկազմակերպությունում, որոնք, չնայած ցրվածությանը, շարունակում են պահպանելմիասնականությունը»4։ Սակայն սփյուռքի սահմանումը պետք է ներառի հստակ չափանիշներ, որոնք սահմանում են տվյալ հասկացության շրջանակը և տարբերություն1 Տե՛ս Hirst P., Thompson G., Globalization in Question, Cambridge, 1999։ 2 Փանոսեան Ռ., Տեսական հայեցակարգ հայրենիք-սփյուռք յարաբերութիւններու. հետևութիւններ, նկատողութիւններ և առաջարկներ, «Սփյուռքագիտություն. տեսության և պատմության հարցեր», Երևան,2012, էջ 33։ 3 Sheffer G., Diaspora Politics։ At Home Abroad, New York, 2003, p. 1.4 Schnapper D., From the Nation-State to the Transnational World։ On the Meaning and Usefulness of Diaspora as aներ դնում մոբիլ և «թափառող» այլ ձևերից, ինչպիսիք են էթնիկ խմբերը, միգրանտները, քոչվորները և այլն։ Սահմանումը պետք է ընդգծի հասկացության վերլուծականշրջանակը։ Ըստ Վ. Սաֆրանի` սփյուռքի սահմանման հիմնական բնութագրիչներն են՝ Հայրենիքից դեպի երկու և ավելի այլ երկրներ դիսպերսիան, Հայրենիքի վերաբերյալ կոլեկտիվ հիշողությունը և միֆը, Հյուրընկալ հասարակությունից անջատվածությունը, Հայրենիքի իդեալականացումը՝ որպես վերջնական վերադարձի վայր,  Հայրենիքը պահպանելու կամ վերականգնելու ցանկությունը, Հայրենիքի հետ կապերը1։ Սրանք այն հատկանիշներն են, որոնք ընդգծում են սփյուռքի էթնոհամայնքայինգիտակցությունը։ Գ. Չալիանդը և Շ.-Պ. Ռագեուն մեծապես հիմնվում են Վ. Սաֆրանի կողմից առանձնացված հատկանիշների վրա, սակայն շեշտադրում են դիսպերսիայի բռնի էությունը, կոլեկտիվ հիշողությունում դրա չբարձրաձայնված լինելը, սերունդներ շարունակ հայրենական կոլեկտիվ ինքնությանն ուղղված լինելը2։ Ռ. Կոհենի սահմանումն էլ մյուս կողմից թույլ է տալիս հասկանալ սփյուռքի դիսպերսիայի հետևում թաքնված դրդապատճառները։ Այս առումով էլ դիսպերսիան կարող է լինելբռնի, տրավմատիկ կամ աշխատանքային, առևտրային նկրտումների արդյունք։ Ռ.Կոհենը նշում է, որ հիմնականում սփյուռքներն իրենց հյուրընկալ հասարակություններում ունենում են բարդ հարաբերություններ, սակայն սա բնավ չի բացառում այն, որ,կախված հյուրընկալ հասարակությունից, նրանք կարող են ունենալ նաև տարբերակվող, սակայն միանգամայն նորմալ ապրելակերպ3։ Իսկ Բատլերի մոտեցման կենտրոնում ընկած է այն գաղափարը, որը սփյուռքը պետք է դիսպերսված լինի երկու կամավելի երկրներում, ինչպես նաև գոյություն ունենա առնվազն երկու սերունդ4։ Բերված սահմանումներն ընդգծում և առանձնացնում են սփյուռքի կարևոր բնութագրիչները. Դիսպերսիա, Ուղղվածություն դեպի հայրենիք, Հյուրընկալ հասարակություններում օտարվածություն, Կոլեկտիվ հիշողության, պատմության, միֆերի միջոցով խմբային ինքնությանգիտակցում, Խմբային համերաշխություն։ Վերջին երեք բնութագրիչները Ռ. Բրուբակերի կողմից խմբավորված են «սահմանների պահպանում» հասկացության տակ, որն առաջին հերթին վերաբերում էինքնության պահպանմանը5։ Կարևոր է նշել, որ Սաֆրանը, Բատլերը և Կոհենըգտնում են, որ բնութագրիչների ցանկացած ցանկ ինքնին խնդրահարույց է, քանի որչկա այնպիսի մի հասարակություն, որտեղ կարելի է ակնկալել, որ նշված բոլոր չափանիշները կարող են գոյություն ունենալ։ Սփյուռքի վերաբերյալ գոյություն ունեն նաև մշակութաբանական և պոստմոդեռնիստական մոտեցումներ, որոնք կենտրոնանում են մշակույթի, ինքնության, գիտակցության, սուբյեկտիվության, ինչպես նաև սփյուռքի սահմանների վերացման խնդիրների ուսումնասիրության վրա։ Մշակութային հետազոտություններում և պոստմոդեռն մոտեցումներում հայրենիքի հետ սփյուռքի կապերի կարևորությունը կորչում է6։ 1 Safran W., Diasporas in Modern Societies։ Myth of Homeland and Return, Diaspora 1, № 1, 1991, p. 83.2 Տե՛ս Chaliand G, Rageau J., The Penguin Atlas of Diasporas, New York, 1995։ 3 Տե՛ս Cohen R., Global Diasporas։ An Introduction, London, 1997, էջ 26, 180։ 4 Տե՛ս Butler K., Defining Diaspora, Refining a Discourse, Diaspora 10, № 2, 2001, էջ 192-193։ 5 Տե՛ս Brubaker R., էջ 6։ 6 Տե՛ս Cohen R., էջ 128-129։ Այս մոտեցումների տեսաբանները, ինչպես Փ. Վերբները, սփյուռքը դիտարկում են որպես «անդրազգային սոցիալական ձև», որը մարտահրավերներ է նետում ազգայինպետության հեգեմոնությանը և սահմաններին։ Այս տեսաբանները քննարկում և ընդգծում են երկակի կամ ֆրագմենտային գիտակցությունը, բազմակի պատկանելությունները, բազմակի ինքնությունները։ Սփյուռքը վերլուծելիս այս տեսաբաններըսկսում են դիտարկել նույնականացման նոր ձևերի զարգացումները1։ Սփյուռքը չի ենթադրում ցրված մարդիկ, որոնց ինքնությունը պահպանվում էհայրենիքի հետ հարաբերությունների առկայությամբ, ուր ցանկացած գնով նրանքպետք է վերադառնան։ Սա «էթնիկության» հոմոգեն, իմպերիալիստական, սակայնհնացած ձև է։ Սփյուռքը պետք է սահմանել` ելնելով հետերոգենության և բազմազանության դատողություններից, ինքնության հայեցակարգով, հիբրիդությամբ, որոնքմիշտ վերարտադրվում են փոխակերպումների և տարբերությունների միջոցով2։ Մշակութաբանական և պոստմոդեռնիստական մոտեցումները ևս անդրադառնում են հայրենիքի պրոբլեմատիկային։ Պոստմոդեռն մոտեցումներում «սփյուռք» հայեցակարգի քննարկումը հիմնվում է «ֆիքսված արմատների» քննադատության վրա`առաջարկելով տան առաջնայնությունը հայրենիքի նկատմամբ3։ Պոստմոդեռնիստական մոտեցման կողմնակիցների համար հայրենիքը ներկայացվում է պետությունև ազգություն կատեգորիաների հետ սերտ կապի տեսանկյունից, որոնք անհնար էմիավորել սփյուռքին բնորոշ մշակույթի հետ։ Ավելին, Ս. Հոլը գտնում է, որ եթե անգամ համայնքները կապված են ֆիզիկապես գոյություն ունեցող պատմական հայրենիքի հետ, այնուամենայնիվ, այն չի հանդիսանում և չի էլ կարող հանդիսանալ ճշգրիտարտացոլում։ Հայրենիքը սփյուռքում երևակայական է, մտացածին և հանդիսանում էտարբեր էմոցիաների աղբյուր4։ Մշակութաբանական և պոստմոդեռնիստական մոտեցումների քննադատներըհիմնվում են անհատական փորձի վրա։ Խ. Թոլոլյանի մոտեցման համաձայն՝ սփյուռքը հիմնականում առաջանում է անհատական գիտակցության և սուբյեկտիվությանվերլուծության արդյունքում։ Այդ առումով նա նշում է. «Սփյուռքը պարզապես հայրենիքից դուրս ապրող անհատների գումարի արդյունքում պատահական իրողությունչէ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի հիբրիդ սուբյեկտիվություն, որոնցում բացակայումեն կոլեկտիվ պրակտիկաները, որոնք կընդգծեին մյուսներից իրենց տարբերությունները և հայրենիքի հետ կապերը»5։ Ռ. Կոհենը ևս կողմ է հիբրիդ ինքնությունների հնարավոր լինելուն, բայց նաևնշում է, որ հիբրիդ ինքնությունն ապրող և ցուցադրվող փորձ է6։ Հիմք ընդունելով, որհիբրիդ ինքնությունները կամ մշակույթները նյութապես և կազմակերպական առումով արտահայտված են, այնուամենայնիվ անհրաժեշտություն կա ավելի խորը հասկանալու դրանց զարգացման գործընթացում դերակատարների հարաբերությունները, կոլեկտիվ պրակտիկաները և դրանցով պայմանավորված գործընթացները։ Ի հավելումն սփյուռքի սահմանումներին, սփյուռքագետներն առաջարկում ենսփյուռքների տիպականացումներ` ըստ միգրացիայի պատճառների, դրանց կատարած դերերի, ինչպես նաև՝ ըստ գոյության ժամանակահատվածների։ Հավանաբար,Ռ. Կոհենի առաջարկած մոտեցումն ամենատարածվածն է, ըստ որի՝ սփյուռքները1 Տե՛ս Evans Braziel J., Mannur A., Theorizing Diaspora։ A Reader, Malden, 2003, էջ 5։ 2 Տե՛ս Hall S., Cultural Identity and Diaspora, in Identity։ Community, Culture Difference, Lawrence & Wishart,1990, էջ 235։ 3 Տե՛ս Anand D., A Contemporary Study of ‘Diaspora’։ The Tibetan Version, Diaspora 12, № 2, 2000, էջ 220։ 4 Տե՛ս Clifford J., Diasporas, Cultural Anthropology, Vol. 9, № 3, Further Inflections։ Toward Ethnographies of theFuture, 1994, էջ 305։ 5 Տե՛ս Tölöyan Kh., էջ 30։ 6 Տե՛ս Cohen R., էջ 150։ կարող են տարբերակվել որպես զոհ, աշխատանքային, առևտրային, իմպերիալ ևմշակութային։ Այս մոտեցման հիմքում ընկած են միգրացիայի պատճառները։ Զոհսփյուռքները (ինչպես հրեաները, հայերը, աֆրիկացիները, պաղեստինցիները) առաջացել են պատմական «սպիացված իրադարձությունների» արդյունքում, երբ առաջնային միգրացիան տրավմատիկ է և հարկադրված։ Աշխատանքային սփյուռքները(ինչպես հնդիկները, ճապոնացիները, չինացիները) «հավաքագրվում են» միգրանտներից` որպես աշխատանքային ռեսուրսներ։ Առևտրային սփյուռքները (ինչպես չինացիները և լիբանանցիները) առևտրային ցանցերի ընդայնման արդյունք են։ Իմպերիալ սփյուռքները ձևավորվել են ռազմական և գաղութային վերաբնակեցումներիարդյունքում։ Ռ. Կոհենը մշակութային սփյուռքները բացատրում է նոր ինքնությունների և սուբյեկտիվությունների կառուցման տեսանկյունից1։ Նա, հիմնվելով Ս. Հոլի«հիբրիդություն» հասկացության վրա, մշակութային սփյուռքները ներկայացնում էորպես «նոր, դինամիկ և խառը մշակութային ձևեր», որոնք տարբերվում են երկու ևավելի2 «գերիշխող» մշակույթներից։ Չնայած մշակութային սփյուռքը նա դարձնում էիր դասակարգման միավոր, այնուամենայնիվ նա դրանք դիտարկում է որպես «իրականություն կառուցողներ»։ Նա նաև ընդգծում է սփյուռքի պոստմոդեռնիստականքննարկման մեջ առկա այն կարևոր բացթողումները, որոնք վերաբերում են, թե«ովքեր» և «ինչպես» են ընկած հիբրիդ մշակույթների զարգացման հիմքում` նկատիունենալով ագենտների, կոլեկտիվ պրակտիկաների և գործընթացների շրջանառությունները։ Պետք է նկատի ունենալ նաև այն, որ միգրացիան միաժամանակ կարող էունենալ մի քանի պատճառներ։ Հետևաբար, միգրացիոն պատճառների հիման վրադասակարգված սփյուռքները կարող են ունենալ երկակի և բազմակի ձևեր, որոնքժամանակի ընթացքում կարող են փոխվել։ Շեֆերը, Վան Հիրը և Ռայսը սփյուռքները դասակարգում են ըստ ժամանակի3։ Ըստ նրանց` այդ նոր դասակարգումն ավելի ճշգրտորեն է նկարագրում ժամանակակից սփյուռքները։ Շեֆերն անդրադառնում է դասական կամ պատմական, ժամանակակից, նորաստեղծ (ինցիպիենտ) և թաքնված կամ քնած (դորմանտ) սփյուռքներին։ Նա գտնում է, որ դասական կամ պատմական սփյուռքները ժամանակայինառումով հետ են գնում մինչև միջին դարեր։ Ժամանակակից են անվանվում այնսփյուռքները, որոնք առաջացել են 17-րդ դ. սկսած։ Նորաստեղծ (ինցիպիենտ) ենայն սփյուռքները, որոնք դեռևս գտնվում են կազմավորման մեջ, և թաքնված կամքնած (դորմանտ) են նրանք, որոնք գտնվուն են պասիվ վիճակում, որի անդամներնամբողջովին ասիմիլացվել են հյուրընկալ հասարակություններում ու չեն ցուցադրումմոբիլիզացվելու և գործելու հետաքրքրություն։ Սակայն այստեղ հնարավոր է վերածնունդ, իբրև հայրենիքում կամ հարակից սփյուռքյան համայնքում տեղի ունեցողփոփոխություններին (հիմնականում տրավմատիկ իրադարձություններ) պատասխան։ Շեֆերյան դասակարգումը թույլ է տալիս իրականացնել պատմական հետազոտություն` չկտրվելով ներկա իրականությունում առկա ձևերից։ Վան Հիրը «նոր» սփյուռքներին վերաբերող իր հետազոտություններում անդրադառնում է ոչ միայն սփյուռքների առաջացմանը, այլև սփյուռքների կազմաքանդմանըկամ լուծարմանը։ Սփյուռքի կազմաքանդում կամ լուծարում ասելով` դիտարկում էմիգրացիոն այն գործընթացները, որոնց արդյունքում սփյուռքի լայն զանգվածներ1 Տե՛ս Cohen R., էջ 28-128։ 2 Նախ և առաջ ենթադրում է հայրենիքի և առնվազն մեկ հյուրընկալ հասարակությունների մշակույթները։ 3 Տե՛ս Sheffer G., Reis M., Theorizing Diaspora։ Perspectives on “Classical” and “Contemporary” Diaspora, International Migration 42, № 2, 2004; van Hear N., New Diasporas։ The Mass Exodus. Dispersal and Regrouping of Migrant Communities, Seattle, 1998։ վերադառնում են հայրենիք կամ տեղափոխվում մեկ այլ վայր1։ Հիրն իր մոտեցումըկառուցում է` հիմնվելով այն դատողության վրա, որ սփյուռքը դինամիկ է և ոչ նախասահմանված։ Շեֆերի և Վան Հիրի մոտեցումներն արժևորվում են նրանով, որսփյուռքի առաջացման գործում դիտարկում են նաև ագենտներին։ Ռայսը ևս տալիս է իր դասակարգումը` հիմնվելով երեք հիմնական պատմականալիքների վրա, որոնք իրենց ազդեցությունն են ունեցել դիասպորիկ գործընթացներիվրա։ Նա առանձնացնում է դասական շրջան, որը կապվում է հիմնականում հնագույնսփյուռքների հետ, նոր շրջան, որն ընդգրկում է 1500-1945 թթ. ժամանակահատվածը (սա վերաբերում է գաղութացման գործընթացների արդյունքում առաջացածսփյուռքներին), և նորագույն շրջան, որն ընդգրկում է Երկրորդ համաշխարհայինպատերազմի ավարտից մինչև ներկա օրերը2։ Սփյուռքների իրականացրած գործառույթները ևս կարող են հիմք հանդիսանալվերջիններիս դասակարգման համար։ Հակառակ գործընթացը ևս գոյություն ունի`սփյուռքների դասակարգումից դեպի վերջիններիս գործառույթների քննարկումներ։ Սակայն սա բնավ չի նշանակում, որ գոյություն չունեն գործառույթներ, որոնք ընդհանուր են սփյուռքների համար։ Սփյուռքների կարևորագույն գործառույթը մի կողմից ենթադրում է էթնիկ մշակույթների պահպանում, զարգացում և ամրապնդում, իսկ մյուս կողմից էլ` հայրենիքի հետ մշակութային կապերի անընդհատ պահպանում։ Շատ սփյուռքների համար այս գործառույթը կազմում է սփյուռքային կազմակերպությունների օրակարգերիկենտրոնական առանցքը։ Հայկական սփյուռքների համար ևս կարևորվում է այս գործառույթը, որը հատկապես հետաքրքրական է դառնում ինքնության հարցադրումների քննարկման ժամանակ։ Չնայած ներկա աշխարհաքաղաքական զարգացումներին,համաշխարհայնացման գործընթացներին, այնուամենայնիվ ՀՀ կողմից իրականացվող սփյուռքային քաղաքականության «հայապահպանում» բաղադրիչը ենթադրում էկոնկրետ տիպի ինքնության պարտադրում հայրենիքից դուրս գտնվող էթնիկ խմբիներկայացուցիչների համար։ Այսինքն, մշակութային կապերի պահպանման և զարգացման համատեքստում այդ պարագայում քննվում են հայ լինելու և հայ մնալուհարցադրումներ։ Այդ դեպքում անտեսվում են պետական ինքնությունից տարբերվող ընտրովի, բանակցային ինքնության ձևավորման հնարավորությունները, ինչըկարող է խնդրահարույց թվալ։ Սփյուռքի հաջորդ գործառույթը կապվում է էթնիկ խմբի սոցիալական իրավունքների պաշտպանության հետ։ Դեռևս նախորդ դարերից ի վեր սփյուռքներումստեղծվել և մինչ օրս ստեղծվում են տարաբնույթ կազմակերպություններ, որոնքուղղված են կոնկրետ սոցիալական գործառույթների իրականացմանը։ Այդ կազմակերպություններից շատերն այսօր արդեն մեծ ուշադրություն են դարձնում զբաղվածության, քաղաքական մասնակցության, միգրացիոն խնդիրներին։ Սփյուռքի սոցիալական գործառույթները վերաբերում են ինչպես հյուրընկալ հասարակությունումսեփական էթնոմշակութային միջավայրի ձևավորմանը, այնպես էլ հյուրընկալ հասարակության հետ բարիդրացիական հարաբերությունների ստեղծմանը։ Հենց այս գործառույթներն են պայմանավորում էթնիկ խմբի և գերակա էթնոսի միջև վստահելիկամ անվստահելի հարաբերությունների, պիտակավորող կարծրատիպերի ձևավորումը, տարածումը և ամրապնդումը հասարակական մակարդակում։ Սփյուռքի գործառույթների շարքում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնումտնտեսականը։ Պետք է նկատի ունենալ, որ այս գործառույթն իրականացնում են ոչ1 Տե՛ս van Hear N., էջ 49-50։ 2 Տե՛ս Sheffer G., Reis M., էջ 41։ բոլոր սփյուռքները։ Սա երկկողմանի գործընթաց է. առաջին հերթին այն վերաբերումէ օտար էթնիկ տարածություններում ազգային տնտեսական տարբերակվածությանարտահայտումներին, իսկ երկրորդ հերթին սփյուռքի տնտեսական գործառույթըկապվում է ինչպես հյուրընկալ հասարկություններում տնտեսության կոնկրետ ոլորտզբաղեցնելու, այնպես էլ հայրենիքում տնտեսության կոնկրետ ճյուղերում ներդրումներ անելու հետ։ Ստացվում է, որ սփյուռքն ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս իրականացնում է կապիտալի շրջանառման գործառույթը։ Տնտեսության կոնկրետ ոլորտ զբաղեցնելը ենթադրում է կոլեկտիվ մակարդակում կոնկրետտնտեսական գործունեության տնտեսական սուբյեկտ լինել։ Այստեղ խոսքը կարող էվերաբերել այնպիսի տնտեսական գործունեությանը, որը կապվում է ազգային հատուկ ապրանքների կամ ծառայությունների արտադրանքի հետ։ Պետք է նշել, որ լինում են դեպքեր, երբ սփյուռքի ներկայացուցիչները գործունեության կոնկրետ ոլորտներում զբաղեցնում են առաջատար, իսկ երբեմն էլ՝ մենաշնորհային դիրք։ Այդպիսիարտոնյալ դիրքերում եղել են նաև Արևելյան Եվրոպայի հայկական համայնքները,որոնք ներգրավված են եղել կաշվե, մետաղյա իրերի առևտրի ոլորտներում։ Գոյություն ունեն սփյուռքներ, որոնք ի զորու են իրականացնել քաղաքականգործառույթներ։ Վերջիններս արտահայտվում են առաջին հերթին լոբբիստականգործունեությամբ` նպատակ հետապնդելով ստանալ լրացուցիչ իրավունքներ և հնարավորություններ էթնիկ համայնքի անդամների համար։ Երկրորդ հերթին սփյուռքնկարող է լինել ընդդիմություն ինչպես հայրենիքի, այնպես էլ հյուրընկալ պետությանտեսանկյունից` հիմնելով համապատասխան ինստիտուտներ և կազմակերպություններ։ Երրորդ հերթին սփյուռքները կարող են իրենց ազդեցությունն ունենալ միջազգային հարաբերություններում։ Չնայած սփյուռքը այդ հարաբերություններում, բանակցային և որոշումների գործընթացներում չի կարող հանդիսանալ իրավականսուբյեկտ, այնուամենայնիվ իր ինստիտուտների և ներկայացուցիչների հետ մեկտեղունի գործունեության իր օրակարգը, որը, որպես ռեսուրս, քաղաքականություններմշակելով՝ կարող է ազդեցություն ունենալ նաև միջազգային հարաբերություններում։ Այդ իմաստով պատմության մեջ հրեական դեպքը դեռևս շարունակում է մնալ եզակիայն առումով, որ համաշխարհային մակարդակում կարելի է ասել, որ Իսրայելը որպեսպետություն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում և Եվրոպայում հրեական սփյուռքների երկարատև և նպատակաուղղված ջանքերի արդյունք է։ Սփյուռքագիտական մոտեցումներում տեղ են զբաղեցնում նաև վերջինիս ապակառուցողական գործառույթների վերաբերյալ վերլուծությունները։ Չնայած դրանքանմիջականորեն կապված չեն սփյուռքի գործունեության հետ, սխալ կլինի նաև էթնիկ հանցագործությունների ժխտումը։ Սփյուռքների ապակառուցողական գործառույթների վերաբերյալ մոտեցումները փորձում են ցույց տալ հենց վերոնկարագրյալիառկայությունը` երբեմն իրականությունը ներկայացնելով միակողմանիորեն։ Ասվածըենթադրում է, որ նման վերլուծությունները ևս ներկայացվում են մեթոդաբանականնացիոնալիզմի տեսանկյունից, քանզի դրանք չեն դիտարկում երևույթը ազգայինազատագրական պայքարի տեսությունների և մոտեցումների ներքո։ Վերջին գաղափարները և վերլուծությունները իրենց իսկ էթնիկ և ինքնության քաղաքականությունների վերանայման և վերամշակման հիմք են հանդիսանում հյուրընկալ հասարակությունների համար, ինչի ականատեսն ենք լինում ներկայումս։ Այսպիսով, սփյուռքագիտական արդի մոտեցումներում քննության առնելովիմաստաբանական փոփոխությունները և դրանք պայմանավորող գործոնները` հանգում են այն եզրակացության, որ ժամանակի ընթացքում տեղի են ունեցել հետազոտական օբյեկտի ինչպես նրբերանգային, այնպես էլ հայեցակարգային խորքային փոփոխություններ։ Այդ փոփոխությունների վրա իրենց ազդեցությունն են ունեցել ինչպես գիտական տարբեր ուղղություններում արտադրվող և շրջանառվող գիտականգիտելիքները, այնպես էլ հատկապես ոչ գիտական շրջանակներում երևույթի գերդիսկուրսիվությունը։ Սույն հոդվածում փորձեցինք պատմահամեմատական մեթոդի կիրառմամբ տեսական վերլուծության ենթարկել սփյուռքի` որպես էթնոսոցիոլոգիայիհետազոտական օբյեկտի առանձնահատկությունները։ Տեսական քննարկումներըհիմնված են այն դրույթի վրա, որ սփյուռքը բազմամակարդակ և բարդ իրողություն է,որը հասկանալու համար պետք է բնութագրել և փորձել առանձնացնել այն չափանիշները, որոնցով սա կտարբերվի մյուս սոցիալական ձևերից և կընդգծի վերլուծականհստակ շրջանակ։ Մյուս կողմից էլ երևույթի բազմամակարդակ էությունը հասկանալու համար առանձնացնվել և քննարկվել են սփյուռքի տիպեր ու գործառույթներ։ Հակոբ ՄաթևոսյանՍՓՅՈՒՌՔԸ ՈՐՊԵՍ ԷԹՆՈՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՕԲՅԵԿՏԲանալի բառեր՝ Սփյուռք, միգրացիա, դիսպերսիա, հայրենիք-կենտրոն, հյուրընկալ երկիր,պատկանելություն, հիբրիդ ինքնություն, սփյուռքային սերունդ։

Հոդվածը նվիրված է սփյուռքի` որպես սոցիոլոգիական արդի ուղղության հետազոտության օբյեկտի վերլուծությանը։ Այստեղ ներկայացված են «սփյուռք» հասկացության իմաստաբանական առանձնահատկությունները, հարաբերակցությունն այլ հասկացությունների հետ, ինչպես նաև փոփոխությունները ժամանակի ընթացքում։ Սփյուռքն իրենից ներկայացնում է բազմաշերտ և բազմամակարդակ երևույթ, ուստի հոդվածում տեղ են գտել նաև սփյուռքի հիմնական բնութագրիչների, չափանիշների, տեսակների և գործառույթների մասին վերլուծություններ։ Հոդվածում փորձ է արված վերլուծելու սփյուռքային (հիբրիդ) ինքնությունների ձևավորման գործընթացը որպես հետազոտության առարկա։

TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԳԱՄԱՆ ՏԵՍՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Ընդլայնելով Հայաստանում ժամկետները, ազատ ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները, մարդկանց շահերի առկայությունը, եկամուտները, տրանսպորտային «տեղեկատվական համակարգերի» բարելավումը, Հայաստանի Հանրապետությունում տուրիզմը համարվում է տնտեսության գերակայություն ՝ մի շարք սոցիալ-տնտեսական խնդիրների համար հնարավորությունների ստեղծում, տնտեսական աճի ապահովում և զբոսաշրջության միջազգային շուկային ինտեգրում: Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ոլորտը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, «Tourismբոսաշրջության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով, «Քաղաքացիական օրենսգիրք», «Աշխատանքային օրենսգիրք» և այլ իրավական ակտերով [1]: Tourismբոսաշրջության ոլորտի պետական ​​կարգավորումն իրականացնում է ՀՀ կառավարության լիազորված ղեկավար մարմինը, որը կարող է զարգացնել զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարների ուղղությունների վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնել ՀՀ կառավարություն, ինչպես նաև իրականացնել տուրիստական ​​[տեղեկատվական, գովազդային և հրատարակչական] գործունեություն: Հայաստան այցելած զբոսաշրջիկները հիացմունքով էին խոսում երկրի բացառիկ պատմաճարտարապետական ​​և բնական հարստությունների մասին: Ամերիկացի հայտնի նկարիչ Ռոքուել Քենթը գրել է. «Եթե ինձ հարցնեին, թեմեր այն մոլորակի վրա, որտեղ կարելի է ավելի շատ հրաշքներ հանդիպել, ես նախ կտայի Հայաստան անունը: Ակամայից այդ փոքրիկ անկյունում կարող ես հանդիպել այնպիսի հուշարձանների, այնպիսի մարդկանց, ովքեր կարող են դառնալ ամբողջ աշխարհի զարդն ու հպարտությունը: Կեցցե՛ք դուք երեք անգամ, հայոց երկիր, տաղանդների օրրան, հրաշագործների օրրան: » Ըստ Հայաստանում Լիբանանի դեսպան ibիբրալ Բհուտո arաարի, «Հայաստանը զբոսաշրջության համար գրավիչ, եզակի երկիր է, հատկապես իր անվտանգությամբ և կայունությամբ» (Jibrail Butros Jaar 2005): Ըստ ավստրիական «Հայաստանը քաղաքակրթության բնօրրանն է, Հին աշխարհի առաջատար և զարգացած երկրներից մեկը» (Ֆրանց Վիկտոր Վերֆել 1933): Հումանիստ Ֆրանց Վերֆել, գրող, Աշխատությունը ուսումնասիրել է Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ռեսուրսները, դրանց առանձնահատկություններն ու օգտագործման ուղղությունները, առաջարկել է անհրաժեշտ քայլեր, որոնք պետք է ձեռնարկվեն պետության կողմից զբոսաշրջության արդյունավետ կազմակերպման և հետագա զարգացման համար: ՀՀ մարզերում զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների զարգացման համար անհրաժեշտ նախադրյալներ կան `պայմանավորված բնական, պատմամշակութային, սոցիալ-տնտեսական ռեսուրսներով: Հայաստանն ունի յուրահատուկ մշակույթ ՝ ճարտարապետություն, գրականություն, երաժշտություն, պար: Գոյություն ունեն ավելի քան 24,000 պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք հնարավորություն են տալիս զարգացնել ճանաչողական տուրիզմը [1, 5]: Հայաստանին բնորոշ լանդշաֆտային բազմազանություն: Հաշվի առնելով այս փաստը ՝ մենք կարող ենք զարգացնել էկոտուրիզմը Հայաստանում ՝ արկածային տուրիզմ ըստ սեզոնի: Օրինակ ՝ ձմռանը Գեղամա լեռների ձյունապատ գագաթները նպաստում են ձմեռային հանգստի և դահուկների դահուկներին, իսկ ամռանը բարձր լեռնային բնապատկերը թույլ է տալիս արշավել, լեռնագնացություն, լեռնագնացություն և այլն: Հայաստանում կա 3 պետական ​​արգելոց (Խոսրով, Շիկահող, Էրեբունի), 26 սրբավայրեր, 4 ազգային պարկեր ՝ Սան, Ար-իկ, Արփա, Դիլիջան: Միևնույն ժամանակ, պետական ​​վերահսկողություն սահմանել բնական ռեսուրսների պահպանության նկատմամբ, իրականացնել բնական հուշարձանների հայտնաբերում և նոր հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծում [4]: Վայոց ձորի մարզի երկրաֆորֆոլոգիական պայմանները և կլիմայական պայմանների բազմազանությունը հնարավորություն են տալիս զարգացնել մարզական տուրիզմը: Օրինակ ՝ ձմռանը կարող եք հիմնել սպորտային բազաներ, կարճաժամկետ հանգստի օբյեկտներ, և կազմակերպել դահուկներ, սահնակներ, ավիացիոն մրցումներ, իսկ ամռանը ՝ արշավներ, արշավներ անտառում, լեռնագնացություն դեպի Գանձակ, ինչպես նաև ջրային զբոսանավեր: , Իսկ ջրամբարների կառուցումը հնարավորություն կտա կազմակերպել «նավարկություն» և «ձկնորսություն»: Քարանձավային զբոսաշրջության մշակույթը կարող է հաստատվել տարածաշրջանում: Օրինակ ՝ Մոզրովի քարանձավը Հայաստանի բնական հրաշալիքներից մեկն է ՝ տարբեր երկրաբանական կազմավորումներով, բայց երկրաբանական և կլիմայական ազդեցությունների պատճառով քարանձավի մուտքը դարձել է շատ վտանգավոր: Փոխանակ արգելափակելու վթարները, մուտքը փակելով, կարող են որոշ ներդրումներ կատարվել, վերականգնել քարանձավը և քարանձավ տանող ճանապարհը: Ayերմուկը ՝ Վայոց Ձորի առողջարանային կենտրոններից մեկը, հայտնի է իր բարձրորակ հանքային ջրով, բայց Ամուլսարում հանքարդյունաբերության վերջին աշխատանքները կարող են հանգեցնել chemicalերմուկի ջրերի քիմիական աղտոտմանը: Բացի այդ, լինելով զբոսաշրջության կարևոր նշանակություն, ermերմուկ քաղաքը կապը հաստատում է այլ մարզերի հետ միայն ճանապարհային ճանապարհով: Միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու և բնակչության ակտիվ տեղաշարժն ապահովելու համար պետական ​​ներդրումների իրականացումը Zոդից Վարդենիսի լեռնաշղթայից մինչև ermերմուկ գերակայություն է `aերմուկ օդանավակայանը վերականգնելու համար երկաթգիծ ստեղծելը: Քաղաքում զբոսաշրջության զարգացումը կարելի է ապահովել մի քանի ուղղություններով. Նախկին քաղաքը վերափոխվել է միջազգային չափանիշներին համապատասխանող առողջապահական-ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոնի: Ստեղծել երիտասարդական ճամբարներ քաղաքում երիտասարդների համար: Կենտրոնը կարող է դառնալ ազգային և միջազգային մրցույթների կազմակերպման և անցկացման վայր, ինչը, իր հերթին, նպաստում է ոչ միայն արտագնա, այլև ներքին տուրիստական ​​հոսքերի աճին: Tat կենտրոնի զբոսաշրջային կենտրոնն իր կլիմայական պայմաններով, պատմամշակութային հարստությամբ և ավանդույթներով հեռանկարային դեր ունի Հայաստանում զբոսաշրջության զարգացման գործում: Տաթում զբոսաշրջության զարգացման համար առաջնահերթ խնդիր է Թաթվանի համալիրի վերականգնումը, Թաթվանի համալիրում նոր դպրոցի ստեղծում, մասնավորապես ՝ Թաթ համալսարանի վերականգնում, որը համայնքին հնարավորություն կտա դառնալ գիտակրթական կենտրոն, որտեղ ինչպես ՀՀ քաղաքացիները, այնպես էլ օտարերկրացիները կարող են իրենց հետազոտությունները կատարել: Գիտակրթական կենտրոնի վերականգնումը կնպաստի Տաթում զբոսաշրջության կրթական ուղղության ձևավորմանը և զարգացմանը: Կենտրոնում բարձրորակ ինտերնետ կապ ապահովել և ստեղծել բանկային ծառայությունների համակարգ: Ներկայումս Tat զբոսաշրջային կենտրոնը միացված է արտաքին աշխարհին ավտոմայրուղով, այդ պատճառով այն դառնում է առաջնահերթություն կենտրոնի զարգացման զբոսաշրջային գործունեության խթանման համար: Գորիսի օդանավակայանի վերականգնումը և Հալիձորի վրայով ճոպանուղու բարեկարգումը վանական համալիր մուտք գործելու համար կարող են նպաստել տրանսպորտային տուրիզմի շրջանում զբոսաշրջային դինամիկ շարժմանը: Հաշվի առնելով Թաթում վերջերս զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը, գիշերային հաստատությունների ստեղծումը կդառնա առաջնային, որը կունենա փորձառու աշխատակազմ, կապահովի բարձր մակարդակի ծառայություններ: Istsբոսաշրջիկներին հատկապես հետաքրքրում է երկրի էթնիկ մշակույթը, որը կարելի է ներկայացնել հյուրատների արտաքին «ներքին դիզայնի» միջոցով, ինչպես նաև միջոցառումներ կազմակերպել, որոնք կներկայացնեն հայ ժողովրդի կյանքը, ծեսերն ու տոները, պարը, երաժշտությունը: , արհեստներ, գորգագործություն, մանրանկարչություն: ատաղձագործություն, խոհանոց: Իր ժառանգությամբ, գույնով, պատմամշակութային Շիրակի մարզը, մասնավորապես ՝ Գյումրի քաղաքը, միշտ աչքի է ընկել իր հայտնի մարդկանցով, գեղեցիկ ու մաքուր բնությամբ, յուրահատուկ խոհանոցով: Տարածաշրջանային հնարավորությունները զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարները հսկայական են: Մարզում զբոսաշրջության ամենատարածված ճյուղը ճանաչողական տուրիզմն է, սակայն կան նախադրյալներ էկոլոգիական, գյուղական, արկածային, սպորտային և խոհանոցային տուրիզմը զարգացնելու համար: Buildingsբոսաշրջության տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող շենքերի, թանգարանների (տուն-թանգարաններ), մշակութային կենտրոնների, արհեստանոցների, արհեստանոցների, արհեստանոցների, քաղաքների և մարզերի բաղադրիչների վերաբերյալ տեղեկատվության ճիշտ ներկայացումը կդառնա զբոսաշրջության տեսանկյունից ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկը զբոսաշրջության զարգացում: «Կումայրի» արգելոցի առկայությունը և դրա ամբողջական վերականգնումը կնպաստեն քաղաքային տուրիզմի զարգացմանը, իսկ ավանդական սննդի փառատոների կազմակերպումը խթան կհանդիսանա խոհանոցային-խոհանոցային արշավներ կազմակերպելու մեծ հնարավորությունների համար: Կարելի է կազմակերպել էքսկուրսիաներ դեպի «Թռչկան» ջրվեժը, որը հյուսիսային Հայաստանի ամենագեղեցիկ բնական հրաշալիքներից է, Արփի լճի ուղղությամբ, էքսկուրսիաներ դեպի Ախուրյանի կիրճ-Ձոր-Անի քարանձավներ և այլ քարանձավային բնակավայրեր: Մարզում զբոսաշրջության զարգացման համար անհրաժեշտ է տեղեկացնել զբոսաշրջիկներին, կազմել տուր փաթեթներ, օգտագործել գովազդի համար տարբեր գործիքներ `բջջային հավելվածներ, սոցիալական կայքեր, բուկլետներ և այլն: զարգացում. Տարածաշրջանային տուրիզմ Հաշվի առնելով տարեցտարի Հայաստան ժամանող զբոսաշրջիկների թվի աճը, ենթակառուցվածքների բարելավումն ու վերականգնումը, ծառայությունների բարձր մակարդակն ապահովելու համար տեխնոլոգիական նորարարությունների օգտագործումը դառնում են գերակա խնդիր: Տրանսպորտային երթուղիների մատչելիությունը բարձրացնելու համար զբոսաշրջային վայրերում հնարավոր է ունենալ օտարալեզու ուղեցույցներ: Վերոնշյալ խոչընդոտները հաղթահարելու, Հայաստանում զբոսաշրջության համաչափ զարգացում ապահովելու համար պետական ​​քաղաքականությունը կարող է ուղղված լինել Հայաստանի նպատակակետին: • Միջազգային ասպարեզում, Հայաստանը, որպես զբոսաշրջիկ գրավիչ այցելու, երկրի դրական զբոսաշրջությունը և զբոսաշրջության ոլորտը նպաստում են նրա արտաքին ներդրումներին: ազդեցություն ունի տնտեսության այլ ճյուղերի (արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, կրթություն) վրա: ներկայացում • Բացի ավանդական ուղղություններից (պատմական, մշակութային, առողջարանային) ՝ նպաստել զբոսաշրջության նոր ուղղությունների (էկոտուրիզմ, ագրոտուրիզմ, ծայրահեղ տուրիզմ, գործնական այցեր) զարգացմանը, ինչը Հայաստանը կդարձնի ավելի գրավիչ երկիր և՛ զբոսաշրջության, և՛ ներդրումների տեսանկյունից: • Տրանսպորտային համակարգ մուտքի ապահովում: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է ընդլայնել օդային ճանապարհային ցանցը, ոլորտում պայմանագրեր կնքել հայտնի ավիաընկերությունների հետ: • tourismբոսաշրջության ծառայություններ մատուցող ընկերությունների, զբոսավարների, ուղեկցորդների, տուրօպերատորների և գործակալների լիցենզավորում, ինչպես նաև սպառողների պաշտպանություն: • Արվեստի և մշակույթի կազմակերպությունների հետ սերտ համագործակցություն, քանի որ անհրաժեշտ է նրանց օգնել պահպանել և ընդլայնել արվեստը, երաժշտությունը, արհեստները, խոհանոցը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] ՀՀ «Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ» 13.02.2008, URL: http: //mineconomy.am/media/2017/03/1454.pdf (Հղումը ՝ 02.05.2019): [2] Tourismբոսաշրջության և զբոսաշրջության մասին ՀՀ օրենք, Երևան 2003, URL: https: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=64659 (Հղումը ՝ 02.05.2019): [3] «Հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք, Երեւան 2006, URL: https: //www.arlis.am/documentview.aspx?docID=29624 (Հղումը կատարվել է 05.04.2019): [4] ՀՀ օրենք «Շրջակա միջավայրի վերահսկողության մասին», Երեւան 1998, URL: https: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=73116 (Հղումը կատարվել է 05.04.2019): [5] «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների օգտագործման և պատմական միջավայրի պահպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, Երևան 1998, հասանելի է ՝ URL: https: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=38019 (Հղումը ՝ 22.04.2019) [5] Շ. Հարությունյան, «Tourismբոսաշրջության արդյունաբերություն և աշխարհագրություն», Երևան, 2004, էջ. 130 Օֆելյա Գալստյան URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Տուրիզմի ռեսուրս, կայուն զարգացում, զբոսաշրջային ներուժ, կառավարում, պետական ​​քաղաքականություն: ։

Աշխատանքում ներկայացված է Հայաստանի զբոսաշրջության արդի վիճակը, ուղենշված է անհրաժեշտ քայլերը` ոլորտի հետագա զարգացման համար։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսների արդի վիճակը և պետական քաղաքականության դերն ու գործառույթները՝ ուղղված զբոսաշրջոթյան ոլորտի հետագա զարգացմանը։ Արդյունքում պարզվեց, որ ՀՀ-ում առկա զբոսաշրջային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումն ու պետության կողմից իրականցվող մարքետինգային քաղաքականությունն` ուղղված Հայաստանի գրավիչ զբոսաշրջային դեստինացիայի ներկայացմանը, նպաստում են երկրի ճանաչելության բարձրացմանը, միջազգային զբոսաշրջային շուկայում ամուր դիրքերի գրավմանն ու կայուն զբոսաշրջային հոսքերի ապահովմանը։

ՊՈԼԻԱՄԻՆՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸԼՅԱՐԴԻ ԱՐԳԻՆԱԶԻ ԻԶՈՖԵՐՄԵՆՏՆԵՐԻ ԱՐԳԵԼԱԿՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿՆերածություն։ Պոլիամինները բջջի անփոխարինելի բաղադրիչներ են, որոնքազդեցության լայն սպեկտր ունեն [14]։ Դրանց կենսասինթեզի նախանյութը L-օրնիթին ամինաթթուն է, որը առաջանում է L-արգինին ամինաթթվից` արգինազ ֆերմենտի միջոցով [16]։ Օրնիթինից օրնիթին դեկարբօքսիլազի միջոցով սինթեզվում էպուտրեսցին պոլիամինը, որից հետո սպերմիդին և սպերմին սինթազների միջոցովայն վեր է ածվում սպերմիդինի, ապա սպերմինի [13, 15]։ Պոլիամինները հանդիպումեն գրեթե բոլոր էուկարիոտների և պրոկարիոտների բջիջներում [17]։ Դրանք փոքրմոլեկուլային զանգված ունեցող պոլիկատիոնային բնույթի միացություններ են, ինչըպայմանավորում է դրանց կենսաբանական ազդեցության բազմազանությունը [9, 11,12]։ Պոլիամինների կենսասինթեզի մեխանիզմի վերաբերյալ կան չպարզաբանվածկողմեր։ Մասնավորապես, պարզաբանված չէ այն հարցը, թե որ արգինազն է մասնակցում պոլիամինների կենսասինթեզի պրոցեսում [1]։ Բնության մեջ գոյությունունեն արգինազի երկու իզոձևեր։ Մեկը` ուրեոթելիկ արգինազը, որը հանդիպում էուրեոթելիկ օրգանիզմների լյարդում և հանդիսանում է ամոնիակի չեզոքացմանգլխավոր մեխանիզմի` օրնիթինային ցիկլի վերջին ֆերմենտը, մյուսը` ոչ ուրեոթելիկարգինազը, որն ունի կենսաբանական լայն տարածվածություն, ներկայացված է գրեթե բոլոր օրգանիզմներում և հյուսվածքներում, չի մասնակցում ամոնիակի չեզոքացմանը և ունի յուրահատուկ դեր բջջի մետաբոլիզմում [5, 8]։ Մասնավորապես, եզրակացվեց, որ ոչ ուրեոթելիկ արգինազը մի կողմից ներգրավում է արգինինի ածխաջրածնային կմախքը պրոլինի, պոլիամինների, գլուտամատի կենսասինթեզում` ապահովելով վերջիններիս կենսասինթեզի պրոցեսները արգինինի հիդրոլիզի հետևանքովառաջացած օրնիթինով, մյուս կողմից սահմանափակում է արգինինի ներգրավմանհնարավորությունները NO-ի կենսասինթեզում, միատեղակալված գուանիդինայինմիացություններում (ինչպիսին է գլիկոցիամինը), ինչպես նաև հիստոնների արգինինով հարուստ ֆրակցիաներում [1]։ Ներկայումս խնդիր է դրվել պարզաբանել պոլիամինների կենսասինթեզում մասնակցող արգինազի բնույթը (ուրեոթելիկ, թե ոչուրեոթելիկ) [6, 7]։ Պետք է նշել, որ պոլիամինների հետ առնչվող արգինազի բնույթիմասին գրականության տվյալները սակավաթիվ են, ունեն բացթողումներ և շատ դեպքերում հակասական են։ Չնայած հրատարակված են մի շարք գիտական հոդվածներ,որոնք վերաբերում են պոլիամինների և արգինազի փոխհարաբերություններին,դեռևս բացահայտված չէ արգինազի այն իզոֆերմենտը, որը օրնիթին է մատակարարում պոլիամինների կենսասինթեզի համար [12, 17]։ Մենք ենթադրում ենք, որ պոլիամինների կենսասինթեզի համար անհրաժեշտ օրնիթինը առաջանում է ոչ ուրեոթելիկ արգինազի ազդեցությամբ, մինչդեռ ուրեոթելիկ արգինազը օրնիթին է տրամադրում միզանյութի սինթեզի համար։ L-արգինինից NO-ի և ցիտրուլինի առաջացմանճանապարհին գոյացող միջանկյալ միացությունը` NG-հիդրօքսի-L-արգինինն է [10]։ Ցույց է տրված, որ NG-հիդրօքսի-L-արգինինը արգելակում է բոլոր ոչ ուրեոթելիկ իզոֆերմենտներին և բոլորովին չի ազդում ուրեոթելիկ իզոֆերմենտի վրա [1]։ Այդ իսկպատճառով այն օգտագործվել է ոչ ուրեոթելիկ արգինազի ակտիվության փոփոխության ֆոնի վրա պոլիամինների քանակության փոփոխության գնահատման համար։ Նյութեր և մեթոդներ։ Կենդանիներ և ռեակտիվներ։ Հետազոտման օբյեկտ ենծառայել լաբորատոր սպիտակ արու առնետները (200-220 գ)։ Առնետները պահվել են23±2 °C ջերմաստիճանում, 12 ժ. օրական լուսավորվածության պայմաններում,ստանդարտ սննդակարգով։ Կենդանիները անզգայացվել են, որից հետո գլխատվել։ Փորձի ընթացքում օգտագործվել են սպերմինի տետրահիդրոքլորիդ, պուտրեսցինիդիհիդրոքլորիդ, սպերմիդինի տրիհիդրոքլորիդ, 2,3-բութանդիnն մոնօքսիմ և ԿՄցելյուլոզ (Sigma Aldrich Co. Ltd. (Taufkirchen, Germany))։ Պոլիամինների որոշումը նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի մեթոդով։ Ուսումնասիրվող հյուսվածքը հոմոգենիզացիայի է ենթարկվում 5 %-ոց HC1O4-ի սառը լուծույթում`100 մգ/մլ հարաբերակցությամբ [6]։ + 4 °C-ում 1 օր էքստրակցիայի ենթարկելուց հետո փորձանմուշները ցենտրիֆուգվում են 15.000g x 20 րոպե +4 °C-ում։ 200 մկլHC1O4-ի էքստրակտին ավելացվել են 400 մկլ դենսիլքլորիդի թարմ պատրաստվածլուծույթ (5 մգ 1 մլ ացետոնի մեջ) և նատրիումի կարբոնատի 200 մկլ HC1O4-ին համապատասխան մոլյարությամբ լուծույթ։ Պոլիամինների և դենսիլքլորիդի միջև ռեակցիան կանգնեցվում է 100 մկլ պրոլինի լուծույթով (100 մգ/մլ) և դրվում ինկուբացիայի30 րոպե։ Դենսիլպոլիամինները էքստրակցիայի են ենթարկվում 0.5 մլ էթիլացետատով և խառնվում 30 վայրկյան։ Ստանդարտը պատրաստելու համար քայլերը կատարվում են նույն ձևով` պատրաստվում է պոլիամինների խառնուրդ՝ յուրաքանչյուրից վերցնելով 20 նՄ։ 50 մկլ դենսիլպոլիամինը կաթեցվում է քրոմատոգրաֆիկ թիթեղիկների (ПТСХ-АФ-В, սիլիկագել КСКГ, ՌԴ) նախաադսորբցիոն հատվածում։ Քրոմատոգրաֆիան կատարվել է՝ օգտագործելով քլորոֆորմ/տրիէթիլամին (25/2, V/V)շարժուն ֆազը։ Քրոմատոգրաֆիայից հետո դեղնաշագանակագույն կետերը պոկվումեն թիթեղներից և լուծվում 2մլ էթիլացետատի մեջ։ Պոլիամինների քանակությունըորոշվում է սպեկտրաֆոտոմետրիկ եղանակով` 505 նմ երկարության ալիքի տակ (Genesys 10, Thermo Scientific, USA)։ RF արժեքները որոշվում են հետևյալ բանաձևով`կետի թռիչքի երկարություն/ֆազի թռիչքի երկարություն։ Արգինազի իզոֆերմենտների անջատում և մաքրում։ Սեֆադեքս G-150-ով լցվածաշտարակի (2,5×50 սմ) վրա ավելացվել է առնետի լյարդի (0,5%) հոմոգենատիվերնստվածքը (հոմոգենիզատոր Potte - Elvehjem Glass, Germany), որը ստացվել է1500 g 10 րոպե ցենտրիֆուգումից հետո` սառը պայմաններում (ЦЛР-1, ՌԴ) [2, 3]։ Հոմոգենիզացիան կատարվել է 0,2M գլիցինային բուֆերում (pH-9.5)։ Աշտարակըհավասարակշռվել է ֆոսֆատային բուֆերով (pH-7.2)։ Հավաքվել է 40 ֆրակցիա։ Հելֆիլտրացիայի միջոցով ստացված առնետի լյարդի իզոֆերմենտներ պարունակողֆրակցիաները անցկացվել են ԿՄ-ցելյուլոզով լցված աշտարակի վրա (1,5×35 սմ)։ Գրադիենտային էլյուցիան կատարվել է KCl-ի 0,05M, 0,1M, 0,15M, 0,2M և 0,25M լուծույթներով։ Հավաքվել է 32 ֆրակցիա։ Ֆրակցիաները (4 մլ) հավաքելուց հետո յուրաքանչյուրի մեջ որոշվել է արգինազի ակտիվությունը Արչիբալդի մեթոդով, և կատարվել է սպիտակուցների քանակական անալիզ 280 նմ ալիքի երկարության տակ(Genesys 10, Thermo Scientific, USA)։ Արգինազի ակտիվության որոշման կոլորիմետրիկ մեթոդ։ Պատրաստվել է հետազոտվող հյուսվածքի 10 %-ոց հոմոգենատ, որը ցենտրիֆուգվել է 3000 պտ/ր, 10 րոպե0-4 °C [4]։ Անջատված վերնստվածքը ծառայում է որպես ֆերմենտի աղբյուր։ Պատրաստվել են փորձնական և ստուգիչ տարբերակներ։ Փորձնական տարբերակի փորձանոթում ավելացվել է 1.5 մլ գլիցինային բուֆեր, 0.5 մլ վերնստվածք, 0.2 մլMnCl2×4H2O, 0.4 մլ L-արգինին։ 2.6 մլ ծավալով ստուգիչ և փորձնական տարբերակները ինկուբացվել են ուլտրաթերմոստատում (ՌԴ, 1982 թ.) 37 °C 60 րոպե, անընդհատթափահարելով։ Ֆերմենտային կատալիզը դադարեցվել է 1 մլ 20 % ԵՔՔ-ի ավելացմամբ։ Անջատված վերնստվածքում որոշվել է կատալիզի վերջնական արգասիք միզանյութը` Արչիբալդի մեթոդով (1949)։ Փորձանոթների մեջ ավելացվել է 2.5 մլ թթվայինխառնուրդ, 1 մլ վերնստվածք, 0.2 մլ 3 % ԴԱՄՕ և եռացվել է մթության մեջ, ջրայինբաղնիքում 45 րոպե։ Ստացված դեղնավուն գույնի ինտենսիվությունը չափվել էսպեկտրաֆոտոմետրով (Genesys 10, Thermo Scientific, USA) 478 նմ երկարության ալիքի տակ։ Ֆերմենտի ակտիվությունը գնահատվել է սինթեզված միզանյութի միկրոմոլերով` հաշված 1 մլ ֆրակցիայում, 1 րոպե կատալիզի ընթացքում։ Ֆերմենտների ինկուբացիոն միջավայր ավելացվել է 0,2 մկՄ քանակությամբ NG-հիդրօքսի-L-արգինին [10]։ Արդյունքների մշակում Statistica 10 (StatSoft) ծրագրով։ Ստացված արդյունքներըներկայացված են միջին±ստանդարտ շեղում (M±SD) արժեքներով։ Արդյունքներըանալիզի են ենթարկվել Student t-test-ի (single sample) միջոցով։ Արդյունքներ և քննարկում։ Տվյալ աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ևլյարդումպարզաբանել պոլիամինների քանակության փոփոխությունը առնետինորմայում և NG-հիդրօքսի-L-արգինինի (NOHA) միջոցով ոչ ուրեոթելիկ արգինազիարգելակումից հետո։ Սեֆադեքս G-150-ով հել-ֆիլտրացիայից հետո լյարդի սպիտակուցային և արգինազային ակտիվության սպեկտրը ներկայանում է երկու գագաթներով` 13 և 25ֆրակցիաներում։ 13-րդ ֆրակցիայում պարունակվող իզոֆերմենտը ուրեոթելիկ արգինազն է, իսկ 25-րդ ֆրակցիայում` ոչ ուրեոթելիկ իզոձևը (ոչ ուրեոթելիկ արգինազ1-ին)։ Նախորդ հետազոտություններում հաստատված է, որ առնետի լյարդի բարձրամոլեկուլային ֆրակցիան ԿՄ-ցելյուլոզով իոնափոխանակային քրոմատոգրաֆիայիմիջոցով ֆրակցիոնացնելիս բաժանվում է երկու հստակ գագաթների. առաջինը`ցածր ֆերմենտատիվ ակտիվությամբ, երկրորդը` բարձր [1, 6, 7]։ Վերջինս մի շարքֆիզիկա-քիմիական հատկություններով (Km, Mn2+-ի ազդեցություն, մոլեկուլայինզանգված, ներբջջային տեղադրվածություն, հորմոնալ ինդուկցիա) հանդիսանում էարգինազի ուրեոթելիկ իզոֆերմենտը, իսկ առաջինը` ոչ ուրեոթելիկ։ Ելնելով նշվածփաստից` հել-ֆիլտրացիայից հետո կատարվել է լյարդի բարձրամոլեկուլային իզոէնզիմի ֆրակցիոնացիա ԿՄ-ցելյուլոզով։ Իոնափոխանակային քրոմատոգրաֆիայիցհետո ստացվում է արգինազի երկու գագաթ` համապատասխանաբար 8-րդ և 21-րդֆրակցիաները։ 8-րդ ֆրակցիան պարունակում է արգինազի ոչ ուրեոթելիկ իզոէնզիմը (ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 2-րդ), իսկ 21-րդը` ուրեոթելիկ իզոձևը [2]։ Լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 1-ի ինկուբացիոն միջավայր NOHA-ի 0.2 մկՄքանակության ավելացման դեպքում ֆերմենտը արգելակվում է 8,5 %-ով, ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 2-րդի ագելակումը կազմում է 27,48 %, իսկ ուրեոթելիկ արգինազը արգելակվում է 1,3 %-ով (նկ. 1)։ Վերջինս ցույց է տալիս, որ ուրեոթելիկ արգինազը չիարգելակվում NG-հիդրօքսի-L-արգինինով, կամ արգելակումը աննշան է, որը կարող էլինել ֆերմենտի մասնակի մաքրման արդյունք։ Այնուհետև հետազոտությունները ուղղված են եղել ոչ ուրեոթելիկ արգինազիարգելակման ֆոնի վրա պոլիամինների քանակության փոփոխության դիտարկմանը։ Հել-ֆիլտրացիայից և իոնափոխանակային քրոմատոգրաֆիայից հետո ստացվածֆրակցիաներում (նորմայում և NOHA-ով արգելակումից հետո) նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի (ՆՇՔ) միջոցով որոշվել է պոլիամինների քանակությունը (նկ. 2, աղ. 1)։ Նկար 1. Լյարդի ուրեոթելիկ և ոչ ուրեոթելիկ արգինազների ակտիվությունը նորմայում ևNOHA-ի ազդեցությունից հետո, p<0,05; n=7. * - լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 1-իակտիվություն նորմայում, ** - ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 1-ի ակտիվություն NOHA-իազդեցությունից հետո, x – լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 2-ի ակտիվություն նորմայում, xx – ոչուրեոթելիկ արգինազ 2-ի ակտիվություն NOHA-ի ազդեցությունից հետո, + - լյարդի ուրեոթելիկարգինազի ակտիվություն նորմայում, ++ - լյարդի ուրեոթելիկ արգինազի ակտիվություն NOHAի ազդեցությունից հետոԲացահայտվել է, որ ոչ ուրեոթելիկ արգինազի երկու իզոֆերմենտների արգելակման դեպքում էլ տեղի է ունենում պոլիամինների քանակության նվազում (աղ. 1, նկ.2)։ Վերջինս թույլ է տալիս ենթադրելու, որ պոլիամինների սինթեզի առաջին ֆերմենտը` օրնիթին դեկարբօքսիլազը, զրկվում է օրնիթինից, ինչը իր հերթին բերում էպուտրեսցինի, սպերմինի և սպերմիդինի քանակի նվազմանը։ Ստացված արդյունքները հաստատում են, որ առնետի լյարդում պոլիամիններիսինթեզի համար անհրաժեշտ էնդոգեն օրնիթինի աղբյուրը հանդիսանում է ոչուրեոթելիկ արգինազի կողմից սինթեզված օրնիթինը։ Օրինաչափությունից որոշակի շեղում դիտվում է լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազ2-ի մոտ, որի արգելակման դեպքում սպերմին պոլիամինի քանակության փոփոխություն չի նկատվում։ Բացի այդ նկատվում է նաև այն, որ մյուս պոլիամինների քանակությունը նվազում է ավելի քիչ չափով, քան լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազ 1-ի դեպքում։ Տվյալ բացառությունն ուսումնասիրվում է, սակայն, լաբորատոր աշխատանքների արդյունքները հաշվի առնելով, կարող ենք նշել, որ պոլիամինների կենսասինթեզիհամար օրնիթինի գերադասելի աղբյուր համարվում է լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազի 1-ին իզոֆերմենտը։ Այդպիսի եզրակացություն կատարել թույլ են տալիս նախորդհետազոտությունների արդյունքները [5, 6]։ Պոլիամինների ազդեցությամբ լյարդի ոչուրեոթելիկ արգինազի առաջին իզոֆերմենտը արգելակվում է խառը տիպի արգելակման մեխանիզմով, իսկ ոչ ուրեոթելիկ արգինազի երկրորդ իզոֆերմենտը` անմրցակցային տիպի արգելակման մեխանիզմով։ Խառը տիպի արգելակման ժամանակպոլիամինները միանում են ինչպես ոչ ուրեոթելիկ արգինազին, այնպես էլ ոչ ուրեոթելիկ արգինազ-արգինին կոմպլեքսին, իսկ անմրցակցային տիպի արգելակման ժամանակ պոլիամիններ միանում են միայն ֆերմենտ-սուբստրատ կոմպլեքսին։ Այս հանգամանքը որոշակի առավելություն է տալիս լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազի 1-ին իզոֆերմենտին, ինչը կարող է հանգեցնել նման արդյունքի։ Ա Բ Նկար 2. ՆՇՔ լյարդում դենսիլ պոլիամինների համար նորմայում և NOHA-ի ազդեցությունիցհետո. N 25 ֆրակցիայում (Ա, Սեֆադեքս G-150-ով հել-ֆիլտրացիայից հետո) և N8ֆրակցիայում (Բ, ԿՄ-ցելյուլոզով իոնափոխանակային քրոմատոգրաֆիայից հետո) (p<0.05,n=5). SPM – սպերմին, SPD – սպերմիդին, PUT – պուտրեսցին, LNUA – լյարդի ոչ ուրեոթելիկարգինազ, NOHA - NG-հիդրօքսի-L-արգինին, RF արժեքներ նորմայի և NOHA-ի համար։ Ամփոփելով նշենք, որ լյարդի ոչ ուրեոթելիկ արգինազի իզոֆերմենտների արգելակման դեպքում տեղի է ունենում պոլիամինների քանակության նվազում։ Ելնելովստացված արդյունքից՝ կարող ենք եզրակացնել, որ կաթնասունների բջջում պոլիամինների սինթեզի համար անհրաժեշտ էնդոգեն օրնիթինի աղբյուրը հանդիսանում է ոչ ուրեոթելիկ արգինազի կողմից սինթեզված օրնիթինը։ Աղյուսակ 1. Պոլիամինների քանակությունը լյարդում հել-ֆիլտրացիայից և իոնափոխանակայինքրոմատոգրաֆիայից հետո նորմայում և ոչ ուրեոթելիկ արգինազի իզոէնզիմներիակտիվության վրա NOHA-ի ազդեցությունից հետո (p<0.05, n=5)։ Պոլիամիններիքանակությունը ներկայացված է նՄ պոլիամին 50 մկլ հետազոտվող լուծույթում. ՊԱ՝ պոլիամիններ, ՍՊՄ՝ սպերմին, ՍՊԴ՝ սպերմիդին, ՊՈՒՏ՝ պուտրեսցին, ԼՈՈՒԱ՝ լյարդի ոչուրեոթելիկ արգինազ, NOHA - NG-հիդրօքսի-L-արգինին։ ՊԱԼՈՈՒԱ1 նորմայումԼՈՈՒԱ1+NOHAԼՈՈՒԱ2 նորմայումԼՈՈՒԱ2+NOHAՊՈՒՏՍՊԴՍՊՄԲացի հիմնարար արժեքից, աշխատանքը կարող է ունենալ նաև կիրառականնշանակություն։ Ոչ ուրեոթելիկ արգինազի ակտիվության փոփոխությունը պաթոլոգիկ վիճակներում (քաղցկեղ, նեյրոդեգեներատիվ, աուտոիմուն և վիրուսային հիվանդություններ) կարող է փոփոխել պոլիամինների քանակությունը` այդպիսով իսկ ազդելով հիվանդության ընթացքի վրա։ Մասնավորապես, օրնիթին դեկարբօքսիլազիակտիվության բարձրացումը և պոլիամինների քանակի աճը քաղցկեղի ժամանակ,որտեղ պոլիամինները հանդես են գալիս որպես աճի ֆակտոր [11, 12, 14], կարելի էկանխել ոչ ուրեոթելիկ արգինազի արգելակման միջոցով։ Միևնույն ժամանակ կենտրոնական նյարդային համակարգի նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների ժամանակ պոլիամինների (պահպանում են պոտենցիալների տարբերությունը, մասնակցումնեյրոմեդիատորների կենսասինթեզին և նեյրոնների վերականգնմանը [16, 17]) քանակի նվազումը կարելի է կանխարգելել ոչ ուրեոթելիկ արգինազի հորմոնալ և ոչ հորմոնալ ինդուկցիայի միջոցով։ ԳրականությունArchibald R., The colorimetric determination of urea / J. Biol. Chem., 1945, 167։ 507.Buniatian H., Davtian M., Urea synthesis in brain. J. Neurochem., 1966, 13։ 743-753.biosynthesis, NG-hydroxy-L-arginine։ implications for the regulation of nitric oxide biosynBiochem 269։ 4317-25, 2002.14. Moinard C., Cynober L., de Brandt J., (2005) Polyamines։ metabolism and implications inhuman diseases. Clin Nutr 24։ 184-197.15. Morris S., Recent Advances in Arginine Metabolism։ Roles and Regulation of the Arginases.16. Pegg A., McCann P., Polyamine metabolism and function. Am J Physiol 1982, 243։ C212J 376 (Pt 1)։ 1-14.Մարիամ Սարգսյան, Նիկոլայ Ավթանդիլյան, Սուսաննա ԿարապետյանՊՈԼԻԱՄԻՆՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸ ԼՅԱՐԴԻԱՐԳԻՆԱԶԻ ԻԶՈՖԵՐՄԵՆՏՆԵՐԻ ԱՐԳԵԼԱԿՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԲանալի բառեր՝ պոլիամիններ, արգինազի իզոֆերմենտներ, նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիա։

Աշխատանքի նպատակն է NG-հիդրօքսի-L-արգինինի միջոցով ոչ ուրեոթելիկ արգինազի արգելակումից հետո կատարել պոլիամինների քանակության փոփոխության գնահատում։ Առաջին անգամ առնետի լյարդում պարզաբանվել է պոլիամինների քանակության փոփոխությունը ոչ ուրեոթելիկ արգինազի արգելակումից հետո։ Բացահայտվել է, որ ոչ ուրեոթելիկ արգինազի արգելակմանը զուգընթաց բջջում պակասում է նաև պոլիամինների քանակությունը։ Տվյալ աշխատանքը ցույց է տալիս, որ ոչ ուրեոթելիկ արգինազի նորագույն ֆունկցիան է պոլիամինների կենսասինթեզի կարգավորմանը մասնակցելը։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Ս. Ավետիսյանտ.գ.թ., դոց. Ա. ՈսկանյանԿլիմայի համամոլորակային փոփոխությունը բարդ և համալիր հիմնահարց է, որն իր բացասական հետևանքներով էական ազդեցություն ունիբնակչության բարեկեցության և տնտեսության զարգացման վրա։ Հարկ էնշել, որ վերջին տարիներին կլիմայի փոփոխությանն ուղղված հարմարվողականության միջոցառումներն զգալիորեն ակտիվացել են միջազգային,ազգային և տարածաշրջանային մակարդակներով։ Հայաստանի Հանրապետությունը ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխությանշրջանակային կոնվենցիան վավերացրել է 1993 թ., հանդես գալով որպեսՀավելված I-ում չընդգրկված երկիր։ Թեև ՀՀ-ի ջերմոցային գազերի արտանետումների մասնաբաժինը գլոբալ արտանետումներում կազմում էընդամենը 0.017%, այնուամենայիվ վերջինս կամավոր սկզբունքներովիրականացնում է արտանետումների կրճատման և, ընդհանրապես, կլիմայի փոփոխության մեղմմանն ուղղված միջոցառումներ1։ Բազմիցս շեշտադրել ենք, որ կանխատեսվող կլիմայական փոփոխությունների պայմաններում իրավիճակը կվաթարանա հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում, քանի որ երկիրը դասվում է հողագործության տեսանկյունից ծայրահեղ ռիսկային երկրների շարքին։ Կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված ջերմաստիճանի բարձրացումը, տեղումների քանակի նվազումը, վտանգավոր և անբարենպաստ հիդրոօդերևութաբանական ռիսկերի հաճախականացումը իրենց բացասական ազդեցություննկունենան ոլորտի կայուն զարգացման վրա։ 1 Միավորված ազգերի կազմակերպության շրջանակային Կոնվենցիա կլիմայի փոփոխության մասին, http։ //www.nature-ic.am/res/pdfs/conventions/UNFCCC_arm.pdf.Գյուղատնտեսության վրա կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցություններն են՝ հողերի բերրիության նվազում, ջրային պաշարների նվազում, մշակաբույսերի բերքատվության իջեցում, բույսերի հիվանդությունների տարածում, կենդանիների հիվանդության մեծացում, հիդրոօդերևութաբանական վնասակար երևույթների հաճախակիություն1։ Գյուղատնտեսության համար հատկապես վտանգավոր են կարկտահարությունը, ցրտահարությունը, ուժեղ քամիները, ձնաբուքը, ջրհեղեղը,տեղատարափ անձրևը, որոնց գումարային դեպքերի քանակը ներկայացրել ենք գծապատկեր 1-ում։ Գծ. 1. ՀՀ-ում 2005-2014 թթ. ընթացքում տեղի ունեցած հիմնական տարերային աղետների գումարային դեպքերի քանակը2Վերլուծվող ժամանակահատվածում տարերային աղետների գումարային դեպքերի առավելագույնը դիտվել է 2014 թ.` 241 դեպք, իսկ նվազագույնը 2006 թ.` 83 դեպք։ Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ ցրտահարության դեպքերի թիվըզգալիորեն աճել է, ինչը պայմանավորված է Արարատյան դաշտում միջինտարեկան կտրվածքով ջերմաստիճանի բարձրացմամբ, որն առավել նկատելի է մարտին, որով և պայմանավորված՝ վեգետացիան վաղ է սկսվում,ուստի՝ ապրիլին ջերմաստիճանի կտրուկ նվազումը բերում է ցրտահարության դեպքերի ավելացման։ Հորդառատ տեղումներով և կարկուտով օրերի թիվն ավելացել է, ինչը պայմանավորված է հորդառատ տեղումների ևկարկտաբեր ամպամածություն ձևավորող բարձրադիր ցիկլոնների ներթափանցման հաճախակիացմամբ3։ Հարկ է նշել, որ գյուղատնտեսության ոլորտում ցանկացած ցնցումսոցիալական և ֆինանսական բացասական հետևանքներ է ունենում թե՛բնակչության կենսամակարդակի և թե՛ երկրի մակրոտնտեսական ցուցանիշների վրա։ Իհարկե, բնական ռիսկերի հասցրած վնասները մեղմելու1 Ավետիսյան Ս., «Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության հրատապխնդիրներ», Եր.։ Տնտեսագետ, 2014։ 2 Գծապատկերը կազմվել և հաշվարկները կատարվել են ՀՀ տարածքային կառավարման ևարտակարգ իրավիճակների նախարարության, ինչպես նաև ՀՀ ԱՎԾ-ի տվյալների հիմանվրա։ 3 Կլիմայի փոփոխության երրորդ ազգային հաղորդագրություն։ Երևան, «Լուսաբաց» հրատարակչություն, 2015, 64 էջ։ նպատակով պետությունը փորձում է որոշակի օգնություն տրամադրելտարերային աղետներից տուժած գյուղացիներին, սակայն ՀՀ պետականբյուջեի հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են և, որպես կանոն,կորուստներն ամբողջովին չեն փոխհատուցվում։ Շատ դեպքերում գյուղացիներն ստիպված են լինում զբաղվել արտագնա աշխատանքով, որպեսզիկարողանան հնարավորինս ապահովել ընտանիքի նվազագույն ֆինանսական ծախսերը, իսկ գյուղատնտեսական վարկերի առկայության դեպքում`նաև մարել վարկի մայր գումարը և տոկոսները։ Որոշ տնտեսավարողներհրաժարվում են զբաղվել գյուղատնտեսական գործունեությամբ` նպաստելով առանց այն էլ մեծ թվով անմշակ հողերի ավելացմանը։ Որպես կլիմայի փոփոխության նկատմամբ գյուղատնտեսության դիմակայությունը բարձրացնելուն ուղղված միջոցառում՝ առաջարկում ենքկիրառել փոխադարձ ապահովագրական համակարգի հնարավորությունները։ Գյուղատնտեսության ոլորտում ռիսկերի կառավարման գործիքներըբաժանվում են երկու խմբի` ֆերմերների մակարդակում իրականացվողմիջոցառումներ և ռիսկի փոխանցման հետ կապված միջոցառումներ։ Երկրորդ խմբին են դասվում պետական հետաղետային օգնությունները,ապահովագրությունը և փոխադարձ ապահովագրությունը1։ ՆերկայումսՀՀ-ում գործող ոչ մի ապահովագրական ընկերություն գյուղատնտեսության ապահովագրության պայմանագրեր չեն կնքում, որի պատճառներըտարբեր են (ոլորտի ռիսկայնության բարձր մակարդակը, պետականաջակցության բացակայությունը, օրենսդրական դաշտի անկատարությունը և այլն)։ Պետական ապահովագրական ընկերության հիմնադրումը ևսկլիմայական փոփոխություններին հարմարվողականությանլավագույնտարբերակը կարող է լինել. դրան անդրադարձել ենք մեր նախորդ հոդվածներից մեկում2։ Փոխադարձ ապահովագրությունը ռիսկի կառավարման փորձարկված գործիքներից է, որը կիրառվել է դեռևս 17-րդ դարում։ Հրդեհի ռիսկից առաջին փոխադարձ ապահովագրական ընկերությունըԱՄՆ-ում հիմնադրվել է 1752 թ., իսկ կյանքի փոխադարձ ապահովագրության առաջին ընկերությունը Մեծ Բրիտանիայում` 1762 թ.3։ Փոխադարձապահովագրության էությունն այն է, որ ապահովադիրները միևնույն ժամանակ հանդես են գալիս որպես ընկերության հիմնադիրներ։ Նշենք, որ ՀՀ-ում փոխադարձ ապահովագրության իրականացմանփորձ արվել է դեռևս 2005 թ.Սյունիքի մարզի Տոլորսի գյուղատնտեսականկոոպերատիվում, որտեղ կազմակերպվել է «Գյուղատնտեսական կենդանիների վնասների փոխհատուցման հիմնադրամ»։ Գյուղատնտեսականկենդանիների ռիսկերի կառավարման գծով մոնիթորինգի անցկացմանհամար մշակվեց հարցաթերթիկի ձևը։ Կատարված հաշվարկների միջոցով2 Ոսկանյան Գ., ՀՀ գյուղատնտեսության մեջ ապահովագրական համակարգի ներդրմանքաղաքականությունը։ // Ագրոգիտություն, 3-4, 2015. էջ 87-91։ 3 http։ //dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/839715.գյուղատնտեսական կենդանիների համար սահմանվել էին հետևյալ սակագները` կով` 3.5-4.5%, երինջ` 6.5-7.5%, ոչխար, այծ` 5.5-6.5%։ Կատարված աշխատանքների շնորհիվ՝ Տոլորսի կոոպերատիվում կազմակերպվեցփոխադարձ ապահովագրության փորձնական հիմնադրամ, որի միջոցով`1. Կոոպերատիվի 45 անդամներից 22-ը ապահովագրեցին իրենց գյուղատնտեսական կենդանիների մի մասը.2. Ապահովագրվեց 122 գյուղատնտեսական կենդանի։ Ծրագրի իրականացման արդյունքներն էականորեն բարձր կլինեին,եթե 2006 թ. երաշտի պատճառով Տոլորսի կոոպերատիվի անդամները մեծվնասներ չկրեին1։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ փոխադարձ ապահովագրությունն ավելի դյուրին է կազմակերպել գյուղատնտեսական կոոպերատիվներում, քանի որ անդամներն այս դեպքում ունեն ընդհանուր շահ։ Այսգործընթացին միանշանակ կնպաստի նաև «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքը, որը երկար տարիների քննարկումներիցհետո ընդունվեց 2015 թ. դեկտեմբերի 21-ին։ Սակայն համայնքային մակարդակներում փոխադարձ ապահովագրության կազմակերպման նպատակով անհրաժեշտ է մշակել և գործողության մեջ դնել նաև «Փոխադարձապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը։ Նշենք, որ նմանատիպ օրենք գործում է մի շարք երկրներում, որոնցից է, օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնությունը2։ «Փոխադարձ ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը կներառի հետևյալ հիմնական դրույթները.- փոխադարձ ապահովագրության իրականացման կարգը,- փոխադարձ ապահովագրության օբյեկտները,- փոխադարձ ապահովագրության միության կանոնադրությունը,- փոխադարձ ապահովագրության միության անդամների իրավունքներն ուպարտականությունները,- փոխադարձ ապահովագրության միության անդամակցության դադարեցումը,- փոխադարձ ապահովագրության միության կառավարման մարմինները ևվերահսկող մարմինը,- փոխադարձ ապահովագրության միության տնօրենը,- միության գույքը,- ապահովագրավճարները,- ապահովագրական պահուստները և այլն։ Փոխադարձ ապահովագրությունն իրականացվելու է կամավոր եղանակով՝ միության կանոնադրության կամ ապահովագրության պայմանագրի հիման վրա։ Միությունը պարատավորվելու է ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու պարագայում փոխհատուցել իր անդամի կրածվնասները։ Փոխադարձ ապահովագրության միությունը կարող է ապահո1 Կիրակոսյան Կ., Գյուղատնտեսական կենդանիների փոխադարձ ապահովագրության կազմակերպումը, Խորհրդատվություն ֆերմերին, Երևան, 2007, 43 էջ։ վագրել իր ստանձնած ռիսկը այն ապահովագրողի մոտ, ով ունի այդ դասիգծով լիցենզիա։ Ապահովագրության օբյեկտ կարող է հանդիսանալ միայնմիության անդամի գույքային շահերը։ Փոխադարձ ապահովագրական միության կանոնադրությունը հիմնադիր փաստաթուղթ է, որը հաստատվելուէ միության ընդհանուր ժողովում։ Փոխադարձ ապահովագրական միության կառավարման մարմիններնեն լինելու ընդհանուր ժողովը, խորհուրդը և գործադիր տնօրենը։ Իրստանձնած պարտավորությունները կատարելու համար միությունը պարտավոր է ձևավորել ապահովագրական պահուստներ, որոնց հաշվին կարող է իրականացնել ներդրումային գործունեություն` ՀՀ կենտրոնականբանկի կողմից սահմանված ուղղություններով և սահմանաչափերով։ Առաջարկում ենք ստեղծել պետական կառույց, որը համապատասխանխորհրդատվություն, տեխնիկական աջակցություն կտրամադրի այն կոոպերատիվներին կամ գյուղական համայնքներին, որոնք ցանկություն կունենան իրականացնելու փոխադարձ ապահովագրություն։ Այստեղ կարևորվում է նաև վերաապահովագրական պաշտպանվածության տրամադրման հարցը, քանի որ փոխադարձ ապահովագրության դեպքումբարձր է սիստեմատիկ ռիսկը։ Գոհար Ոսկանյան, Ծաղկանուշ ՄիրզոյանԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ՓՈԽԱԴԱՐՁԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ կլիմայի փոփոխություն, տարերային աղետներ,հարմարվողականություն, փոխադարձ ապահովագրություն։

Կլիմայի փոփոխություններով պայմանավորված աճել է տարրերային աղետների քանակը և մեծացել է դրանց տեղի ունենալու հաճախականությունը։ Սրանով պայմանավորված՝ անհրաժեշտություն է առաջանում կիրառել կլիմայի փոփոխությանն ուղղված համապատասխան գործիքները։ Որպես այդպիսի գործիք՝ հոդվածում հիմնավորվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման անհրաժեշտությունը։ Ներկայացվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման համար անհրաժեշտ իրավական ակտերի հիմնական դրույթները, ինչպես նաև միջոցառումների ցանկը։

ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԷԹԻԿԱԿԱՆ ՏԵՍՉՈՒՄՆԵՐԻ ՀԵՏ Հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց խնդիրները Ֆիզիկական միջավայրի անհասանելիության պատճառով հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ արհեստականորեն զրկվում են հասարակության մաս կազմելու իրենց իրավունքից: Արդյունքում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ իրական շփում ունենալու հնարավորություն չունենալով, ոչ հաշմանդամ մարդկանց մեծ մասի վերաբերմունքն այս սոցիալական խմբի նկատմամբ ձևավորվում է միայն կարծրատիպերի կամ սոցիալական առասպելների հիման վրա: Այդ պատճառով ընտանիքում հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ծնունդը կամ ընտանիքի անդամներից մեկի կողմից հաշմանդամություն ձեռք բերելը հաճախ ցնցում է ամբողջ ընտանիքի համար: Շատերը պարզապես չգիտեն, թե ինչպես վարվել իրավիճակի հետ: Լրատվամիջոցները հսկայական դեր ունեն հասարակության իրազեկման, կարծրատիպերը կոտրելու և մարդկանց նկատմամբ դրական վերաբերմունքի զարգացման գործում: Դրանք, իհարկե, կարող են նպաստել Հայաստանում բոլորի համար մատչելի հասարակության ձևավորմանը, հասարակություն, որը հավասարապես հոգ է տանում իր բոլոր անդամների մասին և երաշխավորում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների լիարժեք պաշտպանությունը: Այսօր ոլորտի պատասխանատուները և խնդրով զբաղվող կազմակերպությունները համաձայն են, որ հաշմանդամության թեման երբեք չպետք է դուրս մնա լրատվամիջոցների ուշադրությունից: Բայց միայն քանակի մասին խոսելը բավական չէ: Coverageածկույթի որակը գերակա է: Հաշմանդամության լուսաբանման սկզբունքները մշակվել են տարիների ընթացքում NGOԼՄ-ների հետ աշխատող հասարակական կազմակերպությունների կողմից 7: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնարար իրավունքները Էջ 6 Սարգսյան Ս., «Սոցիալական հարցերի մասին» ՀՀ օրենք, ձեռնարկ, ՀՀ կառավարություն, Ե., 2014, էջ: 1 http: //www.mlsa.am/home/index.php?home.7 Անդրեասյան Կ., ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության մասին երկրում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների վերաբերյալ, տարեկան զեկույց, Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ, Երևան , 2015, էջ. 114: http: //www.ombuds.am/: Դրանք հետևում են օրենսդրական բուրգին, որը բաղկացած է ՀՀ Սահմանադրությունից, «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքից: ՀՀ Սահմանադրության 14.1 հոդվածը սահմանում է հոդվածը: «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առաջ»: Հաշմանդամության, տարիքի կամ սոցիալական այլ հանգամանքների հիման վրա խտրականությունն արգելվում է: » «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածը սահմանում է. «Հաշմանդամություն ունեցող անձինք ունեն ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքներով սահմանված նույն իրավունքները, ազատությունները և պարտականությունները, ինչպես մյուս անձինք»: Լրագրողների համար առաջնահերթությունը պետք է լինի հաշմանդամություն ունեցող անձանց, նրանց շահերը ներկայացնող կազմակերպությունների համագործակցությունը, նրանց փորձի ուսումնասիրումը և ընդհանրացումը 8: Պետք չէ շատ կենտրոնանալ մարդու ֆիզիկական խնդրի վրա: Անհրաժեշտ է ցույց տալ մարդկանց հնարավորությունները, խոսել հասարակության լիիրավ անդամ դառնալու նրանց կարողության մասին: Կրթությունը, մասնագիտություն ստանալու հավասար հնարավորությունները, համապատասխան տեխնիկական պայմանները, սոցիալական ծառայությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձինք կարող են մեծ օգուտ բերել նրանց ընտանիքին և հասարակությանը: Հաճախ լրագրողն ու լրատվամիջոցը դառնում են վերջին ատյանը, որին դիմում է քաղաքացին ՝ հուսալով հասնել ճշմարտությանը և արդարությանը: Նման դեպքերում լրագրողը ստանձնում է քաղաքացու շահերի պաշտպանի դերը ՝ հորդորելով համապատասխան ատյաններին և պաշտոնատար անձանց ուշադրություն դարձնել խնդրին: Բացի այդ, լրատվամիջոցների լուսաբանումը ազդում է նաև հասարակական կարծիքի վրա: Հաշմանդամության ոլորտում իրականացվող սոցիալական քաղաքականությունն ուղղված է հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանությանը բոլոր բնագավառներում (իրավական, տնտեսական, բնապահպանական և այլն), հաշմանդամություն ունեցող անձանց հավասար հնարավորությունների ապահովում երկրի այլ քաղաքացիների հետ և կյանքի բոլոր ոլորտներում հավասար պայմանների ստեղծում: Առավելագույն հավասար պայմաններ ստեղծելու համար, բացի շրջակա միջավայր մուտքի ապահովումից, հնարավոր է նաև ամբողջությամբ կազմակերպել հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական, հոգեբանական և մասնագիտական ​​վերականգնումը, ինչը կնպաստի կրթության, զբաղվածության և սոցիալական գործունեության գործընթացին: հաշմանդամություն ունեցող անձանց: Հաշմանդամության թեման հիմնականում սխալ է մեկնաբանվում հայկական լրատվամիջոցների կողմից: 8 Ալավերդյան Ա., Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների և երիտասարդների ներգրավում, մեթոդական ձեռնարկ, Ունիսոն, Ե., 2010, էջ. 7 Սխալները շատ տարածված են, դրանք կրկնում են լրագրողների մեծ մասը: Շատ հաճախ, երբ երկար տարիների փորձ ունեցող լրագրողը լուսաբանում է այս թեմային վերաբերող իրադարձություն, մեզ թվում է, որ ոչ մի սխալ չի թույլ տրվի, մենք լսում ենք նյութը և վերջ, դրանով մենք բավարարված ենք: Այնուամենայնիվ, լավ լրագրող լինելու փաստը հաճախ բավարար չէ: Լրագրողը հաճախ բավականաչափ լավ չգիտի թեման. զեկույցում նա հաճախ է արտաբերում այնպիսի արտահայտություններ, որոնք ճիշտ չեն ինչպես էթիկապես, այնպես էլ իրավական առումով: Բոլորին թվում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրները լուսաբանելիս նրանք պետք է պատրաստեն խղճահարություն առաջացնող նյութ: Հիմնականում չկա դրական պատկեր, որը կկոտրի հասարակության կարծրատիպերը: Եվ մեր նպատակն է կոտրել այս բոլոր կարծրատիպերը, ապացուցել լրիվ հակառակը, գալ այն եզրակացության, որ եթե իրավական-էթիկական ոլորտում կան կանոններ, ապա դրանք պետք է կիրառվեն գործնականում: Առայժմ այդ ամենը թերի է: ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը, ինչպես նաև այլ նախարարություններ և վարչություններ, հաջողությամբ համագործակցում են հասարակական կազմակերպությունների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ `հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության բարձրացմանն ու ապահովմանն ուղղված սոցիալական ծրագրերի իրականացման գործում: առկա խնդիրները լուծելու համապարփակ մոտեցում: Քանի որ հասարակությունը տեղեկանում է լրատվամիջոցներից, և լրատվամիջոցները պատրաստում են բոլոր այն նյութերը, որոնք արտացոլում են մեր ներկայիս պատկերը, հատկապես խոցելի խմբերի դեպքում, լրագրողը իրավունք չունի սխալներ թույլ տալ, քանի որ այն ամենը, ինչ լսում են, պատճենվում է: Հասարակությունը կրթվում է նաև հեռուստատեսության միջոցով: Եվ շատ հաճախ հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասին խոսելիս օգտագործվում են հեռուստատեսությամբ արված սխալ արտահայտությունները: Այս խնդիրը լինելու է հայկական հեռուստատեսությունում, քանի դեռ իրավական դաշտը լուրջ քայլեր չի ձեռնարկում այս ուղղությամբ: Լրատվամիջոցների ներկայացուցիչն իրավունք չունի անտեղյակ լինել նման թեմա լուսաբանելիս: Հասարակության բոլոր այն շերտերը, որոնք որոշակի առնչություն ունեն այս ոլորտի հետ ՝ մամուլն, արդեն պարտավոր են քաջատեղյակ լինել այս ոլորտի իրավական-էթիկական նորմերին ՝ հաշվի առնելով հնարավոր հանգամանքը, որ տվյալ անձը չի համապատասխանում օրենսդրությանը: -էթիկական նորմեր: որը լուսաբանվել է և սխալ է, կարող է դատի տալ և պաշտպանել իր շահերը: Լրագրողները և մեդիա կազմակերպությունները կարող են ամրապնդել կամ թուլացնել կարծրատիպերը `ներկայացնելով տարբեր սոցիալական խմբեր համապարփակ կամ պարզ ձևով: Նրանք կարող են խթանել սոցիալական լարվածությունն ու բախումները, նպաստել խաղաղությանը, օգնել հասարակության յուրաքանչյուր խմբին պատշաճ վերաբերմունք և ուշադրություն դարձնելուն: Սոցիալական խնդիրները լուսաբանող լրագրողը պետք է ունենա գիտելիքներ թիրախային խմբերի, ինչպես նաև փորձագետների, սոցիալական աշխատողների, համայնքների խնդիրների և լեզվի մասին, որպեսզի խուսափի անգրագետ, միամիտ գրառումներից և խուսափի «պետական ​​աղբյուրների» ապակողմնորոշիչ հղումներից: Սոցիալական լրագրությունը պետք է ավելի շատ լուսաբանի իրավիճակի կամ գործողության ազդեցությունը նրանց զոհերի վրա, քան նրանց ընթացքի: Էթիկական տեսանկյունից այն կարելի է անվանել «գլխիվայր» լրագրություն, քանի որ սխալներն ու բացթողումները ոչ միայն լրատվամիջոցներն են նկատում: Հայաստանի հեռուստատեսությամբ սոցիալական խնդիրները լուսաբանող լրագրողները պետք է աղբյուր ունենան: Այս ոլորտում լավ լրագրությունը նշանակում է թմրամոլների հետ խոսել հերոինի, երեխաների ՝ դպրոցի կամ դայակի, աղքատների և փոքրամասնությունների ՝ իրենց կյանքի մասին, միևնույն ժամանակ չմոռանալով, որ խնդիրները, նախքան հուզական լինելը, քաղաքական են 4: Պետք է խուսափել կարծրատիպեր ստեղծող գնահատումներից և եզրակացություններից: Հրապարակումները պետք է օգնեն ընթերցողին կոտրել ընդունված կարծրատիպերը, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք միայն խնամքի կարիք ունեն և չեն կարող օգտակար լինել: 2013 Դեկտեմբերի 3-ին AR հեռուստաընկերությունը հեռարձակեց երկարամյա փորձառու լրագրող Նունե Սիմոնյանի ռեպորտաժը: Նունե Սիմոնյանն ավելի լավ գիտի քաղաքական դաշտը, նրա հիմնական գործը այդ ոլորտն ընդգրկելն է: Այնուամենայնիվ, քաղաքական ոլորտը լուսաբանող լրագրողին ուղարկում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ զեկույց պատրաստելու: Ինչ է կատարվում? 1) Ամբողջ զեկույցի ընթացքում սխալ արտահայտություններ են լսվում հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ: 2) Տվյալ հաշվետվությունը պատրաստելիս կադրերն ընդհանրապես չեն համապատասխանում միմյանց: Լրագրողը խոսում է շարժունակության խնդիրներ ունեցող մարդկանց մասին, իսկ կադրում նա ցույց է տալիս մտավոր խնդիրներ ունեցող մարդկանց ՝ նրանց վերագրելով այդ շարժունակության խնդիրները: 4 Կարապետյան Ի., Ինչպե՞ս շփվել հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ, երիտասարդ ձեռներեցների համար, USAID, Ե., 2014, էջ 8: 3) հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց ներկայացնում է այնպես, կարծես նրանք ոչինչ չեն կարող անել: 4) Ամբողջ զեկույցի ընթացքում լսվում է միայն «հաշմանդամ» բառի սխալ արտահայտությունը, որի փոխարեն պետք է ասել «հաշմանդամ»: 5) ներկայացնում է թվային տվյալներ ՝ ասելով, որ այսօր Հայաստանում գրանցված է 150,000 (հարյուր հիսուն հազար) հաշմանդամ ՝ մոռանալով այն փաստը, որ այդ բառ ասելով նկատի ունենք տարբեր խնդիրներ ունեցող մարդկանց: Արդյունքում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց մեծամասնությունը, ինչպես նաև որոշ լրագրողներ, պատկերացնում են բոլոր կարիքավոր մարդկանց, բայց եկեք չմոռանանք, որ ինչպես անվասայլակում գտնվող անձը, այնպես էլ առողջության աննշան խնդիր ունեցողը, բայց ով ունի հաշմանդամություն, հաշմանդամություն նույնպես համարվում է հաշմանդամություն ունեցող անձ: Հիմա ներկայացնենք 2013-ի օրինակները: Նունե Սիմոնյանի հեղինակային ռեպորտաժից, որը դեկտեմբերի 3-ին ցուցադրեց «ԱՐ» հեռուստաընկերությունը: Դրանք ևս մեկ անգամ կապացուցեն, որ լրագրողական էթիկան չի պահպանվել: «Այսօր Հայաստանում գրանցված է ավելի քան 150 000 հաշմանդամ: Նրանք մեր հարազատներն են, մեր հարեւանները, մեր հայրենակիցները: Ուստի եկեք մի կողմ դնենք մեր արհամարհական քովը և դիմենք նրանց, ովքեր դրա կարիքը ավելի շատ են զգում: Եկեք սիրենք մեր հարեւաններին ոչ միայն բառերով », - լրագրողը իր զեկույցում այնպիսի նախադասություններ է արտաբերում, որոնք հասարակության մեջ արդեն իսկ խղճում են այդ մարդկանց հանդեպ ՝ կարծրատիպերը կոտրելու փոխարեն: Չի կարելի չհիշատակել այս հեռուստաալիքի լրագրողներից Քրիստինե Ոսկանյանին, ով ավելի զգայուն է սոցիալական ոլորտի խնդիրները լուսաբանելիս, տալիս է յուրաքանչյուր անձի վերաբերյալ տեղեկատվություն և նախնական ստուգում, թե ինչպես է ճիշտ ձուն վերաբերվելու իրեն: .. Դա է վկայում 2015 թվականը: Փետրվարի 24-ին նրա պատրաստած զեկույցը «ԵԱՀԿ աջակցությամբ Հայաստանում հաշմանդամություն ունեցող անձանց բարձրագույն կրթության մատչելիության վերաբերյալ ուսումնասիրության ներկայացում» թեմայով: Լրագրողական էթիկայի բոլոր նորմերը պահպանվել են ՝ սկսած հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ հարցազրույցից, երբ դու պետք է նստես նրան հավասար լինելու համար, կամ իջնես, որպեսզի հավասարություն լինի ինչպես աշխատակազմում, այնպես էլ ընդհանրապես, քո «միջավայրում»: ՝ դիտարկելով լրագրողական էթիկայի նորմերը: Համապատասխան լուսանկարների օգտագործումը խրախուսվում է: Այնուամենայնիվ, հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել նրանց ընտրությանը: Այստեղ և չպետք է ընտրվեն անձնակազմ, որոնք անհարկի կենտրոնացած են անձի ֆիզիկական խնդրի վրա կամ չունեն բավարար տեղեկություններ նրա մասին, ինչը էթիկապես սխալ է 5: Անցկացնելով համեմատական ​​վերլուծություն Հաշմանդամության հետ, ներկայացնենք, թե ինչ կարող է լինել ճիշտ գործողության մեխանիզմը: Մասնավորապես, 2015 թ. 2012 թ. Հունիսի 25-ին Հաշմանդամությունը ներկայացրեց համապարփակ հոդված հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների, նրանց հնարավորությունների և լուսաբանման ճիշտ կանոնների մասին: Եվ սա ընկալվում է ոչ թե որպես խղճահարություն, այլ որպես ուսուցում ՝ ճիշտ կանոններ թելադրող, որոնք պարունակում են էթիկայի բոլոր չափանիշները: Համեմատական ​​վերլուծություն կատարելով `բացթողումներն ու թերությունները նկատելի են դառնում, և նկատելի է դառնում Հաշմանդամության առավելությունը, որը, ցավոք, չկա Հայաստանի հեռուստատեսությունում: Լրագրողը պատմում է այն պատմությունների մասին, որոնք մարդկանց հետաքրքրում են լրագրողական լեզվով, բայց բարդ պատմությունը դյուրին ընկալելը կարող է լուրջ էթիկական հետևանքներ ունենալ. • Դուք չե՞ք շահարկում մեկի դժբախտությունը, • Դուք չափազանց պարզեցնո՞ւմ եք բարդ պատմությունը, օգտագործում են իրենց երեխաներին `մատնանշելու սոցիալական ծառայությունների թերությունները: • Արդյո՞ք լրատվամիջոցները չեն հավերժացնում զոհ հասկացությունը սոցիալական խնդիրներ ունեցող մարդկանց նկարագրելիս: «Հաշմանդամությունը» սոցիալական հասկացություն է, այլ ոչ թե բժշկական: Հաշմանդամության սոցիալական մոդելի համատեքստում տրամաբանական է օգտագործել համապատասխան տերմինաբանություն, որը չի ստեղծում բացասական կարծրատիպեր, չի վիրավորում հաշմանդամություն ունեցող անձի արժանապատվությունը: Defրպարտություն վիրավորանք 87 Ըստ 1087.1 հոդվածի, տվյալ իրավիճակում հրապարակային արտահայտությունը, իր բովանդակությամբ, չի կարող համարվել վիրավորանք, եթե դա հիմնված է ճշգրիտ փաստերի վրա (բացառությամբ բնական արատների) կամ գերակա հանրային շահի: Ինչպես ցեղային նկարագրության դեպքում, այնպես էլ հաշմանդամություն ունեցող անձի համար տերմինի ընտրությունը հաճախ հիմնված է կարծրատիպերի և այլ զգայական ընկալումների վրա 6: Մարդուն երբեք չպետք է նշեն բացառապես իր հաշմանդամության համաձայն. Կաղ, խուլ համր, կույր, մտավոր հետամնաց, հոգեկան հիվանդ, ասենք 5 Ասրիբաբյան Ե. Հարաբերությունները սկսվում են վերաբերմունքից, Ե., 2013, էջ: 17 6 Ալավերդյան Ա., Հավասար հնարավորություններ, տեղեկատվական գրքույկ, Ունիսոն, Ե., 2011, էջ 31: մեխված է լակի վրա: «Նորմալ» բառը չպետք է օգտագործվի `հաշմանդամություն չունեցող անձին վերաբերելու համար (երբ համեմատվում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ): Իշտ տերմինաբանության սկզբունքն այն է, որ առաջնային անձը 7 է: «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենք և այլ «Սոցիալական ներառման մասին» օրենքը սահմանում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար հաղորդակցության համար տեղեկատվության մատչելիությունը: Համար Հաշմանդամություն ունեցող անձանց տեղեկատվության, զանգվածային լրատվության միջոցների, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և էլեկտրոնային հաղորդակցության մատչումն ապահովում է լիազորված մարմինը `Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգով:  Գոյություն ունեցող կայքերը, ինչպես նաև նոր ձևավորված կայքերը ենթակա են անհատականացման ՝ հաշվի առնելով ձևավորման ընդհանուր սկզբունքները: Պետական ​​և մասնավոր հեռուստառադիոընկերությունները տրամադրում են մանկական և նորությունների հեռուստածրագրերի թարգմանություն ժեստերի լեզվով: Համապատասխանություն Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար, ելնելով իրենց անհատական ​​կարիքներից, իրավասու պետական ​​մարմինների կողմից իրականացվում է համապատասխան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ծրագրերի մշակում և սարքավորումների կամ վերականգնողական սարքավորումների տրամադրում: Իրականում, սակայն, դեռ լուրջ անելիքներ կան հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության, ինչպես նաև նրանց լուսաբանման էթիկայի ոլորտում: * Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրները ՀՀ հեռուստատեսությամբ ներկայացվում են խղճահարություն առաջացնող երանգներով, ինչպես նաև տեղական պաթոսով: Լրատվամիջոցները հաճախ ուշադրություն չեն դարձնում իրենց հերոսներին նկարագրելու համար օգտագործվող բառերին: Նրանք պետք է հումորով հաղորդեն հաղորդագրությունը, որը հնարավորություն կտա նյութը փոխանցել առանց հանդիսատեսին ձանձրացնելու: * Հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներկայացնելիս theԼՄ-ները չեն նշում դրանց հնարավորությունները դրական լույսի ներքո, օրինակ, թե որքան աշխատանք են կատարում, ինչը կարող է օգտակար լինել նաև խնամք տրամադրելուց բացի: 7 Սանոսյան Ս., Հավասար հնարավորություններ, տեղեկատվական գրքույկ, Ունիսոն, Ե., 2011, էջ 15: * Հաշմանդամություն ունեցող անձինք ներկայացված են ՀՀ հեռուստատեսությունում («ԱՐ» հեռուստաընկերություն և ՀՀ հանրային հեռուստաընկերություն) որպես հասարակության լիիրավ անդամներ, ոչ պասիվ, ոչ ինքնադիտողներ, ովքեր ունեն կրթություն, մասնագիտություն ստանալու հնարավորություններ, համապատասխան տեխնիկական պայմաններ սոցիալական ծառայությունների մատչում, ինչը շատ հաճախակի է: Ոչ այլ հեռուստաալիքներով: * Հեռուստատեսությունները հաճախ հաշվի չեն առնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ տեղեկությունները, որոնք ավելի փոքր լսարանին տեղեկացնում են, որ երեխաներին պետք է ցուցադրել դրական օրինակներ: Նրանք չեն կենտրոնանում մեկ թեմայի վրա (կրթություն, զբաղվածություն, անձնական կյանք և այլն), բայց ներկայացնում են այս ամենը միասին: * ՀՀ լրատվամիջոցները չեն արդարացնում իրենց թեմայի ընտրությունը: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մատչելի միջավայրի հարցը լուսաբանելով ՝ նրանք նաև խոսում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց առողջական խնդիրների մասին, որոնք ավելի անհատական ​​են, ճիշտ կլինի, երբ այդ մասին հատուկ նյութ պատրաստվի: * Լրագրողական էթիկայի տեսակետից կան վարքի ընդհանուր կանոններ, որոնք դեռ բաց են: Հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ հարցազրույցը նշանակում է կապ հաստատել նրա հետ, ոչ թե ուղեկցողի կամ թարգմանչի հետ: Սա կարելի է համարել լրագրողական էթիկայի խախտում: Հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ կանգնելիս խոսելը կրկին սխալ է և անընդունելի: Անվասայլակ օգտագործող անձը լրագրության մեջ հաճախ դառնում է քննարկման լուրջ թեմա: Լրագրողը կենտրոնանում է նման մանրամասների վրա ՝ ասելիքը հետին պլան մղելով: Ինչ վերաբերում է հատուկ բառերին և բառակապակցություններին, ապա բազմաթիվ ապացույցներ կան, և թերությունները ոչ միշտ են շտկումներ ունենում: Հիմնաբառեր և արտահայտություններ, որոնք վիրավորական են հաշմանդամություն ունեցող անձի համար, ինչպիսիք են «հիվանդ», «կաղ», «թերի», «անվասայլակ», «բնածին հաշմանդամ», «չհասունացած», «մտավոր», «էպիլեպտիկ», «ցնցող «և այլն Նշված բառերը և արտահայտությունները վերցված են հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասին Հայաստանի massԼՄ-ների կողմից լուսաբանված նյութերից: Դրանք, իհարկե, կարծրատիպային բառեր և արտահայտություններ են, որոնք, ցավոք, ունեն իրենց վատ հետևանքները ՝ հետք թողնելով մարդկանց վրա: Դիանա Մանուկյան ՀԱՍՄԱՆԴԱՄՈՒՏՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԵՎ ԷԹԻԿԱԿԱՆ ՀԱՐԵՐԻ ՊԱՀԱՆՆԵՐԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱԲՈՒUMԱՆՈՒՄՈՒՄ ։

Սոցիալական խնդիրների լուսաբանման առանձնահատկությունը կարևորելով՝ հոդվածում քննության նյութ ենք դարձրել հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրների լուսաբանումը հայկական հեռուստաեթերում իրավական և էթիկական տեսանկյունից։ Անդրադարձել ենք լրատվական դաշտում թույլ տրված բացթողումներին և սխալներին, ներկայացրել հաշմանդամության մասին 2015 թ.-ին պատրաստված նյութերը և համեմատական վերլուծություն անցկացնելով՝ բացահայտել դրանց իրավական և էթիկական բացթողումները։ Ստացված արդյունքները ցույց են տվել, որ հայկական հեռուստաեթերում հաշմանդամության խնդիրը լուսաբանելիս դեռևս լիարժեքորեն պահպանված չէ ո՛չ իրավական, ո՛չ էթիկական կողմը։

Այս մեթոդաբանական մշակումն ուղղված է ուսանողների կողմից աշխարհագրական նոմենկլատուրայի արդյունավետության բարձրացմանը: Քարտեզը և աշխարհագրական անվանացանկը աշխարհագրական մշակույթի բաղկացուցիչ մասն է [1]: Քարտեզը համարվում է աշխարհագրության երկրորդ լեզու, գիտելիքն անհրաժեշտ նախապայման է աշխարհագրական գիտելիքները յուրացնելու համար: Քարտեզը կատարում է հոգեբանական-հոգեբանական-մանկավարժական մտածողություն, համակարգում, հեշտացնում է դրանց յուրացումը և անգիրացումը, զարգացնում է գոյությունը, հիշողությունը, դիտումը, ձևավորումը [2]: Աշխարհագրության աշխարհատարածական մտածողության գործառույթը. Գիտելիքների կազմակերպում, կազմակերպված աշխատանքի յուրացման համար անհրաժեշտ գիտելիքների պատրաստում, ուսուցիչը պետք է ազատ տիրապետի անվանակարգի ամբողջ ծավալին: Մասնագիտական ​​գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ աշխարհագրության դասավանդման մեջ մեծ ուշադրություն է դարձվում քարտեզագրման անվանացանկին: Պետք է նշել, որ աշխարհագրական նոմենկլատուրայի տիրապետումը (աշխարհագրական տեղանունների տերմինների ամբողջություն) անհրաժեշտ է ոչ միայն աշխարհագրական կրթության լիարժեք ապահովման, այլև ընդհանուր մշակույթի ձևավորման համար: Այն նպաստում է տարբեր էթնոմշակույթների դավանանքի ճանաչմանը, և ջրային մարմինների անունները պահպանվում են վերջաբաններով, ինչը մեծ լեզվական արժեք է [2]: Հետեւաբար, այս անունները պետք է հաշվի առնել: Մանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում ուսանողները հայտնաբերեցին քարտեզի և աշխարհագրական նոմենկլատուրայի ավելորդ մակարդակ, ինչը ենթադրում է մասնագետների կողմից հարցաքննության մոտեցումների վերանայում: Այս դեպքում անհրաժեշտ է մշակել մեթոդաբանական մոտեցումներ և լուծումներ, որոնք թույլ կտան ապահովել ուսանողների գիտելիքների մակարդակը: Աշխարհագրական չհամակարգված «աշխարհագրական թելադրանքի» միջոցով յուրացման արդյունավետ մեթոդ, որը կարող է իրականացվել համալսարանի յուրաքանչյուր աշխարհագրական առարկայի տարբեր մասնագետների կողմից ՝ ապահովելով աշխատանքի նվազագույն ժամանակահատված: Մոնիտորինգը պետք է տեղին լինի: Մենք մշակել ենք աշխարհագրական թելադրման համակարգ, որի նպատակն է բարձրացնել աշխարհագրական գիտելիքների որակը `հնարավորությունները, մասնավորապես` աշխարհագրական անվանումների և կիրառման որակը, դրանց ստուգման արդյունավետությունը: Աշխարհագրական թեմաները կարող են լինել բանավոր կամ բանավոր, թվային, խորհրդանշական կամ խորհրդանշական: 1. Բանավոր կամ բանավոր տեսակ: Օբյեկտի անվանումը ուրվագծային քարտեզի վրա գրված է տառերով (նկ. 1): 2. Թվային տեսակ: Եզրագծային քարտեզը ցույց է տալիս ցուցադրվող օբյեկտների հաջորդական թվերը (նկ. 2): 3. Խորհրդանշական կամ խորհրդանշական տեսակ: Ուրվագծային քարտեզի ուրվագծերը նշվում են աշխարհագրական խորհրդանիշներով (նկ. 3): Նկար. 1. Բայական kamverbalNk: 2. DigitalFig. 3. Խորհրդանշական կամ խորհրդանշական աշխարհագրական դրույթները, կախված կրթական գործունեության կազմակերպումից, կարող են լինել ՝ 1. ճակատային կամ ճակատային, 2. խմբային: Աշխարհագրական դիրքերը, կախված դասընթացի կազմակերպումից, կարող են լինել. 1. դասասենյակ (դասի ընթացքում նյութը ամրապնդելու նպատակով), 2. արտադասարանական (խորհրդատվությունների ընթացքում, թերությունները պարզելու համար, պատրաստվել դասընթացների քննություն): Աշխարհագրական թեմաները, ըստ դիդակտիկ նպատակի, կարող են լինել ՝ 1. ախտորոշիչ, 2. կրթական, 3. մարզիչ, 4. թեստ: Առաջարկվող աշխարհագրական թելադրությունների տեսակները կատարվում են այստեղ: Թելադրությունների տևողությունը կարող է տատանվել 5-30 րոպեի միջև, կախված դրա դիդակտիկ նպատակից: Եզրագծային քարտեզների հիմքը 1. Աշխարհագրական ախտորոշիչ թելադրությունը տրվում է ուսումնական տարվա սկզբին, այն կազմակերպվում է ճակատային կամ ճակատային հայտնաբերմամբ: Աշխատանքի նպատակն է զարգացնել և ընդլայնել ուսանողների գիտելիքների բազան աշխարհագրական կատեգորիայի վրա: Առաջին տարվա առաջին թելադրանքը պարունակում է դպրոցական գիտելիքների պաշար: Այն ներառում է 6-12-րդ դասարաններում օգտագործվող ամենատարածված անունները: Մասնագիտական ​​գիտելիքների վրա հիմնված տեղանունները կարելի է համարել: Այս թելադրության բովանդակությունը ճիշտ կազմելու համար անհրաժեշտ է ունենալ աշխարհագրական անվանակարգով նախատեսված ամբողջ աշխարհագրական անվանակարգը: Թելադրության իրականացման մեթոդաբանությունը հետևյալն է. Տեղանունները թելադրված են դասախոսի կողմից, ուսանողները դրանք արձանագրում են ուրվագծային քարտեզներում բանավոր կամ բանավոր: Աշխատանքի համար հատկացված ժամանակը 15-20 րոպե է: Երկրորդ կուրսից չորրորդ կուրս, ինչպես մագիստրատուրայում, տարվա սկզբին կրկին օգտագործվում են ախտորոշիչ թելադրություններ: Դրանք պարունակում են նախորդ տարիների առաջադրումը: Թելադրության բովանդակությունը ճիշտ ընտրելու համար անհրաժեշտ է առկա կատեգորիան հանել բովանդակությունից, դարձնել այն ընդհանուր և կազմել թելադրության բովանդակությունը: Թելադրության բովանդակության մեջ նպատակահարմար է ներառել հարյուր տեղանուն: Այս պարագայում ավելի արդյունավետ է թելադրության տեսակի օգտագործումը `նվազագույն ժամանակի սպառման պայմաններում խոշորացման աստիճանը ստուգելու համար: Ախտորոշիչ թերությունների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս չափել, գնահատել, այսինքն ՝ վերահսկելի դարձնել ուսանողի կողմից աշխարհագրական նոմենկլատուրայի տիրապետման ընդհանուր մակարդակը, բացահայտել բացթողումները ՝ դրանք էլ ավելի շտկելու համար: Ուսուցողական յուրաքանչյուր մասնագիտական ​​առարկայական համակարգի անվանակարգում: Ինտերակտիվ դասախոսության գործնական աշխատանքի ընթացքում նպատակահարմար է օգտագործել աշխարհագրական թելադրանքը: Այն կազմակերպվում է ճակատային խմբավորման ուժերի կողմից: Աշխատանքի նպատակն է ամրապնդել նորոգված վայրերի հիշողությունը: Թելադրության մեթոդը հետևյալն է. Ինտերակտիվ դասախոսության ընթացքում, սովորաբար վերջում, դասի ընթացքում ներկայացված տեղանունները թելադրում է դասախոսը, ուսանողները դրանք գրում են ուրվագծային քարտեզների վրա բանավոր կամ խորհրդանշական ձևերով: Ուսուցողական թելադրանքը կարող է կատարվել ուսանողների կողմից: Այս պարագայում ուսանողները ներկայացված բովանդակությունից հանում են աշխարհագրական կատեգորիան, փոքր խմբում կազմում են թելադրության բովանդակությունը, դասընկերների համար դաստիարակչական թելադրանք: Ուսուցչական թելադրության ընթացքում թույլատրվում է օգտագործել աշխարհագրական ատլաս կամ ցանկացած քարտեզագրական աղբյուր, որպեսզի կրթական գիտակցության մեջ տեղի անունը հիշվի, առանց խեղաթյուրումների: Թելադրության համար հատկացված ժամանակը 3-5 րոպե է: 5-10 տեղանուններ, իրականացնում է քարտեզագրական հմտությունները, որոնք մարզում են ձեռքբերումը: 3. Աշխարհագրական վերապատրաստման թելադրանքը նպատակահարմար է օգտագործել լաբորատոր-գործնական աշխատանքների ընթացքում: Այն կազմակերպվում և իրականացվում է ուսանողների փոքր խմբերի կողմից: Նպատակահարմար է օգտագործել բոլոր տեսակի թելադրությունները ՝ բանավոր կամ բանավոր, թվային-խորհրդանշական կամ խորհրդանշական: Աշխատանքի նպատակն է առաջադրման վարպետությունը բարձրացնել հմտության մակարդակի: Թելադրության իրականացման եղանակը հետևյալն է. Ուսանողներին հանձնարարվում է պարբերաբար հեռացնել աշխարհագրական կատեգորիան էլեկտրոնային տիրույթում ներկայացված դասախոսությունների բովանդակությունից, անհատապես կազմել աշխարհագրական կատեգորիայի տվյալների շտեմարան: Ուսուցչական թելադրության առանձնահատկությունն այն է, որ բովանդակության կազմումը, իրականացումը և ստուգումը իրականացվում են բացառապես ուսանողների կողմից: Ուսանողների մի խումբ կարող է նույն դասի ընթացքում թելադրել: Կազմակերպիչ խմբի ուսանողները գնահատվում են կազմակերպության որակի համար, իսկ փորձարկված ուսանողները, արդյունքը ցույց տվող մասնակիցները կարող են գնահատվել «որպես ստուգիչ» և որպես ստուգիչ: Այս պարագայում ուսանողի վերջնական գնահատականի համար: Աշխատանքի թելադրանքը կազմվում է ընդհանուր միջին գնահատականից: Յուրաքանչյուր խմբի աշխատանքին հատկացված ժամանակը 3-5 րոպե է: Այս տեսակի և թելադրման ձևերի կիրառման արդյունքում սովորողները լիովին տիրապետում են տեխնիկական հմտություններին մասնակցելու թեստային թելադրանքին: կունենա կարողություն 4. Աշխարհագրական թեստի թելադրությունը նախորդներից տարբերվում է բովանդակության ծավալով, քանի որ ենթադրում է առարկայի մեջ ընդգրկված աշխարհագրական կատեգորիայի համապարփակ ստուգում: Նպատակահարմար է օգտագործել թելադրման թվային-խորհրդանշական տեսակները: Այն կազմակերպում է դասախոսը միջանկյալ քննությունների, թեստերի և ավարտական ​​քննությունների ժամանակ `ինչպես դասի ընթացքում, այնպես էլ խորհրդակցության ժամերին: Թեստային թելադրությունը գնահատվում է ըստ նախկինում ներկայացված չափանիշների: Օրինակ ՝ թելադրությունը բաղկացած է հիսուն տեղանուններից, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի երկու միավորի արժեք: Աշխատանքին հատկացվում է 25-30 րոպե: Թելադրությունների տեսակներն իրենց ուրույն տեղն ունեն ուսման գործընթացում, տիրապետման որակը ապահովելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել ճիշտ կարգով: Աշխարհագրական թելադրանքների կատարման արդյունքում ավարտված ուրվագծային քարտեզը կարող է այսպիսի տեսք ունենալ (նկ. 4): Պարզվեց, որ աշխարհագրական մշտական ​​թելադրությունների ամբողջ համակարգը կիրառելուց հետո մանկավարժական պրակտիկայում ուսանողների կողմից քարտեզների օգտագործման համեմատաբար բարձր արդյունքներ են գրանցվում: Իրենց բանավոր խոսքին զուգահեռ, նրանք օգտագործում են աշխարհագրական տեղանուններն ավելի ազատ ցուցադրելու հնարավորությունը, կազմակերպում են դպրոցական աշխարհագրական թելադրանքներ, կազմում դասի տնային առաջադրանքների գործնական առաջադրանքներ: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ «զարգացած համակարգի» կիրառումը նպաստում է աշխարհագրության ուսուցչի մասնագիտական ​​կարողությունների արդյունավետ զարգացմանը և աշխարհագրության ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը: «Աշխարհագրական թելադրություններ» Գծապատկեր 4. Լրացված ուրվագիծ ։

Աշխարհագրական անվանակարգի յուրացման արդյունավետության բարձրացման նպատակով մեր կողմից մշակվել է ուրվագծային աշխարհագրական թելադրությունների յուրաքանչյուր տեսակը նախատեսված է կիրառել ուսուցման գործընթացի որոշակի փուլում։ Թելադրությունների համակարգը հաջողությամբ փորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել ամբիոնի աշխատանքների մեթոդական համակարգում։

Ապացուցողական գործընթացին օմբուդսմենի մասնակցության սահմանների հարցը իրավագիտության ամենաքննարկվող հարցերից մեկն է, բայց այն առաջացրել է հակասություններ, որոնք արտացոլվել են օմբուդսմենին որպես քրեական ապացույցների առարկա համարելու հարցում: Պաշտպանին որպես քրեական ապացույցների առարկա գոյություն ունեցող գիտական ​​մոտեցումների և իրավական կարգավորումների վերլուծության համար անհրաժեշտ է դիտարկել հետևյալ երկու փոխկապակցված հարցերը. Ա) Պաշտպանի մասնակցությունը քրեական ապացույցների գործընթացին վերջինիս իրավո՞ւրն է, թե՞ պարտավորությունը: Բ) Պաշտպանը ՝ որպես քրեական ապացույցների առարկա, նա ունի՞ փաստաբանական քննություն, թե՞ ոչ: Որոշ հեղինակներ օմբուդսմենի մասնակցությունը քրեական ապացույցների գործընթացին համարում են իրավունք, մյուսները ՝ պարտականություն [1, p. 60]: Իրավաբանական գրականության մեջ նշվում է, որ Պաշտպանի գործունեությունն ունի հասարակական իրավաբանական բնույթ (հանցագործություններ Amt, fonction publique) [2, էջ. 199], այստեղից էլ Պաշտպանի ընդհանուր պարտականությունն է պաշտպանել Պաշտպանի իրավունքներն ու օրինական շահերը: Այս կապակցությամբ, Վ.Լ. Կուդրյավցևը նշեց, որ ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 49 1 1-ին հոդվածն արտացոլում է օմբուդսմենի լիազորությունների պարտադիր բնույթը, և այս դեպքում `օմբուդսմենի իրավունքը կասկածել և ամբաստանյալ ունենալ քրեական դատավարություններում` սույն օրենսգրքին համապատասխան: և փաստաբանական օգնության փաստաբան է: «Իրավագիտություն» տերմինն օգտագործվում է գրականության մեջ սահմանման իմաստով, ըստ որի հեղինակությունը իրավունքի և պարտականությունների զուգադիպություն է [3, p. 56]: Այս ընդհանուր բնույթը ենթադրում է, որ անհրաժեշտ է Պաշտպանի գործողություններին վերաբերվել այնպես, ինչպես թույլատրվում է և միևնույն ժամանակ ՝ որպես պարտադիր գործողություններ: Դրանից ելնելով ՝ օրենսդիրը որդեգրել է իրավական կարգավորման նկարագրական մեթոդը «պաշտպան» հասկացությունը սահմանելիս ՝ «իրավունք ունի» կամ «պարտավոր է» բառերը օգտագործելուց զերծ մնալով, քանի որ վերջինս հնարավորություն չունի հստակ կարգավորելու այն հատուկ իրավիճակները, երբ փաստաբանը օժտված է օրենքով: իրավունքներով, միաժամանակ կրում է դրանք իրականացնելու պարտավորություն: Ընդհանուր պարտավորությունը պահանջում է, որ պաշտպանը հնարավորության դեպքում օգտագործի իր իրավունքները պաշտպանության նպատակով: Փաստաբանի իրավունքներն օրենքով չարգելված պաշտպանության բոլոր միջոցներն ու մեթոդներն օգտագործելու ընդհանուր փաստը վկայում է նաև «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածում ամրագրված փաստաբանի պարտականությունը, համաձայն որի `փաստաբանը պարտավոր է ազնվորեն և բարեխղճորեն պաշտպանել հաճախորդի իրավունքներն ու օրինական շահերը: բոլոր միջոցներով և մեթոդներով, որոնք չեն արգելվում: Ինչ վերաբերում է Պաշտպանին քրեական-դատական ​​ապացույցների առարկա համարելու շրջանակներում դատական ​​քննություն անցկացնելու մասին հարցին, հարկ է նշել, որ դա բխում է Պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու և ներկայացնելու իրավունքից: Ի տարբերություն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի, ՌԴ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը 2001 թվականից նախատեսում էր օմբուդսմենի իրավունքը հավաքել և ներկայացնել ապացույցներ (53-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետ): Ելնելով նշված նորամուծությունից ՝ առաջ է քաշվել զուգահեռ կամ իրավական փորձաքննության գաղափարը, որը միանշանակ չի ընդունվել գիտնականների կողմից: 345 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Ե.Գ. Մարտինչիկի մշակած հայեցակարգի և փաստաբանական քննության մոդելի համաձայն, փաստաբանական քննությունը համարվում է նախաքննական վարույթի բաղկացուցիչ մաս, որն իրականացնում է կասկածյալի իրավունքները պաշտպանելու ունակ փաստաբան, մեղադրվողը և օրինական շահերը: Փաստաբանությունը ՝ հետաքննության և նախաքննության հետ մեկտեղ, հանցագործության նոր տեսակ է, որն իրականացվում է նշված տեսակի նախաքննության և քննիչի, քննիչի կամ դատախազի կողմից հարուցված քրեական գործի հիմքերով և Ռուսաստանի քրեական դատավարության ընթացակարգին համապատասխան [4, էջ. 135]: Մրցակցության գաղափարախոսությունը վերաիմաստավորելու երկու հայեցակարգային հարցերի համատեքստում, մասնավորապես, այն դատավարական սկզբունքից դատավարության ձևի (ռեժիմի) վերափոխելու և պաշտպանության իրավունքներն ընդլայնելու համար ՝ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) իրեն իրավունք է վերապահում նյութերի փոխարեն հավաքել և ներկայացնել ապացույցներ: Իրավաբանական փորձաքննություն անցկացնելու փաստաբանի ունակության հարցը նույնպես անխուսափելի է և օրինական: Նշված նորամուծությամբ, որպես քրեական գործերի քննության ընթացքում անհատի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդման կարևոր նախապայման, ընդլայնվում են մրցակցության տարրերը: Դատաբժշկական փորձաքննություններում փաստաբանական փորձաքննություն անցկացնելու երկու հակադիր մոտեցում կա: Առաջին մոտեցման համաձայն, օմբուդսմենն իրավունք ունի իրականացնել լիարժեք իրավական փորձաքննություն, որի համար նա ունի ապացույցների հավաքագրման ոլորտում որպես քննիչ և քննիչ հավասար իրավունքներ: Նշված մոտեցման կողմնակիցները իրենց դիրքորոշումը հիմնավորում են հետևյալ փաստարկների ուժով. Տե՛ս ՀՀ Կառավարություն 2011 թ. ՀՀ արձանագրային որոշմամբ ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի (այսուհետ `Հայեցակարգ) հայեցակարգը: Մարտի 10-ի նիստի 9-ը: 346 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Մեղադրանքի և պաշտպանական կողմերը դատարանի առջև հավասար են, ինչը բխում է մրցակցության սկզբունքից, մասնավորապես `Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջից: Պաշտպանը, որպես ընդհանրապես քրեական դատավարության սուբյեկտ, և, մասնավորապես, որպես քրեական դատավարության սուբյեկտ, դատավարական գործողություններ է իրականացնում այլ դատավարական գործողությունների միջոցով: Այսպիսով, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 1 1 հոդվածը սահմանում է, որ ապացույցները հավաքվում են քննչական և այլ դատավարական գործողությունների միջոցով, իսկ 3-րդ հոդվածի նույն 3-րդ մասը սահմանում է պաշտպանը ապացույցներ հավաքելու եղանակները, որոնք դիտարկվում են օմբուդսմենի կողմից: այլ իրավական գործողություններ, քանի որ քննչական գործողությունների իրականացումը Պաշտպանի իրավասությունը չէ: Պաշտպանի կողմից հավաքված ապացույցները դասվում են որպես «այլ փաստաթղթեր» տեսակի ապացույցներ, որոնք սահմանված են ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 74-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետով: Մասնավորապես, այս մոտեցման կողմնակիցները նշում են, որ օմբուդսմենի կողմից հավաքված ապացույցները (փաստաթղթեր, տվյալներ, առարկաներ) ընդունելի և տեղին են, քանի որ դրանք հավաքվում են ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 3 3 հոդվածի հիման վրա և կցվում են քրեական գործը: քրեական գործի նյութերն են [5]: Երկրորդ մոտեցման համաձայն, օմբուդսմենի իրավաբանական փորձաքննությունը պետք է սահմանափակվի միայն պետական ​​մարմիններից, տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, հասարակական միավորումների և քաղաքացիներից նյութեր և այլ փաստաթղթեր ստանալու միջոցով, քանի որ ապացույցներ հավաքելու միակ առարկան պետք է լինի քննիչը: Բանն այն է, որ օրենսդրությունն ամրագրում է միայն օմբուդսմենի ապացույցներ հավաքելու իրավունքը, և այդ իրավունքի իրականացման կարգը սահմանված չէ, հետևաբար, քանի որ Ա.Կ. Կոլոկոլովը իրավացիորեն նշեց, որ Ռուսաստանի դատաբժշկական փորձաքննության նոր ինստիտուտի ճանաչումը, իրավական փորձաքննությունը, պահանջում է մանրամասն իրավական կարգավորում: Այս դիրքորոշումը հիմնավորվում է փաստերի հավաքագրման ոլորտում օմբուդսմենի լիազորությունների սահմանման գործում առկա օրենսդրական հակասություններով: Այսպիսով, Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում հակասություն կա 86 1 3 1 և 3 հոդվածների նորմերի միջև, քանի որ օմբուդսմենը նշված չէ 86 1 1 հոդվածով սահմանված ապացույցներ հավաքելու սուբյեկտների մեջ, մինչդեռ նույն հոդվածի 3-րդ մասում նշվածները պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու միջոցներ են: Բացի այդ, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 3 3 հոդվածի համաձայն, օմբուդսմենն իրավունք ունի ապացույցներ հավաքել, մինչդեռ «Փաստաբանության և փաստաբանության մասին» Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային օրենքի 6 3 3 հոդվածի համաձայն (այսուհետ `Դաշնային օրենք) ). Պաշտպանն իրավունք ունի օրենքով սահմանված կարգով հավաքել տվյալներ, հարցումներ կատարել, հավաքել և ներկայացնել օբյեկտներ և փաստաթղթեր, որոնք կարող են ճանաչվել որպես նյութական և այլ ապացույցներ: Այսինքն, ըստ ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի, օմբուդսմենը ապացույցներ է հավաքում, իսկ Դաշնային օրենքի համաձայն ՝ նա նյութեր է հավաքում, որոնք ինքնին ապացույց չեն համարվում, բայց ապացույց համարվելու համար անհրաժեշտ է ճանաչել դրանց ապացույցները օրենքով սահմանված կարգը: Սա ցույց է տալիս, որ նման իրավական կարգավորման պայմաններում Պաշտպանը չի համարվում ապացույցների լիարժեք առարկա ՝ ապացույցներ հավաքելու տեսանկյունից: Այս առումով անհրաժեշտ ենք համարում նշել Հայեցակարգի 2.38 կետի համապատասխան դրույթը, որն ուղղված է մրցակցության տարրերի ամրապնդմանը. «Պաշտպանի կողմից տրամադրված դատական ​​տեղեկատվության օրինականության կանխավարկածի հիման վրա ներկայացված նյութերը նրան ընդունելի ապացույց են համարում, բացառությամբ եթե վարույթն իրականացնող մարմինը հակառակն ապացուցելու համար: Ավելին, Պաշտպանի ներկայացրած փաստաթղթերը կամ իրերը բոլոր դեպքերում պետք է մնան քրեական գործի նյութերում `անկախ դրանց նկատմամբ վարույթ իրականացնող մարմնի վերաբերմունքից: Միևնույն ժամանակ, Պաշտպանն իրավունք է վերապահում հարցաքննել անհատներին և փորձել փորձագիտական ​​եզրակացություն: » Ընդհանուր առմամբ, իրավագիտությունը նշում է, որ ապացույցների ընդունելիությունը որոշելու համար պետք է պահպանել չորս «պատշաճ» կանոններ. 1. ապացույցներ ստանալու պատշաճ ընթացակարգային ընթացակարգ, 2. ապացույցներ ձեռք բերելու պատշաճ առարկա, 3. ապացույցներ ստանալու պատշաճ աղբյուր, 4. պատշաճ ապացույցներ ձեռք բերելու եղանակը [7, p. 372]: Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ հակասությունները չպետք է հիմք ծառայեն պաշտպանին ապացույցի առարկա չտեսնելու համար, մասնավորապես `դատական ​​քննություն անցկացնելու իրավունք ունեցող սուբյեկտին, բայց անհրաժեշտ է սահմանել նշված լուծման ուղիները: հակասությունները միաժամանակ: Այսպիսով, պաշտպանի կողմից ձեռք բերված ապացույցների ընդունելիությունը կասկածի տակ չընկնելու համար անհրաժեշտ է նախատեսել այնպիսի իրավական կարգավորումներ, ըստ որոնց պաշտպանի ձեռք բերած ապացույցները կհամապատասխանեն ապացույցների ընդունելիության չորս «պատշաճ» կանոններին: , Այս խնդրի լուծման արդյունավետ միջոցներից մեկը վերոհիշյալ հայեցակարգի 2.38 կետում շարադրված հայեցակարգային դրույթն է: Վերոգրյալի արդյունքում կարող ենք փաստել, որ ապացույցներ հավաքելու իրավունքի իրացման արդյունքում օմբուդսմենի դատական ​​գործունեության հիմնական ուղղությունը ապացուցողական գործողությունների իրականացումն է: Այս առումով մենք կարևորում ենք Նախագծում «ապացուցողական գործողություն» հասկացության դրույթը, որը բացակայում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում: Նախագծի 6 38 38 հոդվածի համաձայն ՝ քննիչի կամ դատարանի, ինչպես նաև քննչական մարմնի (քննիչի հանձնարարականով) կամ փորձագետի (քննիչի կամ դատարանի ցուցումով) ձեռնարկված ապացուցողական գործողությունը դատավարական գործողություն է, որը նախատեսվում է սույն օրենսգրքով: ապացույց Մենք գտնում ենք, որ օմբուդսմենը պետք է ներառվի որպես ապացույց հանդես եկող հայցվորների ցուցակում: նախատեսված ապացուցողական գործողությունների կատարման միջոցով ... »: Այսպիսով, Նախագծի 49-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ մասի համաձայն, օմբուդսմենն իրեն իրավունք է վերապահում ձեռք բերել և ներկայացնել ապացույցներ դատավարությանը կցելու և փորձաքննության համար, սակայն ինչ գործողություններ չեն ձեռնարկվում Նախագծում: Դրա համար անհրաժեշտ է նշել օմբուդսմենը որպես ապացուցողական գործողությունների առարկա, քանի որ վերջինիս գործունեությունն իրականացվում է մրցակցության և հավասարության սկզբունքների հիման վրա և կրում է ապացուցողական բնույթ: Ձևի «Դատավարություն և այլ վարույթներ» նախագծի ձևակերպումը «Սույն օրենսգրքով պատշաճ կերպով սահմանված այլ անձ» նախագծի 95-րդ հոդվածի համաձայն: Մասնավորապես, նշված հոդվածի համաձայն, ապացուցողական գործողությունների արձանագրությունները սույն օրենսգրքով նախատեսված և գրված փաստաթղթերն են, որոնք արտացոլում են դատավարության համար անհրաժեշտ հանգամանքները, որոնք ապացուցողական գործողություններ կատարելիս ուղղակիորեն ընկալվում են սույն օրենսգրքով սահմանված մեկ այլ պատշաճ անձի կողմից: Այլ կերպ ասած, նշված հոդվածի շրջանակներում, Պաշտպանը կարող է և, մեր կարծիքով, պետք է հաշվի առնի ապացուցողական գործողությունների կատարման ընթացքում սույն օրենսգրքով սահմանված մեկ այլ համապատասխան անձի, որի հանգամանքներն ուղղակիորեն ընկալվում են և համապատասխան են վարույթի համար: ապացուցողական գործողությունների արձանագրությունները: Վերոնշյալ առաջարկը բերում է մի շարք ապացուցողական գործողությունների, ինչպիսիք են պաշտպանական գործողությունը, որի հետ կապված մենք առաջարկում ենք հետևյալ սահմանումը. Պաշտպանական գործողությունը հանդիսանում է պաշտպանի կողմից սույն օրենսգրքով նախատեսված ապացուցողական գործողություն: Հաշվի առնելով ապացույցների սահմանման դասական կանոնը, ըստ որի ապացույցները բաղկացած են երեք տարրերից, մենք գտնում ենք, որ պաշտպանական կողմի ապացույցները, այսինքն ՝ պաշտպանական գործողությունները, նույնպես պետք է դիտարկվեն ապացույցների երեք տարրերի իրացման արդյունքում, որպես արդյունք, օմբուդսմեն պետք է դիտարկել որպես անկախ և լիարժեք: առարկա. Դրանից բխում է, որ փաստաբանական քննության համար ներկայացված հիմնավորումները կարող են իրականացվել նշված ինստիտուտի ներդրմամբ: Ելնելով դրանից ՝ մենք առաջարկում ենք օրենսդրական մակարդակում սահմանել «փաստաբանական վարույթ» հասկացությունը և դրա հիման վրա պաշտպանական գործողությունները դիտել որպես ընթացակարգային գործողություններ: Մասնավորապես, մենք առաջարկում ենք նախագծում կատարել հետևյալ փոփոխությունները և լրացումները. 1. Նախագծի 6-րդ հոդվածի 37-րդ կետում տրված «ընթացակարգային գործողություն» հասկացության մեջ բառից հետո լրացնել «կամ Պաշտպանի կողմից» բառերը: ի պաշտոնե »: 2. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը լրացնել «փաստաբանական վարույթ» հետևյալ հասկացությամբ. Փաստաբանական վարույթ `օմբուդսմենի ապացուցողական գործողությունների արդյունքների ամրագրման կարգ է: 3. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը լրացնել «Պաշտպանության մեթոդներ և միջոցներ» վերնագրով հոդվածով, որում անհրաժեշտ է ամրագրել ապացույցների հավաքագրման միջոցների և մեթոդների կիրառման կարգը `դատական ​​և (կամ) նոտարական հանձնում, հարցումներ, պահանջելով փաստաթղթեր, միջնորդություններ և այլն: Այսինքն ՝ նման եղանակներով ապացույցներ հավաքելու արդյունքում նրանք արդեն ձեռք են բերում ապացույցի կարգավիճակ ՝ անկախ քրեական գործին կցվելուց: Հարկ է նշել, որ ոչ ներկայիս Քրեական դատավարության օրենսգիրքը, ոչ էլ Պաշտպանի նախագիծը ներառված չեն 351 ԴԱՏԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ապացույցների ցուցակում: Չնայած այն հանգամանքին, որ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը Պաշտպանին որպես ապացույց չի նշում, քրեական դատավարության օրենսդրության մշակման արդյունքում, ինչպես արդեն նշվեց, Պաշտպանության նախագիծն իրեն իրավունք է վերապահում հավաքել ապացույցներ, ինչը տարրերից մեկն է: ապացույցների. Նշենք նաև, որ Նախագիծը փոխել է ապացույցի հայեցակարգը, որի բառացի մեկնաբանման արդյունքում ապացույցի նպատակի փոփոխությունից նաև կարող ենք ապացուցել, որ պաշտպանը անուղղակիորեն համարվում է ապացույցի առարկա, որպես ապացույց երեք տարրերի համադրություն է: Այսպիսով, համաձայն Նախագծի 101-րդ հոդվածի, ապացույցը ապացույցների հավաքումն է, ստուգումը և գնահատումը `սույն օրենսգրքով նախատեսված փաստական ​​հանգամանքները հաստատելու կամ հերքելու նպատակով, ինչպես նաև դատավարությանը վերաբերող այլ հանգամանքներ: Ապացուցման ենթակա փաստական ​​հանգամանքները հերքելու նպատակ հետապնդում են ոչ միայն դատավարության հանրային մասնակիցները (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 2-րդ մաս), այլև պաշտպանը (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 6-րդ հոդված, 28-րդ կետ) Ընթացակարգի օրենսգիրք): Մրցակցության սկզբունքը առավելագույնի հասցնելու, ինչպես նաև ապացույցների ոլորտում պաշտպանի դերը բարձրացնելու համար դատաբժշկականում առաջարկվում է, բացի ապացույցների հավաքման թեման դիտարկելուց, դասակարգել վերջինին որպես մեկը: ապացույցները ստուգելու և գնահատելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների կողմից: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ Պաշտպանը լիազորություն ունի իրականացնել ապացույցների երեք տարրերը [8, էջ 187-188], այլ իրավական գործողությունների միջոցով ուսումնասիրում է ապացույցները և գնահատում իր սեփական համոզմամբ [9], քննությունը: և պաշտպանի կողմից գնահատումը քրեորեն պատժելի է: Գործի նյութերին ծանոթանալու, միջնորդություններ ներկայացնելու, դատախազությանը և դատարանին այս կամ այն ​​ապացույցների ընդունելիության վերաբերյալ դիրքորոշում հայտնելու դեպքում [5] նշվում է նաև, որ պաշտպանը պարտավոր է ստուգել և գնահատել Գործում առկա բոլոր ապացույցները և 352 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ պետք է համարվեն ապացույցների հավասար առարկա: ստուգման և գնահատման տեսանկյունից [10, p. 97]: Այնուամենայնիվ, Մ.Մ. Շեֆերը օմբուդսմենին չի համարում ապացույցների ուսումնասիրման և գնահատման ամբողջական առարկա: Նա օմբուդսմենին համարում է ապացույցների քննության և գնահատման առարկա միայն այն իմաստով, որ նա իր դատական ​​կարգավիճակի շրջանակներում իրականացնում է մտավոր գործունեություն, բայց այդպիսի գործունեության արդյունքները ապացուցողական նշանակություն չունեն և սահմանափակվում են հայտարարելու միջնորդություններ հարուցելով: անթույլատրելի է ապացույցների համեմատական ​​վերլուծության և համեմատության միջոցով: և գնահատման արդյունքում միջնորդությունների, պաշտպանական ճառի, դիտողությունների միջոցով քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի ներքին դատապարտման վրա ազդելու վրա: MM Schaefer- ը բացառում է փաստաբանի կողմից ապացույցները վերանայելու փաստաբանի իրավունքի առկայությունը `ձեռք բերելով այլ ապացույցներ` պնդելով, որ պաշտպանը չի կարող ներկայացնել ապացույցներ դատական ​​ձևով: Վերջինս իրավունք ունի միջնորդություններ նախաձեռնել միայն նոր ապացույցներ ձեռք բերելու համար: Պաշտպանն իրավունք չունի ապացույցները գնահատելու արդյունքում անթույլատրելի ճանաչել ապացույցները, քանի որ չունի դրա իրավասությունը, բայց կարող է օգտագործել վերը նշված իրավական միջոցները `ապացույցները իրավասու մարմնի կողմից անընդունելի դարձնելու համար: , [11] Հաշվի առնելով մրցակցության տարրերի ընդլայնման տեսլականը `մենք գտնում ենք, որ այն հնարավոր է իրագործել` օմբուդսմենի `իրեն ապացուցելու իրավունք ունենալու դեմ նշված փաստարկները նախատեսելու, խնդիրների լուծմանն ուղղված համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների դեպքում: Մասնավորապես, «Փաստաբանի կողմից ապացույցների հետազոտման իրավունքի բացառումը` այլ ապացույցներ ձեռք բերելու հիմքերով, որ պաշտպանը չի կարող դատական ​​ձևով ներկայացնել ապացույց », խնդիրը կարող է լուծվել` տեղափոխելով գաղափարը դատաբժշկական փորձնական քննությունը տեսականից օրենսդրական և իրավապահ ոլորտներից 353 իրավասություն: Փաստ Այն փաստարկը, որ օմբուդսմենը իրավունք ունի միջնորդություններ նախաձեռնել միայն նոր ապացույցներ ձեռք բերելու համար հակասում է օմբուդսմենի `ապացույցներ հավաքելու իրավունքին, որն արդեն նախատեսված է Ռուսաստանի օրենսդրությամբ, իսկ Հայաստանի Հանրապետությունում այն ​​նախատեսված է նախագծով և մեկն է: ամենակարևոր լուծումներից: Բացի այդ, նոր ապացույցներ ձեռք բերելուց բացի, օմբուդսմենը պահպանում է միջնորդություններ, օրինակ `Նախագծի 306-րդ հոդվածում ցուցմունք տալու միջնորդություն ներկայացնելու իրավունքը: "« Պաշտպանն իրավունք չունի ապացույցները գնահատելու արդյունքում ապացույց համարել անթույլատրելի, քանի որ նա օժտված չէ լիազորություններով »փաստարկի վերաբերյալ, պետք է փաստենք, որ ապացույցների անընդունելիությունը պաշտպանական կողմի կողմից ապացույցների գնահատման նպատակն է, այլ ոչ թե արդյունք, և մեր կարծիքով ապացույցների գնահատման արդյունքը պետք է ընդունելի լինի: համապատասխան դատական ​​ակտում նշելով դրա վերաբերյալ իր դիրքորոշումը: Մենք առաջարկում ենք քրեական դատավարության օրենսդրության մեջ նախատեսել պաշտպանական ակտը որպես օմբուդսմենի գնահատման արդյունքների ամփոփ նկարագրություն. Միջնորդություններ, հայտարարություններ, բողոքներ և համակարգված դիրքորոշում արտահայտելը, որը, ինչպես մեղադրական եզրակացությունը, ենթակա է դատարան ներկայացվելու դատարան: քրեական գործ. Մենք գտնում ենք, որ պաշտպանական ակտը մեղադրական եզրակացության մեջ գոյություն ունենալու հավասար իրավունք ունի, հատկապես հաշվի առնելով, որ գործի լուծման փաստական ​​հանգամանքների վերջնական գնահատումը դատարանն է, որը կողմերը չեն կաշկանդում, տվյալ դեպքում ՝ մեղադրական եզրակացությունը: համապատասխանաբար և պաշտպանությունը: գնահատման արդյունքների հիման վրա: Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք Նախագծի 6-րդ հոդվածի 33-րդ կետում տրված դատական ​​ակտի հասկացության մեջ «որոշում» բառից հետո ավելացնել «պաշտպանական ակտ» բառերը, իսկ հասկացություններում ավելացնել պաշտպանական ակտ հասկացությունը `սահմանելով. այն որպես քրեական հանգամանքների վերաբերյալ պաշտպանական դիրքորոշումն արտահայտող ընթացակարգային արտահայտություն: գործել Նշենք, որ դատաբժշկական գիտություններում նույն դրույթն էր առաջարկվել ՝ որպես քննիչի գործունեության մեղադրական միտումը չեզոքացնելու մեխանիզմ: Մասնավորապես, GG Skerebets- ն առաջարկել է օրենսդրական մակարդակով ամրագրել հետևյալ կանոնը. «Պաշտպանը կազմում է պաշտպանական եզրակացություն գործի ապացույցների հիման վրա և ներկայացնում է դատարան»: Վերոնշյալ վերլուծությունների արդյունքում մենք գտնում ենք, որ նույնիսկ ապացույցի իրավունքի իրացման դեպքում պաշտպանը իրականացնում է ապացույցին բնորոշ գործողություններ, ուստի, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է նախատեսել հոդված «Մասնակիցներ ապացույցների մեջ », որը պետք է ներառի ապացույցների հավաքագրում, ստուգում և գնահատում: օմբուդսմենը, որը ամուր հիմք է պաշտպանական դիրք կառուցելու համար և կարող է ծառայել որպես պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ կարգավորման նախապայմաններից մեկը: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք եզրակացնում ենք, որ ապացուցողական գործընթացում պաշտպանի ակտիվ և լիարժեք մասնակցության համար նոր իրավական կարգավորումներ նախատեսելով և պաշտպանական կողմը որպես օրենսդրական մակարդակում որպես անկախ սուբյեկտ ամրագրելով ՝ ամբաստանյալի շահերի պաշտպանությունն առավել կլինի: արդյունավետ այլ նաև ամբողջ քննության համար: , ։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել պաշտպանին քրեադատավարական ապացուցման սուբյեկտ դիտարկելու գործնական խնդիրներին, որոնց համատեքստում քննարկվել են քրեադատավարական 355ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ապացուցման գործընթացին պաշտպանի մասնակցությունը որպես վերջինիս իրավունք կամ պարտականություն դիտարկելու եւ պաշտպանի կողմից վարույթի հանրային մասնակիցներին զուգահեռ փաստաբանական քննություն վարելու հնարավորության վերաբերյալ հարցադրումները, վերլուծության են ենթարկվել թվարկված խնդիրների առնչությամբ դատավարագետների իրարամերժ մոտեցումները եւ օրենսդրական կարգավորումները, ինչպես նաեւ արվել են եզրահանգումներ եւ օրենսդրական առաջարկներ։

ԽՍՀՄ փլուզումը ցույց տվեց խորը սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ինտեգրման բացասական հետևանքները երկրի տնտեսության, մասնավորապես արդյունաբերության և բնակչության կենսամակարդակի վրա: Այս համատեքստում այս հոդվածը կներկայացնի հետխորհրդային տարիներին Շիրակի մարզային արդյունաբերության զարգացման գործընթացները: Տնտեսության կառուցվածքում Շիրակի ժամանակակից տնտեսության հիմքը դրվել է 1990-ականներին: Արմատական ​​փոփոխություններ տեղի ունեցան, հատկապես արդյունաբերության մեջ: 1988 թվականն իր ակտիվ ազդեցությունն ունեցավ դրանում: 1990-ի դեկտեմբերի 7-ի Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը փոփոխվեց 1990-ականների սոցիալ-տնտեսական համակարգի փոփոխությունը: Տեղի ունեցավ անցում խորհրդային պլանավորված հանրային տնտեսությունից դեպի կապիտալիստական ​​շուկայական տնտեսություն: Այդ իմաստով մարզի գրեթե բոլոր արդյունաբերական ձեռնարկությունները դադարեցրին իրենց գործունեությունը: Մասնավորեցված արդյունաբերական ձեռնարկությունները կորցրեցին իրենց շուկաները Խորհրդային Միությունում: Շիրակում շատ արդյունաբերական ձեռնարկություններ պարապ էին, ապամոնտաժվում, լուծարվում, որոնցից ձեռնարկությունների տերերը շահում էին ձեռքբերումներով: Ձեռնարկություններում գործազուրկ, ինչը հանգեցրեց նրանց մեծ մասի աղքատացմանը դեպի արտագաղթ: Սեփականաշնորհումից գործարանները շուկայից կրճատվել են, աշխատողները հաշվի են առնվել: անցյալ և XXI դարը: 19-րդ դարի սկզբին Շիրակի տնտեսության սոցիալ-տնտեսական փոփոխությունները, այն պայմանականորեն կարելի է բաժանել ավելի ուշ ժամանակաշրջանների: - նախաերկրաշարժային փուլ, 1989-1992թթ. ՝ հետերկրաշարժային փուլ, 1993-2000թթ. - զանգվածային արտագաղթի առաջին փուլ, տնտեսության «աղքատացում», 2001-2007թթ. ՝ սոցիալ-տնտեսական աճի կայունացման փուլ, 2008-2012թթ. ՝ սոցիալ. -տնտեսական ճգնաժամ. Բնակչության երկրորդ փուլը `պայմանավորված համաշխարհային սոցիալ-տնտեսական զանգվածային արտագաղթով, մասնավորապես` ռուսական ճգնաժամով: Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական ոլորտները խստորեն ինտեգրված են Ռուսաստանի Դաշնության սոցիալ-տնտեսական համակարգում: 2013-2018 թվականներին Արտագաղթողների թվի կրճատման փուլ `սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը կայունացնելու համար: Շիրակի արդյունաբերության ներուժի կտրուկ անկում գրանցվեց 1989-2000թթ. Երկրաշարժի արդյունքում `արդյունաբերական սեփականաշնորհմամբ, էներգետիկ ճգնաժամով, Արցախյան պատերազմով և այլ գործոններով: Արդյունաբերական ձեռնարկությունների նկատմամբ պետական ​​վերահսկողությունից հրաժարվելը հանգեցրեց այն փաստի, որ նոր սեփականատերերի մեծ մասի արտադրության միջոցները գրեթե վերացան: Իշխանությունները նոր տերերին չեն պարտավորեցրել գործել արդյունաբերական ձեռնարկությունները: Մասնավորեցված զարգացման ապահովում Հայտնի է, որ ցանկացած երկրում նյութի արտադրությունն ուղղակիորեն ազդում է ազգային տնտեսության զարգացման վրա: Այսպիսով, տնտեսության հիմնական նախապայմանը արդյունաբերությունն է, նյութական արտադրության զարգացումն ապահովող ծառայությունները: Unfortunatelyավոք, ներկայացված ժամանակահատվածում Շիրակում տնտեսության ամենաբարձր մասնաբաժինը գրանցվել է մանրածախ առևտրի ոլորտում `25,7 անգամ, իսկ արդյունաբերության ոլորտում` կտրուկ անկում: Դրա շնորհիվ կարելի է փաստել, որ տնտեսական շրջանում արտադրող հասարակությունից անցում է կատարվել սպառողական հասարակության: Այս անցումն առաջին հերթին բացատրվում է հանրապետության տարբեր կառավարությունների որդեգրած սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությամբ: Հիմա ներկայացնենք XX դարը: անցյալ և XXI դարը: 20-րդ դարի սկզբին Շիրակի արդյունաբերության զարգացման գործընթացները: Տնտեսական զարգացման հիմքերը դրվել են 1920-ականներին, երբ պետական ​​սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունը նպաստում էր տեղական արդյունաբերության զարգացմանը, իսկ 1960-ականներին կառուցվում էին «արդյունաբերական ձեռնարկություններ», որոնց մի մասը ոչ միայն հանրապետական, այլ նաև տարածաշրջանային և տեքստիլ նշանակություն: 80-ականներին Շիրակի մարզը, մասնավորապես `մեծ Գյումրին, դարձավ արդյունաբերության զարգացման հիմնական հանգույցներից մեկը ոչ միայն հանրապետությունում, այլև Հարավային Կովկասում: Տնտեսական արդյունաբերության զարգացման առաջատար ճյուղերն էին թեթև արդյունաբերությունը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը և կահույքի արտադրությունը: Դեկտեմբերի 7-ին Սպիտակում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժը վնաս հասցրեց խոշոր տարածաշրջանի արդյունաբերությանը, հատկապես 1988-ի տնտեսական քաղաքին: Գյումրիի 33 արդյունաբերական ձեռնարկություններից 13-ն ամբողջությամբ ավերվել է, իսկ մնացածը մասամբ ոչնչացվել [3, հ. 1] Ընթացիկ գներով Գյումրու արդյունաբերության նյութական վնասը գնահատվում է 250 մլն. ռուբլի, որը կազմում էր քաղաքի արդյունաբերության հիմնական արտադրական ֆոնդերի 70% -ը [3, հ. 1] Հարկ է նշել, որ աղետի գոտում ամբողջությամբ կամ մասամբ ավերվել է 230 արդյունաբերական օբյեկտ, ինչը կազմում էր մեր հանրապետության արդյունաբերական հզորության 25% -ը [9]: 1990 թ. Գյումրիի արդյունաբերական արտադրության ծավալը 1988-ին հասավ 40% -ի, բայց 1991-ից այն կրկին անկում ապրեց սոցիալ-տնտեսական վերափոխումների, տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական լարվածության և ԽՍՀՄ կազմալուծման պատճառով [3, հատ. 3] Արդյունաբերության նյութական կորուստների մասին պատկերացում կազմելու համար բերենք մի շարք թվային ցուցանիշներ: Շիրակի արդյունաբերական ձեռնարկությունների կողմից հանրապետությունում արտադրված ապրանքների 13.4% -ը, 1997 թ.-ին `3.2% -ը, 2003 թ.-ին` 2.7% -ը [1, էջ 160] և 2017 թ.-ին `2.4% [10]: Եթե ​​1980-ականներին Շիրակի տնտեսական մարզը հանրապետությունում արդյունաբերական արտադրության ծավալով զիջում էր միայն Երևանին, ապա այժմ այն ​​զիջում է ոչ միայն Երևանին, այլ նաև Արարատի, Սյունիքի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերում արդյունաբերական արտադրանքի ծավալներին: 1980-ականներին Շիրակում գործում էր 72 արդյունաբերական ձեռնարկություն ՝ տարեկան արտադրելով 1,3 միլիարդ ռուբլի: Արդյունաբերության ոլորտում առանձնահատուկ տեղ ունեն խոշոր և միջին ձեռնարկությունները: Ներկայումս տնտեսական ժամանակահատվածում արդյունաբերական կազմակերպությունների ընդհանուր թվաքանակում գերակշռում են փոքր և միջին ձեռնարկությունները, որոնց մասնաբաժինը կազմում է 76% [12]: 2012-ի տնտեսական շրջանում Գյումրին բաժին էր ընկնում արդյունաբերական արտադրանքի 60% -ին [13], մինչդեռ 1980-ականներին այդ ցուցանիշը կազմում էր 75% [2, p. 160]: 1983 թ.-ին Գյումրիում կար 53 արդյունաբերական ձեռնարկություն, որտեղ աշխատում էր 48,9 հազար մարդ [2, p. 161]: Քաղաքի արդյունաբերական ձեռնարկություններից 12-ը խոշոր էին (501-1000 աշխատող), 13-ը ՝ մեծ (ավելի քան 1001 աշխատող): Խոշորագույն ձեռնարկություններին բաժին է ընկնում մարզի արդյունաբերության մեջ զբաղված մարդկանց ընդհանուր թվի 73,2% -ը [2]: Աղյուսակ 1-ից կարելի է տեսնել, որ 2002 թվականից ի վեր արդյունաբերության մասնաբաժնի աստիճանական աճ է գրանցվել: Այս աճը բացատրվում է նոր արդյունաբերական, հատկապես թեթև սննդի ձեռնարկությունների գործունեությամբ: Շիրակի տնտեսության հիմնական ճյուղերի տեսակարար կշիռը% -ում Աղյուսակ 1. Տնտեսության ճյուղեր 1997-2002.200720122017 Արդյունաբերություն Գյուղատնտեսություն ՇինարարությունՄանրածախ առևտուրvicesառայություններԸնդհանուր առմամբ մեծ ցուցանիշ Վերջին 30 տարվա ընթացքում գրանցված արդյունաբերական ձեռնարկությունների թիվը նվազել է, ոչ միայն աշխատողների քանակը: Միակ միջին արդյունաբերական ձեռնարկությունը ՝ Lentex- ը, այժմ գործում է տնտեսական հատվածում: Նշենք, որ 1987-2017թթ. Արդյունաբերական-արդյունաբերական թիվը նվազել է 14,8 անգամ: Ձեռնարկություններում աշխատողների ամենամեծ թվաքանակը (աղյուսակ 2) ցույց է տալիս, որ արդյունաբերության մեջ աշխատողների թվի զգալի անկում է գրանցվել 1987-1995թթ. ՝ մոտ 2.8 անգամ, 1995-2001 թվականներին ՝ 5.2 անգամ: Շիրակը ցուցանիշները ներուժի [15] Աղյուսակ 2.ShirakiardyunabeArdyunaberuArdyunaberarakantyan mejkanartadrankitesakararkshire մասին umzbaghvatsneridzernarkutive / հազ. / Հաճախականության tiveAmsakanmijinashkhatavardze entatsikgnerov / LB / 250 rubliTaretiv է 1987 թ .1995 .2001 .2005 .2008 - ից .2013 .2017 plan.If առաջին zhamanakapulum nvazumepaymanavorvatserkrasharzhihetevanknerov աշխատակիցների թիվը երկրորդը `բացառապես իշխանությունների կողմից վարվող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության կողմից: Աղյուսակ 2-ի թվային ցուցանիշների վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ 1987-2017թթ. Շիրակի արդյունաբերական արտադրության տեսակարար կշիռը Հայաստանում նվազել է 5,4 անգամ, արդյունաբերության մեջ զբաղվածների թիվը ՝ 14,8 անգամ: Արդյունաբերական ձեռնարկությունների թիվն ավելացել է, բայց խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններն անհետացել են, իսկ 1995-2017թթ. Ներկայումս աշխատավարձն աճել է շուրջ 40 անգամ: [4, էջ 13]: 2016 թվականն ունենալով Շիրակի մարզում արտադրանք է արտադրվել 101 տնտեսվարող սուբյեկտում, որից 78-ը `վերամշակող արդյունաբերական ձեռնարկություններ, և տարբեր արդյունաբերական նշանակության հանքային ռեսուրսներ` շինարարություն, մասնավորապես `տարածաշրջանում: Հանքարդյունաբերություն Թույլ Հանքարդյունաբերության արտադրության ծավալը գերազանցում է արդյունաբերության մեկ տոկոսը: Հանքարդյունաբերության տարածաշրջանային ձեռնարկությունների թիվը 53 է, որից 38-ը գործում է, իսկ նրանց կեսը տեղակայված է Արթիկի տարածաշրջանում: Հիմնականում համախառն արդյունաբերական ձեռնարկությունները ՝ լեռնահանքային արդյունաբերություն, շինարարական տուֆ, ավազ, բազալտ (Փանիկ գյուղի մոտ), անդեզիտադացիտ (ajաջուռ), դոլերիտային բազալտ (Կապս): 2015-ին «Կարին Գեո» ՍՊԸ-ի լուծարումից առաջ նրանք մոխրագույն ածուխ էին արդյունահանում Jաջուռ գյուղի մոտակայքում, որը հիմնականում սպառվում էր Շիրակում: Արդյունաբերություն Շիրակի մարզում վերամշակող արդյունաբերությունը տարբեր տարիներին կազմել է արտադրության ընդհանուր ծավալի 74-83% -ը, իսկ լեռնահանքային արդյունաբերությունը `մինչև 0,1-2% (տե՛ս Աղյուսակ 3): Սննդամթերքի «թեթև» արդյունաբերությունը մեծ տեղ է գրավում վերամշակող արդյունաբերության մեջ (խորհրդային տարիներին «թեթեւ արդյունաբերությունը» ՝ մեքենաշինություն): Արդյունաբերական արտադրանքի կառուցվածքի տեսանելի փոփոխություններ են գրանցվել վերամշակող արդյունաբերության մեջ, էլեկտրաէներգիայի, գազի և ջրի արտադրության մեջ: Այս փոփոխությունը բացատրվում է էլեկտրաէներգիայի, գազի և վերամշակող արդյունաբերության ձեռնարկություններում արտադրվող ապրանքների գների աճով: Շիրակի մարզի արդյունաբերական արտադրության կառուցվածքն ըստ արտադրական միավորների (ամբողջ արդյունաբերությունը 100% է) [16] Աղյուսակ 3. Տարվա արդյունահանում Գազ, ջրային արդյունաբերություն, արդյունաբերական 1980-ականներին արդյունաբերական հատվածի արտադրանքը կազմում էր ՀՍՍՀ համախառն արտադրանքի մոտ 1/3-ը, որը բաժին էր ընկնում Գյումրի քաղաքին: Այդ տարիներին հանրապետության թեթեւ արդյունաբերության աշխատողների թիվը կազմում էր 115 հազար ՝ գուլպաներ և ներքնազգեստ: գուլպաներ, մի մարդ, որի 23% -ը բաժին ընկավ Գյումրիին: Ներկայումս Հայաստանում գուլպաներ արտադրող ամենամեծ ընկերությունը «Լենտեքս» ՍՊԸ-ն է, որը գտնվում է Գյումրիում: 2013 թվականից արտադրված այդ ձեռնարկությունում Ընկերության արտադրանքը գործված է հիմնականում ներքին շուկայում: 2013-ի ընդհանուր արտադրության 3% -ն արտահանվել է ԱՄԷ, Ֆրանսիա և Կանադա [5, 12]: 2016 թ.-ին Lentex- ն ուներ 350 աշխատակից և համախառն արտադրանք: Շիրակի արդյունաբերական ձեռնարկություններում աշխատողների թվի մոտ 10% -ը կազմում է Lentex- ը, իսկ «Արշալույս» թեթեւ արդյունաբերական ընկերությունում աշխատում է 50 մարդ: Ներքնազգեստի արտադրող «Գորգ և Վահան» ՍՊԸ-ն իր արտադրանքի ավելի քան 90% -ն է արտահանում Կանադա [5, հ. 4]: Մարալիկում բանակը սրբիչներ է արտադրում, նմանատիպ այլ ապրանքներ [5, էջ 7]: «Nighttex» ընկերությունը 100 միլիոն դրամի հայկական ներքնազգեստ է նվիրել: Բազան զբաղեցնում էին արդյունաբերական մեքենաները 1980-ականներին, իսկ խորհրդային տարիներին ՝ տարածաշրջանի արդյունաբերական մեքենաները: Սպորտային մեքենաների տեղական մեքենաշինական ձեռնարկություններ: Հետխորհրդային տարիներին տեսանելի դրական փոփոխություններ մեքենաշինության մեջ Մեքենաշինության ներուժը կենտրոնացած էր Գյումրի քաղաքում: Այդ տարիներին քաղաքի արդյունաբերական արտադրանքի 23-28% -ը բաժին էր ընկնում միայն թեթև արդյունաբերությանը [2, p. 162]: 1983 Քաղաքի մեքենաշինական ձեռնարկություններում աշխատողների թիվը գերազանցեց 12000-ը, 2017-ին `200 [6, տարի 6]: Նշենք, որ Շիրակի թեթեւ «մեքենաշինական» արդյունաբերական նյութերի արտադրական ձեռնարկություններն ապահովել են բնակչության զբաղվածության սեռերի հարաբերակցության հավասարակշռություն: Կանայք հիմնականում աշխատում էին թեթև, իսկ տղամարդիկ ՝ մեքենաշինության և արդյունաբերական նյութերի ձեռնարկություններում: Ներկայումս գործող կես դրույքով մեքենաշինական ձեռնարկություններն են ՝ «Անալիտիկ» սարքերի գործարան, «Կարմշակմեկենա» ԲԲԸ, «Հայորդ Գյոդակյաններ» ավտոմեքենաների նորոգման գործարան, «Մագնոն» ՍՊԸ: XX դար Անցյալ XXI դարի սկզբին տարածաշրջանում աստիճանաբար զարգացավ ագրոպարենային համալիրը, որի կարևոր բաղադրիչներն էին սննդի վերամշակման արդյունաբերությունը ՝ գյուղատնտեսական հումքը: ՀՀ անկախության առաջին տարիներին կազմվել են նոր ագրոարդյունաբերական ձեռնարկություններ ստեղծելու ծրագրեր: 1992 թ. Բուլղարիայից 100 հազար դոլար արժողությամբ սարքավորումների տեղադրումից հետո նախատեսվում էր Գյումրիում արտադրել «Պեպսի-Կոլա» զովացուցիչ ըմպելիքներ, իսկ մսագործական գործարանի տարածքում կառուցել չոր կերերի արտադրամաս: «Տեխնոպոլ» ընկերությունը Չեխոսլովակիայից: Այնուամենայնիվ, շինարարական որոշ ստորաբաժանումներ մատակարարվեցին գործարանին, ինչը սահմանափակվեց միայն նրանով, որ ԽՍՀՄ արտաքին տնտեսության բանկը հրաժարվեց փոխանցել մնացած գումարը ՝ պատճառաբանելով, որ սոցիալիստական ​​երկրների արտարժույթի փոխանակումն արգելված է [3, p. 10]: Գյուղատնտեսական սննդի արդյունաբերություն Շիրակի տնտեսական մարզից: Մարզի առաջատար արդյունաբերություններից մեկը հումք է արտադրում, և ավելի քան հարյուր արտոնագրված տնտեսվարող սուբյեկտներ և անհատ ձեռնարկատերեր զբաղվում են հումքի արտադրությամբ: Այսօր կան շուրջ 20 ձեռնարկություններ, որոնց համեմատաբար ամենամեծը գտնվում է Գյումրիում, Մուսայելյանում, Ամասիայում, Բանդիվանում և Ազատանգում: «Ալեքս-Գրիգը» շաքարի արտադրության ընկերություն է, որը տարվա ընթացքում գործում է 3-4 ամիս: Գործարանը հումք է ներմուծում Բրազիլիայից [7, հ. 5]: Ներկայումս տնտեսական շրջանում գործում են ավելի քան ութ վերամշակող ընկերություններ, որոնցից «Իգիթ» ՍՊԸ-ն և «Բանդիվան կաթը» արտադրում են թթվասեր, կաթնաշոռ, կաթ, պաղպաղակ: Գյումրիի ամենամեծ «Գյումրի-գարեջուրը» գտնվում է հանրապետության ամենամեծ գարեջրի մեջ - Գործարանում արտադրված ածիկի համախառն արտադրությունը կազմել է 1,6 մլրդ. դրամ [11]: «Գյումրին արտահանում է 1-3% հիմնականում Ռուսաստան: Գարեջուրը հումք է ներկրում Չեխիայից, իսկ գայլը ՝ Գերմանիայից [7, 2]: «Արմամաս» ՍՊԸ-գարեջուր »ՍՊԸ-ն արտադրում է գործարան: 2012-ին նա Ռուսաստանից, Ֆրանսիայից և Հոլանդիայից բերված գարուց ածիկ է ստացել, որն օգտագործում է «Երջանի գարեջուր» գործարանը [7, էջ. 3] Տարբերակել կահույքի և հրուշակեղենի արտադրությունը Շիրակի արդյունաբերության զարգացման այլ ճյուղերից, որոնք արդյունաբերության ոլորտում ոչ մի նշանակություն չունեն: XXI դարի սկզբին փորձ կատարվեց կազմել Շիրակի մարզային արդյունաբերության զարգացման ծրագրեր: Այսպիսով, տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը 2010-2013թթ. ՀՀ կառավարության որոշմամբ նախատեսվում է ներդրումներ կատարել «Քարախաչ 1» հողմաէլեկտրակայանի կառուցման համար `մինչև 20 ՄՎտ ընդհանուր հզորությամբ` այն հետագայում հասցնելով 90 ՄՎտ: Նշենք, որ այս ծրագիրը դեռ չի իրականացվել: Ներկայումս Շիրակում կա 8 ջրհոր ՝ 5,600 կՎտ հզորությամբ [8, 3] տարի փոքր ջրհորով, որի տարեկան արտադրությունը կազմում է 14,63 մլն կՎտ: Արտադրված էլեկտրաէներգիան բավարարում է տարածաշրջանում սպառված էլեկտրաէներգիայի միայն 18,4% -ը [8, էջ 5]: Եթե ​​հետագայում շահագործման հանձնվի Քարախաչի 90 ՄՎտ հզորությամբ հողմային էլեկտրակայանը, ապա այն կբավարարի Շիրակի մարզում էլեկտրաէներգիայի սպառման պահանջարկի շուրջ 90% -ը: Կարախաչի քամու էլեկտրակայանի կառուցում `հզոր խթանիչ արդյունաբերության զարգացման համար, մասնավորապես. Նշենք, որ 2003 թ.-ին քամու էներգիայի քարտեզը մշակվել է Հայաստանի ԱՄՆ NERL ընկերության կողմից, քամու էլեկտրակայանների հիմնական հեռանկարային վայրերից մեկը Քարախաչի լեռնանցքն է: Իտալական մասնավոր ընկերության կողմից հիմնադրված «Արերենջի» ՍՊԸ-ն ավարտել է Շիրակի մարզում «Քարախաչ» լեռնանցքի քամու էներգիայի նախագծի դիտարկումը: Արդյունաբերական ոլորտում 2017-2025 թվականների Շիրակի սոցիալ-տնտեսական-ռազմավարական ծրագրի զարգացման համար նախատեսվում է 17.1 մլրդ. դրամ ներդնել [20]: Արդյունաբերության քաղաքականության մեջ հիմնականում նախատեսվում է իրականացնել ենթակառուցվածքների զարգացում, ՓՄՁ (փոքր և միջին ձեռնարկատիրություն) բիզնես, վերապատրաստում, տեղեկատվական խորհրդատվական աջակցություն, ֆինանսական ներդրումային աջակցություն, սպանդանոցների կառուցման նախագծեր, որոնք էական ազդեցություն չեն ունենա աճի վրա: Հատկանշական է, որ նախկինում տարածաշրջանում գործող խոշոր կազմակերպությունները աստիճանաբար զիջում են փոքրերին, որոնք չեն ապահովում արդյունաբերության սրընթաց զարգացումը: Ամփոփելով կարելի է փաստել, որ մինչ այժմ մեր հանրապետությունում արդյունաբերության զարգացմամբ զբաղվող համապատասխան մարմինները, գործարարները, տնտեսագետները չեն կարողացել կազմել և իրականացնել իրատեսական ծրագրեր Շիրակի մարզում, հատկապես Գյումրիում, արդյունաբերության զարգացման համար: , Դրանով նրանք նախ պետք է մշակվեն և ներդրվեն ՝ նախատեսված արդյունաբերական շենքերը շահագործելու համար: Նրանք կարող են դառնալ բիզնես կենտրոններ, պահեստներ, այլ նպատակների համար օգտագործվող տարածքներ: Դրա լավագույն օրինակը «Շիրակ մոլն» է, որը դարձել է լավագույն ժամանցային միջավայրը: слова ։

Նորանկախ Հայաստանի տնտեսությունը, լինելով լուծարված ԽՍՀՄ տնտեսական համակարգի մի մասը, XXդ. վերջին արմատական կառուցվածքային փոփոխության ենթարկվեց։ Մեր հանրապետությունը զարգացման պատրաստ մարտահրավերներին։ Խորհրդային տնտեսական համակարգից անցումը կապիտալիստականի՝ համաշխարհային շուկայի առկայության պայմաններում, հանրապետության, այդ թվում Շիրակի մարզի աշխատանքի հանգեցրեց քանակական և որակական տեղաշարժերի։ Արդյունքում՝ մարզը մասնագիտացավ հանքարդյունաբերության և գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության մեջ, ինչպես նաև հանրապետության այլ շրջաններից սկսեց ներմուծել այնպիսի արդյունաբերական պատրաստի ապրանքներ, որոնք խորհրդային տարիներին տնտեսական շրջանում մեծ քանակությամբ արտադրվել են։ Տնտեսության, հատկապես նյութական արտադրության ոլորտներում թույլ տրվեցին մի շարք ռազմավարական սխալներ. պետությունն ամբողջապես զիջեց իր դիրքերը նյութական և ոչ նյութական տնտեսվարման համակարգում, հատկապես արդյունաբերության ոլորտում։

Վնասի հատուցումն ավանդաբար դիտվել է որպես խախտված սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության միջոց, որի կիրառմամբ այն վերականգնվում է։ Իրավունքի պաշտպանության այս միջոցը կիրառելի է այն դեպքում, երբ հնարավոր չէ փաստացի վերականգնել մինչեւ իրավունքի խախտումը եղած դրությունը, կարելի է միայն ծագած բացասական հետեւանքների դիմաց տրամադրել փոխհատուցում։ Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների մասին եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ ՄԻԵԿ) 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ Յուրաքանչյուր ոք, ում սույն Կոնվենցիայով ամրագրված իրավունքներն ու ազատությունները խախտվում են, ունի պետական մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք, նույնիսկ եթե խախտումը կատարել են ի պաշտոնե գործող անձինք։ [1] Սիլվերն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ՝ ՄԻԵԴ) դիրքորո194ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շում է հայտնել, որ ներպետական մակարդակում իրավունքի պաշտպանության միջոց ունենալը (այլ կերպ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածում ամրագրված կոնվենցիոն իրավունքը) ներառում է ինչպես ներկայացված պահանջի քննումը, այնպես էլ անհրաժեշտության դեպքում որեւէ եղանակով խախտված իրավունքի վերականգնումը։ [2, կետ 113] Զարգացնելով այս դիրքորոշումը՝ Ակսոյն ընդդեմ Թուրքիայի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը պահանջում է ներպետական մակարդակում այնպիսի պաշտպանության միջոցի առկայությունը, որը թույլ կտա իրավասու ազգային մարմնին ինչպես քննել Կոնվենցիայի վրա հիմնված գանգատը, այնպես էլ համապատասխան կերպով այն բավարարել։ Ճանաչելով այն հանգամանքը, որ խախված իրավունքների վերականգման եղանակը կախված է թույլ տրված յուրաքնչյուր խախտման բնույթից եւ դրանց ընտրության հարցում պետությունները պետք է օժտված լինեն որոշակի ազատությամբ՝ ՄԻԵԴ-ը նույն գործով արձանագրեց, որ ամեն դեպքում տրամադրված պաշտպանության միջոցը պետք է լինի արդյունավետ ինչպես փաստացի, այնպես էլ իրավական առումով։ [3, կետ 95] Քինանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը փաստել է, որ կոնվենցիոն իրավունքների խախտման հետեւանքով պատճառված վնասի դիմաց փոխհատուցումը պետք է սկզբունքորեն հասանելի լինի հնարավոր պաշտպանության միջոցների շարքում։ Արձանագրվել է, որ ՄԻԵԿ 13 հոդվածը պահանջում է այլ կոնվենցիոն իրավունքի խախտման դիմաց փոխահատուցման տրամադրումը։ [4, կետեր 123, 130-133] Պողոսյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ «Դիմումատուն պետք է իրավունք ունենար դիմելու վատ վերաբերմունքի հետեւանքով իրեն պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման համար։ Քանի որ Հայաստանի օրենսդրությամբ նման հատուցում չի նախատեսվում, դիմումատուն զրկված է եղել իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցից։ Հետեւաբար տեղի է ունեցել 13-րդ հոդվածի խախտում։ » [5, բաժին 2, կետեր 44-48] Եթե կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածից հետեւում է, որ ազգային օրենսդրությամբ պետք է հատուցման հնարավորություն նախատեսվի, ապա դա ենթադրում է, որ ներպետական մակարդակում անձը պետք է ունենա վնասի հատուցման պահանջի իրավունք։ Այսպիսով Կոն195ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վենցիայի 13-րդ հոդվածը պետությանը պարտավորեցնում է կոնվենցիոն դրույթ խախտելու դեպքում անձին տրամադրել փոխհատուցում, եթե առկա է վնաս։ Կուդլան ըննդեմ Լեհաստանի գործով ՄԻԵԴ-ի հայտնած դիրքորոշումից հետեւում է, որ տրամադրման ենթակա նյութաիրվական պաշտպանության միջոցը կարող է համարվել արդյունավետ, եթե դրանք կարող են կանխել խախտումը, դադարեցնել այն կամ տրամադրել համարժեք հատուցում արդեն տեղի ունեցած խախտման դիմաց։ [6, կետ 157-158] Արդեն փաստացի տեղի ունեցածը կանխելու անհնարինության պայմաններում հիմնական իրավունքի խախման արդյունքում ծագած կորուստների, զրկանքների, այսինքն՝ առաջացած վնասի, դիմաց համարժեք հատուցումն էլ հենց հանդիսանում է այն արդյունավետ միջոցը, որն անհրաժեշտ է խախտված սուբյեկտիվ իրավունքը վերականգելու համար։ Իրավունքի պաշտպանության արդյունավետ միջոց ունենալու հնարավորությունը չի սահմանափակվում իրավունքը վերականգնելու պատշաճ եղանակի տրամադրմամբ, անձը պետք է իրավասու մարմնի առջեւ օժտված լինի իր իրավունքի վերականգնմանը հասնելու ընթացակարգային իրական երաշխիքներով։ Իովչեւն ընդդեմ Բուլղարիայի գործով ՄԻԵԴ-ը գտավ, որ Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածը խախտվել է, թեեւ ազգային օրենսդրությունը նախատեսում էր վատ վերաբերմունքի (ՄԻԵԿ 3-րդ հոդված) հետեւանքով ծագած վնասի հատուցման տրամադրումը որպես իրավունքի պաշտպանության միջոց։ Բողոքաբերը ներպետական մակարդակում չէր կարողացել փաստացի հասնել իրեն պատճառված վնասի հատուցմանն ընթացակարգային պատճառներով (անձի վրա դրվել էր խախտման հետեւանքով վնաս կրելու փաստի ապացուցման մասով անհամաչափ բեռ), որոնք ՄԻԵԴ-ը դիտեց որպես չափազանց ձեւական ( «undully formalistic»)։ Արձանագրվեց ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի խախտում, քանի որ թեեւ վնասի հատուցումը որպես պաշտպանության հնարավոր միջոց ազգային օրենսդրությամբ սահմանված էր, սակայն դրան հասնել անձը փաստացի չէր կարողացել՝ ընթացակարգի ոչ արդյունավետ լինելու պատճառով։ [7, կետեր 144-148] Ցոնկան ընդդեմ Բելգիայի գործով ՄԻԵԴ-ը, անդրադառնալով ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածին կրկին նշեց, որ պաշտպանության միջոցը պետք է լինի արդյունավետ ինչպես իրավունքի տեսանկյունից, այնպես 196ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ էլ՝ գործնականում։ Դատարանն արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի իմաստով պաշտպանության միջոցի արդյունավետությունը չի պահանջում դիմողի համար ցանկալի արդյունքի երաշխավորված լինելը։ Ոչ էլ հոդվածում նշվող «պետական մարմինը» անպայմանորեն պետք է լինի դատական ատյան, սակայն եթե այդպես չէ, ապա նրա իրավասությունը եւ տրամադրվող երաշխիքները վերաբերելի հանգամանքներ են այդ մարմնի առջեւ արդյունավետ պաշտպանության միջոցի առկայության հարցը գնահատելիս։ [8, կետ 75] Այսպիսով ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը մի կողմից տուժողին հնարավորություն է տալիս իր կոնվենցիոն իրավունքը խախտած Բարձր պայմանավորվող կողմից պահանջելու այն արդյունավետորն վերականգնել, մյուս կողմից այս իրավունքը ենթադրում է ազգային մակարդակում իրավասու պետական մարմնի գոյություն, որը լիազորված է տրամադրել պաշտպանության արդյունավետ միջոց եւ ում առջեւ անձը պետք է օժտված լինի համապատասխան պաշտպանության միջոց ստանալուն հասնելու բավարար ընթացակարգային երաշխիքներով։ Իրավունքի վերականգնումն ի թիվս այլոց իրականացվում է վնասի հատուցման տեսքով, եւ հետեւաբար ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածն անձին իրավունք է վերապահում դիմելու վնասի հատուցման համար եւ ճանաչում է անձի համար այդպիսի իրավական հնարավորության առկայությունը։ Բոլոր դեպքերում, երբ անձն ի վերջո ներպետական մակարդակում չի ստանում իրեն պատճառված վնասի դիմաց արդարացի հատուցում, ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը խախտվում է։ ՄԻԵԿ միայն երկու առանձին հոդվածներում է հատուկ սահմանվում փոխհատուցման իրավունքը։ Խոսքը գնում է 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասի վերաբերյալ, որով նախատեսվում է փոխհատուցման իրավունք ազատությունից ապօրինի (5-րդ հոդվածի 1-4 մասերի խախտմամբ) զրկվելու պարագայում, եւ 7-րդ արձանագրության 3-րդ հոդվածի վերաբերյալ, որը նախատեսում է փոխհատուցման իրավունք ապօրինի դատապարտման համար։ [2] Վերացարկվելով նշված հոդվածների նեղ առանձնահատկություններից, որոնց ներկայացումը սույն հոդվածի շրջանակներից դուրս է՝ շեշտենք, որ հիշատակված դրույթներն ընդամենը ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի ընդհանուր կանոնի մասնավոր դրսեւորումներ են (lex specialis)։ Ուասինքն ընդդեմ Նիդեռլանդների գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը համարվում է պահպանված, 197ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եթե հնարավոր է դիմել փոխհատուցման համար, երբ անձն ազատությունից զրկվել է նույն հոդվածի 1-4 մասերի դրույթների խախտմամբ։ Նույն որոշմամբ դատարանը նշեց, որ փոխհատուցման հարց չի կարող բարձրացվել, եթե ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 1-4 մասերի խախտման հետեւանոքվ չի ծագում նյութական կամ ոչ նյութական բնույթի վնասը, որը պետք է հատուցվի։ [9, կետեր 36-38] Այսպիսով, ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասում սահմանված փոխհատուցումը կրկին ուղղված է պատճառված վնասի հատուցմանը։ Այս դրույթի վերաբերյալ դատարանի տրված մեկնաբանությունը կարող է տարածվել ընդհանուր կանոնի վրա. կոնվենցիոն որեւէ իրավունքի խախտման դիմաց փոխհատուցում տրամադրվում է ոչ թե ինքնին անձի իրավունքը խախտելու համար, այլ դրա հետեւանքով պատճառված վնասի հատուցման նպատակով։ Նման վնասի առկայության հարցը յուրաքանչյուր անգամ պետք է դառնա առանձին քննարկան առարկա։ Բրոգանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի մյուս դրույթների խախտման փաստը իր կողմից հաստատելուն նախորդող ժամանակահատվածում կամ դրանից անմիջապես հետո ազգային օրենսդրությամբ տուժի համար չի նախատեսվում ներպետական դատարանների արջեւ պարտադիր կատարման ենթակա վնասի հատուցման պահանջի ներկայացման հնարավորություն (որոշման անգլերեն բնագրում նշվում է the domestic courts»), եւ այդ հիմքով փաստեց ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5րդ մասի խախտում։ [10, կետեր 66-67] Թեյմուրազյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով ՄԻԵԴ-ը նշեց, որ Հայաստանի օրենսդրությամբ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի խախտման հետեւանքով ծագած ոչ նյութական վնասի հատուցման հնարավորության բացակայությունը եւ՛ փաստացի եւ՛ իրավունքի տեսանկյունից զրկում է անձին փոխհատուցում ստանալու իրավունքից եւ այդ հիմքով արձանագրեց ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասի խախտում։ [11, կետեր, 77-79] Այսպիսով ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը պահանջում է, որ անձը ներպետական մակարդակում իրավունք ունենա իր կողմից նույն հոդվածի մյուս դրույթների խախտման հետեւանքով պատճառված վնասի դիմաց ստանալու փոխհատուցում, դիմելու դատարան այդպիսի 198ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պահանջով, այիսնքն՝ ի վերջո օգտվի որոշակի նյութաիրավական պաշտպանության միջոցից։ Վերը նշված Պողոսյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով արդեն ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց 13-րդ հոդվածի խախտում այն հիմքով, որ ՄԻԵԿ 3-րդ հոդվածի խախտման արդյունքում ծագած ոչ նյութկան վնասի հատուցման հնարավորություն ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում։ Այսպիսով երկու դեպքում էլ կոնվենցիոն դրույթներն ապահովում են խախտված իրավունքի վերականգնումը՝ պահանջելով պետությունից, որ վերջինս այն վերականգնի։ Եթե կա հատուկ կոնվենցիոն նորմ, ապա կիրառվում է վերջինս, իսկ եթե կոնվենցիոն իրավունքի խախտման դիմաց փոխհատուցման տրամադրման առանձին կոնվենցիոն դրույթ չկա (օրինակ 2,3-րդ հոդվածների դեպքում), ապա կիրառվում է 13-րդ հոդվածը, որն ի թիվս այլոց ենթադրում է նաեւ վնասի հատուցման հնարավորություն։ Տեսական աղբյուրներում նույնպես ընդունվում է այն մոտեցումը, որ Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը եւ 7-րդ արձանագրության 3-րդ հոդվածը դիտվում են որպես 13-րդ հոդվածի մասնավոր դրսեւորումներ։ [12 p. 240] Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած միջազգային պարտավորություններին համահունչ՝ ՀՀ սահմանադրության 62-րդ հոդվածը ճանաչում է պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից անձանց` ոչ իրավաչափ գործողություններով կամ անգործությամբ, իսկ օրենքով սահմանված դեպքերում` նաեւ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման իրավունքը։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 7 նոյեմբերի 2017 թ.-ի թիվ ՍԴՈ-1383 որոշմամբ նշել է, որ «յուրաքանչյուր իրավունքի ամրագրումն արդեն իսկ ենթադրում է ոչ միայն այդ իրավունքի պաշտպանություն ու պատասխանատվության սահմանում դրա խախտումների դեպքում, այլեւ դրա խախտման արդյունքում պատճառված վնասների հատուցում։ Միայն այդ պարագայում իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության համակարգը կլինի լիարժեք եւ արդյունավետ։ » [14, կետ 5] Նշվածից հետեւում է, որ վնասի հատուցումը հանդիսանում է իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության լիարժեք ու արդյու199ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նավետ համակարգի ձեւավորման անհրաժեշտ տարրերից մեկը, եւ որ ցանկացած սուբյեկտիվ իրավունքի ամրագրումը ենթադրում է դրա խախտմամբ պատճառված վնասի հատուցում։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը, ՍԴՈ-929 որոշմամբ անդրադառնալով 27.11.2005 թվականի խմբագրությամբ ՀՀ սահմանադրության՝ վնասի հատուցմանը վերաբերող դրույթներին նշել է. «Ինչ վերաբերում է ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 4-րդ մասում եւ 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասում ամրագրված` «օրենքով սահմանված կարգով» բառակապակցության բովանդակությանը, ապա սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Սահմանադրությունը հղում կատարելով օրենքին` միաժամանակ առաջադրում է տուժողին փոխհատուցելու այնպիսի կարգ սահմանելու պահանջ, որը պետք է երաշխավորի գործուն մեխանիզմ խնդրո առարկա իրավունքի արդյունավետ իրացման համար։ »[15, կետ 7] Գործող խմբագրությամբ ՀՀ սահմանադրության 62-րդ հոդվածում նույնպես նշվում է, որ վնասի հատուցման կարգը եւ պայմանները պետք է սահմանվեն օրենքով։ Սա նշանակում է, որ պետությունը պետք է երաշխավորի սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությունը վնասի հատուցման տեսքով, եւ հետեւաբար սահմանադրաիրավական իմաստով վնասի հատուցման իրավունքը ենթադրում է անձանց համար դրա իրացման դատական եւ արտադատական արդյունավետ մեխանիզմի ապահովումը։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը, թիվ ՍԴՈ-1257 որոշմամբ անդրադառնալով դատարանի մատչելիության իրավունքին, որպես դրա առաջնահերթ տարրերից մեկը նշել է հայցադիմում ներկայացնելու, վնասի հատուցում պահանջելու եւ դատարանի որոշումը ստանալու իրավական հնարավորությունը։ [ 16, կետ 9] Յակոբսոնն ընդեմ Շվեդիայի գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց, որ անձի սեփականությունը հանդիսացող հողամասի կառուցապատման արգելքի իրավաչափության հարցի լուծումը գործադիր իշխանության բացառիկ իրավասության ներքո լինելը խախտում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված արդար դատաքննության իրավունքը, քանի որ անձը զրկված է եղել նման որոշումները դատական կարգով վիճարկելու հնարավորությունից։ Այնուհետեւ նույն գործով ՄԻԵԴ-ը նշեց, որ Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի պահանջները ավելի 200ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մեղմ են եւ հետեւաբար կլանվում են Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի մեջ ու նման պարագայում առանձին քննարկման կարիք չունեն։ [17, կետ 78] Նշվածից հետեւում է, որ դատարանի կողմից իրավունքի պաշտպանության արդյունավետ միջոցի տրամադրման հասանելիության տեսանկյունից Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը կլանում է Կոնվենցիայի 13րդ հոդվածի կարգավորումները։ Բոլոր այն դեպքերում, երբ դատարանին վերապահված չէ անձին պատճառված վնասի (նյութական եւ ոչ նյութական) դիմաց հատուցում սահմանելու լիազորություն, անձանց վնասի հատուցման իրավունքը խախտվում է։ Իր հերթին օրենսդրական նման բացը, հնարավորություն չտալով իրացնել վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքը, առաջացնում է հակասահմանադրական իրավիճակ։ Երբ դատարանը վնասի հատուցման տեսքով իրավունքի պաշտպանություն տրամադրելու լիազորությամբ օժտված է, սակայն աձի համար դատարանի մատչելիությունը սահմանափակվում է անհամաչափորեն կամ առանց իրավաչափ նպատակ հետապնդելու, անձի վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքը կրկին խախտվում է։ Այսպիսով ստացվում է, որ վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի բովանդակությունն ունի երկու դրսեւորում. Առաջին դրսեւորումն արտահայտվում է նրանում, որ անձն իրավունք ունի դատարանից կամ այլ անկախ մարմնից հայցելու իրեն տրամադրել պատճառված վնասի հատուցման տեսքով իրավունքների պաշտպանության անհրաժեշտ միջոց։ (վնասի հատուցում հայցելու հասանելիություն)։ Երկրորդ դրսեւորումն արտահայտվում է նրանում, որ իրավունքը խախտված անձը ձեռք է բերում հատուցում ստանալու նյութական բնույթի իրավունք Հայաստանի Հանրապետության կամ համայնքի նկատմամբ։ Իրավունքի խախտումը հաստատված լինելու դեպքում հատուցում ստանալու իրավունքը սահմանափակվել չի կարող, քանի որ դա կխաթարի վնասի հատուցման իրավունքի էությունը։ Վնասի հատուցման տեսքով պետությունից պաշտպանություն ստանալու մատչելիությունը, ինչը վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի բաղադրիչ է, արդեն կարող է որոշակիորեն սահմանափակվել, եւ սույն հոդվածի հետագա շարադրանքը նվիրվում է այդ հարցի քննարկմանը։ 201ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Լինդերն ընդդեմ Շվեդիայի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ երբ անձն ունի կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքների խախտման զոհ լինելու մասին փաստարկելի (վիճարկելի) պահանջ (arguable claim), ապա իր ներկայացրած պահանջի որոշման եւ համապատասխան դեպքում խախտված իրավունքների վերականգնում ստանալու նպատակով վերջինիս ներպետական մակարդակում պետք է տրամադրվի իրավունքի պաշտպանության անհրաժեշտ միջոց։ [18, կետ 77] Բոյլն ու Ռայսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ 13-րդ հոդվածից չի բխում, որ պետությունը պարտավոր է ցանկացած դեպքում անձանց տրամադրել իրավունքի պաշտպանության համապատասխան միջոցներ՝ առանց հաշվի առնելու գանգատի հիմնավորվածության աստիճանը։ Ներկայացված բողոքը պետք է ունենա հիմնավորվածության համապատասխան աստիճան, այսինքն՝ լինի փաստարկելի (arguable claim)։ Դատարանը նույն որոշմամբ հրաժարվեց տալ բողոքի փաստարկելի լինելու վերացական չափանիշները եւ պնդեց, որ ամեն հատուկ դեպքում այդ հանգամանքին պետք է առանձին գնահատական տալ։ [19, կետեր 52, 55] Միայն այն դեպքում, երբ ՄԻԵԴ-ը գտնի, որ ներպետական բոլոր ատյանները սպառելուց հետո իրեն ներկայացված անհատական գանգատը իր հիմնավորվածության աստիճանով կարող է համարվել փաստարկելի (arguable claim), կդիտի 13-րդ հոդվածը կիրառելի եւ ըստ էության քննարկման առարկա կդարձնի ներպետական մակարդակում անձին պաշտպանության արդյունավետ միջոց տրամադրված լինելու հարցը։ Եթե կոնվենցիոն որեւէ հիմնական իրավունքի խախտման վերաբերյալ Եվրոպական դատարան ներկայացված գանգատը չբավարարի փաստարկելի լինելու վերաբերյալ հիշատակված չափանիշին, ապա ՄԻԵԴ-ը, առանց ըստ էության հարցը ուսումնասիրելու, կարձանագրի, որ ներպետական մակարդակում պաշտպանության միջոց ունենալու անձի կոնվենցիոն իրավունքը չի խախտվել։ Վերադառնալով անմիջականորեն վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքին եւ հիմքում դնելով վերը հիշատակվածը՝ նշենք, որ հանրային իշխանության գործունեության արդյունքում ենթադրաբար տուժած անձանց պատճառված վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի խախտում կարող է արձանագրվել ոչ միայն այն դեպքում, երբ փաստացի հաստատվել է խախտման հանգամանքը, 202ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իսկ փոխհատուցում չի տրամադրվել, այլեւ այն ժամանակ, երբ անձի ներկայացված գանգատը ներպետական մակարդակում եղել է փաստարկելի, բայց վերջինս հնարավորություն չի ունեցել պնդել իր պահանջը, նրան տրամադրված չեն եղել ներպետական մակարդակում ենթադրյալ վնասի հատուցմանը հասնելու համար ողջամտորեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները։ Որպես ասվածի հիմնավորում ներկայացնենք Բաբբինս ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ դիրքորոշումը։ Այս գործի նախապատմությունից երեւում էր, որ ոստիկանության կողմից կիրառվել էր մահաբեր ուժ, եւ այդ կապակցությամբ մահացածի քույրը գանգատ էր ներկայացրել մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան։ Ներպետական մակարդակում տեղի էր ունեցել քննություն, ինչի արդյունքներով ոստիկանի գործողությունները դիտարկվել էին իրավաչափ։ Այս գործով Եվրոպական դատարանը հաստատված չհամարեց, որ տեղի է ունեցել կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի խախտում, սակայն դատարանը գտավ, որ բողոքաբերի գանգատը փաստարկված էր (arguable claim) եւ հետեւաբար անդրադարձավ կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի պահպանման հարցին։ Դատարանը արձանագրեց կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի խախտում այն հիմքով, որ ներպետական օրենսդրությամբ նախատեսված չէին այնպիսի իրավակարգավորումններ, ըստ որոնց, քույրը եղբոր մահվան հետեւանքով կրած ոչ նյութական վնասի (վերապրած ցավ, տառապանք) դիմաց փոխհատուցում ստանալու պահանջ ներկայացնելու իրավունք կունենար։ [20, կետեր 170,177] Այսպիսով, նույնիսկ եթե վերջնարդյունքում պարզվել է, որ հանրային իշխանության մարմինը գործել է իրավաչափորեն, վնասի հատուցմանը հասնելու բավարար պայմանների բացակայությունը խոսում է վնասի հատուցման հիմնական իրավունքի խախտման մասին։ Փաուելը եւ Րայներն ըննդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը «փաստարկելի պահանջ» (arguable claim) եզրույթը կապեց կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված «ակնհայտ անհիմն պահանջ» (manifestly ill-founded) եզրույթի հետ։ Դատարանը պատճառաբանեց, որ եթե գանգատի ընդունելության փուլում պարզվում է, որ ներկայացվածը այն աստիճան անհիմն է, որ միջազգային մակարդակում բողոքաբերին մերժում են ըստ էության քննել իր գանգատը (գործը քննության չի ընդունվում), ուրեմն մասնակից պետու203ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյանն էլ չի կարելի պարտավորեցնել ազգային մակարդակում նման պահանջների գծով անձանց համար ապահովել իրավունքի պաշտպանության համապատասխան միջոցների մատչելիությունը։ [21, կետ 33] Ընդհանուր իմաստով «ակնհայտ անհիմն» եզրույթը կարող է ընկալվել որպես «բացահայտ հիմնազուրկ» կամ «առանց հիմնավորման»։ Այդ դեպքում Եվրոպական դատարանը պետք է վարույթ ընդունի բոլոր այն գանգատները, որոնք առաջ են քաշում իրական իրավական խնդիր (մասնավորապես, երբ առկա է իրավունքի խախտում, եւ պետք է ուսումնասիրել սահմանափակման իրավաչափությունը) անգամ այն դեպքում, երբ ընդհանուր առմամբ պարզ է, որ կոնվենցիոն իրավունքի խախտում չկա։ [22, p.896] Կարելի է ասել, որ բոլոր այն գործերը, որոնք առերեւույթ ուսումնասիրելիս հանգում ենք այն եզրակացության, որ դրանք կարիք ունեն հետագա քննարկման, թվում է, որ չեն կարող դիտվել որպես «ակնհայտ անհիմն»։ Եզրույթը մեկնաբանող մեկ այլ միտք կարող է հանդիսանալ այն, որ բողոքաբերի ներկայացված գանգատից երեւա վերջինիս սուբյեկտիվ իրավունքի խախտման հավանականությունը։ Չնայած նշվածին` Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում շատ են դեպքերը, երբ գանգատը ճանաչվում է «ակնհայտ անհիմն» դրա խորը, համապարփակ եւ տեւական ուսումնասիրությունից հետո, այսինքն՝ այն դեպքում, երբ առաջին հայացքից միանշանակ պարզ չէր կարող լինել դրա հիմնազուրկ լինելը։ Այս հանգամանքը շատ դեպքերում պայմանավորված է դատարանի գերծանրաբեռնվածությամբ։ Անկախ նշվածից՝ եթե դատարանը բողոքի ընդունելիության փուլում հանգում է այն եզրակացության, որ խնդրո առարկա կոնվենցիոն իրավունքի խախտման մասով ներկայացված գանգատը ակնհայտորեն անհիմն է եւ հետեւաբար հետագա քննարկման կարիք չունի, ապա ներպետական մակարդակում այդպիսի գանգատի կապակցությամբ համապատասխան պաշտպանության միջոցներ ունենալու հարցն այլեւս չի քննարկվում, իսկ պետությունը ճանաչվում է կոնվենցիայի 13րդ հոդվածը չխախտած։ Հնարավոր չարաշահումից խուսափելու համար՝ գտնում ենք, որ ներպետական մակարդակում պետությունները պարտավոր են պաշտպանության միջոց տրամադրել առաջին հայացքից հետագա ուսում204ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նասիրման կարիք ունեցող բոլոր պահանջներով, որոնք կարող են նաեւ վերաբերել վնասի հատուցմանը։ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության մեջ նույնպես առկա են «ակնհայտ անհիմն» պահանջի վերաբերյալ որոշ իրավակարգավորումներ։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածից հետեւում է, որ յուրաքանչյուր ոք, ով գտնում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել իր իրավունքերը, կարող է դիմել վարչական դատարան։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն՝ վարչական դատարանը մերժում է հայցադիմումի ընդունումը, եթե հայցադիմում է ներկայացրել դրա իրավունքն ակնհայտորեն չունեցող անձը։ [23] Այս երկու նորմերի համակարգային վերլուծությունից հետեւում է, որ անգամ, երբ անձը գտնում է, որ իր իրավունքը խախտվել է կամ անմիջականորեն կարող է խախտվել, վերջինս չի կարող հայց ներկայացնել, եթե դատարանի գնահատմամբ ակնհայտորեն նա դրա իրավունքը չունի։ Օրենսդիրը օգտագործում է «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք ակնահյտորեն չունենալը» եզրույթը։ Հայտնի է, որ հայցը նյութաիրավական եւ դատավարական հասկացություն է, որի նյութաիրավական կողմն արտահայտվում է հայցվորի կողմից պատասխանողին ներկայացվող իրավական պահանջի մեջ, իսկ դատավարական կողմը դատարանին հասցեագրված պահանջն է՝ քննել եւ լուծել կողմերի միջեւ ծագած վեճը, իսկ հայցադիմումը հայցի արտահայտման արտաքին ձեւն է։ Սա նշանակում է, որ անձը «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք չունեցող» պետք է համարվի թե՛ այն դեպքում, երբ գոյություն չունի համապատասխան նյութաիրավական պահանջի իրավունքը, թե՛ այն դեպքում, երբ այդպիսի իրավունքն իրեն չի պատկանում եւ վերջինս իրավական շահագրգռվածություն չունի։ Մասնավորեցնելով՝ ստացվում է, որ եթե ինչպես բուն հայցադիմումի, այնպես էլ դրան կից փաստաթղթերի ընդհանրական ուսումնասիրությունը դատարանի համար ակնհայտ են դարձնում, որ վարչա205ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան մարմնի իրավական ակտերի, գործողությունների կամ անգործության վիճարկման եւ դրանց հետեւանքով պատճառված վնասի հատուցման պահանջներն անհիմն են կամ այդպիսի պահանջի իրավունքը հայցվորին չի պատկանում, ապա վերջինս կարող է չքննարկել ներկայացված պահանջը եւ անձին չտրամադրել պաշտպանության միջոցներ, որոնք օբյեկտիվորեն պետք է բավարար լինեին վնասի հատուցմանը հասնելու համար։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը իր թիվ ՍԴՈ-1022 որոշմամբ անդրադարձել է վերը նշված հարցերին եւ արձանագրել հետեւյալը. «Օրենսգրքի վիճարկվող դրույթում «ակնհայտորեն» բառի ամրագրմամբ օրենսդիրը նպատակ է հետապնդել հայցադիմումի ընդունելիության փուլում ստուգելու ոչ թե նյութական իրավունքի խախտման առկայությունը, այլ ենթադրյալ խախտված իրավունքը տվյալ անձին պատկանելու հանգամանքը, այսինքն՝ հայցվորի` «շահագրգիռ անձ» հանդիսանալու հանգամանքը։ » [24, կետ 7] ՀՀ վճռաբեկ դատարանը թիվ ՎԴ/3477/05/13 վարչական գործով 2014 թվականի դեկտեմբերի 26-ին կայացված որոշմամբ հայտնել է նույնատեսակ դիրքորոշում։ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումից հետեւում է, որ «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք ակնհայտորեն չունենալը» եզրույթը վերաբերում է միայն անձի մոտ հայց ներկայացնելու իրավական շահագրգռվածության առերեւույթ բացակայությանը։ Այլ կերպ ասած՝ ի սկզբանե պարզ է, որ ներկայացված հայցը չի վերաբերում հայցվորի իրավունքներին եւ պարտականություններին։ Միաժամանակ եթե անգամ առաջին հայացքից ակներեւ է, որ նյութական առումով անձի հայցը հիմնազուրկ է, վերջինիս պետք է տրամադրվեն պաշտպանության բոլոր միջոցները, որոնք ընդհանուր առմամբ կարող են հանգեցնել անձի ենթադրաբար խախտված իրավունքի վերականգնմանը։ Մեր գնահատմամբ ՀՀ սահմանադրական եւ վճռաբեկ դատարանները ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1ին մասի 5-րդ կետին տվել է նեղ մեկնաբանություն՝ առանց անդրադառնալու հայցի՝ որպես հայցվորի կողմից պատասխանողին դատական խողովակով ուղղված նյութաիրավական պահանջ լինելու հանգամանքին։ Գտնում ենք, որ ՀՀ վարչական դատավարության 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով սահմանված նորմի տառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ դատարանը կարող է մերժել հայցադիմումը վա206ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րույթ ընդունելը՝ սահմանափակելով անձի դատարանի մատչելիության իրավունքը նաեւ այն դեպքում, երբ հայցադիմումի եւ կից փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է, որ ներկայացված պահանջը նյութական իրավունքի տեսանկյունից անհիմն է։ Այդ ակնհայտությունն առաջին հերթին արտահայտվում է առանց վարչական մարմնի ակտը վերացված լինելու կամ այդպիսի պահանջ ներկայացնելու վնասի հատուցման պահանջով դատարանին դիմելու մեջ։ Խնդրի մեկ այլ դրսեւորման հանդիպում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.2 հոդվածի 9-րդ մասում։ [25] Ըստ նշված դրույթի՝ անձը հանրային իշխանության կողմից ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջ դատարանին կարող է ներկայացնել միայն այն դեպքում, երբ դրան զուգահեռ ներկայացվել է նաեւ հանրային իշախանության սուբյեկտների իրավական ակտերը, գործողությունները կամ անգործությունը ոչ իրավաչափ ճանաչելու մասին հիմնական պահանջը կամ դրանք նախկինում արդեն իսկ ճանաչվել են ոչ իրավաչափ։ Առկա է հանրային իշխանության գործունեության օրինականության կանխավարկածը եւ մինչեւ այն չի հերքվել օրինական ուժ ունեցող պետական ակտով, վնասի հատուցման պահանջը նյութաիրավական իմաստով կլինի ակնհայտ անհիմն, ի սկզբանե ակներեւ կլինի, որ նման պահանջի բավարարման որեւէ իրական հնարավորություն չկա։ Դատարանը վնասի հատուցման առանձին պահանջը կքննի, եթե նախօրոք համապատասխան մարմնի ակտը ճանաչվել է ոչ իրավաչափ. հակառակ դեպքում վնասի հատուցման առանձին հայցը վարույթ ընդունելը կմերժի։ Հիմք ընդունելով վերը նշվածը՝ գտնում ենք, որ ներպետական մակարդակում հնարավոր չարաշահումից խուսափելու համար պետությունները պարտավոր են պաշտպանության միջոց տրամադրելու հնարավորություն սահմանել առաջին հայացքից հետագա ուսումնասիրման կարիք ունեցող (նյութաիրավական եւ վարութային իմասոտվ ակնհայտ անհիմն չհամարվող) բոլոր պահանջներով, որոնք կարող են նաեւ վերաբերել վնասի հատուցմանը։ Միայն ներկայացված իրավիճակում պետության կողմից ակնհայտ անհիմն պահանջի մասով պաշտպանության միջոց ունենալու իրավունքի սահմանափակումը կդիտվի իրավաչափ, եւ վնասի հատուցման հիմնական իրավունքի խախտում չի արձանագրվի։ Մնացած բոլոր 207ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դեպքերում ազգային օրենսդրությամբ վնասի հատուցման իրավունքի բացակայությունն, ինչպես նաեւ դատարանի կամ այլ իրավասու մարմնի առջեւ արդյունավետ ընթացակարգի բացակայությունը կհանգեցնի վնասի հատուցման իրավունքի խախտմանը։

Սույն հոդվածում փորձ է արվել ցույց տալ վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի համակարգային կապն իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ միջոցներ ունենալու եւ արդար դատաքննության սահմանադրական իրավունքների հետ։ Նշված կապի լույսի ներքո հոդվածում ներկայացվում են վնասի հատուցման իրավունքի սահմանափակման հիմնահարցերը՝ հաշվի առնելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան։ Հոդվածում փորձ է արվել ցույց տալ Մադրու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում նախատեսված ակնհայտ անհիմն պահանջի մասին դրույթի հնարավոր ազդեցությունն ազգային օրենսդրության վրա։

ՕՐԱԹՅԱՆ ՌԻԹՄԻ Ա THEԴԵ AՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈ ONՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԱՅԻՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ վրա Ֆիզիոլոգիական պրոցեսների օրինաչափությունը հիմքում ընկած է մարդու մարմնի կենսագործունեությունը: Գործընթացների ռիթմը նկարագրված է կենդանի համակարգերի բոլոր մակարդակներում `մոլեկուլային, բջջային, օրգանական, օրգանական: Այս պարբերականությունը պայմանավորված է բիոռիթմերով: Biorhythm- ը կարող է սահմանվել որպես վիճակագրորեն նշանակալի փոփոխություններ ֆիզիոլոգիական պրոցեսների տարբեր չափանիշներում, որոնք պարբերաբար կրկնվում են [1]: Քրիստոֆեր Թուֆելյանցը կենդանի ուսումնասիրությունների հիմնադիրներից է: 21-րդ դարի վերջին նա ցույց տվեց, որ մարդու մարմնում կան «ներքին ժամացույցներ», որոնց գործարկումը կախված է երկրի առանցքի շուրջ պտտվելուց, ինչպես նաեւ գիշեր-ցերեկի պտտվելուց: Կենսանիշերի ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում գիտնականների շրջանում: Մարդու ռիթմերը տարբեր օրգանների գործառույթների համադրություն են, նրանք արձագանքում են կյանքի յուրաքանչյուր փոփոխությանը: Մարդու ամենօրյա ռիթմերը համարվում են մշտական ​​ֆիզիոլոգիական օրինաչափություններ, որոնք կառուցված են կյանքի ընթացքում ձեռք բերված ժառանգական տարրերի վրա: Կենդանի ռիթմերը տարբեր են ՝ ամենօրյա, շաբաթական, ամսական, սեզոնային, տարեկան, լուսնային և այլն: Մարդու մարմնի ամենակարևոր ներքին քրոնոմետրերը տեղակայված են գլխուղեղի մեջ ՝ արքայախնձոր, հիպոթալամուս: Ավելի տարածված վարկածի համաձայն ՝ կենդանի օրգանիզմը համարվում է ինքնավարորեն փոփոխվող համակարգ, որը բնութագրվում է ներքին կապակցված ռիթմերով: Դրանք թույլ են տալիս մարմնին կատարելապես հարմարվել շրջակա միջավայրի ցիկլային փոփոխություններին: Գիտնականները կարծում են, որ հազարամյակի պայքարում կային օրգանիզմներ, որոնք ոչ միայն հասկանում էին բնության պայմանների փոփոխությունները, այլև հարմարեցնում էին իրենց ռիթմի համակարգը շրջակա միջավայրի փոփոխություններին: Օրինակ ՝ աշնանը թռչունները չեն շարժվում հարավ, իսկ որոշ կենդանիներ քնում են: Գիտնականներն այժմ ապացուցել են, որ օրական կատարվում է ավելի քան 400 գործընթաց, ներառյալ մտավոր կարողությունը: Մարդու մտավոր կարողությունները բնութագրվում են տեղեկատվության ընդունմամբ, տարածմամբ, որոշումների ընդունմամբ և իրականացումով: Մտավոր գործունեության չափանիշներն են `հիշողությունը, ուշադրությունը և տեղեկատվության փոխանցման արագությունը: Ներկայումս ամենօրյա ռիթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավոր գործունեության վրա գրեթե ուսումնասիրված չէ: Դրանից ելնելով ՝ աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ամենօրյա ռիթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավոր գործունեության վրա: Նպատակին հասնելու համար առաջադրվեցին հետևյալ խնդիրները. • Պարզեք ուսանողների պատկանելությունը տարբեր տեսակի աշխատանքային ունակություններին: • Ուսումնասիրել ուշադրության արագության ցուցիչի կախվածությունը, աշխատանքի ճշգրտությունը, մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը և հատուկ տիպի աշխատանքային ունակություն ունեցող մարդկանց մտավոր-ֆունկցիոնալ կարողությունը օրվա տարբեր ժամերին: • Համեմատել օրվա տարբեր ժամանակներում ցուցիչների արժեքները և հստակ տարբեր տեսակի աշխատունակություն ունեցող մարդկանց ցուցիչների արժեքները: Ուսումնասիրության օբյեկտը ԵՊՀ 1-4 տարվա 26 ուսանողուհի էր: Մենք օգտագործեցինք Օստբերգի մեթոդը `կատարման որոշակի տեսակը որոշելու համար: Եվ մենք որոշել ենք ուշադրությունը և մտավոր արդյունավետությունը Բորդոն Ամֆիմովի թվային կապի մեթոդով (տե՛ս հավելված) [2, 6]: Հետազոտության արդյունքները. Մարդիկ ըստ աշխատանքային ունակության տեսակի են `թրթուրներ (խիստ և թույլ արտահայտված առավոտյան տեսակներ), բվեր (խիստ և թույլ արտահայտված երեկոյան տեսակներ) և աղավնիներ (առիթմիկա) (աղյուսակ 1): Քրոնոտիպ Արթնացում Ֆիզիկապես ակտիվ Eriամանակաշրջան Մտավոր ժամանակաշրջան Անջատում Փորձը Անկախ 6. 007 00-ն ունենալ ակնթարթային զարթուցիչ ախորժակ ինքնուրույն - 10. 0011 թ. 00 և ուշ, դանդաղ տագնապով և դժվար: Ախորժակի դիմում egalischashin 7. 00-9: 00, զարթուցիչ Աղավնին բավականին հեշտ է ձեռք բերել արթնանալու պահից մինչև 12-ը: 00-13-ին: 00. Նրանք ունեն 2 գագաթ ՝ 8: 00-9: 00-ից 12-ը: 00-13-ին: 00-ը, այնուհետև իջնում ​​է 16-ի: 00-ը Երկրորդ գագաթը 16: 00-18-ին: 00-ը 21 է: 00-22: 00-ին, ժամը 14-ին հեշտ է քնել: 0021 թ. 00 արթնանալուց մինչև 18-ը: 00, բայց 3 գագաթ ՝ 13: 00-14-ին: 0018 թ. 00-20-ը: 0020 թ. 00-23-ին: 00 (01) 00) 00: 00-ին, հնարավոր է Վրեժխնդրություն Հավասարակշռության ակտիվություն 22 օրվա ընթացքում: 00-23-ին: 00-ը, առանց որի գագաթնակետերը կարող են առաջանալ գագաթնակետին Աղյուսակ 1. Քրոնոտիպերի բնութագրերը [9] ԵՊՀ ուսանողների 3-ի աշխատանքային տիպը առավոտյան թույլ էր, 8-ը `երեկոյան, 15-ը` առիթմիկ: Հարցվածների շրջանում շատ հստակ արտահայտված առավոտյան խիստ հստակ երեկոյան տիպեր չեն եղել: Մենք արագաչափը սահմանում ենք A = N / t (չափը A նշան / վրկ, որտեղ N- ն ընտրված նիշերի քանակն է մինչև վերջին, t- ն `աշխատելու ժամանակն է): Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքս. T = M / n (չափս ՝ T պայմանական միավոր, որտեղ M - ճիշտ ընտրված նիշերի քանակն է, n - ամբողջ նիշերի քանակը, որոնք պետք է նշվեին): Հոգեկան աշխատանքի օգտակար հարաբերակցություն. E = N * T (չափս ՝ E նշան): Հոգեկան կատարում ՝ Au = (N / t) * ((M- (O + P)) / n) (չափը ՝ Au նշան / վրկ, որտեղ O սխալ նիշերի քանակն է, P ՝ բաց թողնված նիշերի քանակը): Թույլ առավոտյան աշխատանքային տիպ ունեցող ուսանողներից յուրաքանչյուրում նկատվել է մի օրինաչափություն. Կեսօրին դիտվել է արագաչափի առավելագույն արժեքը (Նկար 1): Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքսի օրինաչափությունը չի նկատվել մեկ ուսանողի համար, այն գրեթե կայուն էր, մեկ ուսանողի համար առավոտյան բարձր էր, ցերեկը ցած իջավ, երեկոյան կրկին բարձրացավ: Մյուս ուսանողը առավելագույն արժեքին է հասել կեսօրին (Նկար 2): Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը ամենաբարձրն էր կեսօրից հետո երկու ուսանողի համար, մյուս ուսանողի համար այն գրեթե կայուն էր (Գծապատկեր 3), երկու ուսանողի համար մտավոր կարողությունը կեսօրին ավելի բարձր էր, իսկ երրորդ ուսանողի համար երեկոյան հետ նվազում էր: (Նկար 4): Աշխատանքի ունակության առիթմիկ տիպ ունեցող 8 ուսանողների ուշադրության տևողությունը երեկոյան նվազել է, 4-ը `կեսօրից բարձր, 2-ը` երեկոյան, և մեկը ցերեկը մնացել է կայուն (Գծապատկեր 5): Աշխատանքի ճշգրտության ցուցանիշը ցածր էր ցերեկը 7 ուսանողի համար, 5 ուսանողի համար ցերեկը բարձր էր, 2 ուսանողի համար երեկոյան իջավ, իսկ մեկ ուսանողի համար այն մնաց կայուն (Նկար 6): Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը ցերեկը 7 աշակերտի համար նվազեց, 5-ի համար բարձր էր կեսօրին, մեկի համար երեկոյան զուգահեռ ավելացավ, մեկի համար երեկոյան նվազեց, մեկի համար մնաց կայուն (Նկար 7) , 5 աշակերտների մտավոր աշխատանքը ցերեկը ցածր էր, ցերեկը ՝ 7-ի բարձր, երեկոյան ՝ 3 ուսանողի մոտ ցածր (Նկար 8): Թույլ երեկոյան աշխատանքային տիպ ունեցող ուսանողների ուշադրության մակարդակը 4 ուսանողի հետ երեկոյի ընթացքում ավելացավ, 2-ի ցերեկը ամենաբարձրն էր, 2-ի երեկոյան նվազեց (Նկար 9): Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքսը երեկոյի ընթացքում բարձրացավ 4 ուսանողի համար, 2-ի համար դա ամենաբարձրն էր ցերեկը, մեկի համար ցած իջավ երեկոյի համար, իսկ մեկի համար ամենացածր արդյունքը գրվեց ցերեկը (Նկար 10): Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը 3 ուսանողների մոտ երեկոյան աճեց, 3-ում `ամենաբարձրը ցերեկը, մեկում` ամենացածրը ցերեկը, մեկում `երեկոյան (Նկար 11): Երեկ ուսանողների մտավոր կարողությունները երեկոյան զուգահեռ ավելացան, նրանցից 3-ում դա կեսօրին ամենաբարձրն էր, ցերեկը `մեկում` ամենացածրը, մեկում `երեկոյան (Նկար 12): Գծապատկեր 1. Ուշադրության արագության ցուցիչ առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան A1, ցերեկը A2, երեկոյան A3: Գծապատկեր 2. Աշխատանքի ցուցանիշի ճշգրտությունը առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ: T1 առավոտյան, T2 ցերեկը, T3 երեկոյան Նկար 33. Մտավոր աշխատանքի արդյունավետության ինտեգրում ՝ վատ աշխատունակությամբ անկանխատեսելի մարդիկ. Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E2 Նկար 4. Հոգեկան աշխատանք առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ. Au1 առավոտյան, Au2 ցերեկը, Au3 երեկոյան Նկար 5 A1 առավոտյան, A2 ցերեկը, երեկոյան A3 Նկար 6. Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչ `աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան T1, ցերեկը T2, երեկոյան T3: Նկար 7. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E3 Նկար 8. Հոգեկան աշխատանք աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ. Au1 առավոտ, Au2 ցերեկը, Au3 երեկոյան Նկար 9. Ուշադրության արագության ցուցիչ ունեցող մարդկանց մոտ երեկոյան վատ աշխատունակություն: Առավոտյան A1, ցերեկը A2, երեկոյան A3 Նկար 10: Երեկոյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչ: Առավոտյան T1, ցերեկը T2, երեկոյան T3: Գծապատկեր 11. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը երեկոյան թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E3: Նկար 12. Հոգեկան աշխատանքը երեկոյան թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան Au1, ցերեկը Au2, երեկոյան Au3: Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն: Հոգեկան աշխատանք թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ: Առավոտյան Au1, ցերեկը Au2, երեկոյան Au3: Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն: Հոգեկան աշխատանք այն մարդկանց մոտ, ովքեր երեկոյան թույլ ունակություն ունեն աշխատելու ունակություն: Առավոտյան Au1, Կեսօրին Au2, երեկոյան Au3: Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն: Արիթմիկ ուսանողները օրինաչափություն չունեին իրենց քրոնոտիպի և որոշակի տեսակի աշխատունակության միջև: Թույլ երեկոյան մեքենագրողների մոտ ութ տասնհինգերորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն: Ելնելով վերոգրյալից ՝ ավելի բարձր արդյունք ապահովելու համար ցանկալի է դասեր կազմակերպելիս հաշվի առնել ուսանողների քրոնոտիպերը: ՀԱՎԵԼՎԱ [[1] Խուդավերդյան Դ., Ֆանարջյան Վ., Մարդու ֆիզիոլոգիայի հիմունքներ, Երեւան, 1998, էջ: 685 թ. [3] URL: http: //www.royal-cb.ru/interesting/zdorove/sutochnye-ritmy-cheloveka/ (Հղումը ՝ 16.11.2018): [4] URL: https: //www.kakras.ru/doc/bioritm-life-cycle.html (Հղումը ՝ 16.11.2018): [5] URL: https: //metodorf.ru/tests/korrekt_proba.php (Հղումը ՝ 16.11.2018): [6] URL: https: //www.psyoffice.ru/1-79-28.htm (Հղումը ՝ 16.11.2018): [7] URL: https: //cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-bioritmov-na-umstvennuyu-rabotosposobnost (Հղումը ՝ 16.11.2018): [8] URL: https: //www.eduherald.ru/ru/article/view?id=13832 (Հղումը ՝ 16.11.2018): [9] URL: https: //ru.wikipedia.org/wiki/Хронотип (Հղումը ՝ 16.11.2018): Հովսեփյան Ար և ik ՕՐԱԹՅԱՆ ՌԻԹՄԻ Ա EԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ՀՈԳԵԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ վրա Հիմնաբառեր. ։

Օրգանիզմի շատ ֆունկցիաներ ենթարկվում են օրական ռիթմերի ազդեցությանը։ Նրանց ազդեցության ուսումնասիրումը ուսանողների մտավոր աշխատունակության վրա շատ կարևոր է և անհրաժեշտ։ Այդ նպատակով ուսումնասիրություններ են կատարվել ՎՊՀ տարբեր ֆակուլտետների 26 ուսանողների շրջանում։ Աշխատունակության առանձնահատուկ տիպը որոշելու համար օգտագործվել է Օսթբերգի մեթոդը։ Ուշադրությունը և մտավոր աշխատունակությունը որոշվել են Բորդոն Ամֆի-մովի թվային կոնեկտուրային մեթոդով։ Ուսանողների շրջանում չեն հանդիպել խիստ արտահայտված երեկոյան և առավոտյան տիպեր։ Նրանցից գրեթե կեսի մոտ բացահայտվել է կապ մտավոր աշխատունակության և քրոնոտիպի միջև։ Ստացված տվյալները կարելի է օգտագործել ուսումնական պարապմունքների դասացուցակները կազմելիս։

Մանկավարժական գիտության առաջնահերթ խնդիրներից է էապեսբարելավել կրթության որակը գիտահետազոտական և նորարարական գործունեության կառուցվածքային և բովանդակային բաղադրամասերի շարունակական ներդրմամբ` կրթության որակին ներկայացվող արդի պահանջների բավարարման, ըստ սովորողների տարիքային և անհատական առանձնահատկությունների` կրթամշակութային գործընթացի կազմակերպման համար։ Ուսուցման գործընթացում բոլոր ժամանակներում միշտ եղել են տարաբնույթ դժվարություններ՝ պայմանավորված օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով։ Ներկապայմաններում կրթական համակարգում առավել սուր բնույթ են կրում այդդժվարությունները, որոնք արտահայտվում են առարկայական, մանկավարժամեթոդական, հոգեբանական հիմնախնդիրների ձևով՝ կապված վերջին շրջանում կատարվող կրթական բարեփոխումների շարունակական գործընթացիհետ։ Այս ամենի արդյունքում ավելի է բարդանում մանկավարժի մասնագիտական գործունեությունը։ Մանկավարժի ավանդական մասնագիտականդժվարությունները համալրվում են նոր երևույթներով, որոնց թվին կարելի էդասել` 1) գնահատման նոր համակարգը, 2) ուսուցման համագործակցային մեթոդները, 3) այլընտրանքային դասագրքերը, 4) դաստիարակության գործընթացի հիմնախնդիրների ավելացումը, 5) որոշ համայնքային նշանակությանդպրոցներում բազմահամակազմային դասարանների առկայությունը և այլն։ Այս երևույթները պայմանավորում են վիճահարույց իրավիճակների ձևավորումը և մանկավարժներին նման իրավիճակներում ուղղորդելու գործընթացի կարևորությունը։ Սույն հոդվածի նպատակն է բացահայտել բազմահամակազմային դասարաններում դասապրոցեսի իրականացման ժամանակ դրսևորվող դժվարությունները և պարզաբանել դրանց հաղթահարման գործընթացում ուսուցչինտրվող դիդակտիկական խորհրդատվության դերն ու նշանակությունը։ Դիտարկելով մանկավարժների մասնագիտական գործունեության ընթացքում ծագած դժվարությունները՝ նշենք, որ դեռևս 1980-ական թվականներինՏ. Ս. Պոլյակովան մշակեց դրույթներ՝ ուղղված այդ դժվարությունների հաղթահարմանը։ Այդ հայեցակարգում առանձնացվում էր նաև «դիդակտիկականդժվարություն» հասկացությունը, որն ըմբռնվում էր որպես «ուսուցչի զգացածդժվարությունը ուսուցման գործընթացում, այսինքն` լարվածության հոգեբանական վիճակը, արդյունքներից անբավարարվածությունը` դժվարությունըհաղթահարելու պայմանների բացակայության դեպքում» [1, էջ 13]։ Հավելենք, որ դժվարությունների ձևավորման և զարգացման գործընթացն սկսվում է այն պահից, երբ ուսումնական գործունեության իրականացմանժամանակ ուսուցիչը հանդիպում է ինչ-որ անսպասելի արգելքի կամ հակասության։ Այդ գործընթացը շարունակում է զարգանալ, երբ արգելքները և հակասությունները չեն հաղթահարվում իրենց ժամանակին։ Վ. Կ. Դյաչենկոն առանձնացում է հակասությունների հետևյալ տեսակները. «1) Ուսուցչի կողմից ուսումնական նյութի հետևողական, համակարգված շարադրման և մասնակիցներիկողմից յուրացվող նյութի անհետևողական, անկապ շարադրման միջև, 2) աշակերտների տարբեր ընդունակությունների և ուսուցման միակ տեմպի միջև, 3)դաս-դասարանային ուսուցման պայմաններում դասավանդման անհատականբնույթի և դաստիարակության կոլեկտիվ բնույթի միջև առաջացող»[2, էջ 43-44]։ Ներկայացնելով դժվարությունների ձևավորման գործընթացը՝ անդրադառնանք բազմահամակազմային դասարաններում դասապրոցեսի իրականացման ընթացքում առաջացող խնդրահարույց իրավիճակներին։ Նշենք, որբազմահամակազմային համարվում են այն դասարանները, որտեղ միասինուսումնաճանաչողական գործընթաց են անցնում տարբեր տարիքային խմբերիերեխաներ և միևնույն դասաժամին ուսումնասիրում տարբեր ուսումնականնյութեր։ Բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացիուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ գործընթացի սուբյեկտները` սովորողները և մանկավարժները, համատեղ գործունեություն իրականացնելիսհանդիպում են առարկայական, մանկավարժամեթոդական և հոգեբանականբնույթի դժվարությունների, որոնք համալիր են, միմյանցով փոխպայմանավորված և անխզելիորեն կապված։ Առարկայական դժվարությունները սովորաբարկապված են օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված այնպիսիիրողությունների հետ, ինչպիսիք են` հասկացությունների, սահմանումների ընկալումը, գիտելիքների ամրակայումը, տեսական գիտելիքների գործնականկիրառումը և այլն։ Առարկայական դժվարությունների մի մասն առաջանում էժամանակի ընթացքում նախորդ թեմաների չյուրացման պատճառով, մյուս մասը կապվում է նոր գաղափարների յուրացման, նոր հասկացությունների ձևավորման հետ։ Առարկայական դժվարությունը դրսևորվում է նաև դասարանի գերխտության պատճառով, մասնավորապես բազմահամակազմային դասարաններում այն արտահայտվում է տարիքային տարբեր խմբերի հետ տարբեր ուսումնական նյութերի հաղորդման ընթացքում առաջացող բարդություններով։ Այդ բարդությունները պայմանավորված են մի շարք գործոններով, որոնց թվինկարելի է դասել ժամանակային սահմանափակության, աշակերտների ուշադրության կենտրոնացման, երեխայի սոցիալ-հոգեբանական հարմարման, ուսումնական դրդապատճառների ոչ բավականաչափ ձևավորվածության, կարգապահության ոչ լիարժեք հաստատման և այլ գործոններ։ Խոսելով ժամանակային սահմանափակության մասին՝ պետք է ասել, որ ժամանակային սահմանափակության սթրեսն ամենաուժեղն է, որն ազդում է երեխայի ճանաչողականգործընթացի իրականացման վրա։ Բազային ուսումնական շատ հմտությունների մեխանիզմն այնպիսին է, որ արագությունը միայն արգելակում է դրա ձևավորմանը։ Այս առումով Բ. Բլումը նշում է. «Ուսուցման ժամանակը պետք է որոշվի ըստ աշակերտի ընդունակությունների։ Ոչ մի աշակերտ չի կարող անցնելնոր նյութի ուսումնասիրությանը, քանի դեռ չի յուրացրել հիմնական անհրաժեշտ նյութը»[3, էջ102]։ Այդ միտքն ընդգծում է նաև հայ մանկավարժ Ս. Մանդինյանը՝ նշելով, «ավելի ցանկալի է պակաս չափով անցնել, բայց այնպես, որանցածը հիմնավոր լինի։ Հարկավոր տեղը կրկին և կրկին բացատրություններտալ, աշակերտներին հասկացնել` նոցա գիտակցության մեջ մի նոր բան ավելացնելու պայմանով, քան շտապ-շտապ և արդյունքը ոչնչի հավասարեցնելով»[4, էջ 524]։ Վկայակոչելով տարբեր մանկավարժագետների կարծիքները՝պետք է նշենք, որ բազմահամակազմային դասարաններում դասապրոցես կազմակերպելիս սահմանափակվում է ուսուցման ժամանակը, որի արդյունքում ուսումնական նյութն ամբողջովին չի ընկալվում երեխայի կողմից։ Այս իրողությունը, որը կարող է հանգեցնել ոչ միայն առաջադիմության անկման, ուսման,ուսուցչի, դպրոցի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի, այլև նյարդայինհիվանդության, սթրեսի և ընկճախտի։ Դիտարկելով աշակերտների ուշադրության կենտրոնացման կարևորությունը՝ պետք է նշել, որ բազմահամակազմային դասարաններում այն դառնումէ դասապրոցեսի արդյունավետությունը որոշող գործոն՝ այն առումով, որ դասարանը կազմված է տարբեր տարիքային խմբերի ներկայացուցիչներից, որոնքուսումնասիրում են տարբեր բովանդակությամբ նյութեր, որը շատ դեպքերումբերում է աշակերտների ուշադրության ապակենտրոնացման։ Արդյունքում դասի նախագծումը, կազմակերպումը և իրականացումը ավելի են բարդանում ևմանկավարժից պահանջում ուժերի գերագույն լարում՝ ոչ միայն ճիշտ որոշելուդասի դիդակտիկական, զարգացնող, դաստիարակչական նպատակները՝ հետևողականորեն ձեռնամուխլինելով դրանց իրականացմանը, այլ նաևապահովել կարողանալու յուրաքանչյուր տարիքային խմբի աշակերտներիուշադրության կենտրոնացումը իրենց իսկ ուսումնասիրած նյութի վրա՝ զերծպահելով կողմնակի ազդեցություններից։ Այս ամենի ճշգրիտ կատարմանհամար մանկավարժները պետք է ունենան ճկունություն, արագ որոշումներկայացնելու ընդունակություն, իրավիճակային մտածողություն, որը պետք էասել, որ ոչ բոլոր մանկավարժներին է բնորոշ։ Անդրադառնալով երեխայի սոցիալ-հոգեբանական հարմարման պատճառով առաջացող դժվարությանը՝ անհրաժեշտ է ի նկատի ունենալ, որ այն որոշիչ դեր ունի երեխայի ցածր առաջադիմության դրսևորման մեջ։ Ավելացնենք, որայդ երևույթը, որպես կանոն, ավելի ցայտուն արտահայտվում է բազմահամակազմային դասարաններում, որտեղ այն ի հայտ է գալիս ներդասարանականխմբավորումների, լարվածության և երեխաների շրջանում միջանձնային կոնֆլիկտների ձևով։ Խոսելով կարգապահության ոչ լիարժեք հաստատման մասին՝ ավելորդչէ նշել, որ դեռ իր ժամանակին Յա. Ա. Կոմենսկին նշել է. «Դպրոցն առանց կարգապահության, նույնն է, ինչ ջրաղացը առանց ջրի»[5, էջ 104]։ Շարունակելովմիտքը՝ հավելենք, որ բազմահամակազմային դասարաններում դասապրոցեսիժամանակ կարգապահության ապահովումը անհրաժեշտ չափով չի իրականացվում, որն ինքնին տանում է ուսուցման արդյունավետության անկման։ Քննարկելով մանկավարժի մասնագիտական գործունեության ընթացքում ծագած վիճահարույց իրավիճակները՝ նշենք, որ դրանք իրենցով պայմանավորում են ուսուցչին օգնող այնպիսի եղանակներ ու ձևեր մշակելու և փորձարկելու անհրաժեշտությունը, որոնք մի կողմից՝ կնվազեցնեն ռիսկային գործոնները մանկավարժական խնդիրների լուծման ժամանակ, մյուս կողմից՝կնպաստեն մանկավարժական իրավիճակներում ծագած խնդիրների ստեղծագործական լուծմանն ու ուսուցչի նորարարական գործունեության խթանմանը։ Այսօր հանրակրթությունը` որպես զարգացող համակարգ, տարբեր ուղղությունների մասնագիտական խորհրդատուների աջակցության կարիք ունի,որոնք իրավասու են իրականացնելու կազմակերպչական, մանկավարժական,վարչական, ուսուցողական և այլ բնույթի աջակցություն։ Ներկայացնելով բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացում առաջացողդժվարությունները՝ խոսենք այդ դժվարությունների հաղթահարման ուղիներիմասին։ Որպես ուսուցչին օգնություն՝ նման իրավիճակներում կարող է հանդեսգալ մանկավարժական նոր տեխնոլոգիա` «Մանկավարժական խորհրդատվությունը»։ Ներկայումս մանկավարժական խորհրդատվության վերաբերյալ մշակված են տեսական և գործնական բազմաթիվ մոտեցումներ, կիրառվում են տարբեր մոդելներ մանկավարժական գործունեության բոլոր սուբյեկտների համար։ Ըստ Մ. Ն. Պևզների, Օ. Մ. Զայչենկոյի և մյուսների՝ խորհրդատվությունը ձևակերպվում է որպես «Խորհրդատուների և խորհրդառուների միջև հատուկ ձևովկազմակերպված բարդ փոխհարաբերություն` ուղղված ինչպես առանձին մասնագետի, այնպես էլ ամբողջական կազմակերպության գործունեության մեջառաջացող խնդիրների լուծմանը և դրական տեղաշարժերի առաջացմանը»[4,էջ 9]։ Մանկավարժական խորհրդատվությունն ունի մի շարք բաղադրատարրեր, որոնցից այս հոդվածի շրջանակներում կանդրադառնանք միայն դիդակտիկական բաղադրատարրին, որն ուղղված է դասավանդման գործընթացում առաջացող դժվարությունների հաղթահարմանը։ Դիդակտիկական խորհրդատվության նպատակը ուսուցչի դիդակտիկական իրազեկության բարձրացումն է, նրա ուսումնամասնագիտական գործունեության ընթացքում առաջացած դժվարությունների հաղթահարման ուղղությամբ ուսուցչին օգնության ցուցաբերումը։ Մասնագիտական գրականության մեջ դիդակտիկական իրազեկությունը բնութագրվում է որպես «ուսուցչի`այն խնդիրները լուծելու կարողությունը, որոնք առաջանում են ուսուցման գործընթացում մասնագիտական գիտելիքներին, հմտություններին, փորձին համապատասխան, այլ խոսքերով` որպես գիտելիքների և իրավիճակների միջև կապեր ստեղծելու կարողություն» [6, էջ 264]։ Մեր հետազոտության հիմնախնդրի տեսանկյունից կարևորվում ենհատկապես դիդակտիկական խորհրդատվության արդյունավետ իրականացման հետևյալ պայմանները` 1) առաջադեմ մանկավարժների փորձին ծանոթացումը, 2) ուսուցչի անդրադարձի կարողության զարգացումը, 3) սեփական դիրքորոշման ձևավորման գործընթացում ուսուցչին օգնությանցուցաբերումը։ Դիդակտիկական խորհրդատվության բաղադրիչներն են.1. խորհրդատուն և խորհրդառուն, նրանց միջև գործող հաղորդակցությունը,2. մասնագիտական գիտելիքները և դրանց յուրացման գործընթացի կազմակերպման միջոցները` դժվար իրավիճակների վերլուծումն ու գնահատումը,3. խորհրդատվության արդյունքը, որը Օ. Ալյոխինայի ձևակերպմամբ, «տվյալկազմակերպության աշխատողների գիտելիքների և մանկավարժական իրավիճակների ռացիոնալ համատեղումն է» [7, էջ 74]։ Դիդակտիկական խորհրդատվությունը կազմված է մի շարք փուլերից,որոնցից յուրաքանչյուրում քայլ առ քայլ իրականացվում է մանկավարժի մասնագիտական դժվարության ներկայացումը, այն առաջացնող պայմանների, գործոնների ուսումնասիրությունն ուղղակի (դասալսում) կամ անուղղակի(տեսաձայնագրություն) ձևով և դրանից բխող հետևանքների վերլուծությունը։ Հետևանքը դրսևորվելու է ուսուցչի անդրադարձի ունակության զարգացմամբ։ Խորհրդատվության վերջին փուլում խորհրդատուն առաջարկում է պրոբլեմների լուծման և դժվարությունների վերացման անհատական ծրագիր։ Այն չիպարտադրվում մանկավարժին, այլ խորհրդատուն հանդես է գալիս յուրահատուկ «հայելու» դերում, որի օգնությամբ մանկավարժը կողքից է դիտում իր գործունեությունը, ինքնահայեցողությամբ կարողանում է գտնել իր թույլ տվածսխալները և դասապրոցեսը կազմակերպել նորովի։ Այսինքն՝ մանկավարժխորհրդատուի և մանկավարժի միջև իրականացվում է հետադարձ կապ, որնօգնում է մանկավարժի ինքնադրսևորմանը և ինքնակայացմանը։ Դիդակտիկական խորհրդատվությունը մանկավարժին հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն կողմնորոշվելու գոյություն ունեցող դիդակտիկականհայեցակարգերում, ինքնուրույն պատասխանելու հետևյալ հարցերին` ի՞նչսովորեցնել և ինչպե՞ս սովորեցնել, ե՞րբ և ինչպիսի՞ մեթոդներ օգտագործել։ Արդյունքում մանկավարժը մոդելավորում է իր գործունեությունը։ Ինչպես նշումէ Օ. Ա. Անիսիմովը, «սեփական գործառույթները մոդելավորելով, կատարվում էդրանց վերացարկում, որն ուղեկցվում է դրանց պարզեցումով։ Իրականություննավելի բազմազան է, քան տեսությունը, բանաձևերը, դրանով էլ այն ավելի բարդէ ընկալման համար։ Մոդելների միջոցով պարզեցումն օգնում է կողմնորոշվելուտեսական բարդ նյութի մեջ. սրա մեջ է մոդելավորման արժեքը» [8, էջ 137-138]։ Ներկայացնելով դիդակտիկ խորհրդատվության վերաբերյալ տեսությունը՝ նշենք, որ այն փորձնականորեն իրականացվեց մեր կողմից հետազոտվողդպրոցներում, այդ թվում`Բենիամինի միջնակարգ դպրոցի հինգերորդ և վեցերորդ բազմահամակազմային դասարաններում։ Կատարվեցին դասալսումներ,ճշգրտվեցին ուսուցման գործընթացի այն ուղղությունները, որոնց կազմակերպման ընթացքում առավել շատ էր զգացվում աջակցության և խորհրդատվությանկարիք։ Դրանցից առանձնացվեցին հատկապես դասաժամի որոշակի փուլերինհատկացվող ժամանակը, շերտավորված ուսուցումը, կարգապահական խնդիրները, այդ թվում՝ առանձին աշակերտների ուշադրության կենտրոնացումը։ Դասալսումներին հաջորդեցին ուսուցիչների հետ անցկացվող դիդակտիկականխորհրդատվությունը, որի ժամանակ նրանց ներկայացվեց դասի գործընթացիկազմակերպման որոշակի մոդել։ Այդ մոդելի համաձայն` դասի ընթացքում միդասարանի աշակերտները ուսուցչի կողմից ստանալու էին գրավոր քարտայինառաջադրանք (որը նախապես ուսուցիչը պետք է ունենար ըստ դասի նախապատրաստման պլան/ծրագրի), որի ընթացքում ուսուցիչը բանավոր աշխատելու էր մյուս դասարանի աշակերտների հետ։ Ավարտելուց հետո փոխվում էինդերերը. առաջին դասարանի աշակերտների հետ ուսուցիչն աշխատելու էր բանավոր հարցումներով, երկրորդի հետ` գրավոր առաջադրանքի ձևով։ Ինչ վերաբերում է նոր նյութի հաղորդմանը, ուսուցիչը, ըստ իր հայեցողության, կարող էրմի դասարանի նոր նյութի հաղորդումը իրականացնել այն ժամանակ, երբ քարտային առաջադրանք էր հանձնարարել մյուս դասարանին։ Ամփոփելով նշենք,որ դիդակտիկ խորհրդատվության շնորհիվ բազմահամակազմային դասարաններում կատարվեց ուսուցման գործընթացի դժվար իրավիճակների հաղթահարում։ Ավելացնենք, որ գործընթացային դիդակտիկական խորհրդատվությանիրականացումն ապահովելու է մանկավարժների շարունակական կրթությունը,մասնագիտական զարգացումը, մասնավորապես բազմահամակազմային դասարաններում դասավանդման մեջ առկա հիմնախնդիրների լուծման համարնոր մոտեցումների մշակումն ու ներդրումը, ինչպես նաև դրանց իրականացմանհամար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը։ Դիդակտիկ խորհրդատվությանարդյունքում ուսուցման գործընթացը ձեռք է բերելու մանկավարժահոգեբանական նոր իմաստ, հստակեցվելու և հաղթահարվելու են այդ գործընթացում առկա դժվարությունները։ Տեղի է ունենալու մանկավարժների մասնագիտականմտածողության ստեղծագործական վերաձևավորում, որի արդյունքում նրանքնախագծելու են սեփական գործունեությունը` դիդակտիկ գործընթացի կազմակերպման ուղղությամբ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ÷èíàþùåãî ó÷èòåëÿ, Ì.։ Èçä.“Ïåäàãîãèêà”։ 1983. 128 ñ. 2. Äüÿ÷åíêî Â. Ê. Íîâàÿ äèäàêòèêà, Ì.։ Èçä. “Íàðîäíîå îáðàçîâàíèå”,3. Ժամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ, տեսություններ, մեթոդներ, գնահատում, ձեռնարկ մանկավարժների և ուսանողների համար, Եր.,«Նոյյան տապան» հրատ, 2003, 404 էջ։ 4. Շավարշյան Ա. Մ. Հայ մանկավարժներ, Եր., գիրք Ա, 1958, 621 էջ։ 5. Ժամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ, տեսություններ, մեթոդներ, գնահատում ձեռնարկ մանկավարժների և ուսանողների համար, Եր.,«Նոյյան տապան» հրատ., 2003, 404 էջ։ ïåðâîáûòíîì îáùåñòâå äî êîíöà XXâ.։ Ó÷åáíîå ïîñîáèå äëÿ ïåäàãîãè2-å èçä., èñïð. è äîï. Ì.։ ÒÖ «Ñôåðà», 2001. 512 ñ.Ñëàñòåíèíà è È. À. Êîëåñíèêîâîé, Ó÷åáíîå ïîñîáèå։ Ì.։ Èçä-âî Öåíòð10. Àíèñèìîâ Î. Ñ. Ìåòîäîëîãèÿ։ Ôóíêöèÿ, ñóùíîñòü ñòàíîâëåíèå. Ì.։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԶադոյան Անահիտ Մերուժանի - Բենիամինի միջն. դպրոց,Քիմիայի և կենսաբանության ուսուցչուհի, E-mail։

Հոդվածում ներկայացված են ուսուցման հիմնախնդիրները, որոնք առաջանում են բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացում և դիդակտիկական խորհրդատվության դերը այդ հիմնախնդիրների հաղթահարման գործում։ Ներկայացվում է դիդակտիկական խորհրդատվության բաղադրատարրերը, իրականացման փուլերը։ Հոդվածի նպատակն է՝ ընդգծել դիդակտիկական խորհրդատվության կարևորությունը՝ որպես ուսուցչի դիդակտիկական իրազեկության բարձրացման միջոց, հատկապես բազմահամակազմային դասարաններում ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացման գլխավոր պայման նոր կրթական համակարգի հայեցակարգում։

Նախաբան։ Անչափահասների հանցավորության դեմ պայքարը,առանց նրանց վերագրվող հանցագործությունների վերաբերյալ վարույթիլրիվ և համապարփակ կարգավորման, դժվար է պատկերացնել։ Հենց այդնպատակով վերջին շրջանում բավականին մեծ ուշադրություն է դարձվումինչպես անչափահասների արդարադատությանը (Juvenile Justice), այնպեսէլ տարբեր օրենսդրական նախաձեռնություններին, որոնք առնչվում ենանչափահաս անձանց իրավունքներին ու օրինական շահերին։ Այս մասին էվկայում Հայաստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարությունում«Անչափահասներիբոլորովին վերջերս ստեղծվածհետօրենքի(երեխաների)ինստիտուցիոնալՀանրապետությունում3։ Խորհրդի նպատակն է նպաստելարդարադատության խորհուրդը»1 առնչվողՀայաստանիանչափահասների(իրավական,հոգեբանական, սոցիալական, էթիկական և այլն) համակարգի կայացմաննու շարունակական կատարելագործմանը, երեխաների իրավունքների ևօրինական շահերի պաշտպանության ապահովմանը։ Այս կառույցիստեղծման համար հիմք հանդիսացան ՀՀ-ի ստանձնած մի շարքմիջազգային պարտավորությունները, ինչպես նաև ԵԱՀԿ-ի կողմից ՀՀ-ումանցկացվողերեխաներիիրավունքների և անչափահասների արդարադատության վերաբերյալ [1]։ մշտադիտարկմանգնահատականըՀայաստանիՀանրապետությունումԱնչափահասների նկատմամբ իրականացվող վարույթով քրեականհետապնդման դադարեցման կամ քրեական գործի կարճման կարգն ուդեպքերը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելը էականնշանակություն ունիյուվենալարդարադատության նպատակների տեղայնացման համար։ Մի շարքմիջազգային փաստաթղթերում ամրագրվածիրավախախտանչափահասների նկատմամբ կիրառվող պետական հարկադրականմիջոցների և մեխանիզմների համակարգը, որը պետքբխիմարդասիրությունից, անչափահաս անձանց իրավունքների և օրինականշահերի ապահովումից, նրանց բարեկեցությունից, ինչպես նաև այլերաշխիքայինկապահովեններպետական միջոցների համաչափ ներգործությունը անչափահասանձանց նկատմամբ։ որոնք առավելագույնսդրույթներից,էէիրացմանլրացուցիչԱնչափահասների նկատմամբ վարույթի հատուկ կարգը առաջինհերթին հիմնվում է անչափահասների տարիքային, սոցիալ-հոգեբանականև այլ առանձնահատկությունների վրա, որոնք պահանջում են նրանցիրավունքներիՀայաստանիՀանրապետության քրեադատավարական օրենսդրությունը ելակետային էհամարում այն դրույթը, որ անչափահասները, տարիքով պայմանավորված,իրենց իրավունքների և օրինական շահերի իրացման օրենսդրականերաշխիքների կարիք ունեն։ Ակնհայտ է, որ դա հետևանք է այն բանի, որօրենսդիրը գիտակցում է անչափահասի տարիքային առանձնահատկությունները և անչափահասների իրավունքների ու ազատություններիլրացուցիչ երաշխիքների անհրաժեշտությունը [2]։ երաշխիքներ։ 13Անչափահասների արդարադատության խորհուրդը իր գործունեությունն իրականացնում է՝ղեկավարվելով ՀՀ արդարադատության նախարարի 2018թ. մայիսի 11-ի N 188 – Ա հրամանովհաստատված աշխատակարգով և այլ իրավական ակտերով։ նկատմամբ«Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի 40-րդ հոդվածի 3-րդմասը սահմանում է, որ մասնակից պետությունները ձգտում են նպաստելմեղադրվող կամ քրեական օրենսդրությունը խախտած համարվողերեխաներիօրենքների,ընթացակարգերի, մարմինների և հաստատությունների ստեղծմանը,մասնավորապես … բ) անհրաժեշտության և ցանկալիության դեպքում նմաներեխաների նկատմամբ միջոցներ ձեռնարկել՝ առանց դատաքննությանդիմելու, մարդու իրավունքներիլիակատար պաշտպանության ևիրավական երաշխիքների պահպանման պայմանով։ հատկապեսկիրառելիՍրանից բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, ի դեմսիրավասու մարմինների, պետք է ձեռնարկի հնարավորինս առավելագույնըքրեական հետապնդման ենթարկվող անչափահաս անձանց իրավունքներիարդյունավետ պաշտպանության համար։ Ինչպես նշվածէ, այդհաստատությունների ստեղծումը ցանկալիության դեպքում պետք է կրիարտադատական բնույթ, քանի որ դրանում խոսվում է«առանցդատաքննության դիմելու» իրականացնելու այդ ամենը։ Սակայն, արտադատական այդ մարմինը պետքէ մարդուիրավունքների լիակատար պաշտպանության երաշխիքներով օժտված լինի։ Համաձայն «Պեկինյան կանոնների» 5.1 կետի՝ անչափահասներիվերաբերյալ արդարադատության համակարգը ուղղված է առաջին հերթինանչափահասի բարեկեցության ապահովմանը, որպեսզի անչափահասիրավախախտների վրա ազդեցություն գործող ցանկացած միջոց միշտհամաչափ լինի ինչպես իրավախախտի անհատական առանձնահատկություններին, այնպես էլ իրավախախտման հանգամանքներին։ Նշվածկետի «Մեկնաբանություն» հատվածում առանձին կերպով բացատրվում եննշված կանոնի հիմնական նպատակները։ 5-րդ կանոնում, ըստ էության,նախատեսվում են ընդամենը անչափահասի ցանկացած կոնկրետիրավախախտմանհամար արդարացիպատասխանատվության միջոցների կիրառում։ Այդ կանոնի մեջզուգակցվող ասպեկտների բազմազանությունը կարող է նպաստել երկումոտեցումների կիրառմանը, այն է` նոր և առաջադիմական պատասխանգործողությունները նույնքան ցանկալի են, որքան անչափահասների վրապաշտոնականչարդարացվածընդլայնմանը ուղղված նախազգուշական միջոցները։ հանցագործությանսոցիալականկամհսկողականցանցի «Տոկիոյի կանոնների» [3] 1-ին բաժնի 2.3.-րդ կետի համաձայն՝իրավախախտման բնույթի և ծանրության, իրավախախտի անձի ևկենսագրության, ինչպես նաև հասարակության պաշտպանությաննկատառումներից ելնելով՝ առավել ճկունություն ապահովելու ևբանտարկության անհարկի կիրառումից խուսափելու նպատակովքրեական արդարադատության համակարգը պետքէ ապահովիազատությունից զրկելու հետչկապված միջոցների առկայությունը՝մինչդատական փուլից մինչև դատավճռի կայացումից հետո ընկածժամանակահատվածը կիրառելու համար։ ելնելով,ենԻնչպեսերևումէվերըարժանիշարադրվածիրավադրույթներիբովանդակությունից, միջազգային առաջադեմ իրավական հանրություննառաջնորդվում է այն սկզբունքով, որ քրեական իրավախախտում թույլտված անչափահասները, իրենց տարիքային, հոգեֆիզիոլոգիականառանձնահատակություններիցհատուկմարդասիրական վերաբերմունքի, որը հնարավորություն կտա նրանցուղղվելու, վերասոցիալականացվելու, դևիանտ վարքագծից հրաժարվելուայնպիսի միջոցներով և մեխանիզմներով, որոնք կապված չեն լինի նրանցնկատմամբ պատժի նշանակման կամ նրանց՝ դատական քննությանըներգրավելու հետ։ Սա ենթադրումէ պաշտոնական քրեականդատավարությունից հրաժարվել՝ դրա փոխարեն ոչ պաշտոնականայլընտրանքներ կիրառելով։ Դա թոյլ է տալիս խուսափել տևականդատական ընթացակարգերից՝ կապված մեղավորությունը պարզելու հետ,սակայն, դրանով հանդերձ, առավելագույնս պաշտպանում է անչափահասիիրավունքներն ու օրինական շահերը [4]։ Այստեղ պետք է նախատեսվենայնպիսի միջոցներ և մեխանիզմներ, որոնք, զերծ լինելով դատականընթացակարգերից, այդուհանդերձ հիմնավոր կերպով հնարավորությունկընձեռեն պարզելու անչափահասի մեղավորության հարցը։ Նշյալ ինստիտուտը թույլ է տալիս խուսափել ստիգմատիզացումից [5]։ Այդ պրոցեսը ամրապնդվում է անչափահասի հոգեբանության մեջ, և նաիրեն զգում է հասարակությունից մերժված։ Սա, իհարկե, չի նշանակումբացառել կամ ազատել անձին քրեական պատասխանատվությունից առացորևէ միջոց կիրառելու։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի2 4 91-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝առաջին անգամ ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցանք կատարածանչափահասը դատարանի կողմից կարող է ազատվել քրեականպատասխանատվությունից, եթե դատարանը գտնի, որ նրա ուղղվելըհնարավոր է դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներիկիրառմամբ։ 4Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրք, ընդունել է ՀՀ Ազգային ժողովը18.04.2003թ., ուժի մեջ է մտել 01.08.2003թ., գործում է։ ՀՕ-528-Ն, ՀՀՊՏ 2003.05.02/25(260), Հոդ. 407։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի3 5 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք)443-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատարանը, դատավճիռ կայացնելիս, գալովայն եզրակացության, որ անչափահասը կարող է ուղղվել առանց քրեականպատժի միջոցներ կիրառելու, կարող է անչափահասին ազատել պատժից ևնրա նկատմամբ կիրառել դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքիմիջոցներ։ Ինչպես ցույց է տալիս Օրենսգրքի 443-րդ հոդվածը, դատարանըկարող է անչափահասին պատժից ազատել և նրա նկատմամբ կիրառելդաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոց։ Սակայն 91-րդ հոդվածի1-ին մասը հնարավորություն է ընձեռում դատարանին ազատելանչափահասին քրեական պատասխանատվությունից՝ նրա նկատամամբդաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելով։ Այնդեպքում, երբ դատարանը անչափահասին ազատում է միայն պատժից, այլոչ քրեական պատասխանատվությունից, նրա նկատմամբ կարող էկիրառվել հատուկ ուսումնադաստիարակչական կամբժշկականդաստիարակչական հաստատությունում տեղավորելը, ինչը պարզ երևում էՀՀ քրեական օրենսգրքի 93-րդ հոդվածի առաջին մասից։ Կարծում ենք՝այստեղ առկա է անհստակություն. այն խնդիրը, որ քրեադատավարականնորմերը պետք է ապահովեն քրեաիրավական նորմերի կյանքի կոչվելը,այստեղ չի ապահովվում։ Ուստի գտնում ենք, որ Օրենսգրքի 443-րդհոդվածը անհրաժեշտ է շարադրել հետևյալ խմբագրությամբ. «Դատարանըդատավճիռ կայացնելիս գալով այն եզրակացության, որ անչափահասըկարող է ուղղվել առանց քրեական պատժի միջոցներ կիրառելու, կարող էանչափահասին ազատել քրեական պատասխանատվությունից՝ նրանկատմամբ կիրառելով դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքիմիջոցներ կամ ազատել պատժից՝ անչափահասին ուսումնադաստիարակչական կամ բժշկական-դաստիարակչական հաստատություններում տեղավորելով»։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածում շարադրված են հանգամանքներ, որոնցառկայությունը բացառում է քրեական գործի վարույթը և քրեականհետապնդումը։ Նշված հոդվածի բովանդակությունից հետևում է, որդրանում տեղ գտած հիմքերը դասկարգվում են երկու խմբի՝ «արդարացնող»(ռեաբիլիտացիոն) հիմքեր, որոնք նախատեսված են 35-րդ հոդվածի 1-ինմասի 1-3 կետերով և 2-րդ մասով, և «ոչ արդարացնող» (ոչ ռեաբիլիտացիոն)5Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք, ընդունել է ՀՀ Ազգայինժողովը 01.07.1998թ., ուժի մեջ է մտել 12.01.1999թ., գործում է։ ՀՕ-248, ՀՀՊՏ 1998.09.21/22(55)։ հիմքեր, որոնք նախատեսված են 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-13-րդկետերով [6]։ երկրորդմասովևԱյս մասին է վկայում նաև Օրենսգրքի 261-րդ հոդվածի 5-րդ մասը,համաձայն որի՝ սույն օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի առաջին մասի 1-3-րդկետերովհանգամանքներիառկայությամբ գործով վարույթը կարճելիս և քրեական հետապնդումըդադարեցնելիս չի թույլատրվում որոշման մեջ տալ ձևակերպումներ, որոնքկասկածի տակ կդնեն այն անձի անմեղությունը, որի նկատմամբ քրեականհետապնդումը դադարեցվել է։ նախատեսվածԱյսինքն՝ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-3-րդ կետերով և 2 մասովնախատեսված որևէ հիմքով քրեական գործի կարճման և քրեականհետապնդման դադարեցման դեպքում անձը ձեռք է բերում արդարացվածիկարգավիճակ և օգտվում նրան վերաբերելի իրավունքներից։ Այս հիմքերովգործի վարույթը կարճելը անձի վրա հետագայում չի դնում որևէպարտավորություն կամ չի առաջացնում բացասական հետևանքներ։ Մնացած բոլոր հիմքերի պարագայում անձի համար հետագայում կարող ենառաջանալ բացասական հետևանքներ։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի համաձայն՝քրեական գործ չի կարող հարուցվել և քրեական հետապնդում չի կարողիրականացվել, իսկ հարուցված քրեական գործի վարույթը ենթակա էկարճման, եթե՝ անձն արարքը կատարելու պահին չի հասել քրեականպատասխանատվության ենթարկելու` օրենքով նախատեսված տարիքին։ Այս կետը, ինչպես արդեն նշվեց, համարվում է ոչ արդարացնող և չի մտնում1-ին մասի 2-րդ կետի բովանդակության մեջ։ Այս տեսակետն էարտահայտել ՀՀ վճռաբեկ դատարանը Հայարփի Աթոյանի վճռաբեկ բողոքիքննության արդյունքում։ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետնընդգրկված է քրեական գործով վարույթի կարճման և քրեականհետապնդման դադարեցման «ոչ արդարացնող» հիմքերի շարքում։ Նմանհիմքերով վարույթի կարճման դեպքում փաստվում է, որ անձի կատարածարարքն իր մեջ պարունակում է հանցակազմի հատկանիշներ, սակայնօրենքով սահմանված պայմանների առկայության պարագայում քննչականմարմինները նրան ազատում են քրեական պատասխանատվությունից։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ օրենսդրի կողմից ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետովնախատեսված հիմքը նույն հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսվածհիմքից առանձնացնելը ենթադրում է, որ հանցակազմի բացակայությանպատճառաբանությամբ (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդհոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետ) քրեական գործով վարույթը պետք է կարճվի,և անձի նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի, եթե նրաարարքում բացակայում են հանցակազմի տարրը կամ տարրերը։ Նշվածկանոնից բացառություն է այն դեպքը, երբ հանցակազմի բացակայությունըպայմանավորված է բացառապես հանցանք կատարած անձի` քրեականպատասխանատվության տարիքի հասած չլինելով։ Վերջին դեպքումքրեական գործով վարույթը պետք է կարճվի և անձի նկատմամբ քրեականհետապնդումը պետք է դադարեցվի ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի հիմքով՝ առանցվկայակոչելու 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը։ Այլ կերպ՝ եթեհանցագործության կատարման պահին անձը չի հասել ՀՀ քրեականօրենսգրքով նախատեսված` քրեական պատասխանատվության տարիքին,իսկ հանցակազմի մյուս բոլոր տարրերը և հատկանիշներն առկա են, ապանրա նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ և ոչ թե նույնհոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի հիմքով» [7]։ Հանցագործությունը չորս տարրերի միասնություն է՝ հանցագործության օբյեկտ, հանցագործության օբյեկտիվ կողմ, հանցագործությանսուբյեկտ, հանցագործության սուբյեկտիվ կողմ[11, էջ104]։ Սրանցմիասնությունը մի ամբողջություն է, և այս ամբողջությունը կազմողտարրերից թեկուզ մեկի բացակայությունը խոսում է հանցագործությանբացակայության մասին։ Քրեական պատասխանատվության տարիքիսահմանման անհրաժեշտությունը կապված է անձի կողմից իր վարքագծիբնույթն ու սոցիալական նշանակությունը հասկանալու հետ, իրցանկությունները և մղումները հասարակական պահանջների, վարքագծիկանոններին համադրելու և քրեական պատասխանատվության իմաստըհամակողմանի ընկալելու ընդունա-կության մեջ։ Օրենսդիրը, սահմանելովքրեական պատասխանատվության ենթարկելու տարիքը, առաջնորդվել էհոգեբանական չափանիշով [8]։ Եզրակացություն։ Վերոշարադրյալը թույլ է տալիս եզրակացնել, որտարիքը որպես քրեական գործի կարճման և քրեական հետապնդմանդադարեցման ոչ արդարացնող հիմք նախատեսելը չի բխում քրեականվերաբերյալներգործությանմիջազգայինմարդասիրության,անչափահասի բարեկեցության, համաչափ միջոցների կիրառման և միշարք այլ կարևոր սկզբունքներից և հռչակագրային դրույթներից։ Նմանենթարկվող անչափահաս անձանցփաստաթղթերումամրագրված՝սահմանելովինչպեսնաև անչափահասիերաշխավորումը։ Օրենսդիրը,կարգավորումը չի ապահովում այդ անձանց իրավունքների և օրինականշահերիքրեականպատասխանատվության տարքիը, հաշվի է առել անչափահասի մտավորզարգացածության աստիճանը, իր կատարածի համար հաշվետու լինելուհանգամանքը,հոգեֆիզիոլոգիականառանձնահատկությունները։ Այս ամենը թույլ է տալիս ենթադրել, որպետությունը մի կողմից ազատելքրեականպատասխանատվությունից՝ իրենց ընկալունակության ցարծր աստիճանըհաշվի առնելով, մյուս կողմից էլ այդ հանգամանքների մասին մոռանալով՝նրանց համար առաջացրել է բացասական հետևանքներ՝ կարծես հանելովայդ հիմքը հանցակազմի տարրերի շարքից։ է այս անձանցՀիմնվելով վերոգրյալի վրա՝ գտնում ենք, որ 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի9-րդ կետը պետք է հանել քրեական գործով վարույթի և քրեականհետապնդման բացառման ոչ արդարացնող հիմքերի շարքից և այդ դեպքըներառել նույն հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի բովանդակության մեջ։ Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։

Սույն աշխատանքը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալ քրեական գործերով վարույթի կարճման և քրեական հետապնդման դադարեցման առանձնահատկություններին։ Աշխատանքում ներկայացված են գիտնականների տեսակետներ, ներկայացված և վերլուծված են ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մի շարք որոշումներ։ Ուսումնասիրված և վերլուծված են նաև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և նախագծի վերաբերելի դրույթներ։ Կատարված հետազոտության հիման վրա ներկայացված են առաջարկություններ՝ ուղղված ՀՀ օրենսդրության և իրավակիրառ պրակտիկայի բարելավմանը։

Կառավարման տեսության եւ պրակտիկայի զարգացման ժամանակակից փուլը բնութագրվում է կադրային քաղաքականությունից դեպի մարդկային ռեսուրսների կառավարման հայեցակարգին անցումով։ Արդյունաբերապես զարգացած երկրներում նման հայեցակարգին անցումն արդեն իսկ ունի որոշակի պատմություն, որի հիմնական դրույթները ներդրվել են տնտեսության տարբեր ճյուղերի բազմաթիվ կազմակերպություններում։ Նման մոտեցումը ներկայումս իրականություն է նաեւ անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների կազմակերպությունների համար, որտեղ անձնակազմի կառավարման հարցում մասնագետները փորձում են գտնել կառավարման նոր հայեցակարգի եւ ձեւավորված գործարար մշակույթի, ազգային ավանդույթների եւ սովորույթների համատեղման ուղիները։ Նոր հայեցակարգի էությունն այն է, որ անձնակազմը դիտարկվում է ոչ միայն որպես աշխատողների համախումբ, այլեւ որպես կառավարման 3ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ օբյեկտ, որը պահանջում է հաշվի առնել աշխատողի սոցիալական բնութագիրը, պրոֆեսիոնալ գիտելիքները եւ անձնային առանձնահատկությունները, աշխատանքային մոտիվացիան, միջանձնային փոխհարաբերությունների կառուցման ունակությունը եւ այլն։ Ժամանակակից աշխարհում շատ կազմակերպություններ գիտակցում են, որ առանց կորպորատիվ մշակույթի առկայության չեն կարող հասնել հաջողության, քանի որ կորպորատիվ մշակույթը ոչ միայն ընկերության կերպարն է, այլեւ գործարարության զարգացման հիմնական գործիքը։ Այդ առումով աճում է կորպորատիվ մշակույթի դերը կազմակերպությունում։ Ընկերության մշակույթը այն հիմնական սյուներից է, որով պայմանավորված է աշխատանքի արդյունավետությունը եւ գործարարության հաջողությունը։ Ցանկացած ընկերության համար շատ կարեւոր է զբաղվել կորպորատիվ մշակույթի ստեղծմամբ ընկերության հիմնադրման առաջին իսկ օրվանից։ Հաճախ ենք լսում հաջողակ ընկերությունների մասին պատմություններ, իսկ այդ հաջողության գրավականը ճիշտ հիմքերի եւ արժեքների վրա ստեղծված եւ ձեւավորված կորպորատիվ մշակույթն է, որտեղ մարդիկ իրար սիրում են, աջակցում են միմյանց, ամեն օր գնում են աշխատանքի, որովհետեւ սիրում են իրենց աշխատանքը [9]։ Կորպորատիվ մշակույթը վերաբերվում է կազմակերպության ներքին միջավայրի գործոններին՝ կենսակերպի, մտածելակերպի, գործողության եւ գոյատեւման ոճերին։ Դրա միջոցով սովորաբար տարբերում ենք կոնկրետ կազմակերպությունը մյուսներից։ Այն կողմնորոշում է բոլոր աշխատողներին այն հանգամանքին, թե ինչն է հանդիսանում կազմակերպության համար կարեւոր եւ արժեքավոր, ցույց է տալիս, թե ինչպիսի վարքագիծն է համարվում թույլատրելի։ Կորպորատիվ մշակույթը դասվում է կառավարման այն հասկացությունների շարքին, որոնց վերաբերյալ դեռեւս չկա միասնական սահմանում։ Այս ոլորտի յուրաքանչյուր հետազոտող տալիս է կորպորատիվ մշակույթի իր յուրօրինակ սահմանումը։ Առավել հաճախ կորպորատիվ մշակույթը դիտարկվում է որպես կազմակերպության աշխատողների կողմից ընդունելի արժեքների, համոզմունքների, կանոնների եւ վարքագծի նորմերի համակարգ (տե՛ս գծապատկեր 1)։ 4ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 1. Կորպորատիվ մշակույթի տարրերը [4, c.177-178] Արժեքային համակարգը կազմակերպությունում ընդունված հիմնական փիլիսոփայական գաղափարների եւ դրույթների ամբողջությունն է։ Դրանք հանդիսանում են մշակույթի հիմնական միջուկը եւ ուղղորդում են աշխատողների գործունեությունը, որն էլ հաջողության գրավականն է։ Արժեքները, որպես կանոն, փոխանցվում են ոչ թե ձեւական գրավոր ընթացակարգերով, այլ ավելի նուրբ մեթոդներով, օրինակ՝ պատմությունների, հորինվածքների, փոխաբերական խոսքի միջոցով։ Կուռ մշակույթ ունեցող կազմակերպություններն ունեն ավելի հարուստ եւ բարդ արժեհամակարգ, որն ընդունված է բոլոր աշխատակիցների կողմից։ Հերոսները մարդիկ են, ովքեր իրականություն են դարձնում մշակութային արժեքները եւ օրինակ են հանդիսանում մյուսների համար։ Ծեսերը եւ արարողությունները նախապես պլանավորված խորհըրդանշական միջոցառումներ են, որոնք ներառված են կազմակերպության առօրյայի մեջ։ Ուժեղ մշակույթ ունեցող կազմակերպությունները մեծ ուշադրություն են դարձնում արարողությունների մշակմանը եւ պահանջում են աշխատողներից դրանց անվերապահորեն կատարումն ու պահպանումը։ Նրանք արտացոլում են յուրաքանչյուր կազմակերպության մշակույթի եզակիությունը եւ ներքին կառավարման յուրահատկությունները։ Մի կազմակերպությունում նրանք կարող են գործել արդյունավետ, մյուսում՝ ոչ։ Մշակութային ցանցը անկախ է տիտղոսներից, պաշտոններից։ Այն կազմակերպությունում իշխանության թաքնված աստիճանակար5ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գությունն է եւ կազմված է դերերից, որոնք կատարում են կազմակերպության աշխատակիցները։ Այն ինչ-որ չափով կարելի է նույնացնել ոչ պաշտոնական կառուցվածքի հետ։ Մշակութային ցանցը հանդիսանում է կապի ոչ պաշտոնական միջոց կազմակերպության ներսում հաղորդակցվելու համար։ Ցանկացած կորպորատիվ մշակույթի հիմքն արժեքներն ու նորմերն են, որոնք ստեղծվում են ընկերության ղեկավարության կողմից, եւ շատ կարեւոր է, որ դրանք ընդունվեն ընկերության բոլոր ղեկավարների եւ աշխատակիցների կողմից։ Եթե ընկերության արժեքները համապատասխանում են աշխատողի անձնական արժեքներին, ապա դրանք միավորում են մարդկանց եւ նպաստում են ընդհանուր նպատակներին հասնելուն։ Անձնական արժեքներն անձի կողմից իր կյանքի իմաստը կազմող գիտակցված եւ ընդունված ընդհանուր տարրերն են։ Արժեք է համարվում այն ամենն, ինչը մարդու համար ունի հատուկ նշանակություն, կարեւորություն, ինչը նա պատրաստ է պաշտպանել այլ անձանցից։ Ըստ հոգեբան Մ. Ռոկիչի՝ արժեքներն այն խորը համոզմունքներն են, որոնք տարբեր իրավիճակներում որոշում են մարդկանց դատողություններն ու գործողությունները [1, c.65]։ Յուրաքանչյուր անձ ունի անձնական արժեքներ։ Դրանք լինում են՝  Համամարդկային, օրինակ՝ խաղաղություն, ազատություն, սեր, հարգանք։  Խմբային, որոնք միավորում են անձին մարդկանց որոշակի կատեգորիայի մեջ, օրինակ՝ ստեղծագործական ազատությունը, նորարարական գաղափարները բնորոշ են ստեղծագործող մարդկանց։  Եզակի, առանձնահատուկ, որոնք բնորոշ են տվյալ անձին [4, Անձի եւ աշխատողի համար կարեւորն այն արժեքներն են, որոնց նա հավատարիմ է։ Բոլոր արժեքները բաժանվում են 3 խմբի [7, c. 39-44]  Կյանքի իմաստն արտահայտող (պատկերացումները բարու, չարի, երջանկության, նպատակի եւ այլնի մասին),  Համընդհանուր (առողջություն, անձնական անվտանգություն, ընտանիք, կրթություն, որակավորում, աշխատասիրություն, ազնվություն, խոսքի ազատություն եւ այլն), 6ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  Մասնակի (կապվածություն ընտանիքին, հայրենիքին, հավատք առ Աստված, կատարյալին ձգտում եւ այլն)։ Այս արժեքների ձեւը եւ բովանդակությունը ստեղծվում են բազմաթիվ գործոնների ազդեցության տակ, հատկապես այն երկրի առանձնահատկությունների, որտեղ գործում է տվյալ կազմակերպությունը։ Անձի արժեքային համակարգը ձեւավորվում է ուսուցման գործընթացում, կենսափորձի ձեռքբերման ընթացքում։ Անհատական արժեքների ազդեցությունը կախված է դրանց հստակության աստիճանից եւ հետեւողականությունից։ Անհատական արժեքների հստակության չափորոշիչներն են [1, c. 66]՝  Կյանքի իմաստի գիտակցումը,  Սեփական կարծրացած արժեքները կասկածի տակ դնելու ունակությունը,  Այլ անձանց հայացնքերը հասկանալու ձգտումը,  Սեփական հայացքները ազատ արտահայտելու պատրաստակամությունը,  Պատասխանատվությունը,  Պարզությունը։ Անձնական արժեքների ուսումնասիրումը եւ դասակարգումը արժանացել է տարբեր գիտնականների ուշադրությանը։ 1990-ական թվականներին հետազոտողների կողմից առաջադրվեցին մի քանի առանձնահատուկ արժեքներ, որոնք անմիջականորեն վերաբերվում են աշխատողներին՝  Կատարում (համառություն)՝ ջանասիրաբար աշխատել՝ դժվարությունները հաղթահարելու համար եւ հասցնել ավարտին սկսած գործը։  Օգնություն եւ հոգատարություն. լինել հոգատար այլ մարդկանց նկատմամբ։  Ազնվություն. ճիշտ խոսել եւ անել այն, ինչը համարում են ճիշտ։  Արդարություն. լինել անկողմնակալ [1, c. 71] Հետաքրքրության է արժանի նաեւ ամերիկյան, ճապոնական, արաբական մշակույթներում արժեքային համակարգի համադրված մոտեցումը (տե՛ս գծապատկեր 2)։ 7ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. Ամերիկյան, ճապոնական, արաբական մշակույթների արժեքային համակարգերը [8, c. 63] Ամերիկյան Ճապոնական Արաբական 1. Ազատություն 2. անկախություն 3. ինքնավստահություն 4. հավասարություն 5. անհատականացում 6. մրցակցություն 7. արդյունավետություն 8. ժամանակ 9. ուղղամտություն 10. բացություն 11. ագրեսիվություն 12. անմիջականություն հարաբերություններում 13. կողմնորոշում դեպի ապագան 14. ռիսկի դիմելու պատրաստակամություն 15. կրեատիվություն 16. անձնական ձեռքբերումներ 17. հաղթանակ 18. փող 19. նյութական սեփականություն 20. գաղտնիություն 1. պատկանելություն 2. խմբային ներդաշնակություն 3. կոլեկտիվիզմ 4. տարիք/ ավագություն 5. խմբային համաձայնություն 6. համագործակցություն 7. որակ 8. համբերատարություն 9. հարաբերությունների միջնորդավորվածություն 10. միջնորդություն 11. միջանձնային հարաբերություններ 12. աստիճանակարգություն 13. շարունակականություն 14. պահպանողականություն 15. տեղեկատվություն 16. խմբային ձեռքբերումներ 17. հաջողություն 18. փոխհարաբերություններ 19. ներդաշնակություն բնության հետ 20. կապեր 1. ընտանիքի անվտանգություն 2. ներդաշնակություն ընտանիքում 3. ծնողների խորհրդին հետեւում 4. տարիք 5. հեղինակություն 6. փոխհամաձայնություն 7. հավատարմություն 8. համբերատարություն 9. հարաբերությունների միջնորդավորվածություն 10. հյուրընալություն 11. ընկերություն 12. ֆորմալիզմ/ երկրպագություն 13. անցյալը եւ ներկան 14. կրոնական հավատք 15. ավանդույթներ 16. Սոցիալական ճանաչում 17. համբավ 18. բարեկամություն 19. պատկանելություն 20. ընտանեկան կապեր 8ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կառավարիչների համար արժեքների ըմբռնման ուսումնասիրությունը կարեւոր է, քանի որ արժեքները կարող են ազդել աշխատավայրում աշխատողի վարքագծի վրա։ Արժեքների փոփոխությունը դժվար խնդիր է կառավարիչների համար, հատկապես երբ աշխատանքային արժեքները հակասում են մյուս արժեքներին, օրինակ՝ աշխատանքի եւ ընտանիքի հետաքրքրությունների հակասության խնդիրը։ Այլ անձանց արժեքների վրա ազդելու միջոցներից են՝ բարոյախոսությունը, անձնական օրինակը, ուսուցումը, չմիջամտելը եւ այլն։ Աշխատակցի եւ ընկերության արժեքային համակարգի համապատասխանության աստիճանը ցույց է տրվում անհատի եւ կազմակերպության «միմյանց համապատասխանություն» հասկացությամբ։ Եթե նոր աշխատողի արժեքային համակարգը համահունչ է նրանց ղեկավարների նպատակներին, անհատի եւ կազմակերպության համապատասխանության աստիճանն աճում է։ Բարձր համապատասխանությունը դրականորեն է հարաբերակցվում աշխատողների ցածր հոսունության հետ։ Աշխատողի եւ նրա ղեկավարի արժեքային համակարգի միջեւ մեծ անհամապատասխանությունն աշխատողի մոտ գործնականում այնպիսի հատկանիշի բացակայության պատճառն է, ինչպիսին նվիրվածությունն է կազմակերպությանը։ Կազմակերպության եւ անհատի փոխադարձ համապատասխանությունը որոշող կարեւոր գործոն է նաեւ անհատական հատկանիշների ամբողջությունը։ Կազմակերպության եւ աշխատակցի միմյանց մեծ չափով համապատասխանելուն նպաստում են ոչ միայն ընդհանուր արժեքները, այլեւ անհատական հատկանիշների նմանությունը։ Ընկերությունների մեծ մասը միատարր են այն առումով, որ ունեն ղեկավարի որոշակի չափանիշ, այսինքն՝ ընտրում են որոշակի անհատական հատկանիշներ ունեցող մարդկանց։ Այսպիսով, աշխատանքի պայմանների եւ մարդու անհատական հատկանիշների համապատասխանությունը աշխատանքի բարձր արտադրողականության հիմքն է [1, c. 75] Ղեկավարության վերաբերմունքը կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթին կարող է երկակի բնույթ ունենալ։ Եթե մշակույթը չի հակասում ղեկավարության նպատակներին, ապա նրանք կզգան հարմարավետություն։ Բայց, երբ առկա կորպորատիվ մշակույթը դրական ազդեցություն չի ունենում կազմակերպության զարգացման վրա, երբ աշխատակիցների նպատակները չեն համընկնում ղեկավա9ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րության նպատակներին, ապա մշակույթը կարող է լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ կազմակերպության զարգացման ուղու վրա, եւ նույնիսկ կարող է հանգեցնել նրա փլուզմանը։ Արդյունքում, կորպորատիվ մշակույթի հիմնական դերը կառավարիչների տեսանկյունից աշխատողների վարքագծի կանոնակարգումն է, որն ունի բարենպաստ ազդեցություն գործունեության վրա, խթանելով կազմակերպության բարգավաճմանը, իսկ ամենավատ դեպքերում դա խանգարում եւ դանդաղեցնում է ընկերության զարգացումը։ Ղեկավարի պահվածքի համապատասխանության մակարդակը վարքագծային նորմերի ընդհանուր բնութագրի հետ, ինչպես նաեւ պնդվող արժեքները կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթի փաստն են։

Հոդվածում ներկայացված է կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթի անհրաժեշտությունը եւ մասնավորապես աժեքային համակարգի դերը կորպորատիվ մշակույթի ձեւավորման գործում։ Ժամանակակից աշխարհում շատ կազմակերպություններ գիտակցում են, որ առանց կորպորատիվ մշակույթի չեն կարող հասնել հաջողության, քանի որ այն ոչ միայն ընկերության կերպարն է, այլեւ գործարարության զարգացման հիմնական գործիքը։ Հետեւաբար, այսօր յուրաքանչյուր երկիր, եւ անգամ յուրաքանչյուր կազմակերպություն մեծ ուշադրություն է դարձնում կորպորատիվ մշակույթի ձեւավորմանը, որպես կազմակերպության գործունեության արդյունավետության աճն ապահովող գործոնի։

Scientificանկացած գիտական ​​ոլորտի, ներառյալ ցանկացած մաթեմատիկական տեսության զարգացումը ենթադրում է դրանում դիտարկվող հասկացությունների որոշակի համակարգի ներդրում: Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացը դրանից զերծ չէ: Դրանում անընդհատ նոր հասկացություններ են ներդրվում: Այս փաստը արտացոլվում է նախադպրոցական տարիքի մաթեմատիկայի ուսումնական ծրագրում պահանջների տեսքով: Յուրաքանչյուր հասկացություն ներառում է օբյեկտների կամ հարաբերությունների որոշակի հավաքածու (կոչվում է այդ հասկացության ծավալ) `այդ բազմության բոլոր տարրերից և միայն դրանցից (հասկացության բովանդակություն) [1; 119-120]: Հայեցակարգի բնութագրերը բացահայտվում են, այսպես ասած, տրամաբանական գործողության ընթացքում, որը կոչվում է հայեցակարգի սահմանում [Qar; 81]: Շատ տրամաբաններ, «մեթոդիստներ» վկայակոչել են հասկացությունների սահմանումները, սահմանումների տեսակները, առանձնացրել են հոգեբանների սահմանումը, քանի ձևեր, համարել ճիշտ-սխալ սահմանումներ Այլ հարցեր, բայց սկզբունքորեն մանկավարժության մեջ չկա հստակ մեթոդաբանություն պատասխանեք հարցին. հայեցակարգի սահմանմանը: Ինչպես նշեցինք, տրամաբանները տարբերակել են սահմանումների մի քանի տեսակներ `իրական, անվանական, աքսիոմատիկ, տոհմաբանական, հղումային կամ ինդուկտիվ, սեռի և տիպի տարբերություն, վերացական սահմանումներ և այլն [1; 120-121]: Այնուամենայնիվ, մանկավարժության այս բացը մասամբ լրացրել է հայտնի մեթոդաբան և մանկավարժ Է.Յ. Այվազյանը `մշակելով որոշակի սահմանումների ուսուցման մեթոդաբանություն (ըստ սեռի և տեսակների տարբերության, իրական, անվանական և դասական): Նախորդ մեթոդաբանության նման, փորձենք ներկայացնել 9-րդ դասարանի սահմանումների մեթոդաբանությունը սահմանումների մի քանի օրինակներով: և այդպիսով, ըստ Է. Այվազյանի [1], սովորողը գիտի հասկացության սահմանումը, նշանակում է :3. նա տիրապետում է տվյալ հասկացության սահմանման ձևակերպմանը, 4. նա ի վիճակի է լուծել հետևյալ չորս տիպի խնդիրները կամ գործնականում կարող է կիրառել հետևյալ տեսակները. ա) գ) [1; 124-125]: , բ), դ) , (a, b - ճանաչում) (c, d - վերականգնման որոնում) Հաշվի առնելով, որ մաթեմատիկական հասկացությունների սահմանման համար առանձին մաթեմատիկական առարկաներ (երկրաչափություն, հանրահաշիվ, հանրահաշիվ) չեն մշակվել, մենք մշակել ենք ուսուցման մեթոդաբանություն հիմնական դպրոցի մակարդակի դասընթացի սահմանումները: տարրեր) վերլուծություն Եթե ուսանողը ունակ է բառացիորեն սահմանել սահմանում, դա չի նշանակում, որ ուսանողը տիրապետել է սահմանմանը: Սահմանման բանաձևն իմանալը oooxB xA X, xoooxBxAX, x áã áãoooxA xB X, xoooxAxBX, x áã áã քանի դեռ քանի որ ուսանողը ի վիճակի չէ այն գործնականում կիրառել: Մեր առաջարկած մեթոդաբանությունը հետևյալն է. «Conceptանկացած հասկացության սահմանում ընդունելուց հետո, երբ ուսուցիչը համոզվում է, որ սովորողները գիտեն սահմանման ձևը, նա սկսում է դասարանում, տախտակի մոտ, [3] մանրամասն բնորոշ խնդիրները: Այս մեթոդական ձեռնարկում առաջարկվող երկրորդ չորս խնդիրները ուսանողները պետք է լուծեն ինքնուրույն `օգտագործելով առաջին չորս լուծումների մոտեցումները: Ուսուցիչը պետք է լուծի երկրորդ քառյակի խնդիրները ընթացիկ թեմատիկ գրավոր աշխատանքի ընթացքում: » Միայն այս ամենը անելուց հետո ուսուցիչը կարող է կռահել, թե որքանով են ուսանողները տիրապետել Jdra սահմանման տրված գաղափարին: Եկեք ցույց տանք ասվածը կոնկրետ օրինակի վրա ՝ հաշվի առնելով ներկայիս 9-րդ դասարանի երկրաչափության դասընթացի «համավեկտորներ» հասկացությունների սահմանումները: վեկտորներ »« Հավասար սահմանում 1. Ոչ զրոյական վեկտորները կոչվում են տող, եթե դրանք կա՛մ նույն գծի վրա են, կա՛մ զուգահեռ գծերի վրա: Ուսուցիչը համոզվելուց հետո, որ ուսանողները գիտեն այս սահմանումը, նա ձեռնամուխ է լինում լուծելու հետևյալ չորս խնդիրները յակ Առաջին եռամսյակ :) Տրված է AC- ի հիման վրա ABC եռանկյունին: Ապացուցեք, որ կետային վեկտորները համապատասխանաբար AB և BC կողմերի միջին կետեր են: եթե M ագը հավասարեցված է, լուծում: Քանի որ M և N- ը AB և BC կողմերի միջին կետերն են, ուստի MN- ը միջին գիծ է: Ինչպես գիտենք, միջին գիծը զուգահեռ է հիմքին: Հետեւաբար, վեկտորները ուրվագծեր են: և) Տրված է ABC եռանկյունին: Ապացուցեք, որ եռանկյան երկու կողմերով ներկայացված վեկտորները գիծ չեն: Լուծում Ըստ սահմանման, վեկտորները համահունչ կլինեն, եթե դրանք կամ պատկանում են նույն ուղղությամբ կամ զուգահեռ են: Եռանկյան երկու կողմերի վեկտորները չեն կարող պատկանել նույն ուղղությանը, քանի որ եթե կողմերից մեկն ուղիղ վերցնենք, կտեսնենք, որ մյուս կողմերն էլ դուրս են գալիս այդ ուղղությամբ: Դրանք հնարավոր չէ գտնել զուգահեռ գծերի վրա, քանի որ կողմերից յուրաքանչյուրը միշտ ունի ընդհանուր գագաթ: ) Տրված են և ուրվագծային վեկտորները: Ո՞րն է AB և MN հատվածների դիրքը: Հաշվի առեք բոլոր հնարավոր դեպքերը: Լուծում Քանի որ վեկտորները ուրվագծեր են, իմ հետադարձ կտրվածքը կամ պատկանում է նույն գծին, կամ զուգահեռ գծերի վրա է: և) Տրված են ոչ հարակից վեկտորներ: Հետևաբար, MN և AC հատվածները , : Պատասխանը հիմնավորիր: և լուծում: Հետևաբար, MN և AC հատվածները չեն կարող լինել նույն գծի կամ զուգահեռ գծերի վրա, հակառակ դեպքում վեկտորները գծի մեջ կլինեն: Անկախ աշխատանք 1 (20 րոպե)) MNPQ անկյունագծում թվարկեք ակնհայտ մի շարք համակցիչներ: ) Հաշվի առնելով ABCD քառակուսին: Ապացուցեք, որ քառակողմներից որևէ մեկը չի կարող համահունչ լինել կողմերից որևէ մեկին: ) Վերցնենք ուրվագծային վեկտորները: Ո՞րն է MNCA- ի անկյունը, եթե M, N, C և A կետերը չեն պատկանում նույն գծին: և) Հայտնի է, որ վեկտորները ոչ գծային են: Ապացուցեք, որ AC և KL գծերը հատվում են: Սահմանում 2. Վեկտորները կոչվում են հավասար, եթե դրանք ուղղահայաց են, դրանց երկարությունները հավասար են: A, B և C կետերը վերցված են a գծի վրա, որպեսզի B հատվածի AC վեկտորների միջին կետը լինի: Ապացուցեք, որ դրանք հավասար են: Լուծում Քանի որ AB և BC հատվածները նույն գծի վրա են և ունեն նույն ուղղությունը, ապա դրանք ուղղվում են: Քանի որ AB և BC հատվածները հավասար են (ըստ B պայմանի `AC հատվածի միջին կետն է): ) Տրված է AC- ի վրա հիմնված ABC հավասարակողմ եռանկյունին: Ապացուցեք, որ և վեկտորները հավասար չեն: Լուծում Քանի որ ABC եռանկյունին հավասարասրուն է, ապա AB և BC ոտքերը հավասար են: Չնայած այն հանգամանքին, որ AB և BC հատվածները հավասար են, վեկտորները չեն կարող հավասար լինել, քանի որ վեկտորները հարակից չեն, ուստի դրանք փոխկապակցված չեն: և) Ո՞ր պայմաններում տրված վեկտորները հավասար կլինեն: Լուծում և վեկտորները հավասար կլինեն, եթե դրանք բավարարում են սահմանման մեջ նշված երկու պայմանները: ) Ապացուցեք, որ վեկտորները և չեն հավասար չեն, բայց AB = CD: վեկտորները չեն կարող ուղղորդվել: Լուծում և վեկտորները չեն կարող ուղղահայաց լինել, հակառակ դեպքում վեկտորները հավասար կլինեն: Անկախ աշխատանք 2 (20 րոպե) Տրված է ABCD զուգահեռագիր: Ապացուցեք, որ և վեկտորները հավասար են: ) ABC հավասարասրուն եռանկյան պարագիծը հավասար է 18 սմ-ի: Գտեք AB և BC կողմերը և ապացուցեք, որ դրանք հավասար չեն: և վեկտորներ) տրված և հավասար վեկտորները, համապատասխանաբար ա) = բ) = և այդ վեկտորները փոխկապակցված չեն, և այդ վեկտորները փոխկապակցված են: Ընտրել ճիշտ պատասխանը. )) Տրվում են անհավասար վեկտորներ, ընդ որում ՝ տրված վեկտորները փոխկապակցված են: Ապացուցեք, որ MN և PQ հատվածները չեն կարող հավասար լինել: Նշված առաջադրանքներն ավարտելուց հետո միայն ուսուցիչը կարող է եզրակացնել ՝ ուսանողները տիրապետել են տրված հասկացության սահմանումը, թե ոչ: Ավանդական ուսուցման դեպքում ակնհայտ է, որ սահմանումների ուսուցումը մինչ այժմ կրում էր ավանդական բնույթ: Ուսուցիչները գոհ էին միայն այն փաստից, որ աշակերտը բառացիորեն գիտեր հասկացության սահմանումը ՝ առանց հաշվի առնելու այն փաստը, որ ուսանողը չէր կարող գործածել սահմանումը: Հետո ՝ արագ անցում դեպի և առանձնահատկությունների բնութագրերի ուսումնասիրությանը: Այսպիսով, հարկ է նշել, որ երկրաչափության դասագրքերը սահմանումներ սահմանելու և յուրացնելու ստանդարտ խնդիրներ չունեն, ինչպես որ առկա առկա համակարգը չի նպաստում երկրաչափական հասկացությունների սահմանման ուսուցման համար անհրաժեշտ հմտությունների և կարողությունների զարգացմանը: Մեր կողմից առաջարկվող ստանդարտ խնդիրները հատկապես հարմար են ներառված կրթական համակարգի ուսանողների համար: Սա շոշափելի մեթոդական օգնություն կլինի ներգրավված ուսանողների հետ դասերի հետ աշխատող ուսուցիչների համար: «Այս ամենից հետո հնարավոր կլինի անցնել այն հատկությունների հայեցակարգին, որոնք ձևակերպված են թեորեմների կամ խնդիրների տեսքով» [1; 126]: ։

Հոդվածը նվիրված է հեղինակի կողմից մշակված հանրակրթական 9-րդ դասարանի երկրաչափական հասկացությունների դպրոցի սահմանումների ուսուցման մեթոդիկայի նկարագրությանը։

ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ «ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ»ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԱշխարհաքաղաքական արդի զարգացումների թատերաբեմում պետությունների միջև ռազմի դաշտում մղվող պատերազմներին զուգընթաց իրականացվում եննաև տեղեկատվական պատերազմներ՝1 զանազան դրսևորումներով։ Տեղեկատվական պատերազմի բաղկացուցիչ մասերից է տեղեկատվական քաղաքականությունը։ «Տեղեկատվական քաղաքականություն» եզրույթն ի հայտ է եկել «տեղեկատվական պատերազմ» հասկացության հետ՝ ժամանակի ընթացքում գրանցելովհայեցակարգային էվոլյուցիա։ 1990-1991 թթ. Իրաք-քուվեյթյան պատերազմից հետոսկսվեց ոչ միայն «տեղեկատվական պատերազմ», այլև ծավալվեց «տեղեկատվականքաղաքականություն» եզրի ուսումնասիրության շրջանը։ Մասնագիտական գրականության մեջ երևան եկան վերջինիս համապարփակ մեկնաբանություններն ուսահմանումները` որպես համաշխարհայնացման պայմաններում առաջացած եզրույթ,չորրորդ սերնդի պատերազմի դրսևորում։ Տեղեկատվական արդյունավետ քաղաքականությունը տեղեկատվական դաշտում հաղթանակ տանելու գրավականներից է։ Այս առումով, ադրբեջանական քարոզչամեքենան ակտիվ գործունեություն է ծավալում հնարավոր բոլոր հարթակներում՝փորձելով ստեղծել և տարածել հակահայկական առասպելներ և պրոադրբեջանականդրույթներ, սակայն ավելի շատ փորձում է տպավորություն ստեղծել, թե հասնում էորոշակի հաջողության։ Սույն աշխատանքի նպատակն է տեղեկատվական պայքարի առանձնահատկությունների հիմքով ներկայացնել Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականությունն իր մանիպուլյացիոն հնարքներով, ադրբեջանական և միջազգային մի շարքհեղինակավոր լրատվամիջոցների անդրադարձն ապրիլյան քառօրյա պատերազմին,ինչպես նաև դիտարկված օրերի ընթացքում ներկայացնել ՀՀ տեղեկատվականանվտանգության ոլորտում արձանագրված դրական և բացասական կողմերը։ 1 «Տեղեկատվական պատերազմ»-ը գիտական, քաղաքական, ռազմական եզրույթ է, տեղեկատվականգործողությունների ամբողջություն` ուղղված հակառակորդի պետական և ռազմական կառավարմանհամակարգի և դրա ղեկավարների դեմ, ինչպես նաև սեփական տեղեկատվությունն ու տեղեկատվական համակարգերը պաշտպանելուն։ Տեղեկատվական պատերազմները բացի տեղեկատվական հարձակումներ իրականացնելուց, ունեն նաև տեղեկատվական պաշտպանություն և անվտանգություն։ Հոդվածի աղբյուրագիտական հիմք են ծառայել լրատվամիջոցների հրապարակումները։ Գաղտնիք չէ, որ 21-րդ դարում զանգվածային լրատվամիջոցները դարձել ենհակամարտությունների կառավարման կարևոր գործիքներից մեկը և ժամանակակիցտեղեկատվական պատերազմի իրականացման և դիմադրության ամենազորեղմիջոցներից են [1]։ Մի կողմից՝ դրանք կարող են հակամարտություն հրահրել, մյուսկողմից` նպաստել դրա կարգավորման գործընթացին։ Այս համատեքստում Ադրբեջանի ներկայիս իշխանություններն Արցախյան հակամարտության հարցում մեծդերակատարում են տալիս մեդիա ոլորտին՝ ակտիվորեն օգտագործելով իրենցհակահայկական գործունեության մեջ։ Ստեղծված իրավիճակում իրականացվողտեղեկատվական ճիշտ քաղաքականությունը տեղեկատվական դաշտում հաղթանակտանելու նախապայմաններից մեկն է, ինչին էլ ձգտում են երկու կողմերը։ Այսառումով, Ղարաբաղյան խնդրի անկայուն պայմաններում հայկական և ադրբեջանական կողմերը, գտնվելով մշտական տեղեկատվական պատերազմում, փորձում ենանել հնարավորը՝ հասնելու շոշափելի հաջողությունների։ Հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը հրադադարի հաստատումից հետո էլչավարտվեց. այն թևակոխեց տեղեկատվական հարթության նոր փուլ։ ԱյստեղԱդրբեջանը քարոզչությունն իրականացնում է հիմնական երեք ուղղություններով,որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ռազմավարությունն ու մարտավարական նպատակները։ Դրանք են՝• քարոզչություն` ուղղված ներքին լսարանին, որի ռազմավարական առաջնայնություններից է խորացնել թշնամանքը մինչ այդ ձևավորված «թշնամի» հայի կերպարի նկատմամբ, ձևավորել տնտեսապես թույլ Հայաստանի և ադրբեջանականուժեղ բանակի համոզվածություն, ադրբեջանական հանրությանը հոգեբանորենպատրաստել հաղթական պատերազմի, • քարոզչություն` ուղղված հայկական լսարանին, որի ռազմավարական առաջնայնություններից է տեղեկատվական-հոգեբանական անընդմեջ ճնշումների միջոցովհայ հասարակության մեջ հասունացնել «բռնակցված» տարածքներն Ադրբեջանինհանձնելու գաղափարը, իսկ հնարավոր պատերազմի դեպքում` հոգեբանորեն նախապատրաստել հայկական կողմի պարտությունը, • քարոզչություն` ուղղված միջազգային հանրությանը, որի ռազմավարականառաջնայնություններից է տարածել հակահայկական, հակաարցախյան դիրքորոշումներ` ուղղված «բռնազավթված տարածքներ» դրույթի լայն տարածմանն ու Հայաստանին՝ որպես «ցեղասպանագործ» ու «զավթիչ» ներկայացնելուն։ Այս համատեքստում 2016 թ. ապրիլյան քառօրյա պատերազմը դարձավ այնկարևոր հարթակը, որով ադրբեջանական քարոզչամեքենան նոր մակարդակի հասցրեց իր տեղեկատվական քաղաքականությունը։ Ապրիլյան պատերազմից առաջ բավականին լարված էր երկրի ներքաղաքականիրավիճակը, ինչի սրման հետևանքով երկրում տիրող անհնազանդությունների ալիքըկարող էր վերահսկողությունից դուրս գալ, ուստի անհրաժեշտ էր շեղել հանրությանուշադրությունը։ Այս առումով արցախյան հիմնախնդիրն ու արցախյան առաջնագիծըմշտապես լավագույն հարթակն են եղել Ադրբեջանի համար։ Նման իրավիճակում,իհարկե, ադրբեջանական կողմը զերծ չմնաց ապատեղեկատվություն տարածելուց։ Հիշենք, որ 2015 թ. դեկտեմբերի 5-ին ադրբեջանական «Oxu» լրատվական գործակալությունը լուր էր տարածել այն մասին, թե հայկական դիրքերի վրա ադրբեջանական ԶՈՒ հրետանու հրետանակոծման հետևանքով զոհվել է Պաշտպանությանբանակի զորամասերից մեկի հրամանատարի տեղակալ, գնդապետ Ջալալ Հարությունյանը։ «Սպանվելուց» րոպեներ անց գնդապետ Ջ. Հարությունյանն անձամբ մեկնաբանեց իր «զոհվելու» վերաբերյալ կեղծ լուրերը [2]՝ բացահայտելով ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կոպիտ և բացահայտ ստի վրա հիմնված աշխատաոճը։ Գիտակցելով մեդիաոլորտի նշանակալի ազդեցությունը հասարակություններիգիտակցության վրա` Ադրբեջանն իր տեղեկատվական քաղաքականության հնարավոր բոլոր միջոցներով փորձում էր ազդել թե՛ իր հասարակության և թե՛ միջազգայինհանրության ընկալումների ձևավորման վրա։ Ապրիլյան պատերազմի օրերին ադրբեջանական հակահայկական քարոզչության հիմքում գերիշխում էին կեղծիքը, հերյուրանքը, անհանդուրժողականությունը, ատելությունը` միտված հասարակության մեջամրապնդելու մինչ այդ ձևավորված «թշնամի հայի» կերպարը, ինչպես նաև սեփական հասարակության շրջանում Ադրբեջանի դերի նշանակության բարձրացմանը։ Այս առումով ներքին լսարանում հստակ էր Ադրբեջանի ղեկավարության նպատակը2`շեղել հանրության ուշադրությունը ալիևյան ընտանիքի անվան հետ կապվածօֆշորային թեմաներից այլ թիրախի վրա, իսկ սա հնարավոր էր Արցախի դեմ բլիցկրիգի3 միջոցով։ Այս համատեքստում Ադրբեջանը մարտական գործողություններիցզատ ձեռնամուխ եղավ մղելու տեղեկատվական պատերազմ` ապատեղեկատվականհոսքերի միջոցով շեղելով ներքին լսարանի ուշադրությունը։ 2 Արցախի վրա զանգվածային հարձակման որոշումն Իլհամ Ալիևը կայացրել է այն բանից հետո, երբԱդրբեջանի անվտանգության ծառայությունները զեկուցել են ապրիլի սկզբին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումի (International Consortium of Investigative Journalists) համատեղնախագծի արդյունքների հրապարակման մասին։ Դեռևս փետրվարից Բաքուն գիտեր «Պանամագեյթ»-ի մասին, որը միջազգային լրագրողական հետաքննություն է օֆշորային գոտիներում գրանցածֆինանսական մախինացիաների մասին։ Այդ արդյունքներով՝ Իլհամ Ալիևի ու նրա մերձավորներիանունները շրջանառվում են միլիարդավոր դոլարների հասնող օֆշորային գործունեության մեջ, ինչընավթի գներից տուժած Ադրբեջանում կարող էր միջուկային ռումբի էֆեկտ ունենալ։ Հանրայինուշադրությունն անհնար էր շեղել ուղղակի լռելով, պետք էր ավելի մեծ զորակարգ և պատերազմսանձազերծել, ուստի Ալիևը փորձում է ադրբեջանցիների ուշադրությունը շեղել «Պանամագեյթ»-ից։ Տե´ս https։ //www.panorama.am/am/news/2016/04/04/կոռուպցիոն-սկանդալ-Ալիև/1556787։ 3 Կայծակնային պատերազմ, որը ենթադրում է ամենակարճ ժամկետում (օրերի կամ ամիսներիընթացքում) հաղթել հակառակորդին։ Այդպիսի պատերազմ էր նպատակադրվել անցկացնել նացիստական Գերմանիան Խորհրդային միության դեմ 1.5 ամսվա ընթացքում։ Սակայն, մինչ ապրիլյան պատերազմն Ադրբեջանի նախագահի` 2014 թ.սեպտեմբերի 24-ին «Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության զորքերի շփման գծում անվտանգության մի շարք կանոնների վերաբերյալ» հրամանագրի ստորագրումից հետո Ադրբեջանի ռազմական ղեկավարությունն իրտեղեկատվական քաղաքականության մեջ սահմանեց տեղեկությունների սահմանափակման և փաստերի աղավաղման նոր` առավել բարձր նշաձող։ Ընդ որում, Հայաստանին, Լեռնային Ղարաբաղին և շփման գծում տիրող իրավիճակին վերաբերողինչպես սեփական, այնպես էլ միջազգային հանրությանը մատուցվող փաստերնամբողջովին աղավաղելու, ակնհայտ ապատեղեկատվություն տարածելու հետ մեկտեղ, այդ պետության պաշտպանության նախարարությունը լիովին կասեցրեց Ադրբեջանի զինված ուժերին վերաբերվող ցանկացած բացասական, առավել ևս` շփմանգծում մարդկային բազմաթիվ կորուստներով ուղեկցվող ձախողումներին վերաբերվող տեղեկատվության հրապարակումը։ Այդ գործելաոճը լիովին տեղավորվեց համապետական մակարդակով վարվող տեղեկատվական քաղաքականության շրջանակներում։ Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի առաջին իսկ օրերից հստակ էր, որ ադրբեջանական լրատվամիջոցները գործում էին ուղղորդված, նախապես հրահանգավորված, թե ինչ ուղղությամբ պետք է տանել տեղեկատվությունը։ Բացի այդ, Հայաստանը ներկայացվում էր որպես «սադրանքի դիմող, միջազգային իրավական նորմերըև զինադադարի ռեժիմը խախտող, ադրբեջանական հողերի նկատմամբ հավակնություններ ունեցող» պետություն [3]։ Նման քաղաքականությամբ Ադրբեջանը նպատակուներ թաքցնելու սեփական բանակի անհաջողություններն ու կրած մեծածավալկորուստները։ Ադրբեջանական մեդիատեքստերում իրական պատկերը ճիշտ հակառակն էր.հենց սկզբից ներկայացվում էին հայկական կողմի զոհերի և բանակի անմարտունակության մասին կեղծ տեղեկություններ։ Հնարքը ծառայում էր մի կողմից ներքինդաշտում սեփական բանակի նկատմամբ վստահություն ներշնչելուն, մյուս կողմից`հայկական բանակի հեղինակության վարկաբեկմանը։ Պատերազմի օրերին Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականությունըորդեգրեց մանիպուլյացիոն մի շարք հնարքներ կիրառելու ճանապարհը, որի նպատակը մատուցվող տեղեկատվությունն ավելի համոզիչ դարձնելն էր։ Ուշագրավ էադրբեջանական սոցցանցերից «News.az»-ի հրապարակած հերթական ապատեղեկատվությունը, որի համաձայն` ադրբեջանցի զինվորներն ապրիլի 2-ից 5-ը ԼալեԹեփե բարձունքի բռնազավթումից հետո «հասել են» Ջրականի (Ջաբրայիլ) ևՎարանդայի (Ֆիզուլի) շրջանների վարչական սահմաններին [4]։ Որպես փաստերկեղծելու գործիք օգտագործվում էին ադրբեջանական կողմում գտնվող ցուցանակները, որոնց կողքին էլ «լուսանկարվել էին» ադրբեջանցի զինվորները։ Նմանապատեղեկատվությունը կարող էր ընդամենը ծառայել գոտեպնդելու ադրբեջանական հասարակությանը և վերջինիս աչքին բարձրացնելու ադրբեջանական բանակի թվացյալ դերը։ Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի հերթական կեղծ օրինակներից է հայկական պաշտպանական ոլորտի գաղտնի փաստաթղթի «ձեռքբերումը» [5]։ Համացանցում շատ արագ շրջանառվեցին Արցախի պաշտպանության նախարարի` ՀՀպաշտպանության նախարարին ուղղված «փաստաթղթի» լուսանկարները։ Ըստադրբեջանական լրատվամիջոցների հրապարակած «փաստաթղթի» բովանդակության` ադրբեջանական կրակի ինտենսիվության պատճառով Արցախի մի քանիշրջանների բնակիչներ լքում են իրենց բնակավայրերը` շարժվելով Հայաստան,հայկական զինված ուժերում արձանագրվում են դասալքության դեպքեր։ «Փաստաթղթի» հայատառ տեքստը և զինանշանի առկայությունը կարող էին ադրբեջանական լսարանի համար ստեղծել պաշտոնական աղբյուրի տպավորություն, բայց«փաստաթղթում» առկա ուղղագրական, կետադրական և քերականական սխալներըվկայում էին հակառակորդի բացահայտ կեղծիքի մասին։ Նման բովանդակությամբ«փաստաթղթի» հրապարակումը կարող էր հոգեբանական ճնշման ազդեցությունունենալ հայկական լսարանի վրա, եթե արագ չհերքվեր [6]։ Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կեղծիքները մեկը մյուսին փոխարինում էինարագ տեմպերով։ Հերթական խայտառակ ապատեղեկատվությունն էլ կարելի էզավեշտալի համարել. ադրբեջանական «Baku.ws» կայքը հաղորդավարուհի ՆազենիՀովհաննիսյանին ներկայացրել է որպես հայ դիպուկահարուհի այն բանից հետո, երբիտալական «RAI News24» լրատվական հեռուստաալիքի թղթակից ԱննամարիաԷսպոզիտոն հենց Արցախի դիրքերից ռեպորտաժ էր պատրաստել սահմանայինիրավիճակի մասին, որի ընթացքում էլ զրուցել էր շփման գծում գտնվող հաղորդավարուհու հետ [7]։ Վերցնելով ռեպորտաժից կադրերը` «Baku.ws» կայքը «վարձուդիպուկահարի» ներկայությունն առաջնագծում որակեց հետևյալ կերպ. «Հայերը,որոնք ի վիճակի չեն մարտնչել Ադրբեջանի բանակի դեմ երես առ երես, պաշտպանվում են` ճակատ ուղարկելով կանանց, երեխաներին և ծերերին [8]»։ Հրադադարից հետո էլ ադրբեջանական մեդիան շարունակեց իր հակաքարոզչությունը` այս անգամ ռեպորտաժներ ներկայացնելով իբրև թե գրաված Թալիշից,որտեղ ուր որ է ադրբեջանական ցուցանակ էին տեղադրվելու։ Հակահայկականքարոզչությամբ զբաղվող ադրբեջանական «ANSpress» հեռուստաընկերությունն իր«ANS-ն ազատագրված Թալիշի բարձունքում» հոդվածում նշում էր, թե հայկականԶՈՒ-ն շատ թույլ է, և ադրբեջանական զինված ուժերը կարող են վերահսկել Ագդերիշրջանի Թալիշ գյուղը, քանի որ տեղանքը կարևոր նշանակություն ունի [9]։ Իրականությանը ոչնչով չհամապատասխանող տեղեկատվության ստեղծմանն ու տարածմանը Ադրբեջանը գնում էր ամեն գնով` ներքին լսարանում բարձրացնելու սեփականբանակի նկատմամբ վստահությունը, հայկական կողմում տիրող խուճապի, սահմանամերձ բնակավայրերից հայ բնակչության փախուստի մասին կեղծ լուրեր տարածելով։ Նշենք, որ «Թալիշի գրավման» մասին ապատեղեկատվությանը նախորդել էրմեկ այլ հոդված` «Հայերն ամբողջությամբ փախչում են ադրբեջանական բռնակցվածտարածքներից» խորագրով [10]։ Քառօրյա պատերազմում Ադրբեջանի վարած տեղեկատվական քաղաքականությունը ցույց տվեց, որ ադրբեջանական հասարակությունը հեշտությամբ ենթարկվում էր ղեկավարության մանիպուլյացիաներին` շատ անգամ աչք փակելովբացահայտ կեղծիքի վրա։ Սակայն պատերազմի երկրորդ օրն աշխարհը ցնցեցինպանամական փաստաթղթերը, հրապարակվեցին նաև Ալիևի ընտանիքի բազմամիլիարդանոց օֆշորային ունեցվածքի մասին փաստաթղթերը։ Հայտնի էր, որ օֆշորային սկանդալում ներգրավված առաջնորդներին նախապես տեղեկացրել էինդրանց հրապարակելու մասին։ Գիտակից ադրբեջանցիները սկսեցին կասկածել, որԱլիևը պատերազմը հրահրել էր նաև ժողովրդի ուշադրությունն իրեն խայտառակողփաստաթղթերից շեղելու և դժգոհության ալիքը պատերազմի միջոցով չեզոքացնելուհամար։ Նման պայմաններում ալիևյան քաղաքականությանը մնում էր թաքցնելզոհերի իրական պատկերը։ Սակայն ադրբեջանցի ակտիվիստներն ու համացանցային լրատվամիջոցները, որոնք քառօրյա պատերազմի ընթացքում տեղեկությունները ստանում էին զոհերի ազգականներից, անընդհատ հրապարակում էինոչնչացված ադրբեջանցի զինվորականների լուսանկարները, անունները, ծննդավայրերն ու նրանց վնասազերծման վայրերը։ Ադրբեջանական լրատվամիջոցներիցանկում բացառություն էր Բեռլինում գործող ընդդիմադիր կայքերից մեկը` անկախհամացանցային հեռուստատեսություն «Meydan.tv»-ն, որը հիմնավորում էր ադրբեջանական կողմի նախահարձակ լինելու տեսակետը [11]՝ ապրիլյան պատերազմում ևսոցիալական ցանցերի միջոցով փորձելով տեղեկատվություն գտնել ադրբեջանականզոհերի իրական թվերի մասին։ Նշենք, որ ադրբեջանական «Meydan.tv»-ի դեմհարուցվեց քրեական գործ [12], քանի որ վերջինիս հրապարակած տեղեկատվությանհամաձայն` ադրբեջանական կողմի զոհերի թիվը հասել է 93-ի, այնինչ պաշտոնականտեղեկությունում խոսվում էր ընդամենը 31 զոհի մասին [13]։ Դիտարկելով կայքիհրապարակած ադրբեջանական զոհերի ցանկը` կարելի է բավական հստակ պատկերացում կազմել ադրբեջանցիների կրած կորուստների աշխարհագրության մասին։ 2016 թ. ապրիլին ադրբեջանական ագրեսիան բոլորի ուշադրության կենտրոնում հրավիրեց Արցախը։ Չորս օր շարունակ Արցախով ու Արցախից էին սկսվումգրեթե բոլոր լրատվամիջոցների լուրերը։ Քառօրյա պատերազմին էին անդրադառնում միջազգային այնպիսի հեղինակավոր լրատվամիջոցներ, ինչպիսիք են իտալական RaiNews24-ը, Euronews-ը, Reuters-ը, New York Times-ը, The Guardian-ը, BBCն, AlJazeera-ն, CNN-ը, որոնք իրենց թղթակիցներն ունեին Արցախում։ Ստեփանակերտում միաժամանակ ու այդքան շատ արտասահմանցի լրագրողներ չէին եղել։ Նրանք առաջնագծից ներկայացնում էին իրավիճակը` առավել հաճախ հղում տալովհայկական աղբյուրներին։ Ըստ էության, արտասահմանցի լրագրողները տեսան ուցույց տվեցին այն իրականությունը, որը խեղաթյուրում էր Բաքվի պրոպագանդան։ Հիմնական թեզերը, որոնց դեմ Բաքուն այլևս ոչինչ չի կարող անել, հետևյալն էին՝• պատերազմը սանձազերծել է Ադրբեջանը,• Թուրքիան հատուկ շահ ու դեր ունի այս ամենում,• ալիևյան բլիցկրիգը տապալվեց։ Այս իմաստով քառօրյա պատերազմում հայկական կողմն առավելագույնս բացէր բոլոր լրագրողների համար` պատրաստ ընդունելու նաև ադրբեջանցի լրագրողներին։ Ստեփանակերտում օպերատիվ գործում էր տեղեկատվական շտաբը, որիշնորհիվ հայկական կողմն առավելագույնս ներկայացվեց միջազգային մեդիադաշտում։ Հեղինակավոր լրատվամիջոցներն ադրբեջանական պաշտոնական տեսակետի կողքին ներկայացնում էին նաև պաշտոնական Ստեփանակերտի տեսակետը։ Մի ամբողջ շաբաթ միջազգային մեդիահարթակում Արցախի պաշտոնյաներն էին։ Սա նախադեպ էր և գուցե ակնարկ Բաքվին, որ Ստեփանակերտը լիարժեք կարող էխոսել իր անունից։ Ադրբեջանա-հայկական տեղեկատվական պատերազմի շնորհիվաշխարհը, փաստորեն, իր համար վերաբացահայտեց Արցախը, Հայաստանը ևԱդրբեջանը։ Կենտրոնական Ասիայի, Կովկասի տարածաշրջանի, Ռուսաստանի և Հարավարևմտյան Ասիայի երկրներին վերաբերող նորություններ և տեղեկատվությունտրամադրող «EurasiaNet» լրատվական կայքը, անդրադառնալով քառօրյա պատերազմում Ադրբեջանի վարած մեդիաքաղաքականությանը, նշում է, որ որոշ լրագրողներ, ովքեր մուտք էին գործում Ադրբեջան, ձերբակալվում կամ արտաքսվում էին։ Եթեադրբեջանական կողմի մարտական գործողությունների լուսաբանման մատչելիությունը չափազանց սահմանափակ էր, ապա Լեռնային Ղարաբաղում հնարավորեղավ կազմակերպելու մեդիաուղևորություններ [14]։ Անդրադառնալով միջազգային հեղինակավորլրատվամիջոցների կողմիցքառօրյա պատերազմի լուսաբանմանը` նշենք, որ որոշ լրատվամիջոցներ Արցախըներկայացնում են որպես «Ադրբեջանում գտնվող հայկական անկլավ4», իսկ մի շարքլրատվամիջոցների հրապարակած տեղեկատվություններում կարող ենք տեսնելԱդրբեջանի որդեգրած տեղեկատվական քաղաքականության հետքերը. մի կողմից`երբ Հայաստանը ներկայացվում է որպես «օկուպանտ երկիր», մյուս կողմից` հայկական ուժերը` որպես «անջատողական», որոնք «սրում են իրավիճակը», հարձակվում ադրբեջանական դիրքերի վրա։ Այս առիթով բրիտանական «The Guardian»թերթը գրում է, որ «պաշտոնապես Ադրբեջանի մաս կազմող Լեռնային Ղարաբաղը1994 թ.-ից ի վեր եղել է հայկական զինված ուժերի վերահսկողության տակ, և որհայկական ուժերը բռնազավթել են Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից դուրս գտնվող4 Օտար պետության սահմանների մեջ գտնվող և այդ պետությանը չպատկանող տարածք։ որոշ տարածքներ» [15]։ Մեդիահարթակում հակահայկական նման տեղեկատվությունների ի հայտ գալը, կարծում ենք, մի կողմից խոսում է Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության նշանակալի առաջընթացի, մյուս կողմից` հայկականմեդիադաշտի` արտաքին լսարանում ունեցած ազդեցության բացակայության մասին,երբ առաջնային քայլեր չեն ձեռնարկվում թեկուզ տարբեր լեզուներով ներկայացնելուԱրցախի իրական պատկերը։ Ամփոփելով վերը նշվածը` նշենք, որ ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո էլԱդրբեջանը, կորցնելով բանակցությունների շուրջ հայկական կողմի վրա ճնշումգործադրելու հնարավորությունները, ստիպված կրկին դիմեց փաստերը խեղաթյուրելու քաղաքականությանը` հասարակությանը համոզելով, որ հայկական կողմն էանցել նախահարձակ գործողությունների։ Ռուսական «RiaNovosti»-ին տրված հարցազրույցում Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Զ. Հասանովը նշում է, թեապրիլյան պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի զինված ուժերի միայն 15-20 տոկոսնէ դուրս բերվել մարտադաշտ, այնինչ հայկական կողմը դուրս է հանել ողջ սպառազինությունը` երեք օր շարունակ գրոհելով ադրբեջանական դիրքերի վրա [16]։ Իհարկե, նման «հավաստի» տեղեկատվություն կարելի էր ստանալ միայն ադրբեջանցի պաշտպանական ոլորտի ներկայացուցիչներից և լրատվական աղբյուրներից,այնինչ փաստերը լիովին հակառակն են ապացուցում։ Այս մասով հարկ ենքհամարում անդրադառնալ 2016 թ. ապրիլի 1-ի լույս 2-ի առավոտյան հայ դիրքապահՆարեկ Մալխասյանի խոցած ադրբեջանական «ՄԻ-24 G» ուղղաթիռում հայտնաբերված փաստաթղթերին, որոնք ևս ապացուցում են, որ Ադրբեջանը նախօրոք էրպլանավորել իրականացնել լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ։ Եվհակառակ ադրբեջանական քարոզչամեքենային` թե´ հայկական, և թե´ միջազգայինմի շարք լրատվամիջոցներ հենց ճակատային գծից ներկայացրին, որ ադրբեջանական կողմը բացի թույլատրված սպառազինությունից, կիրառել է անգամմիջազգային կոնվենցիաներով արգելված զանգվածային ոչնչացման այնպիսիզինատեսակներ, ինչպիսիք են «Смерч»-ը (կիրառման մասին Ադրբեջանը հերքումէր), «Ураган»-ը, համազարկային կրակի հեռահար ռեակտիվ համակարգեր (ՀԿՀՌՀ)`հայտնի «Gradlar» անվամբ, ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» ծանր հրետանային համակարգեր,«Spike LR» տիպի հակատանկային հրթիռային համալիրներ, իսրայելական«Aerospace Industries» ընկերության արտադրության «Harop» տեսակի հետախուզական-հարվածային «ինքնասպան» ԱԹՍ-ներ, որոնք առաջին անգամ կիրառվեցինհենց ապրիլյան պատերազմում։ Այս ամենից հետո էլ Բաքվի պրոպագանդան շարունակվում է։ Ադրբեջանըապրիլյան պատերազմից հետո շարունակում է ներկայացվել որպես հաղթող կողմ,որը երբեք չի հաշտվի «իր հողերի բռնազավթման» հետ։ Հակահայկական բացահայտքարոզչական գործառույթ իրականացնող ադրբեջանական CBC հեռուստաընկերությունն4 այս մասին նյութ էր հրապարակել նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ ունեցածհարցազրույցից. «Ապրիլյան մարտերը մեր պատմական փառապանծ հաղթանակնեն, ադրբեջանցի զինվորների, Ադրբեջանի պետության հաղթանակը։ Մենք մեկանգամ ևս ողջ աշխարհին ապացուցեցինք, որ ադրբեջանական բանակը համաշխարհային մասշտաբով ուժեղ բանակների շարքում է։ Դա նշում են նաև միջազգայինվարկանիշները։ Մենք մեկ անգամ ևս ապացուցեցինք, որ Ադրբեջանը երբեք չիհաշտվի ներկայիս իրավիճակի հետ և անպայման կվերականգնի իր տարածքայինամբողջականությունը» [17]։ Ըստ մեր դիտարկումների` ապրիլյան քառօրյա պատերազմի և դրան հաջորդածօրերին ա) Ադրբեջանի կողմից ներքին և արտաքինտեղեկատվական քաղաքականության նպատակը հետևյալն էր.լսարանում իրականացված• Հայաստանը ներկայացնել որպես «ագրեսոր» երկիր, որը հրահրեց ապրիլյանպատերազմը,• Ադրբեջանը ներկայացնել որպես բռնազավթման ենթարկված երկիր,հայկական «ագրեսիայի» զոհ,• խորացնել մինչ այդ ձևավորված ատելությունը հայի նկատմամբ` «թշնամի»հային ներկայացնելով որպես «հրեշ», • մարտավարական որոշ հաջողություններ ներկայացնել որպես ռազմավարական կարևոր ձեռքբերումներ,• խեղաթյուրված իրողությունների միջոցով ներկայացնել ադրբեջանական բանակի հզորությունը, շեղել ուշադրությունը Ալիևների ընտանիքի հետ կապված օֆշորային թեմաներից,• թաքցնել զինված ուժերի կորուստների իրական պատկերը,• սեփական ժողովրդի աչքում բարձրացնել զինված ուժերի հեղինակությունը,• ամեն գնով տարածել հակահայկական, հակաարցախյան դիրքորոշումներ,• թույլ չտալ միջազգային հանրությանը համակերպվել Արցախի` Հայաստանիանբաժանելի մասը լինելու իրողության հետ։ բ) ՀՀ տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկությունները հետևյալնէին.4 Ալիքը պատկանում է Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերությանը (SOCAR)։ Այն արտահայտումէ ադրբեջանական իշխանությունների հակահայ քաղաքականությունը։ Քարոզչական գործառույթնիրականացնում է հինգ լեզուներով` ադրբեջաներեն, ռուսերեն, անգլերեն, պարսկերեն և հայերեն։ Յուրաքանչյուր օր լուրեր են հաղորդվում հայերենով, որոնք հիմնականում վերաբերում են Արցախյանհակամարտությանը, ՀՀ ֆինանսատնտեսական վիճակին, հայ-թուրքական, հայ-ադրբեջանականհարաբերությունների մասին ադրբեջանական տեսակետների տարածմանը։ Հայերենով քարոզչություն է ծավալում նաև ալիքի պաշտոնական կայքը։ • հայկական կողմն առավելագույնս բաց էր բոլոր լրագրողների համար` պատրաստ ընդունելու նույնիսկ ադրբեջանցի լրագրողներին,• օպերատիվ գործում էր տեղեկատվական շտաբը, որի շնորհիվ հայկականկողմն առավելագույնս ներկայացվեց միջազգային մեդիադաշտում,• կար արդյունավետ համագործակցություն ԶԼՄ-ների և ոլորտի մասնագետներիմիջև,• հմուտ մասնագետների շնորհիվ ադրբեջանական մեդիադաշտը հայտնվեցշոկային վիճակում,• խստորեն պահպանվեց գործողությունների գաղտնիությունը,• հնարավորինս ժամանակին և գրագետ իրականացվեց տեղեկատվական հակապայքար։ Չնայած արհեստավարժ-մասնագիտական հմտությունների առկայությանը ևհակառակորդին հակազդելու կարողությանը, հայկական կողմում, այնուամենայնիվ,որոշ բացեր կային։ Նախ, ընդհանուր տեղեկատվական դաշտում գրեթե բացակայումէին թարգմանիչները, այնինչ անհրաժեշտ էր հայկական աղբյուրներից զատ ներկայացնել իրադարձությունների` օտար լեզուներով մեկնաբանությունը, բացի այն, որառաջնագծում ակտիվ էին միջազգային մի շարք լրատվամիջոցների թղթակիցներ։ Հայկական կայքերը վարում էին հակաադրբեջանական ոչ զանգվածային քարոզչություն։ Ապրիլյան պատերազմից հետո Ադրբեջանը մինչ օրս էլ շարունակում է ռազմական ոլորտում շարժվել արդեն իսկ մշակած տեղեկատվական մարտավարությամբ։ Ադրբեջանը քաջ գիտակցում է, որ իր սահմանամերձ բնակավայրերից հայկականդիրքերի ուղղությամբ կրակ բացելու դեպքում հայկական ուժերն անպայման հանդեսեն գալու պատասխան հարվածով։ Արդյունքում արձանագրված զոհերը, փաստորեն,Ադրբեջանի համար դառնում են քարոզչական գործիք. Իբրև թե հայկական ուժերըռմբակոծում են ադրբեջանական բնակավայրերը։ Բացի այդ, Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն ամեն օր պարտադիր հրապարակում է «ռազմաճակատիզեկուցումները», որոնք տարածվում են իշխանության ենթակայության տակ գտնվողբոլոր լրատվամիջոցներով։ Այդ հայտարարությունների բովանդակությունը նույնն է,այն է՝ Հայաստանի զինուժը «խախտել է» հրադադարի ռեժիմը՝ կրակելով ոչ միայնզինվորականների, այլև խաղաղ բնակչության ուղղությամբ։ Հայաստանի ու Արցախի պաշտպանության նախարարությունները հարկադրված են ամեն անգամ հերքել Ադրբեջանի ապատեղեկատվությունները։ Բայց դահարցի լուծում չէ։ Ավելին, Ադրբեջանն ամեն օր ներկայացնում է սահմանային իրավիճակն իրեն հարմար շեշտադրումներով, օրինակ՝ օգտագործելով «Հայաստանիզինված ուժեր» արտահայտությունը՝ Բաքուն փորձում է ներկայացնել լարվածությունըորպես Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտություն, սակայն, այսպիսի դիրքավորումըչի բխում Հայաստանի ու Արցախի շահերից, իսկ հայկական կողմը ոչ շատ հաճախ էանդրադառնում սահմանային լարվածության խնդրին. Պաշտպանության նախարարությունը հազվադեպ է անդրադառնում, իսկ Արցախի պաշտպանության նախարարությունն էլ անդրադառնում է միայն շաբաթական կտրվածքով, ինչը բավարար չէ,և հայկական լրատվության մեջ, որպես հետևանք, առաջանում է «տեղեկատվականքաղց»։ Բացառված չէ, որ որոշ «արհեստավարժ» լրագրողներ ու վերլուծաբաններսկսեն օգտագործել Ադրբեջանի տեղեկությունները՝ ակամա վնաս հասցնելով մերպաշտոնական դիրքորոշմանը։ Փաստորեն ռազմական ոլորտում այսօր Արցախյանհակամարտության ընթացքի մասին Ադրբեջանն է ձևավորում «տեղեկատվականառիթը»։ Պատերազմի դաշտում հաղթանակ տանելը դեռևս բավարար չէ, անհրաժեշտ էնաև առավելության հասնել տեղեկատվական պատերազմում։ Այս առումով հայկական կողմն ավելի ուշադիր պետք է գտնվի Ադրբեջանի տեղեկատվական քարոզչության նկատմամբ, և վերջինիս կիսաարհեստավարժ քաղաքականությանը պատասխանի գրագետ և համարժեք, կարողանա չեզոքացնել հակառակորդի տեղեկատվական-հոգեբանական ներգործությունը` ուղղված հայ հասարակությանը։ Անհրաժեշտ է շարունակաբար իրականացնել ոլորտի մասնագետների պատրաստումև բազայի համալրում։ Ի վերջո, տիրապետելով տեղեկատվական պատերազմի մարտավարության և տակտիկական հնարքներին՝ կարող ենք հասնել պատերազմի ռազմավարական և քաղաքական նպատակներին` հոգեբանորեն ջախջախելով հակառակորդի զինված ուժերը և տապալելով քաղաքական կարգը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Դեմոյան Հ., «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի շուրջ քարոզչության և հակաքարոզչության կազմակերպման և իրականացման եղանակների մասին», Երևան,2005, էջ 52։ URL։ http։ //voskanapat.info/?p=13071&l=ru (дата обращения։ 11.11.2017).[3] Գալստյան Դ., Քառօրյա պատերազմի լուսաբանման առանձնահատկություններըադրբեջանական ԶԼՄ-ներում, «Գլոբուս» վերլուծական հանդես 4, Երևան, 2017, էջ 25։ URL։ https։ //news.az/articles/karabakh/106502 (Accessed։ 12.11.2017).URL։ https։ //haqqin.az/news/67332 (дата обращения։ 11.11.2017).[6] Ադրբեջանական քարոզիչների հերթական հիմարությունը, URL։ http։ //nkrmil.am/news/view/178 (Հղումը կատարվել է՝ 11.11.2017)։ URL։ http։ //www.rainews.it/dl/rainews/media/Resta-tesa-la-situazione-in-Nagornoa95ab5be76f5.html (Accessed։ 13.11.2017).[8] Qarabağda döyüşən erməni qadın snayper, URL։ http։ //az.baku.ws/hot_news/9822qarabada-doyun-ermni-qadn-snayper-vdeo.html (Accessed։ 11.11.2017).URL։ http։ //www.anspress.com/siyaset/08-04-2016/ans-azad-edilen-talis-yuksekliyinde(Accessed։ 11.11.2017).URL։ http։ //www.anspress.com/siyaset/07-04-2016/ermeniler-isgal-altinda-olanazerbaycan-erazilerinden-birdefelik-qacir (Accessed։ 12.11.2017).URL։ https։ //www.meydan.tv/ru/site/politics/13225 (дата обращения։ 12.11.2017).URL։ https։ //tvrain.ru/teleshow/here_and_now/azerbajdzhanskih_zhurnalistov_nazvali_nats predateljami-408142/ (дата обращения։ 12.11.2017). [13] Siyahı։ 93 hərbçi şəhid olub, 6 mülki şəxs dünyasını dəyişib, URL։ https։ //www.meydan.tv/az/site/opinion/13405/ (Accessed։ 12.11.2017).[14] Nagorno-Karabakh։ Who Won the Media War?, URL։ http։ //www.eurasianet.org/node/78346 (Accessed։ 17.11.2017).URL։ https։ //www.theguardian.com/world/2016/apr/02/conflict-erupts-betweenazerbaijani-and-armenian-forces (Accessed։ 17.11.2017). [16] Закир Гасанов։ переговоры по Нагорному Карабаху слишком затянулись URL։ https։ //ria.ru/interview/20170713/1498376245.html (дата обращения։ 17.11.2017).[17] Ադրբեջանը երբեք չի հաշտվի իր հողերի օկուպացիայի հետ, URL։ http։ //cbc.az/arm/arm/news/1511946107 (Հղումը կատարվել է՝ 30.11.2017)։ Ղազարյան ԼիպարիտԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ տեղեկատվական պատերազմ, Ադրբեջան, քառօրյա պատերազմ,տեղեկատվական քաղաքականություն, ԶԼՄ-ներ, քարոզչություն։

Հոդվածում քննարկվում են Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկություններն «Ապրիլյան պատերազմի» համատեքստում։ Սկզբնամասում պատմական ակնարկ է կատարվել Ադրբեջանի իրականացրած տեղեկատվական քաղաքականության հիմնական ուղղություններին մինչև 2016 թ. ապրիլյան իրադարձությունները։ Ներկայացվել են Ադրբեջանի քարոզչության ռազմավարությունն ու մարտավարական նպատակները։ Հոդվածում ներկայացվել են նաև ապրիլյան պատերազմի և դրան հաջորդած օրերին Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության նպատակները և ՀՀ տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկությունները։ Փորձ է կատարվել վեր հանելու նաև տեղեկատվական հարթակում հայկական կողմի թերությունները՝ կարևորելով դրանց դերն ազգային անվտանգության տեսանկյունից։

ԻՆՏԵՐՆԵՏԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ «Ինտերնետային հանրային կապեր» հասկացությունը մինչև 2005-2006թթ. Այն հատուկ սահմանման կարիք չուներ: Դա հասարակական հարաբերությունների մի տեսակ էր, միևնույն ժամանակ, այն դիտվում էր որպես տեղեկատվություն փոխանցելու լրացուցիչ գործիք: Ամեն ինչ փոխվեց, երբ ինտերնետն ամրապնդեց իր դիրքերը ոչ միայն լրատվամիջոցների հետ մրցակցության ոլորտում, այլ նաև կարողացավ իր բազմաթիվ հնարավորությունները մատչելի դարձնել զանգվածների համար: 2007-ին տարբեր մասնաճյուղերում ձևավորվեց «Ինտերնետային հասարակայնության հետ կապեր» հասկացությունը `այսօր այն արդեն գտնվում է իր ներկայիս գիտական ​​ոլորտում: Նման կարծիք կա, որ ինտերնետի հասարակայնության հետ կապերի դեպքում, ընդհանուր առմամբ, սահմանում տալ նշանակում է սահմանափակվել, դադարեցնել: PR- ը կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի հայտնաբերվել առավել ճշգրիտ սահմանումը 12: Չնայած այս տեսակետին, տարբեր տեսաբաններ տարբեր ժամանակներում բերել են իրենց սահմանումը, նրանք ուսումնասիրել են ոլորտը տվյալ ձևակերպման տեսանկյունից: Եթե ​​փորձենք սահմանել, թե ինչ է նշանակում Ինտերնետի հանրային կապեր, մենք կարող ենք ձևակերպել Ինտերնետի հանրային կապերը հետևյալ ձևով. Դա արտաքին միջավայրի հետ համաձայնության գալուն միտված մեթոդների և տեխնոլոգիաների համադրություն է, որը հիմնված է ճշգրիտ, ամբողջական տեղեկատվության վրա: Ինտերնետը կապի նոր տեխնիկական միջոց է, որը զգալիորեն գերազանցում է նախկինում հայտնաբերված տեղեկատվության փոխանցման արագության և 13 արագությունը: Այսօր մենք կարող ենք ապացուցել, որ ինտերնետը հիմնականում համարվում է տեղեկատվության աղբյուր: Իր հասունության և արդյունավետության շնորհիվ այն ստանձնեց ավանդական լրատվամիջոցների մենաշնորհը `դառնալով լրատվամիջոցների նմուշի մեկ այլ միջոց, որը ներառում է հեռուստատեսության, ռադիոյի և տպագիր մամուլի հնարավորությունները: Բայց առցանց լրատվամիջոցների զարգացումը հետագայում նպաստեց ինտերնետային հասարակայնության հետ կապերի լայն տարածմանը: Առցանց լրատվամիջոցների երեք հիմնական առանձնահատկություններին հատկապես նպաստեց ՀՀ փաստաբանների պալատի հեղինակ J..Խաչատրյանի `ք. Երջան 25.09.2017 թ. 13 Ն. Մելքոնյանի հոդված - «Հասարակայնության հետ կապի առանձնահատկությունները ինտերնետում կամ PR2.0», // «Բանբեր» № 3 (18) 2015 թ. Նկարագրություն. Մատչելիություն, արագ արձագանք - մուլտիմեդիա 14: Ինտերնետի հանրային կապերում օգտագործվող ամենատարածված միջոցը «մեմն» է: Մեմը որոշակի օբյեկտ է, տեղեկատվության միավոր, որը հանկարծ հայտնի դարձավ 15: Տերմինն առաջին անգամ օգտագործեց անգլիացի կենսաբան Ռիչարդ Դոքինսը: Մեմ տերմինն օգտագործվում է բնապահպանական գործընթացները նկարագրելու և մշակույթի որոշակի տարրեր տարածելու համար: Դա նկար է, նախադասություն, բառ կամ առարկա 16: Այսպիսով, մեմը, որպես կանոն, չի ենթարկվում իմաստային բեռի: Ամենակարեւորը մեմերի «թարմությունն է, նորությունը»: Բոլոր վեբ մեմերը կարելի է բաժանել մի քանի խմբերի: 171. Առաջին խումբը ներառում է բառեր և նախադասություններ: Մեր կարծիքով, այս կատեգորիայի ամենաբնորոշ մեմը IMNO- ն է (հապավումը ՝ In My Humble Opinion) (տե՛ս Նկար 1): Նկար ․1 II: Երկրորդ խմբում են մեդիա ֆայլերը (տեսանյութեր և երգեր): III. Երրորդ խումբը ինտերնետային մեմերն են ՝ պատկերների տեսքով: Այս խումբը ներառում է դեմոտիվատորներ ՝ մեմեր կինոնկարներից կամ սերիալներից: Որպես վառ օրինակ, մենք կարող ենք նշել «facepalm» կոչվող մեմը, ինչը նշանակում է ամոթ (տե՛ս նկար 2): Նկար. 214 Ա. Ավետիսյան, ապա «Ինտերնետային լրատվամիջոցների զարգացում. Զարգացումը Հայաստանում», գ. Երեւան, 2015, էջ. 15 Տե՛ս https: //www.lifewire.com/what-are-internet-memes-3486448 // ինտերնետային ռեսուրս: 16 Տե՛ս «Գիտաժողովի գիտական ​​հոդվածների ժողովածու» 2012 թ. Միջազգային գիտական ​​և գործնական գիտաժողով: էջ 347 // առցանց ռեսուրս: 17 Տե՛ս «Գիտաժողովի գիտական ​​հոդվածների ժողովածու» 2012 թ. Միջազգային գիտական ​​և գործնական գիտաժողով: 348. // ինտերնետային ռեսուրս: Որոշ ինտերնետային մեմեր արտահայտում են նիշերի, որոնք չեն կարող ընդգրկվել վերը նշված խմբերից որևէ մեկի մեջ: Այս պատկերը կարող է լինել նկարից, տեսանյութից, ֆիլմից կամ գրքից: Վերջինիս վառ օրինակը կարելի է համարել «Ես Գարեգին Նժդեն եմ» (Я Гарегин Нжде) արտահայտությունը, որը տարածվել էր տարբեր ձևերով և կցված էր բազմաթիվ նկարների: Յուրաքանչյուր ոք կարող է տարբեր կերպ ընկալել մեմերը: Մեկը կարող է դա ընկալել որպես «տեղեկատվական աղբ», իսկ մյուսը կարող է ուրախությամբ ընդունել յուրաքանչյուր նոր մեմ: Այնուամենայնիվ, անհնար է հերքել, որ վերջիններս դարձել են ինտերնետային հաղորդակցության բաղկացուցիչ մասը: Mem- ը եզակի լեզվական մտածողություն է, որի իմացությունը հնարավորություն է տալիս մուտք գործել ցանկացած ինտերնետ միջավայր: Մեր կարծիքով, այս երեւույթի գիտական ​​ուսումնասիրությունն անհրաժեշտ է, քանի որ այն կարող է դառնալ եզակի գործիք (եթե այդպիսին չի դարձել): Ինտերնետի հանրային կապի բաղադրիչները Ինտերնետի հանրային կապի բաղադրիչները շատ են, երբեմն դրանք օգտագործվում են փոխկապակցված կամ զուգահեռ: Բայց եկեք փորձենք առանձնացնել առավել հաճախ օգտագործվողները: Դրանք են `Web-PR, NetPR և Online-PR:  Web-PR - կայքեր, առցանց համաժողովներ և առկա ինտերակտիվ կատալոգներ: Հիմա անիմաստ է բացատրել «am» տիրույթով կայք ունենալու կարևորությունը: Կայքը պատկեր ստեղծելու ամենահիմնական միջոցն է, բայց նաև աշխարհի հետ շփվելու ամենակարևոր միջոցն է: Իսկ վիրտուալ համաժողովների կազմակերպումը տեղեկատվական մեծ հնարավորություն է զանգվածային լրատվամիջոցների ուշադրությունը գրավելու համար: -Net-PR - սա մամուլի հաղորդագրությունների, առևտրային առաջարկների և այլնի էլեկտրոնային բաշխում է: Դրանք ներառում են տարբեր ֆորումներ, որոնք կապվելու հիանալի միջոց են:  Առցանց-PR - սա ավանդական լրատվամիջոցների մուտքն է, վերջիններիս կողմից ինտերնետային տիրույթում իրականացվող հասարակայնության հետ կապերը: Այստեղ օգտվողներին տեղեկացված պահելու համար օգտագործվում են ինտերնետային տեղեկատվական ռեսուրսները: Որպես օրինակ կարող ենք նշել PR- ակցիաների, ակցիաների անցկացումը: Հարկ է նշել, որ ինտերնետի հասարակայնության հետ կապերը չեն սահմանափակվում վերը թվարկված բաղադրիչներով: Այն ներառում է նաև գրեթե բոլոր OFF-LINEPR բաղադրիչները, որոնք տարածականորեն հնարավոր է փոխանցել ինտերնետով: Վերոհիշյալ բոլորը, և՛ տեխնիկապես, և՛ որակապես, համարվում են բաղադրիչներ. առանց միմյանց միջամտելու, նրանք կարող են գործել միասին, զուգահեռաբար, առանձին 18: Արդյունավետ ինտերնետային հանրային կապերի հիմնական կետերը Արդյունավետ ինտերնետային հանրային կապերի համար արդյունավետ լինելու համար պետք է որոշեք, թե ինչ եք ուզում, ինչպես հասնել դրան, ինչ է ակնկալվող արդյունքը: Այնուամենայնիվ, փորձելով ասվածը կոնկրետացնել, կարող ենք առանձնացնել հետևյալ կետերը.  Հետազոտություն: Թիրախային ոլորտի ուսումնասիրություն ՝ պարզելու համար, թե որքանով են սպասելիքները իրականությանը մոտ, որո՞նք են «արդարացված քայլերի» շարքը, որոնք պետք է իրականացվեն և հասնեն սահմանված արդյունքների: Հեղինակություն. Սա շատ կարևոր գործոն է ցանկացած կազմակերպության համար: Էլեկտրոնային PR- ը առցանց հեղինակություն ստեղծելու և կառավարման մշակույթ է: Ապ կապեր Առցանց կապ հաստատեք առցանց համայնքի հետ, որը հավանական հաճախորդ կամ կարծիք կայացնող է: Դա պարզ, բայց արդյունավետ լուծում է:  Կարողություն: աշխատել և համոզվել, որ առցանց տեղադրված ցանկացած հաղորդագրություն (կամ, ինչպես սովորաբար կոչվում է փոստ), ուղղակիորեն ազդում է լսարանի վրա: Յուրահատկություն: Ինտերնետում ձեզ ճանաչելու համար անհրաժեշտ է և գործել յուրօրինակ կերպով, լինել տարբեր ՝ բառի դրական իմաստով: Ինտերնետում արված յուրաքանչյուր քայլ պետք է ունենա ձեռագիր: Այս բոլոր բաղադրիչներին պետք է ավելացնել նաև մարդկային գործոնը, քանի որ ինտերնետային տիրույթում հաղորդակցությունն ավելի միջնորդավորված է, ցանցային, հաճախ հնարավոր չէ հասկանալ կապի անձին կամ տեղեկատվության երկրորդական կրիչին: Հետեւաբար, կոնտակտային անձը նույնպես հնարավոր «բաղադրիչ» է, այսինքն ՝ հասարակության հետ կապերի կազմակերպում ինտերնետում: Հնարավոր է ճանաչելի լինել ինտերնետում, բայց դա, մեր կարծիքով, հաջողության միակ նախապայմանը չէ: Գոյություն ունեն մի շարք այլ հանգամանքներ, որոնց համադրությունը և գրագետ կիրառումը կտան ցանկալի արդյունք: 18 Հեղինակային հարցազրույց ՀՀ փաստաբանների պալատի խոսնակ J.. Խաչատրյան, ք. Երեւան, 25.09.2017 թ. 19 Հեղինակային հարցազրույց ՀՀ փաստաբանների պալատի խոսնակ J.. Խաչատրյան, ք. Շնորհավոր 25.09.2017: Որո՞նք են ինտերնետի հանրային կապերի առավելությունները: Հետադարձ կապ Էլեկտրոնային PR- ի հիմնական նպատակը կազմակերպության և շահագրգիռ լսարանի միջև ինտերակտիվ և երկկողմանի հարաբերությունների ստեղծումն է: Off-line PR- ի դեպքում հասարակայնության հետ կապի մասնագետները նման հնարավորություն գրեթե չունեն: Հասարակ Գլոբալ հասարակություն. Տարածական-ժամանակային սահմանները ինտերնետում չեն գործում: Հնարավոր է ազատորեն և հեշտությամբ շփվել աշխարհի ցանկացած կետում ինտերնետով ապահովված լսարանի հետ: Աց Հանդիսատեսի գիտելիքներ: Ինչպես արդեն նշեցինք, ինտերնետում առկա ինտերակտիվության շնորհիվ լսարանի հետ անընդհատ հետադարձ կապ կա `վերջինիս ճանաչելու ավելի լայն հնարավորությամբ: Մշտական ​​կապ: Ինտերնետը հնարավորություն է տալիս կապի մեջ մնալ շուրջօրյա: Իսկ ակտիվ հղումների միջոցով օգտվողը հեշտությամբ տեղափոխվում է ցանկալի էլ. Փոստի հասցե: Հնարավորություն Արագ արձագանքելու ունակություն: Հարցերին վայրկյանների ընթացքում պատասխանելու ունակություն:  Էլեկտրոնային կապը թանկ չէ: Ոչ մի նամակագրություն, միջազգային զանգեր, թռիչքների տոմսեր, լրատվամիջոցների հետ աշխատանք, հեռուստագովազդ և այլն: 20 Հասարակայնության հետ կապի համար ինտերնետի օգտագործումը տալիս է իր ցանկալի արդյունքը: Փորձագետները համաձայն են, որ եթե ոչ ցանցային PR- ը կարող է առավելագույնը 5% -ով բարձրացնել ապրանքանիշի տեղեկացվածությունը, ապա եթե ինտերնետը պատշաճ կերպով օգտագործվի, տոկոսը կարող է աճել `հասնելով 17.5-ից 21-ի: Նրանք, ովքեր ցանկանում են աշխատել այս ոլորտում, միշտ պետք է ձեռքերը պահեն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, ինտերնետի «զարկերակի» վրա ՝ հիշելով Բիլ Գեյթսի հայտնի խոսքերը: «Եթե ձեր բիզնեսը գոյություն չունի ինտերնետում, ապա այն բիզնեսում էլ գոյություն չունի» 22: 20 М. Հեյգ, «Էլեկտրոնային հասարակայնության հետ կապեր», մագիստրոս ԱՐԴԱՐ-ՄԱՄՈՒԼ, պարոն Մոսկվա // Պեր. с англ. В. Каш21 Հեղինակային հարցազրույց ՀՀ փաստաբանների պալատի խոսնակ J.. Խաչատրյան, ք. Երեւան, 25.09.2017 թ. 22 Տե՛ս http: // www. //www.businessinsider.com/bill-gates-internet-preditions-2015-12// // ինտերնետային ռեսուրս: Անի hահրամանյան ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՏԵՐՆԵՏ ՇՆՈՐՀԱՆԴԵՍ ։

2007 թ-ին ձևավորվեց «համացանցային հանրային կապեր» հասկացությունն իր առանձին ճյուղերովևայսօր արդեն իր տեղն ունի գիտական ասպարեզում։ Եթե փորձենք սահմանել՝ ինչ ասել է համացանցային հանրային կապեր, ապա կարող ենք ձևակերպել հետևյալ կերպ․համացանցայինհանրային կապերը մեթոդների, տեխնոլոգիաների միաձուլում է` ուղղված արտաքին միջավայրի հետ փոխհամաձայնության հասնելուն, որը հիմնվում է ճշգրիտ և ամբողջական տեղեկատվության վրա։

ՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄԻնձ ասա, թե ինչ տրամադրություններ ենգերակշռում երեխաների մտքում, և ես քեզկասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին։ Է. ԲերկՀայկական երկու նորանկախ պետությունների և ողջ հայ ժողովրդի օրակարգային խնդիրներից մեկն առաջին իսկ օրից եղել է սեփական ինքնության արժևորումը, պահպանումն ու զարգացումը, որի դեմ ուղղված է ադրբեջանական քաղաքական ողջ մեքենան` սկսած ամենացածրաստիճան պաշտոնյայից մինչև նախագահ։ Ավելի քան երկու տասնամյակ առաջ մեկնարկած հակաքարոզչությունը նոր թափ էստացել` պայմանավորված նորագույն տեխնոլոգիաների առաջընթացով։ Բայց առավել կարևոր է, որ մենք կենտրոնանանք ոչ թե լոկ դիպվածների, այլ` երևույթի վրաամբողջովին։ Ինչպես գիտենք, հայատյացության, ագրեսիայի սերմանման, պատմական ու մշակութային արժեքների կեղծման ու յուրացման և մի շարք այլ նենգ նպատակների իրագործմանը միտված քաղաքականությունը նորույթ չէ. արմատները շատխորն են և գցված են վաղուց։ Նման քաղաքականության մասին բազմիցս նշել և շարունակում է իր «խոսքից հետ չկանգնել» Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, նրանպատակը եղել և մնում է Ադրբեջանի «պատմական հողերի և տարածքների» վերականգնումը1, որին հասնելու համար Ադրբեջանի օգտագործած բազում «կեղտոտ մեթոդներից» են հայատյացության սերմանումը Ադրբեջանում և այլոց պատմությունըյուրացնելու միջոցով սեփական պատմության ստեղծումը։ Այս քաղաքականությանանբաժան մասն է նաև հայատյացության սերմանումը, որի առավել քան ցայտունդրսևորումներից մեկն էլ Ի. Ալիևի՝ վերջերս արած հայտարարությունն է, որում նշվումէ. «Երիտասարդությունը, երեխաները պետք է ապրեն մեր պատմական հողերի վերադարձի գաղափարով` ներառյալ Հայաստանը»2։ Ադրբեջանի վարած քաղաքականության նպատակային հիմքերն առավել դիպուկներկայացնում է Ա. Սարգսյանը. «Ադրբեջանում նկատվող բազմաբովանդակ կեղծարարությունները նպատակ ունեն խարխլել արցախահայության ինքնորոշման պատմաիրավական ու քաղաքական հիմքերը, ձևավորել Արցախի հանդեպ պահանջատիրոջ ինքնություն ունեցող ադրբեջանցի, ինչպես նաև շիկացնել հակահայկականության մթնոլորտը»3։ Այլատյացության սերմանման առավել տարածված և լայնամասշտաբ հարթակներ են գրականությունը, դպրոցական դասագրքերը, ԶԼՄ-ները և այլն։ «Ինձ ասա,1 Հատված հունվարի 22-ին Գյանջայումhttp։ //www.ilur.am/news/view/23823.html։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տե՛ս Սարգսյան Ա., Հայատյացությունը Ադրբեջանում. ռեսենտիմենտի և ավտորիտարիզմի խաչմերուկում, Երևան, 2013, էջ 13։ (Գանձակ) Ալիևի ելույթից։ Առավել մանրամասն տե՛ս՝գրում է Բերկը,- թե ինչ տրամադրություններ են գերակշռում երեխաների մտքում, ևես քեզ կասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին»1։ Այստեղից էլ պարզ է դառնում, թե իրականում ինչ նպատակ են հետապնդում ատելություն և բռնություն սերմանող ադրբեջանական դպրոցական դասագրքերը։ Միաժամանակ պետք է ընդգծելադրբեջանական «խավիարային և նավթադոլարային քաղաքականության» գործոնը,որի շնորհիվ եվրոպական մի շարք բարձր ամբիոններից խեղաթյուրվում են առաջնագծում տեղի ունեցող իրադարձությունները, Ադրբեջանում և Հայաստանում տիրողիրավիճակին տրվում են, մեղմ ասած, կողմնակալ գնահատականներ։ Բայց պետք էարձանագրել մի քանի փաստ ևս.• Ադրբեջանական ռեսուրսներն անսահմանափակ չեն, և, ի վերջո, սպառվելուեն նավթադոլարները2, որոնց հաշվին ստեղծվում է Ադրբեջանի «գրասենյակային հիմքեր» ունեցող պատմությունը։ • Հայաստանը հակաքարոզչական ներկա պայքարում զիջում է Ադրբեջանին, ևմիանշանակ, մեր ռեսուրսներն այս ոլորտում, չնայած հարցի օրակարգայինբնույթին, սահմանափակ են։ • Մենք առավելություն ունենք միայն այնքանով, որ փորձում ենք պաշտպանելմեր սեփականը, իսկ Ադրբեջանը փորձում է խմբագրել պատմությունը և հետին տարեթվով պատմություն կերտել։ Հետագա շարադրանքում իմաստային կամ ձևակերպման թյուրիմացություններից խուսափելու համար հարկ է նշել, որ սխալ է օգտագործել «ադրբեջանցի» բառը,քանի որ նման ազգ պարզապես գոյություն չունի, այլ գոյություն ունի մի տարածք, որկոչվում է Ադրբեջան, իսկ այնտեղ ապրողներին կարող ենք անվանել ադրբեջանաբնակներ։ Այս հարցի առնչությամբ պարզաբանումներ է կատարել նաև Ա. Մանասյանը, ով գրում է. «20-րդ դարասկզբին Արաքսի հյուսիսում գտնվող ներկայիս Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքը կամ դրա մի մասը ստացավ անկախություն։ Կանխավ որոշված էր, որ այն կոչվելու է «Արևելյան և Հարավային Անդրկովկասյան Հանրապետություն», սակայն «Մուսավաթը» կարողացավ այս որոշումըփոփոխել և երկիրը վերանվանել «Ադրբեջանի Հանրապետություն»։ Այս որոշմամբտեղացի ժողովուրդները, որ մինչ այդ կոչվում էին թյուրքեր կամ կովկասյան թաթարներ ընդհանուր անուններով, արդեն 30-ական թվականներին դարձան ադրբեջանցիներ։ Այսպես ծնվեց ադրբեջանցի «ազգը»»3։ Մինչ Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականության սաստկացումը Ադրբեջանը նորանկախ Արցախին փորձեց դեռ չծնված խեղդել արյան մեջ` աշխատելով զենքովսեփականացնել հայի պատմությունն ու պատմական տարածքը։ Արդյունքը եղավ հայազգին պարտադրված պատերազմը։ Երևույթը հանգամանալից պարզաբանում է Ա.Մանասյանը. «Զենքի ուժով նորանկախ հանրապետությանը փորձում էր ծնկի բերել,նրա ազգաբնակչությանը ոչնչացնել միջազգային իրավունքի սկզբունքների և ԽՍՀՄօրենքների խախտումով հռչակված Ադրբեջանական Հանրապետությունը, որը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դեմ սանձազերծած պատերազմում շարունակելով Սումգայիթյան ցեղասպանության ռազմավարությունը` վարում էր ապրելու իրիրավունքը պաշտպանող ժողովրդի բնաջնջման քաղաքականություն։ Արցախն ընդունեց մարտահրավերը և, ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները,պատվով դուրս եկավ փորձությունից»4։ Հարկ է ընդգծել, որ ադրբեջանական կողմի1 Տե՛ս «Աֆորիզմներ մանկության և երեխաների մասին». http։ //www.qezhamar.com/?p=34937, 30.05.2013։ 2 Տե՛ս Մանուկյան Ս., Ադրբեջանի պետական բյուջեի երեք քառորդը սնվում է նավթային ոլորտից.http։ //times.am/?l=am&p=4456, 05.02.2012։ 3 Տե՛ս Մանասյան Ա., Ղևոնդյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպես է դա եղել…, Երևան, 2011, էջ 19։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 5։ այն պնդումները, թե հայերը հաղթանակ ենք տոնել այլազգիների, գրոհայինների ուվարձկանների շնորհիվ, մեղմ ասած, անհեթեթ են, քանի որ ՀՀ և ԼՂԻՄ-ում այնպիսիծանր սոցիալ-տնտեսական վիճակ էր տիրում, որ չկային կենսական անհրաժեշտության առաջին պարագաների բավարարման միջոցներ, ուստի ակնհայտորեն անհնարէր վարձկանների օգտագործումը։ Անտեսել չենք կարող չեչեն գրոհային Շամիլ Բասաևի խոսքերը. «Արցախում (Ղարաբաղում) կռվելը նպատակահարմար չէ, ադրբեջանցիները չեն կարող, հայերին չես հաղթի։ Մենք եկել էինք կռվելու Ղարաբաղում ոչ թետիտղոսների համար, այլ ջիհադի գաղափարի, բայց երբ հասանք և տեսանք իրավիճակը, մենք հասկացանք, որ ջիհադի ոչ մի նշույլ չկար։ Ադրբեջանական բանակումշատ քիչ էին բարձրաստիճան սպաները, ում կարելի էր վստահել։ Հայերը պատերազմին ավելի լավ էին պատրաստված… Տվեք ինձ քսան հայ ֆիդայի, և ես կնվաճեմ ողջՌուսաստանը»1։ Ինքնության կերտման կամ նրա բնույթի փոփոխման հարցում էական դեր են կատարում անուն-անվանումները, որի մասին Հ. Պետրոսյանը գրում է. «…անվանել նշանակում է ստեղծել»2։ Վերոնշյալ երկու մեջբերումների արդյունքում կարող ենք նշել,որ, անվանվելով Ադրբեջան, իրենք «ստեղծեցին» Ադրբեջան ու ադրբեջանցի, սակայնդա առնվազն ծիծաղելի է։ Այլ խոսքով ասած, րոպեների ընթացքում անվանելու միջոցով ազգ, այն էլ՝ նրա դարավոր մշակույթ, պատմություն ու ինքնություն չեն ստեղծում։ Իսկ ինքնության ճգնաժամը հաղթահարելու համար սկսեցին օգտագործել հնարավոր և անհնարին բոլոր միջոցները։ «Ադրբեջանցու» ինքնության ճգնաժամի հաղթահարման ճանապարհին նրանց վարած քաղաքականության մեջ կարող ենքառանձնացնել երկու հիմնական մեթոդ.1. Վեհանալ նվաստացնելու միջոցով։ Այս մեթոդն ամենատարածվածն է մերօրյա Ադրբեջանում, քանզի նրանք, փորձելով ցույց տալ սեփական ազգի բարեպաշտությունը, օրինակելիությունը, մնացյալ ազգերի համեմատությամբորակապես գերադրական աստիճանին գտնվելը և հնարավոր բոլոր դրականհատկանիշները, որ կարելի է վերագրել իրենց, ցանկանում են մեծացնել հայերի նկատմամբ իրենց կարծիքով ունեցած «որակական առավելությունը»`վատաբանելով, նվաստացնելով և խեղաթյուրելով հայի ինքնությունը։ 2. Սինուսոիդային քաղաքականություն կամ պրպտումներ անցյալի քառուղիներում։ Այս մեթոդի օգնությամբ նրանք գտնում են պատմության մեջ որևէդրական երևույթ, որ չունի միանշանակորեն հաստատագրված տեր, ապափորձում են յուրացնել և ներկայացնել որպես իրենցը, անհաջողությանմատնվելու դեպքում էլ հոգ չէ, քանզի, մեծ հաշվով, ոչինչ չեն կորցնում։ Հարկ համարելով ազգային ինքնության քննության շրջանակում կարևորել էպոսը, որպես տվյալ ժողովրդի աշխարհընկալման ու արժեքային համակարգի լավագույն «հանրագիտարան», պետք է փաստել, որ, հիմնվելով թեկուզ միայն տրամաբանության վրա, ադրբեջանցի կոչվող ժողովուրդը պարզապես չունի էպոս, սակայն, չանտեսելով նրանց թուրքական ցեղ լինելու հանգամանքը, Թուրքիայի հանդես գալըորպես Ադրբեջանի «ավագ եղբայր», թուրքական երկու ժողովրդի ու պետության վերաբերյալ իրենց իսկ պնդումները և մի շարք այլ փաստեր` օղուզական էպոսի3 մոտեցումները կարող ենք որոշ մասով վերագրել նաև ներկայիս ադրբեջանաբնակների1 Տե՛ս Թորոսյան Դ., Շամիլ Բասաևը հայերի և Արցախի մասին, http։ //azatatenchhayer.blogspot.com/2014/01/Shamil-Basaevy-hayeri-ev-Arcaxi-masin.html, 26.01.2014։ 2 Տե՛ս Պետրոսյան Հ., Հայ ինքնության ավանդական խորհրդանշանները և դրանց մերօրյա դրսևորումները. տապանակիր լեռը և կորուսյալ դրախտը, «Հայկական ինքնության խնդիրները 21-րդ դարում.գիտաժողովի նյութեր», Երևան, 2013, էջ 132։ 3 Մասնագիտական գրականության մեջ առավել հայտնի է որպես «Քորքութի գիրք»` «Դեդա Քորքուտ» կամ«Книга моего деда Коркута» անվանումներով։ նախնիներին, որտեղ, ինչպես կտեսնենք, ինքնության կերտման հիմնարար սկզբունքներն են գլուխներ կտրելը, արյուն հեղելը, մարդ սպանելը և այլն։ Այս մասին պրոֆեսոր Հ. Միրզոյանը գրում է. «Գաղտնիք չէ և այն, որ բոլոր էպոսներում տեղի են ունենում և՛ մարդասպանություն, և՛ արյան հեղում, բայց այդ ամենն արվում կամ ցուցադրվում է ռազմի դաշտում հարկադիր ուժերի անմիջական բախման ընթացքում։ Մյուս բոլոր էպոսների նման օղուզական էպոսը նույնպես հարուստ է այդօրինակիրողություններով։ Սակայն մյուս բոլոր էպոսներից տարբերվում է հատկապես այնբանով, որ նրանում մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հեղելը կատարվում են ոչմիայն ռազմի դաշտում թշնամիների հետ բախման ընթացքում, այլև սովորականկենցաղային պայմաններում, այսինքն` մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հոսեցնելըդիտվում են որպես տղա երեխայի հասունացման ու առնականացման չափանիշ, իսկհասուն տղամարդու համար` քաջության, պատվի ու արժանապատվության պայման»1։ Հ. Միրզոյանի այս հոդվածի հրապարակումից հետո Ադրբեջանում բարձրացած աղմուկի վերաբերյալ տեղին է մեջբերել հայկական ժողովրդական ասացվածքը.«Գողն առաջինն է գոռում` բռնե՛ք գողին»։ Բոլորիս են հայտնի հայկական էպոսում`«Սասնա ծռեր»-ում, տղայի՝ տղամարդ դառնալու, մարդկային արժանապատվության,փառքի ու պատվի ձեռքբերման և պահպանման միջոցները, ինչպես նաև մարդ սպանելու կամ արյուն թափելու իրավիճակները, պայմանները և պատճառները։ Փայլունօրինակ և ադրբեջանական իրականության ու էպոսի հակադրություն են (դրականիմաստով) Հայաստանի կրթական համակարգում ուսուցանվող թեմաները և դրանցբնույթը։ Բնականաբար, «Սասնա ծռեր» էպոսից որոշ հատվածներ զետեղված ենտարրական և միջին դասարանների գրականության մեջ, մասնավորապես՝ 6-րդ դասարանի «Գրականություն» առարկայի դասագրքում, որտեղ մեջբերված հատվածումասվում է.Ով քնած է, արթո՛ւն կացեք,Ով արթուն է, ձիե՛ր թամբեք,Ով թամբեր է, զենքե՛ր կապեք,Ով կապեր է, էլե՛ք, հեծե՛ք,Չ’ասեք՝ Դավիթ գող-գող էկավ, գող-գող գնաց2։ Այստեղ հատկանշական է մի հանգամանք` վերը նշված «ով քնած է, արթո՛ւն կացեք»-ն առավել քան դիպուկ պատասխանն է քնած հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանինկացնահարած Ռամիլ Սաֆարովի արարքին3։ Մեր էպոսի մի շարք այլ հատվածներում էլ ի ցույց են դրվում հայերի արժեքային համակարգի ու ինքնության բազմաթիվկողմեր, որոնցից առավել ընդգծված են մեծի նկատմամբ հարգանքն ու խաղաղբնակչությանը, եթե, իհարկե, կարելի է նրանց կոչել խաղաղ, չկոտորելու միտումը։ Լսելով Մելիքի բանակում գտնվող ծերունու հորդոր-խնդրանքը՝ Դավիթը չի սպանումհասարակ գյուղացիներին, ովքեր զոռով բերվել էին կռիվ, այլ շարունակում է կռիվըՄելիքի հետ4։ Գյուղացիներին չկոտորելուն էլ հակադրվում են եռակողմ հրադադարիռեժիմի համաձայնագրի՝ ադրբեջանական կողմից պարբերաբար խախտումները,որոնց արդյունքում հակառակորդը կրակ է բացում սահմանամերձ շրջանի գյուղերիխաղաղ, անզեն ու անպաշտպան բնակիչների վրա, իսկ դրա վառ վկայությունն են1 Միրզոյան Հ., Էպոսը որպես տվյալ ժողովրդի ինքնության ուսումնասիրության աղբյուր (օղուզականէպոսի օրինակով), «Հայոց ինքնության հարցեր» գիտական հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2012, էջ 28։ 2 Մնացականյան Լ., Ներսիսյան Վ., Գրականություն, դասագիրք հանրակրթական դպրոցի VI դասարանիհամար, Երևան, 2001, էջ 25։ 3 Տե՛ս Տեր-Սահակյան Կ., Բուդապեշտում Գուրգեն Մարգարյանի գազանային սպանությունից 10 տարի էանցել, http։ //www.panarmenian.net/arm/details/176025/, 19.02.2014։ 4 Տե՛ս Մնացականյան Լ., Ներսիսյան Վ., էջ 25-26,31-32։ հենց վերջերս տեղի ունեցած հարձակումները ԼՂՀ դիրքապահների ուղղությամբ,որոնց հաջորդած օրերին հակառակորդը հրետակոծության էր ենթարկում սահմանամերձ շրջանները1։ Ինչպես արդեն նշել ենք, ադրբեջանական կողմը նենգափոխում է իրականությունը, հետին թվով խմբագրում սեփական պատմությունն ու հայոց էպոսը, նենգափոխում և համատեքստից դուրս մեկնաբանում աշխարհահռչակ բանաստեղծ Ալ.Պուշկինի հետևյալ խոսքերը. «Դու վախկոտ ես, դու ստրուկ ես, դու հայ ես» («Ты трус,ты раб, ты армянин»)։ Այս միտքը շատ է շահարկվել անգամ ԽՍՀՄ կործանման հետկապված հանրահավաքներում, պաստառների վրա, գրքերում, մամուլում տեղեկատվական հնարավոր բոլոր միջոցներով։ Մեջբերումը բազմիցս վերլուծվել և լուսաբանվել է, սակայն ադրբեջանական տարբեր աղբյուրներում ակնհայտ է թյուրըմբռնվածությունն ու կողմնակալությունը։ Առավել պարզ ու կոնկրետ ներկայացնենք վիճակն ուհամատեքստը։ Տազիտը չեչեն պատանի էր, ում դաստիարակությունը հայրը վստահելէր մի չերքեզի (ըստ պոեմի սևագրերից մեկի` քրիստոնյայի)։ «Դու վախկոտ ես, դուստրուկ ես, դու հայ ես» խոսքերով էր Տազիտից հրաժարվել ավազակաբարո հայրը,երբ որդին, ըստ նրա, չեչենին անվայել երեք մեղք էր գործել։ Տազիտը չէր սպանել ուկողոպտել ճամփորդ անպաշտպան հային, չէր բռնել ու օղապարանը վզին հոր մոտտարել իրենցից փախած ստրուկին և, ամենակարևորը` միայնակ, վիրավոր ու անզենոսոխից եղբոր արյան վրեժը չէր առել։ Այդ պատճառով կատաղած հայրը որդունվախկոտ էր համարել, որովհետև, ըստ նրա, միայն վախկոտը չի սպանի ու կողոպտիանպաշտպան մարդուն, ստրուկ, քանզի լոկ ստրուկն է ունակ գնահատել իր նմանիազատությունը, և, վերջապես` հայ, որովհետև միայն հայն իրեն թույլ չի տա վրեժ լուծել վիրավոր ու անզեն ոսոխից։ Այսպիսով, Ալ. Պուշկինը ոչ թե վատաբանել ու նվաստացրել է հայերին, այլ ի լուր աշխարհի բացահայտել է հայի ինքնության եզակիությունն ու դրական կողմերից մի քանիսը։ Առավել քան ակնհայտ է դառնում հայերի նկատմամբ անբարյացակամ վերաբերմունքը բոլոր ոլորտներում, ինչպես նաև նման քաղաքականության թիկունքում պետական ապարատի կանգնած լինելու հանգամանքը։ Ակնհայտ է, որ ապագա սերունդը ՀՀ-ում չի դաստիարակվում այլատյացության գաղափարախոսությամբ և թշնամանքի մթնոլորտում։ Ասվածը առավել քան հաստատվեց, երբ քնած հայ սպայինկացնահարած մարդասպանին Հունգարիայի ղեկավարությունն արտահանձնեց Ադրբեջանին, որի պատճառով էլ Հայաստանում սկսված բողոքի ակցիաների ժամանակ,երբ այրում էին Հունգարիայի պետական դրոշը, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը դիմեց ժողովրդին կոչով` չայրելու պետական դրոշը2։ Ի վերջո, մեծ հաշվով, ներկայիս սանձարձակությունը կարելի է համարել միայնորպես սկիզբ, քանզի հակահայկական լոբբինգը գնալով ավելի մեծ թափ է հավաքում։ Ուստի պետք է օր առաջ պատրաստվել հակահարված տալու այս նենգ քաղաքականությանն ու այս անգամ վերջին և կործանարար հարվածը3 հասցնել լոկփաստաթղթերով, հիմնական մասն էլ՝ շինծու, պետությանը…1 Տե՛ս Ղազարյան Լ., ՀՐԱՏԱՊ. Չինարին ու Մովսեսը գնդակոծվում են.մարդիկ տան խորքերում են պահվում, http։ //henaran.am/news_view.php?post_id=34981, 23.01.2014։ 2 Տե՛ս «Սերժ Սարգսյանը հորդորում է չայրել Հունգարիայի դրոշը», http։ //news.am/arm/news/119601.html,04.09.2012։ 3 Տե՛ս «Հարվածը կլինի կործանարար և վերջինը», http։ //www.aravot.am/2010/11/16/344970/, 16.11.2010։ Դավիթ ԹորոսյանՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄԲանալի բառեր` հայատյացություն, պատերազմ, ԼՂԻՄ, ՀՀ, Ադրբեջան։

Հոդվածը ներկայացնում է Ադրբեջանում հայատյացության հիմնական դրսևորումները, դրա պետական հիմքերի ցուցիչներից որոշների ուրվագծումը։ Ներկայացվում են հայատյացության քարոզման մեթոդ-մեխանիզմները, ինչպես նաև ցույց է տրվում մերկապարանոց հայտարարությունների չհիմնավորվածությունը։ Մի շարք երևույթներ ներկայացվում են նոր մոտեցմամբ, որոնց տրվում են դիպուկ, անկաշկանդ և չկաղապարված գնահատականներ։ Հոդվածում ներկայացվում են հակահայկական քարոզչության դրսևորումները, ինչպես նաև` անընդմեջ կատարելագործվող մեթոդներն ու ուղիները։ Հոդվածը կարող է օգտակար լինել հայադրբեջանական հարաբերություններով, հայատյացության դրսևորումներով և առհասարակ այլատյացության հարցերով հետաքրքրվողների համար։

Ցանկացած ազգի, պետության և քաղաքակրթության հարատևմանվերարտադրությանթիվմարդկային տեսակիապահովումնսեփական տեսակիվերարտադրության խնդիրնլիարժեքության մյուս բաղադրիչները՝ ֆիզիկական անվտանգություն,նյութական և հոգևոր պահանջմունքների բավարարման մակարդակ,պետության և հասարակության զարգացման մակարդակ, մշակութայինիրացման մակարդակ, միայն ածանցվում են մարդկային սեփականտեսակի ֆիզիկական, քանակական գոյությունից։ է։ Այսինքն՝Հետևաբար,անվտանգությանՀայաստանիտեսակետիցՀանրապետությանթիվազգայինմարտահրավերըմեկժողովրդագրական ճգնաժամն է, որը սպառնում է և՛ մեր ֆիզիկականանվտանգությանը հարևանների հետ գոյակցությունում, և՛ պետությանու ազգի լիարժեք զարգացմանը։ Հայաստանի Հանրապետությունումտևական ժամանակ գոյություն ունեցող ժողովրդագրական ճգնաժամնապագայում վերաճելու է (արդեն վերաճում է) ժողովրդագրականաղետի, որն արտահայտվելու է ազգի ֆիզիկական վերարտադրությանանհնարինությամբազգայինփոքրամասնության վերածվելու տխուր հեռանկարով։ սեփականերկրումկամՎերոգրյալգործոններնէլ պայմանավորումենսույնհետազոտության արդիականությունն ու հրատապությունը։ Հետազոտության հիմնական նպատակն է բացահայտել ՀՀ-ումտևական ժամանակ գոյություն ունեցող ժողովրդագրական հիմնախնդրիառկա վիճակը, պատճառներն ու զարգացման հեռանկարները։ Ելնելովառաջադրված նպատակից՝ դրվել և լուծվել են հետևյալ հետազոտականխնդիրները.բացահայտել ՀՀ ժողովրդագրական ճգնաժամը պայմանավորողգործոնները՝ դրանք դիտարկելով բնական և մեխանիկականշարժերի համատեքստում,• քննարկելժողովրդագրականհիմնախնդրիդրսևորմանժամանակակից առանձնահատկությունները,• համեմատաաշխարհագրականմիջոցովբացահայտել համանման խիմնախնդրի բախված երկրների փորձը,• կանխատեսել հիմնախնդրի զարգացման հեռանկարը՝ միջազգայինմիգրացիոն քաղաքականության սպասվող խաղի նոր կանոններիհամատեքստում,վերլուծության• դիտարկել ՀՀ ժողովրդագրական հիմնախնդրի ազդեցությունըհասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում։ Առաջադրված հետազոտական խնդիրներիլուծման համարօգտագործելհամեմատաշխարհագրական, տեսական ընդհանրացման հետազոտականմեթոդները։ վերլուծության,համադրման,ենքՀետազոտության արդյունքները կարող են հիմք հանդիսանալ ՀՀժողովրդագրական հիմնախնդրի մարտահրավերների հաղթահարման,միտումների և հեռանկարների գիտական կանխատեսման համար, որնառանձին գիտական հետազոտության միջոցով կարող է ապահովելառաջադրված գիտական խնդրի շարունակականությունը։ գոյությունՀայասատնիՀանրապետությունումունեցողժողովրդագրական ճգնաժամում հստակորեն առանձնանում են երկուշերտ՝ բնակչության բնական շարժի (ծնելիության և մահացածությանհարաբերակցություն) և բնակչության մեխանիկական շարժի (ներգաղթիու արտագաղթի հարաբերակցություն) խիստ անցանակալի պատկեր ևմիտումներ։ Իսկ պատճառների մեջ նույնպես կարելի է առանձնացնելերկու խումբ՝ ներքին և արտաքին։ Այս շերտերի և պատճառներիհամակցված վերլուծությամբ էլ կփորձենք իրականացնել ազգայինանվտանգության ժողովրդագրական մարտահրավերի բովանդակությանվերլուծությունը։ ՀՀ բնակչության թիվը 2018-ի դրությամբ կազմել է 2979500 մարդ։ 1Այս ցուցանիշով Հայաստանն աշխարհում զբաղեցնում է 138-րդ տեղը,մերձավորարևելյան տարածաշրջանում2 գերազանցում է ընդամենը 2պետության՝ Բահրենին (1,5 մլն.) և Քաթարին (2,7 մլն.), իսկ ԱՊՀտարածաշրջանում բնակչության թվով զբաղեցնում է վերջին տեղը։ Անմիջական հարևաններին՝ Թուրքիային և Իրանին, բնակչության թվովզիջում է մոտ 30 անգամ, Ադրբեջանին՝ 2.7 անգամ, Վրաստանին՝ 1,5անգամ։ Շատ ավելի մռայլ է պատկերն ապագայի կտրվածքով։ Այստեղառաջնայինը բնակչության բնական վերատադրության խնդիրն է։ Համաձայն գիտական հետազոտությունների, որպեսզի ազգը կարողանասերնդափոխվել 25 տարին մեկ և հարատևել, անհարժեշտ է որպտղաբերության (վերարտադրության) գործակիցը լինի առնվազն 2.1։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր կնոջը՝ ընտանիքին, բաժին ընկնի 2.1 երեխա,որով ապահովվում է սոսկ պարզ վերարտադրություն, այսինքն՝ ազգիպարզգիտական հետազոտությունների՝աշխարհում ոչ մի ազգ չի կարողացել վերարտադրվել 1.9 գործակցիպարագայում։ Իսկ 1.3 գործակցի դեպքում վերարտադրությունն անհնարէ, քանի որ այդ պարագայում անհրաժեշտ է, որ սերնդափոխությունըտեղի ունենա 80-100 տարվա ընթացքում։ Հասկանալի է, որ գոյությունգոյություն։ Համաձայն1 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ- 23։ 2 Մերձավոր Արևելքն աշխարհաքաղաքական սխեմաներում դիտարկվում է մեկմիասնական աշխարհաքաղաքական տարածաշրջան,էՀարավարևմտյան Ասիան (17 պետություն), որն արդեն Հյուսիսային Աֆրիկայի հետանվանվումՀայաստանըաշխարհաքաղաքական մեծ խաղատախտակում, Վանաձոր 2013, էջ 284։ է Մեծ Մերձավոր Արևելք։ Ներսիսյան Ա.,ընդգրկումորնունեցող և ապագայում սպասվող տնտեսական ոչ մի մոդել դա չի կարողիրականացնել։ Հայաստանի Հանրապետությունում պտղաբերության գործակիցը2017-ին կազմել է 1.6՝ համաձայն ՀՀ ՎԱԾ-ի տվյալների։ 3 Ընդ որում,սկսած 2000 թվականից, այդ ցուցանիշը միայն 2014-ին է կազմել 1.7։ Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը նույնիսկ չիգտնվում պարզ վերատադրության փուլում։ Ընդ որում, նմանմիտումների պահպանման դեպքում, մոտ ապագայում Հայաստանըհայտնվելու է շատ ավելի վտանգավոր վիճակում։ Քանի որվերարտադրությանՀայաստանիբնակչության 2/3-ը աշխատանքային տարիքի է (15-63 տարեկան), ևընդամենը 1/6-ն է մինչ աշխատանքային տարիքի։ Այսինքն՝ ապագայումբնակչության վերարտադորղական տարիքի բնակչությունն անընդհատնվազելուբնակչությանվերարտադրության հնարավորության նվազման։ է, ինչն իր հերթին հանգեցնելուգործակցի պատճառովցածրէԳծապատկերներ 1-34ՀՀ բնակչության տարիքային կազմը (2018 թվական)մերԱվելին,(հատկապեսփոքրաթիվ, հեռավոր), որտեղ ավանդույթի ուժով ընտանիքներն ավելիշատ՝ 3 և ավելի երեխա են ունենում, օր օրի դառնում են ավելիբնակավայրերումգյուղական3 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ 24։ 4 Տե՛ս նույն տեղը, ՝էջ 26-28։ սակավամարդ,ուրբանիզացիայի ազդեցությամբ,երեխաների թիվը քիչ է։ իսկքաղաքայինխոշորընտանիքներումբնակավայրերումսովորաբարԱյսպիսով, Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը տիպիկծերացման հատկանիշներ ունի և արդեն կանգնած է աղետի առաջ։ ՀայաստանիԸնդհակառակը,Սակայն դա չի ենթադրում, որ Հայաստանի տարածքը կդառնաանմարդաբնակ։ տարածքիաշխահաքաղաքական պահանջվածությունն ապագայում շատ ավելիբարձրանալու է՝ և՛ կամրջող դիրքի, և՛ խմելու ջրի բնական պաշարների,և՛ հատկապես՝ ասիական տարածաշրջանի ժողովրդագրական ճնշմաններքո։ Այսինքն՝ ապագայում Հայաստանը գտնվելու միգրացիոնհոսքերի ժողովրդագրական ճնշման ներքո։ Հետանկախացման շրջանիմիգրացիոն տրամաբանության պահպանման դեպքում ապագայումմենք բացառապես գտնվելու ենք օտարազգի միգրանտների ճնշմաններքո։ Որպես մինչև 98.1% հայերի մասնաբաժնով պետություն՝5հետանկախացման տարիներին բնակչության միգրացիոն հոսքերիբացասական մնացորդի հիմնական մասնաբաժինն ապահովել ենհայերը։ Այսինքն՝ այս միտումների պահպանման դեպքում Հայաստանիբնակչությունից անընդհատ նվազելու է հայերի թիվը։ Հայաստանի բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերիհամադրումը փաստում է, որ ապագայում հասարակական քիչ թե շատբնականոն վերարտադրություն ապահովելու համար զգացվելու էաշխատուժի կարիք, ինչը հնարավոր է միայն ապահովել ներգաղթիմիջոցով։ Դա ապացուցվում է ժողովրդագրական ցուցանիշներիվերլուծությամբ, որտեղ առանցքայինը ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակիցն է։ Վերջինս ցույց է տալիս հասարակությանու տնտեսության վրա բնակչության ծանրաբեռնվածության աստիճանըև արտահայտվում է մինչաշխատունակ և թոշակային տարիքիբնակչության ընդհանուր թվին աշխատունակ տարիքի բնակչության թվիհարաբերությամբ։ Ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակիցն ուղղակիորեն արտացոլում է պետության կողմից սոցիալական ոլորտումիրականացվող ֆինանսական ծախսերը։ 5 ՀՀ կառավարություն, ժողովրդագրությունը, http։ //www.gov.am/am/demographics/թվիբնակչությանծերացմանֆոնին,բնակչությաններուժիգործակիցը),հասարակությանհամարստեղծումորն արտահայտումՀայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության ընդհանուր գործակիցը հավասար է 38.2%-ի, որըհարաբերականորեն ցածր է համարվում։ 6 Այն ցույց է տալիս, որաշխատունակ բնակչության թիվն առավել քան երկու անգամգերազանցում է ոչ աշխատունակ բնակչության թվին։ Այդպիսիհարաբերկացությունըէհարաբերականորեն ցածր սոցիալական ծանրաբեռնվածություն։ Սակայն մեզ մոտ ցածր է մանկական ծանրաբեռնվածության գործակիցը(փոփոխմանէմինչաշխատունակհարաբերակցություննաշխատունակ բնակչության թվին։ Այն կազմում է 24.3%, իսկ թոշակայինծանրաբեռնվածության գործակիցը կազմում է 13.1%։ Ակնհայտ է, որապագայում,թոշակայինծանրաբեռնվածության գործակցի աճին զուգահեռ նվազելու են և՛ծանրաընդհանուրբեռնվածությանկտրուկավելանալու է սոցիալական ծանրաբեռնվածությունը հասարակությանև տնտեսության վրա։ Աշխատանքային տարիք, հատկապես՝ ինտենսիվաշխատանքային տարիք, տարեցտարի ավելի քիչ մարդ է մտնելու, որնիր հերթին բերելու է աշխատուժի պահանջի։ Իսկ քանի որՀայաստանում կյանքի որակը ներկայում բավականին ցածր է, ապահիմնավոր է դառնում այն տեսակետը, որ Հայաստանը դեպի իրենկարող է ձգել միայն էժան, մկանային աշխատուժ։ Արդեն իսկ հիմաՀայաստանում նկատելի է օտարազգի (հիմնականում հնդիկ) էժանաշխատուժի ներհոսք, որն ապագայում ինտենսիվանալու ակնհայտմիտում ունի։ գործակիցները։ Այսինքն՝ ապագայումծանրաբեռնվածության,և՛մանկականԽնդրի համանման զարգացման պատմական օրինակ արդեն կա։ Եվ դա Եվրոպան է։ Նախորդ դարի 80-90-ական թվականներից եվրոպանտնտեսական զարգացմանը զուգահեռ մուտք գործեց ժողովրդագրականանցման 4-րդ փուլ։ 7 Եվրոպական երկրների ղեկավարները խնդրի6 Ժողովրդագրական գործակցին վերաբերող հաշվարկները կատարվել են Հայաստանիվիճակագրական տարեգրքի տվյալների հիման վրա, տե՛ս Հայաստանի վիճակագրականտարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ 26։ 7 Մարդկությունը ժողովրդագրական անցման 4 փուլ է ապրել. 1-ին՝ Բարձր ծնելիություն, բարձրմահացածություն, արդյունքում՝ բնական աճը շատ ցածր է եղել։ 2-րդ՝ Բարձր ծնելիություն – չափավորմահացածություն՝ բարձր բնական աճ (ժողովրդագրական պայթուն)։ 3-րդ՝ Ցածր ծնելիություն-ցածրմահացածություն՝ պարզ վերարտադրություն։ 4-րդ՝ բնակչության ծերացման ֆոնին՝ ծնելիության ցածրցուցանիշներ, մահացածության ցուցանիշի համեմատական բարձրացում՝ դեպոպուլացիա։ (հաճախլուծումը գտան մահմեդական աշխարհից էժան աշխատուժի ներհոսքիմիջոցով՝ դա հիմնավորելովքողարկելով) հանդուրժողականության և մարդասիրության մոտեցումներով։ Բազմամշակութային քաղաքականության ֆենոմենը կոչված էր ներգաղթյալներինինտեգրել սեփական բարձր մշակույթի և քաղաքակրթության մեջ, զրկելնրանց ինքնությունից և ապահովել սեփական երկրների աշխատուժը8։ Սակայն, արդենբազմամշակութայինքաղաքականությունը տապալված է, իսկ Եվրոպան մոտ ապագայում չիլինելու այնպիսին, ինչպիսին եղել է։ իսկ պարզէ,որԵվրոպան մահմեդական աշխարհի կողմից, բացի աշխատանքայիններուժի հոսքից, վերջին տասնամյակներում գտնվել է նաև քաղաքականմիգրացիանների թիրախում։ Քանի որ «այրվող» Մեծ ՄերձավորԱրևելքի շատ պետություններից մարդիկ ստիպված էին արտագաղթելուառավել ապահով և բարեկեցիկ վայր, ինչպիսին հանդիսանում էԵվրոպան։ Այս ամենի արդյունքում ապահով Եվրոպան հայտնվեցմիգրացիոն ճգնաժամում, որն իր կուլմինացիային հասավ 2015-ին։ Հենցայդ թվականին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո սկսվեցին մշակվել միգրացիոնմիջազգային քաղաքականության խաղի նոր կանոներ։ 9 Արդեն հաջորդտարի Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի անդամ 193 երկրների կողմից ստորագրվեցփախստականների և միգրանտների վերաբերյալ համընդհանուրդեկլարացիան, և փաստվեց նոր նպատակ՝ մինչ 2018-ի ավարտը ՄԱԿ-իգլխավոր ասամբլեայի կողմից վերջնականապես հաստատելհամաշխարհային միգրացիայի համընդհանուր նոր պակտ։ 8 Միասնական ֆրանսիական և գերմանական ազգի պատկերացումն արդեն կորցրած պատրանքէ։ ԵՄ-ն գտնում է, որ 82,5 մլն բնակիչ ունեցող Գերմանիան կարող է տեղավորել 192 մլններգաղթյալ և դառնալ 274 մլն, 61 մլն-ոց Ֆրանսիան պետք է տեղավորի 486 մլն, Լեհաստանը՝274 մլն։ Այս ամենը հաշվարկվել է` հաշվի առնելով այդ երկրների կառուցվածքը և տարածքը։ Սա կհանգեցնի եվրոպականբնիկ ժողովուրդների՝ ազգերի կործանման, սակայնհամաշխարհային տնտեսությունում գլխավոր դերակատարներից մեկի կարգավիճակըպահպանելու այլընտրանք չունեցող տարբերակն է։ 9 Փաստաթղի պատրաստման հարցերով 2016-ից զբաղվել է ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայիմիգրացիայի հարցերով հատուկ ներկայացուցիչ Պիտեր Սազերլենդը (Peter Sutherland)։ Սակայնփաստաթղթի նախապատրաստումը սկսվել է շատ ավելի վաղ։ Պիտեր Սազերլենդիհաղորդմամբ«Մակարթուր» ֆոնդի ֆինանսավորմամբ դեռ 2006-ին են սկսվել բունաշխատանքները։ Գլոբալ համաձայնագրի ֆինանսավորման այլ աղբյուրներից նշվում են նաևԱՄՆ, Շվեցարիայի և Շվեդիայի կառավարությունները, Ջորջ Սորոսի «Բաց հասարակություն»ֆոնդը, Նյու Յորքում գտնվող Կարնեգի կորպորացիան և Կոլումբիայի համալսարանի «Գլոբալքաղաքականության նախաձեռնություն» ֆոնդը։ 2018 թ. դեկտեմբերի 10-ին Մարոկոյի Մարաքեշ քաղաքում ՄԱԿ-ի150 պետությունների մասնակցությամբ հաստատվեց միգրացիայիգլոբալ համաձայնագիրը։ Փաստաթուղթը գլոբալ համագործակցության ճանապարհ էբացում, սակայն իր մեջ որոշակի վտանգներ է պարունակում։ Ըստէության՝ նոր պակտի շահագրգիռ երկրների ղեկավարները ևս մեկ քայլեն կատարում՝ հրաժարվելու ազգային սուվերենության ավանդականպատկերացումներից։ Մասնագետների դիտարակմամբ՝ համաձայնագիրը ոչ միայն դառնում է երկրների քաղաքականության վրա ազդելուգործիք, այլ նաև պետության որոշակի գործառույթներ վերազգայինկառույցներին փոխանցելուհետապնդում։ Բունփաստաթղթի 6-րդ կետում հստակ նշվում է. «…Համաձայնագիրըհանդիսանումգործընթացներիպատմության մեջ՝ համաշխարհային երկխոսության և միջազգայինկոոպերացիայի տեսանկյունից»։ 10շրջադարձայինմիգրացիոննպատակէէյուրքանչյուր միջոցառում սկսվում էՓաստաթուղթը պարունակում է 23 նպատակ և ենթադրում է շուրջ100 պարտավորությունների կատարում։ Առաջարկվող և իրականացման ենթակա«Մենքպարտավորվում ենք …» նախաբանով՝ չնայած այն հանգամանքին, որփաստաթղթի 7-րդ կետում նշվում է այդ պարտավորությունների «ոչպարտադիր» բնույթի մասին՝ «Այս համաշխարհային փաստաթուղթըիրենից չի ներկայացնում համագործակցության իրավական մեխանիզմև ուժ…», նրա կատարումը պատվաբեր է»։ 11 Վերահսկողությունը ևգնահատականը դրված է«Միգրացիայի հարցերով միջազգայինկազմակերպություն - OIM» ոչ կառավարական կազմակերպության վրա։ Այն 1951-ին ԱՄՆ հովանու ներքո ստեղծված ոչ կառավարականկազմակերպություն է, որը 2016-ին արդեն վերահավատարմագրվում էորպես «ՄԱԿ-ի միգրացիայի գործակալություն»։ Վերջինիս հսկողությանտակ են անցնելու տվյալների ամբողջ բազան, որը նախատեսվում էստեղծել Միգրացիայի տվյալների համաշխարհային պորտալի (IOMGlobal Migration Data Portal) և Զարգացման համաշխարհային բանկիտվյալների բազայի հիմքի վրա։ Այսպիսով՝ «ՄԱԿ-ի միգրացիայիգործակալություն»-ը և ՄԱԿ-ի ֆորումը դառնում են այն մարմինները,https։ //ru.euronews.com /2018/12/06/ global-compact-for-migrationhttps։ //rossaprimavera.ru/article/ae0f45d5որոնք գնահատելու են պետությունները Գլոբալ համաձայանգրիիրականացման տեսանկյունից և պետք է տան երաշխավորություններ։ Փաստաթղթում հստակ նշվում է, որ «Միգրացիան պատմությանողջ ընթացում հանդիսացել է մարդկային փորձի անբաժանելի մասը, ևմենք խոստովանում ենք, որ համաշխարհայնացման պայմաններում այնհանդիսանում է բարգավաճման, ինովացիայի և կայուն զարգացմանգործոն գլոբալիզացվող աշխարհում… »։ 12առաջարկվողպարտավորություններումՓաստաթղթումմասնագետներն առանձնացնում են մի քանի բլոկներ.ստորագրածփաստաթուղթը ստորագրած պետությունների միջոցներովհամաշխարհային միգրացիայի ակտիվ կազմակերպում,փաստաթուղթըմիգրանտների պահման և ադապտացիայի ֆինանսավորում,բազմամշակութային քաղաքականության կիրառում միգրանտների նկատմամբ,հայեցակարգի դրույթների ակտիվընդդիմադիր տրամադրությունների գոյությունը։ պետություններիբացառելուքարոզում՝հաշվինէէլ(հիմահանգեցրելԱյսպիսով՝ աշխարհը մտել է միգրացիոն գործընթացների նոր փուլ։ Այն աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտ գործընթացներին խիստբնորոշ երևույթ է, որը համաշխարհային պատմության մեջ արդեն ունիիր նախադեպը և հայտնի է «Ժողովուրդների մեծ գաղթ» անունով։ Այնժամանակինէ)քաղաքակրթությունների, պետությունների, ազգերի կործանման ևնորերի առաջացման։ Ըստ ՄԱԿ-ի տվյալների՝ այսօր աշխարհնականատես էլինում պատմության մեջ բնակչության ամենամասշտաբային տեղափոխությանը։ 2016-ի վերջին աշխարհում կաարդեն 65.6 մլն. հարկադիր վերաբնակ։ Նրանցից 22.5 մլն.-ըփախստականներ են, որոնց կեսը՝ մինչ 18 տարեկան։ 3 մլն.-ըփախստականի կարգավիճակ հայցողներ են, իսկ շուրջ 40 մլն.-ը՝ ներքինվերաբնակներ։ Այսօր յուրաքանչյուր րոպե մոտ 20 մարդ դառնում էհարկադիր վերաբնակ13։ հանգեցնելուԱմփոփելով վերը շարադրվածը՝ կարող ենք առանձնացնելժողավրդագրականծառացածգլխավոր՝Հայաստանի առջևհիմնախնդրի հիմնական մարտահրավերները.12 Տե՛ս նույն տեղը13 http։ //www.un.org/ru/sections/issues-depth/refugees/• Բնակչության վերարտադրության ներկա տեմպերի պահպանմանդեպքում բուն Հայաստանում հայ ազգի սերնդափոխությանհեռանկարը վտանգված է, գրեթե անհնար։ Հայաստանի Հանրապետություն միգրացիոն գործընթացներիներկա միտումների պահպանման դեպքում միազգ երկրիցաստիաճանաբար վերածվելու ենք ազգային փոքարամասնության,քանի որ արտագաղթն ապահովվում է ի հաշիվ էթնիկ հայերի, իսկներգաղթի տրամաբանության մեջ նկատելիէ օտարազգիմիգրանտների ներհոսքը։ • Ապագայում աշխարհում հաստատվելու են համաշխարհայինմիգրացիայի նոր խաղի կանոններ, որոնք նպատակային ձևովփոխելու են երկրների ժողովրդագրական պատկերը։ Հայաստաննիր աշխարհաքաղաքական դիրքի պատճառով գտնվելու է«Ժողովուրդների մեծ գաղթ»-ի էպիկենտրոնում և ոչ միայն որպեստարանցիկ երկիր։ «Ժողովուրդների մեծ գաղթի» պատճառով փոխվելու է երկրագնդիաշխարհաքաղաքականՔրիստոնյապետությունների հետևողական մահմեդականացումը մեզ զրկելու էենթադրյալունեցողքաղաքակրթականհնարավորդաշանկիցներից։ երկրներիծայրահեղականացումն ուղղակի սպառնալիքէ Հայստանիանվտանգությանը։ ընդհանրությունԻսկկառուցվածքը։ ներկաայդ• Ժողովրդագրական ճգնաժամն իր ուղղակի և ոչ ուղղակի(արդեն իսկ ունենում է) մերազդեցությունն է ունենալուկարևորագույն մյուս առաջնահերթությունների վրա.  ֆիզիկական անվտանգությունբանակ։ Սահմաններիարդյունավետ պահպանություն համար անհրաժեշտ է մարդկայինռեսուրսների բավարար քանակ։ Իսկ աշխարհաքաղաքական պարզտրամաբանությունը փաստումհնարավորմիգրանտներից այդ ռեսուրսը հնարավոր չէ լրացնել, ինչն այսօր անումեն եվրոպական և ոչ միայն եվրոպական պետությունները։ օտարազգիորէ, Տնտեսության զարգացում – կյանքի որակի բարձրացում։ Հայաստանն այսօր ժողվրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակցիտեսանկյունից գտնվում է համեմատաբար բարվոք վիճակում, ինչը,սակայն, չի համապատասախնում բնակչության կենսամակարդակիէ ժողվրդագրականորակին (աղքատության 35% մակարդակ)։ 14 Այսինքն՝ ապագայումսրվելուծանրաբեռնվածության իրավիճակը(աշխատանքային և ոչ աշխատանքային տարիքի բնակչությանհարաբերակցությունը)։ Հետևաբար, նույնիսկ տնտեսական իրականզարգացում ապահովելու համար մարդկային ռեսուրներըչենբավականացնի։ Ըստ այդմ՝ անհրաժեշտ կլինի ապահովել աշխատուժիներհոսք։ Սակայն Հայաստանը գտնվում է, ապագայում ևս գտնվելու էէժան աշխատուժի (մկանների ներհոսքի) թիրախում։ Արդյունքում՝կտրուկ նվազելու են մատուցվող ծառայությունների որակը։ Ըստէության՝ նույնիսկ սպասվող տնտեսական քանակական ցուցանիշներիբարելավումը չի հանգեցնելու կյանքի որակի բարձրացման։ Մենքշարունակելուբնորոշհանքահումքային կցորդի կարգավիճակում։ երկրներինենքգտնվելզարգացող• Ժողովրդագրական հիմնախնդրի լուծման քայլերի տեսանկյունիցայսօր-ն արդեն ուշ է, իսկ վաղը խնդրի լուծումը կդառնա անհնար։ ДЕМОГРАФИЧЕСКАЯ КАТАСТРОФА, УГРОЖАЮЩАЯ АРМЕНИИ։

Հոդվածում Հանրապետության ժողովրդագրական իրավիճակը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են ՀՀ բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերի տրամաբանությունը, զարգացման միտումները և սպառնացող մարտահրավերները։ Այս ամենը դիտարկվել է նաև համաշխարհային միգրացիոն քաղաքականության նոր փիլիսոփայության «Մարաքեշի պալտի», համատեքստում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր մոտեցումները հիմք կարող են հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության վերարժևորման համար։

Միջուկային երկրաֆիզիկական մեթոդները, մասնավորապես ՝ ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդը (ռենտգենյան մեթոդ), վերջերս սկսել են լայնորեն օգտագործվել հանքանյութերի որոնման ժամանակ օգտակար հանածոների որոնման ժամանակ: Այս մեթոդը, ելնելով առաջնային ռադիոակտիվ աղբյուրի կողմից տարրականորեն որոշված ​​ատոմների գրգռումից, արձանագրելով ստացված բնորոշ ռենտգենյան ճառագայթները, ճշգրտությամբ ոչ պակաս զիջելով նմուշառման ավանդական մեթոդներին, գերազանցում է վերջիններին իր արագությամբ և էժանությամբ: RMM- ի մեկ այլ կարևոր առանձնահատկությունն է `բնական պայմաններում չափումներ կատարելու հնարավորությունը` նմուշներ վերցնելու կամ մշակելու համար: Ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդը լայնորեն կիրառվել է Հայաստանի մի շարք հանքավայրերում (Ալավերդի, Շամլուղ, Արմանիս, panափան, Քաջարան, Հանքասար) բնական պայմաններում պղնձի, մոլիբդենի, ցինկի, կապարի նմուշառման համար, որի ընթացքում առաջացել են մեթոդաբանական խնդիրներ: մշակված, հստակեցված և լուծված: Երբ մեթոդն արդեն զարգանում էր Հայաստանում, այն նոր էր սկսել իր առաջին քայլերը կատարել հարևան Վրաստանում: Վրացական երկրաբանական ծառայության Բոլնիսիի երկրաֆիզիկական արշավախմբի հրավերով մենք այցելեցինք Վրաստանի մի շարք հանքեր ՝ ԱՀՀ փորձարկումն ու կիրառումը աջակցելու համար: Այդ համագործակցության շրջանակներում իրականացված մեր առաջին աշխատանքն իրականացվել է Բոլնիսի շրջանի Պիտարետի պղնձահանքում: Հանքավայրի հետախուզական աշխատանքներն ուղեկցվում էին կիրճի անցումով, որի հետագա աշխատանքները ճիշտ Այն ճիշտ կազմակերպելու համար արդյունավետորեն արդյունավետ էր, պղնձի նմուշառումն օպերատիվ կերպով կատարելն էր: Պարզ էր, որ երկրաբանական նմուշառման դանդաղ եղանակը, որը ներառում էր քիմիական վերլուծություն, պետք է փոխարինվեր ռենտգենյան ճառագայթաչափության արագ մեթոդով: Հանրապետության լեռնահանքային գոտին, որտեղ իրականացվել են «Կենտրոնական» գետաբերանի հորատման աշխատանքները, հատում է կրաքար-հրաբխային վերին շերտը, ներկայացված է քվարց տուֆերով, տուֆի թերթաքարերով, ալբիտոֆիրներով: Քվարցիտանման ապարների 250 մ լայնությամբ գոտին տարածվում է ավելի քան 1,5 կմ Խրամի գետի երկու կողմերով: Գոտու ժայռերը խիստ ճեղքված են, որտեղ տարբեր կողմնորոշման ճեղքերը լցված են պիրիտ-քաղկոպիրիտ պարունակող որձաքարով, ինչպես նաև շատ փոքր քանակությամբ սֆալերիտ-գալենիտային հանքավայրերով: Փոփոխված գոտկենտրոն մասում առանձնանում են քիչ թե շատ արտահայտված հանքային երակները, որոնք ուսումնասիրվում են հիմնականում «Կենտրոնական» ջրհորի միջոցով: Հիմնական օգտակար հանածոներն են ՝ քվարցը, պիրիտը և քալկոպիրիտը: Կաթնային սպիտակ քվարցում պարունակվող խալկոպիրիտն առանձնանում է բավականին խոշոր հատիկների տեսքով, դա այդ հանքավայրի պղնձի հիմնական հանքանյութն է: BRA-6 ավազանում «Կենտրոնական» ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով փորձարարական աշխատանքն ի սկզբանե կատարվել է պեղումների սկզբնական մասում, որտեղ մոտ 60 մետրում կատարվել է ակոսային նմուշառում, քիմիական վերլուծության տվյալները հայտնի էին , Չափումները կատարվել են փորված պատերով `հանքային գոտիները հատող ակոսների հետքերով: 109Cd 10 մ Curie ակտիվության իզոտոպն օգտագործվել է որպես ճառագայթման առաջնային աղբյուր: Օգտագործվել է CU-6P քսենոնային համեմատիչը, որի էներգետիկ թափանցելիությունը չափվում է պղնձի բնութագրական ճառագայթային էներգիայի տիրույթում `շրջադարձային զոնդով` 10 սմ աճով: Շրջադարձային զոնդերի օգտագործումը հնարավորություն տվեց նվազեցնել ուսումնասիրության մակերեսի մակերեսի ազդեցությունը `չափման արդյունքների անհավասարության պատճառով: (8.05 կՎ) կազմել է 15%: Raառագայթների երկրորդական ընտրություն, որտեղ նմուշառման միջավայրի բնական ընտրությունը պայմանավորված է նմուշառված միջավայրի նյութական կազմով, երկրաբանական կառուցվածքով, հանքայնացման տեսակով և այլ հատկություններով: Տեղադրման պայմաններում օգտակար հանածոները ներկայացված են տարբեր չափերի `երակների տեսքով, փակոցներով, հետևաբար, ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդ կիրառելու համար նման միջավայրը մեծ, բազմազան է: Նման պայմաններում RRM- ն կիրառվում է սպեկտրալ ինտենսիվության կամ սպեկտրալ հարաբերակցության չափումների միջոցով [2, 3]: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով այն փաստը, որ նմուշառված տարրի պղնձի վերլուծական գծում չկան խանգարող տարրերի թուլացման բնորոշ ճառագայթներ, մենք չափումներն իրականացրել ենք տեխնիկապես ավելի հեշտ եղանակով ՝ պարզ սպեկտրալ ինտենսիվությամբ: բաշխում «Կենտրոնական» սպեկտրալ ինտենսիվության ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափման մի օրինակ բերված է Նկար 1-ում, որտեղ երկրաբանական նմուշառման տվյալներն արդեն հայտնի էին: Ռենտգենյան ակոսով նմուշառման տվյալների հիման վրա տեղում կատարված ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումների հիման վրա կառուցվել է տեղեկանքի կոր, որն օգտագործվել է գործընթացում պղնձի պարունակության օպերատիվ որոշման համար: Նշենք, որ նման հետագա աշխատանքների հորատումը: , 3 - լիմոնիզացում, 4 - սերիզիտացում, 5 - հանքայնացված գոտի, 6 - պղնձի հանքաքարեր, 7 - պիրիտ (1) և խալկոպիրիտ (2): Հղման կորեր կառուցելիս, ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումների մետրոյի միջակայքերի միջին արժեքները սովորաբար համեմատվում են հղումային կորեր կառուցելիս: Այնուամենայնիվ, մեր չափումների ժամանակ ռենտգենյան ճառագայթաչափական տվյալների զգալի տարբերություն է ստացվել որոշ ընդմիջումներով ՝ հանքայնացման անհավասար բաշխման պատճառով, այն փաստը, որ ակոսից վերցված զանգվածը ենթարկվում է երկրաբանական նմուշառման և կատարվում են ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումներ դեպի ակոսի հատակի մակերեսը: Սա նշանակում է, որ, ըստ էության, երկու տարբեր ծավալների վրա կատարված չափումների արդյունքները համեմատվում են միմյանց հետ, այսինքն ՝ կարելի է փաստել, որ որբերի տեղադրման պայմաններում ռենտգենյան ճառագայթաչափական նմուշառումը զուգորդվում է երկրաբանության հետ: Նման դեպքերում ճիշտ կլինի երկու անգամ նույն նշագծով ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումներ կատարել նախքան հղումների կորերը կառուցելը, նախքան նմուշը ակոսով վերցնելը և այն վերցնելուց հետո, ակոսի ներքևով: Քանի որ Պիտարեթիի հանքավայրում մենք այլևս այդ հնարավորությունը չունեինք, մենք կատարեցինք հետևյալը ՝ էտալոնի հուսալի կորը ստանալու համար: Երկրաբանական նմուշառման ռենտգեն ճառագայթային չափումների արդյունքները համեմատելիս մենք միջինացնում ենք այդ պարամետրերը ոչ թե մետրային ընդմիջումներով, այլ հանքայնացման առանձին գոտիներով, երակների խմբերով, ուրվագծերով և որոշ դեպքերում `պարզապես միջին միջակայքերը մեծացնելով: Այս մոտեցմամբ կառուցված տեղեկանքի կորը ներկայացված է Նկարում: 2-ում: Գծապատկեր 2. Պղնձի բնութագրական ճառագայթման ինտենսիվության կախվածությունը դրա պարունակությունից (ստանդարտ կորի): Ոչ մետաղական ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով կորը կատարվել է «Կենտրոնական» մուտքային հորատման աշխատանքներին զուգահեռ: Չափումները կատարվել են կարճ (10 սմ) քայլերով, ինչը թույլ է տվել անընդհատ ստանալ տվյալները պեղումների պատերի նշված ուղղությամբ, այդպիսով հետագայում պարզելով հանքայնացման բաշխման առանձնահատկություններն ու օրինաչափությունները: Չափման մի օրինակ ներկայացված է Նկար 3-ում, որտեղ պղնձի պարունակությունը որոշվում էր մետրական ընդմիջումներով նախ ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով, ապա ավելի ուշ ստացված երկրաբանական ակոսային նմուշառման տվյալները համեմատվում էին RRM արդյունքների հետ: Գծապատկեր. «Կենտրոնական» տարածքում RM նմուշառման օրինակ, որտեղ հետագայում կատարվել է երկրաբանական նմուշառում (խորհրդանիշները նույնն են, ինչ Նկար 1-ում): երկրաբանական մեթոդով ստացված տվյալների հետ ՝ վերջինս ընդունելով որպես իրական ու ճիշտ: Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ երկրաբանական թույլտվության սահմաններում նրանք փորձում են «տեղավորել» RMM տվյալները, դրանք վերաբերում են միայն երկրաբանական նմուշառման վերջին օղակին, քիմիական վերլուծության տվյալներին և ոչ ամբողջ գործընթացին: Գործընթացները ներառում են նմուշառում և վերամշակում, որոնք երբեմն ունենում են բավականին մեծ սխալներ: Նույնիսկ եթե նմուշառման և վերամշակման սխալները նվազեցվեն, երկրաբանական ռենտգենյան ռադիոմետրիկ նմուշառման տվյալները դեռ կշեղվեն ՝ անհավասար բաշխման պատճառով հանքայնացման փոփոխության պատճառով: Շեղումները հատկապես նշանակալի են, երբ համեմատվում են պարզեցված տվյալները մետրային ընդմիջումներով: Նման դեպքերում, ինչպես վերը նշվեց, պետք է բարձրացվեն համեմատության դիտարկված և միջինները: Մեր կարծիքով, RRM- ի հուսալիությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է որպես չափանիշ վերցնել ոչ թե որոշվող տարրի միջին պարունակությունը, այլ երկու մեթոդներով որոշված ​​դրա գծային պաշարների համընկնումը [3]: Տարածքում «Կենտրոնական» ռենտգենյան ճառագայթային նմուշառման ամբողջական տվյալների մշակման արդյունքներ - մոտեցումների հուսալիություն Այսպիսով, 2 մետր ընդմիջումներով ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով ամբողջ գետաբերանում նմուշառված պղնձի պարունակության միջին պարունակության քառակուսային հարաբերական շեղումը կազմել է 13%, իսկ գծային պահուստների դեպքում `ընդամենը 6%: Ստացված տվյալները լիովին բավարարում են բնական հետախուզման տեղադրման աշխատանքների պայմաններում պղնձի պարունակության որոշման ճշգրտության պահանջները, որոնք. հիմք հանդիսացան Պիտարետի հանքավայրում RMM- ի հետագա օգտագործման համար: ։

«Կենտրոնական» բովանցքի հանքանյութում պղնձի պարունակության որոշման նպատակով կիրառվել է ռենտգենառադիոմետրական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այստեղ չափումնփրը կատարվել են բովանցքի պատերի վրա հորատանցման աշխատանքներից անմիջապես հետո, որտեղ դեռևս չեն եղել երկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի տվյալների կիրառումը լեռնափորվածքային շարունակվող աշխատանքների ապահովել է կատարման բարձր արդյունավետությունը։ Հետագայում իրականացված երկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները հաստատել են ՌՌՄ-ի բարձր ճշտությունը։ Ընդ որում ՌՌՄ-ի հուսալիության գնահատման ժամանակ որպես հիմնական չափանիշ ընդունվել է ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, որը սովորաբար ընդունված է, այլ նրա գծային պաշարի համընկնելիությունը։

Ներկայացվող հոդվածի նպատակն է վերլուծել Ջավախքի լեռնավահանիՀՀ սահմաններում գտնվող հատվածի ռելիեֆի ռեկրեացիոն ներուժը՝ զբոսաշրջության և ռեկրեացիայի տարբեր տեսակների զարգացման համար։ Գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսները ռելիեֆի ձևի և տիպի համադրություն են։ Ընդ որում, ռելիեֆի բոլոր տարրերը կարող են ունենալ տարբերհասակ, ծագում և զարգացման պատմություն։ Միաժամանակ գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսները կարող են ունենալ գիտական, բժշկակենսաբանական և էսթետիկական արժեք, ինչը լավ նախապայման է ռեկրեացիայի, մասնավորապես զբոսաշրջության զարգացման համար։ Գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսների լիարժեք օգտագործմանհամար դրանք պետք է ունենան որոշակի հատկանիշներ. լինեն գրավիչ, մատչելի, լավ ուսումնասիրված։ Ունենան էքսկուրսիոն բարձր հատկանիշներ,բազմազան բնապատկերներ և աչքի ընկնեն կայունությամբ [4]։ Գեոմորֆոլոգիական ռեսուրսների մյուս առանձնահատկությունը նրանցառկայությունն է ամենուրեք (ռելիեֆը առկա է ամենուր)։ Նկատի ունենալով այսհանգամանքը՝ կարելի է ասել, որ գեոմորֆոլոգիական ռեսուրսների ռեկրեացիոն օգտագործումը չի կարող ունենալ որևէ սահմանափակում։ Ռելիեֆըորպես ռեկրեացիոն ռեսուրս կարող է օգտագործվել, եթե դա թույլ է տալիստեխնոլոգիական պիտանելիությունը։ Հետազոտության արդյունքները։ Ջավախքի լեռնավահանը տարածվում էհանրապետության հյուսիսում՝ զբաղեցնելով 480կմ² մակերես։ Հյուսիսից հարավ ՀՀ սահմաններում առավելագույն ձգվածությունը Լեգլի-Քարախաչի լեռնանցք ուղղությամբ հասնում է 19կմ։ Արևմուտքից - արևելք լեռնավահանի լայնությունը Սիզավետ-Սևաբերդ (Կարակալա) ուղղությամբ կազմում է 25կմ։ Լեռնավահանը իրենից ներկայացնում է երիտասարդ հրաբխային շրջան,որը վերջնականապես ձևավորվել է միջին չորրորդականի վերջում [5]։ Հրաբխային գործունեությունը այստեղ ստեղծել է գմբեթանման կառույցներ, որոնք հիմնականում կազմված են անդեզիտային լավաներից։ Ընդհանուրառմամբ Ջավախքի լեռնավահանը ՀՀ տարածքում աչքի է ընկնում մեղմ ռելիեֆով, ինչը նպաստավոր է հետիոտն զբոսաշրջային երթուղիների համար։ Նրագլխավոր առանձնահատկություններից է նաև ջրբաժանային հատվածի համեմատաբար հարթ ռելիեֆը, որտեղ բարձրանում են մի քանի գմբեթանման գագաթներ (Լեգլի 3156, Աչքասար 3196, Ղարանըխ 3038 և այլն)։ Նշված լեռնագագաթները դժվարամատչելի չեն և կարող են հանդիսանալ հետիոտն զբոսաշրջության երթուղիների նպատակակետ։ Որպես զբոսաշրջային հետաքրքրության օբյեկտ՝ կարող են հանդիսանալլեռնավահանի վրա պահպանված ռելիեֆի սառցադաշտային ձևերը։ Սառցադաշտային գործունեության հետևանքով լեռնավահանի գագաթային մասումձևավորվել են սառցադաշտային կրկեսներ և կառեր։ Դրանք հատկապես լավ ենարտահայտված հյուսիսային շրջաններում, դեպի արևմուտք (Չախկալգետ, Սարիգյուղ) և արևելք (Արկաջուր, Սևաբերդ) բացվող գետահովիտների վերին հոսանքներում։ Զբոսաշրջիկների համար հետաքրքրական կարող է լինել հատկապես Սևաբերդ գետի հովիտը, որը տարածվում է լեռնավահանի արևելյանլանջին (12կմ)։ Աղյուսակ 1Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշներիգնահատումը։ ՌեկրացիայիտեսակըԼեռնադահուկայինսպորտԴահուկայինսպորտ (կարգայիներթուղիներիհամար)Արշավային(կարգայիներթուղիներիհամար)ԶբոսանքայինՌելիեֆիցուցանիշըԲարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարենպաստության աստիճանըԲարենպաստՀամեմատաբարՈչբարենպաստբարենպաստ3000-ից բարձ.Ավելի քան 250250-ից փոքր10-ից փոքր, 20 ից մեծ3000-ից բարձ.Մինչև 100250 և ավելիԱվելի քան 63000-ից բարձ.Ավելի քան 500Մինչև 300Ավելի քան 15Մինչև 53000-ից բարձ.Ավելի քան 10Գետահովտի վերին մասը սառցադաշտային կրկեսների և կառերի միշղթա է, որը կարևոր զբոսաշրջային օբյեկտ է գեոտուրիզմի սիրահարներիհամար։ Նմանատիպ հովիտներ են տարածվում նաև լեռնավահանի արևմտյանլանջերին ձևավորված գետահովիտների վերին հոսանքներում։ Ջավախքի լեռնավահանից սկսվող գետերը միջին հոսանքներում գլխավորապես հոսում են սառցադաշտերի մշակած հովիտներով` տրոգներով։ Վերջիններս լավ պահպանվել են հատկապես լեռնավահանի արևելյան լանջերին(Սևաբերդ, Արքաջուր և այլն)։ Ընդհանուր առմամբ Ջավախքի լեռնավահանը աչքի է ընկնում ռելիեֆիհարթեցված ձևերի առատությամբ, ինչը պայմանավորված է սառցադաշտերիէկզառացիոն գործունեությամբ։ Լեռնավահանի գագաթային, մասամբ արևմտյան լանջերը ծածկված են էկզառացիոն մակերևույթներով, իսկ հյուսիսում առավել լավ պահպանվել է սառցադաշտային մշակման ենթարկված կատարայինգոտին [6]։ Լեռնավահանի առավել բարձրադիր մասում, որը գտնվում է հայ-վրացական պետական սահմանի վրա, բացի սառցադաշտային ռելիեֆից, ձևավորվել են կախված հովիտներ, որոնք կտրուկ ցածրանում են դեպի մայր գետը։ Տիպիկ կախված հովիտներ են տարածվում Չախկալ և Աչկաձոր գետերի վերինհոսանքում։ Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆի ռեկրեացիոն հնարավորություններըգնահատելու համար մեր կողմից որպես ռելիեֆի գնահատման տարր, հաշվարկվել է ռելիեֆի մորֆոմետրիական երկու հիմնական ցուցանիշ՝ լանջերի թեքությունը և մասնատման խորությունը։ Որպես գնահատման ցուցանիշ՝ կարելիէ օգտագործել նաև լանջերի դիրքադրությունը, սակայն հոդվածի սահմանափակ ծավալը հնարավորություն չի տալիս գնահատման մեջ ներառելու նաևնշված ցուցանիշը։ Ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշների ռեկրեացիոն գնահատմանհամար մեր կողմից կազմվել է հատուկ աղյուսակ, որտեղ տրված է ռելիեֆիցուցանիշների որակական և բալային գնահատականը։ Աղյուսակում ներկայացված գնահատման համակարգը վերաբերում էռեկրեացիայի չորս տեսակների, որոնց զարգացումը Ջավախքի լեռնավահանիտարածքում առավել իրատեսական է։ Լեռնադահուկային սպորտի համար հետազոտվող տարածքն ունի նպաստավոր բնակլիմայական պայմաններ։ Ձնածածկույթի տևողությունը մինչև2000մ բարձրությունները կազմում է 140 օր, ինչը ապահովում է նաև ռեկրեացիոն համալիրի տնտեսական արդյունավետությունը [7]։ Լեռնադահուկային սպորտի համար առավել բարենպաստ են մինչև2500մ բարձրությունները, որոնք զբաղեցնում են լեռնավահանի եզրային հատվածները։ Այս բարձրություններն զբաղեցնում են 223,0 կմ², որը կազմում էլեռնավահանի ընդհանուր մակերեսի 46,4%-ը։ Հիպսոմետրիկ գոտիների քարտեզը համադրելով մասնատման խորության քարտեզին՝ ակնհայտ է դառնում,որ նպաստավոր բարձրության հետ մասնատման խորության առավել բարենպաստ ցուցանիշներն առկա են Ջավախքի լեռնավահանի արևելյան և հարավարևելյան դիրքադրության լանջերին, որտեղ մասնատման խտությունըհասնում է 250-280մ։ Ռելիեֆի գնահատման երրորդ ցուցանիշը՝ լանջերի թեքությունը՝ նշվածբարձրությունների համար, ունի հետևյալ պատկերը. արևելյան և հարավարևելյան լանջերի թեքությունները տարածվում են 18-30°-ի սահմաններում, ինչըգնահատվում է որպես համեմատաբար բարենպաստ։ Աչկաձոր և Սևաբերդ գետերի հովիտներում թեքությունները կազմում են 25-33°, ինչը անբարենպաստ էլեռնադահուկային սպորտի համար (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Լեռնալանջերի թեքության ցուցանիշն առավել նպաստավոր է արևմտյանև հարավարևմտյան լանջերի համար, որտեղ թեքությունները կազմում են մինչև18°։ Երեք ցուցանիշների համադրումը ցույց է տալիս, որ 2500մ բարձրություններում Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆը բարենպաստ է լեռնադահուկային սպորտի զարգացման համար։ Դահուկային սպորտի համար ռելիեֆի խորքային մասնատվածության բարենպաստ ցուցանիշները (100-250մ) գերակշռում են լեռնավահանի արևմտյանլանջերին, որտեղ լանջերի թեքությունները ևս նպաստավոր են 1°-ից մինչև 6°։ Թույլ թեքությունները բնորոշ են լեռնավահանի և Աշոցքի գոգավորությանշփման գոտում, որը լճային և ֆլյուվիոգլյացիալ նստվածքներով ծածկված, թույլթեքությամբ հարթավայր է։ Բացի հանգստի ձմեռային ձևերից, Ջավախքի լեռնավահանն ունի նպաստավոր պայմաններ ամառային ռեկրեացիայի կազմակերպման համար։ Արշավային (կարգային) երթուղիների համար, նկատի ունենալով մասնատման խորության ցուցանիշը (300-500մ), առավել նպաստավոր են արևելյան լանջերը։ Դալիդաղ (3046), Կարանըխ, Չոմչա (2804) գագաթների շրջանում մասնատմանխորության ցուցանիշը տատանվում է 300-350մ սահմաններում, ինչը լավագույնն է հանգստի նշված տեսակի կազմակերպման համար։ Լանջերի թեքության ցուցանիշը (5-15°) առավել բարենպաստ է դառնում մինչև 2200մ բարձրությունները։ Նշված թեքությունները գերակշռում են արևմտյան լանջերին։ Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆը հնարավորություն է ընձեռում զբոսանքային հանգստի կազմակերպման համար։ Զբոսանքների իրականացումը առավել նպատակահարմար է ռելիեֆի ցածրադիր, մինչև 2500մ բարձրությունները,որը, ինչպես արդեն ասվել է վերևում, զբաղեցնում է լեռնավահանի 46,4%-ը։ Այսառումով առանձնանում է Քարախաչի լեռնանցքի (2273մ) տեղամասը, որըգտնվում է լեռնավահանի հարավում։ Այստեղ տարածվող լանջերը թույլ մասնատված են. մասնատման խորությունը՝ 80-150մ, ինչը լավագույն ցուցանիշն էզբոսանքային հանգստի համար։ Լանջերի թեքությունը բուն լեռնանցքի տարածքում՝ 3-5°, իսկ հարավարևմտյան լանջերին՝ Զույգաղբյուր-Հարթաշեն տեղամասում՝ 4-8°, ինչը նույնպես նպաստավոր է հետիոտն երթուղիների անցկացման համար։ Եզրակացություններ։ Կատարված հետազոտությունների հիման վրահամադրվել են ռելիեֆի մորֆոմետրիական երեք ցուցանիշներ։ Ըստ այդմ ակնհայտ է դարձել, որ.ա) Ջավախքի լեռնավահանի տարածքի գրեթե կեսը (46,4%) գտնվում է ռեկրեացիայի համար նպաստավոր բարձրություններում (մինչև 2500մ)։ բ) Լեռնավահանի ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշները նպաստավոր ենհանգստի կազմակերպման ինչպես ձմեռային, այնպես էլ ամառային ձևերիհամար։ գ) Լեռնադահուկային (կարգային) և ռեկրեացիայի այլ ձևերի կազմակերպմանհամար առավել նպաստավոր են լեռնավահանի արևելյան լանջերը։ Ոչ կարգային ռեկրեացիայի համար նպատակահարմար է օգտագործել հարավայինև հարավարևմտյան թույլ մասնատված և փոքր թեքություն ունեցող լեռնալանջերը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն в условыях глобальных и региональных изменений։ Тез. Докл. Конф. (Москва5. Հայկական ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, Եր., 1986, էջ 57։ 6. Նույն տեղում` էջ 120։ 7. Մարտիրոսյան Լ.Մ. Ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման նպատակովԱշոցքի տարածաշրջանի բնական պայմանների գնահատման սկզբունքներըև քարտեզագրման մեթոդները։ ԳՊՄԻ Գիտական տեղեկագիր, պրակ Ա, №1,2013թ. էջ 139-141։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու,դոցենտԳյումրու պետ. մանկ. ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։ E-mail։

Վերջին տարիներին արագորեն զարգացող զբոսաշրջությունը և ռեկրեացիան խթանում են հանգստի տարբեր ձևերի ի հայտ գալուն։ Դրանցից շատերը պայմանավորված են տեղանքի ռելիեֆով։ Վերջինս բնական համալիրի հիմնական տարրն է, ինչի հետևանքով ռելիեֆն ունի մեծ ազդեցություն ռեկրեացիոն գործունեության ձևավորման և զարգացման վրա։ Ռելիեֆը կարող է որոշիչ դառնալ նաև տվյալ շրջանի ռեկրեացիոն մասնագիտացման համար, իսկ որոշ դեպքերում այն գլխավոր գործոն է ռեկրեացիայի մի քանի ճյուղերի համար (լեռնադահուկային սպորտ, լեռնագնացություն, ալպինիզմ և այլն)[1]։ Ընդ որում, պետք է նշել, որ ռելիեֆի ռեկրեացիոն կարողությունների գնահատումը գիտական հետազոտությունների երիտասարդ ուղղություն է [2; 3]։ Այս պատճառով, չնայած զբոսաշրջային համալիրի արագ զարգացմանը, շատ հարցեր, որոնք կապված են ռելիեֆի ռեկրեացիոն գնահատման մեթոդների, ռելիեֆի զբոսաշրջային հատկանիշների բացահայտման հետ, մնում են չուսումնասիրված։

ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԳԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ռազմավարական խնդիրներից առաջնային նշանակություն ունի Հայաստանի Հանրապետության զարգացումը: Ի թիվս բազմաթիվ այլ գործոնների, հանրապետության լեռնային և բարձրլեռնային գոտիների սոցիալ-տնտեսական զարգացումը պայմանավորված է նմանատիպ տարածքների վերաբնակեցման ներկայիս իրավիճակով, տեղի ունեցող գործընթացներով, ինչպես նաև վերաբնակեցումը բնութագրող կարևոր տարրերով, ինչպիսիք են բնույթը: բնակչության և բնակավայրերի, բնակչության, բնակչության և տարածաշրջանային բնակչության թիվը: տարբերություններ և առանձնահատկություններ: Եթե ​​հանրապետության լեռնային-բարձր լեռնային շրջաններում բնակավայրերի թիվը գրեթե հավասար է [1], ապա բնակչության թվաքանակով բարձրլեռնային գոտիները գերազանցում են լեռնային շրջանները ավելի քան 68 հազարով: Դա, առաջին հերթին, պայմանավորված է բարձր լեռնային շրջաններում (հիմնականում 2000-2200 մ բարձրություններում) ավելի մեծ սողանքների, խոտհարքների և արոտավայրերի առկայությամբ: Գյուղական շրջաններԼեռ, Բարձր լեռնային լեռներԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակԱգեներալՍյունիք Վայոց ՁորՀ Աղյուսակ 1: Արարատի բարձր Լոռու մարզերում չկան բարձր լեռնային բնակավայրեր, իսկ մնացած վեց մարզերում կան ինչպես լեռնային, այնպես էլ բարձր լեռնային բնակավայրեր: 2017 Այսօրվա դրությամբ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրերի բնակչության 45․2% -ը բաժին ընկավ Գեղարքունիքի մարզին: ՀՀ 13 քաղաքներից 5-ն ունեն նման տարածքներ (38%): Նրանց բաժին է ընկնում Հայաստանի Հանրապետության նման տարածքների քաղաքային բնակչության 44-9% -ը: Մարզը հանրապետության ամենալարված բնակավայրերից մեկն է `լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում` ինչպես ընդհանուր տարածքի, այնպես էլ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով (աղյուսակ 2): Դա պայմանավորված է տարածաշրջանի առափնյա շրջաններում գյուղատնտեսության զարգացման, խոշոր գյուղերի ձևավորման, ինչպես նաև տարածաշրջանում ավանդաբար նկատվող բնակչության բարձր բնական աճի համար առավել բարենպաստ պայմանների առկայությամբ: Սովորաբար լեռնային երկրներում բնակեցված տարածքը ներառում է գյուղական բնակավայրերի, վարելահողերի, բազմամյա տնկարկների և բնակավայրերին հարակից այլ տնտեսական հողերի հիմնական տարածքը: Բնակեցված տարածքից դուրս են մնում անտառները, սեզոնային արոտավայրերը, լեռնային արոտավայրերը, ինչպես նաև չօգտագործված հողերը [3, 4]: Այս իմաստով, բարձրլեռնային տարածքներում բնակչության խտության հաշվարկն ըստ վարելահողերի կարող է ավելի իրատեսորեն արտահայտել այդպիսի տարածքների բնակչության պատկերը [3]: Գեղարքունիքի մարզի լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակչության խտությունն ըստ վարելահողերի ավելի քան 246 է, իսկ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով `67 մարդ / կմ 2: Մարզի բոլոր մարզերում կան նման բնակավայրեր Շիրակում, բայց դրանց շուրջ 78% -ը գտնվում է Ամասիայի, Աշոցքի և Արթիկի տարածաշրջաններում: Ավելին, առաջին երկու մարզերում բոլոր 47 այդպիսի գյուղեր: Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության ցուցանիշները փոքր են Հայաստանի Հանրապետության այդպիսի տարածքների համապատասխան միջին ցուցանիշներից (աղյուսակ 2), ինչը խոսում է Շիրակի լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների համեմատաբար ցածր բնակչության մասին: Խոսքը հիմնականում վերաբերում է Աշոցքի և Ամասիայի շրջաններին, որտեղ բնակավայրերի մեծ մասն ունի փոքր բնակչություն: Արագածոտնի մարզում բարձր լեռնային բնակավայրերը գտնվում են հիմնականում Արագածի, Ապարանի և Թալինի տարածաշրջաններում: Նման կարգավիճակ ունեն Արագածի և Ապարանի տարածաշրջանների բոլոր գյուղերը: Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության ցուցանիշները 2-3 կետով ավելի են, քան ՀՀ միջին ցուցանիշները `ընդհանուր մակերեսով հողային գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տեսքով, իսկ գյուղական բնակչության խտությունը գյուղատնտեսական նշանակության հողերի և վարելահողերի նկատմամբ` 59 և Համապատասխանաբար 177 մարդ / կմ 2: Կոտայքի մարզը Հայաստանի Հանրապետության բնակչության թվով երրորդն է այսպիսի տարածքներում, քանի որ Հրազդանը բնակչության թվով ամենամեծ քաղաքային բնակավայրն է: Մարզի լեռնային «բարձր լեռնային շրջանների» գյուղական բնակչությունը հիմնականում տեղակայված է Հրազդանի «Կոտայքի» մարզերում: Մարզի նշված բոլոր տարածքների բնակչության ցուցանիշները (բացառությամբ գյուղական բնակչության խտությունը վարելահողերի պատճառով) գերազանցում են Հայաստանի Հանրապետության նմանատիպ տարածքների միջին ցուցանիշները (աղյուսակ 2): Լոռու մարզի լեռնային բնակավայրերի կեսից ավելին (16) գտնվում են Սպիտակում, մնացածը ՝ Գուգարքի և Տաշիրի տարածաշրջաններում: Կենտրոնացված շրջանի լեռնային բնակչության շուրջ 68% -ը գտնվում է Սպիտակի տարածաշրջանում: Մարզի լեռնային տարածքները Հայաստանում առանձնանում են գյուղական բնակչության ամենամեծ խտությամբ վարելահողերի տեսանկյունից (312 մարդ / կմ 2): Սյունիքը կազմում է հանրապետության լեռնային տարածքի բարձր լեռնային շրջանների բնակչության 11 11 երի բնակչության 44% -ը: Այստեղ գյուղական բնակավայրերի 66 գյուղերի բնակչության ավելի քան 78% -ը կենտրոնացած է Սիսիանի տարածաշրջանում: Մարզի նշված տարածքները բնակչության խտության բոլոր ցուցանիշներով զբաղեցնում են ՀՀ վերջին տեղերից մեկը, ինչը վկայում է մարզի նման տարածքների բնակչության ցածր խտության մասին (աղյուսակ 2): Վայոց ձորի 20 գյուղ ունի այսպիսի կարգավիճակ ըերմուկ քաղաքը, որը միասին կազմում է Հայաստանի Հանրապետության նման տարածքների բնակչության միայն 2․4% -ը: Մարզում նման բնակավայրերը հավասարաչափ բաշխված են Վայքի և Եղեգնաձորի մարզերում, և բնակչության խտության բոլոր ցուցանիշները մի քանի անգամ (բացառությամբ գյուղական բնակչության խտության ցուցանիշի) մի քանի անգամ ցածր են ՀՀ միջինից (աղյուսակ 2): Հանրապետության նման տարածքների բնակչության միայն 0․6% -ն է ընկնում Արարատի մարզի 6 լեռնային գյուղեր: Այստեղ բնակչության խտության ցուցանիշները բարձր չեն, դրանք բավականին մոտ են Սյունիքի և Վայոց ձորի համապատասխան ցուցանիշներին (աղյուսակ 2): Բացի բնակչության խտությունից, հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջանների բնակչության աստիճանը, վերաբնակեցումը բնութագրող կարևոր ցուցանիշներից է գյուղական բնակավայրերի խտությունը կամ տարածքի չափը մեկ միավորի համար: ՀՀ նշված տարածքներում գյուղական բնակավայրերի միջին խտությունը 100 կմ 2-ի վրա 3 գյուղ է (գրեթե հավասար է ՀՀ միջին ցուցանիշին), իսկ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համար `3․6: Վերջինս 1․8 անգամ փոքր է ՀՀ միջինից: Դա բացատրվում է Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում (մասնավորապես արոտավայրերում և խոտհարքներում) գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համեմատաբար բարձր տեսակարար կշռով: ՀՀ լեռնային-բարձրլեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի խտությունն ավելի մեծ է Արագածոտնի և Շիրակի, Վայոց Ձորի, Սյունիքի և Արարատի մարզերի ընդհանուր տարածքի և գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տեսանկյունից (Աղյուսակ 3): Մարզեր Արագածոտն Արարատ Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Շիրակ Սյունիք Վայոց Ձոր Գյուղական բնակավայրերի վերականգնում (բնակավայր / 100 կմ 2) վարելահողեր Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի ընդհանուր տարածք Աղյուսակ 3. Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների գյուղական բնակավայրերի խտությունը Վարչական տարածքում (կմ 2) ա k: ա ղ: ւ: o: C: յ: յ: n: ի: ա q: ա ղ: ա Հ. Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տարածք (կմ 2) Վարելահողեր բազմակի ծառերի կանաչապատման գյուղատնտեսական տարածք (կմ 2) խոտհարքների տարածք (կմ 2) տարածքներ Բնակչության խտություն (մարդ / կմ 2) Գյուղական բնակչության խտություն (մարդ / կմ 2) Ընդհանուր մակերեսի տեսքով Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով Վարելահողերի քանակով Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով [6] ՀՀ բարձր լեռնային շրջաններում կան գյուղեր, որոնց բնակչության թիվը չի անցնում տասնյակից ավելի, գյուղեր, որոնք պատկանում են ոչ միայն այդպիսի տարածքներին, այլև ՀՀ-ում գերհզոր գյուղերի թվին: ՀՀ նշված տարածքներում գյուղական բնակավայրերի միջին թիվը 1077 մարդ է, ինչը 2017-ին 278-ով պակաս է ՀՀ միջին ցուցանիշից (1355): Այնուամենայնիվ, այս ցուցանիշը զգալի տարբերություններ ունի ըստ մարզերի (Աղյուսակ 4): Փոքր (201-500 մարդ) և միջին (501-1000 մարդ) գյուղեր ամենամեծ մասնաբաժին ունեն Հայաստանի Հանրապետության բարձրլեռնային գոտիների գյուղերի ընդհանուր քանակում: Նրանց բաժին է ընկնում այդպիսի գյուղերի 48-5 բնակչության 21․9% -ը: Հայաստանի Հանրապետությունում 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղերը կազմում են ընդհանուր թվի 36․3% -ը. դրանք կազմում են Հայաստանի Հանրապետության գյուղական բնակչության ընդամենը 14 only5% -ը [6]: Սա նշանակում է, որ լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների վերաբնակեցման համակարգում, համեմատած Հայաստանի Հանրապետության հետ, ավելի մեծ դեր ունեն փոքր և մեծ գյուղերի գյուղերը: 1001-3000 բնակիչ ունեցող գյուղերը ՀՀ վերաբնակեցման համակարգում առանձնահատուկ տեղ ունեն թվաքանակով (312 գյուղ) 45 բնակչության մասնաբաժին (45%) [6], իսկ նման գյուղերի բաժինը լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում պակաս է, քան համապատասխան ՀՀ ցուցանիշը (33%) 7․5% -ով (աղյուսակ 4): Հարկ է նշել, որ լուրջ խնդիր է համարվել Հայաստանի նման շրջանների առանցքային բնակավայրերի բնակչության գյուղերի քանակի համեմատաբար ցածր տոկոսը, քանի որ գյուղերի այս խումբն ավելի մեծ ներուժ ունի ինչպես ժողովրդագրական, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական առումով: զարգացում. օկուպացնելով ՀՀ գյուղական բնակավայրերը և վերաբնակեցման համակարգը: Գյուղերի խմբեր ըստ բնակչության (մարդկանց) Գյուղերի քանակ Գյուղերի քանակն ընդհանուրի վրա (%) Բնակչության բաշխում ըստ բնակավայրերի խմբերի (%) Գյուղերի միջին թվաքանակը (մարդ) Մինչև 505000 Ընդհանուր աղյուսակ 4. Գյուղական բնակավայրերի բաշխում ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում նակ Բնակչության տեղաբաշխում ըստ գյուղերի (2017) կամ ըստ մեծ-մեծ գյուղերի թիվը (11․2%) 2 less5% -ով պակաս է, բայց բնակչության տեսակարար կշռի տեսանկյունից դրանք գրեթե հավասար են (39․3 և 38․8%): Վերջինս բացատրվում է հատկապես Գեղարքունիքի մարզի լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում խոշոր, գերհզոր գյուղերի կենտրոնացվածությամբ: Հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում մեծ թվով գյուղեր (160 գյուղ, 46%) կազմում են մինչև 500 գյուղ բնակչությամբ. դրանք կազմում են նշված մարզերի գյուղական բնակչության ընդամենը 10․3% -ը: Նշենք, որ Հայաստանում նման գյուղերը 2015 թ. Դրությամբ 2010 թ. Դրությամբ նրանք կազմում էին մշտական ​​բնակչություն ունեցող գյուղերի ընդհանուր թվի 34-8% -ը, որը կազմում էր ՀՀ գյուղական բնակչության ընդհանուր 5-6% -ը: , Բացի այդ, ամենամեծ (96 գյուղ, 27-7%) փոքր (201-500 բնակիչ) գյուղեր գտնվում են հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերում, բայց նրանց բաժին է ընկնում գյուղական բնակչության միայն 8-5% -ը: նշված տարածքները (լեռնային-բարձր լեռնային. ՀՀ գյուղերի ավելի քան 57% -ը ՝ 201-500 բնակիչներով, գտնվում են տարածքներում): Մինչև 200 բնակիչ ունեցող գյուղերն առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում: Հայաստանի Հանրապետությունում նրանք կազմում են գյուղերի ընդհանուր թվի 16․6% -ը (151 գյուղ); դրանք կազմում են Հայաստանի Հանրապետության գյուղական բնակչության 1․3% -ը [6], իսկ լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում այդ ցուցանիշները կազմում են համապատասխանաբար 18 և 5 և 1 ․8%: Գյուղական բնակավայրերի այս խմբում մինչև 50 բնակիչ ունեցող ՀՀ 26 գյուղերից 16-ը, որոնք ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական և հեռանկարային զարգացման տեսանկյունից համարվում են առավել խոցելի, գտնվում են բարձր լեռնային շրջաններում, հիմնականում Շիրակի և Սյունիքի մարզերը (աղյուսակ 5): Հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի քանակի բաշխումն առանձնանում է ըստ բնակչության նկատելի տարածքային (տարածաշրջանային) տարբերություններով, որին ներկայացված է Աղյուսակ 5-ում բերված տվյալների մանրամասն նկարը: Վերլուծության արդյունքներն ամփոփելիս և ընդհանրացնելիս հնարավոր է եզրակացնել, որ բնակչության բաշխումը Հայաստանի լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում բնակավայրերից առանձնանում է խիստ տարածքային (տարածաշրջանային) անհամամասնությամբ: Բնակչության խտությունը համեմատաբար բարձր է Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Արագածոտնի և Շիրակի մարզերում: Գյուղի բնակչության խտության ամենաբարձր ցուցանիշներն ունեն Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Արագածոտնի, Սյունիքի, Վայոց Ձորի, Արարատի և Շիրակի մարզերը: Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի քանակի մեծ տարբերությունների պատճառով: Լոռու և Կոտայքի մարզերում, որտեղ գյուղերի միջին բնակչությունն ավելի բարձր է, քան լեռնային և բարձր լեռնային գոտիների միջինից, այլ մարզերում այս ցուցանիշը նկատելիորեն փոքր է, Հայաստանի լեռնային և բարձրլեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի բաշխումը տարածաշրջանային մեծ տարբերություններ ունի: , Բոլոր մարզերում, հիմնականում Արագածոտնում, Շիրակում և Գեղարքունիքում, կան 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղեր: Մինչև 200 բնակիչ ունեցող գյուղերի խմբում ամենամեծ մասնաբաժինը ունեն Շիրակի և Սյունիքի մարզերը: Խոշոր գյուղերի ավելի քան 73% -ը գտնվում են Գեղարքունիքի լեռնաշխարհում, իսկ Գեղարքունիքի, Շիրակի, Արագածոտնի և Լոռու մարզերն ամենամեծ մասն ունեն 1001-3000 բնակիչ ունեցող գյուղերի խմբում: Սյունիքի, Վայոց ձորի և Արարատի մարզերի նման տարածքներում չկա ավելի քան 2000 բնակիչ ունեցող գյուղ: Հայաստանի Հանրապետության բարձր լեռնային շրջաններում վերաբնակեցման տարածական տարբերությունների և բնութագրերի առանձնահատկությունների վերլուծության արդյունքները կարող են օգտագործվել սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի, տարածաշրջանային քաղաքականության, վերաբնակեցման հիմնախնդիրների, առանձին մարզերի և սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրեր: ՄարզերՎերին և գյուղական բնակչության բաշխումը ըստ ավելի քան 5000 abab ababa բնակչության խմբերի (մարդկանց) բաբաբ աբաբր: ւ: o: n: ա ժ: դ: n: Հ: յ: n: ա թ: ւ: o: ոչ k: ա n: բ: ժ: զ: ի: թ: n: ի: ժ: ի: մ: ի: r: ե: ղ: ւ: o: C: յ: ժ: k: ա n: ա q: ա դ: r: ա մ: ԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիք LoriKotaykShirakSyunikVayots DzorHAgram 5. ՀՀ մարզերի լեռնային-բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի բնակչության բաշխման աղյուսակ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (2017) ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] ՀՀ կառավարության որոշում բնակավայրերը դասակարգել ըստ բարձրության, Երեւան, նոյեմբերի 27 , 19986 թ. [2] Հայաստանի Հանրապետության մարզեր և Երևան քաղաքը ՝ թվերով 2017, URL: http: //www.armstat.am/hy/?nid=82&id=1975 (Հղումը ՝ 16-03-2018): [3] Ավագյան Գ.Ե., ՀՍՍՀ բնակչությունը, Երեւան, 1975: [5] Հայաստանի Հանրապետության համայնքների (բնակավայրերի) վարչական տարածքների հողային ֆոնդերի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի տվյալները, 2017 թ. [6] Պոտոսյան Ա., Հայաստանի Հանրապետության և բնակավայրերի գյուղական բնակչություն, Երևան, 2017: Վահան Պոտոսյան ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ՏԱՐԲԵՐ ԳԻԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Բնակավայր, բնակավայր, լեռնային, բարձրլեռնային բնակավայրեր, բարձրլեռնային տարածքներ: ։

Հոդվածում վիճակագրական տվյալների վերլուծության, ամփոփման և ընդհանրացման հիման վրա տրվել է ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակչության ու բնակավայրերի տեղաբաշխման, գյուղական բնակչության՝ ըստ բնակավայրերի մարդաքանակի բաշխվածության տարածաշրջանային առանձնահատկությունների ու հիմնախնդիրների։

ISԻCԱԱ UN ՈՒՆԵՈ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Տարբեր տեխնիկական կիրառություններում, ինչպիսիք են օդատիեզերական, քիմիական և պողպատե արդյունաբերությունները, ինչպես նաև շատ այլ ոլորտներում, այսպես կոչված, միատեսակ բազմաչափ ավտոմատ կառավարման համակարգերը (NMS) լայնորեն օգտագործվում են: Այս HRC- ներում առանձին ալիքները ունեն փոխանցման նույն գործառույթները, «ալիքից ալիք» փոխազդեցությունները կոշտ են և բնութագրվում են իրական թվային մատրիցով: Որպես պարզ օրինակ, Նկար 1-ը ցույց է տալիս երկչափ համազգեստի կառավարման համակարգի բաց սխեմատիկ դիագրամը [1, 2]: Նկար 1. Երկչափ միասնական կարգավորման համակարգի հակադարձ կառուցվածքային դիագրամ Գծային շարունակական ESMB մատրիցի կառուցվածքային դիագրամը ներկայացված է Նկար 2-ում, որտեղ. Սա անհատական ​​ալիքների փոխանցման գործառույթն է, որը հանդիսանում է թվային մատրից: էկո-ուղղիչ գործառույթների չափը: Բարդ փոփոխական է և փոխադարձ է: Նկար 3. Դիսկրետ MACS- ի կայունության տիրույթը Օգտագործելով բաց դիսկրետ MAC փոխանցման մատրիցի կանոնական ներկայացում նմանությունների օգնությամբ, (2) հավասարումը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. (3) Շեղումը հավասար է համակարգի N- հավասարին , հավասարումների վրա. Հետևաբար, Նկար 3-ում դիսկրետ գործիչն անհրաժեշտ է, որպեսզի NMS- ի կայունությունը բավարար կայուն լինի փակ համակարգի բոլոր բնութագրական համակարգերի համար: Այսպիսով, BPF մեթոդը թույլ է տալիս դիսկրետ սանդղակը հասցնել ազոտի ՝ MAC det [()] 0IWzz () Wz1det [(]] [1 ()] 0NiiIWzqz միաչափ բնութագրական հավասարումների կայունությամբ »: N1,2, ..., 1 () 0, iiNqzNN կայունության ուսումնասիրություն: Այսինքն ՝ միաչափ խնդիրներ [4, 5, 6]: - Չափման խնդիրը բերված է: Հաշվի առեք շարունակական միաչափ համակարգ `հաշվի առնելով, որ զարկերակային տարրերը համաժամանակորեն աշխատում են բոլոր ալիքներում: Որպես օրինակ ընտրվել է աստղադիտակի համակարգը: Նկար 4-ում ներկայացված է երկչափ աստղադիտակի երկաստղանի աստղադիտակի կինեմատիկական դիագրամ: Նման համակարգերում չափիչ տարրերի, այս դեպքում ՝ աստղային սենսորների զգայունության առանցքները չեն համընկնում աստղադիտակի առանցքների հետ, որոնց հետ կոշտ հետադարձ կապ է առաջանում տարբեր ալիքների միջև ՝ կախված աջակից և աստղերի անկյունից և և աստղային տվիչները: Այս հարաբերությունները կայուն են աստղերի հատուկ հավասարեցումների դեպքում, և դրանք փոխվում են միայն ուսումնասիրվող մեկ այլ աստղի անցնելիս, որի համար սովորաբար ընտրվում են նոր հարմար օժանդակ աստղեր: Նկար 4. Աստղադիտակով համակարգի կինեմատիկական դիագրամը Քանի որ համակարգը միատարր է, ուստի փոխանցման գործառույթները նույնն են, և նման են դրանց, և անկյունները հավասար են. = 200 Ալիքների միջև կապի մատրիցը հավասար է. Ա) շարունակական համակարգ բ) դիսկրետ համակարգ Նկար 5. Երկչափ միասնական կարգավորման համակարգ Քանի որ առանձին ալիքների հաճախականության գործառույթները (հավասարություն 2) նույնն են, տվյալ շարունակական համակարգը վերաբերում է նույն MAC- ները: R մատրիցը կունենա իր արժեքները, այսինքն ՝ կան իրական արժեքներ 5: Համապատասխան միաչափ բնութագրական համակարգերի մականունները և արմատային հոդոգրաֆները ներկայացված են Նկար 6-ում: ա) բ) Նկար 6. Նիկեվիստական ​​հետագծեր q դիսկրետ երկչափ համակարգին բնորոշ q1 (ա) և q2 (բ) բնութագրական փոխանցման գործառույթներ են Արմատային հետագծեր Նկարեք դիսկրետ համակարգի արմատային հետագծերը, որտեղ բևեռներն ու զրոները բաց համակարգը նշվում է խաչաձեւ շրջաններով, իսկ արմատները `փակ քառակուսիներով: Հետագծերից հետևում է, որ որբանոց-գրչի հետագիծը, կայունության տեսանկյունից, չի ներառում նիկվիստի չափանիշի կետը, իսկ արմատները տեղակայված են մեկ միավորի շրջանակներում: Քանի որ արդյունքում ստացված անհատ միաչափ համակարգերը կայուն են, հետևի տիպի դիսկրետ երկչափ համակարգը կայուն է: Աշխատանքում ուսումնասիրված բոլոր տեսական արդյունքները, որոնք պարզաբանվում են դիսկրետ համակարգերի թվային օրինակների հաշվարկներով, իրականացվել են «MATLAB» ծրագրավորման լեզվի միջոցով մշակված կիրառական ծրագրի միջոցով: Ներկայացված գրաֆիկական օգտագործողի միջերեսը `համապատասխան ծրագրերը: 1 (0) j () iqz Նկար 7. SISOControlSysCAD փաթեթի գրաֆիկական միջերեսը Այսպիսով, որպես օրինակ, կարող ենք նշել, որ միաչափ բնութագրման (BPF) մեթոդը թույլ է տալիս ուսումնասիրել դիսկրետ ԿՍՊ կայունության ուսումնասիրությունը: «Մատլաբ» ծրագրակազմի միջավայրում հայտնի «SISOControlSysCAD» փաթեթը, որն անընդհատ օգտագործվում է միանվագ դիսկրետ համակարգերի ուսումնասիրության մեջ (ունի մեկ մուտք մեկ ելք), այս աշխատանքում օգտագործվել է դիսկրետ միատարր բազմաչափի կայունությունը ուսումնասիրելու համար: համակարգեր Իսկ դիսկրետ տիպի HAC- ի կայունության համար անհրաժեշտ է և բավարար է, որպեսզի փակ համակարգի բոլոր բնութագրական համակարգերը կայուն լինեն: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Աբգարյան Ս., Կյուրեղյան Ս., Դիսկրետ համակարգեր: Ուսուցման ձեռնարկ / ՀԱԱՀ, Երեւան, ճարտարագետ 2017, 140 էջ: [2] Արեշյան Գ., Հովհաննիսյան Հ., Ավտոմոբիլային կառավարում, մաս 1, Երեւան, «ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԼԻՐ» 1997, 186 էջ: [3] Գասպարյան Օ., Վարդանյան Ն., Նկարագրիչ փոխանցման գործառույթների մեթոդական կիրառումը բազմամետր ավտոմատ կառավարման համակարգերի ուսումնասիրության համար, մեթոդաբանության ցուցումներ «Կառավարման համակարգերի տեսություն» առարկայից, Երևան, ճարտարագետ, 2009, 48 էջ: [4] Gasparyan O., Linear and Nonlinear Multivariable Feedback Control. A Classical Approach, John Wiley [6] Albertos P., Sala A., Multivariable Control Systems. An Engineering Approach, Springer, 2004, էջ. 358 Անդրեասյան Շողակաթ ՄԻԱEMՅԱԼ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅԱՆ CԻREԱԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Ավտոմատ կառավարման համակարգ, դիսկրետ բազմամետր կառավարման համակարգ, մոնոտիպ համակարգ, նկարագրական փոխանցման գործառույթ: ։

Աշխատանքում ներկայացված է բնութագրիչ փոխանցման ֆունկցիաների (ԲՓՖ) կիրառությունը` միատիպ բազմաչափ ավտոմատ կառավարման համակար-գերում (ՄԲԱԿՀ)։ Ուսումնասիրությունը կատարվել է «MatLAB» ծրագրի «SISOControlSysCad» փաթեթի միջավայրում։ Որպես աշխատանքի ամփոփում ներ-կայացվել է աստղադիտակի հետևող համակարգի օրինակը։

Պետական գնումների համակարգը անկախ երկրի զարգացման աստիճանից, տնտեսության մեջ կարեւոր դերակատարություն ունի, եւ այս առումով այն բացառություն չէ նաեւ Հայաստանի տնտեսության 253ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ համար։ Պետական գնումների հիմնախնդիրները ուսումնասիրելիս առաջնահերթ դիտարկվում է գնումների համակարգի արդյունավետության, թափանցիկության եւ օրինականության պահպանման անհրաժեշտությունը։ Սակայն գտնում ենք, որ պակաս կարեւոր չէ նաեւ պետական գնումների զարգացման վեկտորը՝ ուղղված «կայուն» գնումերի զարգացմանը, որի մասին Հայաստանում չի բարձրաձայնվում ինչպես պետական, այնպես էլ փորձագիտական մակարդակներում։ Հատկանշական է, որ դա զուտ տեսամեթոդական խնդիր չէ, քանի որ զարգացման վեկտորի բացակայությունը ակնհայտ ճեղքվածք է առաջացնում երկրի հռչակված կայուն եւ երկարաժամկետ տնտեսական զարգացման առանցքում։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ է բացահայտել եւ հասկանալ ոչ միայն գնումների համակարգի առկա թերություններն ու բացթողումները, այլ նաեւ դրա զարգացման վեկտորի փոփոխության անհրաժեշտությունը։ «Կանաչ» կամ «կայուն» գնումները ներկայումս լայնորեն ճանաչվում են որպես կայուն զարգացման եւ նորարարությունների խթանման ռազմավարական լծակ։ 2018թ. լույս տեսած ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակները եւս մեկ անգամ վերահաստատեցին ամուր կապը շրջակա միջավայրի պաշտպանության, կայուն զարգացման եւ պետական գնումների միջեւ[2, էջ 3]։ ՄԱԿ-ըպետական գնումների համակարգը դիտարկում է որպես հարթակ, որը կարագացնի «ցիկլիկ» վերականգնվող (circular) տնտեսության ձեւավորումը (Platform for Ակնհայտ է, որ «կայուն» կամ «կանաչ» բնապահպանական գնումների մոտեցումը հիմնովին փոխել է գնումների հայեցակարգը եւ այն այլեւս խարսխված չէ պարզապես հնարավոր ամենաէժան մատակարարումների եւ ծառայությունների ձեռքբերման վրա։ Համաձայն ՏՀԶԿ (OECD) 1997թ. զեկույցի՝ կայուն գնումների քաղաքականությունը խթանելու քաղաքականության սկիզբը նշանավորեց 1991թ. Դանիայի կառավարության կողմից մշակված ռազմավարությամբ[7, էջ 13-20]։ Այնուհետեւ 1990-ականների վերջերից «կանաչ» գնումների մոտեցումը տարածվեց ազգային, տարածաշրջանային եւ միջազգային մակարդակներում։ (Դեպքերի նման արագ զարգացումն)։ Բազմաթիվ երկրների կողմից կանաչ գնումների համակարգի արագ ներդրման գործընթացը, ըստ էության, պատասխան էր շրջակա միջավայրի լուրջ վատթարաց254ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մանը եւ բնական ռեսուրսների անխնա օգտագործմանը, եւ այն նախաձեռնվեց նաեւ միջազգային եւ տարածաշրջանային տարբեր կազմակերպությունների կողմից, որոնց շարքում առաջատարներն են՝ ՄԱԿ-ի կառույցները, ՏՀԶԿ-ն, Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպությունը եւ Եվրահանձնաժողովը [5]։ Սոցիալէկոլոգիական կառավարում Էկոլոգիական բաղադրիչ Բնակօգտագործում, շրջակա միջավայրի աղտոտման կանխում եւ այլն Էկո-տնտեսական կառավարում Կայուն գործունեություն Սոցիալական բաղադրիչ Տնտեսական բաղադրիչ Ծախսերի կրճատում, տնտեսական աճ եւ այլն Կենսամակարդակի աճ խտրականությունների կանխում եւ այլն Սոցիալ – տնտեսական կառավարում Գծապատկեր 1. Կայուն գործունեության վարքագծի երեք չափորոշիչները[12, էջ 251-264] Հիմնվելով կայուն զարգացման հայեցակարգի վրա՝ բրիտանացի գործարար եւ խորհրդատու Ջոն Էլկինգթոնը [9] 1994թ. մշակել է ընկերությունների գործունեության «եռաչափ» հայեցակարգը։ «Կայուն զարգացման» էությունը հանգում է ընկերության գործունեության արդյունքում միջավայրի ամբողջականության պահպանմանը՝ զերծ պահելով այն ռեսուրսների չվերականգնվող սպառումից, ինչպես նաեւ գործադրելով երկարաժամկետ ճգնաժամային հետեւանքների կանխարգելումը։ Այն ենթադրում է ընկերության կառավարման հավասարակշռության ապահովում բիզնեսի բնապահպանական, սոցիալական եւ տնտեսական պատասխանատվությունների միջեւ[4, էջ 18-34]։ 255ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ «Կայուն» գնումները բնութագրելիս մասնագետները նշում են, որ դա «ապրանքների եւ ծառայությունների ձեռքբերումն է այնպիսի եղանակով, որը կապահովի ապրանքի ամբողջ կենսապարբերաշրջանի ընթացքում ամենաքիչ ազդեցությունը հասարակության եւ շրջակա միջավայրի վրա» [6]։ Վերը նշվածը ուղղակի վկայում է, որ գնումների հայեցակարգի փոփոխությունը խորքային է եւ այն վաղուց արդեն ունի իր գործնական ազդեցությունը։ Դա նշանակում է, որ, ընդհանրապես, կայուն եւ բնապահպանական զարգացման նպատակադրումը պետական մարմինների, կազմակերպությունների եւ մասնավոր ընկերությունների մոտ պրոեկցիա է արվել եւ տրանսֆորմացվել է գնումների գործընթացի վրա։ Դրա արդյունքում գնումների համակարգը այսուհետ որակվում է որպես «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների համակարգ՝ դրա մատրիցին բնորոշ բոլոր բաղադրիչներով։ Վերոնշյալ ՄԱԿ-ի Բնապահպանական ծրագրում կայուն պետական գնումները սահմանվում է որպես «գործընթաց, որի միջոցով պետական կազմակերպությունները բավարարում են ապրանքների, ծառայությունների, աշխատանքների եւ կոմունալ ծառայությունների համար իրենց կարիքները, այնպես, որ փողի դիմաց արժեքը կամ ՓդԱ-ն (անգլ.՝ VfM) գնահատվի կյանքի ամբողջ կնսապարբերաշրջանի հիմքի վրա՝ պայմանով, որ օգուտները գեներացվում են ոչ միայն կազմակերպության, այլ նաեւ հասարակության եւ տնտեսության համար՝ միեւնույն ժամանակ զգալիորեն նվազեցնելով շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունները» [2, էջ 5]։ Նշվածը կարելի է համարել ԿԳ-ի առավել ամբողջական սահմանումներից մեկը։ Աղյուսակ 1. Կյանքի կենսապարբերաշրջանի ընթացքում արժեքի գնահատման համապարփակ բաղադրիչները [8, էջ 24] Ձեռքբերման արժեքը Ձեռքբերման կամ գնման արժեքը Առաքման վճարը Ապահովագրություն եւ հարկեր Տեղադրում եւ կարգավորում Վերապատրաստում եւ աջակցություն Գործառնական ծախսերը Աշխատանք Նյութեր Սպառվող նյութեր Էներգիայի մատակարարումեւսպառումԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ - Ծախսեր՝ կապված գործող մատակարարի փոխվելու հետ (ճշտվում է նախքան մրցութային առաջարկի ստացումը) Պահպանման ծախսերը - Աշխատանք, մասնագետ - Մասնագիտական գործիքակազմ - Պահեստամասեր եւ փոխարինող մասեր - Սարքավորումների շահագործման տարիքի հետ կապված արտադրողականության նվազումը - Սպասարկումների հաճախականությունը եւ պարապուրդները - Սպասարկման եւ ստուգման ռեժիմները - Սարքավորումների պարապուրդի հետ կապված ծախսերը - Գործարքի եւ մատակարարի կառավարման հետ կապված ծախսեր - Գործառնական ծախսեր - Բնապահպանական ծախսեր - Անհրաժեշտ փոփոխությունների հետ կապված ծախսեր, (օրինակ՝ այլընտրանքային նյութերի օգտագործում) Ապրանքների, սարքավորումների օգտագործումով, շահագործումից դուրսբերման հետ կապված ծախսերը - Անվտանգ ուտիլիզացումը - Վերավաճառքը - Ընթացիկ պարտավորություններ - Ապամոնտաժումը - Վաճառքի կամ ուտիլիզացման տեղափոխումների ծախսերը - Արտադրական նշանակության հողերի վերականգնումը եւ այլընտրանքային օգտագործման համար շենքերի եւ շինությունների վերակառուցումը «Կանաչ» եւ «կայուն» գնումների հետ մեկտեղ շրջանառվում է նաեւ «ցիկլիկ գնումներ» տերմինը, որը դիտարկվում է որպես ավելի լայն հասկացության՝ «կայուն» գնումների բաղադրիչ։ «Ցիկլիկ» գնումներիսահմանման մոտեցումը հանգում է «կանաչ» պետական գնումներին, որում հատուկ ուշադրություն է դարձվում աշխատանքների, ապրանքների կամ ծառայությունների ձեռքբերմանը՝ ձգտելով նպաստել մատակարարման շղթաներում փակ շղթայով էներգիայի եւ նյութական արժեքների օգտագորշմանը։ Միաժամանակ այն հանգում է շրջակամիջավայրի վրա նվազագույն ազդեցության ու բացասական ազդեցությունները վերացման եւ ապրանքերի ու ծառայությունների կյանքի ամ257ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ բողջ կենսապարբերաշրջանի ընթացքում թափոնների կրճատմանը» Վերը նշվածի առումով կարեւոր է բացահայտել ՀՀ-ում «կանաչ» գնումների հայեցակարգի հիմնական առանցքները, իրականացման ընդունելի մոդելը, դրա հիմնական կառուցակարգերը, միջոցառումների առաջնահերթությունները, այդ գործընթացում առաջացող հնարավոր ռիսկերն ու մարտահրավերները, եւ մշակել «կանաչ» գնումների ծրագրի ամբողջական մատրիցը։ ԿԳ-ի ներդրումը ՀՀ-ում պետք է հաշվի առնվնեն քաղաքական, տնտեսական եւ սոցիալական միջավայրը, տեղական մշակույթն ու ավանդույթները, ինչպես նաեւ իրականացման մեջ ընդգրկված տեխնիկական բաղադրիչները։ Հիմնախնդրի իրագործման նպատակով իրականացվող քաղաքականությունը եւ դրա կիրառական մասն ապահովող ճանապարհային քարտեզը պահանջում է դրա լուծմանը անդրադառնալ մի քանի առանցքներով՝ ա) կառավարման, այդ թվում՝ կազմակերպական եւ վարչական, բ) իրավակարգավորման, գ) պետական ֆինանսական եւ ոչ ֆինանսական խթանիչ կառուցակարգերի կիրառման, դ) կադրերի վերապատրաստման, ե) իրազեկման եւ (տարածման) մասշտաբացում։ Հարկ է որոշել «կանաչ» գնումների իրականացման արդյունավետ մոդելը, եւ դրանում առավել կարեւոր առաջնահերթությունները։ «Կանաչ» գնումների ներդրման ճանապարհային քարտեզը պահանջում է նաեւ կենտրոնանալ միմյանց հետ սերտորեն կապված հինգ առանցքների վրա. 1) կայուն գնումների խթանիչները, 2) խոչընդոտները եւ արգելքներն ու դժվարությունները, 3) կայուն գնումների ազդեցությունը կազմակերպությունների գործառնական, ֆինանսատնտեսական, բնապահպանական, սոցիալական գործառույթների եւ վիճակի վրա, 4) ի հայտ բերված գործոնների հետադարձ կապը, 5) «կանաչ» գնումներում ներգավված անձանձ դերակատարության եւ մոտիվացիայի բացահայտումը։ 258ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպական առումով «կանաչ» գնումների քաղաքականությունը պահանջում է, որպեսզի յուրաքանչյուր պետական մարմնի եւ գերատեսչության համար սահմանվեն «կանաչ» գնումների առաջադրանքներ, մշակվեն եւ ներդրվեն կառավարման եւ վերահսկման կառուցակարգեր (կամ մեխանիզմներ), հաշվետվությունների ներկայացման համակարգեր։ Դրա համար հարկ կլինի մշակել «կանաչ» գնումների ուղեցույց եւ իրականացման ձեռնարկ, որում կներկայացվի «կանաչ» գնումների իրականացման սկզբունքները, չափորոշիչները, իրականացման կառուցակարգերը։ «Կանաչ» գնումները խթանելու համար սկզբունքորեն գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մասնավորպես՝ Ֆրանսիական մոդելում գործընթացը կազմակերպվում է վերին օղակից դեպի ստորին օղակներ, երբ կենտրոնական կառավարությունը կազմում է գնումների պլանը, որն իրականացվում է կառավարության ավելի ցածր մակարդակներում։ Դրա այլընտրանքը ներքեւից վերեւ մոտեցումն է, որը կիրառվում է Շվեյցարիայում, որտեղ ստորին օղակները եւ ՏԻՄ-երը իրենք են թելադրում գործընթացը, իսկ կառավարությունը միայն օգնություն եւ օժանդակություն է ցուցաբերում (այն կարելի է բացատրել նաեւ Շվեյցարիայի պետական կոնֆեդերատիվ կառուցվածքով)։ ՀՀ-ի համար ավելի նպատակահարմար կլինի կիրառել երկու մոդելների խառը տարբերակը, առաջին փուլում նախապատվությունը տալով վերեւից ներքեւ մոդելին, որը պետք է աստիճանաբար փոխարինվի երկրորդ մոդելով, այդուհանդերձ պահպանելով որոշ ծառայությունների եւ աշխատանքների համար «կանաչ» գնումների իմպերատիվ բաղադրիչն օրենքի հիմքով։ Մյուս կարեւոր ուղղությունը ՀՀ-ում շրջակա միջավայրի պահպանության պետական մարմինների եւ գործակալությունների եւ գնումներ իրականացնող պետական օղակների (մարմինների) եւ կազմակերպությունների միջեւ համագործակցության ձեւավորումն է։ Նման համագործակցությունը «կանաչ» գնումների արդյունավետության բարձրացման կարեւոր բաղադրիչներից է, այն պետք է համակարգի գնումների կարգավորող լիազոր մարմինը՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարությունը։ ՀՀ «կանաչ» գնումների քաղաքականությունը գործնականում արդյունավետ կառուցելու համար շատ կարեւոր է հաշվի առնել այդ քաղաքականության բովանդակությունը, իրականացման եղանակը եւ ընթացակարգերը։ «Կանաչ» գնումների քաղաքականության արդյունա259ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վետ իրականացման բանալին պետք է հանդիսանան այն չափորոշիչները, որոնք օգտագործվելու են. ա) արտադրանքը եւ ծառայությունները «կանաչ» գնահատելու համար, բ) մատակարարներին կայուն հիմքով գործունեություն վարելու վարկանշավորման եւ դասելու համար։ Մասնավորապես՝ «կանաչ» արտադրանքի բնութագրիչների առումով անհրաժեշտ է խուսափել «կանաչ» գնումների հակասական կամ խճճված խառնաշփոթից, որի համար պետք է հստակ սահմանել կանաչ արտադրանքի չափորոշիչները։ Խնդիրը նրանում է, որ «կանաչ» ապրանքներին եւ արտադրանքներին տարբեր անուններ են տրվում, օրինակ՝ դրանց շարքին են դասվում՝ բնապահպանական մակնշմամբ կամ պիտակավորմամբ արտադրանքները, էներգախնայող ապրանքները եւ արտադրանքները։ Բնապահպանական մակնշմամբ կամ պիտակավորմամբ արտադրանքները, էներգախնայող ապրանքները եւ էներգախնայող արտադրանքն ունեն որոշակի ընդհանրություններ։ Որոշ դեպքերում դրանց բոլորին անվանում են «կանաչ» արտադրանք։ Այսպիսով, «կանաչ» արտադրանքի հստակ սահմանում, ըստ էության, գոյություն չունի։ Նշված խնդիրը որոշակի բարդույթներ եւ խառնաշփոթ է առաջացնելու մի կողմից՝ արտադրողների շրջանում եւ արդյունաբերության ոլորտում, մյուս կողմից՝ պետական գնումներով զբաղվող անձնակազմի մոտ։ Արտադրողները ռեսուրսներ են (ֆինանսներ, ժամանակ եւ էներգիա) ծախսելու տարբեր տեսակի բնապահպանական պիտակները կիրառելու պահանջների բավարարման համար։ Մյուս կողմից՝ պետական գնումներով զբաղվող անձնակազմը ստիպված է ռեսուրսներ (ֆինանսներ, ժամանակ եւ էներգիա) ծախսելու կանաչ արտադրանքի խորհրդանիշների բազմազանությանը տեղեկանալու համար։ Ի դեպ, նման իրավիճակ է նաեւ զարգացող երկրներում, մասնավորապես՝ Չինաստանում[11, էջ 1034-1045]։ Եթե նկատի ունենաք, որը խնդիրը վերաբերվում է նաեւ ներմուծվող արտադրանքներին եւ ապրանքերին, ապա այն ավելի է բարդանում, քանի որ տարբեր երկրների կանաչ պիտակավորումները կարող են ունենալ տարբերվող չափորոշիչներ։ Նման հակասություններից (կամ խառնաշփոթից) խուսափելու համար առաջարկվում է մշա260ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կել կանաչ արտադրանքի ազգային չափորոշիչների միասնական համակարգ, հիմնված՝ միջազգային չափորոշիչների վրա։ Ակնհայտ է, որ «կանաչ» ապրանքների եւ արտադրանքի ոչ շրջահայաց կազմված ցանկի սահմանումը կարող է խախտել բաց եւ արդար մրցակցության սկզբունքը։ Այս դեպքում (պարագայում) անհրաժեշտ է ապրանքների ընտրության գործընթացում առաջնորդվել արդար մրցակցության եւ մրցակցային շուկայի պահպանման սկզբունքով, քանի որ դրա անտեսումը կարող է մենաշնորհներիեւ կոռուպցիոն դրսեւորումների պատճառ դառնալ։ «Կանաչ» գնումների համակարգի ներդրումը պահանջում է ձեւավորել համապատասխան բարենպաստ իրավական համակարգ, որը կնպաստի «կանաչ» գնումների գործընթացի մասշտաբացմանը։ «Կանաչ» գնումների իրավակարգավորումն իր հերթին ունի մի քանի օրենսդրական առանցքներ։ ՀՀ-ում «կանաչ» գնումների իրավակարգավորման ռազմավարությունը պետք է դիտարկել կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ կտրվածքով։ Կարճաժամկետ տեսանկյունից նպատակահարմար է, որպեսզի ՀՀ կառավարությունն ընդունի «կանաչ» գնումների մասին կանոնակարգ, ըստ որի «կանաչ» գնումները կիրականացվեն գնումների մասին գործող օրենքի կանոնակարգումներով(շրջանակներում)։ Երկարաժամկետ տեսանկյունից ՀՀ կառավարությունը պետք է ծրագրավորի «Կանաչ գնումների մասին» (անվանումը պայմանական) օրենքի ընդունումը, որում հստակ կսահմանվեն՝  «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների գործակալներն ու նրանց պարտականությունները,  կանաչ արտադրանքի ստանդարտները եւ կանաչ գնումների ցանկը  եւ այլ խնդիրների կարգավորումներըը։ Նպատակահարմար է օրենքում խուսափել բազմաթիվ սահմանումներից եւ ցանկալի է «կանաչ» արտադրանքը ինտեգրել էներգախնայող արտադրանքների հետ, որը միջազգային պրակտիկայում ընդունված մոտեցում է։ Կանաչ գնումների օրենսդրական բաղադրիչների առումով հարկ է առանձնացնել գնումների ընթացակարգում կանաչ գնումների չափորոշիչների ամրագրումը, որը վերաբերում է ապրանքների, ծառայու261ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թյունների եւ աշխատանքների բնութագրիչներին եւ գնումների մրցույթի հայտատու մասնակիցներին։ Կանաչ գնումների շուկայի ձեւավորման երկարաժամկետ միտումների ապահովման նպատակից ելնելով՝ նպատակահարմար է որպեսզի ՀՀ ԿԳ օրենսդրական ակտերում սահմանվի, իսկ հետագայում նաեւ ԿԳ օրենքում սահմանվի «էկո-բնութագրական ապրանքներ» ("EcoFriendly Goods") կատեգորիան, որի համար նպատակահարմար է հիմք ընդունել օրինակ՝ ճապոնական օրենքի մեկնաբանությունը, որում, մասնավոորապես, այդ տերմինն օգտագործվում է որպես ապրանքներ կամ ծառայություններ, որոնք համապատասխանում են հետեւյալ նորմերից որեւէ մեկին. ա) Վերամշակելի ռեսուրսներ եւ այլ հումք կամ բաղադրիչներ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցության բեռի նվազեցմանը։ բ) Ապրանքներ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցության բեռի նվազեցմանը, ներառյալ հումքի կամ այլ բաղադրիչների օգտագործումը, այդ թվում՝ ջերմոցային գազերի արտանետումների հետեւանքով շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցության բեռի նվազեցմանը, ուղեկցվում են այնպիսի ապրանքների օգտագործմամբ, որոնք նպաստում են թափոնների կրճատմանը, ամբողջությամբ կամ մասնակի ենթարկվում են կրկնակի օգտագործման կամ վերամշակման։ գ) Ծառայություններ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցության բեռի նվազեցմանը, այդ թվում՝ մատուցվող ապրանքների օգտագործման միջոցով[1, էջ 2]։ Զարգացած երկրներն իրենց «կանաչ» գնումներն իրականացնում են հիմնվելով օրենսդրական հիմքերի վրա։ Այսպես,ԱՄՆ-ի կայուն գնումների ոլորտում պետական գնումների իրավական հիմքը դաշնային օրենքներն ու գործադիր կարգադրություններն են։ Որպես օրինակ՝ կարելի նշել ԱՄՆ կառավարության 1998թ. թիվ 13101 հրամանը (the order executive 13101), որը սահմանում է պահանջներ թափոնների նվազեցման, ռեսուրսների վերամշակման եւ կանաչ արտադրանքի գնումների վերաբերյալ[10]։ Ճապոնիայում գործում է «Պետության եւ այլ մարմինների կողմից էկոլոգիապես մաքուր ապրանքների եւ ծառայությունների գնումների խթանման մասին» 2000թ. օրենքը[1, էջ 2], որով 262ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ սահմանվում է, որ բոլոր կենտրոնական կառավարման մարմինները պետք է մշակեն եւ իրականացնեն կանաչ գնումների պլանը եւ զեկույց ներկայացնեն շրջակա միջավայրի պաշտպանության նախարարին։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է ձեռնարկեն ամեն ինչ, որպեսզի կազմեն «կանաչ» գնումների իրականացման տարեկան պլանը։ «Կանաչ» գնումների համակարգի կարեւոր բաղադրիչն է հանդիսանալու տեղեկատվական ենթակառուցվածքը, որը գործուն կիրառական նշանակություն ունի պետական գնումների պլանավորման եւ վերահսկման համար։ «Կանաչ» գնումների տեղեկատական ենթակառուցվածքի ստեղծումը անհրաժեշտ է «կանաչ» գնումների պետական քաղաքականության մշակման եւ գնումների ապարանքների, արտադրանքի եւ կամ հումքի եւ նյութերի օրինակելի ցանկի կազմման համար։ Համապատասխան տեղեկատվական հարթակը գնումների պատվիրատուներին իրականացնող անձնակազմին եւ մատակարարներին կապահովի «կանաչ» գնումների վերաբերյալ նորացված տեղեկատվությամբ, ներառյալ՝ ապրանքների, արտադրանքի, հումքի, նյութերի, տեխնոլոգիաների, «կանաչ» արտադրողների վերաբերյալ տեղեկատվությունը։ «Կանաչ» գնումների համակարգի զարգացումը պահանջում է զուգահեռ զարգացնել «կանաչ» արտադրանքի շուկան եւ դրա կառուցվածքի բաղադրիչները։ ԿԳ համակարգի մյուս կարեւոր բաղադրիչը պետական կանաչ գնումների համար պահանջվող ֆինանսական ռեսուրսներն են, քանի որ «կանաչ» ապրանքների գները ակնհայտորեն բարձր են լինելու։ Բյուջետային ֆինանսավորումը կարեւոր է պետական գնումների ծրագրերի իրականացման համար։ Պետք է հաշվի առնել, որ կանաչ արտադրանքի արտադրությունը պահանջում է բարձր տեխնոլոգիաներ եւ ներդրումներ եւ արտադրության գործընթացը կարող է ավելի բարդ լինել այլ ապրանքատեսակների համեմատ, հետեւապաես կանաչ արտադրանքի գները օբյեկտիվորեն ավելի բարձր են լինելու։ Եթե հատկացվող անբավարար ֆինանսավորման պատճառով գնումների հիմքը նախկինի պես մնա առավել քիչ ծախսերով մրցույթների ընտրության չափորոշիչը, ապա կանաչ գնումների գործընթացը կարելի է համարել վտանգված եւ անգամ տապալված։ Այն դեպքում երբ գնման գինը 263ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մրցակցի ընտրության ամենակարեւոր գործոնն է՝ հաշվի առնելով, որ այն բավարարում է զուտ ֆունկցիոնալ պահանջը, առանց հաշվի առնելու դրա կյանքի կենսապարբերաշրջանի արժեքը կամ ծախսերը (ԿՊԱ), ապա կանաչ արտադրանքն ու ապրանքերի գնումները հայտնվելու են անբարենպաստ դիրքում։ Դրա փոխարեն ՓդԱ գնահատման հիմքը պետք է հանդիսանա ապրանքի ծառայության կյանքի ամբողջ կենսապարբերաշրջանի գնահատումը, այն է՝ հումքի ձեռքբերման, ապրանքի արտադրության, օգտագործման կամ շահագործման, ուտիլիզացման կամ վերամշակման ցիկլի արժեքն ամբողջությամբ։ Կայուն զարգացման եւ այդ թվում՝ ԿԳ-ի խրախուսման պետական քաղաքականության գործիքակազմը բազմազան է եւ ներառում է. ա) անմիջապես ԿԳ հատկացվող հավելյալ ֆինասական միջոցները, բ) պետական սուբսիդիավորումը եւ նպատակային հարկային արտոնությունների կամ «ոչ կանաչ» (ոչ օրգանիկ) եւ կամ վնասակար արտադրանքի հարկման կոշտացման մեխանիզմների կիրառումը, գ) օգտագործված ապրանքների, շահագործումից հանված արտադրության միջոցների ուտիլիզացմանն ուղղված միջոցները։ Բոլոր դեպքերում կանաչ կամ կայուն գնումների խնդիրը պահանջում է այն քննարկել միաժամանակ մի քանի առանցքներով՝ տնտեսական, սոցիալական, բնապահպանական եւ նոր միայն դուրս գալ ինտեգրալ գանահատականի։ Կանաչ գնումների ներդրման խոչընդոտների եւ արգելքների առումով, հատկանշական է, որ կանաչ գնումների գործընթացը, որպես կանոն, բախվում է անբարենպաստ միջավայրի հետ։ Կանաչ գնումների առաջխաղացման համար ՀՀ-ում նախեւառաջ անբարենպաստ է իրազեկման մակարդակը, տեղեկատվության պակասը եւ թույլ հրապարակային քարոզչությունը։ Վերը նշվեց, որ ՀՀ-ում իրավիճակը այնպիսին է, որ խնդրի կարեւորության եւ դրա իրականացման մասին հիշատակված չէ անգամ ՀՀ կառավարության որեւէ ծրագրային փաստաթղթում։ Մյուս կողմից՝ քաղաքականության իրականացման գործում կարեւոր բաղադրիչ է հասարակայնության լայն շրջանում կանաչ գնումների քաղաքականության եւ խնդիրների մասին իրազեկումն ու կրթության գործընթացը։ Դա ենթադրում է մեծ ջանքերի ձեռնարկում հանրությանը «կանաչ» գնում264ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ների կարեւորության իրազեկման եւ այն պետական գնումների բովանդակության առանցքում տեղադրելու համար։ Հարկ է միանգամից արձանագրել, որ ՀՀ-ում պետական գնումներով զբաղվող անձնակազմը, ըստ էության, ոչ բավարար գիտելիքներ ունի ոչ միայն «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների այլ նաեւ կայուն զարգացման վերաբերյալ։

Հոդվածում ներկայացվել է կայուն գնումների նշանակությունը, այդ հասկացության եռաչափ՝ բնապահպանական, սոցիալական եւ տնտեսական էությունը։ Շեշտվում, որ գնորդները պետք է բավարարեն իրենց կարիքներն այնպես, որպեսզի հասնեն գնի եւ որակի նպաստավոր համամասնությանը՝ գործունեության կյանքի կենսապարբերաշրջանի ամբողջ տեւողության ընթացքում, որն ընդգրկում է ապրանքների (ծառայությունների) արտադրության, օգտագործման (եւ կամ շահագործման) եւ դրանց ուտիլիզացման ամբողջ շղթան։ Ներկայացվում է ՀՀ –ում կանաչ գնումների համակարգի ներդրումը ապահովող ճանապարհային քարտեզը եւ դրա բաղադրիչները՝ ա) կառավարման, այդ թվում՝ կազմակերպական եւ վարչական, բ) իրավակարգավորման, գ) պետական ֆինանսական եւ ոչ ֆինանսական խթանիչ կառուցակարգերի, դ) կադրերի վերապատրաստման, ե) իրազեկման եւ մասշտաբացում (տարածման)։ «Կանաչ» գնումների իրականացման արդյունավետ մոդելում կարեւորվում են միմյանց հետ սերտորեն կապված հինգ առանցքները, դրանք են՝ 1) կայուն գնումների խթանիչները, 2) խոչընդոտները եւ արգելքներն ու դժվարությունները, 3) կայուն գնումների ազդեցությունը կազմակերպությունների գործառնական, ֆինանսատնտեսական, բնապահպանական, սոցիալական գործառույթների եւ վիճակի վրա, 4) ի հայտ բերված գործոնների հետադարձ կապը, 5) «կանաչ» գնումներում ներգավված անձանձ դերակատարության եւ մոտիվացիայի բացահայտումը։

ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԱռաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի պարտությունն արձանագրվեց դաշնակիցտերությունների և պարտված Օսմանյան կայսրության միջև 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսումկնքված հաշտության պայմանագրով։ Այս պայմանագիրը թուրքական կողմից հաստատվեց ԱհմեդԻզզեթ փաշայի նորընտիր կառավարության կողմից, իսկ Անտանտի անունից այն վավերացրեցբրիտանական ծովակալ Կալտրոպը։ 1918 թ. հոկտեմբերի 19-ին, պատերազմական իրադրության պայմաններում Թուրքիայի նորընտիրկառավարության կողմից օսմանյան խորհրդարանում առաջ քաշված ծրագրում «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության վարած քաղաքականությանը որևէ գնահատական չտրվեց։ Ահմեդ Իզզեթփաշան ոչ միայն իթթիհադականների նկատմամբ հետաքննություն չսկսեց, այլև կարգադրեց ոչնչացնելմի շարք մեղադրական փաստաթղթեր։ Այնուամենայնիվ, երկրում ստեղծված տագնապային իրավիճակը պահանջում էր նախկին իշխանությունների գործողությունների հապշտապ վերանայում։ Մի կողմիցնախկին կառավարության վարած քաղաքականությունից սահմանազատվելու ցանկությունը, մյուսկողմից եվրոպական տերությունների ճնշումը հարկադրեց իշխող կառավարությանը շարժվել երիտթուրքերին իրավական պատասխանատվության ենթարկելու ճանապարհով։ Այս պահանջով հանդեսեկավ ողջ միջազգային հանրությունը՝ ի դեմս բազմաթիվ ականավոր մշակութային գործիչների, ինչպիսիք էին` Ժ. դը Մորգանը, Յ. Մարկվարտը, Յո. Լեփսիուսը, Ա. Մեյեն, Ֆր. Մեկլերը և այլք։ Այսպիսի իրադրության պայմաններում Ահմեդ Թևֆիկ փաշայի կազմած նոր կառավարությունըորոշում ընդունեց պատասխանատվության ենթարկել երիտթուրքական «Իթթիհադ վե թերաքի» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամներին, երիտթուրքական պառլամենտի և կառավարության ղեկավարներին, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության իսլամական հոգևոր պետերին` ի դեմ շեյխուլ-իսլամի1։ Երիտթուրքերին դատավարության ընթացքում ներկայացվեց երկու հիմնական մեղադրանք. Առաջին՝ առանց Օսմանյան կայսրության բարձրագույն օրենսդիր մարմնի` Մեջլիսի գիտության` երկիրըներքաշել Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ և երկրորդ՝ հայերի տեղահանություն, նրանցնկատմամբ բռնությունների և կոտորածների իրականացում։ Անտանտի անդամ երկրները, փորձելով հավատարիմ մնալ 1915 թ. մայիսի 24-ին ԲարձրագույնԴռանն ուղղված իրենց հայտարարությանը` հանդես եկան երիտթուրքերի գործը համատեղ ուժերովքննելու ցանկությամբ։ Այդ նպատակով 1919 թ. հունվարին Փարիզում կայացած համաժողովի արդյունքում ստեղծվեց «III ենթահանձնաժողով» անվանումը կրող մարմին, որը 1919 թ. մարտի 29-ին՝վերջնական զեկույցի ընթերցումից հետո, հանգեց այն եզրակացության, որ «թշնամի երկրների այնբոլոր քաղաքացիները, որոնք խախտել են մարդկային օրենքները կամ պատերազմական ավանդույթները, ենթակա են դատական հետապնդման»։ Թեև զեկույցում բացահայտ կերպով չէր նշվում, սակայնայս հանձնաժողովը հաշվի էր առել նաև Օսմանյան կայսրության կողմից սեփական քրիստոնյա քաղաքացիների հանդեպ գործադրված ոճրագործությունները2։ Սկզբնական շրջանում Մեծ Բրիտանիան ցանկանում էր երիտթուրքերի գործի քննությունն անցկացնել սեփական դատական ատյաններում։ Այսպես, Մեծ Բրիտանիայի Գերագույն կոմիսարը 1919 թ.հունվարի 7-ին Օսմանյան կայսրության արտգործնախարար Մուսթաֆա Ռեշիդ փաշայի հետ հանդիպման ժամանակ պատերազմական հանցագործներին բաժանել էր երկու խմբի՝ պատերազմի ընթացքում անգլիացի գերիների նկատմամբ բռնություններ գործադրածներ և հայերի կոտորածների պատասխանատուներ3։ 1919 թ. մարտի 5-ին Մեծ Բրիտանիայի Գերագույն կոմիսարության պահանջովկատարվեցին իթթիհադականների զանգվածային ձերբակալություններ։ Մեկ տարի անց, սակայն,1 Հովհաննիսյան Ն., Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը երիտթուրքերի դատավարության վճռի լույսի ներքո (19191920 թթ.), Երևան, 2006, էջ 25։ 2 Անումյան Մ., Ճանաչում և դատապարտում. երիտթուրքերի դատավարությունները (1919-1921 թթ. և 1926 թ.), Երևան, 2013,էջ 44-45։ 3 Նույն տեղում, էջ 45։ կառավարությանն ուղարկված իր վերջնական զեկույցում անգլիական իրավարար մարմինները, հաշվիառնելով որոշ փաստեր, մեղադրյալներին պատասխանատվության ենթարկելը համարում էինանհնար։ Այստեղ տեղին է Ու. Չերչիլի՝ երիտթուրքական էքսցենտրիկ քաղաքականությունը բնորոշողմեջբերումը. «Մենք արժանի ենք պատժվելու, բայց թող մեզ դատի մեր հին բարեկամ Անգլիան»1։ Այսդեպքում ևս անգլիական ճկուն դիվանագիտությունը, մի կողմից՝ հակադրվելով երիտթուրքերին, մյուսկողմից՝ նրանց ենթարկելով իր ծրագրերին, ուրվագծեց իրեն բնորոշ շահադիտական կողմնորոշումը։ Երիտթուրքերի դատավարության բուն գործընթացն ընթացել է երեք փուլով։ Առաջին փուլի մեկնարկը տրվեց 1918 թ. դեկտեմբերի 16-ի դեկրետով, որով կազմվում են հարցաքննիչ հանձնախմբեր.կայսրության նահանգները բաժանվեցին 10 դատաքննչական շրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրիհամար նշանակվեցին դատախազներ, հարցաքննիչ դատավորներ և քարտուղարներ։ Վերջիններիսվերապահված էր մեղադրական ծածկագիր հեռագրերի, հրամանների, հրահանգների և այլ տարաբնույթ փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը։ Դատավարության առաջին փուլի ընթացքում բացահայտվեց դոկտոր Նազըմի կողմից «Միությունև առաջադիմություն» կուսակցության գաղտնի արխիվից որոշ կարևոր փաստաթղթերի հափշտակման փաստը։ Սակայն դատական գործընթացի ընթացքում մեղադրական բազմաբնույթ վկայությունների առատությունը հնարավորություն տվեց լիարժեքորեն հիմնավորել իթթիհադականների մեղքը։ Դատավարության երկրորդ փուլն սկսվեց, երբ «Նորին մեծություն փադիշահի 1335 թ. (1919 թ.)մարտի 8-ի կայսերական հրամանով» կազմվեցին առաջին, երկրորդ և երրորդ ռազմական արտակարգատյանները` դատարանները։ Սուլթանի հրամանով I ռազմական արտակարգ ատյանում տեղի ունեցավ երիտթուրքական կառավարության ղեկավարների և «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամների դատավարությունը։ Այն սկսվեց 1919 թ. ապրիլի 28-ինԿոստանդնուպոլսում և ավարտվեց 1919 թ. հունիսի 26-ին, իսկ դատավճիռն արձակվեց հուլիսի 5-ին2։ Հրապարակված դատավճռում բացահայտվում էր, որ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեն բաղկացած է եղել երկու հատուկ կազմակերպություններից, որոնցիցմեկը ծավալել է «բաց քաղաքականություն»` հենվելով կուսակցության ներքին կանոնադրության վրա,իսկ մյուսը գործել է գաղտնի ցուցումներով։ Կուսակցության «Երեքի կոմիտեն» պատերազմական գործողությունների պատրվակով շեղել է կառավարման համընթաց ուղին՝ կազմելով ստի ու կեղծիքիհանձնաժողով և առաջնորդվելով միայն սեփական որոշումներով։ Երիտթուրքերի քաղաքականությունը շրջանցել է խնդրի լուծման ժողովրդավարական տարբերակները, ինչն էլ հանգեցրել է երկրում խորհետադիմության առաջացման։ Այս դատավարության արդյունքում հեռակա կարգով մեղադրվեցին 11, իսկ ներկաներից՝ 20 կուսակցական և պետական գործիչներ։ Հեռակա կարգով մահավճիռ է կայացվում Թալեաթի, Էնվերի,Ջեմալի ու դոկտոր Նազըմի նկատմամբ, մեղադրյալներ Ջավիդը, Մուստաֆա Շերեֆը և շեյխ ուլ-իսլամՄուսա Քյազիմը դատապարտվում են 15 տարվա աքսորի, իսկ Ռըֆաթ և Հաշիմ բեյերն արդարացվումեն։ Երկրորդ ռազմական արտակարգ ատյանի առջև կանգնեցին «Միություն և առաջադիմություն»կուսակցության շրջանային պատասխանատու քարտուղարները և պաշտոնյաները։ Այն սկսվեց 1919թ. հունիսի 21-ին և տևեց մոտ 7 ամիս։ Դատավարության սկզբում մեղադրյալների թիվը եղել է 7,հետագայում՝ հասել 12-ի։ Այս դատական գործընթացում ապացուցվում է պատասխանատու քարտուղարների և լիազորներիմեղավորությունը Թուրքիան պատերազմի մեջ ներքաշելու, տեղահանություններ, կողոպուտներ,կոտորածներ կազմակերպելու, ինչպես նաև անօրինական առևտրային և այլ տիպի գործարքներիկնքման ճանապարհով երկիրը թշվառ կացության մատնելու մեջ։ 1920 թ. հունվարի 8-ին հրապարակված դատավճռի համաձայն` մեղադրյալներից Կաստամոնուիպատասխանատու քարտուղար Հասան Ֆեհմին և Բոլուի պատասխանատու քարտուղար Միդհադինդատապարտվում են 10 տարվա տաժանակիր աքսորի, իսկ Մանիսայի պատասխանատու քարտուղար Ավնի բեյի համար սահմանվում է 9 ամսվա ազատազրկում։ Երրորդ ռազմական արտակարգ ատյանում՝ 1919-1920 թթ., քննվեցին Յոզղաթի, Տրապիզոնի,Բյոյուք Դերեի և Խարբերդի տեղահանության ու կոտորածների կազմակերպիչների և կատարողներիգործերը3։ Յոզղաթի դատաքննությունն առաջինն էր հայերի ջարդերի մեղադրանքով հարուցված դատականգործերի շարքում։ Այն սկսվեց 1919 թ. փետրվարի 5-ին և տևեց մինչև ապրիլի 7-ը։ Համաձայն ապրիլի8-ին կայացած դատավճռի՝ ամբաստանյալներից Բողազլյանի կայմակամ Քեմալը դատապարտվել է1 Սարուխանյան Տ., Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում և Մեծ Բրիտանիան (1915-1918թթ.), Երևան, 2005,էջ 87։ 2 Հովհաննիսյան Ն., էջ 27։ 3 Հովհաննիսյան Ն., էջ 27։ մահվան, իսկ ժանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար Թևֆիկը` 15 տարվա տաժանակիրաքսորի1։ Տրապիզոնի դատավարությունն ընթացել է 1919 թ. մարտի 26-ից մինչև մայիսի 20-ը։ Մայիսի 22ին կայացված դատավճռով՝ հարյուրապետ Թևֆիկը դատապարտվել է 10 տարվա տաժանակիր աքսորի։ Մյուս մեղադրյալների նկատմամբ դատաքննությունը շարունակվել է։ Բյոյուք Դերեի դատավարությունն սկսվել է 1919 թ. մարտի 23-ին և տևել մինչև մայիսի 24-ը։ Համաձայն 1919 թ. մայիսի 24-ի դատարանի որոշման՝ Բյոյուք Դերեի ոստիկանապետ Աբդուլ Քերիմըդատապարտվել է 1, իսկ Բաքերի խանութպան սալոնիկցի Ռեֆիք բեյը` 2 տարվա ազատազրկման։ Մյուս մեղադրյալներն արդարացվել են։ Մամուրեթ-ուլ Ազիզի կամ Խարբերդի դատավարությունն սկսվել է 1919 թ. Հուլիսի 28-ին և տևելմինչև 1920 թ. հունվարի 10-ը։ 1920 թ. հունվարի 13-ին հրապարակված դատավճռի համաձայն՝ հակահայկական «Հատուկ կազմակերպության» («Թեշքիլաթը Մահսուսե») հիմնադիր Բեհաէդդին Շաքիրը հեռակա կարգով դատապարտվել է մահվան, իսկ Ռեսնելի Նազըմը՝ նույնպես հեռակա կարգով15 տարվա տաժանակիր աքսորի։ Դատարանը մյուս մեղադրյալներին անմեղ է ճանաչել։ Երիտթուրքական դատավարության երրորդ փուլն ընդգրկում է բուն դատավարությունը և երեքռազմական արտակարգ ատյանների արձակած դատավճիռները2։ Հիշյալ դատավարությունների ընթացքում բացահայտվել են բազմաթիվ հանցագործություններիմանրամասներ, որոնցից էին կանանց, անչափահաս երեխաներին և ծերերին տեղահանության ենթարկելու, քարավանները գոյության անհրաժեշտ պայմաններով չապահովելու, ինչպես նաև նրանց դիմադրության ամենափոքր իսկ հնարավորությունը բացառող փաստերի հիմնավորումները։ Հետաքննությունը պարզում է նաև, որ բանտերից ազատ արձակված հանցագործներից կազմվել էին «ԹեշքիլաթըՄահսուսե» և «Թեշքիլաթը Գեդիդա» անվանումներով զինված հրոսակախմբեր, որոնք նախատեսվածէին հայերին տեղահանության ժամանակ ոչնչացնելու համար։ Համաձայն թուրք սոցիոլոգ Թաներ Աքչամի հաղորդած տեղեկությունների` Հայոց ցեղասպանության իրականացման մեխանիզմներն ու կառույցներն ստեղծվել են դեռևս 1914 թ. օգոստոսի 2-ին, երբ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի հատուկ ժողովում որոշվել էր ստեղծել «Թեշքիլաթի մահսուսեն»(Հատուկ կազմակերպություն), որը գործելու էր Պաշտպանության նախարարության կազմում և դառնալու էր հայերի ոչնչացման հիմնական և կործանիչ ուժը3։ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի փաստաթղթերից մեկում Էրզրումի վալի Մյունիր բեյը հայտնում է. «Քըղիի ճանապարհով Էրզրումիցուղարկված հարուստ հայերի քարավանները, հարձակման ենթարկվելով Բեհաէդդին Շաքիր բեյիկազմած հրոսակախմբերի և դերսիմցիների կողմից, կոտորվել են, իսկ նրանց ունեցվածքը` կողոպտվել»4։ Դատաքննության ընթացքում անդրադառնալով կողոպուտների թեմային` թուրքական իշխանությունները պնդում էին, թե իբր տարհանված բնակչության գույքն ու ունեցվածքը, գտնվելով պետության անմիջական վերահսկողության ներքո, հետագայում վերադարձվելու են իրենց օրինական տերերին։ Տարաբնույթ փաստաթղթերի հետազոտությունները, սակայն, մեզ հիմք են տալիս հաստատել հիշյալ պնդումների անհեթեթությունը։ Ահա թե ինչպիսի բնորոշում էր տվել իր գործընկերներին նախկին իթթիհադական Մեվլան ԶադեՌըֆաթը։ «Նրանց սնունդը` մարդկային մարմիններ, խմածը` արյուն-արցունք, շնչածը` վառոդի ծուխ,«արդարությունը` կախաղան, եղբայրությունը` տարագրություն, հավասարությունը` սպանություն,ազատությունը` բանտ։ Նրանք ավելի քանդեցին, քան շինեցին, մեռյալների ոսկորներով ապարանքներշինեցին։ Նրանց կարդացածը միայն մահավճիռներ էին, գրածը` պատերազմական հրահանգներ, իսկծրագրերը` դավադրություն և ընդհանուր ջարդ»5։ Պահպանված ֆրանսիական և հայկական աղբյուրների համաձայն` դատարանում իթթիհադականներին մեղադրող կողմ էր հանդես եկել նաև Մուսթաֆա Քեմալը, իսկ երբ հայտնի էին դարձել երիտթուրքերի՝ նրա նկատմամբ կատարած մահափորձի հանգամանքները, նա հայտարարել էր. «պիտիկոտորեմ բոլորը և պիտի ջնջեմ իթթիհադի բոլոր անդամներին։ Այս կուսակցությունն է, որ իր տխուրքաղաքականության պատճառով կոտորել տվեց և տեղահան արեց 1 միլիոն քրիստոնյաների»6։ Հարկ է ընդգծել, սակայն, որոշ թուրք գործիչների և պաշտոնյաների ոչ միայն խիստ բացասականվերաբերմունքը երիտթուրքերի մահակործան ծրագրերին, այլև հրաժարումը՝ կատարել ղեկավար1 Անումյան Մ., էջ 87։ 2 Հովհաննիսյան Ն., էջ 27։ 3 Սարուխանյան Տ., էջ 47։ 4 Փափազյան Ա., Հայերի ցեղասպանությունը՝ ըստ երտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի, Երևան, 1988, էջ 177։ 5 Կիրակոսյան Ջ., Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ, գ. II, Երևան, 1983, էջ 225;6 Նույն տեղում, էջ 179։ կառավարության` «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի՝ հայ ժողովրդին տեղահանելու և կոտորելու գաղտնի հրամանները։ Այսպես, 1919 թ. մեծ վեզիր Դամադփաշան դատապարտել է իթթիհադականների որդեգրած ոճրածին ծրագիրը. «Ես իմ առջև նպատակեմ դնում փաստերը ձեռքիս ցույց տալ ամբողջ աշխարհին, թե ում վրա է ընկնում իսկական պատասխանատվությունն այդ սարսափելի հանցագործությունների համար»,- հայտարարել էր նա1։ Թուրքական դատական ատյաններում դատվածների նկատմամբ մահավճիռների՝ մեծամասամբհեռակա կարգով կայացումը պատճառ հանդիսացավ վերջիններիս օրինական որոշումների կայացմանդերի ստանձնումը հայ վրիժառուների կողմից։ 1921-1922 թթ. «Նեմեսիս» գործողության շրջանակներում ահաբեկման ենթարկվեցին Թալեաթը, Ջեմալը, Էնվերը, Շաքիրը, Սայիդ Հալիմը և Ազմին։ Արդի թուրքական կառավարության կողմից հիմնախնդիրները շրջանցելու, պատմական փաստերնու իրողությունները ժխտելու դիրքորոշումը նշանակում է խուսափել քաղաքակրթական պատասխանատվությունից, ինչը հղի է միանգամայն իրական քաղաքակրթական անկասելի հետևանքներով։ Նելլի ԲաղդասարյանԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ Ստամբուլի իրավական ատյաններ, երիտթուրքերի դատավարություն, ԹուրքիայիՀանրապետություն, Հայոց ցեղասպանություն, ճանաչում և դատապարտում։

Այսպիսով, 1919-1921 թթ. Ստամբուլի իրավական ատյաններում 63 դատական գործերի ուղեկցությամբ երիտթուրքերի գործի քննությունը և համապատասխան իրավական պատիժների սահմանումը խոսում է պատմության ընթացքում թուրքական կառավարության կողմից մեկ անգամ արդեն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման մասին։ Ներկայումս ինչպես վկայում է անվանի հայ պրոֆեսոր Ն. Հովհաննիսյանը` ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետությանը մնում է միայն եղելության վերաճանաչման խնդիրը։

ԻՏԵԼԻՍ ՀՈՒԼԻՍԻ «ԱՄԵՐԻԿՅԱՆ ԵՐԱAMՆ» JOՈՆ ՍՏԱՅՆԲԵԿԻ ՆՈՎԵԼՈՒՄ «ՍՏԱՆԻ ՁՄԵՌ» Հորաքույր Իթանի Դեբորայի նվեր-թալիսմանը նշանավոր տեղ է գրավում վեպում: «Թալիսմանը քոնն է, պատկերը նշանակում է այն, ինչ դու ես ակնկալում դրանից», - ասում է Դեբորա մորաքույրը: Թալիսմանը նաև ժպտացող լուսնի համար է, որը փակում է Էլենը ՝ Էթենի դուստրը, ով ամեն օր գրկում է թալիսմանը: Տարին նոր օր է տալիս, իսկ օրը ՝ նոր լուսաբաց: Այս խոսքերով Իթանը սկսում է իր օրը Easterատկին ՝ Քրիստոսի մահացած միակ օրը: Հարստանալու, բարոյապես մեռնելու, հարություն առնելու, ջրի ալիքների մեջ վերածնվելու միտքը զուգահեռվում է ինչ-որ ոչնչացված մարդու պատկերով, որը փորձում է ստեղծել ինչ-որ այլ բան ՝ դրանով իսկ վերականգնելով իր մեջ հավասարակշռությունը: Էթիենն ամեն օր դուրս է գալիս իր հարմարավետության գոտուց ՝ մտքում կրկնելով «Աստված իմ, ինչու՞ ինձ թողեցիր» արտահայտությունը: Եվ վերադառնալով իրականություն: Նա անընդհատ փախչում է իրականությունից, վերադառնում է անցյալ ՝ գնալով Հին նավահանգիստ, որտեղ, ինչպես նշում է, գնում է միայն հնարավոր փոփոխությունների ժամանակ: Նա գնաց այնտեղ ՝ բանակ գնալու, Էլենի ծննդյան օրը ամուսնանալու Մերիի հետ: Վեպում հերոսին ամենից շատ «օգնում» է կախարդ Մարջը, ով, կանխատեսելով իր ապագան, միակ մարդն է, ով գիտի, թե ինչ է կատարվում Իտենիհեի հետ: Ուշագրավ են նրա խոսքերը. «Դուք նման եք ցուլի, որը մատադոր աշխատելուց հետո փորձում է սպանել այն, ինչ այլեւս գոյություն չունի իր դիմաց» [1]: Ամեն ինչ արդեն որոշված ​​է: Այս անգամ նույնիսկ հին նավապետը չի օգնում Iten- ին: «Ինքներդ որոշեք: Այն, ինչ մեկի համար օգտակար է, վնասակար է մյուսների համար, և անհնար է նախապես կանխատեսել: «[1] Ստայնբեկի վեպի հիմքում ընկած է «Կորած սերունդը» ՝ մարդիկ, ովքեր անցել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սարսափները: Դա կորած սերնդի ներքին աշխարհն է ՝ վարակված անտեսանելի, բայց որոշակի հիվանդությամբ: Պատերազմը սովորեցնում է մարդուն սպանել, վերացնում է արժեքային համակարգի սահմանները, սպանում կյանքի իմաստը: Սթեյնբեքը կարծում է, որ «ամբողջ պատերազմը մարդու ՝ որպես ռացիոնալիստի, ձախողման ախտանիշ է»: Նրա վեպում կան պատերազմից փրկված երկու հերոսներ ՝ Դեննի և Իտեն, ովքեր երկուսն էլ կարծես մեռած են ՝ իրենց մի մասը թողնելով անցյալում: Նրանք կորցրել են կյանքի իմաստն ու հետաքրքրությունը: Եվ ինչպե՞ս վերադառնալ կյանքին պատերազմից հետո, եթե պատերազմը կլանում է մարդու ամենաուժեղ զգացմունքները, որ նա ի վիճակի է ապրել: Դենի Թեյլորը ասում է Իթանին. «Դուք նույնքան հաշմանդամ եք, որքան ես, բացառությամբ, որ մենք խեղված ենք տարբեր ձևերով»: Պատերազմից հետո Էթենը ընտանիք ստեղծեց, քանի որ Օրկինը հավատարմորեն սպասում էր իր վերադարձին, երեխաներ ունեցավ, աշխատում էր կրպակում, ոչ սիրում էր իր գործը, ոչ էլ ատում: Նա իր կյանքն ապրում էր մեխանիկորեն, օրեցօր: Հավանաբար այդպես էր, որ Էթյենի կյանքը կշարունակվեր մինչև իրեն հատկացված ժամանակի ավարտը, եթե նրա կյանքի անդորրը չխաթարվեր շրջակա միջավայրի և հասարակության կողմից ՝ ստիպելով նրան դուրս գալ իր «հարմարավետության գոտուց» և ավելին անել, քան նա ուզում էր կամ պետք էր: Այս ժամանակահատվածում հերոսին բախվում է իր բարոյական արժեքների վերագնահատումը, ընտրությունը դրանց ոչնչացման կամ վերափոխման, իրանական անտարբերության և շրջակա միջավայրի համառության բախման կիզակետում: Պատահական չէ, որ վեպի վերնագիրը ՝ «Մեր դժգոհության ձմեռը», վերցված է Շեքսպիրի «Ռիչարդ III» պիեսից, որտեղ հերոսը ձգտում է ավելին ունենալ ՝ վերացնելով ճանապարհին հանդիպող բոլոր մարդկային, ոչ մարդկային խոչընդոտները: , բարոյապես ընկնելով: Շտայնբեկը ներկայացնում է իր հերոսի շրջապատող իրականությունը, նրա հոգեվիճակը, դրան հանգեցրած պատճառները, իրականությունը, որին չի մասնակցում նրա էությունը, հոգու հանգստության որոնումը: Այս միջավայրը օրենքներ է թելադրում, կարծրատիպեր պարտադրում, երեք Իտենի հետ կապված երեք հիմնական հանգամանք նրան ստիպում է գործել ՝ զոհաբերելով իր թանկարժեք անտարբերությունը, պատերազմից հետո մեկ անգամ ևս արթնանալու «Մարդուն» հատուկ դևը: Սա, սակայն, Իտենեն միայն ընկալում է որպես սատանա, քանի որ մնացած բոլորը հաշտվել են «նոր օրենքների» հետ: Իտենում պայքարում է հնի և նորի միջև: « Երեք տանջողները ուրբաթ օրվանից պտտվում են Իտենի շուրջ ՝ կողմնորոշելով իրենց մտքերը: Մի անգամ հարուստ լինելու, հասարակական պաշտոն զբաղեցնելու հիշողությունը տանջում է Իտենին: Այս գաղափարի խորհրդանիշը գեղեցիկ «Ադլերն» է ՝ նավը, որը ժամանակին պատկանել է նրա հորը, բայց այրվել է անհայտ եղանակով », - Իթենը կասկածում է, որ դա արվել է ինչ-որ ստոր պատճառներով: Հին նավահանգիստը կապված է «Ադլեր» նավի խորհրդանիշի հետ, որտեղ Իտենն իր մտքերով գնում է բաժանվելու: Այդ խորտակումը նշանակում է Իթենի հոր պարտությունը: Բացի անիմաստ պատերազմներից, որոնցում մարդը մասնակցում է առանց նպատակի և ցանկության, պարզապես «իր պարտքը կատարելու» համար, կան անձնական պատերազմներ: Եթե ​​դուք պատերազմ եք մղում, որը քոնը չէ, որտեղ մտադրություն չունեք պաշտպանելու ձեր տունը, ձեր ընտանիքը, ձեր հայրենիքը (իսկ Իտենը ներգրավված էր հենց այդպիսի պատերազմի մեջ), դուք ցանկացած արդյունքի կհաղթվեք: Սակայն անձնական պատերազմում հոր պարտությունը իր հետքն է թողնում նրա որդու և ապագա սերունդների վրա: Վեպում «Գեղեցիկ Ադլերի» պատմությունը ընտանիքում դարձավ առասպել, որը մահվան խորհրդանիշ է, քանի որ եղածը դառնում է առասպել: Այս պատմությունը դեռ կպատմվի և կհիշվի սերնդեսերունդ, քանի որ աշխարհը շարունակում է հիշել համաշխարհային պատերազմները: Ընտանիքի անդամների ավելի լավ ապրելու ցանկությունը նաև որոշակի փոփոխություններ է մղում Իտենում: Եվ Իթենի կինը ՝ Մերին, և երեխաները ՝ Էլենը և Ալլենը, տարբեր զրույցներում բարելավման իրենց ցանկությունն են հայտնում: Իր ցանկությունները արտահայտելիս ՝ Մերին նշում է երկու իմաստ ՝ «գնել նոր վարագույրներ», որի դեպքում փողը անհրաժեշտություն է ՝ արժանապատիվ կյանք վարելու համար, պահիր «գլուխդ բարձր պահիր», ինչը ցույց է տալիս փողի առանձնահատկությունը ՝ հեղինակություն ստեղծելու համար: Այս մասին գրում է Ստայնբեքը: «Փող ունեցող մարդու հեղինակությունը գնահատվում է նույնքան բարձր, որքան բուն դրամը»: [5] Մենք ավելի լավ ապրելու այս ցանկության մեջ մեկ այլ հանգամանք էլ ենք տեսնում: Մերին ու նրա երեխաները ձգտում են ավելի լավ կյանքի, քանի որ նրանք «կորած սերնդի» անդամ չեն: Իթանի նման ՝ նրանք անցյալում չեն թողել իրենց մի մասը: Եթե ​​դու ապրում ես ներկայում, ընդունում ես ներկա ձևի փիլիսոփայությունը, ապա պետք է աստիճանաբար վարակվես «ամերիկյան երազանքով», ընդ որում ՝ «ամերիկյան երազանքով», որը պահանջում է հնարավորինս շուտ հարստանալ, հաջողության հասնել, գտնել ձեր տեղը հասարակության մեջ: Այնուամենայնիվ, մարդիկ, ովքեր տարված են «ամերիկյան երազանքով», հաճախ մոռանում են, որ փողը չի բուժում հիվանդությունները, դա միայն փոխում է սինդրոմը: Հասարակության սպասելիքները հերոսից մեծ նշանակություն ունեն Իտենիհայի համար: Բոլորը կարծում են, որ Իթենը խելացի է, աշխատասեր, վերջապես լավ մարդ և ունի բոլոր իրավունքներն ավելի լավ ապրելու համար: Տարբեր մարդիկ պարզապես հանդես են գալիս առաջարկներով ՝ հավատալով, որ նա «ստեղծվել է սովորական վաճառող չլինելու համար»: Եվ ինքը ՝ Իթանը, վճռական քայլեր անելուց հետո, նկատում է, որ միստր Բիգերսը, Բեյքերն ու մյուսները սկսում են հարգալից վերաբերվել իրեն ՝ նույնիսկ իմանալով, որ նա Մարուլոյի դավաճանն է ՝ Դենիի մարդասպանը: Նրանց հարգում են, քանի որ Իտենը խաղադաշտ է մտնում որպես խաղացող, որը լավ տիրապետում է բիզնեսի օրենքներին, ունակ է այդ օրենքներն օգտագործել իր օգտին: Այս հանգամանքներին, Iten- ի դեպքում, ավելացնում է կնոջ մտերիմ ընկերուհի Մարջի Յանգ-Հարթի քարտային կանխատեսումը, որ նա պատրաստվում է հաջողության հասնել: Այս գուշակությունը հայտնվում է որպես մաշկափոխող օձի խորհրդանիշ: Այս առիթով Իթենն ասում է. «Ես չգիտեմ ՝ ​​ով ում թիկունքում է ՝ գուշակություն դեպի ճշմարտություն, թե՞ ճշմարտություն ՝ գուշակություն»: [5] Այն խորհրդանշում է և Իտենը, և աշխարհը, պարադոքս, որով Իթենը պայքարում է պարադոքսալ աշխարհում: Ավելին, կարելի է ասել, որ յուրաքանչյուր մարդ և՛ հին է, և՛ նոր, ինչպես արտացոլվում է տան միջոցով (cid): 0) Նոր Բեյթաուն - «հին քաղաք»: Դենին հավատարիմ է մնում իրեն, մինչ Իթանը կրկին հայտնվում է պարադոքսի մեջ ՝ մենակ մնալով կյանքում: Իթանը դառնում է իր երազում տեսած հրեշը ՝ կտոր-կտոր անելով եղբորը, և այստեղ արթնացնում է հրեշին, որը նրան արթնացրեց պատերազմի դաշտում: Այստեղ Էթենը ապացուցում է Ստայնբեկի տեսությունը, որ «ամբողջ պատերազմը մարդու ՝ որպես խելացի արարածի, ձախողման ախտանիշ է»: «Կորած սերնդի» միայն երկու կենդանի մնացած անդամներից մեկը ի վերջո մահանում է, մյուսը ինտեգրվում է նոր կյանքի ու նոր օրենքների մեջ: Մեկը հավատարիմ է մնում իր «մաշկին», մյուսը փոխում է այն, դժվար է ասել, թե ով է շահել: Պարտվողը Իթանն էր, քանի որ եթե նրան շնորհվում է հաղթանակ նոր սոցիալական և բարոյական օրենքով, ապա հին օրենքը դատապարտում է նրան, և նա հավատում էր հինին, բայց Դենին, ամեն դեպքում, պարտվեց, քանի որ մահացածն այլևս չկա ի վիճակի է անել ինչ-որ բան, մինչդեռ Իթանը դեռ կարող է «փոխվել»: Էլենը և Ալենը երկու բևեռներում են: Էլենը ավելի շատ կապված է զգայական աշխարհի հետ, նա կրում է իր մեջիզմը, ապրում է իրականությունից կտրված իր աշխարհում, որի լավագույն ապացույցը քնկոտությունն է: Լինելով էպիլեպտիկ, Էլենի էության մի մասը, Իթանի նման, գտնվում է մեկ այլ վայրում, մեկ այլ աշխարհում, որի բարոյականության անբարոյականությունը դեռ չի խառնվել, որտեղ օրենքները տարբեր են, որտեղ Էլենը ժպտում է փակ աչքերը: Մինչդեռ Ալլենը իր ժամանակի տիպիկ ամերիկացի է, որը կարող է խաբել խմբագրակազմին հաջողության հասնելու համար, որը հակված է խղճի խայթոցին, մի քայլ, որը Էլենին համարում են նենգ: Նա չի ցանկանում հոր հետ աշխատել կրպակում, նա ուզում է հարստանալ և միանգամից ճանաչվել ՝ առանց մեծ ջանքերի: «Բոլորն էլ դա անում են», - ասում է Ալլենը: նա արդեն կայացրել է իր որոշումը: Այս ամենը նկատելով իր երեխաների մոտ ՝ Իթանը զգում է, որ իր պաշտպանության կարիքն ունի Էլենը, ով այս հասարակությունից և ժամանակից դուրս է: Վեպում մեծ տեղ են գրավում աստվածաշնչային խորհրդանիշները: Այսպիսով, այն օրը, երբ Էթյենը հարստանալու միտք ուներ, Easterատիկն էր, միակ օրը, որը, մորաքույր Դեբորայի խոսքով, «Քրիստոսը մեռավ»: Մորաքույր Դեբորան Էթիենին էր փոխանցել այն համոզմունքը, որ Քրիստոսի հարությունը տեղի չի ունեցել երկու հազար տարի առաջ, այլ այսօր բոլորի մեջ: Էթանը մահանալու և վերածնվելու օրն էր, նա բարոյապես մահացավ, բայց նա վերածնվեց ՝ վեպի վերջում ջուրը ցատկելով, որից նա ստիպված էր մաքուր դուրս գալ ՝ Էլենին փոխանցելու այն, ինչ նա իր դստեր համար է: , Քարե թալիսմանը հույսի և հավատի խորհրդանիշն էր: Մորֆիի հետ զրուցելիս նա Իտենասում է: «Ես լսում եմ այդ բառերը և դրանց մեջ մենակության այդպիսի զգացողություն կա»: Lama sabach thani »(Աստված իմ, ինչու՞ ինձ թողեցիր): Այս տողերը բազմիցս են կրկնվում 20-րդ դարի մոդեռնիստական ​​գրականության մեջ: Ինչու է հերոսը մենակություն տեսնում այդ բառերի մեջ: Թերեւս դա այն պատճառով է, որ նա զգաց, որ իրեն լքել է աստվածայինը: «Ամերիկացի» կոչվելու հարցը վեպում առանցքային է: Դանիի համար դատարանը նկուղ է, որտեղ նա ապրում էր մանկության տարիներին, Էթյենի համար ՝ հինավուրց նավահանգիստը, որտեղ գտնվում են «Գեղեցիկ Ադլերի» մնացորդները, Մարգինալը Բեյթաուն կղզու վրա, Մարուլլոն կարոտում է Իտալիան, և միայն Մերին չի կանգնում այս հարցը: Նա միակն է, ով թքած ունի ապաստանի խնդրի վրա: Նա քնում էր ամեն երեկո ժպիտը դեմքին ՝ տան մեջ իրեն հանգիստ զգալով: Էթյենը կնոջ մտահոգությունը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ. «Իմ կարծիքով, գաղտնիքը հետևյալն է. Իմ Մերին համոզված է, որ հավերժ կապրի, կամ որ նա մի կյանքից մյուսը կտեղափոխվի նույնքան հեշտությամբ և հանգիստ, որքան ապրում է օրվանից: այս երեկո. Նա դրան հավատում է նույնքան, որքան շնչում է, բնականաբար, առանց մտածելու: Եվ այդ պատճառով նա շտապելու տեղ չունի: կարելի է «քնել», հանգստանալ, «ժամանակավորապես կտրվել գոյությունից» [1]: Վեպում բոլորը շտապում են, բոլորը ցանկանում են ինչ-որ բանի հասնել, ավելիին հասնել, այդ վազքն անվերջ է, քանի որ տիեզերքն անվերջ է, մեր ցանկություններն ու երազանքները ՝ անվերջ: Սթեյնբեքի վեպը ցույց է տալիս «ամերիկյան երազանքի» անկումը, այն փոփոխությունը, որը ժամանակի ընթացքում կրում է այս ընկալումը: Եթե ​​նախկինում հավասար հնարավորությունները յուրաքանչյուրի երազանքն էր ՝ ստեղծելու իր կյանքը, հասնելու իր ցանկությանը սեփական գործի միջոցով, ապա այդ ընկալումը փոխվեց ՝ վերածվելով մրցավազքում հաղթելու կատաղի ցանկության, որտեղ այլոց ազատությունները հնարավոր չեն, կա միայն «ես» -ը, որը մյուսին ծանրաբեռնում է ցանկությունները բավարարելու համար: , Ագահության և ծուլության այդ ոգին, այնուամենայնիվ, առկա է և առկա է բոլոր ժամանակներում, որի մասին Սթայնբեկը գրում է. «Ահ, ծովահենության օրերն անցել են, բայց ոգին, ինչպես թվում է, դեռ ապրում է մինչ օրս: - Ի՞նչ ոգի: - Անվճար վաստակ ՝ առանց որևէ բան անելու: Հարստանալ առանց ջանքերի »[1]: Ահա թե ինչ է ասում Իթանը իր որդուն ՝ Ալենին, ով ցանկանում է հաղթել «Ես սիրում եմ Ամերիկան» թեմայով շարադրությունների մրցույթում և շահելու համար ոչ պատշաճ միջոցներ է օգտագործում: 0) պատճենում է հայտնի մարդկանց ելույթներից և բառերից: Հեղինակը այս հաղթանակի անցողիկությունը ներկայացնում է Ալենի պարտությամբ, որը, սակայն, չի նահանջում իր ընտրած ուղուց ՝ ասելով. «Մի մեծ բան: Բոլորն էլ դա անում են: Մեկը բախտավոր է, մյուսը ՝ ոչ: »[1] «Ես սիրում եմ Ամերիկան» էսսեի թեման երգիծական է, քանի որ մասնակիցները ցանկանում են դրամական պարգև, հեռուստատեսություն ունենալու առավելություն և այս ցանկությունները, որոնք մղում են գրելու, այլ ոչ թե սերը Ամերիկայի հանդեպ: Արդյո՞ք կրպակը Մարուլո և Դենին իր ընկերոջ երկիրը սեփականություն դարձնելը հանձնելը այն չէ, ինչ «բոլորը անում են», ինչպես ասում է Էթյենի որդին ՝ Ալլենը: Այս քայլերը կատարելուց առաջ Իթենը մտածում էր ամեն ինչի մասին: Այս ծրագիրը նա կազմեց, երբ իր կրպակի հաճախորդներից մեկը պատմեց նրան բանկ թալանելու հետագա քայլերի մասին: Ի վերջո, Դենի երկիրը նա էր, ով նրան նույն կամ մոտավորապես նույն առաջարկն էր անում խմիչք գնելու համար, և եթե Դենին կարողանար ուժ գտնել ՝ բուժելու Էթյենի պարտքը, ապա Իթանը ուրախ կլիներ դրա համար, հակառակ դեպքում եթե նա հող չստանար, մեկը կստանար: Մյուսը, ավելին `Դենին ավելի շատ գոհ կլիներ, եթե ինքը լիներ: Ինչ վերաբերում է Մարուլլոյին, ապա նա ապօրինի եկավ Ամերիկա ՝ արդեն իսկ խախտում թույլ տալով: Իրականում, Իթենը ոչ մեկի համար ստոր չէր: Այնուամենայնիվ, «հասարակությունը» կամ այն ​​երկիրը, որը ցանկանում էր իրենը լինել, որը Իթենի ձեռնարկած քայլերից առաջ նրան հորդորում էր հետևել բիզնեսի նոր օրենքներին, չի հապաղում նախատել ՝ հիշեցնելով բարոյականությունը, երբ Իտեն օգտագործում է այդ օրենքները իր դեմ: , Քանի դեռ պարոն Բեյքերին հարկավոր էր, որ Էթենը իրենից ցածր դիրքում լիներ, Բեյքերը նման քայլերը անբարոյական չէր համարի, մինչդեռ երբ իրավիճակը պարզվի, որ Իթանը պետք է ստանար բաժնետոմսերի 51% -ը, Բեյքերը փորձում է ազդել իր խղճի վրա: Ամերիկյան երազանքը մարդու դեմ մրցակցություն և խաբեություն սերմանելու նպատակ չուներ: Ընդհակառակը, այն հետապնդում էր ազատության, բոլորի համար հավասարության գաղափարի հաստատումը: Գաղափարը, անցնելով մարդկային էության պրիզմայով, դադարեց լինել պարզապես գաղափար, որպեսզի մարդը կարողանա օգտագործել այն, «մարդացավ», ներառյալ մարդկային բոլոր ցանկությունները, մութ ու մութ ցանկությունները: Այժմ ամերիկյան երազանքն ունի երկու ՝ իրական և կատարյալ, կեղծ և մարդկային դեմքեր, որոնք պարզապես իրականի արտացոլումն են ժայռի պատին: Գաղափարը և իրականության մարմնացումը կշարունակեն հակադրվել միմյանց, ինչպես մարդու և Աստծու էություններն են հակադրվում միմյանց, մինչև մարդկությունն ամբողջ մաքրությամբ և պարզությամբ ներծծի, թե ինչպես է գաղափարը կլանում մարդուն, որպեսզի գոյություն ունենա իրական աշխարհում: Այն պահից, երբ Իթանը մտածեց, որ կցանկանար, որ իր անունը գրվեր ոսկե տառերով, ինչպես պատերազմի զոհերն էին գրում, նա սկսեց կիսամեռ ապրել: Եվ այն պահին, երբ նա հրաժարվեց ինքնասպան լինել, նա որոշեց շարունակել հին ու նոր խաղերը: Նա զոհաբերեց իրեն ՝ թալիսմանը, հույսը ՝ իր դստերը նոր սերնդին փոխանցելու համար: Երբ Քրիստոսը մահացավ և հեռացավ մարդկային մարմնից, այնտեղ մնաց Հիսուսի հոգին, այն մարդը, որը զրկված էր աստվածայինից: Այնուամենայնիվ, Քրիստոսը հարություն առավ, և մինչ օրս նրա կյանքը վառ է պահում դրախտի, արդարության և փրկագնման հույսը: Եթե ​​մենք հավատում ենք այս տեսությանը, յուրաքանչյուր մարդ, ներառյալ Աստծո Որդին ՝ Ադամը, պետք է անցնի մարդու համար նախատեսված բոլոր փուլերը, որպեսզի վերափոխվի աստվածային էության ՝ Քրիստոսի: երկինք, օձ, կին, խնձոր, մեղք… Իտենին առաջարկվում է համտեսել խնձորը, և նա համտեսել է այն: Նա մեղք է գործում, բայց վերջում դառնում է Քրիստոս, նա, ով մոռանալով իր «ես» -ի, ապրելու ցանկության բացակայության մասին, հույս է բերում հաջորդ սերնդին: Իթենը մտածում է ոչ թե նահատակության, այլ խաչված սոսկալի մենության մասին: Վեպում բոլորը ցանկանում էին ապրել օրիորդ Էլգարի նման, ժամանակից դուրս, անվերջ ներկայում, որը երբեք չի դառնում անցյալ: Վեպի քննությունը կարող է ավարտվել Iten- ի մտորումներից մեկով: «Աշխարհն ունի իր ձեղնահարկ, որտեղ կուտակված են շատ հին« հրաշալի բաներ », որոնք մենք չենք ուզում ունենալ մեր աչքի առաջ, բայց« չենք համարձակվում նետել »: Lenգալով, որ իր հայրը կարող է չվերադառնալ, Էլենը խնդրում է իրեն տանել, բայց Էթյենը վերադառնում է հավերժական հիմքի վրա: Ոչ թե ցտեսություն, այլ մնասբար: Հրաժեշտը հնչում է մեղմ տխրությամբ և հույսով: Goodbye- ը խստորեն չի վերադարձվում: Իթենը չի հրաժեշտ տալիս կյանքին: «Աշխարհը լի է փլուզման մութ բեկորներով: Մեզանից յուրաքանչյուրն ունի իր կրակը, իր յուրահատուկ կրակը: «[1] Իթենը ինքնասպան չի լինում, նա որոշում է դուրս գալ ու ամուլետը հանձնել իր նոր սիրուհուն, «որպեսզի նա կրակ չմարի»: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Steinbeck J., Մեր հոգսերի ձմեռը, Երեւան, 1978, էջ 274, 356, 131, 368, 372.URL. https: //www.goodreads.com/quotes/tag/war (հասանելի է. 20.03.2018): [3] Williams K., Jesus Christ as the Reincarnation of Adam, URL: http: //www.neardeath.com/reincarnation/jesus/adam.html, (հասանելի է. 19.03.2018). ՈւՐԼ. http: //www.loc.gov/teachers/classroommaterials/lessons/american-dream/students/thedream.html (հասանելի է. 19.03.2018). ՈւՐԼ. http: //chrestomathy.cofc.edu/documents/vol1/patton.pdf (հասանելի է. 18.03.2018): Soghomonyan Amalia ԻՏԼԵՆ ՀՈՒԼԻՍԻ «ԱՄԵՐԻԿՅԱՆ ԵՐԱԱՆՔ» JOՈՆ ՍԹԱՅՆԲԵԿԻ ՆՈՎԵԼԸ «ՍՏԱՆԻ ՁՄԵՌ» Հիմնաբառեր. Պատերազմ, կորած սերունդ, ամերիկյան երազանք, աստվածաշնչային խորհրդանիշներ, դրախտ-օձ-օձ: ։

Սույն հոդվածում ներկայացված է Ջոն Սթայնբեքի «Մեր հոգսերի ձմեռը» վեպի գլխավոր հերոս Իտեն Հոուլին։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել պատերազմի կործանիչ դերին, կորուսյալ սերնդի և նոր օրենքների բախմանը։ Իտենի կերպարը վերլուծելիս հաշվի է առնվել մի քանի կարևոր հանգամանք՝ ժամանակին հարուստ լինելու հիշողությունը, հին նավահանգստի սիմվոլիկան, ընտանիքի անդամների՝ ավելի լավ ապրելու ցանկությունը և հասարակության սպասումները հերոսից։ Հոդվածում կարևոր տեղ են զբաղեցնում նաև աստվածաշնչյան խորհրդանիշները՝ դրախտօձ-կին-խնձոր-մեղք-Քրիստոս շղթայի տեսքով։

Նախաբան 1917 Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի տարածաշրջանի բարեփոխման և ազգային սահմանների գծման ամենալուրջ խոչընդոտներից մեկը գոյություն ունեցող վարչատարածքային միավորներն էին: Իրավիճակը հատկապես մտահոգիչ էր հայերի համար, քանի որ Անդրկովկասի 28 հայաբնակ նահանգներից միայն չորսն էին կազմում մեծամասնություն [3, p. 26], բայց նրանք տարածաշրջանում երրորդն էին թաթարներից և վրացիներից հետո, և շատ քաղաքներում նրանք կազմում էին մեծամասնությունը [1, 232]: Անդրկովկասի վարչական սահմանների փոփոխության ծրագիրը, որը հաստատվել է Պետրոգրադի ժամանակավոր կառավարության ներքին գործերի նախարարության կողմից ստեղծված հանձնաժողովի կողմից, քննարկվում է Անդրկովկասի առանձին կոմիտեի Վարչական սահմանների փոփոխության կոմիտեի կողմից, որի կազմում ընդգրկված են հիսուն ներկայացուցիչներ Անդրկովկասի երեք խոշոր ժողովուրդներից: [12] Վիճելի են համարվում Ելիզավետպոլի, Երևանի և Թիֆլիսի, atաքաթալայի, Կարսի և Բաթումիի նահանգները: Հանձնաժողովի նիստերում քննարկումներն անցել են տարաձայնություններով ՝ կտրուկ արտահայտվելով իրենց հայ «մահմեդական ներկայացուցիչների» շրջանում, ինչի պատճառով որոշվել է փոխել ծրագիրը: Այն բաղկացած է Ստեփան Իվանի Կամսարականից, հայ գյուղատնտեսից, ով ակտիվ մասնակցություն է ունեցել հայկական ծրագրի կազմմանը ՝ հիմնված ազգագրական, տնտեսական և աշխարհագրական սկզբունքների վրա: [4, թ. 199] Թեմայի ուսումնասիրությունն արդիական է այսօր ՝ հաշվի առնելով տարածաշրջանային իրողությունները, Ադրբեջանի կողմից արված հայտարարությունները և հայկական հողերի նկատմամբ նկրտումները: Հոդվածի հիմնական հիմքը Հայաստանի ազգային արխիվի և Վրաստանի կենտրոնական պետական ​​պատմության արխիվային չհրապարակված փաստաթղթերն էին: Նախարարական ծրագրի համաձայն, որը հիմնված էր Գորգ Խատիսյանի կողմից կազմված ծրագրի վրա [6, էջ 1-21], նախատեսվում էր ստեղծել հայաբնակ շրջաններից Ալեքսանդրապոլի, Երևանի, Գանձակի նահանգներ ՝ իրենց գավառներով [15 ], և SI Ըստ Կամսարականի կազմած ծրագրի [7, հ. 3], պետք է ստեղծվեր մեկ պետություն ՝ 15 գավառներով [8, հատ. 1-17]: Ստորև կներկայացնենք դրանցից յուրաքանչյուրի կազմը ՝ նախարարական ծրագրի համեմատությամբ [10]: Գյուղատնտեսական շրջանները, նահանգները, նահանգները, ոստիկանության շրջանները, գյուղական հասարակությունները, գյուղերը, շրջանները կվերցվեն որպես վարչատարածքային միավոր `նոր գավառների ձևավորման համար: 1. Քարավանատան գավառը պետք է ներառեր Երևանի նահանգի Նոր Բայազետ նահանգի ոստիկանության չորրորդ շրջանից correspondազախի գավառին համապատասխանող գյուղատնտեսական համանուն շրջանը, որը համապատասխանում էր 9ազախի նահանգին [9, 81]: թ 125] Սեմյոնովկա և Չիրչիրսկ գյուղի Չիբուխլի գյուղեր [8 9-10]: Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ ընդգրկվել են Կարավանսարա նահանգի Կոտիկենդ և Տատլիքենդ գյուղական համայնքները, որոնք այս ծրագրով միանալու են Kazakhազախստանի թաթարական գավառին [2: 153]: Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Քարվանասարայ գյուղը: Ձևավորվող Քարավանատուն նահանգի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 80 հազար 7, որից հայերը ՝ 63 հազար: (78%,) մահմեդականները ՝ 14 հազար (17%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 4 հզ. (5%) [8, թ 9]: Նախարարական ծրագրի համաձայն, Քարավանսարի նահանգը մտնելու էր 74 հազար բնակիչ ունեցող Գանձակի նահանգ, որից հայերը կկազմեին 61 հազար: (83%), մահմեդականները ՝ 9 հազար (11%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 4 հազար: (5,5%) [13]: 2. Գանձակի նահանգը, որը հայտնի էր որպես raրաբերդ-Գյուլիստան անունով, պետք է բաղկացած լիներ Ելիզավետպոլի և Երևանի նահանգների մասերից: Ելիզավետպոլի նահանգը պետք է ներառեր շրջաններ Ելիզավետպոլի Ջև Չանշիր նահանգներից [5, 48-49], որոնք կազմում էին Ուլու-rabարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանը [9, 81-82], ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Գեշտակի գյուղական համայնքը հանվեց Ուլու-rabարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանը և միացավ Նոր Բայազետ նահանգին, իսկ Նոր Բայազետ նահանգի ոստիկանության չորրորդ շրջանի ilիլ գյուղական համայնքին միացվեց Երջան նահանգից: Նահանգն ունենալու էր 135 հազ. բնակիչներ, որոնցից հայերը կկազմեին 79 հազար (60%), մահմեդականները ՝ 42 հազար: (31%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 13 հազ. (9%) [8, էջ 8-9]: Գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Ելիզավետպոլ քաղաքի հայկական առափնյա մասը: Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ Գանձակի նահանգը կունենար 114 հազ. Բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 67 հազ. (59%), մահմեդականները ՝ 29 հզ. (25%), օտարերկրացիները `18 հազ. (16%) [2 տարի 131]: 3. Շուշիի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշիի, Կարջագինի, geանգեզուրի նահանգներից: Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Շուշի քաղաքը: Նահանգն ունենալու էր 169 500 բնակչություն, որից հայերը ՝ 114 հազար: (67%), մահմեդականները ՝ 54 հզ. (32%), օտարերկրացիներինը `1500 (0,7%) [8, 8-9]: Նախարարական ծրագիրը նախատեսում է ընդհանուր 214 հազար բնակչություն, որից հայերը `88 հազար: (69%), մահմեդականները ՝ 38 հզ. (30%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր: (1%) [2,131]: 4. geանգեզուր անգ Theանգեզուրի գավառը ՝ Գերուսի կենտրոնը, այժմ ՝ Գորիսը, բաղկացած կլիներ panափանի գյուղատնտեսական շրջաններից: Նախարարական պլանի համաձայն, Թեմուր-Մուսկալինսկ, Դոնդարլինսկ, Շիխավենսկ, Խոջագանսկ, Մոլլա-Բուրանսկ, Ռաբանդսկ գյուղական համայնքները geանգեզուրի նահանգից պետք է տեղափոխվեին Կարիագինի թաթարական նահանգ, բայց Կամսարականի ծրագրի համաձայն ՝ նրանք պետք է մնային geանգեզուր գավառը: Նորաստեղծ նահանգում 7 Վիճակագրական տվյալներն ըստ բնօրինակների են: Բնակչությունը կազմելու էր 136,000 մարդ, որից 88,000-ը (66%) հայեր էին, 46,000 (33%) մահմեդականներ և 2000 (1%) օտարերկրացիներ: 8-9]: Ըստ նախարարական ծրագրի ՝ բնակչությունը 127 հազար էր, որից հայերը ՝ 88 հազար: (69%), մահմեդականները ՝ 38 հազ. (30%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր (1%) [2 131] 5. Նախիջևանի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Նախիջևանի, Նախիջևան և Օրդուբադ քաղաքների Նախիջևանի «Շարուր-Դարալագյազ» գավառներից: Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Նախիջևանը: Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ Նախիջևանի նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանի Կիվրա գյուղը պետք է միանար նորաստեղծ մարզին, իսկ Կամսարական նախագծի համաձայն ՝ Շարուրի նահանգին: Գավառում ընդհանուր առմամբ կլիներ 135 հազար, որից 57 հազարը `հայեր: (42%), մահմեդականները ՝ 77 հազար (57%), ոչ մուսուլմանները ՝ հազարավոր: (1%): [8, 8-9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, գավառի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 143 հազար, որից 58 հազար հայ: (41%), մահմեդականները ՝ 84 հազ. (58%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր (1%) [14]: 6. Շարուրի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Շարուր-Դարալագյազ, Երևան, Նախիջևան և Սուրմալու գավառներից: Շարուր-Դարալագյազ նահանգից Ալախլիի, Ենգիջինի, Յաջինի, eyեյվայի, Պուսյանի, Կարաբուժի ոստիկանության առաջին շրջանները ընդգրկվել են ոստիկանության առաջին շրջանում, Երևանի ոստիկանության չորրորդ շրջանից ՝ Սադարակ, Դավալու, Բուրուկին գյուղական համայնքներ / Ghaարախաչ մյուս թաղամաս Վեդիչայսկի մյուս մասը /: Նախիջեւանի նահանգից ոստիկանության առաջին շրջանի Կիվրագի գյուղական համայնքը նախարարական ծրագրի շրջանակներում պետք է մնար Նախիջեւան նահանգում: Արալիխ-Բաշքենդ, Արալիխ-Սուրբ-Օհան, Առատան, Լութլուղ, rabարաբեկլու և Էյմջա գյուղերը Սուրմալուի նահանգից ոստիկանության երկրորդ շրջանի Արալիխ գյուղական համայնքից: Գավառը կունենար 78 հազար բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 9 հազար: (12%), մահմեդականները ՝ 61 հազ. (78%), ագահները ՝ 8 հզ. (10%): [8: 8-9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, գավառի բնակչությունը կկազմեր 98 հազար, որից հայերը ՝ 18 հազար: (19%), մուսուլմանները ՝ 80 հզ. (81%) [2 թ. 134]: 7. Էջմիածնի նահանգը պետք է կազմվեր Էջմիածնի և Սուրմալուի գավառների մասերից: Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Սուրմալու նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանը պետք է միանար Էջմիածնի նահանգին առանց Կամսարի ծրագրի, առանց Ալիքուչակի գյուղական համայնքի, Կոշի գյուղական համայնքը չորրորդ նահանգից, Խոջա-Յարալու գյուղերից: Գավառը կունենար 183 հազար բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 130 հազար: (71.0%), մահմեդականները ՝ 47 հազ. (26.0%), օտարերկրացիները `6 հազ. (3.0%): [8, 8-9] Ըստ նախարարական ծրագրի, բնակչությունը կկազմեր 132 հազար, որից հայերը կկազմեին 95 հազար: (72%), մահմեդականները ՝ 36 հազ. (27%), օտարերկրացիները `հազարավոր, (1%) [2 տարի: 134]: 8. Նոր Բայազետ նահանգը պետք է կազմավորվեր Ելիզավետպոլի նահանգի shանշիրի, Երեւանի նահանգի Երջանի, Նոր Բայազետի, Շարուր-Դարալագյազգավարների և Նոր Բայազետ քաղաքների մասերից: Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, ilիլը կորցրեց գյուղական համայնքը, որը պետք է անցներ Քարավանատան և Գանձակի նահանգներ, բայց նրանց միացան Գանշակի գյուղական համայնքը ՝ Չանշիր նահանգից, և Արմիկ, haարախաչ և գյուղական համայնքները: Երեւանի նահանգից Վեդիչայսկի գյուղական համայնքի մի մասը: Նահանգն ունենալու էր 174 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 102 հազ. (60.0%), մահմեդականները ՝ 69 հազ. (39.0%), օտարերկրացիները `3 հազար (1.0%): [8, թ. 8-9] Ըստ նախարարական ծրագրի ՝ բնակչությունը կկազմեր 146 հազար, որից 100 հազարը ՝ հայեր: (68%), մուսուլմանները ՝ 45 հզ. (32%) - օտարերկրացիներ ՝ հազարավոր: (1%): [2, էջ 134] 9. Երևանի նահանգը պետք է բաղկացած լիներ Երևանի, Նոր Բայազետի, Երևան գավառներից: Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Կիվրագսկի գյուղական համայնքը միանում է Շարուր նահանգին: Գավառի բնակչությունը կկազմեր 220 հազար, որից հայերը ՝ 140 հազար: (64.0%), մահմեդականները ՝ 70 հզ. (32.0%), օտարերկրացիները `10 հազ. (4.0%): Նախարարական ծրագրի համաձայն, ընդհանուր թիվը կկազմեր 238 հազար, որից հայերը կկազմեին 154 հազար: (65%), մահմեդականները ՝ 73 հզ. (31%), օտարերկրացիները ՝ 11 հազար (4%): 10. Կուլպինսկի (Կողբ) նահանգի ձևավորումը չի նախատեսվել նախարարական ծրագրով: Նրա բնակչության հիմնական մասը պետք է որ լինեին քրդերն ու եզդիները: Որպես ազգային փոքրամասնություն, նրանցից պահանջվում է կազմել առանձին գավառ, որին հակադրվում է թաթարական պատվիրակ Շեյխուլիսլամովը [8, հ. 2] ՝ արտահայտելով այն միտքը, որ քրդերը, որպես մահմեդականներ, պետք է միավորվեն թաթարների հետ, բայց նրա առաջարկները չեն ընդունվում: Իսկ Սուրմալուի նահանգը, որը կձևավորվի նախարարական ծրագրով, ներառված չէ Կամսարականի պատրաստած ծրագրում. Նրա մասերից պետք է կազմվեին Էջմիածնի և Կուլպինսկի նահանգները: Կուլպինսկի գավառը պետք է ստեղծվեր Սուրմալուի, Էջմիածնի, Նախիջանի նահանգներից, Կաղզվանի շրջանից: Սուրիկալու նահանգում պետք է ընդգրկվեին ոստիկանության առաջին շրջանի Ալիքուչակի գյուղական համայնքը, ոստիկանության երրորդ շրջանի Գյուլուջ, alaալալի-Սաքանլի, Եզիդի-Հասանլի, Կուլպին, Օղրուջին և Ռադիկ-Սինակ գյուղական համայնքները: Էջմիածնի նահանգից պետք է ընդգրկվեին ոստիկանության երրորդ շրջանի Շահարիարի գյուղական համայնքի Աշար, Շախվերուտ, Խոջա-Յարալու, Խեյրիբեկլու և Հաջիբայրամլու գյուղերը, իսկ չորրորդ `Բողութլի, Ներքին-Աղջաքիլիսա և Թալիշ գյուղական համայնքները: ոստիկանության թաղամաս: Նախիջևանի ոստիկանության շրջանի toամալդին, Ալյամսկ, Պակրանսկ, Դիգորի, Նախիջևան, Եզիդիական, Բադժալինսկի, Սուսուզսկի, ilanիլանսկի, irիրիխլինսկի, irիրչինսկի, Պիվիկ Սուֆլինսկ և Պիվիկ Սուֆլիշմեն գյուղերը պետք է ընդգրկվեին Կաղզվանի շրջանից: Նորաստեղծ նահանգի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 84 հազար, որից հայերը կկազմեին 25 հազար: (30.0%), մահմեդականները `24 հազար (29.0%) և ոչ մուսուլմանները` քուրդ եզդիներ, 35 հազ. (41,0%) [8, թ 9]: 11. Ալեքսանդրապոլի նահանգը պետք է ներառեր համանուն նահանգը, բացառությամբ ոստիկանության առաջին շրջանի `Փամբակի կենտրոնով: Բնակչության ընդհանուր թիվը կկազմեր 191 հազար, որից հայերը կկազմեին 176 հազար: (92.0%), մահմեդականները ՝ 3 հզ. (2.0%), օտարերկրացիները `12 հազար (6.0%): [8, էջ. 9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, Ալեքսանդրապոլի նահանգը պետք է ունենար 204 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 160 հազ. (83.0%), մահմեդականները ՝ 22 հազ. (11.0%), օտարերկրացիները `12 հազ. (6%): [14] 12. Լոռու մարզը բաղկացած կլիներ Երևանի Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս (Թբիլիսի) նահանգի Բորչալուի գավառների մասերից: Նախարարական պլանի համաձայն, Ալեքսանդրապոլի նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանը պետք է ընդգրկվեր Լոռու մարզում, ամբողջությամբ `« Փամբակ »կենտրոնով, և Կամսարականի ծրագրի համաձայն` Նալբանդ գյուղի հասարակությունը հեռացվեց Ալեքսանդրապոլից: Լոռու մարզի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 105 հազար, որից հայերը ՝ 79 հազար: (74.0%), մահմեդականները `10 հազար (10.0%), օտարերկրացիները` 16 հազար (15.0%): [8, 9-րդ] Ըստ նախարարական ծրագրի, Լոռու մարզն ունենալու է 120 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 92 հազ. (77.0%), մահմեդականները ՝ 14 հզ. (12.0%), օտարերկրացիները `14 հազար (11.0%): [2 թ. 133] 13. Ախալքալաքի գավառը համընկավ նախարարական ծրագրի հետ, որը բաղկացած էր Թիֆլիսի (Վրաստան) Բորչալու, Գորի և Ախալքալաք նահանգներից: Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 120 հազար, որից հայերը կկազմեին 94 հազար (79,0%), մահմեդականները ՝ 10 հազար: (8.0%), օտարերկրացիները `16 հազ. (13.0%): [2, թ. 133] 14. Կարսի նահանգը «համապատասխանում էր նախարարական ծրագրին» բաղկացած էր ամբողջովին Կարսի մարզից ՝ համանուն կենտրոնով: Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 193 հազար, որից հայերը ՝ 83 հազար (43,0%), մահմեդականները ՝ 49 հազար (25,0%), օտարերկրացիները ՝ 61 հազար: (32.0%): [14] 15. Կաղզվանի գավառը, որը համընկնում էր նախարարական ծրագրի հետ, կստեղծվեր Կաղզվանի շրջանի Կաղզվանի և Խորասանի գավառների մասերից ՝ առանց Նախիջևանի նահանգի, Կաղզվանի կենտրոնով: Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 82 հազար, որից հայերը կկազմեին 35 հազար (45,0%), մահմեդականները ՝ 26 հազար: (32.0%), օտարերկրացիները `21 հազ. (23.0%): [2, էջ. 133] Եզրակացություն: Փոփոխված նախագիծը հանձնաժողովը չի ընդունում, այն մերժվում է վրաց-թաթարական ներկայացուցիչների կողմից 1917 թ.-ին: Հոկտեմբերի 14-15-ին Անդրկովկասի Առանձնացված Գլխավոր կոմիտեի նիստերի ընթացքում: [11 թ. 177-178] Խորհրդակցության նախագահ, Վրաստանի ներկայացուցիչ Ա. Չխելագարվելու առաջարկով, նույնիսկ նախագիծը մերժվում է: Վրացիներից բացի, նրա առաջարկին միանում են թաթարները: [16] Վրաստանի ներկայացուցիչների այս վերաբերմունքի պատճառը ծրագրի հիմքում ընկած, ծրագրի անխոցելի լինելու գիտակցումն ու վախն էր: ԳԻՐՔ 1. Իշխանյան Բ. «Անդրկովկասյան ժողովուրդների վիճակագրական ուսումնասիրություն»: Առաջին մասը ՝ ժողովուրդների տարածքային բաժանումը: Բագու, տպարան «Ուրարդիա»: 1919 թ 254 էջ: 3. Վրացյան Ս. Կյանքի ուղիներ, դեպքեր, դեմքեր, զգացմունքներ, Դ. Հատոր: Բեյրութ «Մշակ» տպարան. 1965 թ. 306 էջ: ՓԱՍՏԵՐ 4. Համահայկական խորհրդակցություններ (1912-1920), Փաստաթղթերի ժողովածու: Կազմողներ ՝ Ամատունի Վիրաբյան, Գոհար Ավագյան, Ռոջենտ Գրիգորյան, Ալբերտ Քիրիմյան, Եր և ան: Հայաստանի ազգային արխիվ: 2004 թ 788 էջ: 6. Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետ `ՀՀԱ), ֆոնդ 375, ցուցակ 1, ԲԻINՆԵՍԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆ 69: 7. AAA ֆոնդ 375, ցուցակ 1, դեպք 70: 8. ՀՀՀ հիմնադրամ 375, ցուցակ 1, դեպք 76: 9. ՀՀՀ ֆոնդ 375, ցուցակ 1, դեպք 78: 10. ՀՀՀ ֆոնդ 375, ցուցակ 1. գործ 75: նկարագրություն 1, փաստաթուղթ 13: ՓՈՐՁԵՐ 15. «Արեւ», Բաքու, N 220, 19 հոկտեմբերի 1917: 16. «Հորիզոն», Թիֆլիս (Վրաստան), N 228, 26 հոկտեմբերի, 1917 թ. ։

1917թ. ամռանն Անդրկովկասյան Առանձին կոմիտեին կից կազմավորվում է Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման հանձնաժողով, որը պետք է քննարկեր Ժամանակավոր Կառավարության Ներքին գործերի նախարարության կողմից ուղարկված Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման նախագիծը։ Հանձնաժողովում համաձայնության չգալով, որոշում են նախագիծը փոփոխության ենթարկել, որն էլ ստանձնում է գյուղատնտես Ստեփան Իվանի Կամսարականը։

Հայ միջնադարյան քնարերգությունը դարեր շարունակ հրապուրել է ինչպես սովորական ընթերցողին, այնպես էլ հետազոտողներին: Եվ վերակազմակերպման խնդիրները, բովանդակային փոփոխությունները, ժանրի փոխանցումները, խնդիրները չեն կորցրել իրենց գիտական ​​նշանակությունը, քանի որ դրանք թույլ են տալիս հստակեցնել քնարերգության հիմնական աղբյուրի ՝ աստվածաշնչային գրքի ազդեցության ոլորտները, սահմաններն ու ձևերը: Միջնադարյան մատենագիտական ​​հուշարձանների ցանկացած կապ Սուրբ Գրքի հետ, իր հերթին, կարող է օգտագործվել աստվածաշնչյան քննության բարդ խնդիրները լուծելու, ինչպես նաև աշխարհիկ գրականության կապը պարզելու համար: Հինկտաքարանյան «Երգոց» -ը իր այլաբանական մեկնաբանությունն է տվել իր ստեղծագործական ակունքների ակ. Գրիգոր Նարեկացին վերափոխել է հայ երգը իր հոգատար երգի «Գանձարան» (կամ «Տաղարան») նոր հավաքածուի գանձով, մեղեդիով, մեղեդով և հորդորող (փոխադարձ) կետերով: Բանաստեղծական կատարյալ արտացոլման և հնարավորինս ստեղծագործական վարպետության արդյունքում «Երգ երգոցը» դարձավ պոեզիայի նոր տեսակի աղբյուր: Գրիգոր Նարեկացու միջնորդությամբ էր, որ «Երգ երգոց» -ի ազդեցության հմայքը պետք է բացատրեր հայ միջնադարյան «աշխարհիկ վերաիմաստավորումը» և սիրային քնարերգության նվաճումները [12-30]: Քնարերգության պատկերագրական համակարգի Սողոմոն իմաստունի այս ստեղծագործությունն արդեն ուներ հայ իրականության մեջ ուղղակի ընկալման կողմնակիցներ: Այդ նպատակով Վասպուրականի թագավոր Գուրգենը բազմիցս հորդորում է Գրիգոր Նարեկացուն մեկնաբանություն գրել «Երգ երգոց» -ի վերաբերյալ: Մյուս կողմից, ավանդաբար համարվող հարսանեկան երգ, այս հոյակապ հյուսվածքն արտացոլում է կնոջ և տղամարդու սերը `կնոջ արտաքին գեղեցկության մանրամասն նկարագրությամբ: Այն փառաբանում է սիրո գաղափարը, քանի որ ըստ Նարեկացու ՝ երկիրն ավելի պատվաբեր բան չունի, քան տղամարդու կամ կնոջ սիրո փառաբանումը, ուստի այս աշխատանքում պետք է փնտրել Աստծո հավատացյալի խորը հաղորդակցությունը: Նարեկացու պոեզիայի այս ելակետը հսկայական ազդեցություն ունեցավ միջնադարյան քնարերգության վրա `ինչպես հոգեբանորեն-այլաբանորեն, այնպես էլ ուղղակի-ռոմանտիկ իմաստով: [8-63], [9-78]: Գրիգոր Նարեկացու «Մեկնաբանություն երգերի երգի» միջոցով Ապագա շրջանի հայ քնարերգությունը ժառանգում է «Երգ երգոց» («Քաղցր երգ») բառապաշարի, պատկերագրական համակարգի («Birthdayննդյան երգ») ամբողջ բառապաշարը և սիրային տրամադրությունը («Հարության երգ»): Եվ ավելի ուշ, երբ պոեզիայում այլաբանությունը կորցնում է իր դիրքը, սիրային դրդապատճառը արագորեն դառնում է աշխարհիկ քնարերգության ամենաբարձր շարքը ՝ չկորցնելով կապը նրա երկու հիմնական աղբյուրների ՝ Գրիգոր Նարեկացու հինգ հատորից բաղկացած «Երգարանի» գործի հետ: Պատմական ավանդների փոխանցումը հստակ երեւում է անանուն բանաստեղծի «Songոն Կարապետի երգը» պոեմում (10-րդ դար), որտեղ Հերովդեսի դուստրը նկարագրվում է հետևյալ կերպ. Հերկը ծալվում է իշխանի նման: Նրա աչքերը ծածկված են ծիրանով: Լանջի բշտիկը հիշեցնում է լեռների ծաղիկները: Եվ այտից մի վարդ վառեց, ինչպես կծած նռան [10-205]: Այս օրինակում Անանուն բանաստեղծի վրա այդքան ազդեցություն չի թողնում «Պոեզիայի երգը», գյուտերը, որոնք համարյա նույն ինքնությունն օգտագործելով վկայում են Նարեկացու բանաստեղծական գյուտերի մասին, որոնք դեռ աստիճանաբար տարածվում են X դարում: NarekatsiGrigororkan Հայ մշակույթի ծաղկման կիլիկյան շրջանում (1080-1375) հոգատարն աստիճանաբար ստանում է իր արժանի տեղը: Վերարժեվորվում են հին աշխարհի գիտությունը, փիլիսոփայությունն ու արվեստը: Ուշադրության կենտրոնում են մարդկային աշխարհի մասերի ՝ Դավթի Սաղմոսները, Իմաստուն Սողոմոնը, Առակներ, clesողովող և Երգ Սողոմոնի մեկնաբանությունները: Կիլիկիայի երկու հայտնի գործիչներ ՝ Ներսես Շնորհալին և Ներսես Լամբրոնացին, վերարժեւորելով Գրիգոր Նարեկացու գրական վաստակը, նպաստեցին հեղինակի ստեղծագործության ճանաչմանը և տարածմանը: Մարգարեությունների մատենագետ Գրիգոր Նարեկացու պոեզիայի ազդեցության ներքո Ներսես Շնորհալին իր ստեղծագործական ներշնչանքով [17-146-147] բարձրացրեց հոգևոր երգը ՝ լայնորեն օգտագործելով «Երգ» երգը հմայիչ համարներին նվիրված Կույս Մարիամ Հռիփսիմե: «Երգ Սուրբ Հռիփսիմեին» վերնագրում Հռիփսիմեն, որպես «Երգ երգոց» -ի հարս, անխափանորեն կապված է փեսացու Քրիստոսի հետ: Յուրաքանչյուր բանաստեղծություն ավարտվում է կրկնակի «օ, Սուրբ Հռիփսիմե» -ով, որտեղ Հռիփսիմեն երգվում է որպես թագուհի, գարնանային ծաղիկ, անուշահոտ վարդ, փեսայի աղջիկ, արեգակնային արդարության հարս: Սիրո ուրվականը տենչում է փեսային `վառվող սրտով, բոցավառ սիրտով` լի փեսայի հանդեպ սիրով: Հարսը լի է գեղեցկությամբ Որդու թագավորի համար, որը սուրբ Հռիփսիմեից է [5-254]: Մարիամ Աստվածածինը ներկայացված է առավել նուրբ գույներով «Ավետարանի երգը» շարքում: Դրախտը Աստծո ծաղիկ է, նարդոսը հոգու մեջ անուշահոտ է, հովիտը պայծառ շուշան է, Աղբյուրը ՝ չորսից գետ [18-166]: Ներսես Շնորհալու շարականները, ինչպես Գրիգոր Նարեկացու «Birthնունդ» պոեմը, քնարերգություններ են արտասահմանյան գրականության ներմուծողի անտրամաբանական ընկալումների սահմաններում: Կնոջը համեմատում են բնության յուրօրինակ երեւույթների հետ: Նման պատկերներով լի են Հովհաննես Թլկուրանցի և Գրիգորիս Աղթամարցիի տողերը: Կույս Մարիամի ՝ որպես մայր, Հռիփսիմեի ՝ որպես պատմական կերպարի բանաստեղծական պատկերները կամուրջ են, որով պատկերազարդման միջոցով «Երգ երգոց» բառապաշարը խորապես կապված է աշխարհիկ սիրային քնարականի հետ: ծաղիկներ, դառնում են «Երգերի երգը» հարսնացուի և փեսայի պատկերագրության գլխավոր հերոսների գլխավոր խորհրդանիշները: Ձեռագրերի աղբյուրներում «Երգ երգոցը» ձեռագրերի աղբյուրների լուսանկարներում արտացոլված է Աստվածածնի հարսնացուի (ձեռ. Թիվ 206, 1318) [14-914] ձևով, հարսնացուի փեսայի հոյակապ պատկերներով (ձեռագիր ՝ ոչ): 2706, 1668-1669) 31-32]: Պոեզիան, ինչպես Հարսի այլաբանական կերպարը, սկսում է օգտագործվել աշխարհիկ գրականության մեջ ՝ պատմական սգի ժանրում: Գրության այս տեսակը հիմնավորվել է Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիո» -ով: Երբեմնի փարթամ Եդեսիան ներկայանում է որպես հարս, որի ամուսնական մատանին ու առագաստը թալանվել է, նա կորցրել է փեսային: Նույն համեմատությունը մենք տեսնում ենք «Երուսաղեմի ողբը» գրքում Գրիգոր Կրտսերի շարքում: Նրանք խմեցին կաթն ու գինին, որոնք հոսում էին իմ երկու կրծքերից ... Եվ նրանք զարդարում էին ինձ որպես փեսա [6-281]: Հատվածն իր զգայունությամբ թափանցում է ձեռագրերի հուշերը: Բանաստեղծական հմտություններ ունեցող բանաստեղծները հյուսում են գեղարվեստական ​​գեղեցիկ պատկերներ ներկայացնող չափածո հուշեր, որոնցից ոմանք ունեն գրական արժեք: Ներսես Շնորհալին ունի հանգավոր հուշեր Սողոմոնի «գ Երգ Առակներ» գրքերի համար: Ներսես Շնորհալին: Երգչի («Երգ երգոց») հուշագրությունն այնքան գեղեցիկ է (նկատի ունեմ «Երգ երգոց»), ինչքա՞ն է վայելում ճշմարտության խոսքը: Սողոմոնի երգը, Սա պետք է կոչվի Երգ երգոց, Որ փեսայի երկնային սիրահարը կամուսնանա հարսնացուի հետ [19-175]: Նույնիսկ «Երգ երգոց» -ի ազդեցությունը նկատելի է Սողոմոնի «Առակներ» հուշագրության վրա: Փեսան իջնում ​​է անձրևանոցին, համբուրում լույս Արփին ՝ Կուրին անվանելով Աստծո հնագույն քաղաք [19-388]: ՄՄ-ն «Երգերի երգ» ժանրի միահյուսման հմայիչ օրինակ է: հմր. 1418 Հավաքածուի հետագա ստացող Մովսեսի հուշերի ամփոփում (1280): Գրիչ-բանաստեղծն իրեն փեսա է համարում, իսկ ձեռագիրը ՝ հարս, որի հետ կապված է սերը: Այս օրինակում «Երգ երգոց» -ի գլխավոր խորհրդանիշը հարսանեկան առարկան է [11-500]: Հավանաբար, գրողն անգիր գիտեր, թե ինչպես կարելի է պահանջել հատվածներ «Երգ երգոցից», այնպես որ կարող ենք ասել, որ բանավոր ավանդույթը նույնպես նպաստում է «Երգ երգոց» -ի տարածմանն ու ստեղծագործական յուրացմանը: 12-րդ դար Խաչատուր անունով սաղմոսերգուն «Կենդանի ձայնով շատ ու շատ պատճառներով» «Երգի համար երգի» մասին լսելուց հետո հավաքում է մի ապրանք (MM. No. 1897): Ստացվում է, որ հոգեւորականները նույնիսկ իրենց բերանով վկայեցին, որ «Երգ երգոցը» ընկալվում էր ուղղակիորեն: «Մյուսներն ասում էին մեր ուսուցիչներին.« Եթե անապատի պետը (Պողոսը) իր ձեռքում ունենար այս ագահությունը ստացած մեծ թվով մարդիկ, նրանք կերած կլինեին խոտը, որովհետև տանջելու էին հարսնացուին և փեսան « Եվ նա բազմիցս նախատեց նրանց և չկարողացավ հավանություն տալ նրանց »[16-119b-120a]: 13-14-րդ դարեր Սիրային պոեզիայում վարդը և բուլգալը գալիս են փոխարինելու հարսն ու փեսայի մյուս պատկերներին: Վերջինիս վրա նկատելի է ինչպես արեւելյան պոեզիայի, այնպես էլ «Երգ երգոց» -ի ազդեցությունը [1-135, 152]: Երբ 14-րդ դարի վերջին Կիլիկիայում գրական շքեղությունը մարեց, մշակութային վերականգնման դերը ստանձնեց Թաթ վանքը Գրիգոր Թաթացու ղեկավարությամբ (ծաղկման ժամանակաշրջաններ. 1365-1415): Նա գրել է «Երգ երգոց» երգի արժեքի լուծում-մեկնաբանություն, որը հավանաբար ազդել է Թաթացու քրոջ աշակերտ Առաքել Սյունեցու որդու վրա: «Երգ երգոցը» հղկվեց մեր միջնադարյան ցանկացած բանաստեղծի գրչի հպման տակ և Առաքել Սյունեցու նման փայլելու համար: «Երգ երգոց» -ի հինգ մասերի այլաբանական մեկնաբանությունների հեղինակը անդրադարձել է ինչպես [2-73-74] քարոզներին, և բանաստեղծական ոգեշնչմանը ՝ հյուսելով տողեր, որոնք ընկալվել են որպես սիրային պոեզիայի իրական նմուշներ, որոնք բարձր են գնահատվել և թարգմանվել ռուսերենի մեջ [2-2, 40-67]: Առաքել Սյունեցուբանի ստեղծագործական ժառանգությունը բնութագրվում է նրանցով, ովքեր ստեղծվել են «Երգոցոց» -ի ազդեցության տակ («Ես անհանգստանում եմ քո սիրով», «Ահա, ես փափագում եմ քեզ», «Ահա մեծ սար Jaահագին»), որոնցում սիրո շատ մասեր թաքնված են Առաքել Սյունեցին «Adamkbook» - ի իր հուշերում խորը ջերմությամբ խոսում է Գրիգոր Թաթացու մասին, որն ինքնադրսեւորվելու համար օգտագործում է «Երգ երգոց» -ի պատկերագրական համակարգը: Ես փափագում էի քո սերը, համբուրիր բերանս: Քանզի իմ սիրտը ծարավ է, խմիր քո գինին [3-2]: Եթե ​​մի պահ մոռանանք, որ խոսքը ռաբբի Գրիգոր Թաթացու մասին է, ապա այն կարող է ընկալվել որպես սիրային երգ: Իրենց նրբությամբ ու գեղեցկությամբ, որպես «Երգ երգոց» -ի բանաստեղծական վարպետության փայլուն նմուշներ, աչքի են ընկնում Աստվածամորը նվիրված բանաստեղծությունները: «Ես խանգարում եմ քեզ իմ սիրով» վերնագրված բանաստեղծությունը անձնական սեր է, որի ազդեցությունը նկատելի է հետագա շրջանի սիրային քնարերգության մեջ: Առաքել Սյունեցին ներկայացրեց այաթոլլա միտքը `« Իրապես ցանկալի Քրիստոսին »խորագրով Քրիստոսին: Առաքել Սյունեցին այստեղ նորամուծություն է անում: Նա շարքում «Երգ երգոց» -ի էությունը ներկայացնում է որպես բանաստեղծական տան առաջին տող: Trueշմարիտ կարոտ Քրիստոսի, Քո ծաղկած լեռների վրա, Անուշաբույր խունկ, Պայծառ լույսով շողացող, Ձյան տեսողություն, սպիտակեցված [4-1-2]: «Երգ երգը» ինքնաստեղծ բանաստեղծական հատվածներով հյուսելու այս ձևը լայնորեն կիրառվել է 15-16-րդ դարերում: Առաջին քնարերգու Գրիգորիս Աղթամարցուն: Ալեգորիկ կերպով, առանց ինքնատիպության երգած սերը հեղինակի պոեզիայում փայլում է հյութեղ պատկերներով ու թարմ շնչով: Բանաստեղծություն Սուրբ Աստծո մայր Աստծո Չնայած ես քնած եմ, բայց ես սիրտս արթուն եմ, Այրվող կամ քո սիրո մեջ, Լույսի տաճար, Սուրբ Կույս մայր [7-169]: Գրիգորիս Աղթամարցին ստեղծել է այս բանաստեղծությունը Առաքել Սյունեցու «Դեպի իսկապես ցանկալի Քրիստոս» պոեմի ակնհայտ էֆեկտով: Հետևյալ տողերը ստեղծվել են «Երգ երգոց» -ի անմիջական ազդեցության ներքո. «Սուրբ Աստվածածնի երգ Աղթամարցի կաթողիկոսին» («Թագավորի փակ այգի ...») և «Գրիգորիս Աղթամարցի կաթողիկոսի խոսքը» ( «Ահա մեր այգիները ծաղկել են»): Գրիգորիս Աղթամարցին Աստծո մայրիկին նվիրեց գեղեցիկ բանաստեղծություններ, որոնք առավելապես ազդված են Առաքել Սյունեցու կողմից: Գրիգորիս Աղթամարցու ամենահանրաճանաչ արհեստական ​​ստեղծագործություններից մեկը «Ահա մեր պարտեզը ծաղկեց beginning» սկիզբով բանաստեղծությունն է, որը սցենարների մեծ մասում ավելացնում է «Երգ երգոց» [2-73-74]: «Երգ երգոց» -ի ազդեցությունն այս երգում ամենաուժեղն է: Խիստ այլաբանական իմաստով դա այլեւս չի ընկալվում: Այս բանաստեղծությունը սիրո զգացմունքի հիմն է, բնության գերագույն մարդկային բնույթ: Հավանաբար այդ պատճառով է, որ Վիեննայի մատենադարանը 1604-1626թթ. հմր. 797 ձեռագիրն ունի «Սուրբ Գրիգոր Կաթողիկոսից Ախթամարի Սուրբ Աստվածածին» վերնագիրը, ինչը ցույց է տալիս, որ գրողները ցանկանում էին ամեն կերպ ընդգծել բանաստեղծության այլաբանական իմաստը: Գրիգորիս Աղթամարցի բանաստեղծություններում կա «Երգ երգոց» ազդեցության երկու շերտ: Առաջինը ՝ ուղղակի փոխազդեցությունն է, երբ «Երգ երգոց» -ի էությունը ներմուծվում է երգի հյուսվածքի մեջ, մյուսը ՝ ավելի թույլ էֆեկտ: Այստեղ արտացոլված է ձվի միջնորդավորված «Երգարանի» միայն պատկերագրական համակարգը: «Երգ երգոց» -ի հիման վրա այս պատկերներն այլեւս որպես այդպիսին չեն ընկալվում, նրանք չեն դառնում ամբողջ բանաստեղծության հիմքը: «Կարմիր-սպիտակ խնձոր անտառում, / iraիրարի յուղը հոյակապ է»: Կամ ՝ «Ես թափառեցի գիշերվա կեսին, / աղաչեցի և գտա աչքերիս լույսը» Գայլ [13-12]: Հավանական է, որ Գրիգորիս Աղթամարցուրցի «Երգ երգոց» ստեղծագործությունից ստացված արտահայտությունները արդեն պատրաստի նշաններ են բանաստեղծի երեւակայության մեջ, որոնց օգտագործումը աստիճանաբար դառնում էր անսովոր միջնադարյան հայ քնարերգության համար, որը դժվար էր տարբերակել: Այս խորհրդանշական պատկերները սկսեցին օգտագործվել ոչ այնքան մարմնավոր երեւույթներով թեմատիկ առարկաներ պատկերելու, որքան ինքնապատկերման միջոցների համար: «Երգերի երգը» շարունակում է մնալ ոգեշնչման աղբյուր ուշ շրջանի հոգատար, աշխարհիկ գրականության համար: Մենք նկատում ենք 16-րդ դարի ազդեցությունները: երկրորդ կեսից `18-րդ դար: գրականության մեջ [20-81, 147, 166-170, 190, 196, 607], բայց այդ ժամանակաշրջանի հսկայական քանակությամբ նյութը դեռ ձեռագրի տեսքով է ՝ ամբողջությամբ ուսումնասիրված չէ: Այդ պատճառով «Երգ երգոց» -ի ազդեցությունների քննությունը թողնում ենք վերոնշյալ դարաշրջանի համար մեկ այլ առիթի: Հինքթաքարանի «Երգ երգոց» ազդեցության ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս հետևյալ եզրակացությունները կատարել. «Երգ երգոց» -ի բանաստեղծական վարպետության առաջին դրսևորումները հայ միջնադարյան քնարերգության մեջ Գրիգոր Նարեկացու «Մեկնաբանություն երգերի երգի» և Բանաստեղծություններ Նրանք Աստվածաշնչի հետ միասին հեղափոխեցին միջնադարյան հայ պոեզիան ՝ շրջանառության մեջ դնելով «Երգ երգոց» -ի ամբողջ համակարգը, որը լայնորեն օգտագործվում էր հետագա քնարերգուներ Ներսես Շնորհալու, Առաքել Սյունեցու, Գրիգորիս Աղթամարցիի և այլոց կողմից: բ «Երգերի երգ» -ի պատկերային համակարգը սկզբից զգուշորեն օգտագործվում է: Բանաստեղծներն ավելի շատ կառչում էին բնօրինակից ՝ ստեղծելով կայուն բանաստեղծական տարրեր ՝ «Երգ երգոց» -ի բնական ինքնաստեղծ հատվածները միահյուսելով: Առաքել Սյունեցին շրջանառության մեջ է դրել այս բանաստեղծական շրջանառությունը, որը շարունակաբար գործածվել է Գրիգորիս Աղթամարցու բանաստեղծություններում: գ «Երգ երգոց» -ի խորհրդանիշները աստիճանաբար «թափանցում են» ինչպես պատկերապատման, այնպես էլ պատմական փորագրության հուշարձանների, ձեռագրերի հուշագրությունների ու պատմական մասունքների մեջ ՝ ստեղծելով երեւակայական հնարավորությունների լայն շրջանակ: ։

Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունը և հատկապես նրա անդրանիկ երկը՝ «Երգ երգոցի մեկնությունը», ստեղծագործական լայն դաշտ բացեցին թե՛ հոգևոր և թե՛ աշխարհիկ գրականության (մասնավորապես քնարերգության) համար։ Հինկտակարանյան «Երգ երգոցի» ազդեցությունները նկատելի են Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Առաքել Գրիգորիս Աղթամարցու ստեղծագործությունների վրա։ «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգը զգալիորեն ազդում է ինչպես միջնադարյան սիրային քնարերգության, այնպես էլ փաստական ատաղձ ունեցող պատմական ողբերի և հիշատակարանների ժանրերի վրա։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՄԻԳՐԱԻԱՅԻ ՄԱՍԻՆ Մի քանի բառերի շարունակական արժեքը Հայրենիքը լքելու, հայրենիքը լքելու և այլ տեղերում ինքնակամ կամ բռնի բնակություն հաստատելու ֆենոմենը, հայկական Ghaարիբում, Նժդեհում տեղահանված, տեղահանված, տեղահանված, աքսորված սերտ առնչվող իրողությունները փախստական, աստանդական, գաղութացված, օտարերկրացի Գայլ: Այս բառերից մի քանիսը և դրանցից բխող, բառերից կազմված այլ բառեր այսօր օգտագործվում են որպես տերմին, և անհրաժեշտ է մի կողմից ուշադրություն դարձնել դրանց օգտագործմանը և նրբություններին գիտական ​​գրականության մեջ, քանի որ տերմինի հիմնական առանձնահատկությունը անհեթեթություն է, մյուս կողմից ՝ դրանք թարգմանելու ունակություն: ժամկետի նախապայմանն է: «Սփյուռք. Անդրազգային ուսումնասիրությունների հանդեսի խմբագիր, սփյուռքի տեսաբան Խաչիկ Թեոլեոլյանը, ուսումնասիրելով հայ իրականության մեջ աքսորից սփյուռք դիսկուրսային անցումը, հակիրճ անդրադառնում է միգրացիայի հետ կապված մի քանի բառերին հայերենում ՝ նշելով, որ դա կարող է լինել թեմա: առանձին բանասիրական հոդված 1-ի: Ստեղծագործությունը գրելու գաղափարը ծագեց այնտեղից, որ մենք կփորձենք ոչ թե կատարել զուտ բանասիրական փորձաքննություն, այլ որոշ դիտարկումներ կատարել այդ բառերի մի մասի տերմինաբանական արժեքի վերաբերյալ: Սփյուռք, միգրացիայի աշխարհ, ցրում, համայնք, համայնք, օտարերկրացի, փախստական, միգրանտ, աքսոր, աքսոր, տեղահանություն: Սփյուռք տերմինի սահմանումը այսօր մեծապես կապված է ամերիկյան բազմամասնագիտական ​​սփյուռքի դիսկուրսի հետ, որտեղ այն ամենաքննարկվող հարցերից մեկն է: Սփյուռքը, որն առաջին անգամ օգտագործվել է հրեական, ապա `հունական, համապատասխան հայ-հայկական սոցիալական կազմավորումները անվանել 1960-ականներին: Դրանից հետո այն սկսել է ավելի լայն իմաստային տիրույթ զբաղեցնել ՝ ներառելով այնպիսի իրողություններ, ինչպիսիք են ազգային փոքրամասնությունները, փախստականները, աքսորյալները, տեղահանվածները և այլն: Հետազոտողները ոչ համահունչ մոտեցում են ցուցաբերում ՝ կամ օգտագործելով որոշակի բնութագրեր ՝ խմբի համար 3 ​​արտահայտություն կիրառելու համար, կամ այն ​​համարելով անխտիր կիրառելի հայրենիքից դուրս գտնվող ցանկացած խմբի համար ՝ անկախ տարածման պատճառներից: Հայերի պարագայում պարզ է, որ այն հին, «դասական» սփյուռքներից մեկն է: Հայերենով սփռված հայերի համար, բացի Սփյուռքից, որպես հավաքականություն օգտագործվում է «գաղթական աշխարհ» բառը: Սփյուռքը սփյուռքի համարժեքն է: Theագումը նույնն է. «Ցրվել» հայրենի հնդեվրոպական ոլորտից 4: Արտագաղթի աշխարհի արմատային գաղութը բնիկ սեմական բառ է, որի պարզ արմատը գալա է, այսինքն ՝ «բնակիչներին վտարել երկիրը վտարելով» (եբր. ՝ galut) աքսորված, աքսորված 1 Tölölyan Kh., Elites and Հաստատությունները հայկական անդրադարձում: Անդրազգային միգրացիային նվիրված համաժողով: Մրցակցային հեռանկարներ Պրինսթոնի համալսարան, 2001, http: //www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/WPTC-01-21%20Tololyan.doc.pdf.2 Թիլլյան Խ., Սփյուռքի (ներ) ի վերաիմաստավորում: Ազգազուրկ իշխանությունը անդրազգային պահին, սփյուռք: Անդրազգային ուսումնասիրությունների հանդես, 3 Ամենից հաճախ նշվող պարադիգմը V. Theաֆրանի պարադիգմն է. 1. Խմբի անդամները կամ նրանց նախնիները ծագման կենտրոնից տարածվում են երկու կամ ավելի արտասահմանյան (ծայրամասային) շրջաններ. 2. Պահպանել իրենց իրական հայրենիքի ֆիզիկական դիրքի, պատմության և նվաճումների մասին հավաքական հիշողություն, տեսլական կամ առասպել. 2. Անհնար համարեք 4. Նրանք իրենց նախնիների հայրենիքը համարում են իրենց իրական, իդեալական հայրենիքը, որտեղ ի վերջո կվերադառնան իրենք կամ նրանց հետնորդները. 5. Հավաքական ուժերը նպաստում են հայրենիքի պահպանմանը կամ վերականգնմանը, անվտանգությանը և բարեկեցությանը: Շարունակեք մնալ անձամբ կամ անուղղակիորեն կապված հայրենիքի հետ; Տե՛ս Սաֆրան Վ., Սփյուռքները ժամանակակից հասարակություններում: Առասպելներ 4 տե՛ս ahահուկյան Գ., Հայ ստուգաբանական բառարան, Երևան, 2010, էջ: 698: միգրանտներ ») 1: Armenianամանակակից հայերենում, բացի «գաղութ, գաղութ» նշանակությունից, «երկիր, գաղթականների բնակություն հաստատած տարածք» նշանակում է նաև «իմպերիալիստական ​​պետության կողմից գրավված երկիր», «բանտարկյալներ պահելու տեղ» և այլ իմաստներ 2: Հինավուրց ժամանակներից սփյուռքը եբրայերենով արտահայտվում է գալուտ բառի հրեական իմաստով, որում ակնհայտորեն կա բացասական երանգ ՝ «տեղահանություն» 3: Չնայած հայկական բառարաններում «գաղթական աշխարհ» բառը կարելի է բացատրել «Սփյուռք» բառով, «Արտասահմանյան երկրներում հիմնված հայկական գաղթօջախներ, Սփյուռք» բառով 4, բայց պատմագրության մեջ ընդունված է ցրված հայերի պատմությունը բաժանել հայկական սփյուռքի և Հայկական սփյուռքը (սփյուռքը) հիմնված այն փաստի վրա, որ theեղասպանության առանձնահատկությունից հետո նոր խնդիրներ ստանձնեց, աշխարհայացքային և կազմակերպչական տեսակետից անցավ որակապես տարբերվող նոր հարթության 5: Այլ կերպ ասած, նախ ցեղասպանության և հետեղեռնյան իրողությունները կոչվում են, համապատասխանաբար, միգրացիայի աշխարհ և Սփյուռք: Անգլերենով գրված ուսումնասիրություններում սփյուռքը, սփյուռքը օգտագործվում է նախ ցեղասպանության իրողության համար, օրինակ, Ս. Ասլանյանը Նոր Julուղայի առևտրային ցանցը անվանում է առևտրային սփյուռք 6: Պատճառը պարզապես այն չէ, որ «միգրացիայի աշխարհ» բառի անգլերեն համարժեքը 7: Որպես սոցիալական ձևավորում, հայկական սփյուռքը տիպիկ սփյուռքյան երեւույթ է Սփյուռք բառի ներկայիս ընկալման մեջ, ընդ որում ՝ բառի օգտագործման առավել պահանջկոտ մոտեցմամբ 8: Հատկանշական է, սակայն, որ սփյուռք բառը, որպես ինքնորոշվող բառ, ի սկզբանե չի օգտագործվել հայերի շրջանում: Անդրադառնալով այդ հարցին `Է.Մելքոնյանը նշում է, որ 1920-ականների կեսերին այս նոր պատմական իրողությունն աստիճանաբար սկսեց անվանել սփյուռք արտասահմանյան հայկական հրատարակություններում` համապատասխանելով հունական սփյուռքին: Հղում կատարելով «Հայկազյան լեզվի նոր բառարանին» ՝ հեղինակը եզրակացնում է, որ ոչ այստեղ, և ոչ էլ նրա առաջ, ոչ միջնադարյան հայ պատմիչների գրություններում, ոչ էլ նախկինում, այդ բառը օգտագործվել է հայերի մասին 9, և իրողությունը բացատրում է նրանով, որ Հայ ազգը ցրված չէր: Չնայած արտագաղթին, հայերի ճնշող մեծամասնությունը միշտ ապրել է իր հայրենիքում 10: Նշենք, որ «Հայկազյան լեզվի նոր բառարան» բառարանը, որը leուգենշայի համար մոնումենտալ աշխատանք է հայերեն բառարանագրության մեջ, այս դեպքում հետաքրքիր է այն իմաստով, որ դրա հեղինակները հեռավոր Վենետիկում հաստատված Մխիթարյան միաբանություններն էին, որոնք, փաստորեն, իրենց սփյուռք չեն համարում: Ավելի վաղ Հ.Մելիքսեթյանը, փորձելով պարզաբանել գաղութում «հայկական» բառերի հասկացությունները, որոնք հավասարապես օգտագործվել են արտերկրում բնակվող հայկական համայնքների նկատմամբ, ասում է. «Այս հին և նոր հայկական համայնքները տարբերվում են ոչ միայն դրանց ծագումը, այլև հայ իրականության մեջ նրանց դերի և էության մեջ: Ուստի, մեր կարծիքով, ավելի նպատակահարմար է սփյուռքահայ բառն օգտագործել աշխարհի ներկա համայնքների համար: Նախկին հայկական գաղութները գոյացել են այդ ժամանակ գոյություն ունեն 1 Աճառյան Հր., Հայկական արմատական ​​բառարան, հ. 1, Երեւան, 1971, էջ 505: 2 Տե՛ս Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, հ. 1, Երեւան, 1969, էջ 364: Տե՛ս նաև Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, հ. 1, Երեւան, 1976, էջ 217: Արմատային գաղութից բաղկացած բառերն են. Միգրանտ, գաղթական, գաղթական, միգրացիոն կայան, գաղթական շենք, գաղթական հայ, անձնական անուն ՝ Գագթուհի: 3 Միլիտարև Ա., «Սփյուռք» եզրույթի ներդրման մասին (Սահմանումների մշակում), Սփյուռք, N 1., 1999, էջ. 29 4 Աղայան Ե., Հ. 1, էջ 216: Տե՛ս նաև jeերեջյան Գ., Տոնիկյան Պ., Տեր Խաչատրյան Ա., Հայոց լեզվի նոր բառարան, հ. 1, Բեյրութ, 1992, էջ. 316: 5 Եղիազարյան Ա., Հայկական սփյուռքի պատմության պարբերականություն, հայագիտության հիմնախնդիրներ, Երեւան, 2014, էջ: 33 Տե՛ս նաև Հ. Մելիքսեթյան, Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերություններ և հայրենադարձություն (1920-1980), Երևան, 1985, էջ: 3 Տե՛ս նաև Մելքոնյան խմբ., Սփյուռք, «Հայկական սփյուռք», հանրագիտարան, Երևան, 2003, էջ 9: 6 Ասլանյան Ս., Առևտրի սփյուռքն ընդդեմ գաղութային պետության: Հայ վաճառականները, անգլիական East India Company ընկերությունը և 7 Խ բարձրագույն դատարանը: Բառի իմաստը բացատրելու համար նրանց, ովքեր հայերեն չեն խոսում, Թեոլեոլյանը բառացիորեն այն թարգմանում է որպես բառ-բառ, տե՛ս Tölölyan Kh., Elites and Institutions in the Armenian Transnation: Անդրազգային միգրացիային նվիրված համաժողով: Փոխադրական հեռանկարներ. Պրինսթոնի համալսարան, 2001, http: //www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/WPTC-01-21%20Tololyan.doc.pdf. Լեւոն Աբրահամյանը նշում է, որ Սփյուռքի և Սփյուռքի (միգրացիոն աշխարհի) միջև տարաձայնություններից խուսափելու համար Գ. Բարտակչյանը նախընտրում է սփյուռքի փոխարեն օգտագործել ցրվածություն բառը: Տես Աբրահամյան Լ., Հայաստան և հայկական սփյուռք: բաժանում և հանդիպում, 21-րդ դար, 1 (11), 2006 թ., էջ 38: 9 Բառը տարածվում է: Տարածություն ամենուր կամ կողքից: գ scatրված ազգ: Այնուհետև բերվում են օրինակներ, որոնք վերաբերում են հրեաներին: Տե՛ս Հայկազյան լեզվի նոր բառարան, Երեւան, 1979, էջ 765-766: 10 Дловтлов В., Мелконян Э., Армяская диаспора: Սոցիալ-մշակութային տիպաբանության բաժակները, Երեւան, 2009, էջ: 42. մինչ հայ ժողովրդի ճնշող մեծամասնությունը դեռ ապրում էր իր հայրենիքում: Մինչդեռ ժամանակակից հայկական սփյուռքը ստեղծվեց Թուրքիայի կառավարության կողմից կազմակերպված ցեղասպանության արդյունքում `արևմտահայերի զանգվածային տեղահանությունից հետո, երբ հայ ժողովրդի պատմական հայրենիքի մի ստվար հատված պարզապես զրկվեց իր հայկական ինքնությունից: »1 Սփյուռք բառի ՝ որպես ինքնորոշող բառի առաջին օգտագործումներից մեկը Երվանդ Օտյանիվեպի վեպի ՝ «Հայ տիասբորա» 2-ի հունարեն տարբերակում է: Եվ հետագայում, խոսքի դիրքի ամրապնդման և տարածման հարցում, 1958 թ.-ին Բեյրութում շատ բան կար: Սիմոն Սիմոնյանի (Խ. Թեոլեոլյան) հրատարակած «Սփյուռք» շաբաթաթերթի ազդեցությունը 3: Ակնհայտ է, որ սփյուռք-սփյուռք գաղթը պատմագրության մեջ վերաբերում է բացառապես դրանց որակական տարբերություններին, և ոչ թե տեսական ընդհանրացումներին: Iskerb սփյուռքն օգտագործվում է նախ ցեղասպանության իրողության համար, նկատի ունի այն, որ ժամանակակից սփյուռքի տեսության տեսանկյունից հայկական սփյուռքը հաստատ սփյուռք է: Theրված մարդկանց մեկ այլ անուն է tsronik4, որի բառարանային բացատրությունը հետևյալն է. «Tsruil (ժողովրդի), ցնցում» 5 «1: ցրվելը ցրվել է, 2. տեղը, որտեղից սկսվում է ցրումը »6: Ինչպես տեսնում ենք, ցրումը չի մատնանշում ցրման հատուկ հանգամանք, պատճառը կարող է վերաբերել ցանկացած մարդու ցրմանը և ցրման տերմինին միանգամայն համապատասխան, որպես հասկացություն, որը ներառում է ցրման բոլոր տեսակները: Խ. Թեոլեոլյանը նկատում է, որ ցրոնը գունավորում ունի, այն պատկանում է բարձր ոճի շերտ շերտին 7: Եվ տարբեր ոճական կամ հուզական արտահայտություններ ընդունելի չեն տերմինի դեպքում 8: Դա կարող է առարկելի լինել, բայց կարծում ենք, որ դա չի բացառում ցրման թարգմանությունը: Տերմինի համար պետք է չեզոք բառ ընտրել, և միգուցե բառը կկորցնի իր ոճական երանգը, երբ այն սկսի օգտագործվել որպես տերմին: Գաղութ, գաղութ և գաղութ բառերին զուգահեռ համայնքը օգտագործվում է գիտական ​​գրականության մեջ: Այն, ի տարբերություն առաջինների, պարունակում է ոչ թե անջատողականության, այլ անջատողականության իմաստը տարբեր հիմքերով. , մարդիկ », համայնք» 9: Գաղութը, գաղութը, սկզբում մշտական ​​միավոր չէ, այն կարող է դադարել գոյություն ունենալուց: Այն պահից, երբ գաղութը ձեռք է բերում մշտական ​​բնույթ, ստեղծում է ներքին կյանքի կազմակերպման համար անհրաժեշտ կառույցներ և ինստիտուտներ, այն դառնում է համայնք: Հայրենիքը լքած անձին մատնանշող համանուն շարքը բավականին ծավալուն է. Միգրանտ, աքսոր, օտարերկրացի, ribարիբ, Նժդեհ, աքսոր, տեղահան, փախստական ​​Գայլ: Այստեղ աքսոր-տեղահան-տարագիր-աքսորի շարքը մատնանշում է սեփական երկրից հարկադիր հեռացում, աննշան նրբերանգներով: աքսոր (հունարեն ՝ εξορία, փոխառված ասորերենից ՝ aksoria, eksoria) - «որպես պատիժ քաղաքից կամ երկրից դուրս քշել» 10, վտարել (Պահլավա վիտար - ձիով անցնել) - «վարել հեռու »11, արտաքսել - անցնել այն կողմ) հայրենիքից, մշտական ​​բնակավայրից 12 վտարել: «Փախստական» բառը բռնի կերպով հանվում է, որի սահմանումը մանրամասնորեն տրված է ՄԱԿ-ի փաստաթղթերում: Դա իրավական սահմանում է, որը 1 Մելիքսեթյան Հ., Էջ 49: 2 Օտյան Ե., Հայ Տիասբորա (ժամանակակից աստղագիտական ​​կյանքից), Երեւան, 1999: 3 Խաչիկ Թոլոլյան, Սփյուռքը սփյուռքագիտությունը վերջին տասնամյակում, 24.08.2012, http: //www.arteria.am/hy/1331123076. Այն կոչվել է նրանց անունով ՝ Մուշի դաշտի ամենահայտնի գյուղերից մեկը: Առաջին անգամ հիշատակվում է Մովսես Խորենացու կողմից: Ըստ ավանդության, այստեղ ապրում էին Նոյի որդի կրտսեր որդու ՝ Թարբանի 30 որդիներ և 15 դուստրեր: Գավառը Տարբանի անունով կոչվել է Տարոն, իսկ գյուղը ՝ ronրոնք, քանի որ այստեղ բաժանված են նրա որդիները: Գյուղը ավերվել է, իսկ բնակիչների մեծ մասը ոչնչացվել է Մեծ եղեռնի ժամանակ: Տե՛ս Բարսեղյան: Հ., Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 5, Երեւան, 1986-2001, էջ. 165 թ. 5 Rev. Kranian A., Հայոց լեզվի բառարան, Բեյրութ, 1998, էջ. 469: 6 jeերէճեան Գ., Տոնիկեան Պ., Տէր Խաչատուրեան Ա., Հ. 1, էջ 1019 թ. 8 Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճաբանություն, Երեւան, 2007, էջ: 35 9 jeերէճեան Գ., Տոնիկեան Պ. Տէր Խաչատուրեան Ա., Հ. 1, էջ 1117 թ. Համայնքը ունի նաև քաղաքի կամ գյուղի բնակիչների կազմակերպություն, բնակիչների ընդհանրություն ՝ որպես հավաքական միավոր և այլ իմաստներ: Տե՛ս Աղայան Ե., Հ. 1, էջ 803: 10 Աճառյան Հր., Հ. 1, էջ 370: 11 Նույն տեղում, Պ. Theամանակակից հայոց լեզվի 12 բացատրական բառարան, հ. 4, Երեւան, 1980, էջ. 457 թ. Այն տրվում է այն իմաստով, թե ով կարող է ճանաչվել փախստական, իսկ ով `ոչ: Մի խոսքով, փախստական ​​է համարվում այն ​​անձը, որը ֆիզիկապես օտարված է իր երկրից ՝ իր ազատությանը սպառնացող սպառնալիքի կամ իր նկատմամբ ծայրաստիճան խտրականության պատճառով, որը ստիպված է լքել երկիրը ՝ մեկ այլ երկրում ապաստան գտնելու համար 1: Ndանդիբ (արաբ. Պարսկ. Գարիբ) բառերի դեպքում հարկադրանքի իմաստ չկա, եթե հաշվի չառնենք, որ հայրենի երկրում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական պայմանները ինչ-որ իմաստով պարտադրանք են: Աքսորը ժամանակավոր աքսոր է ՝ հաց վաստակելու համար: Հայերի մեջ այն տարածվել է օտար նվաճողների ժամանակներից, հատկապես Օսմանյան սուլթանության կառավարման տարիներին 2: Բառարանների մեծ մասում Նժդեհը բացատրվում է օտարերկրյա բառով: Իմաստային նրբությունները նշված են Հր. Աճառյան. «Այս երկուսի տարբերությունն այն է, որ Նժդեհը շեշտը դնում է օտար երկրում ապրելուն և օտար տանը ապրելուն» 3: Կարծում ենք, որ օտար տան մեջ այսպես կոչված նստավայրը `Հր. Աճառյանը բխում է նրանից, որ «օտարերկրյա» բառի ստուգաբանության մի քանի տարբերակներից մեկը դա «հյուր» բառի հետ կապելն է: Որոշ դեպքերում Նժդեհը համարժեք է նաֆտարանդին, որը, ինչպես նշվեց, ունի պարտադրանքի իմաստ 4: Մենք արդեն նշել ենք գալուտ բառի բացասական իմաստային երանգը: Որոշ բառարաններ շեշտում են իմաստը. «Լքել սեփական հայրենիքը, մեկի բնակության վայրը, աղետից հետո տեղափոխվել այլ երկիր» 5, ոմանք ՝ «չթողնել հայրենիքը մեկ այլ երկրում հաստատվելու համար» 6: Ակնհայտ է, որ բառը (ինչպես սեմական արմատում) ի սկզբանե ունի ողբերգական երանգներ, բայց ժամանակակից հայերենում կա բառի իմաստի ընդլայնում, առնետ ներգաղթ բառը ընկալվում է որպես բավականին չեզոք, ներառյալ հայրենիք Սա հիմք է հանդիսացել միգրանտ, միգրանտ կամ միգրանտ ծառայություն միգրանտի փոխարեն արտահայտություններ, միգրացիոն ծառայություն 7 առաջարկելու համար, ինչը միանգամայն ընդունելի է: Չնայած մի փոքր վերապահում: հոդվածում նշված Մելքոնյանը, հաշվի առնելով միգրանտ բառի բառարանային բացատրությունը, նշում է, թե որքանով է արդար 1915 թվականը: Genocideեղասպանությունից հետո տեղահանությունը ստիպեց մարդկանց կոչել միգրանտներ աշխարհում. «Նրանց մեծ մասը աղետի հետևանքով« չլքեց »իրենց հայրենիքը, ոչ էլ« փախավ »հայրենիքից մեկնելով այլուր: Թուրքիայի իշխանությունները նրանց հայրենիքից նոր էին արտաքսել և մինչ այժմ զրկված են հայրենիք վերադառնալու հնարավորությունից: Այլ կերպ ասած, նրանք ներգաղթյալների առանձին տեսակ են, որոնք հստակ արտացոլում են արտաքսված եզրույթը »8: Համաձայնվելով տեղահանված տերմինի ճշգրտության հետ, մենք կարծում ենք, որ միգրանտի օգտագործումը սխալ է ոչ միայն դրա համապարփակության պատճառով, այլ նաև այն պատճառով, որ այն, ինչ նա ասում է «աղետի» իր բացատրության մեջ, կարող է վերաբերել նաև ցեղասպանությանը: Սփյուռքահայ գրականության մեջ, սփյուռքահայ մտավորականության խոսքերով, Genocideեղասպանությունը հաճախ անվանում են Աղետ: Ամփոփելու համար .1. Սփյուռքի բևեռ սփյուռք տերմինները համապատասխանում են սփյուռք տերմինին ՝ պայմանով, որ դրանք վերաբերում են նույն բարբառի որակապես տարբեր փուլերին: 2. Մենք առաջարկում ենք դիսպերսիա տերմինը վերածել բառի ՝ հաշվի առնելով, որ այն ունի որոշակի ոճ, որը, սակայն, կարող է կորչվել բառի ՝ որպես տերմինի օգտագործման ժամանակ: 3. գաղութ, գաղութ, գաղութ, համայնք բառերը հավասարապես օգտագործվում են որպես համարժեքներ: Դրանցից մեկը համայնքում որոշակի ինստիտուտների առկայության և ներքին կազմակերպության իմաստն է: 1 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս Գ. Ավագյան, Փախստականի հայեցակարգի բովանդակության նկարագրություն, Հասարակական գիտությունների հանդես, N 1, 1999, էջ 89-95: 2 Պանդուխտ, Նժդեհ Ghaարիբ բառերը օգտագործվում են աշխարհում մարդկային տարանցման իմաստով: օր, ես օտար եմ ձեր առջև, նժդեհ և անցողիկ, ինչպես իմ բոլոր հարգանքի տուրքը (Սաղ. L-13): Միջնադարյան հայ գրականության մեջ, իմ հայրենիքում, կա այդ դրդապատճառը. Իմ այս աշխարհը քոնն է, որում և դու այլմոլորակային ես… (Հովհաննես սարկավագ): 3 Աճառյան Հր., Հ. 1, էջ. 449: 4 Kranian A., p. 336: 5 Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, հ. 1, էջ 364: Տե՛ս նաև Աճառյան Հ., Հ. 1, էջ 505: 6 Աղայան Ե., Հ. 1, էջ 216: Տե՛ս նաև Մալխասյանց Ս., Հայերեն բացատրական բառարան, հ. 1, Երեւան, 1944, էջ 407: 7 Մելքոնյան Ե., Ներգաղթ, հայրենադարձություն դիսկուրսիվ տերմինաբանություն Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններում, հայկական արտագաղթ և Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունները 1918-1985թթ., Միջազգային գիտական ​​կոնֆերանսներ, Երևան 2011, էջ: 4 8 Մելքոնյան Ե., Էջ 4: 4. modernամանակակից հայերենում կար միգրացիա բառի իմաստային ընդլայնում: Այն սկսել է ներառել հայրենիքը լքելու բոլոր ուղիները, ոչ թե պարզապես աղետից հետո հեռանալը: 5. «Աքսոր», «փախստական», «աքսոր», «աքսոր» բառերը բոլորը վերաբերում են «հարկադրված», «այլմոլորակային», «նժդեհ», «ղարիբ» բառերին: Հրացան Վարդանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ներգաղթի մասին մի քանի բառերի ներկայիս արժեքը Հիմնաբառեր. Սփյուռք, ցրվածություն, գաղութ, համայնք, գաղթական, ակորա, աքսոր, փախստական: ։

Հայերենում կան գաղթականությունը և դրան սերտորեն կապված իրողություններն անվանող մի շարք բառեր։ Հոդվածում քննարկվում են դրանց նրբիմաստները և եզրութային արժեքները՝ եզրահանգելով, որ diaspora-ն միաժամանակ համապատասխանում է և՛ գաղթաշխահին, և՛ սփյուռքին՝ այն վերապահությամբ, որ դրանք անվանում են միևույն երևույթի որակապես տարբեր փուլերը։ Առաջարկվում է dispersion եզրույթը թարգմանել ցրոնք։ Մատնացույց է արվում գաղթել բառի իմաստային ընդլայնումը, աքսորական-վտարանդի-փախստական, և գաղթօջախ-գաղթավայր-համայնք բառերի երանգային տարբերությունները։

Ժամանակակից աշխարհի ինտեգրացման եւ գլոբալացման միտումներն անխուսափելիորեն հանգեցնում են երկրների միջեւ մարդկանց հոսքի ավելացմանը, ինչն էլ բարելավում է հյուրընկալության ոլորտի զարգացման նախապայմանները։ Սա իր հերթին նշանակում է, որ հյուրընկալության ոլորտի մյուս բոլոր օբյեկտներին զուգահեռ՝ զարգացում է ապրում նաեւ հյուրանոցային բիզնեսը։ Համաշխարհային տուրիստական կազմակերպության տվյալներով ներկայումս աշխարհում գործում են 16 միլիոնից ավելի հյուրանոցներ, որոնց մոտ 20%-ը հյուրանոցային ցանցերն են 1 ։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, այստեղ, ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության վերջին տվյալների, 2017 թվականին գործում էր 556 հյուրանոցային օբյեկտ, ինչը շուրջ 36%-ով ավելի շատ է, քան 2014 թվականին։ Վերջին 4 տարիների ընթացքում հյուրանոցային օբյեկտների թիվը ՀՀ տարածքում աճել է միջինում տարեկան մոտ 12%-ով։ Այդուհանդերձ, մինչ օրս միջազգային ցանցերի պատկանող հյուրանոցների թիվը ՀՀ-ում չի անցնում մեկ տասնյակից։ 178Նկար 1. Հյուրանոցային տնտեսությունների թիվը ՀՀ-ում 2 Հյուրանոցների քանակին զուգահեռ բնականաբար աճում են նաեւ դրանց շրջանառության ծավալները։ Այս ցուցանիշի վերջին տարիների դինամիկան պատկերավոր դարձնելու համար այն ներկայացնենք ստորեւ բերվող գրաֆիկով։ Նկար 2. Հյուրանոցների շրջանառությունը կացության կազմակերպումից ստացված եկամուտներից (1,000 ՀՀ դրամ) 3 Ինչպես երեւում է գրաֆիկից, հետճգնաժամային տարիներին ՀՀ-ում կացության կազմակերպումից ստացվող եկամուտները հյուրա179նոցներում գրանցում են միայն աճի միտում։ Մասնավորապես 2018 թվականին այդ շրջանառությունը կազմել է շուրջ 34,5 միլիարդ դրամ, ինչը գրեթե 3 անգամ ավելի է, քան դրանից 7 տարի առաջ։ Կարելի է նկատել նաեւ, որ վերջին 2 տարիներին աճի տեմպն էլ ավելի է մեծացել՝ գերազանցելով տարեկան 20%-ը։ Համոզվելով հյուրընկալության ոլորտում եւ մասնավորապես հյուրանոցային շուկայում տիրող տնտեսական ակտիվության մեջ՝ կարող ենք պնդել, որ ոլորտի կարգավորումները բարելավելն արդիական հիմնախնդիր է, քանի որ զարգացող ճյուղը կարիք ունի կայուն եւ բազմափորձ հենասյուների։ Բացի դրանից, շրջանառության ծավալների նմանատիպ աճը միանշանակ կգրավի շահագրգիռ անձանց ուշադրությունը՝ նոր ներդրումներ կատարելու համար։ Համապատասխանաբար կարիք կլինի մեծացնել նաեւ պետական ներգրավվածությունը ոլորտի մի շարք հարցերում, որոնց թվում են նաեւ առանձնահատուկ ֆինանսական վերահսկողություն եւ հարկային քաղաքականություն իրականացնելու հնարավորությունները։ Այս պատճառով էլ կարելի է գնահատել, որ ոլորտի բոլոր մանրուքները հաշվի առնող եւ հուսալի ֆինանսական համակարգի ներդրման առաջարկը կարող է հետաքրքրական հնչել հյուրանոցային շուկայի բուռն զարգացման շրջանում։ Այսպիսով, հյուրանոցային ոլորտի հայկական շուկան ժամանակի հրամայականով պահանջում է թե՛ քանակական եւ թե՛ որակական աճ։ Վերջինս կարող է արձանագրվել միջազգային լավագույն փորձի կիրառման արդյունքում։ Խոսքը ոչ միայն միջազգային ցանցի հյուրանոցներ բացելու, այլեւ արդեն իսկ գործող հյուրանոցներում միջազգային արդյունավետ ստանդարտների ներդրման մասին է։ Ընդ որում նշված ստանդարտները վերաբերում են հյուրանոցային օբյեկտի ինչպես գործառնական, այնպես էլ ֆինանսական կառավարմանը։ Ցանկացած այլ ոլորտի բիզնեսի նման հյուրանոցում նույնպես արդյունավետությունն ու զարգացումը մեծապես պայմանավորված են նաեւ ֆինանսների արդյունավետ կառավարմամբ։ Ուստի ոլորտի առաջընթացը ենթադրում է նաեւ ոլորտում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության համակարգի ստեղծում եւ կատարելագործում։ Այս համատեքստում փորձենք ուսումնասիրել հյուրանոցային տնտեսություններում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության միջազգային փորձն ու դիտարկել դրանք ՀՀ-ում գործող հյուրանոցներում կիրառելու հնարավորությունները։ Հյուրանոցային ոլորտում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության իրականացումը հիմնականում կողմնորոշված է եվրոպական եւ ամերիկյան ստանդարտների ուղղությամբ։ Սակայն այս ոլորտի համար իսկական դրոշակակիր է ամերիկյան հյուրանոցային 180տնտեսություններում կիրառվող ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության ամենաարդյունավետ փորձը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1920-ական թվականներին՝ ԱՄՆ-ի տնտեսության զարթոնքի փուլում, հյուրընկալության ոլորտը վերելք ապրեց, ինչն էլ շարժառիթ հանդիսացավ տվյալ ոլորտի ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների համար՝ սահմանելու հաշվապահական հաշվառման իրականացման համընդհանուր ուղեցույցների շարք, որը հայտնի է որպես Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգ (Uniform System Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը ստեղծվել եւ առաջին անգամ կիրառվել է 1926թ. ԱՄՆ-ում։ Համակարգի առաջին հրատարակության տպագրությունից հետո ձեւավորվեց ձեռնարկի հանձնախումբը, որի միջնորդությամբ էլ շարունակվեցին բուն աշխատանքները։ Նյու Յորքի հյուրանոցային հաշվապահների ասոցիացիայի (Hotel Accountants Association of New York City) կողմից հիմնադրվեց այժմ հայտնի Հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորում (Hospitality Financial and Technology Professionals - HFTP) կազմակերպությունը, որը կարգավորում էր ասոցիացիաների մասնակցությունը միասնական համակարգի նախկին հրատարակությունների փոփոխման աշխատանքներին։ 1961 թվականին Հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիան (American Hotel & Lodging Association - AH&LA) իր անդամների պահանջով Հաշվապահների ազգային ասոցիացիային (National Association of Accountants) նշանակեց փոքր հյուրանոցների եւ մոթելների հաշիվների միասնական համակարգի ստեղծման եւ զարգացման պատասխանատու։ Սակայն 1996 թվականին որոշում ընդունվեց միասնական համակարգի երկու ուղղությունները վերամիավորել հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգ անվան տակ 4 ։ Այդ ժամանակ Հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիայի ֆինանսական կառավարման խորհուրդը Նյու Յորքի հյուրանոցային հաշվապահների ասոցիացիայի եւ հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորման հետ մեկտեղ սկսեց ձեռնարկի նոր հրատարակության աշխատանքները։ Այս համակարգը ներկայումս զարգանում եւ կատարելագործվում է հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորման (HFTP) եւ հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիայի կրթական ինստիտուտի (Educational Institute - EI of AH&LA) կողմից։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը, գոյությունը պահպանելով ավելի քան 90 տարի, փորձված եւ 181արդարացված է նաեւ ժամանակով։ Այն փաստը, որ համակարգն ունեցել է տասնմեկ իրար հաջորդող խմբագրական խորհուրդներ, որոնց շարքերում են բազմաթիվ բարձրորակ մասնագետներ, կառավարչական ընկերություններ, սեփականատերեր եւ հաշվապահներ, անհերքելի է դարձնում, որ համակարգը հիմնովին մշակվել եւ կերտվել է՝ հյուրանոցային տնտեսությանը կատարելապես ծառայելու համար։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի հիմնական սկզբունքն այն է, որ արդյունքներն արտահայտվում են ըստ բաժինների՝ պատասխանատվության կենտրոնների հիման վրա։ Վերջիններս կարող են ներկայացվել թե՛ որպես եկամտի եւ թե՛ որպես ծախսային կենտրոններ։ Այսինքն՝ ըստ այս համակարգի՝ ամբողջ հյուրանոցը բաժանվում է բաժինների, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է իր բլոկի եկամտի ու ծախսի համար։ Որոշ հյուրանոցներում կարող են որոշ պատասխանատվության կենտրոններին համապատասխան առանձին կառուցվածքային ստորաբաժանումներ բացակայել, սակայն, անկախ այս հանգամանքից, պատասխանատվության կենտրոններն առանձնացվում են ըստ համակարգի։ Հյուրանոցային ոլորտի համար տվյալ միասնական համակարգի ստեղծումն ու ներգրավումը կենսական նշանակություն ունեին բազմաթիվ պատճառներով։ Առաջին հերթին հանդիսանալով համընդհանուր միասնական ուղեցույց ոլորտի բոլոր ներկայացուցիչների համար՝ այն ապահովում է տարբեր ընկերությունների միջեւ համադրելիությունը, համեմատականներ եւ զուգահեռներ անցկացնելու հնարավորությունը։ Համակարգի լիակատար ներկայացվածության շնորհիվ հնարավոր է դառնում նրա՝ որպես ամբողջական կիրառությունը հյուրընկալության ոլորտի բոլոր օբյեկտների կողմից։ Միասնական համակարգի պատշաճ ներգրավումը օգտագործողների կողմից լծակ է՝ համեմատելու մեկ օբյեկտի ֆինանսական արդյունքները մյուսի հետ։ Համադրելիության հետ զուգահեռ առաջ է գալիս նաեւ թափանցիկությունը։ Շնորհիվ մեկ միասնական ուղեցույցի՝ բազմաթիվ վրիպումներ եւ հաշվետվությունների ներկայացման ոչ ցանկալի մեթոդներ վերանում են, ինչն էլ ապահովում է հաշվապահության թափանցիկությունը բոլոր կողմերի համար։ Այդ թվում համակարգի միասնականությունն ապահովում է նաեւ հաշվետվությունների լիակատար հասանելիությունը հնարավոր ներդրողներին ու հաճախորդներին։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի հիմքում դրված են ֆինանսական հաշվետվությունների հիմնական ձեւերից երեքը. 182• հաշվապահական հաշվեկշիռը, • եկամուտների եւ ծախսերի մասին հաշվետվությունը, • դրամական հոսքերի մասին հաշվետվությունը։ Միասնական համակարգը ուղեցույց է ոչ միայն ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների, այլ նաեւ կառավարիչների, սեփականատերերի, ձեռնարկատերերի եւ հաշվապահական տեղեկատվության բոլոր ներքին եւ արտաքին օգտագործողների համար։ Համակարգն արդյունավետ գործիք է ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների համար՝ ներկայացնելու հյուրանոցի ֆինանսական գործառնությունները մեկ ընդհանուր եղանակով։ Եթե հյուրանոցի սեփականատերն ունի մի քանի հյուրանոցներ՝ աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող եւ տարբեր ֆինանսական մասնագետներով, ապա մեկ միասնական համակարգի բացակայությունը կհանգեցնի հյուրանոցների շահութաբերության վերաբերյալ տեղեկատվության խեղաթյուրմանն ու անհավաստիությանը։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի վերաբերյալ իրենց կարծիքն են հայտնել նաեւ մի շարք անկախ փորձագետներ, որոնց թվում՝ Օ’Քոննորս Դեյվիս խորհրդատվական ընկերության ավագ մասնագետ Ռոնալդ Մարտինեսը։ Ըստ նրա՝ միասնական համակարգն ապահովում է հաշվետվության բաղադրիչների ներկայացումը մեկ ընդհանուր եղանակով եւ սկզբունքներով, ինչն էլ ստույգ տեղեկատվության երաշխիք է տարբեր տնտեսվարող միավորներ համեմատելիս 5 ։ Միչիգանի պետական համալսարանի եւ Հիլթոնի հյուրանոցների պրոֆեսոր Ռայմոնդ Շմիդգալն էլ իր աշխատությունում 6 նշում է, որ հաշիվների այս միասնական համակարգը ժամանակով փորձված, պատրաստի օգտակար մոդել է, որը հեշտորեն ներգրավելի է տարբեր մասշտաբների գործառնությունների իրականացման ժամանակ։ Այն ներառում է Համընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքների (Generally Accepted Accounting Principles - GAAP) անբաժանելի բաղադրիչները՝ կայունություն, անաչառություն, արժանահավատություն, ճշգրտություն, եւ արտացոլում է անթերի կատարված հաշվապահական հաշվառումը։ Այս ամենի արդյունքում առաջ է քաշվում այս հոդվածի՝ մեզ համար գլխավոր հարցը։ Ինչպիսի՞ կիրառություն ունի USALI-ն ՀՀ տարածքում գործող հյուրանոցներում։ Արդյո՞ք մեր տեղական հյուրընկալության ոլորտին անհրաժեշտ է հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումը եւ եթե այո, հետագա ի՞նչ քայլերով է պետք այն մտցնել կիրառության։ 183Նախ՝ նշենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ USALI-ն լայն տարածում է ստացել ամբողջ աշխարհում՝ շնորհիվ իր կիրառելիության լայնության, Հայաստանում գործող հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման որեւէ հստակ միասնական համակարգ մինչ օրս գոյություն չունի։ Ներկայումս յուրաքանչյուր հյուրանոց, կախված այն հանգամանքից՝ հայկակա՞ն է, թե՞ պատկանում է որեւէ միջազգային ցանցի, ունի իր առանձին ֆինանսական կառավարման համակարգը։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեցինք ավելի վաղ, զարգացման կայուն ու դինամիկ տեմպեր գրանցող այս ոլորտում անկասկած անհրաժեշտություն կա ներդնելու ֆինանսական հաշվառման միատարր համակարգ։ Վերջինիս կարեւորությունը մեծ է հատկապես այս փուլում, քանի որ ֆինանսական վերահսկողության արդյունավետ համակարգի ներդրումը զարգացման սկզբնական շրջանում կապահովի դրա հետագա կայունությունը եւ ստացված վիճակագրական ու ֆինանսական հաշվետվությունների հավաստիությունը։ Մյուս կողմից, միասնական համակարգի ներդրումը Հայաստանում հնարավորություն կընձեռի համադրելի դարձնելու ոլորտի բոլոր ներկայացուցիչների ֆինանսական տվյալները, ունենալու միատարր եւ ճշգրիտ վիճակագրական ցուցանիշներ, համեմատելու ինչպես առանձին հյուրանոցներ միմյանց հետ, այնպես էլ նույն հյուրանոցի արդյունքները տարբեր ժամանակահատվածներում, գնահատելու տարբեր պատասխանատվության կենտրոնների գործունեության արդյունքները։ Ակնհայտ դարձնելով ոլորտում ընդհանուր ֆինանսական համակարգ ունենալու առավելությունները՝ կարելի է պնդել նաեւ, որ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումը Հայաստանում ավելի արդյունավետ կլինի, քան զարգացնել եւ կատարելագործել մեր տեղական ծրագրերն ու համակարգերը։ Այն հանգամանքը, որ USALI-ն արդեն գրեթե մեկ դար է՝ կիրառվում է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում, թույլ է տալիս վստահություն հայտնել առ այն, որ նորից հեծանիվ հորինելու փոխարեն պետք է ընդամենն օգտագործել տրված հնարավորությունը։ Ուստի, կարծում ենք, որ ոլորտում այս հարցով շահագրգիռ որեւէ պետական ներկայացուցչություն պետք է առաջին հերթին ձեռնամուխ լինի հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրման աշխատանքներին։ Հաշիվների նոր համակարգը ներդնելուն վերաբերող բոլոր վերոնշյալ դրական գործոնների հետ մեկտեղ պետք է հիշել նաեւ օրենսդրական դաշտի մասին։ Այստեղ գաղափարն առաջին հերթին բախվում է հաշվապահական հաշվառման մասին ՀՀ օրենքին, ըստ որի՝ ՀՀ տարածքում գործում են ֆինանսական հաշվետվությունների միջազ184գային ստանդարտները (International Financial Reporting Standards IFRS)։ Սա նշանակում է, որ կարող են որոշակի հակասություններ առաջանալ ՀՀ օրենսդրության եւ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի միջեւ, քանի որ վերջինս ածանցված է hամընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքներին (GAAP), այլ ոչ թե ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտներին (IFRS)։ Թվում է, թե այս հանգամանքը կարող է լուրջ սպառնալիք լինել USALI-ն ՀՀ-ում ներդնելու հնարավորությանը, սակայն այս հարցի լուծումը նույնպես կարելի է գտնել միջազգային փորձին հետեւելով։ Ինչպես նշվել էր ավելի վաղ, հյուրընկալության ոլորտում ֆինանսական կառավարման էտալոնն ամերիկյան մոդելն է։ Խոսքը հենց hամընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքներին համապատասխանող հաշիվների միասնական համակարգի մասին է։ Պատահական չէ, որ այսօր նույնիսկ եվրոպական խոշորագույն հյուրանոցային ցանցերը, ինչպիսիք են օրինակ՝ AccorHotels-ը եւ InterContinental Hotels Group-ը, ձգտում են իրենց ֆինանսական հաշվետվությունները հրապարակել հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգին համապատասխան։ Ընդ որում հանդիպում են եւ՛ ամբողջական կիրառում, երբ ֆինանսական հաշվետվություններն ինքնին ներկայացվում են ըստ USALI-ի, եւ՛ մասնակի կիրառում, երբ ըստ IFRS-ի կազմված ֆինանսական հաշվետվություններին կից ներկայացվում է դրանց համաձայնեցումը հաշիվների միասնական համակարգին։ Մինչդեռ ՀՀ-ում USALI-ի ամբողջական կիրառման համար գուցե անհրաժեշտ լինեն որոշակի օրենսդրական փոփոխություններ, մասնակի կիրառմանն այսօր ոչինչ չի խանգարում։ Հիշեցնենք նաեւ, որ անկախ ֆինանսական հաշվառման նկատմամբ օրենսդրական դաշտի պահանջներից՝ տնտեսվարող սուբյեկտներն ազատ են վարել իրենց կառավարչական հաշվառումը։ Հետեւաբար՝ առնվազն վերջինս կարելի է իրականացնել ըստ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի։ Այդպիսի հաշվառումն իր հերթին կարող է վեր հանել համակարգի ու օրենսդրության միջեւ առկա հակասությունները եւ հող նախապատրաստել նաեւ ֆինանսական հաշվառման հնարավոր անցման համար։ Ամփոփելով կարելի է եւս մեկ անգամ ընդգծել այն փաստը, որ ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղ համարվող զբոսաշրջության հենասյուներից մեկը՝ հյուրընկալության ոլորտը, անհրաժեշտություն ունի կատարելագործվելու նաեւ ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության տեսանկյունից։ Ըստ այդմ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումն ու կիրառումը ոչ միայն 185կօգնեն հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման եւ համադրելիության հարցերում, այլեւ թույլ կտան պետությանը դինամիկ զարգացում գրանցող այս ոլորտում ունենալ միատարր ու ճշգրիտ ազգային վիճակագրական տվյալներ։

Զբոսաշրջության գլխավոր ուղղություններից մեկի՝ հյուրընկալության ոլորտի տնտեսական վերելքը պահանջում է նաեւ ֆինանսական վերահսկողության համակարգում ու բարելավում։ Առաջարկվում է հետեւել միջազգային փորձին՝ մասնավորապես կիրառելով ամերիկյան հայտնի մոդելը՝ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը (USALI)։ Հոդվածը երեւան է հանում այդ համակարգի առավելությունները եւ քննարկում դրա ներդրման հնարավորությունները ՀՀ-ում։

301-ԻՆ ՔՐԻՍՏՈՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԱՔՐՔԻԱԿԱՆ ԻՍՏԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԲԱONՆԵՏԻՔՆԵՐԸ քրիստոնեությունը Հայաստանում պաշտոնապես ընդունված է: Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում ուներ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքաղաքական պատճառներ: Այս կերպ Հայաստանը փորձեց պահպանել իր անկախությունը Հռոմեական կայսրության «Սասանյան Պարսկաստանից», ինչպես նաև կասեցնել նախարարների կենտրոնախույս նկրտումները ներքին քաղաքականության տեսանկյունից և խթանել երկրի միավորումը: Այնուամենայնիվ, այս նոր ուսմունքը շատ ընդհանրություններ ուներ մեր ժողովրդի հոգատար ընկալումների հետ, որոնք ձևավորվել էին դարեր շարունակ: Ազգը, որը համարվում է իր հավատքի անկոտրում հետևորդը, չէր կարող այդքան հեշտությամբ դավանափոխ լինել, հրաժարվել իր դարավոր, եթե ոչ հազարամյա կրոնական հավատալիքներից և հնազանդորեն ընդունել իրեն պարտադրված մեկ այլ կրոն: Հին հայկական կրոնի ընդերքում գոյություն ունեցող մի շարք առանձնահատկություններ վկայում են, որ պաշտամունքի տարրերը, որոնք նրան ավելի են մոտեցրել միաստվածությանը, բավականին ակտիվ էին հայկական հավատալիքների մեջ: Դրանք դիտվում են որպես ավելի հին, նախնական ընկալումներ, որոնց հետագայում ավելացվեցին որոշակի պոլիտեիստական ​​շերտեր: «Ինչպես բոլոր հեթանոսները, հին հայերը հավատում էին շատ բաների, իսկ քրիստոնյաները ՝ այլ բաների, բայց նրանցից ոչ մեկը չէր ընդունի դրանք, եթե ունենար ներքին գիտելիքներ կամ մոտիվացիա»: Մեր երկրի դիրքորոշումը, ազգային և հին պատմությունները վկայում են, որ բարեպաշտությունը պետք է որ լիներ մեր նախնիների հավատը, որի հաստատումը կրոնի անունն ու իմաստն է: Վան ծովի հարավ-արևելյան կողմից ոչ հեռու գտնվում է կիսավեր գյուղը, որը կոչվում է Հայկա բերդ Աստված Աստվածաշեն գյուղ, որը XX դարի սկզբին դեռ բնակիչներ ունի: Աղթամարի եկեղեցու ձեռագրում գրված է, որ «Աստծո ազդեցության ներքո նրանք կառուցեցին մեծ բլուրը [Հայկեանկ], անառիկ ամրոց թշնամու դեմ… Եվ նրա (Հայկի) եղբորորդուց հետո նրանք մնացին ամրոցում: Աստվածաշինայի »: Երկու անգամ հիշատակված ամրոցը նույնն է, այժմ կոչվում է Հայկի անունով, որի անունով բնիկներն գյուղն անվանում են Աստվածաշեն: Քրիստոնեական դարերում նման անուն տալ հնարավոր չէր, և սա Աստծո անվան պահպանված ամենահին արձանագրությունն է 2: Դժվար է ասել, թե ինչ էին մտածում հին հայերը իրենց Աստված կոչող գերագույն էակի մասին, քանի որ դրա մասին հայտնի հեթանոսական հայկական գրվածք կամ հիշողություն չկա: Բայց «Կոնդակը ավելացնում է, որ երկնքից Հայկին երազում ցույց տվեցին աղեղն ու նետը, որը նա կառուցեց և օգտագործեց դրանք թշնամուն հալածելու համար: Դարձյալ Աստծո ներշնչմամբ նա կառուցեց անառիկ ամրոցը. արժանի երախտագիտությամբ և հնազանդությամբ, նա իր ձեռքի աշխատանքներն է կանչում իր Աստծո անունով »3: Քրիստոնեությունը Հայաստանում վերամշակեց, վերաիմաստավորեց հեթանոսական հասկացությունները, ծեսերն ու տոները, ինչի վկայությունն են «Վարդավառ», «Tsաղկազարդ», «Տերն ու առաջ» և այլ տոները: Տարբեր ժամանակներում Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված երեք պետական ​​վանքերը (հայկական, ուրարտահայ հեթանոսական) բացահայտում են միմյանց հետ որոշակի ժառանգական հարաբերություններ, հատկապես կապված հիմնական աստվածությունների պաշտամունքի հետ 4: Ինչպես Հայասայի, այնպես էլ հետագայում կազմավորված ուրարտական ​​և հայկական հեթանոսական դիցաբանությունների հիմնական աստվածությունները ունեն բազմաֆունկցիոնալ բնույթ: նրանք օժտված են պտղաբերության, պատերազմի, անդրաշխարհի և մահացող-հարություն առած աստծո գործառույթներով: Իհարկե, 1 Ալիշան,., Հին հայկական հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը, Երեւան, 2002, էջ. 11 2 Նույն տեղում, էջ. 13,18: 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Պետրոսյան Ա., Հայ դիցաբանության ակունքները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2004, էջ. 206 թ. Որոշ դեպքերում այդ հատկություններից մեկը ակնհայտ չէ, բայց պտղաբերության ֆունկցիան ընդհանուր է բոլորի համար, և դրանց հաջորդող աստվածությունները մարմնավորում են գերագույն աստծու ասպեկտներից մեկը ՝ կայծակի, արիայի, պտղաբերության հատկանիշներ: Վերջիններս հետևում են աստվածային գլխավոր զույգին բոլոր երեք պանթեոններում. Հայաստանում [d] U.GUR և dIŠTAR, Ուրարտուում - Խալդի և Վարուբանի, հայերենում `Արամազդ և Անահիտ: Նրանց ընդհանրությունն այն է, որ այս պանթեոններում հատկապես շեշտվում է աստվածաբանական հիմնական դերը, բացի այդ հիմնական աստվածներն իրենց բազմաֆունկցիոնալությամբ շատ մոտ են միաստվածությանը, որը բնորոշ էր քրիստոնեությանը: Նախկին գերագույն աստվածությունները, վերաիմաստավորվելով, շարունակում էին ապրել Աստծո ՝ Հոր, Քրիստոսի և Աստվածածնի երկրպագության մեջ: Արամազդ - Հայր Աստված, Միհր - Քրիստոս, մայր աստվածուհի (Անահիտ) - Աստծո մայր: Որոշ հեթանոսական աստվածություններ դարձան քրիստոնյա սրբեր. Արա Գեղեցիկը, Սուրբ Սարգիսը, վիշապազարդ հերոս Վահագնը, Սուրբ Գեորգը և այլն: Ավելին, նույնիսկ հայ քրիստոնեական պոեզիան հին կրոնական ավանդույթների շարունակությունն էր: Հայտնի հայ հայագետ Լեոն այսպես է նկարագրում. «… Այն ամբողջությամբ ապրում է լույսի սրբությամբ և մաքրությամբ: Այն ստեղծում է հարյուրավոր հիանալի հյուսվածքներ լույսի տարբեր դիրքերից, երկնային լույսերից, ամենից շատ, իհարկե, արևից: Պարսկական պոեզիայում մենք նման բան չենք նկատում: Եվ այս հոյակապ պաշտամունքը ժառանգել է քրիստոնեական Հայաստանը, իհարկե հեթանոսականից »1: Հայտնի է, որ քրիստոնեական գաղափարախոսության ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել հին աշխարհի մահացող, հարություն առած պտղաբեր աստվածների պաշտամունքը: Այս հատկությունները բնորոշ էին ուրարտական ​​հիմնական հայկական արտասահմանյան dU.GUR-Ara- ին և Khaldin- ին, իսկ հայ հեթանոսական դիցաբանության մեջ Mihr ar աստվածը դարձավ մահամեռ հարություն առած աստծո գործառույթների կրողը: Հայերը Արեգ ամսվա ընթացքում պետք է նշեն Միհրի օրը: Միհր-Միտրայի երկրպագությունը քրիստոնեությունը շատ է հիշեցնում: Հեթանոսները Միհրի ծնունդը նշեցին դեկտեմբերի 25-ին, իսկ Քրիստոսի ծնունդը `հունվարի 6-ին, բայց ավելի ուշ` 3-րդ դարի վերջին և 4-րդ դարի սկզբին, Արևմտյան եկեղեցին սկսեց այն տոնել դեկտեմբերի 25-ին: Դրա պատճառներից մեկն այն էր, որ քրիստոնյաները (օրինակ ՝ Հռոմում) մասնակցում էին նաև Միհրին նվիրված փառատոներին, ինչը դրդում էր արևմտյան եկեղեցական իշխանություններին Քրիստոսի ծննդյան օրը տեղափոխել հունվարի 6-ից դեկտեմբերի 25-ը (ի տարբերություն Առաքելական եկեղեցու, որը նշում է հունվարի 6-ը): -ին): Մերձավոր Արևելքում ամենաազդեցիկ կրոնը տարածված զրադաշտականությունն էր իրանական աշխարհում: Պտղաբերության գործոնը հիմքում ընկած է բոլոր հեթանոսական կրոնների տիեզերքը: Ի տարբերություն դրա, հայկական նախաքրիստոնեական կրոնական հասկացություններում, ինչպես զրադաշտականում, խթանվում է ստեղծման փաստը: Արամազդը նկարագրվում է որպես «երկինք և երկիր ստեղծող»: 3 oroրադաշտականությունը և հեթանոսությունը առանձնանում էին աստվածների անունների մասնակի համընկմամբ: Այսպիսով, Արամազդ, Անահիտ, Միհր անուններն ակնհայտորեն համընկնում են զրադաշտական ​​Ահուրա-Մազդա, Արդվիսուրա-Անահիտա և Միտր-Միհրաստուդեն անունների հետ: Neագումնաբանության առումով և՛ Ահուրա-Մազդան, և՛ Արամազդը հանդես են գալիս որպես հայր-աստվածներ, ինչպես զրադաշտական ​​Արդվիսուրա-Անահիտան, Միտրը Ահուրա-Մազդայի երեխաներն են, իսկ հայ Անահիտն ու Միհրը Արամազդ են: Գործառույթով Ահուրա-Մազդան և Արամազդը երկուսն էլ ամպրոպի աստվածներ են (համարժեք են Zs- ին), Ardvisura-Anahita և Anahit - պտղաբերության աստվածուհիներ, Zoroastrian Mitr- ը արևի աստված է, հայ Միհրը `երկնային լույսի աստված: Այնուամենայնիվ, խոսքը ոչ թե կրոնական հասկացությունների ինքնության, այլ միմյանց տակ գոյություն ունեցող բազմաթիվ տարրերի նմանության մասին է: Վերոհիշյալ ընդհանրությունները հաճախ հիմք են հանդիսացել պնդումների, որ հայկական հեթանոսությունն ամբողջությամբ պարթեւերենից կամ պարսկերենից նմանակումներից ստացված փոխառությունների արդյունք է 4: Ըստ Լեոյի, «դարեր շարունակ հայերը մեծ մասշտաբով փոխառություններ են վերցրել այս պարսկական զրադաշտականությունից»: Հարակից հոգևոր-մշակութային համակարգերը, որքան էլ եզակի լինեն, չեն կարող մեկուսացվել միմյանցից և այս 1 Leo, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, Երեւան, 1966, էջ 386: 2 Fraser J., The Golden Branch, Երեւան, 1989, էջ: 426: 3 Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1977, էջ: 45 4 Պապայան Ռ., Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման ճշգրիտ նախադրյալները, «21-րդ ԴԱՐ», № 1 (7), 2005, էջ. 6 5 Առյուծ, էջ. 378: կամ այնքանով, որքանով դրանք չեն ազդում միմյանց վրա: Բնական է, որ հայկական հեթանոսությունը, լինելով կրոն, որը արմատավորված է այս Միջին Արևելքի տարածքում, պետք է ներառեր տարածաշրջանում բնորոշ բազմաթիվ տարրեր: Այնուամենայնիվ, եթե զրադաշտականները և այլ դավանանքները պաշտում էին որպես հոգևոր, բայց տիեզերական մարմին, հայերը երկրպագում էին որպես մաքուր էակ, հոգևոր լույս, «արդար արև», հենց այս ընկալմամբ և այս «կարգավիճակով» էր համարվում միևնույն ժամանակ հայկական էթնոսը: Հայերը նրանց անվանում էին «արորդներ»: Սա համարյա քրիստոնեական իմաստ է, որով «Աստծո արդար» նկարագրվող Աստծուն ուղղված հասցեն դառնում է համարժեք «Հայրեր» -ին: Մեր Անահիտը, կապվելով ջրի և լուսնի հետ, այնուամենայնիվ, ոչ ջուր էր, ոչ էլ լուսին, պտղաբերության և մայրության խորհրդանիշ, այդ հասկացությունների գերակշռող շերտի գերակշռությամբ: Այս իմաստային շերտի առաջնահերթության շնորհիվ այն, ինչ անցել է հարևան կրոնի ֆոն `հայ աստվածուհու անունով, դարձել է« Անահիտա »մակդիր 1: Հայերի համար կրակի պաշտամունքը ավելի շատ տեղական, մասնավոր տարածքների պաշտամունք էր, քան ընդհանուր, որի կենտրոնը և սկիզբը պետք է որոնել հրաբխային գավառների լեռներում: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ հայերի շրջանում կրակի պաշտամունքը շատ ավելի հին է, քան զրադաշտական ​​կրոնը: Եվ կրակապաշտական ​​քանանացիներն ու սեմական ժողովուրդները սկզբունքորեն և գիտելիքով տարբերվեցին, պարսիկներն ու մարերը ՝ նույնքան տարբեր, որքան ավելի խոհեմ ազգերը ՝ հույներն ու հռոմեացիները: Եթե ​​մարդկության հնագույն կրոնական պատմությունը դիտենք որպես միաստվածությունից դեպի բազմաստվածություն գործընթաց, եթե համաձայն ենք, որ կռապաշտությունը ավելի մակերեսայնության արդյունք է, ապա պետք է նշենք, որ միաբանության տարրերը հայ կրոնում ավելի շատ են պահպանված, նույն պատճառով: որ հերքում է հայերի քրիստոնեացումը: , Այս հիմքի վրա է, որ hazազար Փարպեցին համարեց, որ քրիստոնեության ընդունմամբ մենք կրկին ճանաչեցինք «մեր հայրենասիրական օրենքը» 3: Thoughtազար Փարպեցու այս մտքի ժամանակակից մեկնաբանություններից մեկում նշվում է, որ «այստեղ պատմաբանը նկատի ունի ճշմարիտ քրիստոնեական աստվածաբանության հին ազգային վկայությունը, որի արմատները սկիզբ են առնում մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներ» 4: Հայոց Արշակունի տոհմում, որոշ փոփոխություններից հետո, Տիրոջ երկրպագությունը շարունակեց գոյություն ունենալ: Հայոց Արշակունի և Տրդատի, Տիրանի (Տիրան) և Տիրիտի (Տիրիտ) իշխանների քրիստոնյա թագավորների անունները դրա լավագույն վկայությունն են: Այս տեսանկյունից ուշագրավ է նաև հետևյալ հանգամանքը. Իր մկրտության ժամանակ Տրդատ Գ-ն ստացել է Հովհաննես անունը ՝ ի հիշատակ Հովհաննես Մկրտչի ՝ Կարապետի: Հայտնի է, որ ժողովրդական քրիստոնեության մեջ Սուրբ Կարապետին էին վերագրվում այնպիսի տողեր, ինչպիսիք են `հովանավորելը արվեստը, երաժշտական ​​կարողությամբ օժտելը և բանասիրական նվերները, որոնք բնորոշ էին Աստծո հոգատար ոլորտին: Բացառված չէ, որ Տրդատ III- ը Տեր Աստծո երկրպագության հետ կապված լուսատու-արևի գծերը մտցրել էր իր նոր Աստծո ՝ Քրիստոսի երկրպագության մեջ ՝ դրանով իսկ նոր գաղափարական հիմնավորում տալով նրա անձնական-տոհմական շահերին (տե՛ս Լորդ) Ինչ վերաբերում է, օրինակ, պահպանողական քրիստոնեության ընդունման իրադարձությունների նկարագրությանը `մեկ այլ հայ պատմաբան Ագաթանգեղոսից, ապա, ըստ Հ. Հակոբյանի և Ս. Ըստ Պետրոսյանի, պատմագրության մեջ 4-րդ սկիզբի իրադարձությունները դարը վերագրվում է շատ ավելի բռնի-դրամատիկ բնույթի, քան իրականում էր 6: Հայաստանում հեթանոսական սրբավայրերը ոչնչացվեցին նախքան քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելը, և դրանք ոչնչացվեցին զրադաշտական ​​աճպարարների (ոչ թե Գրիգոր Լուսավորչի և նրա սերունդների կողմից) 7: Ագաթանգեղոսը նշում է, որ հսկայական ավերածություններ են եղել Տարոնում ՝ Արածանիի (Եփրատ) ափին գտնվող Աշտիշատի սրբավայրում: Հատկանշական է, որ միակ դեպքը, երբ Ագաթանգեղոսը նշում է մարդկային զոհերի մասին («Այդ վայրում քահանային ծառայող մարդկանցից շատերը սպանվել են») վերաբերում է հենց այս սրբավայրին 1 Papayan R., էջ 10: 2 Ալիշան J.., Էջ 30, 31: 3 hazազարայ Փարպեցու, Հայերի պատմությունը և նամակը Վահան Մամիկոնյանին, Թփխիս, 1904, էջ 4: 161: 4 Դանիելյան Ե., Հայաստանում քրիստոնեության պետական ​​կրոն հռչակման հոգատար աղբյուրները ական պատմական նշանակություն, Երեւան, 1996, էջ: 17 5 Պետրոսյան Ս., Էջ 36: 6 Հակոբյան Հ., Մեհյանների և հայ դավանանքի կործանման պատմության որոշ մանրամասներ, Հայ սրբեր և սրբավայրեր, Երևան, 2001, էջ: 145; Ս. Պետրոսյան, Գրիգոր Լուսավորչի տանջողը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2001, էջ 33: 7 Դանիելյան Ե., Էջ 15: 1-ում: Փաստորեն, կարելի է ասել, որ քրիստոնեությունը ընդունելու գործընթացում հիմնական պայքարը ծավալվում էր հեթանոս քահանաների, «նոր ուսմունքի կրողների» միջեւ, և ժողովուրդը լայն զանգվածային մասնակցություն չէր ցուցաբերում այդ պայքարին: Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ հեթանոսությունից քրիստոնեությանը անցումը հին ավանդույթների, կրոնական և մշակութային արժեքների նոր իմաստ էր, հազարավոր տարիներ առաջ ձևավորված մեր ամբողջ մշակույթը, որը վերաիմաստավորվում էր քրիստոնեության մեջ, գոյատևում է մինչ օրս ՝ պահպանելով էկոլոգիական գաղափարներ, որոնք փոխանցվել են հին ժամանակներից: Հետևաբար, Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական ​​կրոն պետք է որակել որպես վերադարձ դեպի սկզբնական միաստվածություն, որը, չնայած կորած էր, աղավաղված, բայց և այնուամենայնիվ ամբողջովին չի ջնջվել հայ ժողովրդի պատմական և գենետիկ հիշողությունից, բայց հայտնվել է քրիստոնեության վարդապետության միջոցով որակապես նորացված պետություն: Եվ այս հանգամանքը ՝ վերադարձի իմաստը, բնօրինակը վերագտնելու համար, հաստատվեց հայերենում, որտեղ 301 թվականին իրադարձությունը ՝ քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն ընդունելը, արտահայտվում է «հայ դարձի» արտահայտությամբ: Եվ ինչպես նշում է Ագաթանգեղոսը, քրիստոնեության ընդունմամբ հայերը «կրկին հաստատվել են հավատքի մեջ»: Ելենա Շահինյան Կատարյալ իդեալական բաղադրիչները քրիստոնեության մեջ Հիմնաբառեր. Քրիստոնեություն, միաստվածություն, հեթանոսություն, աստվածպաշտություն Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ հեթանոսությունից քրիստոնեություն տեղափոխված նոր վերամեկնաբանված հին ավանդույթները, էկոլոգիական գաղափարները, կրոնական և մշակութային արժեքները: ։

Հիմնական խնդիրն է հեթանոսական գաղափարախոսությունից քրիստոնեական գաղափարախոսությանն անցման՝ մինչ այժմ ընդունված բռնի եղանակի ոչ հավաստի լինելու, ինչպես նաև քրիստոնեության՝ հայի համար ոչ թե խորթ կրոն, այլ ազգային արժեք լինելու հանգամանքի փաստումը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնական միաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց այդուհանդերձ լիովին չէր ջնջվել հայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեական վարդապետության միջոցով։

ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆՅԱՆ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍՆԱԿTSՈՒԹՅԱՄԲԳՈՐTSԵՐՈՎԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱ proceedingsԱՔԱiaԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱ proceedingsԱՅԻՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ գործը հարուցելու իրավունքի համար նախապայման է, եթե գործը հարուցվի դատական ​​գործով, որը պետք է լինի դատարան դատարանը կարող է և պարտավոր է քննել գործը որոշումը (որոշում) կայացնելու համար, հակառակ դեպքում դատարանն իրավասություն ունի գործի վերաբերյալ, եթե այդ գործը գտնվում է այդ դատարանում: Միջազգային քաղաքացիական դատավարություններում, երբ խոսքը վերաբերում է քաղաքացիական գործերի քննությանը, որոնք ներառում են օտարերկրյա տարր, առաջին ատյանի դատարանի իրավասությունը որոշվում է այսպես կոչված միջազգային իրավասության կանոններով, այլապես `այդ պետության դատարանը իրավասու է լսելու և լուծելու օտարերկրացու հետ կապված գործը: տարրը Այլ կերպ ասած, միջազգային իրավագիտություն ասելով ՝ մենք նկատի ունենք օտարերկրյա քաղաքացիական հարաբերություններ ունեցող պետական ​​դատարանի իրավասությունը [1]: Իսկ որոշակի պետության շրջանակներում արդեն գործող դատական ​​դատարանների իրավասությունը որոշվում է այսպես կոչված տեղական (տարածքային) իրավասության կանոններով [2]: Քանի որ չկա մեկ փաստաթուղթ, իրավական ակտ (իրավական նորմերի համակարգ), որի հիման վրա ամեն դեպքում հնարավոր կլինի որոշել այս կամայական պետության դատարանների իրավասությունը, ուստի յուրաքանչյուր ինքնիշխան պետություն որոշում է գործերի քննության իր իրավասությունը: ներգրավելով օտարերկրյա տարր ՝ դրա սահմանները, ներառյալ այդ դեպքերը ընդունելու չափանիշներն ու հիմքերը: 1 «Միջազգային իրավասությունը» պայմանական տերմին է (տե՛ս Anufrieva L., Bekyshev K., Dmitrieva G. et al., International Partial Law. Դասագիրք / Op. ԼԱՎ. Պարոն Դմիտրիեւան - Քաղաքացիական դատավարության միջազգային իրավունք: Դասագիրք, մեկ с нем., М. Հրատարակված է BEK, 2001, գ. 63), այն կիրառվում է միայն տեսական գրականության մեջ, և տարբեր երկրների օրենսդրության մեջ հիմնականում օգտագործվում են օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ գործերով դատարանների իրավասություն, իրավասություն, իրավասություն հասկացությունները: Ազգային օրենսդրության համար միջազգային իրավասության նախապես որոշված ​​կանոններ չկան: Այսինքն ՝ միջազգային իրավասության տեսանկյունից պետությունն ինքն է որոշում ՝ արդյո՞ք այդ պետության դատարանը իրավասություն ունի որոշակի գործի վրա: Հարցի պատասխանը տրվում է այդ պետության օրենսդրության կամ նրա իրավական համակարգի մաս կազմող միջազգային պայմանագրերի հիման վրա: Ավելին, յուրաքանչյուր պետություն, հիմնվելով միջազգային իրավասությունը սահմանող իր ազգային կանոնների վրա, ձեռնարկում է իրավական վեճերի այնպիսի շրջանակ, որն ինքը նպատակահարմար է գտնում. այդպիսի ազատությունը չի սահմանափակվում միջազգային իրավունքի որևէ նորմով [2]: Ինչ վերաբերում է օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության դատարանների գործերին, ապա պետք է վկայակոչել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 244-րդ հոդվածը (այսուհետ `ՔԴԿ), որը սահմանում է ՀՀ իրավասության իրավունքը: օտարերկրացիների ներգրավմամբ գործերով Հայաստանի Հանրապետության դատարաններ: Եկեք քննարկենք ՔԴՕ 244-րդ հոդվածով նախատեսված միջազգային իրավասության որոշ կանոններ: Նախ, ՔԴՕ 244 1 1 հոդվածը նախատեսում է, որ «Հայաստանի Հանրապետության դատարանները քննում են օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե ամբաստանյալը բնակության վայր ունի կամ գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում»: Այս նորմը սահմանում է միջազգային իրավասության տեսակներից մեկը ՝ ընդհանուր իրավասություն. Հայցվորը դիմում է պատասխանողի բնակության վայրի (գտնվելու վայր) դատարան (Actor sequitur forum rei) [2]: Նախևառաջ, հնարավոր երկիմաստությունը վերացնելու և ճիշտ տերմինաբանություն օգտագործելու տեսանկյունից, վերոհիշյալ հոդվածի 1-ին մասում, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է հստակ առանձնացնել «պատասխանող ֆիզիկական անձի բնակություն» հասկացությունները »: պատասխանող իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը »: Նման հստակ տարբերակումը ինքնանպատակ չէ, հակառակ դեպքում կարող է ստեղծվել թյուր կարծիք, որ եթե պատասխանող կողմը «գտնվում է» Հայաստանի Հանրապետության տարածքում, ապա նա կարող է նաև հայց հարուցվել ՀՀ դատարաններում ՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում նրա փաստացի գտնվելու հիմքը: Նա բնակության վայր ունի, թե ոչ: Իրավասության վերոհիշյալ սկզբունքը կիրառելի է անգլո-սաքսոնական համակարգում (հայց ներկայացնելիս պատասխանողն իրականում ներկա է այդ երկրում 2), ինչը խորթ է և անընդունելի մեր իրավական համակարգի համար: 2 Ավելին տե՛ս Հայկյանց Ա., Մասնավոր միջազգային իրավունք: Դասագիրք. 2-րդ հրատարակություն (լրացումներով և փոփոխություններով), Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2013, էջ 518, Անուֆրիևա Լ. Միջազգային մասնակի իրավունք: В 3-х т. Umeավալ 3. Անդրսահմանային սնանկություններ: (Անգամ ամերիկյան դատարաններում բարձրացվել է այս սկզբունքի հակասահմանադրականության հարցը [5]): Նման հնարավոր թյուրիմացություններից խուսափելու համար ճիշտ կլիներ ՍԴՊ-ի 244-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշել. «Հայաստանի Հանրապետության դատարանները քննարկում են օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե պատասխանողը բնակվում է Հայաստանի Հանրապետությունում կամ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետությունում »: 3 Որոշ խնդիրներ կարող են առաջանալ պատասխանողի «բնակության վայր» և «բնակության վայր» հասկացությունները մեկնաբանելիս: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 23-րդ հոդվածի [6] (այսուհետ ՝ Քաղաքացիական օրենսգիրք) «Բնակավայրը այն վայրն է, որտեղ քաղաքացին կամավոր ապրում է կամավոր»: Քաղաքացիական օրենսգիրքը չի նշում «միշտ» և «հիմնականում» կատեգորիաների տեսությունները: Գրականության մեջ նշվում է, որ մշտական ​​բնակություն միշտ չէ, որ նշանակում է երկարաժամկետ բնակություն: Կարևորն այն է, որ ստեղծված պայմաններում անձը կայանա, հիմնավորվի, այսպես ասած, տեղավորվի նշված վայրում [7]: Իսկ բնակության չափանիշը էական է այն դեպքերում, երբ անձի գործունեությունը կապված չէ որոշակի վայրի հետ, անձը ստիպված է անընդհատ տեղափոխվել մի տեղից մյուսը ՝ գործունեություն իրականացնելու համար: Նման դեպքերում բնակության վայրը պետք է լինի այն վայրը, որտեղ մարդն ամենաերկարն է ապրում, այսինքն ՝ ավելի երկար, քան այլ վայրերում: Անձի բնակության վայրը պետք է տարբերվի անձի բնակության վայրից: Վերջինս ժամանակավոր բնակության վայր է, որը, կախված առանձնահատուկ հանգամանքներից, կարող է տարբեր լինել, օրինակ ՝ հյուրանոց, հիվանդանոց, դատապարտյալների դեպքում (այլ երկրում պատիժ կրող օտարերկրացիներ), ազատազրկման վայր, բնակության վայր կարճաժամկետ ուսումնական ծրագրերով այլ երկրների ուսանողներ: Այս դեպքերում, կարծում ենք, նշված վայրերը չեն կարող համարվել որպես վերջիններիս բնակության վայր `որպես նրանց մասնակցությամբ գործերում միջազգային իրավասության որոշման հիմք: Նշված կատեգորիայի անձանց բնակության վայրը պետք է համարվի այն վայրը, որտեղ նրանք նախկինում մշտապես բնակվել են, իսկ վերոհիշյալ վայրերը `ժամանակավոր բնակություն: Սա, իհարկե, չի վերաբերում օտարերկրացիներին, միջազգային առևտրային արբիտրաժին: Միջազգային քաղաքացիական գործընթաց. Учебник, 3 Վերոհիշյալ խնդիրը շտկվել է 26.09.2017 թվականին Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի 386-րդ հոդվածը (http: //moj.am/legal/drafts): որոնք, համաձայն «Օտարերկրացիների մասին» ՀՀ օրենքի [8], ստացել են կացության կարգավիճակ, գրանցված են բնակչության պետական ​​ռեգիստրում և ունեն գրանցված բնակության վայր ՀՀ-ում: Մենք կարծում ենք, որ, ընդհանուր առմամբ, անհատի բնակության վայրը պետք է լինի նրա կենսական հետաքրքրությունների կենտրոնը, անձը պետք է այդ վայրի հետ կապվի ամուր անձնական և գործնական կապերով: Մասնավորապես, եթե օտարերկրացին ոչ ավելի, քան մեկ տարի ժամկետով գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում 4, չի ստացել կացության կարգավիճակ, գրանցված չէ բնակչության պետական ​​ռեգիստրում, գտնվում է, օրինակ, արշավախմբում կամ հետազոտություններում: խումբ, մասնակցում է բուժմանը, չի ստացել այդ հիմքի կացության կարգավիճակ) կամ նույնիսկ կացության կարգավիճակ ստանալու դեպքում, դեռ գրանցված չէ բնակչության պետական ​​ռեգիստրում և չունի բնակության վայր, նա չի կարող ներգրավվել ՀՀ դատարանները `որպես պատասխանող: Հաշվի առնելով վերը նշվածը ՝ մենք գտնում ենք, որ միջազգային ընդհանուր իրավասության իմաստով ամբաստանյալի բնակության վայրը հասկացությունը պետք է մեկնաբանվի «Օտարերկրացիների մասին» ՀՀ օրենքի, «Բնակչության պետական ​​ռեգիստրի մասին» ՀՀ օրենքի [9] և պետության ներդրման մեջ: Բնակչության ռեգիստրի համակարգը Հայաստանի Հանրապետությունում: Հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հուլիսի 14-ի թիվ 1231-Ն որոշման դրույթները [10] ՝ վերը նշված կանոնների և մեկնաբանությունների լույսի ներքո: Անդրադառնալով իրավաբանական անձի գտնվելու վայրի հայեցակարգին `հարկ է նշել, որ Քաղաքացիական օրենսգրքի 59-րդ հոդվածի համաձայն` «իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը նրա մշտական ​​մարմնի գտնվելու վայրն է»: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով իրավաբանական անձանց գտնվելու վայրը տեղեկացնելու խնդրին, անդրադարձավ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրի հասկացությանը: Մասնավորապես, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 55-րդ հոդվածի 2-րդ կետի, 56-րդ հոդվածի 1-ին կետի վերլուծության հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը եկել է այն եզրակացության, որ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը համարվում է պետության համար պարտադիր գրանցում: իրավաբանական անձի կանոնադրության մեջ նշված գրանցումը: հասցե [11]: Հետևաբար, իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում պարզելու համար անհրաժեշտ է սահմանել տվյալ իրավաբանական անձի կանոնադրությամբ նշված հասցեն, որը 4 ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածի համաձայն օտարերկրացիների մասին ՝ ժամանակավոր կարգավիճակ ստանալու հիմքերից մեկը գրանցվում է իրավաբանական անձի պետական ​​գրանցման մարմնում `որպես տվյալ իրավաբանական անձի մշտական ​​գործող մարմնի հասցե: Օտարերկրյա իրավաբանական անձանց ներգրավված գործերում միջազգային իրավասության որոշման կանոններից մեկը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող օտարերկրյա անձի մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության կողմից իրավասության որոշումն է: Այսինքն ՝ եթե օտարերկրյա իրավաբանական անձը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ունի մասնաճյուղ կամ ներկայացուցչություն, ապա իրավաբանական անձի հետ կապված գործերը կարող են քննարկվել նաև Հայաստանի Հանրապետության դատարաններում, ընդ որում ՝ «Պետական ​​գրանցման մասին» ՀՀ օրենք իրավաբանական անձանց, իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումների, հիմնարկների անհատ ձեռներեցների: Դրանից բխում է, որ օտարերկրյա իրավաբանական անձանց մասնաճյուղերն ու ներկայացուցչությունները պետք է գրանցվեն օրենքին համապատասխան: Բացի այդ, նշված օրենքի իմաստով, իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումներ ենթակա են գրանցման, այսինքն `օրենքը կիրառում է« առանձին ստորաբաժանումների »ընդհանուր կատեգորիան` չսահմանափակվելով «մասնաճյուղ» կամ «ներկայացուցչություն» հասկացություններով: Հաշվի առնելով այս փաստը, մենք գտնում ենք, որ ՔԴՕ 244-րդ հոդվածը կարող է սահմանել նաև օտարերկրյա իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումներ ընդհանուր կատեգորիայի, ներառյալ մասնաճյուղեր և ներկայացուցչություններ, քանի որ օտարերկրյա իրավաբանական անձինք կարող են ունենալ տարբեր անվանումներով ստորաբաժանումներ `գրասենյակ, վարչություն, գործակալություն և այլն, իսկ ընդհանուր կատեգորիայի դեպքում բոլոր ստորաբաժանումները, անկախ դրանց անվանումից, ընդգրկվելու են դրանում, և հիմք կդառնան Հայաստանի Հանրապետության դատարանների իրավասությունը որոշելու համար `դրանց գտնվելու վայրի հիման վրա: Հայաստանի Հանրապետության տարածքը: Բացի այդ, օտարերկրյա իրավաբանական անձը կարող է գործել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ոչ միայն իր առանձին ստորաբաժանումների միջոցով, այլև լիազորված ներկայացուցիչների միջոցով, որոնք գործում են գործակալության, հանձնարարականի և այլ գործարքների հիման վրա ՝ թույլ տալով այս կամ այն ​​անձին կամ ընկերությանը գործել: իր անունից: և պարտականությունները Դա ներկայացուցչության հատուկ տեսակ է, եթե Հայաստանի Հանրապետության տարածքում իրավասության որոշման հիմք մասնաճյուղ կամ ներկայացուցչություն ունենալու տրամաբանությունն այն է, որ դա որոշում է կապը ընկերության և Հայաստանի Հանրապետության միջև, ապա ապագայում հնարավոր վեճերի դեպքում: Գոյության հանգամանքի առկայության դեպքում կարելի է համարել, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում լիազոր ներկայացուցիչ ունի, նրանց միջոցով մասնակցում է իրավական հարաբերությունների, ինչպես դա կաներ անձը իր մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության միջոցով: Հետևաբար, ճիշտ կլիներ, որ ՀՀ դատարաններին հնարավորություն տրվեր ուսումնասիրել օտարերկրյա անձանց հետ կապված գործեր, որոնք ծագել են այն իրավական կապերից, որոնց մասնակցել է օտարերկրյա իրավաբանական անձը գործակալության, հանձնարարականի կամ այլ գործարքների միջոցով, որոնք կնքված են այդ տարածքում բնակվող իրավաբանական անձանց Հայաստանի Հանրապետության տարածք Այլ կերպ ասած, ՔԴԿ 244-րդ հոդվածի երկրորդ մասը կարող է լրացվել հետևյալ կետով. «Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրացիների մասնակցությամբ քաղաքացիական գործեր, եթե հայցը բխում է իրավաբանական անձի կողմից ներկայացված իրավահարաբերություններից Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում »: գործակալության, հանձնարարության պայմանագրերի կամ այլ գործարքների հիման վրա բնակվող անձը: » Օտարերկրյա իրավաբանական անձանց ներգրավմամբ գործերի իրավասության որոշման հարցը նույնպես պետք է դիտարկվի Քաղաքացիական օրենսգրքում վերջերս կատարված նորամուծության, իրավաբանական անձանց վերամեկուսացման համատեքստում: Իրավաբանական անձի վերամշակումը իրավաբանական անձի տեղափոխումն է մի իրավասությունից մյուսը, ինչը փոխում է իրավաբանական անձի անձնական իրավունքը: Այսինքն ՝ իրավաբանական անձի վերաբաշխման արդյունքում դրա գտնվելու վայրը տեղափոխվում է մի երկրից մյուսը, տվյալ դեպքում ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը: Քաղաքացիական օրենսգրքի 59.2-րդ հոդվածը նախատեսում է առանձին իրավական հնարավորություն `Հայաստանի Հանրապետությունում վերամշակման ենթարկելու համար: Որպեսզի Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա իրավաբանական անձը վերամշակվի, այդ օտարերկրյա իրավաբանական անձը նախնական գրանցման հայտ է ներկայացնում կառավարության լիազորված անձին կամ լիազոր մարմնին, և գրանցող մարմինը իրականացնում է վերամշակված իրավաբանական անձի նախնական գրանցում , Նախնական գրանցմանը հաջորդում է օտարերկրյա իրավաբանական անձի գրանցումը Հայաստանի Հանրապետությունում, վերամեկուլյացիա (եթե գրանցումը մերժելու հիմքեր չկան), որից հետո տեղի է ունենում իրավաբանական անձի վերջնական օրինականացում: Այսինքն ՝ նախնական գրանցումից մինչ վերաբաշխման գրանցում միջանկյալ ժամանակահատվածում օտարերկրյա իրավաբանական անձը, որը պատրաստ է ընդունել Հայաստանի Հանրապետության իրավասությունը, ներառյալ նրա դատարանները, կարող է մասնակից դառնալ քաղաքացիական հարաբերությունների և քաղաքացիական վեճերի: նրանց Կարծում ենք `դա ներառելը արդարացված քայլ կլինի: Օրինակ, եթե չգրանցված իրավաբանական անձը վերամշակման նախնական գրանցում ստանալուց հետո քաղաքացիական վեճի մեջ է հայտնվում Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող ֆիզիկական անձի կամ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող իրավաբանական անձի հետ, այդ իրավաբանական անձին չի կարող ընդհանուր առմամբ հայց հարուցվել: Հայաստանի Հանրապետության դատարան Հայցը կներկայացվի այդ իրավաբանական անձի բնակության վայրի դատարան, և վերաբաշխումից հետո այդ դատարանը, ամենայն հավանականությամբ, կշարունակի գործը վերջինիս հետ, և ՀՀ-ում բնակվող քաղաքացիները և իրավաբանական անձինք ստիպված կլինեն մասնակցել դրան: նախկին իրավաբանական անձի դատարանը: Մենք չենք խոսում այն ​​դեպքերի մասին, երբ նախնական գրանցումից հետո, մինչ իրավաբանական անձի վերամեկուսացման վերջնական գրանցումը, անձը դուրս է գրվում օտարերկրյա պետությունում: Այդ դեպքում դժվար թե օտարերկրյա դատարանները քննեն իրավաբանական անձի հետ կապված գործ ՝ այն դատավճիռ կայացնելու հիմքով: Հետևաբար, նման դեպքերը կանխելու համար ՔՊ-ում ճիշտ կլինի նշել, որ օտարերկրյա իրավաբանական անձանց վերաբաշխման դեպքում, նախնական գրանցումից մինչ վերջնական գրանցում միջանկյալ ժամանակահատվածում, ՀՀ դատարանների իրավասությունը տարածվում է մինչև այդպիսի իրավաբանական անձինք: փորձաքննություն `CCP5- ի 244-րդ հոդվածի երրորդ մասի ուժով: Այսպիսով, ՍԴՕ-ի 244-րդ հոդվածը կարող է լրացվել հետևյալ ենթակետով. «Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ քաղաքացիական գործեր, եթե Հայաստանի Հանրապետությունում վերափոխադրված օտարերկրյա իրավաբանական անձը ստացել է նախնական գրանցումը Հայաստանի Հանրապետությունում »: ՍԴՕ-ի 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե պատասխանող կողմը ունեցվածք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում: Վերոնշյալ նորմայի համաձայն `օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության դատարանների իրավասությունը որոշելուց հետո տեսականորեն կարող են առաջանալ հետևյալ հնարավոր դեպքերը. Norm5 Նշված նորմը սահմանում է, որ «սույն հոդվածով նախատեսված կանոններին համապատասխան, դատարանը որոշում է կայացնում հանգամանքների կամ այլ հանգամանքների փոփոխության պատճառով, այն դառնում է ժյուրի այլ պետական ​​դատարանում: - գույքային վեճեր, երբ այդ վեճի շրջանակներում հայցը կապված է տվյալ գույքի հետ (վեճի առարկան այդ գույքն է), - գույքային վեճեր, երբ հայցը կապված չէ տվյալ գույքի հետ, - ոչ գույքային վեճեր: , Նախ, դա շատ անհեթեթ է հնչում, երբ ոչ գույքային վեճերով ՀՀ դատարանը կարող է իրավասու լինել Հայաստանում ՝ ելնելով ամբաստանյալի գույքի առկայությունից [14]: Այս առումով, օրինակ, գերմանական օրենսդրությունը, երբ ամբաստանյալի բնակության վայրով որոշվում է իրավասությունը, նշում է այդպիսի իրավասություն որոշելու հնարավորությունը միայն գույքային վեճերի միջոցով [2]: Այսինքն `այն փաստը, որ պատասխանողը ցանկացած պետության տարածքում ունի գույք, կարող է հիմք հանդիսանալ այդ պետության իրավասությունը երկարացնելու համար` բացառիկ գույքային վեճի դեպքում: ՔԴԿ-ի վերոնշյալ նորմը շատ ընդհանուր է. «Նրանք իրավունք ունեն քննել գործերը, եթե () ամբաստանյալը ունեցվածք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում»: Եթե ​​«Գործեր» կատեգորիան հստակ սահմանված չէ, ապա այն կարող է լայնորեն մեկնաբանվել ՝ ներառելով ոչ գույքային վեճեր, որոնք այս դեպքում անընդունելի կլինեն: Իրավասության այս կամ այն ​​տիպի սահմանումը ինքնանպատակ չէ: Այն հիմնված է այս տեսակի իրավասության և «դատարանի վայրի երկրի» միջև որոշակի կապի վրա: Եվ այն փաստը, որ ամբաստանյալը ունեցվածք ունի, կարող է սերտ կապ հաստատել միայն գույքային վեճերի դեպքում, գույքի գտնվելու վայրի հետ գործը քննող դատարանի իրավասությունը պետք է կապված լինի միայն գույքային վեճերի հետ, քանի որ այստեղ տրամաբանությունն այն է, որ հայցը ապագայում կկիրառվի այդ գույքի նկատմամբ: առգրավվելու է այլ ձեռնարկվելու են հարկադիր կատարման այլ գործողություններ: Այսինքն ՝ այս տեսակի իրավասության էությունը միաժամանակ ցույց է տալիս ամբաստանյալի կապը տվյալ երկրի հետ միաժամանակ ՝ գույքային վեճերի միջոցով կայացված որոշման հետագա կատարումն ապահովելու համար: Հետեւաբար, անկախ հայցվորի կամայական հանգամանքներից, հայցվորի բնակության վայրից, օրենքը սահմանում է այս տեսակի իրավասությունը: Հետաքրքիր է այս հարցի վերաբերյալ ՀՀ դատական ​​պրակտիկան: Այսպիսով, մի դեպքում [16] հայցվորը դիմել է դատարան `պահանջելով արգելել պատասխանողի ապրանքային նշանի օգտագործումը (ոչ գույքային հայց): Ամբաստանյալը գտնվում է Միացյալ Նահանգներում, և դա օտարերկրյա իրավաբանական անձ է: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի `ՀՀ-ում օտարերկրյա իրավաբանական անձի ապրանքային նշանի առկայությունը նշվել է որպես հայցվորի կողմից հայցը ՀՀ դատարանում քննելու արդարացում: Որպես իրավական հիմնավորում `հղում է կատարվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 132-140-րդ հոդվածներին: Դատարանը հայցադիմումը վերադարձրեց այն հիմքով, որ գործը գտնվում է դատարանում, քննարկելով և հիմնավորելով այն հարցը, որ ապրանքային նշանը չի կարող համարվել գույք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերլուծության հիման վրա, չպետք է ենթադրել, որ պատասխանողն ունի գույք ՀՀ-ն: Դատարանն, ըստ էության, ընդհանրապես չի քննել հարցը, որպես ՀՀ դատարանում ոչ գույքային հայցով գործի քննության արդարացում ՝ հայցվորը ներկայացնում է այն փաստը, որ պատասխանողը ՀՀ տարածքում ունեցվածք ունի: Այլ կերպ ասած, թվում է, որ եթե պատասխանող կողմը հայցադիմումում հիմնավորի, որ հայցվորը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում այլ գույքին կամ իրավունքին պատկանող գույք ունի, և ոչ թե ապրանքային նշան, ինչպես տվյալ դեպքում, դատարանը կարող է ընդունել դատավարություն (եթե այլ պայմաններ կան): Իհարկե, դատարաններն այս հարցում առաջնորդվում են օրենքի բառացի մեկնաբանմամբ, քանի որ սա օրենքի բաց է, որը, այս տեսակի իրավասությունը սահմանելիս, չի տարբերակում գույքային և ոչ գույքային վեճերը, չնայած, ինչպես նշվեց վերևում բոլոր հիմքերը կան պնդելու, որ իրավասությունը որոշվում է միայն գույքային վեճերով: Հաջորդ հարցը, որը ծագում է, արդյո՞ք ամբաստանյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության գույքի նկատմամբ սեփականության պատկանելությունը հիմք է բոլոր գույքային վեճերը քննելու համար, նույնիսկ եթե հայցվորը գույքի հետ կապ չունի, կամ որևէ գույք դա որոշելու հիմք է: իրավասության տեսակը Օրինակ, ամերիկյան օրենսդրության մեջ դատարանները սկզբում կիրառեցին քվազի-իր իրավասության կանոնը, որը համարվում է անձի իրավասության խառնուրդ և իրազեկված է իր իրավասության մեջ (իրավասությունը որոշվում է գույքի գտնվելու վայրով): ԱՄՆ-ի դատարանները (մասնավորապես նահանգային դատարանները) օգտագործեցին քվազի-ռեմ իրավասություն `այդ նահանգում գույքի վերաբերյալ ոչ ռեզիդենտ անձնական վեճերը լսելու համար, նույնիսկ եթե այդ վեճերը կապված չէին այդ գույքի հետ: Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ Գերագույն դատարանը հետագայում որոշեց, որ միանձնյա գույքի առկայությունը բավարար չէ այդ գույքի հետ կապված վեճերը լսելու համար, քանի որ գործը, առաջին հերթին, պետք է ունենար նվազագույն սերտ կապեր գործը քննող դատարանի վայրի հետ: Միայն որոշակի նահանգում գրանցված ընկերությունում բաժնեմաս ունենալը չի ​​կարող հիմք հանդիսանալ այդ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու այդ նահանգի դատարանում քննվող գործի մեջ: Գերմանիայի օրենսդրությամբ գույքի տիրապետման իրավասությունը բավականին բացարձակ է: Propertyանկացած գույքի առկայությունը կարող է հիմք հանդիսանալ դատարանի իրավասությունը որոշելու համար, որտեղ գտնվում է այդ գույքը, «նույնիսկ մեկ այլ երկրի հյուրանոցում մոռացված անձրևանոցը կարող է ամբաստանյալին բերել այդ երկրի դատարան» [2]: Կարծում ենք, որ այս հարցում ամերիկյան և գերմանական մոտեցումները ծայրահեղություն են: Արդյունավետ լուծում չէր լինի երկրում ամբաստանյալի գույքի տիրապետումը համարել հիմք միայն այդ գույքի հետ կապված վեճերում դատարանի իրավասությունը որոշելու համար, երբ այլ գույքային վեճերում հայցվորի օգտին վճիռ կայացվի: արված այդ գույքի վրա; մեղադրյալի դեմ հայց հարուցել օտարերկրյա դատարան ՝ տեսակի և արժեքի գույք ունենալու հիմքով, որը, ինչպես նշվեց, կարող է անհեթեթ պրակտիկայի հիմք հանդիսանալ (անձրևի տեսքով): Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ այս հարցի ճիշտ լուծումը կարող է լինել «ոսկե միջինը», այսինքն ՝ սահմանափակել այս տեսակի իրավասությունը, սահմանել կառուցվածք, որպեսզի պատասխանողի գույքը պետք է համապատասխանի որոշակի չափանիշների, որպեսզի հիմք հանդիսանա այս տեսակի համար: իրավասության, օրինակ ՝ ամբաստանյալի ունեցվածքը: Արժեքն ակնհայտորեն չպետք է պակաս լինի պահանջի 6-ի չափից: Այս առումով, Ավստրիայի քաղաքացիական իրավասության օրենքի 99-րդ հոդվածը [19] նախատեսում է, որ «գույքի արժեքը, սակայն, չի կարող անհամամասնորեն պակաս լինել պահանջվող գումարից»: Հայցի 20% -ը չգերազանցող արժեքը համարվում է անհամաչափ ցածր արժեք [2]: Միևնույն ժամանակ, հայցվորը կարող է պարտավոր լինել հիմնավորել հայցադիմումի մեջ պատասխանողի գույքի առկայությունը, դրա արժեքը, այն փաստը, որ որոշումը կարող է կայացվել ավելի ուշ `այդ գույքի բռնագանձման հաշվին, այսինքն` հայցվորը ցույց է տալիս անհրաժեշտ »: վեճ »գույքը որոշելու համար: Իհարկե, այս կանոնը պետք է օգտագործվի սահմանազատելու համար այն դեպքերը, երբ հայցվորի հայցը կապված է տվյալ գույքի հետ, որի դեպքում գույքի տեսակը կամ արժեքն այլևս չի կարող կարևոր լինել: Հաշվի առնելով վերոնշյալը, ՍԴԿ 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ ենթակետը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ. «(…) Գույքային վեճերում վիճելի գույքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Հանրապետության տարածքում: Հայաստանը կամ պատասխանողը գույք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում: 6 Օրինակ ՝ 500,000 ՀՀ դրամ բռնագանձելու դեպքում պահառության սենյակում պահվող խնամակալության սենյակում մնացել է 5000 դրամ բանկային հաշվում կամ ցածրարժեք արծաթե շղթա: Այլ կերպ ասած, հայցվորը հայցադիմումի մեջ հիմնավորում է, որ որոշումը կարող է կատարվել հետագայում `գույքի բռնագրավումը բաժանելով: » ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հայկյանց Ա., Միջազգային մասնավոր իրավունք, դասագիրք, 2-րդ հրատարակություն (լրացումներով և փոփոխություններով), Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2013, էջ. 517 թ. [2] Շաք Հ., Քաղաքացիական դատավարության միջազգային իրավունք: Դասագիրք, մեկ с нем [3] Lunz L., Marysheva N., Միջազգային մասնակի իրավունքների դասընթաց: в 3 т., Москва, [4] ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք: Այն ընդունվել է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: (URL ՝ www.arlis.am): [5] ԱՄՆ Գերագույն դատարանի վճիռը Burnham v. Ընդդեմ Գերագույն դատարանի գործի, 495 US604 (1990) (URL): https: //supreme.justia.com/cases/federal/us/495/604/case.html): [6] ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք: Այն ընդունվել է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: (www.arlis.am): [7] Սուհանով Ե., Քաղաքացիական իրավունք: В 4 т Տ. 1 Общая часть. 3-րդ հրատարակություն, վերանայված և լրացված, [8] ՀՀ օրենք «Օտարերկրացիների մասին»: Ընդունվել է 25.12.2006 թ. Մեջ ուժի մեջ է մտել 03.02.2007 թ. (URL ՝ www.arlis.am): [9] ՀՀ օրենք «Բնակչության պետական ​​ռեգիստրի մասին»: Ընդունվել է 24.09.2002 թ., Ուժի մեջ է մտել 31.10.2002 թ. URL (URL ՝ URL) www.arlis.am): [10] Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2005 թվականի հուլիսի 14-ի թիվ 1231-Նորոշի «Հայաստանի Հանրապետությունում բնակչության պետական ​​ռեգիստրի համակարգի ներդրման մասին» 2005 թ. Այն ընդունվել է 14.07.2005-ին, ուժի մեջ է մտել 17.09.2005-ին: (URL ՝ www.arlis.am): [11] Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի հոկտեմբերի 1-ի որոշումը EACD / 1424/02/09 քաղաքացիական գործով (URL ՝ www.arlis.am): [12] Ընդունվել է 03.04.2001 թ., Ուժի մեջ է մտել 18.08.2001 թ. (URL ՝ www.arlis.am): [13] Քաղաքացիական օրենսգրքի 59.1 հոդվածը: [14] Հայկյանց Ա., Հայաստանի օրենսդրության ներքո քաղաքացիական գործերով միջազգային իրավասության որոշ հարցեր, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի գիտաժողովի նյութեր, ԵՊՀ, գլ. Խմբագիր ՝ zinազինյան Գ.Ս., Երեւան, ԵՊՀ, 2016, էջ 142: [16] ESHD / 1281/02/13 քաղաքացիական գործով հայցադիմումը Երեւան քաղաքի Շենգավիթ վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարան 14.10.2013 թ. Որոշումը վերադարձնելու մասին (URL): www.armlaw.am): [17] Սիմեոնիդես Ս., Ամերիկյան մասնավոր միջազգային իրավունք, Օսթին: Կլյուվեր, 2008, էջ. 29. [18] ԱՄՆ Գերագույն դատարանի վճիռը Shaffer v. Ընդդեմ Heitner, 433 US 186 (1977) URL: https: //supreme.justia.com/cases/federal/us/433/186/case.html: [19] Ավստրիական օրենք քաղաքացիական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների իրավասության մասին, URL: http: //www.wipo.int/wipolex/ru/details.jsp?id=9750 (2011 թ. հրատարակություն, փոփոխված է Դաշնային օրենքով (BGBl) թիվ 111/2010): Դադունց Տիգրանը ՕՐԵՆՔԻ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐներ Հիմնաբառեր. Միջազգային մասնավոր իրավունք, միջազգային քաղաքացիություն, միջազգային քաղաքացիություն: ։

Միջազգային մասնավոր հարաբերությունների իրավական կարգավորման ոլորտում բացառիկ կարևոր դեր է խաղում միջազգային ընդդատություն ինստիտուտը՝ օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ գործերով այս կամ այն պետության դատարանի իրավասությունը։ Հոդվածում վերլուծության է ենթարկվում վերոնշյալ ինստիտուտի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը՝ արտասահմանյան երկրների օրենսդրության, միջազգային իրավական աղբյուրների և տեսական գրականության համատեքստում, և արդյունքում վեր են հանվում մի շարք հիմնահարցեր և ներկայացվում են դրանց լուծմանն ուղղված առաջարկներ։ Մասնավորապես, միջազգային ընդդատության համատեքստում քննարկվել են ֆիզիկական անձանց բնակության վայրի և իրավաբանական անձանց գտնվելու վայրի հասկացությունները, անդրադարձ է կատարվել ըստ օտարերկրյա անձի մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության գտնվելու վայրի միջազգային ընդդատությունը որոշելու հարցերին, ռեդոմիցիլացման ինստիտուտի և միջազգային ընդդատության հարաբերակցությանը, գույքի գտնվելու վայրի հիմքով ՀՀ դատարանների միջազգային ընդդատությունը որոշելու հարցերին և կատարված վերլուծությունների արդյունքում արվել են օրենսդրական փոփոխությունների կոնկրետ առաջարկներ։ Բարձրացված իրավական խնդիրների արդյունավետ լուծումն իր ազդեցությունը կունենա ՀՀ-ում քննարկվող ինստիտուտի կատարելագործման և որպես արդյունք՝ միջազգային մասնավոր հարաբերությունների զարգացման վրա։

ՀԱՅ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 1991-2008 ԹԹ.Համաշխարհային տնտեսության զարգացման արդի շրջանում յուրաքանչյուր պետության համարառանցքային կարևորություն է ձեռք բերում կայուն միջազգային տնտեսական հարաբերություններիհաստատումը։ Հայաստանի Հանրապետոթյան և Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության միջևտնտեսական համագործակցության մակարդակի վերլուծության համար պետք է հիմնվել միջազգայինառևտրի, աշխատուժի հոսքերի, կապիտալի արտահանման և միջազգային վարկի, միջազգային արժութային հարաբերությունների, միջազգային գիտատեխնիկական և արտադրական համագործակցության վերլուծության վրա։ ԳԴՀ տնտեսությունը հետարդյունաբերական տնտեսություն է, որը հիմնվում է սոցիալ-շուկայական տնտեսության սկզբունքի վրա և որի առաջատար ճյուղերից է արդյունաբերությունը։ Տնտեսականներուժով Գերմանիան առաջատար է Եվրոպայում` մեծ յոթնյակում զբաղեցնելով երրորդ տեղը ԱՄՆ-իցև Ճապոնիայից հետո։ 20-րդ դարի վերջին Գերմանիան, որպես Եվրոպայի ամենաազդեցիկ պետություն, ձեռք է բերում հատուկ կարգավիճակ` որպես տարածաշրջանի տնտեսական շարժիչ և Եվրամիության նոր ձևավորվող առաջատար1։ Ավանդաբար Գերմանիայի տնտեսության առաջատար ճյուղերից է եղել արդյունաբերությունը,որն արտաքին առևտրի հիմնական շարժիչն է։ Աշխարհում բարձր դիրքեր են գրավում գերմանականտեղեկատվական և բիոտեխնոլոգիաները, էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործմանհետ կապված և էկոլոգիապես մաքուր տեխնոլոգիաները։ Արտահանվող հիմնական արտադրանքներնեն` մեքենասարքավորումները, տրանսպորտային միջոցները, քիմիական արտադրանքը, մետաղները ևտեքստիլը։ ՀՀ տնտեսությունը, թեև դեռ գտնվում է շուկայական տնտեսության կառուցման ճանապարհին,սակայն դասվում է ԱՊՀ այն քիչ երկրների շարքին, որոնց հաջողվեց 2000-2008 թթ. կրկնապատկելհամախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը` տնտեսական շրջափակման և տրանսպորտային սահմանափակումների պայմաններում։ Արդյունքում ձևավորվեց յուրօրինակ տնտեսական զարգացման մոդել,որը ապահովեց տնտեսական զարգացման բավականին բարձր տեմպեր և մակրոտնտեսական կայունություն, ընդհուպ մինչև 2008 թ. համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ազդեցությանդրսևորվելը։ Գծ. 1. Հայաստանի և Գերմանիայի տնտեսությունների կառուցվածքի համեմատություն (2008 թ. տվյալներով)22 Աղբյուրը՝ World Development Indicators 2010, pp. 230-232։ Այսպիսով, ՀՀ և ԳԴՀ տնտեսությունները, թեև գտնվում են տնտեսական զարգացման տարբերփուլերում և անհամեմատելի են տնտեսական կարողությունների տեսանկյունից, սակայն ՀՀ անկախացման հենց սկզբնական շրջանից Գերմանիան դրսևորել է շուկայական տնտեսության կառուցման ևտնտեսական բարդ վերափոխումների ճանապարհին Հայաստանին օժանդակելու և տնտեսական կապեր հաստատելու պատրաստակամություն։ 1990 թ. վերամիավորումից հետո Գերմանիան քաղաքական նպատակներին զուգահեռ ձգտումէր իր տնտեսական ազդեցությունն ամրապնդել նախկին Խորհրդային Միության մաս կազմող նորանկախ Անդրկովկասյան հանրապետություններում։ Միաժամանակ, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հայաստանը հենվում էր արևմտյան երկրների, այդթվում` Գերմանիայի օժանդակության վրա։ Սակայն, կոմունիկացիոն շրջափակման մեջ գտնվող ևբնական ռեսուրսներով ոչ հարուստ Հայաստանը անկախության առաջին տարիներին Գերմանիայիկողմից չէր դիտվում որպես պոտենցիալ շահավետ գործընկեր։ Մյուս կողմից, մշտապես առկա էր նաևՌուսաստանի գործոնը։ Ինչպես նշում է Կ. Հաջիևը, «ցանկացած տերության տնտեսական ներթափանցումը Կովկաս ինքնին դիտվում է ռուսական շահերի նեղացում այս տարածաշրջանում»1։ 1990-ական թթ. առաջին կեսին ՀՀ հետ ԳԴՀ տնտեսական համագործակցության հիմնական ասպեկտը զինված հակամարտության հետևանքների վերացմանը, մրցունակ շուկայական տնտեսությանև պետական կառավարման արդյունավետ համակարգի ձևավորմանը, աղքատության և դրա սոցիալական հետևանքների դեմ պայքարին ուղղված ֆինանսական ու տեխնիկական օժանդակությունն էր2։ Գերմանիայի կողմից սոցիալական ոլորտի կարգավորմանն ուղղված աջակցության ծրագրերի շեշտադրումը պատահական չէր, քանի որ նշված շրջանում տնտեսական զարգացման գերմանական մոդելը բնորոշվում էր որպես սոցիալ-շուկայական տնտեսություն, ինչը իրենից ներկայացնում է փոխզիջում տնտեսական աճի և հարստության հնարավորինս հավասարաչափ բաշխման միջև3։ Գերմանիայի կողմից Հայաստանին տրամադրվող տեխնիկական օժանդակության ծրագրերի հիմքը դրվեց 1993 թ., իսկ ֆինանսական օժանդակության ծրագրերն իրականացվում են սկսած 1995 թ.մայիսի 5-ին, երբ ստորագրվեց ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության մասին առաջին համաձայնագիրը։ Տեխնիկական համագործակցության շրջանակներում ծրագրերն իրականացվում են Գերմանիայի տեխնիկական համագործակցության ընկերության(ԳՏՀԸ՝ GTZ, այժմ՝ ԳՄՀԸ՝ GIZ)`4 կողմից։ Ֆինանսական համագործակցության ծրագրերի ֆինանսավորումն իրականացնում է KfW զարգացման բանկը` Գերմանիայի տնտեսական համագործակցության ևզարգացման դաշնային նախարարության (BMZ) կողմից տրամադրված ֆինանսական միջոցներով ևհանձնարարությամբ5։ Իրականացված ծրագրերից հարկ է նշել «Փախստականներին օգնության»,«Էներգետիկայի անհապաղ օգնության», «Հոսանքահաղորդիչ համակարգի վերականգնման», «Արմավիրի մարզում կոմունալ ենթակառուցվածքների վերականգնման» և այլ ծրագրեր6։ Կարող ենք ասել, որ 1990-ական թթ. հայ-գերմանական տնտեսական կապերը, չնայած մի շարքմիջպետական համաձայնագրերի7 առկայությանը, սահմանափակվում էին գլխավորապես Գերմա1 Տե՛ս Гаджиев К., Геополитика Кавказа, Москва, 2003, с. 295.2 Տե՛ս Die GTZ in Georgien, Aserbaidschan, Armenien // GTZ , հասանելի է՝ www.gtz.de/de/weltweit/574.htm, մատչելի էր՝ 3 Տե՛ս Погорлецкий А., Экономика зарубежных стран, Второе издание, Санкт Петербург, 2001, с. 211.4 ԳՏՀԸ աշխարհի տարբեր երկրներում գործող միջազգային համագործակցության դաշնային հաստատություն է, որի նպատակնէ՝ նպաստել Հարավի և Արևելքի երկրների քաղաքական, տնտեսական զարգացմանը, բնապահպանական և սոցիալականխնդիրների լուծմանը` բարելավելով մարդկանց կենսապայմանները։ 5 Ըստ ՀՀ Ֆինանսների նախարարության՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության հետ միջազգային ֆինանսական և տեխնիկական համագործակցության մասին զեկույցի, հասանելի է՝ www.mfe.am/up/ifc/arm-german-ref2008.pdf.6 Մանրամասն տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն», Հավելված 2. Տեղեկանք Հայաստանի Հանրապետության և Գերմանիայի դաշնային հանրապետության միջև զարգացմանը նպաստող համագործակցության մասին, ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարություն, ԱԳՆ Եվրոպայի վարչություն,Երևան, 17 դեկտեմբերի, 2002 թ., էջ 52-58։ 7 Տե՛ս ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 05մայիսի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ուսումնասիրությունների և մասնագետների հիմնադրամստեղծելու վերաբերյալ համաձայնագիրը՝ 25 մայիսի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև կապիտալներդրումների խրախուսման և փոխադարձ պաշտպանության մասին համաձայնագիրը՝ 21 դեկտեմբերի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև սննդամթերքի ապահովման բնագավառում համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 21 մայիսի, 1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև էներգետիկայի բնագավառում անհապաղ օգնության միջոցառումներ նախագծի շրջանակում ֆինանսական համագործակցության վերաբերյալ համաձայնագիրը՝ 25 հուլիսի,1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության վերաբերյալ համաձայնագիրը(էներգետիկայի բնագավառում անհապաղ օգնության միջոցառումներ (Քանաքեռի հիդրոէլեկտրակայան) նախագիծ)՝ 25 հուլիսի,1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև տեխնիկական համագործակցության մասին համաձայնագիրը. 27հուլիսի, 1998 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև 1997 թ. ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 27 հուլիսի, 1998 թ. ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև 1999-2000 թթ. ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը.13 սեպտեմբերի, 1999 թ.։ նիայի կողմից ՀՀ-ին տրամադրվող տեխնիկական և ֆինանսական օժանդակությամբ, իսկ երկուերկրների միջև ապրանքաշրջանառության ծավալները դեռևս դրսևորում էին ցածր ցուցանիշներ։ 1998 թ. նոյեմբերի 1-ի դրությամբ ՀՀ պետռեգիստրում գրանցված ընդհանուր թվով 1299 օտարերկրյա ներդրումներով ձեռնարկություններց միայն 24-ն էին գերմանական մասնակցությամբ, որոնցից16-ը հայ-գերմանական համատեղ ձեռնարկություններ էին. դրանց մեծ մասում գերմանական մասնաբաժինը չէր հասնում 1 տոկոսի։ Գերմանիայի հետ համատեղ ձեռնարկությունների, Հայաստանում գերմանական ընկերությունների ներկայության և ակտիվության մակարդակով ՀՀ-ն մի քանի անգամ զիջում էր Վրաստանին ու Ադրբեջանին1։ Դա պայմանավորված էր Հայաստանում կապիտալ ներդրումների հետ կապված՝ գերմանականներդրողների որոշ վերապահումներով, որոնց պատճառը, թերևս, ՀՀ-ում ներքաղաքական վիճակն էր,ներդրումային իմիջի ու ներդրումների պաշտպանվածության երաշխիքների ոչ բավարար մակարդակը։ Երկու երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների ակտիվացման միտումներ սկսեցինդրսևորվել 2000 թ-ից։ Մասնավորապես` 2000 թ. մայիսին Բունդեսթագի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի պատվիրակության տարածաշրջանային այցը, Բունդեսթագի նախագահ Ա.Ֆուքսի գլխավորած պատվիրակության կատարած այցը, հուլիսին և դեկտեմբերին Բունդեսթագիտնտեսական համագործակցության և զարգացման հանձնաժողովի պատվիրակության և Բունդեսթագի բյուջետային հարցերի հանձնաժողովի նախագահ Հանս Գեորգ Վագների գլխավորած պատվիրակության այցերը2 առաջանցիկ քայլ էին տնտեսական համագործակցության խորացման գործում։ Հարկ է առանձնացնել 2000 թ. մայիսի 11-ին Բեռլինում հաջողությամբ անցկացված՝ Հայաստանիտնտեսությանը նվիրված գործարար համաժողովը, որը Հայաստանի տնտեսական և ներդրումայինմիջավայրի պարզեցման և գերմանական ներդրումների ներգրավման ուղղությամբ առաջին մեծածավալ միջոցառումը կարելի է համարել։ Հատկանշական է նաև 2000 թ. հունիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ըԳերմանիայի Հաննովեր քաղաքում «EXPO 2000» միջազգային ցուցահանդեսի անցկացումը, որտեղՀայաստանը ներկայացվեց առանձին տաղավարով։ 2001 թ. մայիսի 9-ից 11-ը Բոննում կայացան 2001-2002 թթ. զարգացման բնագավառում հայգերմանական համագործակցության հարցերի վերաբերյալ միջկառավարական հերթական բանակցությունները։ Բանակցությունների արդյունքում որոշվեց 2001-2002 թթ. համագործակցության համարՀայաստանին հատկացնել ընդհանուր առմամբ 49 մլն գերմանական մարկի ֆինանսական ու տեխնիկական օժանդակություն, որից 5 մլն-ը՝ որպես դրամաշնորհ, իսկ մնացածը որպես արտոնյալ վարկերªԶարգացման միջազգային ասոցիացիայի պայմաններով3։ Ուսումնասիրելով երկու երկրների միջև առևտրաշրջանառության դինամիկան 1998-2008 թթ.`արձանագրում ենք հետևյալ պատկերը (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. ՀՀ և ԳԴՀ միջև առևտրաշրջանառության ցուցանիշները4ՀՀ արտահանումը ԳԴՀ ԳԴՀ տեղը ՀՀ(հզ ԱՄՆ դոլար)արտահանման մեջՀՀ ներմուծումը ԳԴՀից (հզ ԱՄՆ դոլար)ԳԴՀ տեղը ՀՀներմուծման մեջՈւսումնասիրելով ՀՀ արտահանման մեջ ԳԴՀ տեսակարար կշռի դինամիկան` ՀՀ արտահանումըԳերմանիա սկսել է աճել 2002 թ. սկսած, իսկ արդեն 2004 թ. գրանցվել է բավականին բարձր աճ՝ 6.5տոկոսից հասնելով 11.5 տոկոսի։ 1 Տե՛ս ՀՀ ԱԳՆ պատմադիվանագիտական արխիվ, գ. 16, ց.6, թ 5։ 2 Տե՛ս ՀՀ ԱԳՆ պատմադիվանագիտական արխիվ, գ. 19, ց.7, թթ. 24-28։ 3 «Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն», էջ 40-41։ 4 Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության՝ Հայաստանի ամենամյա վիճակագրական տարեգրքերում հրապարակվող արտաքին տնտեսական գործունեության մասին տվյալների հիման վրա. 1998-2000 թթ.տվյալներն` ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2001»-ի (էջ 451-458), 2001-2004 թթ. տվյալներն` ըստ «Հայաստանիվիճակագրական տարեգիրք» 2005-ի (էջ 487-493), 2005-2008 թթ. տվյալները` ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք»2009-ի (էջ 457-463)։ Դիտարկելով Գերմանիայի տեսակարար կշռի դինամիկան ՀՀ ներմուծման մեջ` գերմանական արտադրանքի նկատմամբ հայկական շուկայում պահանջարկի հարաբերական աճ է գրանցվել ևս սկսած2004 թ., իսկ արդեն 2005 թ. ցուցանիշը կազմել է 7.8 %` ամենաբարձրը դիտարկվող ժամանակահատվածի համար։ 2002 թ. դիտվող արտահանման տեսակարար կշռի շարունակական աճը, որն առավելնկատելի է՝ սկսած 2004 թ., պայմանավորված էր մի շարք օբյեկտիվ գործոններով, այդ թվում` ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի` 2003 թ. հունվարի 14-15-ը ԳԴՀ կատարած աշխատանքային այցի շրջանակներում տնտեսական համագործակցության բնագավառում ձեռք բերված մի շարք պայմանավորվածություններով (մասնավոր բիզնեսի ոլորտում ինտենսիվ համագործակցության, հայ-գերմանականխոշոր գործարար-համաժողովի իրականացման և այլնի վերաբերյալ)։ Հայ-գերմանական տնտեսական կապերի հետագա ընդլայնման գործում մեծ նշանակություն ունեցավ նաև Ռ. Քոչարյանի 2004 թ. նոյեմբերի 17-19-ը ԳԴՀ կատարած երկրորդ պաշտոնական այցը, որիշրջանակներում ԳԴՀ կանցլեր Գ. Շրյոդերը գոհունակությամբ նշեց, որ Գերմանիայի և Հայաստանիմիջև ապրանքաշրջանառությունն աճել է 40%-ով1։ ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումների ծավալների դինամիկայի ուսումնասիրությունը(տե՛ս գծապատկեր 2.4) վկայում է, որ 2004 թ-ից ՀՀ և ԳԴՀ միջև ապրանքաշրջանառության ակտիվացմանը զուգընթաց, դիտվել է նաև գերմանական կապիտալի զգալի ներհոսք դեպի ՀՀ տնտեսություն։ Գծ. 2. Գերմանական ներդրումները ՀՀ տնտեսությունում (1998-2008 թթ.)2.Ընդհանուր առմամբ, 1998-2006 թթ. Հայաստանում ԳԴՀ կողմից իրականացվել է 186.672,8 հզԱՄՆ դոլարի ներդրում, ինչը կազմում է տվյալ ժամանակահատվածում իրականացված ընդամենը ներդրումների 7.65, ուղղակի ներդրումների՝ 10.91%-ը3։ Նշենք, որ 2005 թ. համեմատությամբ 2006 թ.ներդրումների կրճատումը դեռևս չի խոսում երկու երկրների միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների մակարդակի անկման մասին. պարզապես 2005 թ. ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումների մեծ ցուցանիշը պայմանավորված էր հանքարդյունաբերության ոլորտում խոշոր ներդրումային նախագծի մեկնարկի հետ։ Հարկ է նշել, որ 2006 և 2007 թթ. գերմանական կապիտալով իրականացված համապատասխանաբար 47815.9 հազ. և 55251.9 հազ. դոլարի4 ներդրումներն ուղղվել ենմիայն հանքարդյունաբերությանը, ինչը ակներև վկայում է գերմանական ներդրումների դիվերսիֆիկացման անհրաժեշտության մասին։ 2008 թ. բեկումնային էր ոչ միայն ԳԴՀ-ի, այլև համաշխարհային տնտեսության համար՝ պայմանավորված նախադեպը չունեցող համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետ։ 2008 թ.Գերմանիայի տնտեսության համախառն ներքին արդյունքի տարեկան աճը կազմեց 2%, սակայն այդցուցանիշը նվազման միտումներ դրսևորեց՝ սկսած 2008 թ. երրորդ քառորդից, իսկ արդեն 2009 թ.գրանցվեց մոտ 2.25% տնտեսական անկում, ինչը բացատրվում է առաջին հերթին գերմանական արտահանման զգալի կրճատմամբ։ Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հանգեցրեց գերմանական ընկերությունների արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկի նվազման, ինչը դրսևորվեց արտահանման գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Մասնավորապես` մեծապես կրճատվեց ավտոմեքենաների և1 Տե՛ս Деловая пресса, номер 46 (249) от 23.11.2004.2 Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից, ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության ամենամյա Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակի մասին հրապարակումների տվյալների։ Հաշվի են առնված տնտեսության իրականհատվածում կատարված ներդրումները։ Ֆինանսական հատվածի ներդրումները տվյալ դեպքում ներառված չեն։ 3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2007 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 82։ 4 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2008 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 76 և «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2009 թվականի հունվար-փետրվարին»։ արդյունաբերական արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկը, որոնք, ինչպես հայտնի է, գերմանականտնտեսության հենքային ճյուղերն են1։ Մասամբ դրանով է բացատրվում 2008 թ. ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումներիզգալի կրճատումը։ Համաձայն գծապատկեր 2-ի տվյալների` 2008 թ. Հայաստանում գերմանական ներդրումները նախորդ տարվա համեմատությամբ կրճատվել են ավելի քան 57%-ով։ Պատճառը համաշխարհային շուկայում հանքահումքային արտադրանքի պահանջարկի նվազումն էր, իսկ գերմանականներդրումների հենքային ճյուղը ՀՀ տնտեսության իրական հատվածում հանքահումքային արդյունաբերությունն է։ Հայ-գերմանական տնտեսական կապերի ամրապնդման համատեքստում էապես կարևորվում էնաև համագործակցությունը ֆինանսական, մասնավորապես` բանկային հատվածում։ Համաձայն ՀՀկենտրոնական բանկից ստացվող տվյալների հիման վրա ԱՎԾ-ի ներկայացրած հաշվետվության` 2008թ. ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների բաժնետիրական կապիտալում ոչ ռեզիդենտներիկողմից իրականացվել է 703786.2 հզ դոլարի ներդրում, որից գերմանական ներդրումները կազմել են45205.2 հզ դոլար, կամ ընդամենը ներդրումների 6.42%-ը2, որը մինչ այդ ՀՀ բանկային կապիտալումԳերմանիայի կողմից իրականացված ամենախոշոր ներդրում էր։ Ֆինանսական համագործակցության առումով էապես կարևորվում է 2006 թ-ից իրականացվող«Վերականգնվող էներգիայի աջակցություն» և «Բնակարանային ֆինանսավորման կայուն շուկայիզարգացում» ծրագրերը, որոնք իրականացվում են «Գերմանա-հայկական ծրագրի կառավարման գրասենյակի3» (ԳՀՀ-ԾԿԳ) կողմից։ 2008 թ. ընթացքում ստորագրվել և վավերացվել է ԳԴՀ կառավարության և ՀՀ կառավարությանմիջև «2007-2008 թվականների ֆինանսական համագործակցության մասին» համաձայնագիրը, որովնախատեսված էր Հայաստանին տրամադրել շուրջ 74 մլն եվրո ֆինանսական օժանդակություն (70 մլնեվրո` որպես վարկ, 4 մլն եվրո` որպես դրամաշնորհ)։ 2008 թ. Հայաստանի արտահանումը Գերմանիա կազմել է 183.7 մլն դոլար, իսկ ներմուծումըԳերմանիայից` 255.6 մլն դոլար (տե՛ս աղյուսակ 2.1), ինչը համապատասխանաբար կազմել է 102.8 մլնև 134.3 մլն եվրո, ընդհանուր առևտրաշրջանառությունը` 237.1 մլն եվրո, մինչդեռ առևտրաշրջանառության ծավալները նույն թվականի համար Վրաստանի և Ադրբեջանի դեպքում Գերմանիայի արտաքին գերատեսչության տվյալներով կազմել են համապատասխանաբար 358 մլն և 2.400 մլն եվրո4։ Այսպիսով, հայ-գերմանական տնտեսական համագործակցությունը ՀՀ անկախացման սկզբնական շրջանում աչքի չի ընկել ինտենսիվության բարձր մակարդակով, և ընդհուպ մինչև 2000-ական թթ.սկիզբը դրսևորվել է հիմնականում Գերմանիայի կողմից Հայաստանին տրամադրվող ֆինանսական ևտեխնիկական օժանդակության տեսքով, ինչը, չնայած որ մեծ օժանդակություն էր ՀՀ տնտեսությանըանցումային շրջանի վերափոխումների իրականացման գործընթացում, սակայն բավարար չէր արդյունավետ առևտրաշրջանառության և գործընկերային հարաբերությունների ձևավորման համար։ Երկկողմ տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը մեծ ազդակ հաղորդեցին հատկապես«Կովկասյան նախաձեռնության» շրջանակներում իրականացված փոքր և միջին ձեռնարկատիրությանև բանկային հատվածի աջակցության ծրագրերը, ինչպես նաև միջպետական այցերի հաճախականության ակտիվացումը, որի սկիզբը դրվեց 2003 թ. ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանի՝ Գերմանիա կատարածպաշտոնական այցով, որը ՀՀ նախագահի առաջին պաշտոնական այցն էր ԳԴՀ։ ՀՀ և ԳԴՀ տնտեսական համագործակցության շրջանակներում բեկումնային էր հատկապես 2004թ.-ն, որի ընթացքում տեղի ունեցավ հայ-գերմանական խոշոր գործարար համաժողով, ինչին հաջորդեցգերմանական կապիտալի զգալի ներհոսք դեպի ՀՀ տնտեսություն, մասնավորապես` ՀՀ հանքարդյունաբերության հսկայի` Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատում գերմանական «Քրոնիմետ» ընկերության իրականացրած խոշոր ներդրման հաշվին։ Միաժամանակ նկատվեց նաև առևտրաշրջանառության աշխուժացում, ինչպես արտահանման, այնպես էլ ներմուծման ոլորտներում։ 2 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2009 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 77։ 3 «Գերմանա-հայկական հիմնադրամ» ծրագրի կառավարման գրասենյակ՚ հիմնարկը ստեղծվել է ՀՀ ԿԲ նախագահի սեպտեմբերի 14-ի թիվ 518 հրամանով։ Հիմնարկի միակ հիմնադիրն է ՀՀ կենտրոնական բանկը։ ԳՀՀ ԾԿԳ-ի գործունեության հիմնականնպատակը ՀՀ և ԳԴՀ կառավարությունների միջպետական համաձայնագրերի շրջանակներում ՀՀ կենտրոնական բանկի Գերմանիայի Դաշնության Վերականգնման վարկերի բանկի (KfW) միջև կնքված պայմանագրերի և դրանց մասը կազմող առանձինհամաձայնագրերի համաձայն` Գերմանա-հայկական հիմնադրամի վարկային ծրագրերի իրականացումն ու կառավարումն է։ 4 Տե՛ս Auswartiges Amt, Landerinformationen, Armenien, Gerorgien, Aserbaitschan, Wirtschaftsdatenblatt, հասանելի է՝http։ /www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen։ 2008 թ. դրությամբ Հայաստանում գործում էին Գերմանական կապիտալով 100-ից ավելի ընկերություններ, այդ թվում՝ համաշխարհային ճանաչում ունեցող մի շարք ընկերությունների ներկայացուցչություններ, զգալիորեն ավելացել էին ապրանքաշրջանառության ծավալները։ Այդուամենայնիվ տարածաշրջանում ԳԴՀ-ի հետ տնտեսական համագործակցության բնագավառում, մի շարք օբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված, ՀՀ-ն դեռևս շարունակում էր զիջել հարևանՎրաստանին և Ադրբեջանին։ Մարտին ԹովմասյանՀԱՅ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 1991-2008 ԹԹ.Բանալի բառեր՝ Հայաստանի Հանրապետություն, Գերմանիաի Դաշնային Հանրապետություն, հայ-գերմանական տնտեսական հարաբերություններ, ներդրումներ։

Սույն հոդվածը նվիրված է 1991-2008 թթ․ ընկած ժամանակահատվածում հայ-գերմանական տնտեսական համագործակցության ուսումնասիրությանը։ 1990-ական թթ․ հայ-գերմանական տնտեսական կապերը, չնայած մի շարք միջպետական համաձայնագրերի առկայությանը, սահմանափակվում էին գլխավորապես Գերմանիայի կողմից ՀՀ-ին տրամադրվող տեխնիկական և ֆինանսական օժանդակությամբ, իսկ երկու երկրների միջև ապրանքաշրջանառության ծավալները դեռևս դրսևորում էին ցածր ցուցանիշներ։ Երկու երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների ակտիվացման միտումներ սկսեցին դրսևորվել 2000 թ․ և անցան զարգացման նոր փուլ։

Բարսեղ Սարգիսյանը(1852-1921թթ.) Վենետիկի Մխիթարյանէ հասելմիաբանության նշանավոր դեմքերիցհայագիտական,ժառանգություն։ Հայագիտության այս երախտավորը «Բազմավէպ» հանդեսում հաճախհանդես է եկել նաև մանկավարժական ու կրթիչ արժեք ունեցողայնպիսի հոդվածներով, որոնք այսօր էլ արդիական են ու ելակետային։ բանասիրականէ, որից մեզհարուստԱյդ հոդվածներից մեկը լույս է տեսել 1890-ին «Բազմավէպի»հունվար և փետրվար ամիսներին [2, 3]։ Հոդվածիվերնագիրնէ«Անցեալ պատմութեանկրթիչազդեցութիւնն եւ նորա ուսումնասիրութեան անհրաժեշտ միջոցներն»։ էկարևորելհայ պատմական անցյալիԲ. Սարգիսյանն իր հոդվածը գրել է 1889 թվականի «Մշակ»պարբերականի (թիվ 81) մի հրապարակման առիթով, որում հեղինակըխիստճշգրիտուսումնասիրությունը. այն կրթիչ ազդեցություն կարող է ունենալներկայի վրա։ «Մշակի» հոդվածագիրը դրել է հետևյալ հարցադրումը.«Արդյոք ունի՞նք մի այնպիսի անցյալ, որ մաքրված լինելով հնությանփոշիներից և հանվածլինելով պատմական վարագույրի ետևից,կարողանա մատչելի լինել և կրթիչ ներգործություն ունենալ այնժողովրդյան վերա, որը ձգտում է յուր անցյալի ուսումնասիրությանը [2-4]։ Սրան ի պատասխան՝ նա ինքն իրեն փաստում է. «Ո'չ, անցյալպատմական կյանքի մի այդպիսի ուսումնասիրություն մենք չունինք» [2- ]։ «Մշակի» հոդվածագիրը մասամբ կրկնում է այն դժգոհությունը, որըՐաֆֆին արտահայտել էր«Սամվել» վեպերիառաջաբաններում։ Այն է՝ հայ հին պատմիչները չոր ու ցամաքտեղեկություններ են հաղորդել, խոսել են իշխանների ու առանձինանհատների մասին։ «Դավիթ Բեկ» և«Մշակի» նմանօրինակ հարցադրումները կապված են թերթիհիմնադիր-խմբագիր Գրիգոր Արծրունու դեպի գրականությունըունեցած որոշակի պահանջներից։ Դեռևս 1868-ին «Հայկական աշխարհ»ամսագրում լույս տեսած «Երկուսից ո՞րն է լավը» հոդվածում Արծրունինշեշտել է գրականության կրթիչ նշանակությունը. «Այժմ մենք կարող ենքպատասխանել այն հարցին, թե ի՞նչ նպատակով են գրվում գրականստեղծվածները։ Այննպատակովսովորեցնենհասարակությանը մտածել և յուր կյանքը քննել, ուրեմն և ձգտել դեպիլավը, դեպի կյանքիս լավանալը, դեպի առաջադիմությունը [2-10-11]։ գրվումեննոքա,որԲ. Սարգիսյանը«Մշակ»-ի հոդվածագրի՝ դեպի հայ հինպատմիչներն ունեցած թերագնահատական հայացքը համարում էհոռետեսական և չափազանցված [5]։ Նա տեղյակ է օտարազգի հայագետների հիացական կարծիքներին՝Ա. Ժ. Սեն-Մարտեն, Մ. Ֆ.Բրոսսե, Էդ. Դյուլորիե, Ֆ. Նև, Ֆր. Կոնիբեր ևուրիշներ, որոնք հայ հին և միջնադարյան պատմագրությունը խիստարժեքավորել են։ Նա վկայակոչում է անգլիացի մեծ բանաստեղծԲայրոնին, որը հայերի մասին ասել է, թե չկա ազգ մի, որունպատմությունը կարենա այնքան առաքինության ևօրինակներ ընծայել, ինչպես է պատմությունն հայ ազգին [2-5]։ չարությանՀինգերորդ դարում հայերն իրենց պատմիչներով գերազանցում էին«Պարսից նման մեծ և հին ազգի գրականությանը ևս»։ Սարգիսյանի մոտեցումը պատմությաննկատմամբ խիստարդիական է. նա պահանջում է քննադատաբար յուրացնել անցյալը,նրանից քաղել օգտակարը և դասեր առնել սխալներից՝ դրանք չկրկնելուհամար։ Տեղին է հիշենք, թե ինչ էր ասում Եղիշեն, երբ անխնա ձաղկումէր Վասակ Սյունեցուն, որը սկզբից հայ ապստամբների հետ էր, սակայնվճռական պահին հեռացավ Վարդան Մամիկոնյանից ու ժողովրդից.«Այս հիշատակարանը գրվեց նրա մասին՝ նրա հանցանքներըկշտամբելու և նրան մեղադրելու համար, որպեսզի ամեն մարդ, որ լսի ևիմանա այս բանը, նզովք կարդա նրա հետևից և նրա գործերինցանկացող չլինի» [4-283]։ Հայագետը պարտադիր է համարում գրողի և պատմաբանի՝ դեպիհայ ժողովրդի պատմությունն ունեցած քննական հայացքը։ Անցյալիպատկերն անհրաժեշտ է ներկայացնել անկողմնակալ ու գիտականորենճշգրիտ։ Այս պահանջն ուներ նաև Հովհաննես Թումանյանը, որը գրեց«Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա՛»Հովհաննես Հովհաննիսյանիբանաստեղծության «Parodia»-ն։ Հովհաննես ՀովհաննիսյանՏեսե՞լ ես գյուղը հովտի մեջ մենակԵվ շուրջը փռված շքեղ պարտեզներ,Եվ ոսկի հասկեր և խաղաղ վըտակ, Լըսե՞լ ես քաղցրիկ արտուտի երգեր։ [7-18]Հովհաննես ԹումանյանՏեսե՞լ ես գյուղը հովտի մեջ մենակՈւ շուրջը փըռված հին աղբակույտեր.Տեսե՞լ ես ո'նց են այնտեղ շարունակԿըռվում, կեղեքում քյոխվեն ու տերտեր։ [5-270]Հայագետը փաստում է, թե մեր պատմաբաններն ու գրողներըերբեմն հայ հին կյանքի ճշգրիտ պատմությունը չգիտեն և այդ գործըթողնում են օտարներին, որոնք երբեմն անխնա քննադատում են։ Այսդրույթը խիստ այժմեական է, որովհետև թուրք-ադրբեջանականմերյուրացնելովպապենականմշակութային արժեքներըպատմագրությունը լիովին նենգափոխում է Հայաստանի պատմականանցյալը՝տարածքները,մատենագրությունը,կամ անխնաոչնչացնելով դեռ պահպանված հուշարձանները։ Եթե որևէ մեկըփաստերով գիտի իր ժողովրդի անցյալը, ապա նա ժամանակիպահանջի համեմատ իր ազգին կտանի դեպի առաջխաղացում. սա էՍարգիսյանի պահանջը։ Բանասերի, պատմաբանի, ուսուցչի համար պարտադիր է բազումաղբյուրներ հետազոտելը, քննելը, ճիշտը կեղծիքից տարբերակելը։ Այդպահանջը Ոսկեդարում առաջադրելէ պատմահայր ՄովսեսԽորենացին, որին օտարները հանիրավի տեղափոխում են ավելի ուշ՝VI(Զ), VII(Է) և VIII(Ը) դարեր։ Բ. Սարգիսյանը խիստ կարևորում է գիտական հանդեսներիառկայությունը և նրանց կանոնավոր հրապարակելը։ Շատ ազգային գրագետներ ողբում են, թե մենքչունենքեվրոպական մատենադարանների ճոխ գրչագիր հարստությունը։ Նաբերում է Ղևոնդ Ալիշանի օրինակը, որը, Հայաստանը երբեք չտեսած,հին հեղինակների հաղորդած փաստերով Հայաստան աշխարհը կրում էիր պարթևական ուսերի վրա։ ԴիոդորոսևուրիշներիՍիկիլացուՀին աշխարհի պատմությունը գիտությանը ծանոթ է Հերոդոտոսի,Բերոսոսի,գրավորերկասիրություններով, որոնցում կարևոր փաստեր կան Եգիպտոսի,Ասորեստանի, Մարաստանի և Պարսկաստանի վերաբերյալ։ Սակայնդրանքչէին, ու եվրոպացի հնագետները սկսեցինհնագիտական պեղումները։ Դրանց արդյունքներն ապշեցուցիչ էին։ Հողի տակից դուրսբերվեցին Թեբեի, Նինվեի, Պերսեպոլիսիավերակները, վերծանվեցին եգիպտական նշանագրերն ու սեպագիրարձանագրությունները։ բավարարԵթե Հերոդոտոսը, որը չէր կարողացել եգիպտական քուրմերիգաղտնիքն իմանալ և չգիտեր նշանագրերը , ապա եվրոպացիներն այսօրկարդում են նրանց նշանագրերը։ Նա ակնարկում է այն փաստը, որՆապոլեոն Բոնապարտի զինվորները եգիպտական արշավանքիժամանակ գտան մի քար, որի վրա երեք լեզուներով կար նույնարձանագրությունը։ Քարի վրա եգիպտական նշանագրերի բնագիրըկար նաև հունարենով։ Այդ քարը գիտության մեջ հայտնի է Ռոզեթաանունով։ Այն գտնվել է 1799-ին Եգիպտոսում, ուղարկվել է Փարիզ, 23տարի անց ֆրանսիացի բանասեր Ժան Ֆրանսուա Շամպոլիոնը (17901832) հունարենի միջոցով գտել է եգիպտական նշանագրերը ընթերցելուբանալին [9-65-66]։ Բ. Սարգիսյանը խոսում է Եգիպտոսի փարավոններ ՌամզեսԱռաջինի և նրա որդու՝ Ռամզես Երկրորդի մումիաների մասին։ Հայագետը համոզված է, որ քրիստոնյա հայ պատմիչները «կամավորջանքով» մոռացության են մատնել հայերի հեթանոսական անցյալիկրոնական և մշակութային արժեքները։ Այդ բացը կարող են լրացնելՄեծ Հայքի տարածքում կատարվելիք հնագիտական պեղումները։ հոդվածիցԻհարկե, Բ. Սարգիսյանիհետո ԽորհրդայինՀայաստանի և ներկա Հայաստանի տարածքում հնագիտականպեղումներ կատարվել են, սակայն դրանք բավարար չեն, որովհետևանկախացած Հայաստանի տարածքը կազմում է Մեծ Հայքի միայն մեկտասներորդ մասը։ Այս հույժ կարևոր խնդրի վերաբերյալ մեծարժեքդիտողություն ունեն Աննի և Ժան-Պիեռ Մահեներն իրենց «Հայաստանիպատմությունը (սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը)» գրքում։ Նրանքգրում են, թե Թուրքիայի ու Իրանի տարածքներում գտնվող հայկականհողի գաղտնիքները, ցավոք, հասանելի չեն հայերին։ Սահմանայինմասերում նույնպես կան հայկական հուշարձաններ, որոնք ևսհասանելի չեն հայերին [8-12]։ Հայաստանի անցյալը ճիշտ պատկերացնելու գործին մեծ նպաստկբերեն նաև հայ արքաների մետաղադրամները։ Պետք է պարզել՝ ինչո՞ւՔրիստոսի ծնունդից 2000 տարի առաջ արդեն պետականությունունեցած Հայաստանի համար ճանաչում են 4 թագավորականգերդաստան։ Անհրաժեշտ է ուշադիր կարդալ Մովսես Խորենացու ևՀերոդոտոսինկարագրերը Արմավիրի, Արտաշատի,Նախիջևանի և այլ շահաստանների վերաբերյալ։ ճշգրիտՀայագետն ահազանգում է, թե իր բարձրացրած հարցը չպետք էհնչի որպես ամայի ապառաժների քարանձավներում հնչող ձայն, այլորպես սերմ թող ընկնի պարարտ հողի մեջ։ Վիեննայում և Ստոկհոլմումեղած հնագիտական ժողովներում խոսք գնաց Այրարատում գտնված միքանի սեպագրերի մասին և ուրիշ ոչինչ։ Հայաստանի պատմական անցյալը ճշմարտացի ներկայացնելուհամար անհրաժեշտ է ունենալ ձեռնահաս իշխանություն, կրթված ևվաստակասեր հասարակություն։ Նա ցավով նշում է, թե 1890-ին հայերըչունի պետականություն, սակայն ունեն հարուստ վաճառականներ,որոնց միջոցներով կարելի է հրավիրել Շլիմանի նման երևելիհնագետների ուշադրությունը դեպի Հայաստանի հարուստ անցյալը։ Հայ մտավորականները մտածեցին բացել ազգային հնություններիկամ Թիֆլիսում։ Սակայն այդԷջմիածնումթանգարաններմտածումները կյանքի չկոչվեցին։ Պլուտարքոսը վկայումէ, թե հայոց արքա Արտավազդըուսումնասեր էր և հունարենով ողբերգություններ էր շարադրում։ Մովսես Խորենացին, Ագաթանգեղոսը, Զենոբը, Փավստոսը, Կորյունըսքանչացածթագավորներիաշխարհաշինության, անդրիագործության, հաղթական արձանագրությունների և ուրիշ շատ բաների մասին [3-56]։ ԱրշակունիպատմումենԲ. Սարգիսյանը հիշատակում է Պերսեպոլիսի մեջ գտնված ԴարեհՎշտասպյանի այն արձանագրությունը, որը հայտնի է որպեսԲեհիստունի արձանագրություն, և նրանում առկա է Արմենիան՝Հայաստանը՝ իբրև պետություն [3-57]։ Հիրավի,լիովին հասկանալի է Մխիթարյան միաբանությաննվիրյալ կրոնավորի մտահոգությունը։ Նա իր հոդվածն ավարտում էՇլիմանի հայտնագործության փաստով։ Եթե Հոմերոսը բանաստեղծորեննկարագրեց Տրոյան, որը Քրիստոսից տասը դար առաջ կործանվեց, ևքսան մետր հողի տակ թաղված Տրոյան Շլիմանը գտավ Քրիստոսից 19դար հետո, մի՞թե սա չի ահազանգում հայերին, որ անհրաժեշտ է պեղելհին Հյաստանի մայրաքաղաք Արմավիրը, որը Պտղոմեոսը հիշատակումէ իբրև նշանավոր քաղաք [3-57]։ Նա իր հոդվածն ավարտում էհուզական դիմումով՝ ասելով. «Արմավի'ր, եկ արտաքս, ել կանգնե ևպատմե մեզ քու և մեր անցյալն» [3-57]։ Հայագետի նպատակը գիտական ուղղվածություն ունի. հարկավորէ պարզել ազգային անցյալը՝ ներկան ու ապագան զարգացնելու համար։ Այսօր, իհաիկե, Արմավիր քաղաքի ավերակներն ուսումնասիրվածեն։ Արմավիրը Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքն է, այն հիմնադրել էԱրարատյան թագավորության հիմնադիր Արամայիսը։ Մ.թ.ա. IV-IIIդդ.եղել է Երվանդունիների մայրաքաղաքը՝ պահպանելով Արմավիրանվանումը։ Այն եղել է նաև հայկական պետության հեթանոսականպաշտամունքի գլխավոր կենտրոնը։ Հին Արմավիրից գտածոներ կանՀայաստանի պետական ազգային թանգարանում [6-234]։ Բ. Սարգիսյանի հոդվածի դրույթները ոչ միայն չեն հնացել, այլևշարունակում են մնալ արդիական, որովհետև պատմական Մեծ Հայքը ևԿիլիկյան Հայաստանը պահպանում են իրենց օրինական տերերիկառույցների հետքերը, որոնք համարվում են համընդհանուրմարդկային ժառանգություն և դրանց օրինական տերը պետք է համարվիայսօրվա անկախ պետականություն ունեցող հայ ժողովուրդը։

Բարսեղ Սարգիսյանը (1852-1921թթ.) Վենետիկի Մխիթարյան է հասել միաբանության նշանավոր դեմքերից ժառանգություն։ հայագիտական, Հայագիտության այս երախտավորը «Բազմավէպ» հանդեսում հաճախ հանդես է եկել նաև մանկավարժական ու կրթիչ արժեք ունեցող այնպիսի հոդվածներով, որոնք այսօր էլ արդիական են ու ելակետային։ Այդ հոդվածներից մեկը լույս է տեսել 1890-ին «Բազմավէպի» հունվար և փետրվար ամիսներին։ Բ. Սարգիսյանի հոդվածի դրույթները ոչ միայն չեն հնացել, այլև շարունակում են մնալ արդիական, որովհետև պատմական Մեծ Հայքը և Կիլիկյան Հայաստանը պահպանում են իրենց օրինական տերերի կառույցների հետքերը, որոնք համարվում են համընդհանուր մարդկային ժառանգություն և դրանց օրինական տերը պետք է համարվի այսօրվա անկախ պետականություն ունեցող հայ ժողովուրդը։

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՐԾԻՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱԱրդի պայմաններում սոցիալական մեդիայի (սոցիալական ցանցեր, բլոգոսֆերա) միջոցով մարդկանց հաղորդակցման և տեղեկատվության փոխանցման գործընթացն աննախադեպ ծավալների է հասել։ Միևնույն ժամանակ, քանակական իմաստով սոցիալական ցանցերի ընդլայնման և դրանցում մարդկանց շփման երևույթի քանակական կողմը հաճախակի ստվերում է այդ երևույթի որակական հատկանիշներնու հետևանքները, այն է` սոցիալական մեդիայի ազդեցության արդյունքում հանրայինկարծիքի ձևավորումն ու փոփոխումը, ավանդական ԶԼՄ-նների հետ սոցիալականցանցերի մրցակցումն ու որոշ առումներով ավելի արդյունավետ գործառնումը։ Մասնավորապես, այսօր շատ տարածված է կարծիքի առաջնորդների` քաղաքական գործիչների, վերլուծաբանների, լրագրողների, փորձագետների կողմից անձնական կարծիքի ներկայացումը ոչ թե ավանդական ԶԼՄ-ներով, այլ սոցիալականցանցերի հարթակներում` ֆեյսբուքյան կամ թվիթերյան էջերում։ Այս կարծիքները,լինելով այլոց գրառումներից գրեթե ոչնչով չտարբերվող սուբյեկտիվ կարծիք,անմիջապես լայն տարածում են ստանում, և ավանդական ԶԼՄ-ները վերատպագրումեն` ուղղակիորեն ազդելով հանրային կարծիքի ձևավորման վրա։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են հասարարական կարծիքի ձևավորման վրաազդելիս դիմում սոցիալական մեդիայի հնարավորություններին, և ինչպես են դրանքգործառնում` ի համեմատություն ավանդական ԶԼՄ-ների։ Կարևոր է ուսումնասիրել այն տարաբնույթ հնարները (տեխնիկական, բովանդակային, պատկերային, և այլն), որոնք կիրառվում են սոցիալական ցանցերում`կարծիքների արտահայտման, լայն լսարանի ուշադրությունը գրավելու վրա։ Նկատվել է նաև մեկ այլ հետաքրքիր հանգամանք. հաճախ ոչ միայն սոցիալական մեդիան է նախընտրելի համարվում և դառնում տեղեկատվության տարածմանառաջնային աղբյուր, այլև հակառակը. այն դառնում է ավանդական ԶԼՄ-ների հարթակ` տեղեկատվության տարածման, հրապարակումների քննարկման և հետադարձկապի հաստատման համար։ Միջազգային և ազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սոցիալական մեդիայի հարթակն ակտիվորեն օգտագործվում է նախընտրական քարոզարշավներում, օրենսդրական նոր նախաձեռնությունների քննարկման համար՝ քաղաքական և այլ գործիչների կողմից իրենց անձնական կարծիքը հրապարակայնորենհայտնելու, պաշտոնական կարծիքի հետ համադրելու նպատակով։ Միևնույն ժամանակ, սոցիալական ցանցերում այս կամ այն գործչիներկայությունը նաև կարող է նպաստել իր իմիջին` վկայելով նրա «ժամանակակից»,«տեղեկատվական գործընթացներում մշտապես լինելու մասին։ Նույնը վերաբերում էնաև գերատեսչություններին։ Արդիական հարցերից է համացանցային տեղեկատվության և, մասնավորապես,սոցիալական մեդիայի օրենսդրական կարգավորման հարցը։ Այս և մի շարք այլ երևույթների քննարկումն ու կիրառումը տեղեկատվականքաղաքականության մեջ գիտական և կիրառական կարևոր հիմնախնդիրներից է։ Անընդհատ համաշխարհայնացվող աշխարհը ներթափանցում է տեղեկատվական հասարակության ձևավորման դարաշրջան։ Ինչ ասել է տեղեկատվականհասարակություն։ Դա այն հասարակությունն է, որտեղ վճռորոշ դեր են խաղումգիտելիքի ու տեղեկատվության ձեռքբերումը, մշակումը, պահպանումը, փոխանցումը,տարածումն ու օգտագործումը ոչ միայն ավանդական ԶԼՄ-ների, այլև սոցմեդիայիմիջոցով, որն, ի դեպ, նոր տեխնոլոգիաների շնորհիվ անընդհատ կատարելագործվում է [1]։ Սոցիալական մեդիան և ցանցերը փոխում են նորության ստեղծման և տարածման ձևը։ Դրանք ազդում են ԶԼՄ-ների վրա երեք ձևով, այն է՝1. բովանդակության ստեղծման, 2. տեղեկատվության բաշխման և հաղորդման, 3. տեղեկատվության փնտրելու, ստանալու և հասանելիության գործիք դառնալուեղանակով [2]։ Ուստի սոցիալական մեդիան ավելի շատ բազմազանության և բազմակարծության հնարավորություն է տալիս, քան ավանդականները։ Այսօր ոչ միայն կառավարություններն են ձևավորում համացանցային իրականությունը, այլև քաղաքացիականհասարակությունը, արդյունաբերությունը, մեդիա ընկերությունները, լրագրողները ևբլոգերները, ինչպես նաև սոցցանցերի օգտատերերն են իրենց դերակատարությամբձևավորում ապագայի համացանցը։ Այս տեսանկյունից հրատապ է դառնում «հավաքական պատասխանատվությունը» և մեդիագրագիտությունը։ Ներկայումս գործող սոցիալական ցանցերից Հայաստանում առավել տարածումունեն «Facebook»-ն ու «Twitter»-ը [3]։ Ենթադրելի է, որ մյուս սոցիալական ցանցերումտեղի ունեցող զարգացումները մասամբ են հայտնի հայաստանյան հանրությանը։ Օրինակ՝ «Odnoklassniki.ru» և «Vkontakte.ru» կայքերը, որոնք նույնպես շատ տարածված են Հայաստանում, հանրային ընկալման վրա ազդեցություն ունեցող գործընթացներում ներգրավված չեն, ինչը հիմնականում կապված է այդ սոցիալական ցանցերումանհրաժեշտ գործիքակազմի բացակայությամբ։ Twitter-ը, որն աշխարհում մի քանիհարյուր միլիոն օգտատեր ունի, Հայաստանում նույնպես իր տարածվածության ևզարգացվածության տեսանկյունից զիջում է «Facebook»-ին։ Այն հիմնականում այլցանցերում ակտիվության վերաբերյալ տեղեկատվության տարածման միջոց է։ Չնայած քաղաքացիական տարբերշարժումների ու նախաձեռնություններիֆեյսբուքյան և թվիթերյան էջերը հաճախ հանդես են գալիս փոխկապակցվածկերպով։ Անդրադառնալով սոցիալական մեդիայի հնարավորություններին ու հայաստանյան իրականության մեջ հասարակական կարծիքի ձևավորման և ուղղորդմանտեսանկյունից դրա կիրառման արդյունավետությանը` առանձնացնենք մի քանիհարցեր և փորձենք տալ դրանց պատասխանները։ Ի՞նչ արդյունավետություն են ունեցել քաղաքացիական շարժումները՝ հասարակական լայն հնչեղություն ունեցողխնդիրները տեղափոխվելով վիրտուալ հարթակներ, որքանո՞վ են արդյունավետ ևնպատակային օգտագործվել և օգտագործվում ցանցային հաղորդակցության հնարավորությունները։ Սոցիալական մեդիայի հնարավորությունները և ազդեցությունը հասկանալուհամար թվարկենք մի քանի հանրային շարժումներ, որոնք սկիզբ են առել համացանցում և ունեցել են հաջողություններ իրական կյանքում` հանրային կարծիքի ձևավորման և այն կապիտալիզացնելու առումով։ Բերենք մի քանի օրինակներ՝ «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի պաշտպանություն».Շարժման մասնակիցներին 2010 թ. գարնանը հաջողվեց կասեցնել ամառային դահլիճը քանդելու և դրա տեղը եկեղեցի կառուցելու՝ կառավարության որոշումը։ Օտարալեզու դպրոցների վերաբացման դեմ շարժում. 2011 թ. նախաձեռնողներին հաջողվեց հասարակության շրջանում կես տարվա ընթացքում այսթեման դարձնել ամենաքննարկվողներից մեկը, բավականին լուրջ փոփոխություններմտցնել ԱԺ-ում քննարկման դրված օրենսդրական փաթեթում, բայցևայնպես, օրենքիընդունումն ամբողջությամբ կասեցնել չհաջողվեց։ Հղի կանանց նպաստների փոփոխության դեմ բողոքի շարժումը. Կառավարության համապատասխան որոշումը բողոքի ալիք բարձրացրեց հղի կանանցև նրանց աջակիցների շրջանում։ Խումբն աճեց անասելի տեմպերով՝ իր մեջ ներգրավելով ինչպես հիմնական շահառուների, այնպես էլ մտահոգ քաղաքացիների,որոնք անմիջապես դրսևորեցին կոնկրետ գործողություններ՝ ցույցերի անցկացում,ԶԼՄ-ներում հարցի ակտիվ արծարծում և այլն։ Թռչկանի ջրվեժի պաշտպանությանն ուղղված շարժումը. Ակտիվիստներին հաջողվեց ստիպել կառավարությանը՝ փոխելու Թռչկանի ջրվեժի վերաբերյալորոշումը և դադարեցնելու այնտեղ ՀԷԿ-ի կառուցումը։ Երևան քաղաքի Մաշտոցի պուրակում կանաչ տարածքների հաշվինխանութներ կառուցելու դեմ պայքարը տևեց մի քանի ամիս՝ ավարտվելով պուրակում խանութների ապամոնտաժմամբ։ «Էլեկտրիկ Երևան» նախաձեռնությունը. Օգտագործելով Սոցմեդիայիհնարավորությունները, ակտիվիստները հասան նրան, որ համացանցից շարժումըտեղափոխվեց փողոց` ստանալով մեծ հնչեղություն։ Գործընթացը տևեց մոտ մեկամիս, իսկ արդյունքում էլեկտրաէներգիայի թանկացում տեղի չունեցավ այնպես,ինչպես նախատեսված էր։ Նույն խմբի գործողությունները զսպեցին նաև ջրի թանկացման որոշումը։ «Ընդդեմ կենսաթոշակային 5 %-ի պարտադիր վճարին» խմբի համացանցային բողոքի էներգիայի կուտակումները վերջապես դուրս եկան փողոց։ Ցուցարարների հետ հանդիպումներ ունեցան տարբեր պաշտոնյաներ՝ ընդհուպ երկրի այնժամանակվա վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանը։ Շարժումը հաջողված էր այնքանով,որ, իտարբերություն մասնավոր հատվածի, «պարտադիր» բաղադրիչը տարածվեցմիայն պետական սեկտորի աշխատակիցների վրա։ Հովիկ Աբրահամյանի արտահայտությունը, թե կենսաթոշակների 5 %-ի պահումը կլինի «պարտադիր և ոչ պարտադրված», մեծ տարածում գտավ համացանցում, ու վերածվեց մեմի։ «Ընդդեմ տրանսպորտի թանկացման» շարժումը կրկին հաջողվեց ևստիպեց պատասխանատու պաշտոնյաներին հրաժարվել հասարակական տրանսպորտը 150 դրամ սահմանելու որոշումից։ Բերված օրինակները հավաստում են, որ սոցմեդիան ուղղակիորեն ազդում էհանրային կարծիքի ձևավորման, իսկ որոշ դեպքերում՝ որոշումների կայացման վրա։ Հայաստանյան իրականության մեջ սոցցանցերի զարգացման սկզբնականշրջանում ԶԼՄ-սոցցանց հարաբերության մեջ փոխներթափանցում տեղի ունեցավ։ Եթե 2010-2011 թթ. հայաստանյան ԶԼՄ-ները սոցցանցում փորձում էին գրավել հնարավորինս մեծ լսարանի, ապա հետագայում սկսեցին արձագանքել ֆեյսբուքյան բովանդակությանը՝ դրանց հիման վրա հրապարկումներ պատրաստելու, դրանք պարզապես արտատպելու և այլ եղանակներով։ Օրինակ «Ազատություն» ռադիոկայանն ունի ամենշաբաթյա ծրագիր, որը կոչվում է «Ֆեյսբուքյան ասուլիս»։ Տաղավարում հանդիպման հյուրի հետ քննարկվում ենշաբաթվա ընթացքում սոցցանցերում ակտիվորեն արծարծված խնդիրները, այնուհետև հարց-պատասխան ձևաչափով ֆեյսբուքյան օգտատերերը հնարավորությունեն ունենում իրենց հարցն ուղղելու հանդիպման հյուրին։ Այսինքն ցանցային հասարակության հետ ապահովվում է կապ։ Հանրային ռադիոն նույնպես ունի հաղորդում, որը կոչվում է «Ֆեյսբուքյան Հայաստան» [4]։ Այստեղ հրավիրված հյուրերն ուղիղ եթերով քննարկում են շաբաթվաիրադարձությունները և ուղիղ հեռախոսակապով պատասխանում են ռադիոունկնդիրների հարցերին։ Էլեկտրոնային լրատվամիջոցներից շատերն ունեն «Բլոգ» բաժին, որտեղ հրապարակվում են սոցցանցերից վերցված օգտատերերի գրառումներն այս կամ այնխնդրի վերաբերյալ։ Նմանատիպ պրակտիկա կիրառվեց նաև տպագիր մամուլում։ Այստեղ, մի կողմից, սոցիալական ցանցը հանդես է գալիս որպես միջոց ավանդականլրատվամիջոցների և հանրային մեծ լսարանի հետ շփումների համար, մյուս կողմից՝սոցմեդիայի տիրույթում քննարկված, հասարակական հնչեղության ստացած խնդիրները երկրորդ կամ երրորդ հերթով (կամ ձեռքով) շրջանառվում են արդեն այլհարթակներում՝ ուղղակիորեն ազդելով հասարակական կարծիքի ձևավորման վրա։ ԵԱՀԿ Երևանի գրասենյակի աջակցությամբ 2013 թ. ֆեյսբուքյան տարբերօգտատիրական խմբերում անցկացվեցին հարցումներ, որոնք ի թիվս այլ իրողությունների, բացահայտեցին ուշագրավ մի հանգամանք, որը վերաբերում է հենց լրագրողների և ԶԼՄ-ների՝ ցանցային կոնտենտներն օգտագործելու վերը նշված խնդրին։ Նախքան այդ, ելնելով այն բանից, որ ԶԼՄ-ներին այս ցանց է ուղղորդել ակտիվ ումեծ լսարան ձեռքբերելու խնդիրը, թվում էր, որ ԶԼՄ ներկայացուցիչները Ֆեսյբուքսոցցանցը հիմնականում պետք է օգտագործեին տեղեկատվության տարածմանհամար։ Սակայն պարզվեց, որ լրագրողական խմբի մեծ մասn օգտվում է Ֆեյսբուքիցտեղեկատվության ստացման, այլ ոչ թե տարածման համար։ Արյդունքներից հետևումէր, որ հարցված լրագրողների համար Ֆեյսբուքը գլխավորապես ծառայում է որպեստեղեկատվության աղբյուր [5]։ Լայն լսարանի ուշադրությունը գրավելու համար սոցցանցերում մեծ ազդեցություն ունի լուսանկարների և տեսանյութերի տարածումը։ Լուսանկարի՝ ժամանակինտեղադրումը թույլ է տալիս ապահովելու ավելի մեծ հաճախելիություն տվյալ էջի, իսկսոցիալական ցանցերի միջոցով՝ նաև կայքերի համար։ Տեսանյութերը թեպետտարածվում են հիմնականում «ՅուԹյուբ» («YouTube») սոցցանցի միջոցով, սակայնայսօր արդեն հնարավոր է դարձել սոցիալական այլ ցանցերում սեփական արտադրության տեսանյութերը հանրայնացնել, ինչպես նաև տարածել յություբյան տեսահոլովակները։ Աղմկահարույց տեսանյութերը սոցիալական ցանցերում առիթ են դառնում ծավալուն քննարկումների, հատկապես Ֆեյսբուքում, հետո տեղափոխվում ենավանդական մեդիա՝ թերթեր, այդ թվում նաև էլեկտրոնային, ապա հեռուստատեսություն, ռադիո և այլն։ Այժմ սոցցանցում արդեն հասանելի է «ուղիղ եթեր» հավելվածը, ինչն ավելի դինամիկ է դարձնում տեղակատվության փոխանցումը։ Այս գործիքակազմը մեծ հնարավորություն է ստեղծում հասարակական-քաղաքական ցանկացած իրադարձությունն ավելի արագ, թեկուզև անմշակ ու չմեկնաբանված, հասցնելու թե՛ թիրախային, և թե՛ ավելի լայն լսարանին։ Այս տեսանկյունից համացանցը, մասնավորապես սոցմեդիան, օգտագործվում է որպես նախընտրականարշավների ու քաղաքական այլ միջոցառումների միջոց՝ հավաքների, ցույցերի,պիկետների ժամանակ։ Այս հարթակը յուրօրինակ «ջերմաչափ» է՝ այս կամ այնօրենսդրական նախաձեռնության, կարգի ու որոշումների նկատմամբ հասարակական ընկալումներն ու վերաբերմունքը չափելու համար։ Օրինակները բազմազան են։ Ելնելով սոցմեդիայի՝ հասարակական կարծիքի ձևավորման, փոփոխման,ուղղորդման վրա ազդելու հնարավորություններից, առաջանում է նաև կեղծ տեղեկություն (fake news) տարածելու ռիսկը։ Այս առումով դրա վերահսկողությունն ապահովելու, այդ թվում` տեխնիկապես որևէ համակարգով ստուգելու, արգելելու, դրա հետկապված ռիսկը նվազեցնելու հնարավորությունը խնդրահարույց է։ Անգամ ՀՀ«Տեղեկատվության ազատության մասին» և «ԶԼՄ-ների մասին» օրենքներում սոցմեդիայի տեղեկությունների, այդ թվում` նաև կեղծ տեղեկատվության տարածման վերաբերյալ կարգավորումներ չկան։ Սոցցանցերում հրապարակված մտքերը համարվումեն անհատական կարծիքներ, որոնք արտահայտելու արգելքը խոսքի ազատությանխոչընդոտում է։ Հայաստանի Հանրապետությունն ընդունել է Մարդու իրավունքներիեվրոպական կոնվենցիան, որում ասվում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորենարտահայտվելու իրավունք։ Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու,տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը` առանցպետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից» [6]։ Կեղծ տեղեկության տարածումն այս պարագայում կարող է հավասարակշռվել միայն դրան հակառակ՝ նույն սոցմեդիայում իրական տեղեկությունների ավելի ակտիվ տարածումներով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՀայաստան»«Ֆեյսբուքյան[1] Webster F., Theories of the Information Society, Third Edition, London and NY։ [2] Բայադյան Հ., Ժամանակակից տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների տարածումը և զարգացումը Հայաստանում, Երևան, «Նորավանք» ԳԿՀ,2005։ [3] Facebook in Armenia։ Users and Using, Results of Surveys Among Facebook Users inURL։ https։ //www.osce.org/yerevan/108535?download=true (Accessed։ 16.10.2017).https։ //www.facebook.com/%D5%96%D5%A5%D5%B5%D5%BD%D5%A2%D5%B8%D6%8 1820988144784877/ (Accessed։ 12.09.2017)։ [5] Սոցիալական մեդիան տեղեկատվության աղբյուր հայաստանյան լրատվամիջոցների համար. Ձևավորվող ստանդարտներ և կիրառվող պրակտիկա։ ԵԱՀԿ Երևանյան գրասենյակ, 2014 թ, էջ 4-5։ [6] Կոնվենցիա մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին փոփոխված 11-րդ արձանագրությամբ, 4 նոյեմբերի, 1950 թ., Հռոմ, URL։ http։ //pmg.am/images/convention_human_rights.pdf (Accessed։ 03.11.2017)։ URL։ կայքէջ,Սարոյան ՎահագնՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՐԾԻՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ սոցիալական մեդիա, ավանդական ԶԼՄ, հասարակական կարծիք,հասարակություն։

Հոդվածում արծարծվում է սոցիալական մեդիայի ազդեցությունը հասարակական կարծիքի ձևավորման, փոփոխման և ուղղորդման վրա։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են հասարարական կարծիքի ձևավորման վրա ազդելիս դիմում սոցմեդիայի հնարավորություններին, և ինչպես են դրանք գործառնում` համեմատած ավանդական ԶԼՄ-ների հետ։ Սոցմեդիան հանդես է գալիս որպես ավանդական լրատվամիջոցների և հանրային մեծ լսարանի հետ շփումների միջոց, ինչը ուղղակիորեն ազդում է հասարակական կարծիքի ձևավորման վրա։

Արդի հայերենը այսօր աշխարհին ներկայանում է երկու գրականտարբերակներով` արևելահայերեն և արևմտահայերեն։ Արևելահայերենը Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն է, համընդհանուր հաղորդակցման, մամուլի, ռադիոյի և հեռուստատեսության, թատրոնի և կինոյի, տարրական և բարձրագույն դպրոցների լեզուն։ Այն պետական հոգածության առարկաէ և մանրակրկիտ ուսումնասիրված է լեզվաբանների կողմից։ Արևմտահայերենը Սփյուռքի հանրության մեծ մասի լեզուն է։ Նրանով ենհաղորդակցվում աշխարհի չորս ծագերում ապաստանած հայերը, այս լեզվովլույս են տեսնում բազմաթիվ պարբերական հրատարակություններ, տրվում ենռադիոհեռուստատեսային հաղորդումներ, ստեղծվում են գեղարվեստականերկեր։ Անկախության ձեռքբերումից և Հայրենիք-Սփյուռք կապերի հետագա սերտացումից հետո առավել հրատապ դարձավ Հայաստանում արևմտահայերենիուսուցումը և դրա քննությունը գիտական հիմքերի վրա դնելը։ Այսօր խիստհրատապ է հնչում մեր լեզվի երկու տարբերակների առավել մերձեցման և փոխադարձ հարստացման խնդիրը, որի իրականացումը պետք է սկսել դպրոցներից և բուհերի համապատասխան բաժիններից։ Արևմտահայերենի ուսուցման խնդիրը ավելի հրատապ դարձավՅՈՒՆԵՍԿՕ - ի հայտնի հրապարակումից հետո, ըստ որի՝ արևմտահայերենը2010 թվականից ընդգրկված է վտանգված, անհետացող լեզուների շարքում1¹։ Այս պարագայում մայրենի լեզվի երկու գրական տարբերակների մերձեցումն ուզուգադրական ուսուցումն ընկալվում են ազգասիրական քայլ և քաղաքացիական պարտքի դրսևորում։ Արևմտահայ գրական լեզվի համառոտ ուսումնասիրությունն ընդգրկվածէ միայն ավագ դպրոցի հումանիտար հոսքի ծրագրում, մինչդեռ արևմտահայերեն բնագրերի դասավանդումն սկսվում է միջին դպրոցի 8-րդ դասարանից ևշարունակվում ավագ դպրոցի բոլոր դասարաններում։ Այս դեպքում արևմտահայերեն բնագրերի ուսումնասիրումը միաժամանակ կարող է դառնալ արևմտահայ գրական լեզվի ուսումնասիրման գործընթաց։ Արևմտահայ լեզվի ուսուցումը միջին դպրոցում անհրաժեշտ է իրականացնել գործնական ճանապարհով` բնագրի վրա կատարվող աշխատանքներիշրջանակում։ Զուգադրման մեթոդի կիրառմամբ ակնհայտ են դառնում մայրենի լեզվիերկու տարբերակների ընդհանրություններն ու տարբերությունները, և արևմտահայերենի լեզվական առանձնահատկությունների ընկալումը դառնում էդյուրին ու մատչելի։ Ուսուցումը կարելի է իրականացնել թե' մակածական (ինդուկտիվ) և թե'արտածական (դեդուկտիվ) մեթոդներով։ Առաջին դեպքում սովորողը, ծանոթանալով լեզվական իրողությանը, դրաարտահայտությունը գտնում է բնագրի համատեքստում։ Երկրորդ դեպքումբնագրում եղած արևմտահայերեն բառերի և ձևերի մեկնաբանումից սովորողըհանգում է լեզվական իրողությունների բացահայտմանը։ Ինչպես հայտնի է, արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուները ձևավորվել են բարբառային տարբեր հիմքերի վրա։ Եթե արևելահայերենի համարհիմք է ծառայել Արարատյան բարբառը, ապա արևմտահայ գրական լեզվիհամար` Պոլսի բարբառը։ 1 Շահինյան Դ., Արևմտահայերենը` կորստյան եզրին, «Ասպարեզ» պարբերական, Ստամբուլ,2010 թ. (համացանց)։ Հիմնականում սրանից են գալիս երկու գրական լեզուների արտասանական, ուղղագրական, քերականական և բառապաշարային տարբերությունները։ Երկու գրական լեզուների հնչյունաբանական հիմնական տարբերությունները ձայնեղ և խուլ բաղաձայնների տեղաշարժերն են։ Արևմտահայերենում բ,գ, դ, ձ, ջ ձայնեղները արտասանվում են որպես շնչեղ խուլեր` փ, ք, թ, ց, չ, իսկպարզ խուլերը` պ, կ, տ, ծ, ճ, դառնում են ձայնեղ` բ, գ, դ, ձ, ջ (որոշ բացառություններով), ինչպես` գեղեցիկ - քեղեցիգ, Պետրոս - Բեդրոս և այլն։ Արևմտահայերենի արտասանության մեջ վերացած է ռ հնչույթը, և ռ - ր հակադրություննարտասանվում է միակերպ (արու - արու, առու - արու)։ Արևմտահայերենի արտասանական առանձնահատկությունները առավելհասանելի կլինեն ուսումնասիրվող բնագրերի արտասանական պատկերիցուցադրումով։ Հանձնարարելի է զուգադրել արևելահայերեն և արևմտահայերեն բնագրային տարբերակները, մանավանդ եթե ուսուցումը զուգակցվի ստեղծագործությունների ձայնագրությունների ունկնդրմամբ (Հրաչյա Ներսիսյանի,Վահրամ Փափազյանի և այլ վարպետների ընթերցմամբ)։ Գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագի՜ն,Հաշիշով օծուն ու բալասանով.Լուսեղեն ճամբեն ես կ'անցնիմ գինով՝Գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագի՜ն.... Մ.Մեծարենց, «Սիրերգ» Քիշերըն անույշ է, քիշերըն հեշտաքի՜ն,Հաշիշով օձուն ու փալասանով. Լուսեղեն ջամփեն ես գ'անցնիմ քինով՝Քիշերըն անո՜ւյշ է, քիշերըն հեշտաքի՜ն.... Այնուհետև կիրականացվեն կիրառական վարժություններ` ըստ բնագրային թեմաների, ինչպես` - Տրված բառերը կարդալ արևմտահայ արտասանությամբ1. ծաղիկ (ձաղիգ), գարուն (քարուն), առտու (արդու), անձուկ, (անցուգ), դուռ(թուր), պատուհան (բադուհան), բարի (փարի), հովիկ (հովիգ), ձոն (ցոն), բոց(փոց), փառք (փարք), ջոջ (չոչ)։ 1 Առաջադրանքներում ընդգրկված նմուշօրինակներն ընտրված են արևմտահայ հեղինակների`հանրակրթական դպրոցի դասագրքերում ընդգրկված ստեղծագործություններից (ԳասպարյանԴ., Գրականություն, 8-րդ դաս., Ե., «Տիգրան Մեծ» հրատ., 2017, էջ 187-223։ Կիրակոսյան Վ.,Ավետիսյան Զ., Գրականություն, 11-րդ դաս.,Ե., «Մանմար» հրատ., 2010, էջ 15-109)։ -Շարունակել հարանունների շարքը՝ բացատրելով արտասանականերևույթը.անձ – անց, անձավ – անցավ, առջի – արջի, առու – արու, գամել – քամել,լուռ – լուր, հառաջ – հառաչ։ -Հետևյալ հատուկ անուններն արտահայտել արևելահայերենին բնորոշձևերով.Զոհրապ (Զոհրաբ), Պաղտասար (Բաղդասար), Բոլ (Պոլ), Զվիցերիա(Շվեյցարիա), Բարիզ (Փարիզ), Փերա (Բերա), Բերջուհի (Պերճուհի), Սեթրագ(Սեդրակ), Հագոփոս (Հակոբոս), Դիքրանուհի (Տիգրանուհի)։ Արևմտահայերեն բնագրերի շուրջ կատարվող լեզվական աշխատանքների հաջորդ քայլը բառային աշխատանքն է։ Արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների հիմնական բառապաշարընույնն է, սակայն կան բառեր, որոնք գործածվում են միայն արևմտահայերենում։ Այդ կարգի բառերի առանձնացումն ու արևելահայ տարբերակներով բացատրությունը կօժանդակեն ոչ միայն գրական երկի բովանդակության և գաղափարիբացահայտմանը, այլև կնպաստեն աշակերտի բառապաշարի հարստացմանը։ Բնագրերի շուրջ կատարվող բառային աշխատանքները հանձնարարելի էիրականացնել հետևյալ առաջադրանքներով։ -Օգտվելով Ռ. Սաքապետոյանի բառարանից՝ նշել արևմտահայ համարժեքները1.ալուցք (խորք), ակաղձուն (լեցուն), առտու (առավոտ), զակատել (բաղձալ),կալյակ (կաթիլ), համբուն (համակ), համր (դանդաղ), հեշտ (հաճելի), հուշիկ(հանդարտ), պատարուն(սուտ),պարտասուն (հոգնաբեկ)։ (կերակրել), պատիր(զեղուն), ջամբել-Դուրս գրել այն բառերը, որոնք արևելահայերենում և արևմտահայերենում տարբեր իմաստներ ունեն.ծյուրախտ, պահարան, նվագավար, բառգիրք, գործատուն, գոց, ալեհավաք, գեշ, մականուն, գրագետ, լաթ, ծրար, հավկիթ, ալյակ, ախոյան, բանավոր։ - Գրել տրված բառերի արևմտահայ տարբերակները.կոնյակ (բարկօղի), վատ (գեշ), արցունք (արտոսր), վերջանալ (լմննալ),ընկնել (իյնալ), կենտրոնական (կեդրոնական), տիկնիկ (պուպրիկ), ծրար (պահարան), ազգանուն (մականուն), խոնջացած (պարտասուն), քամի (հով)։ 1 Սաքապետոյան Ռ., Արևմտահայերենի դասագիրք, Ե., Երևանի համալսարանի հրատ., 2006, էջ317 - 490։ Ծանոթությունը արևմտահայերենի քերականական իրողություններին ևսիրականանում է գործնական ուսուցման ճանապարհով։ Կիրառելով ուսուցմանարտածական (դեդուկտիվ) մեթոդը՝ սովորողներին նախ գաղափար է տրվումարևմտահայերենի քերականական առանձնահատկությունների մասին, ապակիրառվում են բնագրային աշխատանքներ։ Հայտնի է, որ արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների (ինչպեսբարբառների) տարբերակման առաջին հատկանիշը բայի սահմանականեղանակի ներկա ժամանակի կազմությունն է (կը հոսի – հոսում է, կ'անցնիմ –անցնում եմ)։ Աշակերտը լեզվական այս իրողությունը կիմանա՝ դիտարկելովայն ուսումնասիրվող բնագրերում, ինչպես՝…Իրենց խորքեն կը հոսի դող մ'անսահման… Դ. Վարուժան, «Ցորյանի ծովեր»… Ու ցայգուն ալ կ'անցնիմ ավազուտ ափունքեն դողահար ... Մ. Մեծարենց, «Նավակները»Արևելահայերենում գերազանցում է գոյականի ի հոլովումը, իսկ արևմտահայերենում՝ ու հոլովումը։ Հոգնակի թվում -եր, -ներ վերջավորություններիցհետո ընդհանրապես ավելանում է ու հոլովիչը։ Դաշտի ճամբու մը վըրան, Կամ ըստորոտը լերան … Մ. Մեծարենց, «Հյուղը» Արտըս ոսկու՜ն է, Նըման բոցերու… Դ. Վարուժան, «Հասուն արտ»Արևելահայերենում բացառականի հիմնական վերջավորությունն է -ից,իսկ արևմտահայերենում՝ են։ Ճամբաներեն, ու գետերեն, ու դաշտերեն…Տու՜ր ինծի, Տե՜ր, ուրախությունն անանձնական։ Մ. Մեծարենց, «Տու՜ր ինծի, Տեր»Արևելահայերենի ներգոյական հոլովի -ում վերջավորությունը արևմտահայերենը չունի. ներգոյականի իմաստն արտահայտվում է մեջ կապով։ Սիրտըս՝ բոց մը մըթնշաղին մեջ անհետ… Մ. Մեծարենց, «Վայրկյան»Սեռական հոլովը արևելահայերենում երբեք որոշիչ հոդ չի ստանում, իսկարևմտահայերենում կարող է ստանալ։ … Գոգին մեջեն ալետատան հովիտին Ծովեր կ'անցնին։ Դ. Վարուժան, «Ցորյանի ծովեր»Հոգնակիի կազմության ժամանակ հիմքում ի և ու հնչյուններն ունեցող միշարք բառեր, ի տարբերություն արևելահայերենի, հանդես են գալիսանհչյունափոխ հիմքով։ …Բոլոր միրգերն աշունի, Ու մեղր, ու կաթ, ու գինի։ Մ. Մեծարենց, «Հյուղը»Արևելահայերենում անորոշ հոդի փոխարեն հանդես է գալիս մի դերանունը։ Արևմտահայերենում կա անորոշ հոդ՝ հետադաս մը (ձայնավորի մոտ՝ մ', մըն)։ Քուրա մը խոսք դյութեց իմ սիրտ…. Պ. Դուրյան, «Սիրել» .... Քի՜չ մըն ալ դեռ, Ա՜հ, շողա՜, շողա՜, բարի՜ արև, հիվանդ եմ։ Մ. Մեծարենց, «Արևին»Արևելահայերենին հատուկ է կրկնակի ժխտումը, ինչը արևմտահայերենում երբեք չի արտահայտվում։ Ոչ ոք ըսավ. – Հեք տղա,Արդյոք ինչու՞ կը մըխա…. Պ. Դուրյան, «Լճակ»Արևմտահայերենում ուղիղ խնդիրն ունի միայն մեկ ձև՝ ուղղականաձև։ Դահլիճներու փարթամ կիները կ'ատեմ … Դ. Վարուժան, «Ո՜, Տալիթա»Քերականության համառոտ տեսության ծանոթացմանը հետևում ենգործնական աշխատանքները բնագրերի վրա։ - Բնագրից դուրս գրել արևմտահայերենին բնորոշ քերականական ձևերը,մեկնաբանել լեզվական իրողությունը.Եթէ տըժգույն մահու հրեշտակԱնհուն ժպտով մ' իջնէ իմ դէմ,Շոգիանան ցավքս ու հոգիս, Գիտցեք, որ դեռ կենդանի եմ։ - Արևմտահայ քերականական ձևերի դիմաց գրել արևելահայ տարբերակները. Պ. Դուրյան, «Իմ մահը»հոգիիս, կըսեն, դաշտերուն մեջ, կը զգաս, ինծի, անոր, ծաղիկ մը, կիները,մանչերնիս, եկած է, զայն, ցուցուց, զինք, ըսավ, ինձմե, ամենուն։ -Արևելահայ քերականական ձևերը վերածել արևմտահայերենի.հոգիներին, մի երազ, անցնում են, գոգի միջից, երգում եմ, աղբյուրների, աստղերի տակ, նրանից, ասաց, սրանից հետո, ձեռքներս, կնոջը, ամուսնուն։ -Համեմատել արևմտահայ և արևելահայ բնագրերը` նշելով քերականական տարբերությունները. Ծաղիկներեն հուշիկ թերթեր կը թափեԲուրումներով օծուն հովիկն իրիկվան,Հոգիներուն կ'իջնե երազ մը բուրյան,Ի՜նչ հեշտին է մըթնշաղն այս սատափե։ Մ. Մեծարենց, «Աքասիաներու շուքին տակ»Ծաղիկներից հանդարտ թերթեր է թափումԲուրումներով օծուն հովիկն իրիկվա,Հոգիներին իջնում է մի երազ բուրյան,Ի՜նչ հաճելի է մթնշաղն այս սադափե։ Այսպիսով, արևմտահայ լեզվի օրինաչափությունները կարելի է սովորելհայ գրականության ժամերին` բնագրի շուրջ կատարվող աշխատանքի շրջանակում։ Աշակերտները արևմտահայերեն են սովորում` համադրելով արևելահայ և արևմտահայ լեզվական իրողությունները։ Արևելահայերեն և արևմտահայերեն բնագրերի համադրությամբ ակնհայտեն դառնում երկու գրական լեզուների ընդհանրություններն ու տարբերությունները։ Արևմտահայ գրական լեզվի իմացությունը նպաստում է գրական երկի բովանդակության ընկալմանն ու գեղարվեստական արժանիքների բացահայտմանը։ Արևմտահայերենի ուսումնասիրումը ազգասիրական քայլ է և քաղաքացիական պարտքի դրսևորում։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Շահինյան Դ. Արևմտահայերենը` կորստյան եզրին։ «Ասպարեզ» պարբերական։ Ստամբուլ։ 2010 թ. (համացանց)։ 2. Գասպարյան Դ. Գրականություն։ 8-րդ դաս.։ Երևան։ «Տիգրան Մեծ» հրատ.։ 2017։ էջ 187-223։ Կիրակոսյան Վ., Ավետիսյան Զ. Գրականություն։ 11-րդ դաս.։ Երևան։ «Մանմար» հրատ.։ 2010։ էջ 15-109)։ 3. Սաքապետոյան Ռ., Արևմտահայերենի դասագիրք։ Երևան։ Երևանի պետական համալսարանի հրատ.։ 2006։ էջ 317 - 490։

Այսօր խիստ հրատապ է հնչում արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների մերձեցման և փոխադարձ հարստացման խնդիրը, որի իրականացումը սկսվում է դպրոցներից ու բուհերի համապատասխան բաժիններից։ Հանրակրթական դպրոցի միջին դասարաններում արևմտահայերեն բնագրերի շուրջ կատարվող լեզվական աշխատանքները լայն հնարավորություն են ընձեռում գործնական ճանապարհով ճանաչելու արևմտահայ լեզվի հնչյունաբանական, քերականական և բառապաշարային առանձնահատկությունները։

ՍԻՐՈ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՂ ԱՌԱԾՆԵՐԻ ՈՒ ԱՍԱՑՎԱԾՔՆԵՐԻԻՄԱՍՏԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԻՍՊԱՆԵՐԵՆՈՒՄ՝ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԶՈՒԳԱԴՐՈՒԹՅԱՄԲԱռածներն ու ասացվածքները ժողովրդական բանահյուսության ժանրի սեղմասույթներ են, որոնք ունեն բարոյախրատական և դիդակտիկ բնույթ։ Առածների ուասացվածքների միջոցով սերնդեսերունդ փոխանցվում է տվյալ ժողովրդի լեզվամտածողության, մշակույթի, կենցաղի և այլ բնագավառներին վերաբերող տեղեկատվություն։ Իսպանագիտական գրականության մեջ առածներն ու ասացվածքներըբնութագրվում են որպես «փոքրիկ կտակարաններ», որոնցում պարփակված են ժողովրդի ողջ իմաստությունն ու դարավոր կենսափորձը1։ Լեզվաբանական գրականության մեջ առածներն ու ասացվածքները հաճախ դիտարկվում են որպես «իրադրայինկլիշեներ», որոնք կաղապարում են իրականության տարբեր փաստեր ու երևույթներ։ Համաձայն հայագիտության մեջ ընդունված մոտեցման, մասնավորապես՝ ըստ հայհայտնի առածաբան Ա. Ղանալանյանի` առածներն ու ասացվածքները մեծ մասամբայլաբանական ստեղծագործություններ են, չունեն սյուժե և արտահայտված են ծայրաստիճան սեղմ ձևով2։ Ա. Ղանալանյանն ընդգծում է նաև այն, որ թեև ժողովրդականառածներն ու ասացվածքները բովանդակությամբ, ձևով և ծավալով նման են միմյանց, սակայն բնույթով տարբեր են։ Առածը այլաբանական ստեղծագործություն է,որի բուն միտքն արտահայտված է անուղղակի ձևով, իսկ ասացվածքն իրականությունը դրսևորում է ուղղակի ձևով3։ Սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների ու ասացվածքների իմաստայինվերլուծությունը իսպաներենում և հայերենում հնարավորություն է տալիս առանձնացնել հետևյալ իմաստային-թեմատիկ խմբերը` 1. Առաջին սեր, 2. Սերը կույր է, 3.Խաբված, դավաճանված սեր, 4. Անկեղծ (անշահախնդիր) սեր, 5. Սերն ամենակարողէ, 6. Սերը մթագնում է ուղեղը, 7. Անպատասխան սեր, 8. Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում, 9. Արգելված սեր, 10. Երկչոտ սեր։ Իսպանական առածներում և ասացվածքներում սերը հիմնականում բնութագրվում է որպես անձնուրաց նվիրում սիրելի էակին. “Amor nunca dice basta”, “Aquelque ama, él mismo se ata y mata”, “Mucho ama quien pierde la vida por su dama”, իսկհայկական առածանիում սերը համեմատվում է անմար կրակի հետ, որը ցույց է տալիս սիրո հավերժության ուժը` «Սերը որ կա՝ անմարելի կրակ է»։ Յուրաքանչյուր թեմատիկ խումբ բնութագրվում է և´ համընդհանուր, և´ ազգայինուրույն առանձնահատկություններով.1 Իսպանագիտական աղբյուրներում «առած և ասացվածք» հասկացությունների սահմանազատման և էական տարբերակիչ հատկանիշների քննության խնդիրը ներկայացված է հայտնի առածաբան Խ. ՍեվիլյաՄունյոսի աշխատություններում։ 2 Ղանալանյան Ա., Առածանի, Երևան, 1960, էջ XIV։ 3 Նույն տեղում, էջ X։ 1. Առաջին սեր։ Ինչպես հայկական, այնպես էլ իսպանական առածանիում առաջին սերը բնութագրվում է որպես անաղարտ, անմոռանալի ու անկրկնելի մի զգացմունք` “No hay tal amor como el primero”, “Amor primero no tiene compañero”, “Lunaes el primero”, “Las sopas y los amores, los primeros son los mejores”, «Առջի սեր, առջիբարի»1, «Ըռչի (առաջին) սովտեն (սեր) քըվորն (քրոջ) ա»։ 2. Սերը կույր է։ «Սերը կույր է» թեմատիկ-իմաստային խումբն ընդգրկող առածներն ու ասացվածքները երկու լեզուներում էլ ունեն գրեթե նույն հարանշանակությունը` նա, ում սիրում ես, քեզ համար ամենագեղեցիկն ու լավն է։ Որպես օրինակ կարողեն ծառայել հետևյալ առածներն ու ասացվածքները` “Quien feo ama, hermoso ledeseo”, «Սրտի ուզածը սիրուն կլինի», «Ով ում կսիրե, լավը նա է», «Սրտի սիրած յարէլլի, գլուխ քաչալ-տազ (ճաղատ) էլլի»։ Իսպանական առածանիում «Սերը կույր է» իմաստն ավելի պատկերավոր ներկայացնելու համար օգտագործվում է «գորտը» որպես տգեղ և տհաճ կենդանի` “Quien sapo ama, bien le parece”, իսկ հայկական առածներում ու ասացվածքներում այդ նույն տգեղության և տհաճության պատկերը հաղորդում է «աթար» բառը` «Սերն աթարիցն ա կպել, «Սերն աթարիցն ա կպել չի պոկվել»,«Սերը կպավ աթարից, աթարը կպավ պատից»։ 3. Խաբված, դավաճանված սեր։ Առածն անանուն է, չունի հեղինակ, ժողովուրդն է այն ստեղծում, տարածում, ձևափոխում, նույնիսկ մոռանում2, ինչն էլ վկայում է այն մասին, որ առածանին օգնում է ավելի լավ պատկերացում կազմել տվյալժողովրդի մտածողության մասին։ Ամեն մի ժողովրդի ազգային մտածողության առանձնահատկություններն ակնհայտորեն դրսևորվել են նաև «Խաբված, դավաճանված սեր» թեմատիկ դաշտում։ Իսպանական առածներն ու ասացվածքները փաստում են այն մասին, որ նոր սերըկարող է բուժել նախկին սիրուց մնացած վերքերը` “Un dolor alivia otro dolor y un amorմինչդեռ հայկական առածներում և ասացվածքներում այդպես չէ. «Սիրտը, որ կա շուշա է, որ կոտրվեց, էլ չի սաղանա (ողջանա)», «Կտրված հացը կպչիլ չի, կոտրված սիրտը դզվիլ չի»։ 4. Անկեղծ (անշահախնդիր) սեր։ «Անկեղծ (անշահախնդիր) սերը» իսպանական և հայկական առածանիում ներկայացվում է որպես հարատև մի զգացմունք,որին փոխարինել ոչինչ չի կարող։ Իսպանական առածանիում անկեղծ սերն իրականում գին չունի` “Amor es el verdadero precio del amor”, “Amor de boquilla, no vale unahormilla”, “Un amor verdadero no impone condiciones”։ Հայկական առածներում և ասացվածքներում քննադատվում է առանց սիրո ամուսնությունը։ Վերջինիս պատճառնայն է, որ հայկական մշակույթում չի ընդունվում սերն առանց ամուսնության, սակայնառածանին փաստում է այն մասին, որ անկեղծ սերն ավելի ընդունելի է Աստծո կողմից, քան առանց սիրո ամուսնությունը` «Լավ է սրտով սիրած առածը, քան թեխաչով, թագով պսակածը», «Սրտի սիրածը, եկեղեցու պսակածը», «Սրտի սիրած,տերտրոջ պսակած», «Սրտի սիրած, աստծո օրհնած»։ 5. Սերն ամենակարող է։ Սիրո ամենակարող ուժը պատկերված է և´ իսպանական, և´ հայկական առածանիում։ Իսպանական առածանիում սերն ամենակարող է ևունակ է ներելու, հասկանալու, պայքարելու, դժվարություններ հաղթահարելու` “A1 Հայերեն օրինակները տրվում են ըստ Ա. Ղանալանյանի «Առածանիի», որտեղ առածներն ու ասացվածքները հիմնականում ներկայացված են իրենց բարբառային տարբերակներով։ siempre vencedor”։ Հայկական առածներում ու ասացվածքներում սերը կարող էհրաշքներ գործել` «Սրտով քարի վրա էլ գնաս, կկանաչի»։ 6. Սերը մթագնում է ուղեղը։ Իսպանական և հայկական առածանիում շատպատկերավոր ներկայացված է, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ սերն է իշխում մարդուն.այն մթագնում է նույնիսկ ամենախելացի մարդու ուղեղը և ստիպում նրան դիմելխենթությունների, փոխում է մարդու բնավորությունը` “Los amores vuelven locos a loshácele sesudo”. “El amor, de sabios hace asnos։ y de asnos hace sabios”, “El amor esun gran desasnador”, «Դաբաղը (կաշեգործ) սիրած կաշին գետնեգետին կզարկե»։ Հարկ է նշել, որ սիրո հասկացությունն արտահայտող ոչ բոլոր իմաստայինխմբերն են, որ առկա են և՛ իսպանական, և՛ հայկական առածներում, ինչը տարբեր լեզուներում առածային, ինչպես նաև դարձվածային ֆոնդերի անհամաչափության վառդրսևորումն է։ 7. Անպատասխան սեր։ Ուսումնասիրելով «Անպատասխան սեր» թեմատիկիմաստային խումբն ինչպես իսպանական, այնպես էլ հայկական առածանիում` հարկէ նշել, որ հայկական առածներում և ասացվածքներում վերոնշյալ թեմատիկ-իմաստային խումբը շատ քիչ է հանդիպում`«Սերը սիրով կըլնի, քաշքշելով բան չի ըլնի»,մինչդեռ իսպանական առածանիում այն բավականին մեծ տեղ է զբաղեցնում` “Amarciado”, “Amar y no ser amado es tiempo mal empleado”։ «Անպատասխան սերը» իսպանական առածներում և ասացվածքներում բնութագրվում է որպես ժամանակիզուր կորուստ, քանի որ եթե սերն անպատասխան է, ապա պայքարելն անիմաստ է։ Հայկական առածանիում այս թեմատիկ խումբը գրեթե նույն իմաստն ունի, սակայնշեշտվում է հիմնականում այն փաստը, որ անպատասխան սիրո դեպքում ստիպողաբար ոչնչի հնարավոր չէ հասնել։ 8. Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում։ «Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում» թեմատիկ դաշտն առկա է միայն հայկական առածանիում, որտեղ ազգությունն ամենևին նշանակություն չունի` «Սեր չիրիշկա (նայել) հայ ու տաճիկ, ճիկար (հարազատ) չիշկա լաճ ու աղջիկ, խելք չիրիշկա մեծն ու պզտիկ»։ 9. Արգելված սեր։ Ըստ մեր ուսումնասիրության՝ «Արգելված սեր» թեմատիկխումբն առկա է միայն իսպանական առածանիում, որտեղ խորհուրդ է տրվում չսիրելուրիշի կնոջը կամ ամուսնուն հետագայում դավաճանված չլինելու համար, քանի որնա, ով մեկ անգամ դավաճանել է, հաջորդ անգամ էլ կդավաճանի` “El que ama a unaesto veneno”։ Իսպանական առածներն ու ասացվածքները խորհուրդ են տալիս սիրելայն, ինչը քոնն է և ուրիշի ունեցվածքի վրա աչք չդնել։ 10. Երկչոտ սեր։ Իսպանական առածանիում գերակշռում են նաև այնպիսի առածներ ու ասացվածքներ, որոնք նշում են, որ «Երկչոտ սեր» լինել չի կարող. սիրողմարդը չպետք է երկչոտ լինի, այլ համարձակ, քանզի, հակառակ դեպքում, նա չի լինիիր սիրելի էակի հետ կամ կկորցնի նրան` “El amor no sabe tener miedo”, “Amor que nomujeres”, “Amor cobárdicօ, no conquista mujer bonita”, “Si cobarde es el amante, nopodrá ir adelante”։ Իսպանական առածանիում խորհուրդ է տրվում չվստահել այնմարդու զգացմունքներին, ով համարձակ չէ սիրո մեջ` “Amante que no es osado, mejores darle de lado”, “El amor que no se atreve, recompensa no merece”։ Կատարելով սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների ու ասացվածքներիիմաստային վերլուծություն իսպաներենում և հայերենում, ինչպես նաև առանձնացնելով իմաստային-թեմատիկ խմբեր` հարկ է նշել, որ մի շարք իմաստային-թեմատիկխմբեր առկա են երկու լեզուներում էլ և ունեն գրեթե նույն հարանշանակությունը։ Սակայն կան նաև անհամապատասխանություններ, որոնք արտացոլում են երկումշակույթների առանձնահատկություններն ու տարբերությունները։ Գրականություն7. Բաղդասարյան Հ., Համընդհանուրի և ազգայինի դրսևորումները տարբեր ժողովուրդների առածներում և ասացվածքներում/ Լեզուն և գրականությունը գիտական իմացության ժամանակակից հարացույցում, Երևան, 2012, էջ 192-199։ 8. Ղանալանյան Ա., Առածանի, Երևան, 1960։ Արևիկ ՄինասյանՍԻՐՈ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՂ ԱՌԱԾՆԵՐԻ ՈՒ ԱՍԱՑՎԱԾՔՆԵՐԻԻՄԱՍՏԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԻՍՊԱՆԵՐԵՆՈՒՄ՝ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԶՈՒԳԱԴՐՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ սեր, առած, ասացվածք, իմաստային վերլուծություն, իմաստային-թեմատիկ խումբ։

Սույն հոդվածը նվիրված է սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների և ասացվածքների իմաստային վերլուծությանը իսպաներենում և հայերենում։ Առածներն ու ասացվածքները կաղապարում են իրականության տարբեր փաստերն ու երևույթները, խտացնում ժողովրդի կենսափորձը։ Աշխատանքում կատարվել է զուգադրական վերլուծություն երկու լեզուների միջև, առանձնացվել են սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների և ասացվածքների թեմատիկ-իմաստային խմբերը, որոնց վերլուծության միջոցով ներկայացվել են երկու լեզուների մշակութային առանձնահատկությունները, ինչպես նաև դրանցում առկա նմանություններն ու տարբերությունները։

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑԱԿՑԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆՀյուրընկալությունը տարբեր տեսակի ձեռնարկությունների և նրանց կողմից մատուցվող ծառայությունների մասին վերաբերմունք և պատկերացում է ստեղծում հաճախորդի մոտ։ Վեբստերի բացատրական բառարանի համաձայն՝ «հյուրընկալության ինդուստրիան ձեռնարկատիրության ոլորտ է,որը բաղկացած է սպասարկման հյուրերի նկատմամբ առատաձեռնություն և ընկերասիրություն ենթադրող հյուրընկալության սկզբունքների վրա հենվող ձևերից»։ Հետևաբար, հյուրընկալության ինդուստրիան կարելի է դիտարկել որպես հյուրերին ընդունելու և սպասարկելու հետ կապված ձեռնարկատիրության ձևերի բազմազանություն, որոնք մասնագիտանում են ծառայությունների շուկայում [2]։ Ձեռնարկություն է այն կազմակերպական միավորը, որն իրեն պատկանող կամ սեփականատիրոջ(հիմնադիրի) կողմից հատկացված գույքով իրականացնում է ձեռնարկատիրական գործունեություն, իրանունից կամ լիազորագրի հիման վրա ձեռք է բերում գույքային և անձնական ոչ գույքային իրավունքներ ու պարտականություններ և պատասխանատվություն է կրում ստանձնած պարտավորություններիկատարման համար։ Ձեռնարկատիրական գործունեություն է համարվում ձեռներեցների կողմից իրականացվող ՀՀ օրենսդրությամբ չարգելված ցանկացած տնտեսական գործունեությունը [1]։ Մրցակցությունը միևնույն նպատակին ձգտող իրավաբանական անձանց և անհատ ձեռներեցների միջև պայքար է, որոնք հետաքրքրված են սպառողների նախընտրություններին արժանանալու միջոցով ապահովել եկամտի առավելագույն մակարդակ։ Մրցունակ ձեռնարկություն ստեղծելու համարանհրաժեշտ է ոչ միայն մոդերնիզացնել արտադրությունը և կառավարումը, այլև հստակ իմանալ, թեինչո՞ւ է դա արվում և, թե ի՞նչ նպատակի պետք է հասնել։ Ընդ որում, անհրաժեշտ է ոչ միայն որոշել,այլև մրցակցային պայքարում արդյունավետ կիրառել առավելությունները։ Արտադրության և կառավարման բոլոր ջանքերը պետք է ուղղվեն ձեռնարկության կամ թողարկվող արտադրանքի այնպիսիորակների զարգացմանը, որոնք առանձնացնում են տվյալ ձեռնարկությանն այլ՝ պոտենցիալ կամ իրական մրցակիցներից [2]։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորումը յուրահատուկ ռազմավարությունների մշակման գործընթաց է, որը նպաստում է ձեռնարկության նպատակների իրականացմանը, դրանց միջևռազմավարական, մարքեթինգային ոլորտում՝ պոտենցիալ հնարավորությունների համաձայնեցմանը։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորման իմաստը և առանձնահատկությունն այն է, որ այննպաստում է դեպի ապագա նպատակաուղղված մտածողությանը և վարքին, համակարգում է մարքեթինգային որոշումները և գործողությունները, նպաստում է ընթացիկ եկամտի ավելացմանն՝ ի վնասերկարաժամկետ խնդիրների լուծման, կողմնորոշում է դեպի ներքին և արտաքին միջավայրերի ապագա փոփոխությունների կանխատեսմանը, քան արձագանքելուն տվյալ պահին տեղի ունեցող փոփոխություններին և այլն։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորման շրջանակներում տարբերումեն հետևյալ մակարդակները՝ իրավիճակային վերլուծություն, ձեռնարկության նպատակների պլանավորում, այլընտրանքային ռազմավարությունների մշակում, ռազմավարության ընտրություն և գնահատում, մարքեթինգային ծրագրի մշակում [3]։ Այսպիսով, ռազմավարական պլանավորումն ընկերության նպատակների, դրա պոտենցիալ ևմարքեթինգային հնարավորությունների միջև ռազմավարական համապատասխանության ստեղծմանև պահպանման կառավարման գործընթաց է։ Այն հիմնվում է ընկերության կողմից հստակ ձևակերպված ծրագրային հայտարարության, օժանդակ նպատակների և խնդիրների ներկայացման, առողջտնտեսական պորտֆելի և աճի ռազմավարության վրա։ Նախքան «Արմենիա Մարիոթ» և «Հայաթ Փլեյս» հյուրանոցների ռազմավարությունները դիտարկելը, անդրադարձ կատարենք դրանց հիմնադրման պատմությանը։ «Ջեյ-Դաբլյու Մարիոթ» հյուրանոցային բրենդի հիմնադրման պատմությունն սկսվել է դեռևս 1927թ., երբ Ջեյ Ուիլիարդ Մարիոթը և նրա կինը՝ Ալիսը, հիմնադրեցին Էյ-Ընդ-Դաբլյու (A&W) 9 տեղանոցգարեջրատունը։ Այնուհետև նրանք իրենց առաջարկում ավելացրեցին տաք ուտեստներ, որտեղից էլառաջացավ «Հոթ Շոփս» անունը կրող մեքենաների մուտքին հարմարեցված ռեստորանները։ 1937 թ.Վաշինգտոնի Հուվեր օդանավակային սկսեցին մատակարարել սնունդ՝ տուփ-լանչերի տեսքով։ Այսզարգացումները վերաբերում էին «Մարիոթի» պատմության վաղ ժամանակներին՝ 1927-1956 թթ.,որը բնորոշվում է՝ որպես «Մարիոթը պատրաստվում է թռիչքի»։ Երկրորդ փուլը՝ աճի տարիները,ընդգրկում է 1957-1985 թթ.՝ «Հյուրընկալության աշխարհ» բնորոշմամբ։ 1957 թ. Մարիոթը Վիրջինիանահանգի Առլինգտոն քաղաքում պատմական փոփոխություն է իրականացնում հյուրանոցայինբիզնեսում՝ բացելով 365 սենյակ ունեցող «Թվին Բրիջս Մարիոթ» առաջին և ամենամեծ ավտոմոբիլային հյուրանոցն աշխարհում։ Այնուհետև՝ 1969 թ., Մարիոթը բացում է իր առաջին միջազգայինհյուրանոցը Մեքսիկայում՝ Ակապուլկո բնակավայրում։ Զարգացումների հաջորդ փուլն ընդգրկում է1986-2011 թթ.՝ ժամանակակից տարիներ, որը ստանում է «Մահճակալ յուրաքանչյուր ճանապարհորդի համար» բնորոշումը։ 1980-ականներից Մարիոթի նորարար մոդելը հիմնված է «Մեկ կազմակերպություն, շատ բրենդեր» սկզբունքի վրա։ Իր գործունեության ընթացքում այն ձգտել է դառնալ համարառաջին հյուրընկալող ընկերությունն աշխարհում։ 2012 թ. մինչ այսօր ընկած ժամանակահատվածըբնորոշվում է՝ «Հաջողությունը երբեք վերջնագիծը չէ»։ Մարիոթի առաքելությունը տեխնոլոգիաների ևնորարարությունների միջով ճանապարհորդության ապագայի ուրվագծումն է։ Աշխարհում հաշվվում էավելի քան չորս հազար հյուրանոց՝ յոթանասուներկու երկրներում՝ տասնութ տարբեր բրենդեր և երեքհարյուր հազար աշխատող։ Ընդ որում, տվյալ բրենդի համար որն է հաճախորդների թիրախային խումբը. կարևորն այն է, որ նրանք ստանան բարձր մակարդակի սպասարկում։ Մարիոթ բրենդի պորտֆոլիոյի մեջ են մտնում. Շքեղ կարգի՝ Bulgari Hotels & Resorts, The Ritz-Carlton, JW Marriott®Hotels բրենդերը, Կենսակերպի հավաքածու՝ EDITIONsmHotels, Autograph Collection, Renaissance®Hotels, AC Hotelsby Marriott բրենդերը, Signature Marriott®Hotels բրենդը, Ընտրողական սպասարկմամբ՝ Courtyard byMarriott®, SpringHill Suites by Marriott®, Fairfield Inn & Suites by Marriott® բրենդերը, Երկարաժամկետկեցության՝ Residence Inn®, Towneplace Suites®, Marriott Executive Apartments® բրենդերը, Դեստինացիայի ներկայացմամբ՝ Gaylord Hotels®, Marriott Vacation Club® բրենդերը [4]։ Հայաստանում իր գործունեությունն է ծավալում Signature Marriott Hotels բրենդը (որպես ղեկավարվող հյուրանոց, այսինքն՝ ֆրանչայզինգ չէ, և հենց այս բրենդով էլ ցանկանում են ճանաչելի լինել՝չնայած, որ կա իր ամբողջական անունը կրող բրենդ)։ Շենքը սեփականաշնորհվել է 1998 թվականինմի խումբ սփյուռքահայ բարերարների օժանդակությամբ, իսկ որպես Արմենիա Մարիոթ սկսել է գործունեությունը 2004 թ. հունիս ամսից։ Շենքի արտաքինը փոփոխության ենթակա չէ, քանի որ Հանրապետության հրապարակի ճարտարապետական համալիրի մաս է, ինչպես նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանման ֆոնդում է, որը թույլ չի տալիս ֆասադային ոչ մի փոփոխություն։ Մինչդեռ ինտերիերը, անձնակազմի հոգեբանությունը և սպասարկման որակը մշտապես փոփոխվում և կատարելագործվում են։ Շինությունը՝ 9 հարկ, 259 սենյակ, 14 լյուքս կարգի սենյակներ, 8 միջոցառումների դահլիճներ՝ 1693 քմընդհանուր մակերեսով, 1 կոնսյերժ հարկ, 5 սննդի կետեր տարատեսակ և համեղ ուտեստներով։ Դահլիճներն ապահովված են բնական լույսով։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցն ունի 3 մասնաշենք` Արարատ, Արմենիա և Նոր մասնաշենք։ Հանգիստ միջավայր սիրողները կարող են հյուրընկալվել Արարատմասնաշենքում, իսկ ավելի դինամիկ միջավայր նախընտրողները` Արմենիա մասնաշենքում։ Նոր մասնաշենքում տեղակայված են հյուրանոցի նոր հյուրասենյակները։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցն առաջին միջազգայնորեն կառավարվող հյուրանոցային բրենդն է Հայաստանում, որը տեղակայված է անմիջապես Հանրապետության Հրապարակում` բիզնեսի և մշակութային կենտրոնում։ Արմենիա Մարիոթհյուրանոցն ունի 259 ընդարձակ հյուրասենյակներ` ներառյալ 14 լյուքս կարգի սենյակ, բարձրակարգսենյակների 2 հարկ, բարձրակարգ սրահ գերազանց ծառայություններով և դեպի քաղաք բացվողգեղեցիկ տեսարանով [5]։ Աղյուսակ 2. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի SWAT վերլուծությունՈՒԺԵՂ ԿՈՂՄԵՐԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԿադրերի հոսունությունՎերանորոգման անհրաժեշտությունՄիջազգային բրենդԲարձր մակարդակի սպասարկումՏեղադիրքՆորարարություններԱնձնակազմՊարգևատրումՍոցիալական-կորպորատիվպատասխանատվությունՄիջոցառումների սրահներՈւսանողներին աջակցությանպատրաստակամությունՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՍենյակների ավելացումԵրկրի ներկայացումՀամագործակցությունՄրցակիցներՃգնաժամՀարակից կառուցապատումՍեզոնայնությունՀյուրանոցի նպատակը շուկայում իր սպասարկմամբ ճանաչելի լինելն է ամբողջ աշխարհում՝Երևանում, Թբիլիսիում, Մոսկվայում և այլուր։ Իր հյուրերին հյուրանոցն առաջարկում է Marriott Rewards ծրագիրը, որը հնարավորություն է տալիս կուտակել միավորներ և դրանք փոխարինել կամ օրերով, կամ հատուկ նվերներով։ Այսինքն՝ հյուրը մեկնելիս պետք է գոհ լինի և հիշի որակյալ սպասարկումը, մոտեցումը, հավելյալ յուրահատուկ ծառայությունները։ Այս ամենն ապահովում է մի ամբողջսպասարկման հմտությունների փաթեթ՝ ժպիտ, մասնագիտական մոտեցում, մարմնի լեզու, ճիշտընտրված խոսքեր։ «Մարիոթի» պատմության ընթացքում միշտ էլ արժևորվել է մարդու գործոնը, հատկապես՝ աշխատանքից բավարարվածությունը։ Դա արտահայտված է նաև հետևյալ սկզբունքում՝«Հո՛գ տար քո անձնակազմի մասին»։ Նրանք կարևորում էին աշխատակցին, հյուրին և համայնքին։ Նրանց սպասարկումը զերծ է ցանկացած խտրականությունից՝ լինի դա ռասսայական, կրոնական,սեռային կամ տարիքային։ Կարևոր գաղափարներից է աշխատակիցների զարգացումը և վերապատրաստումը։ Օրինակ, աշխատակիցները պետք է անցնեն վերապատրաստման կուրս տարեկանառնվազն 20 ժամ՝ լսարանային կամ էլեկտրոնային ռեսուրսների միջոցով թրեյնինգներ, արտասահմանում վերապատրաստումներ, արտասահմանից հրավիրված վերապատրաստողներ։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցի տեսլականն է՝ լինել առաջատար հյուրընկալության ոլորտում,անձնակազմով, հյուրընկալության մակարդակով։ Այն, որպես այդպիսին, չունի մրցակիցներ, սակայնպարտադիր չէ, որ մրցակից լինի խոշոր բրենդային հյուրանոց. դրանք կարող են լինել նաև փոքր, նորմոտեցում առաջարկող հյուրանոցներ, որոնք տարեցտարի ավելանում են, ավելի գրավիչ առաջարկովաշխատանքի են հրավիրում իրենց աշխատողներին և այս կամ այն առումով կարող են լինել մրցակից։ Հյուրանոցի ռազմավարությունը, կախված շուկայում տիրող իրավիճակից, փոփոխություններից,նույնպես ամեն տարվա սկզբում և հնարավոր է՝ նաև ընթացքում, փոփոխվում է։ Դա կարող է կապված լինել, օրինակ, 2008 թ. սկսված համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի հետ, երբ շատ հայտնիբրենդեր փակվեցին, սակայն Մարիոթը շարունակեց աճ ապահովել։ 2000 թ. համար որպես ռազմավարություն էր ընտրվել 2.000 հյուրանոց ունենալը, իսկ 2014 թ. այդ թիվը կրկնապատկվել է, 2017 թ.այդ թիվը պետք է հասնի 6.000-ի։ Մեր տարածաշրջանում ռազմավարությունը հետևյալն է՝ մինչև2016 թ. սենյակների թիվը պետք է հասնի 80.000, որը 2014 թ. 40.000 էր։ Այսպիսով, 2014 թ. ռազմավարությունը ներառում է հետևյալ 5 գործոնները՝ ճանաչելի լինել բրենդերի պորտֆոլիոյով, որոնց միմասը ստեղծել է Մարիոթը, իսկ մյուս մասը գումարվել են և միացել են դրան։ Դրա հետևանքով պորտֆոլիոն ավելանում է՝ մի կողմից նրանք ունեն ճանաչելիության մակարդակ և դա նույնպես գումարվումէ Մարիոթի ճանաչելիությանը, մյուս կողմից դրանցում պետք է ապահովվեն Մարիոթի որակական չափանիշները, բրենդային քաղաքականությունը։ Երկրորդն ուղղվածությունն է՝ դեպի հաճախորդները,երրորդը՝ գերազանցություն գործառնական մակարդակով, այսինքն՝ հյուրընկալության ոլորտում լինելգերազանց, չորրորդը՝ կենտրոնանալ տաղանդի զարգացման վրա և հինգերորդը՝ շարունակել զարգացնել հյուրանոցները։ Սրանք իրենց հերթին բաժանվում են ենթախմբերի, որոնցով առաջնորդվում էաշխատակազմը և կոնկրետ քայլերի դիմում։ Սա որպես ռազմավարություն ընտրվել է Եվրոպա տարածաշրջանի համար և, այդ հինգ գործոնների հիմք ընդունելով յուրաքանչյուր երկիր, ելնելով շուկայիառանձնահատկություններից, կարող է կենտրոնանալ մեկ գործոնի վրա։ Ցանց, իհարկե, համագործակցում է նաև ռուսական, եվրոպական, հնդկական շուկաների հետ։ Գերնպատակն է նոր շուկաների հետ համագործակցությունը, նոր երկրների ներգրավումը, քանի որայստեղ առաջանում է երկու կարևոր գործոն՝ ներկայացնել բրենդը և երկիրը հյուրերին։ Օրինակ, կարող են ճանաչել Հայաստանը Մարիոթով, այսինքն՝ չնայած, որ այն միջազգային բրենդ է, հյուրը պետք էստանա տեղային հյուրընկալություն։ Սա ներքին ռազմավարական գործոն է՝ բրենդ և տեղայնացում։ Հյուրանոցի գերզբաղվածությամբ պայմանավորված՝ հնարավոր է հյուրերի տեղավորում որևէ հարակից հյուրանոցում՝ նույն գնային սահմաններում և մոտ բրենդային չափանիշներին։ Այս տեսանկյունիցՄարիոթը համագործակցում է «Գոլդեն Թուլիփ», «Կոնգրես» և այլ հյուրանոցների հետ։ Հաճախորդների թիրախային խմբի առումով Մարիոթը երկար տարիներ համարվել է բիզնես կարգի հյուրանոց, և հյուրերին անվանում էին 24/7, այսինքն՝ օրը 24 ժամ և շաբաթը 7 օր նրանք նվաճողներ էին։ 2013 թ. տեղի ունեցավ ռեբրենդինգ, այսինքն՝ հյուրընկալությունը կոչվեց հյուրընկալության արվեստ, այսինքն՝ նոր շունչ տրվեց հյուրընկալությանը, այն սկսեց դիտվել որպես արվեստ։ Վերանայվեցին վերապատրաստման մեթոդները։ Մյուս կողմից թիրախային խումբ է համարվում 2000ական թթ. սերունդը՝ երիտասարդները, որոնք սիրում են համատեղել հանգիստը և աշխատանքը։ Այստեսանկյունից կարող են կատարվել փոփոխություններ, վերանայել ռազմավարությունը, տեխնիկական հարմարությունները։ Դրա վառ օրինակն է հյուրանոցի նախասրահի սկզբունքը, որտեղ ստեղծվում են բոլոր պայմանները նրանց ազատ ժամանակի կազմակերպման համար. այստեղ պետք է հասանելի լինեն տարբեր հարմարություններ՝ անլար տպիչ, ինտերնետ, վարդակներ, բար և այլն։ Նմանհյուրերը դառնում են, այսպես ասած, «համադրելու վարպետներ». մարդիկ, ովքեր համատեղում ենհանգիստը և աշխատանքը։ Այսպիսով, հյուրերի թիրախային խմբի մեծ մասը փաստացի բիզնես հյուրերն են՝ չնայած, օրինակ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին մեծ թիվ են կազմում սփյուռքահայերը։ Մարիոթի գործունեության գաղափարում կարևոր է նաև կորպորատիվ պատասխանատվությունը, այսինքն՝ համայնքի կարևորությունը, որը ոչ միայն ֆինանսական օգնությունն է, այլև համայնքի համար արվող էկոլոգիական գործողությունները։ Դրանցից են՝ «Ֆուլլեր» տնաշինարարական ընկերության հետ համագործակցությունը և տների կառուցման աշխատանքներում մասնակցությունը, խոցելի խմբերի հետ աշխատանքը («ՍՕՍ» մանկական գյուղերի, «Օրրանի» բարեգործական կազմակերպության հետ, «Աստղիկ» կազմակերպության հետ, որն զբաղվում է հենաշարժական խնդիրներ ունեցող երեխաների խնդիրների աջակցությամբ), ինչպես նաև կազմակերպվում են միջոցառումներ, օրինակ, կա «Օրրանի» ամիս, երբ գումար է հանգանակվում։ Էկոլոգիական առումով Մարիոթը վեց մլնդոլարի ներդրումներ է կատարել, օրինակ, գետերի մաքրման հետ կապված, գրիչների վերամշակումը,որը 40%-ից 74%-ի են ժամանակի ընթացքում հասել, ինչպես նաև հանձնում են թղթի թափոններ, օգտագործված լամպեր, ապակի։ Նորարարությունների հետ կապված հյուրանոցի միջազգային փորձումկա Red Coat Direct հավելվածը, որը նախատեսված է սարքավորումների համար և հնարավորություն էտալիս հանդիպումների կազմակերպիչներին փոխել, ավելացնել իրենց նախասիրությունները մեկհպումով։ «Հայաթ» ընկերությունը հիմնադրվել է Ջեյ Պրիցկերի կողմից 1957 թ., երբ նա գնեց Հայաթ Հաուսմոթելը Լոս Անջելեսի միջազգային օդանավակայանի շրջակայքում։ Հաջորդ տասնամյակում Ջ. Պրիցկերը և իր եղբայր Դոնալդ Պրիցկերը, աշխատելով Պրիցկեր ընտանիքի այլ բիզնես հետաքրքրությունների հետ միասին, ընկերությունը դարձրին Հյուսիսամերիկյան կառավարման և հյուրանոցային սեփականության ընկերություն, որը 1962 թ. դարձավ հանրային ընկերություն։ 1968 թ. Հայաթ միջազգային ընկերությունը ձևավորվեց և դարձավ առանձին հանրային ընկերություն։ Հայաթ Կորպորացիան և Հայաթ Միջազգային Կորպորացիան, որպես մասնավոր ընկերություն, անցավ Պրիցկեր ընկերության բիզնես հետաքրքրությունների շրջանակ 1979 և 1982 թթ.։ 2004 թ. դեկտեմբերի 31-ին երկու կորպորացիաները միավորվեցին՝ դառնալով Հայաթ Հյուրանոցների Կորպորացիա։ Կորպորացիայի բրենդերնեն հանդիսանում Park Hyatt, Andaz, Grand Hyatt, Hyatt Hotels, Hyatt Regency, Hyatt Place, Hyatt House,Hyatt Zilara, Hyatt Ziva, Hyatt Residence Club [6]։ «Հայաթ» ընկերության առաքելությունն է՝ փոխել մարդկանց կյանքը և հոգատարություն ցուցաբերել այն ամենում, ինչ իրենք անում են։ Նրան գիտակցում են, որ որքան ընդլայնում են իրենց գործունեությունը, այնքան մեծանում է պատասխանատվությունը՝ գործառնելու որպես շրջակա միջավայրինկատմամբ և սոցիալապես պատասխանատու ընկերություն։ Այդ նպատակով ստեղծվել է կորպորատիվ պատասխանատվության հարթակ՝ «Հայաթ Ֆրայվ», որն արմատացած է իրենց բիզնես հավատիմեջ։ Այսինքն՝ պայքարում են մարդիկ, համայնքները և Երկիր մոլորակը։ Այսպիսով, կորպորատիվ պատասխանատվությունն ուղղված է՝ 1. շրջակա միջավայրի կայունությանը՝ արտանետումների կրճատմանը, 2. կրթության և կարիերի օգնության պատրաստակամությանը՝ օժանդակելով աշխատակիցներին և հարևաններին հասնելու իրենց լիարժեք ներուժին, 3. տնտեսության զարգացմանը և ներդրումներին՝ խթանելով տեղական աճին և ստեղծելով կարիերայի և առևտրի հնարավորություններ, 4.առողջությանը և բարեկեցությանը՝ ներդրումներ կատարելով այն ծրագրերում, որոնք օգնում են իրենցաշխատակիցներին, հյուրերին և հարևաններին որդեգրելու առողջ կենսակերպ։ Ընկերությունը որդեգրել է շրջակա միջավայրի կայունության ապահովման ռազմավարություն, որն ընդգրկում է 1. ռեսուրսների խելամիտ օգտագործում, 2. խելամիտ կառուցում, 3. նորարարություններ անել և ոգեշնչել։ «Հայաթը» 2013-2014 թ. ընթացքում նվիրաբերել է 9.6 մլն դոլար աշխարհի տարբեր համայնքների,100.000 և ավելի կամավորական ժամեր, 270.000 դոլար՝ աջակցելով Ֆիլիպիններում թայֆունիցառաջացած վնասների վերացմանը, աջակցել է 30.000 ուսանողների գրագիտության հմտություններիզարգացմանը, նպաստել է Բրազիլիայում 750.000 դոլար կարիերայի զարգացմանը [7]։ 2013 թ. դեկտեմբերի 4-ին բացվել է «Հայաթ Փլեյս Երևան» 10-հարկանի հյուրանոցը։ Հյուրանոցիկառավարումն իրականացնում է «Հայաթ Փլեյս» ընկերության կողմից։ Հյուրանոցն ունի 95 սենյակ,որից չորսը՝ սուիթ, մնացածը՝ ստանդարտ։ Հյուրանոցի հիմնական գաղափարներից է՝ ընդունել հյուրինինչպես տանը։ «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոցի առավելություններն են տեղադիրքը, նոր դիզայնը,միջազգային բրենդին պատկանելը, սելեքթ-սերվիս հյուրանոց լինելը, ընդարձակ սենյակների առկայությունը, սենյակներում համացանցի հասանելիությունը։ Հյուրանոցում գործում է սելեքթ-սերվիս համակարգը, այսինքն՝ ընդունարանի աշխատակիցը հանդես է գալիս որպես բազմաթիվ գործառույթներիրականացնող աշխատակից։ Երբ հյուրը որևէ հարցով դիմում է ընդունարանի աշխատակցին, որը չիմտնում նրա պարտականությունների մեջ, վերջինս կարող է կատարել, օրինակ, մատուցողի գործառույթ։ Մեծ ուշադրություն է դարձվում անձնակազմի վերապատրաստումներին, որը ներառում է նաևմիջազգային վերապատրաստման ծրագրերին մասնակցություն։ Հիմնականում կարևորվում է աշխատակիցների վերաբերմունքը և օտար լեզուների տիրապետումը։ Հյուրանոցն նույնպես ունի մշակված ռազմավարություն, որն իր դրական ազդեցությունն է թողելև 2013 թ. օժանդակել է հյուրանոցի գործունեության ծավալմանը։ Հյուրանոցի ռազմավարությունըճկուն է շուկայում տիրող իրավիճակի նկատմամբ և դրա շնորհիվ է նաև, որ այն կարողացել է պահպանել իր գոյությունն անցած մեկ տարվա ընթացքում և ցայսօր։ Հյուրանոցի զբաղվածության բարձր մակարդակ նկատվում է մարտ-հունիս և սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին։ Որոշակի ակտիվություն է նկատվում նաև օգոստոսին, որը համարվում է ամուսնությունների ամիս։ Հյուրանոցում գերզբաղվածության դեպքում համագործակցում են նմանատիպպայմաններ և գին առաջարկող հյուրանոցների հետ՝ վճարելով հյուրի համար։ Հյուրանոցի թիրախայինխմբի այցելուները տարբեր են։ Որոշ ժամանակահատվածի համար ակտիվ են բիզնես այցելուները,մեկ այլ ժամանակահատվածում ժամանց, ակտիվ հանգիստ նախընտրող զբոսաշրջիկները։ Հյուրանոցի այցելուներին հնարավորություն է տրվում կուտակել միավորներ Hyatt Gold Passport® ծրագրիշրջանակներում և դրանք փոխարինել տարբեր մրցանակներով։ Առաջարկում է նաև տաք անվճար նախաճաշ կեցության հետ միասին, 24/7 Գելըրի ճաշացանկ և սուրճ Կոկտելային Բարում [8]։ Աղյուսակ 3. «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոցի SWAT վերլուծությունՈՒԺԵՂ ԿՈՂՄԵՐԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԿայանատեղիՆորաբացՄիջազգային բրենդՏեղադիրքՆոր դիզայնՍելեքթ-սերվիսԸնդարձակ սենյակներՍենյակներում համացանցիհնարավորությունՓորձառու անձնակազմՊարգևատրումԽմբային միջոցառումների փաթեթներՍոցիալական-կորպորատիվպատասխանատվությունՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՀամագործակցությունՃանաչելիության ընդլայնումՈլորտի զարգացումՄրցակիցներՃգնաժամՀարակից կառուցապատումՍեզոնայնությունԱմփոփելով աշխատանքը՝ կատարենք որոշ եզրակացություններ. ռազմավարության մշակումը,ռազմավարական պլանավորումը ցանկացած ձեռնարկատիրության գործունեության ծավալման անբաժան մասն է։ Դրանից է կախված ձեռնարկության նպատակի իրականացումը, մրցակցային պայքարում շուկայում դիրքերի պահպանումը։ Այն որոշակիացնում է ապագա քայլերը նպատակին հասնելուհամար։ Հնարավորություն է տալիս վերահսկել նպատակին հասնելու գործընթացը և ժամանակինշտկել առաջացող շեղումները։ Ռազմավարությունների մշակումը կարևոր է նաև հյուրընկալության ինդուստրիայի ձեռնարկությունների համար, քանի որ ընդհանրապես ծառայությունների շուկան համարվում է ազատ, քիչ մոնոպոլիզացված. դրա հետևանքով պարբերաբար բացվում են նոր ձեռնարկություններ և առաջանում է մրցակցություն։ Մրցակցային պայքարում հաղթելու կամ շուկայում դիրքըպահպանելու համար անհրաժեշտ է ճկուն ռազմավարություն։ Մշակված ռազմավարությունները քարացած չեն։ Կախված շուկայական իրավիճակից այն մասնակիորեն փոփոխությունների է ենթարկվում։ Սովորաբար ռազմավարությունները փոփոխվում են նաև ամեն տարվա սկզբում։ Ելնելով շուկայում գտնվելու ժամանակից՝ ձեռնարկությունները մշակում են ռազմավարություն։ Այսինքն՝ վերն ուսումնասիրված առաջին հյուրանոցի դեպքում, որն արդեն բավականին երկար ժամանակ գործունեություն է ծավալում Հայաստանում, ռազմավարությունն ուղղված է ավելի ընդլայնելուճանաչելիությունը, արդիականացնելու ծառայությունները, սպասարկումը, դիզայնը, մինչդեռ երկրորդհյուրանոցի դեպքում, որը մեկ տարի է գործում, ռազմավարությունն ուղղված է շուկայում հաստատվելուն, ճանաչելիություն ձեռք բերելուն։ Միջազգային բրենդին պատկանելն առավելություն է տվյալ հյուրանոցների համար. մի կողմիցապահովում է ճանաչելիություն տվյալ հյուրանոցն ընտրելու պարագայում, մյուս կողմից ապահովում էսպասարկման բարձր որակ, ստանդարտներ և վերահսկում։ Այսպիսով՝ Հայաստանի Հանրապետությունում հյուրընկալության ոլորտում ձեռնարկատիրականգործունեություն ծավալող ընկերությունների համար սա հանդիսանում է օրինակ բարձր սպասարկումապահովելու, գործընթացները վերահսկելու, և իհարկե, ռազմավարություն մշակելու համար։ Հետևաբար, տեղին է մեջբերել Միշել Լը Բյոֆի հետևյալ խոսքերը՝ «Բավարարված հաճախորդն ամենալավռազմավարությունն է»։ Գրականություն1. «ՀՀ օրենքը ձեռնարկությունների և ձեռնարկատիրական գործունեության մասին», Երևան, 1992։ 4. «Մարիոթ» հյուրանոցների ցանցի պաշտոնական վեբ-կայք,http։ //www.marriott.com/marriott/aboutmarriott.mi5. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ //marriottarmenia.am/ .6. «Hyatt» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, https։ //www.hyatt.com/. 7. «Hyatt Thrive» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ //thrive.hyatt.com/en/thrive.html. 8. «Hyatt Place Yerevan» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք,http։ //www.yerevan.place.hyatt.com/en/hotel/home.html. Հայարփի ՇահինյանՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑԱԿՑԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ հյուրընկալության ինդուստրիա, ձեռնարկություն, մրցակցություն, ռազմավարություն, մրցակցային ռազմավարություն, հյուրանոց, ռազմավարական պլանավորում, «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոց, «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոց ։

Աշխատանքում վերլուծվում է հյուրընկալության ինդուստրիայի ձեռնարկությունների մրցակցային ռազմավարությունների դերը գործունեության ծավալման մեջ։ Կատարվել է երկու հյուրանոցների ռազմավարությունների համեմատություն։ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է զբոսաշրջության զարգացման ակտիվ փուլում և շատ հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ, գիտակցելով ոլորտի եկամտաբերությունը, փորձում են ծավալել իրենց գործունեությունը, և բացվում են նոր օբյեկտներ։ Այս գործընթացները հանգեցնում են մրցակցության տվյալ օբյեկտների միջև և նրանցից յուրաքանչյուրը շուկայում իր դիրքը գտնելու և պահպանելու համար մշակում է իր ուրույն ռազմավարությունը։

ՀՐԱԴԱԴԱՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏՈՒՄ1994 թ. մայիսի 12-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարը, ԼՂՀ պաշտպանությանբանակի հրամանատարն ու Ադրբեջանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարը ստորագրեցին հրադադարի մասին համաձայնագիր, որով կողմերը համաձայնեցին հետևյալի մասին. «Ապահովել կրակի և ռազմական գործողություններիլիակատար դադարեցումը` սկսած 1994 թ. մայիսի 12-ի 00 ժամ 01 րոպեից։ Մինչև ոչուշ, քան 1994 թ. մայիսի 11-ը հրադադարի մասին համապատասխան հրամաններըկտրվեն և կհաղորդվեն ռազմական ստորաբաժանումների հրամանատարներին,որոնք պատասխանատու են դրանց իրականացման համար։ Մայիսի 12-ին` մինչևժամը 23.00, Կողմերը կփոխանակեն հրադադարի մասին իրենց հրամանների տեքստերը` դրանց հնարավոր փոխադարձ լրացման և հետագայում համանման փաստաթղթերի հիմնական դրույթների ներդաշնակեցման նպատակով»1։ Զինադադարի ստորագրումից անցել է 20 տարի, իսկ պայմանագրի առաջին ուամենակարևոր կետն այդպես էլ անկատար է մնացել։ Սույն աշխատանքով ներկայացնում ենք, թե տարվա ընթացքում հատկապես որշրջաններում է ակտիվանում հակառակորդը, և ինչպես է այդ ակտիվությունը լուսաբանվում հայկական լրատվադաշտում։ Ուսումնասիրելով հրադադարի խախտման մասին մի քանի տարվա պաշտոնական (ՀՀ Զինված ուժերի և ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի) տվյալները` պատկերնայսպիսին է. 2010 թ.՝ 7450 կրակոց, 2011 թ.՝ 12619 կրակոց, 2012 թ.՝ 15232 կրակոց, 2013 թ.՝ 12739 կրակոց2։ Ինչո՞վ է պայմանավորված հակառակորդի ակտիվությունը։ Ըստ մեր մշտադիտարկման արդյունքների` հակառակորդը հրադադարն ինտենսիվորեն խախտում էտարվա ընթացքում հատկապես նախանշված օրերին, օրինակ`  Սև հունվար կամ Արյունոտ հունվար (ադր.` Qara Yanvar, 1990 թ. հունվարի19-ի լույս 20-ի գիշերը խորհրդային բանակը ներխուժեց Բաքու, որի հետևանքով մահացան հարյուրավոր մարդիկ),  Հունվարի 28` ՀՀ զինված ուժերի կազմավորման օր,  Փետրվարի 25-26՝ Խոջալուի դեպքեր, որոնք ադրբեջանական կողմը փորձումէ աշխարհին ներկայացնել իբրև «ցեղասպանություն»,  Փետրվարի 27՝ Սումգայիթի ջարդեր,  Մայիսի 9 և 12` Շուշիի ազատագրում և հրադադարի հաստատման համաձայնագիր,  Սեպտեմբերի 2 և 21՝ Արցախի և ՀՀ Անկախության օրեր, 1 Տե՛ս ԼՂՀ պաշտոնական կայք՝ http։ //www.nkr.am/hy/ceasefire-agreement/147/։ 2 Տե՛ս «Երկիր Դեյլի» կայքի ինֆոգրաֆիկան՝ http։ //www.yerkir.am/am/news/57632.htm։  Ամանոր,  Հայաստանի զինված ուժերում տարվա մեջ երկու անգամ գարնանային ևաշնանային զորակոչի-զորացրման ժամանակահատված,  Գարնանային ինժեներական աշխատանքներ կատարելու շրջան, ՀՀ և ԱՀ արտաքին գործերի նախարարների հանդիպումներ,  ՀՀ նախագահի այցելություն սահմանամերձ շրջաններ,  Ադրբեջանի ներքին քաղաքականություն, մասնավորապես՝ 2013-2014 թթ.պաշտպանական համակարգում կադրային փոփոխություններ (պաշտպանության նախարարի՝ Զաքիր Հասանովի նշանակումը և դրան հաջորդող մյուսփոփոխությունները)։ Այժմ ներկայացնում ենք, թե ինչպես են այս իրադարձությունները մեկնաբանվումհայկական մամուլում։ 2014 թ. հունվարի 19-ի լույս 20-ի գիշերը Արցախում հայ-ադրբեջանական զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան (Ջրաբերդ) և հարավարևելյան (Կորգան) ուղղություններում հակառակորդի դիվերսիոն խմբերի ներթափանցման միաժամանակյափորձեր եղան։ Զոհվեց կրտսեր սերժանտ Արմեն Լևոնի Հովհաննիսյանը։ Դրանից հետո սահմանի ամբողջ երկայնքով լարվածությունն ավելի ուժգնացավ, իսկ որոշ «փորձագետներ» սկսեցին կանխագուշակել լայնամասշտաբ մարտական գործողությունների վերսկսում։ Հունվարի 20-ին հայկական կողմը հայտարարեց, որ հունվարի 19-իդիվերսիան անպատասխան չի մնա։ Հաջորդ օրը ադրբեջանական կայքերով, այդթվում՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության պաշտոնական կայքով հայտարարվեց, որ հայկական կողմը նախահարձակ է եղել։ «Ադրբեջանի ՊՆ հայտարարությունը, թե իբր մենք ենք նախահարձակ եղել, հերթական ապատեղեկատվությունն է։ Հակառակորդի ստորաբաժանումները տասն անգամ ավելի ինտենսիվորեն կրակել են երեկ գիշերը՝ խախտելով հրադադարի ռեժիմը։ Մենք երեկ խոստացել էինք համապատասխան ձևով պատասխանել հունվարի 19-իդիվերսիային, քաջատեղյակ լինելով դրան՝ վախեցած կրակել են ամբողջ գիշերառաջնագծի ողջ երկայնքով։ Մեր ստորաբաժանումների պատասխան կրակի արդյունքում հակառակորդը լռել է, մենք զոհեր ու տուժածներ չունենք»1, - ի պատասխանադրբեջանական կայքերի կեղծ տեղեկատվության, հայտարարել է ՀՀ ՊՆ մամուլիքարտուղար Արծրուն Հովհաննիսյանը։ Հավելենք, որ, ըստ Պաշտպանության բանակի օպերատիվ տվյալների, հունվարի12-ից 18-ն ընկած ժամանակահատվածում հայ-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծում հակառակորդի կողմից հրադադարի պահպանման ռեժիմը խախտվել է շուրջ 150 անգամ, որի ընթացքում տարբեր տրամաչափի հրաձգային զինատեսակներից հայ դիրքապահների ուղղությամբ արձակվել է ավելի քան 800 կրակոց2։ Համեմատելով այս թվերը միայն հունվարի 20-ի մասին հրապարակված թվերիհետ՝ ստացվում է հետևյալ պատկերը. 1 շաբաթվա ընթացքում՝ ավելի քան 800 կրակոց, 1 օրվա ընթացքում՝ ավելի քան 2000 կրակոց3։ Այսպիսով, հակառակորդը «սև հունվարի»-ի ընթացում էականորեն ակտիվանումէ, խախտում հրադադարի ռեժիմը, որի արդյունքում դժբախտաբար հայկական կողմըմարտական զոհ(եր) է ունենում։ Ըստ այդմ` հունվարի 19-ի ադրբեջանական դիվերսիոն գործողությանը փաստացիորեն հունվարի 20-ին հետևում է ինտենսիվ կրակնառաջնագծի ողջ երկայնքով, ընդ որում՝ ադրբեջանական կողմի նախահարձակ լինե1 Տե՛ս «Ռազմինֆո» ռազմական լրատվական կայքի հրապարակումը՝ http։ //razm.info/29642։ 2 Տե՛ս Պաշտպանության բանակի մամուլի ծառայության (այսուհետ՝ ՊԲ ՄԾ) հրապարակումը՝ http։ //nkrmil.am/main/am/newsMore650.html։ 3 Տե՛ս ՊԲ ՄԾ հրապարակումը՝ http։ //nkrmil.am/main/am/newsMore653.html։ լու պայմաններում։ Այս հանգամանքը հերթական անգամ փաստում է, որ Ադրբեջանում պաշտպանության նոր նախարարի նշանակումը չի ազդել ընդհանուր իրավիճակի վրա. Ադրբեջանը շարունակում է Հայաստանի նկատմամբ իր որդեգրած քաղաքականությունը, իսկ Ադրբեջանի նախագահի ու բարձրաստիճան պաշտոնյաների՝վերջին շրջանում հաճախ հնչող Արցախյան հիմնախնդրին խաղաղ լուծում տալուկոչերը զուտ հերթական քարոզչական քայլերն են։ Ընդամենը 1 օր անց, երբ դեռ սահմանին իրավիճակը բավականին լարված էր,հակառակորդը սկսում է ինտենսիվորեն կրակել նաև հայ-ադրբեջանական սահմանի՝Տավուշի մարզի սահմանամերձ գյուղերի ուղղությամբ։ Հայկական լրատվական մի շարք կայքեր, մասնավորապես՝ news.am-ը, երեկոյանսկսում է լուրեր տարածել հետևյալ վերնագրով. «Ադրբեջանական կողմը կրակում էԱյգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ. բնակիչներին տարհանելեն»։ Բովանդակությունն այսպիսին է. «Ադրբեջանական կողմը մոտ 1 ժամ առաջկրակ է բացել Տավուշի մարզի սահմանամերձ Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուրգյուղերի ուղղությամբ. գյուղացիներին տարհանել են իրենց տներից, և այժմ նրանքգտնվում են հատուկ կացարաններում։ Այս մասին NEWS.am-ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները, որոնց սարսափեցրել են այդքան մեծ քանակությամբ կրակոցները»1։ Ինչ-որ ընդհանրական գնահատական տալով` լրատվամիջոցը ապատեղեկատվություն է տարածում։ Հրադադարի հաստատումից հետո հրադադարի խախտումների դեպքում հայկական ոչ մի գյուղից բնակչությունը երբեք չի տարհանվել և չի տեղափոխվել որևէ «հատուկ կացարան»։ Ի՞նչ է նշանակում «այս մասին հայտնեցին այգեպարի բնակիչները», երբ մի շարք այլ լրատվամիջոցներ ստիպված եղան կեսգիշերինհերքել մի լրատվամիջոցի անպատասխանատու հայտարարությունը։ Հետաքրքիրնայն է, որ լրատվամիջոցը, շատ լավ հասկանալով, որ վաղ թե ուշ բացահայտվելու է իրապատեղեկատվությունը, մեկ ժամվա մեջ փոխում է իր նյութի վերնագիրը՝ դարձնելով «Ադրբեջանական կողմը կրակում է Այգեպար եւ Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ»։ Ավելին, կայքը խմբագրում է նաև նյութի տեքստը` հանելովապատեղեկատվություն պարունակող հատվածները։ «Ադրբեջանական կողմը մոտ 1 ժամ առաջ կրակ է բացել Տավուշի մարզի սահմանամերձ Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ. գյուղացիներին տարհանել են իրենց տներից և այժմ նրանք գտնվում են հատուկ կացարաններում։ Այս մասին NEWS.am-ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները»։ Խմբագրվածհատվածում այլևս չկա «որոնց սարսափեցրել են այդքան մեծ քանակությամբ կրակոցները» նախադասությունը։ Միգուցե մեկ ժամվա ընթացքում այլևս նրանց չի սարսափեցրել, դրա համար էլ կայքը որոշել է խմբագրել։ Ստացվում է, որ հայկական լրատվական որոշ կայքեր ապատեղեկատվություն ենտարածում հայ հասարակության շրջանում և ավելացնում հունվարի 19-ից սկսվածլարվածությունն ու վախը։ Ադրբեջանական կողմը հանգիստ օգտագործում է այսփաստն ու ներկայացնում, որ իբր «հայերը լքում են իրենց տները, որ իրենց զինվածուժերը չեն կարողանում պաշտպանել իրենց, որ Ադրբեջանը շատ հզոր է» և այլն։ Հայտնի է, որ մարդիկ հակված են ավելի շատ հավատալու նախնական տեղեկատվությանը, քան հետո տրվող պարզաբանումներին։ Երբ տրվում է ճշգրիտ տեղեկատվություն, որ ոչ ոքի չեն տարհանել, և իրավիճակը վերահսկվում է հայկականզինված ուժերի կողմից, հանրության մեծամասնությունը մտածում է, որ դա արվում էլարված մթնոլորտը թուլացնելու, ինչպես նաև ուշադրություն շեղելու համար։ Այս իսկպատճառով նման աշխատաոճը սպառնալիք է մեր ազգային անվտանգությանը, քա1 Տե՛ս http։ //news.am/arm/news/190568.html։ նի որ ճգնաժամային իրավիճակում չկա երաշխիք, որ կեղծ տեղեկատվությունն իրական վնաս չի տա, կստեղծի խուճապ` հարվածելով առաջին հերթին սահմանին կանգնած զինծառայողին և սահմանապահ գյուղի բնակչին։ Մեկ այլ օրինակ. հակառակորդը կրկին խախտեց հրադադարի ռեժիմը հունվարի28-ին, որի պատճառով Արցախում հյուսիսային ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի պահպանության տեղամասի մարտական դիրքում հակառակորդի դիպուկահարի գնդակից զոհվեց Կարեն Գալստյանը։ Անդրադառնանք ևս մեկ կարևոր կետի, թե ինչպես 2013 թ. հոկտեմբերի 22-ին ևդրանից հետո հակառակորդը որոշեց «նվեր մատուցել» Ադրբեջանի պաշտպանության նորանշանակ նախարարին։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հրամանագրով երկրի պաշտպանության նախարար Սաֆար Աբիևին փոխարինեց ԶաքիրԱսքեր օղլու Հասանովը։ Միևնույն ժամանակ Ի. Ալիևի հրամանագրով Զ. Հասանովըստացավ գեներալ-գնդապետի զինվորական կոչում1։ Նույն օրը` հոկտեմբերի 22-ին՝ժամը 13-14-ի սահմաններում, ՀՀ Տավուշի մարզում՝ Բերդ-Իջևան ավտոճանապարհիՊառավաքարի հատվածում, զինծառայողներին մարտական հերթապահության տեղափոխող զինվորական մեքենաների շարասյան վրա բացված կրակի հետևանքովզոհվեց ժամկետային զինծառայող, շարքային Գարիկ Պողոսյանը2։ Հրազենային տարբեր աստիճանի վիրավորումներ ստացան ժամկետային զինծառայողներ, շարքայիններ Արթուր Անդրանիկյանը, Արայիկ Ժամհարյանը և Մարտին Պետրոսյանը։ ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հակառակորդի այսհանցավոր քայլն անպատասխան չի մնա, և հերթական անգամ սադրանքի պատասխանատվությունը կմնա սանձազերծողի վրա։ Ամփոփելով նշենք, որ կնքված հրադադարն ամեն պահի կարող է փոխարինվելմարտական գործողություններով։ Չլուսաբանել միջադեպերը չի կարելի, քանի որ հակառակ դեպքում խաղաղության պատրանքը քնեցնելու հատկություն ունի, ինչը հայհասարակության համար պակաս վտանգավոր չէ, քան հոգեբանական անընդհատճնշումը։ Հայկական լրատվադաշտում գործող ռազմավերլուծական «Ռազմինֆո»կայքը վերլուծական մի նյութ ունի, որտեղ հրադադարի խախտումը համարվում է հոգեբանական գործողություն. «Հաճախակի հրաձգությունը մեր զինծառայողներինպահում է անընդհատ լարված վիճակում (որին գումարվում է դիրքերում հերթապահության ծանր ռեժիմը), ինչն էլ իր հերթին մեծացնում է զանազան միջադեպերի ուդժբախտ պատահարների հավանականությունը, որոնց հետևանքով ոչ մարտականկորուստներ կարող են լինել»3։ Ադրբեջանական կողմը շատ լավ հասկանում է, որ դիրքերում հրաձգության կամողբերգական միջադեպերի մասին հայկական լրատվամիջոցներով մշտապես հաղորդվող լուրերը հոգեբանական ճնշման տակ են պահում հայկական լսարանը։ Ամենայդպիսի հաղորդագրություն մտահոգության, սթրեսի, երբեմն նույնիսկ խուճապայինտրամադրությունների աղբյուր է դառնում ապագա զորակոչիկների և պարտադիրզինծառայություն անցնող երիտասարդների ազգականների համար։ Իսկ սահմանամերձ գյուղերում մշտապես հնչող կրակոցներից զատ բնակիչներին թևաթափ են անում մայրաքաղաքից հնչող անհիմն դատողություններն ու ապատեղեկատվությունը՝իբրև թե իրենք թողնում են գյուղերը կամ իրենց տները։ Պատերազմող երկրի համարպատրաստված ու գրագետ լրատվադաշտ ունենալն ինչ-որ տեղ չի զիջում նաև հզորբանակին, քանի որ իրական պատերազմում հաղթելու կարևոր գրավականներից մեկը նաև տեղեկատվական պատերազմում հաղթելն է։ 1 Տե՛ս http։ //razm.info/23478։ 2 Տե՛ս http։ //razm.info/23432։ 3 Տե՛ս http։ //razm.info/5475։ Հասմիկ ՄելիքսեթյանԵՐԲ Է ԱԿՏԻՎԱՆՈՒՄ ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴԸ. ՀՐԱԴԱԴԱՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ Հայաստան, Ադրբեջան, հրադադարի խախտում, հայ-ադրբեջանական սահման, առաջնագիծ։

Հոդվածում ներկայացվում է, թե զինադադարի հաստատումից 20 տարի անց ինչպես է խախտվում հրադադարի ռեժիմը, հատկապես որ օրերին և ինչի հետ կապված է շփման գծում ակտիվանում հակառակորդը։ Անդրադարձ է կատարվում նաև հրադադարի ռեժիմի խախտման լուսաբանմանը, թե ինչպես այն կարող է հոգեբանական ազդեցություն ունենալ հասարակության, մասնավորապես` սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների վրա։

Սերունդների արդարության գաղափարը հայեցակարգելու ամենաուշագրավ փորձերից մեկը 19-րդ դարի ամենահայտնի փիլիսոփայական ուղղություններից մեկի օգտատիրական մոտեցումն է: Ուտիլիտարիզմը (ուտիլիտարիզմը) ՝ որպես արդարության հասկացություն, բանական արարածի գործողությունները որակում է որպես արդար, երբ դրանք ընդհանուր բավարարվածություն են բերում: Ավելի մանրամասն, այս հոսանքի հետևորդները կարծում են, որ անհատի կամ պետության գործողությունները կարելի է համարել արդար և բարոյական, միայն եթե վերջինս հանգեցնի ընդհանուր բարիքի կամ հաճույքի ավելացմանը և տառապանքի նվազմանը: Սա թերեւս միայն ուտիլիտարիստների դիրքորոշումն է, որն ունի և՛ իր ուժեղ կողմերը, և՛ խոցելի կողմերը, բայց հիմա մենք չպետք է մեր ուշադրությունը կենտրոնացնենք դրա վրա: 529 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ Ուտիլիթարիաները պնդում են, որ սերնդեսերունդ արդարադատության հիմնական նպատակը խնայողությունների նորմ սահմանելն է, որն առավելագույնի է հասցնում օգտակարությունը, որն իր հերթին վերաբերում է ինչպես ներկա, այնպես էլ ապագա քաղաքացիների բարեկեցությանը: Թրեմելը նշում է, որ քանի որ խնայվածը (ներդրված) չի կարող միաժամանակ սպառվել, և քանի որ սպառումը ուտիլիտարիաների կողմից դիտվում է որպես մաքուր բարիք, սոցիալական խնայողությունների դրական նորմ, որն առավելագույնի է հասցնում և ներկան, և ներկան: Ապագա սերունդների միջին օգտակարությունը պետք է նվազեցնի ընթացիկ սերունդների ծախսերը, ներառյալ մերժված սպառումը, ինչը դառնում է անհատի բացասական օգուտ, հետաձգված սպառում և հնարավոր գին: , էջ 8687]: Վերոհիշյալը պետք է բխի այն գոհունակությունից, որը գալիս է ներկա սերնդից `ապագա սերունդներին արտոնություններ տալու արդյունքում [5, էջ 107-126]: Ասվածից դժվար չէ կռահել, և նույնիսկ ակնհայտ է, որ ըստ ուտիլիտարիստների ՝ գալիք սերունդների համար պատասխանատվություն ստանձնելը, նրանց արտոնություններ տրամադրելը պետք է հանգեցնի ներկա սերունդների բավարարվածությանը: Այնուամենայնիվ, սխալ կլինի ասել, որ սերնդեսերունդ արդարության գաղափարի օգտատերերի մեկնաբանությունները չեն քննադատվում: Միանգամայն ճիշտ է, որ արդարության ուտիլիտար տեսությունը հիմնականում չի առնչվում հասարակության անդամների շրջանում բարեկեցության բաշխմանը: Գոսերիսն այս առիթով հետաքրքիր նկարագրություն է անում: «Կարևոր է սոցիալական« կարկանդակի »չափը, որից կշահի հասարակությունն ընդհանուր առմամբ, և ոչ թե կտորների հարաբերական չափը, որը բաժին կհասնի հասարակության յուրաքանչյուր անդամի»: Հետևաբար, մի քանի մարդկանց լիակատար բարեկեցությունը զոհաբերելը, ինչը հնարավորություն է տալիս առավելագույնի հասցնել հասարակության բարեկեցությունը, հատուկ պայմաններում կարող է լինել օգտատերերի կողմից պաշտպանվող քաղաքականություն: Այսպիսով, զարմանալի չէ, որ 550 փիլիսոփայությունը քննադատում է ուտիլիտարիզմի մոտեցումը, որովհետև, ինչպես նշում են շատերը, սերնդեսերունդ արդարադատության ուլիտարիզմի մոտեցումն ավելի շուտ հանգեցնում է զոհաբերության, ծայրահեղ հետևանքների, քան արդարադատության որևէ այլ տեսություն: Ռոլսը նույնպես դեմ է սերունդների արդարության ուտիլիտար մեկնաբանությանը ՝ պնդելով, որ դասական ուտիլիտարիզմը ապակողմնորոշում է սերունդների արդարությունը ՝ պնդելով, որ եթե բնակչության թվաքանակը վերցնենք որպես փոփոխական և ստանձնենք կապիտալի բարձր սահմանային արտադրողականություն, ինչպես նաև եթե ժամանակի հորիզոնը շատ հեռու է, ապա ընդհանուր օգտակարության աճը կարող է հանգեցնել կուտակման հսկայական կրճատումների: Ուտիլիտարիզմը այս պարագայում կարող է ծանր զոհաբերություններ պահանջել վատ սերունդներից ՝ հօգուտ նրանց, ովքեր հետագայում այս ամենի արդյունքում ավելի բարեկեցիկ կյանք կունենան [6, p. 253]: Ուստի, ուտիլիտարիզմը, ըստ Ռոլսի, բավականին ծայրահեղ է, որից պետք է խուսափել: Խոսելով սերնդեսերունդ արդարության հայեցակարգի ուտիլիտար սահմանման մասին, անհրաժեշտ է սեփականաշնորհել խնդրի ուսումնասիրությունը և լուծել միջին ուտիլիտարիզմի և տոտալ ուտիլիտարիզմի մոտեցումների տարբերությունները: Ըստ միջին օգտակարության, հասարակության օգտակարությունը հավասար է նրա անդամների անհատական ​​օգտակարության միջինին: Այսինքն ՝ այս դեպքում հասարակության լիակատար ուրախությունը / հաճույքը բաժանվում է ըստ նրա անդամների քանակի: Մյուս կողմից, լիարժեք օգտակարականությունը սահմանում է, որ հասարակության օգտակարությունը հավասար է իր անդամների անհատական ​​օգտակարության գումարին: Պետք է հիշել, որ այս երկու մոտեցումները հանգեցնում են արմատապես տարբեր եզրակացությունների ՝ կապված բնակչության հնարավոր քաղաքականության հետ: Լիակատար ուտիլիտարիզմի կողմնակիցների նախընտրած բարոյական ռազմավարությունը բավականին պարզ է: Քանի դեռ յուրաքանչյուր 531-ից ավելի փիլիսոփայություն ներդնող յուրաքանչյուր անհատ նպաստում է ընդհանուր բարիքին, աշխարհի բնակչությունը պետք է շարունակի աճել: Նույնիսկ եթե երկրի վրա արդեն 500 միլիարդ մարդ լիներ, միանգամայն ուտիլիտար մոտեցումը կնպաստի հետագա աճին, եթե յուրաքանչյուր աճող մարդ իր կյանքը համարի արժանի ապրել: Անբարոյականություն կլինի ծնել մարդկանց, ովքեր իրենց կյանքն արժանի չեն համարում [2, էջ 163-171]: Այս տեսակետը, իր հերթին, բերում է այսպես կոչված Mere Addition Paradox- ին, որը անգլիացի մտածող Դերեկ Փարֆիտը անվանում է Repugnant եզրակացություն: «Առնվազն տաս միլիարդ բնակչություն ունեցող ցանկացած բնակչության համար, ովքեր բոլորն էլ ունեն կյանքի շատ բարձր որակ, պետք է լինի շատ ավելի մեծ, երեւակայական բնակչություն, որի գոյությունը, եթե իրերը հավասար լինեին, ավելի լավ կլիներ, չնայած իր« Կյանքի անդամները դժվար թե արժեն ապրել », - գրել է Parfit- ը [4, էջ 388]: Պարֆիտյանի հակասական եզրակացությունը էթիկայի ոլորտում մատնանշում և կոնկրետացնում է մի խնդիր, որը հայտնի է որպես բնակչության էթիկա [1]: Եզրակացությունը հակասական է, քանի որ մենք ինտուիտիվ կերպով հավատում ենք, որ ավելի լավ կլիներ, եթե ավելի քիչ մարդ լիներ, բայց երջանկության ավելի բարձր մակարդակի վրա: Այս եզրակացության համաձայն, սակայն, ճիշտ հակառակն է: «Որքան շատ մարդ, այնքան լավ» սկզբունքը գործում է ՝ մեկ վերապահումով, այսինքն ՝ եթե մարդիկ համարում են, որ իրենց կյանքը գոնե մի փոքր արժե ապրել: Եթե ​​փորձենք խնդրին մի փոքր մաթեմատիկական տեսանկյունից դիտել, ապա կնշենք, որ մարդկանց թիվը կարող է անվերջ աճել, մինչև յուրաքանչյուր անհատի երջանկությունը կամ օգտակարությունը կարող է ասիմպտոտորեն հասնել շատ փոքր քանակի (բայց ոչ զրոյի), որը խորհրդանշում է գոյատևման նվազագույնը [7, էջ 161]: Ըստ այս տեսակետի, երջանիկ մարդիկ ոչ թե սոցիալական նպատակն են, այլ հենց ինքը երջանկությունը: Ամփոփելով ՝ Պարֆիտը նշում է, որ երջանկությունը մեծացնելու երկու եղանակներից ՝ մարդկանց երջանկացնելուց և երջանիկ մարդ ստեղծելուց, միայն առաջինը լավն է մարդկանց համար, քանի որ սա տղամարդու 532 փիլիսոփայությունն կանանց համար լավ է կամ վատ: Այսպիսով, ուտիլիտարիզմը դիտում է սերունդների արդարության հարցը ՝ ելնելով ընդհանուր շահերից ՝ նպատակ ունենալով առավելագույնի հասցնել հասարակության բարեկեցությունը: Այս պարագայում, բնականաբար, անհատի բարեկեցությունը հետին պլան է մղվում, ինչը լիբերալներին հնարավորություն է տալիս չհամաձայնել համայնավարության (կոմունիստական) պատկեր ստեղծող այս ուտիլիտար տեսակետի հետ: Ուտիլիտար հոսանքը նույնպես չի սահմանում ապագա սերունդների խնայողության հստակ սահման ՝ այդպիսով ստեղծելով ծայրահեղ և անշրջելի իրավիճակում հայտնվելու մշտական ​​վախ: Դառնալով չափավոր ուտիլիտար և ուտիլիտար մոտեցումներին ՝ պարզ է դառնում, որ ուտիլիտար ուտոպիան ուղղակի հանգեցնում է աճող պարադոքսի, ըստ որի ՝ բնակչությունը պետք է շարունակի աճել, քանի դեռ յուրաքանչյուր աճող անհատ նպաստում է ընդհանուր օգտակարությանը կամ ունի օգտակարության ամենացածր մակարդակը: , ։

Հոդվածում ներկայացվում են միջսերնդային արդարության հղացքի ուտիլիտարիստական հայեցակարգման բնորոշ գծերը՝ համապատասխան անդրադարձ կատարելով վերջինիս թե՛ ուժեղ, թե՛ թույլ կողմերին։ Աշխատանքում նկարագրվում են նաեւ միջին ուտիլիտարիստական եւ լրիվ ուտիլիտարիստական դիրքորոշումները միջսերնդային արդարության հարցի շուրջ, ինչպես նաեւ փարֆիթյան հայտնի Զուտ Լրացման Պարադոքսը։

Նախաբան Փոքր ազդեցություն անչափահասների հանցակազմի վրա: Դա պայմանավորված է նրանով, որ դեռահասները, լինելով խոցելի տարիքում, արագորեն ինտեգրվում են «համայնքին» քրեական ենթամշակույթի տարրերով: Արդյունքում, դրանում անօրինական վարքը ամրապնդվում է ֆիզիկական խթանիչներով, որոնք ապագայում, շտկելով այս վարքը և հասցնելով այն պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակի, ծնում են նոր հանրային վտանգավոր գործողություններ, որոնք իրենց տեղն ունեն հանցավորության մեջ: Ահա թե ինչու անչափահասների վերաբերյալ օրենսդրության մշակումը, համակարգումը և զարգացումը միշտ օրակարգում է: և պայմանավորված է գրեթե մինչև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին 1 վկայակոչելը (այսուհետ ՝ օրենսգիրք) քննչական գործողություններին անչափահասների մասնակցության առանձնահատկություններին ՝ դիտարկելու այն հարցը, թե ինչ է նշանակում անչափահաս դատավարական իմաստով: Այս առումով, կարծում ենք, որ ընդունելի է իրավական գրականության մեջ արտահայտված այն կարծիքը, համաձայն որի «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 50-րդ գլուխը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալ գործի առանձնահատկությունների կարգավորմանը, բայց և դրա դրույթներում գլուխը և օրենսգրքում «անչափահաս» հասկացությունը բացակայում է: Եվ այս վարույթի կիրառման չափանիշ է համարվում հանցագործությունը, որը կատարվել է մինչև 18 տարեկան դառնալը (հոդված 439, մաս 1), այսինքն ՝ վարույթի ընթացակարգը կիրառելու չափանիշը բովանդակային է, ոչ թե ընթացակարգային »[1]: Հետաքննությունն ուղղված է հետաքննչական հետաքննության, հետախուզական և ճանաչողական գործողությունների և ապացույցների փուլում քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով վարույթ իրականացնող մարմնի կողմից իրականացվող քննչական գործողությունների համակարգին [2]: Այլ կերպ ասած, քննչական գործողությունները, ինչպես ամբողջ քրեական դատավարությունում, այնպես էլ դրա առանձին վարույթներում (ներառյալ անչափահասին վերաբերող), ապացույցների գործողությունների համակարգ են: Դրանից բխում է, որ քննչական գործողությունները ապացուցողական գործունեության հիմքն են: Անչափահասի քննչական գործողություններին մասնակցության առանձնահատկությունները վերաբերում են անչափահասին քննչական գործողություն կանչելու կարգին, այն անձանց շրջանակին, ովքեր կարող են մասնակցել անչափահասի ներգրավմամբ քննչական գործողությանը, հարցաքննության կարգին, ինչպես նաև պարտադիր մասնակցությանը: պաշտպանական պաշտպան: Նշենք, որ օրենսգրքին ուղղված ՀՀ քրեական դատավարության 2 օրենսգիրք, որն ընդունվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 1998 թվականի հուլիսի 1-ին, ուժի մեջ է մտել 1999 թվականի հունվարի 12-ից, ուժի մեջ է: HO-248, ARPA 1998.09.21 / 22 (55): սահմանում է հարցաքննությանը անչափահասի մասնակցության միայն առանձնահատկությունները: Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որը նվիրված է քննչական գործողություններին անչափահասների մասնակցության ընթացակարգային առանձնահատկություններին: Այս խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է նշել Նախագծի 212-րդ հոդվածի իրավական կարգավորումը, որը փորձեց հնարավորինս ամրագրել այն ընդհանուր դրույթները, որոնք կարող են տարածվել քննչական գործողության մասնակից անչափահասի վրա: Սույն հոդվածի առաջին մասի համաձայն ՝ անչափահաս կամ հաշմանդամ անձի մասնակցությամբ հետաքննությանը մասնակցում է որպես հոգեբան (հոգեբան) որակավորված անձ: Քննությանը մասնակցելու իրավունք ունի անչափահաս կամ անգործունակ տուժողի կամ վկայի օրինական ներկայացուցիչը: Վերոնշյալ հոդվածի առաջին մասից պարզ է դառնում, որ Նախագիծը զգալի առաջընթաց է արձանագրել օրենսգրքի համապատասխան նորմերի համեմատ: Դրա մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ անչափահաս երեխայի դեպքում նախագծով նախատեսված բոլոր քննչական գործողություններում ներգրավված է հոգեբան: Նշենք, որ օրենսգիրքը նախատեսում է առանձին կանոնակարգ միայն անչափահաս տուժողի վկայի համար `նշելով, որ նրանց հարցաքննությունն իրականացվում է մանկավարժի մասնակցությամբ: Այնուամենայնիվ, դա վերաբերում է անչափահաս զոհին կամ վկան մինչև 16 տարեկան (օրենսգրքի 207 20 2-րդ հոդված): Այժմ անդրադառնանք վերը նշված դրույթների տարբերություններին: Նախ `օրենսգիրքը չի նախատեսում անչափահասի քննչական գործողություններին մասնակցության առանձնահատկությունները, դա վերաբերում է միայն հարցաքննությանը: Բացի այդ, օրենսգրքի սահմանափակող դրույթները տարածվում են միայն անչափահասների կամ զոհերի վրա: Այստեղ հարց է առաջանում. Իսկ այն դեպքերում, երբ անչափահաս կասկածյալը կամ մեղադրյալը կամ դատապարտյալը հարցաքննվում են, մի՞թե անհրաժեշտ չէ այդ գործով մանկավարժ ներգրավել: [4] Ի վերջո, մանկավարժ ներգրավելու էությունն այն է, որ հարցաքննողը հնարավորինս մշակի հարցաքննության մարտավարությունը, որն ավելի քիչ բացասական հոգեբանական ազդեցություն կունենա անչափահասի վրա: Հատկանշական է նաև, որ այս ամենը վերաբերում է մինչև 16 տարեկան տուժողի կամ վկայի, մինչդեռ նախագծի վերոնշյալ հոդվածը չի տարբերակում 16 և 16-18 տարեկան անչափահասների միջև, այլ վերաբերում է անչափահասին: Հաջորդ քննարկումը մանկավարժի կամ հոգեբանի արդյունավետությունն է: Trueիշտ է, մանկավարժը հոգեբանության դասընթացներ է անցնում, բայց գրեթե անհնար է հանդիպել մի իրավիճակի, երբ նա ավելի պատրաստված լինի կամ ավելի բարձր պրոֆեսիոնալիզմ ունի, քան մանկական հոգեբանության առանձնահատկություններ ունեցող հոգեբանը: Այս առումով, կարծում ենք, որ ավելի շատ նախընտրելի է հոգեբանի մասնակցությունը, քան թեմաների ուսուցիչը, որը նախատեսված է րագրում: Հետաքննությանը անչափահասի այլ մասնակցությունն ապահովվում է նրա օրինական ներկայացուցչի միջոցով (Օրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մաս): Դատական ​​գրականության օրինական ներկայացուցչի միջոցով կանչելու վերաբերյալ կարծիք հայտնվեց, որ նպատակահարմար է այն դեպքում, երբ անչափահասի ծնողները բնութագրվում են որպես դրական, այսինքն `զերծ մնալ անօրինական վարքից: Այն դեպքում, երբ ծնողները բացասական են նկարագրվում, վարույթն իրականացնող մարմինը պետք է [5]: Նման հնարավորություն ընձեռվում է վարույթն իրականացնող մարմնին `Օրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մասով, ըստ որի, չհայտարարագրված անչափահասները սովորաբար կանչվում են իրենց օրինական ներկայացուցիչների միջոցով: «Կանոն» տերմինն այստեղ ենթադրում է, որ հնարավոր դեպքեր, երբ անչափահասը կանչվում է այլ անձանց կողմից, օրինակ `ուսումնառության վայրի վարչակազմը կամ մեկ այլ հաստատության ղեկավարումը` քննիչի հայեցողությամբ, կամ այլ անձինք, որոնք կարող են պատշաճ կերպով ապահովել անչափահասի ներկայություն Հարցաքննությանը մասնակցելու իրավունք ունի անչափահաս տուժողի կամ վկայի օրինական ներկայացուցիչը: Դա նշանակում է, որ քննիչը պարտավոր չէ ներգրավել օրինական ներկայացուցչին, բայց բոլոր դեպքերում, երբ նա ցանկանում է ներգրավվել, քննիչը պարտավոր է ապահովել նրա ներկայությունը: Իհարկե, նշվածը կրկին չի վերաբերում անչափահաս կասկածյալին կամ մեղադրյալին, ինչը, մեր կարծիքով, բաց է թողնված: Մենք արդեն նշել ենք, որ հարցաքննելու իրավունք ունի անչափահասի օրինական ներկայացուցիչը, ինչպես նաեւ մանկավարժը: Չնայած Քննչական օրենսգիրքը հստակ չի նշում օմբուդսմենի հարկադիր մասնակցության մասին, այլ կասկածում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքի մասին, դրա պարտավորությունը շեշտված է օրենսգրքի 69 1 1 5 5 հոդվածում, որը պահանջում է հանցավոր մասնակցություն կասկածյալի կողմից հանցագործություն կատարելու ժամանակ: Մեղադրյալը անչափահաս է: Այս դրույթի ուժով վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է փաստաբանի մասնակցությամբ անչափահասի նկատմամբ ցանկացած քննչական գործողություն իրականացնել: Ավելին, եթե անչափահասը հրաժարվում է պաշտպանից, նա իրավունք ունի չընդունել անչափահաս կասկածյալի կամ մեղադրյալի պաշտպանից հրաժարվելը (օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Վարույթի վարույթներում անչափահասների կալանքի հարցաքննության վերաբերյալ կանոնակարգի նախագիծը չի տարբերվում: Եվ օրենսգրքում, և նախագծում հարցաքննությունը չէր կարող տևել ավելի քան 4 ժամ անընդմեջ, և անչափահասի հարցաքննությունը, ինչպիսին է հոգեկան խանգարում ունեցող կամ ծանր հիվանդություն ունեցող անձը, չի կարող տևել ավելի քան 2 ժամ: Հարցաքննությունը թույլատրվում է շարունակել հարցաքննվող անձին հանգստանալու համար անհրաժեշտ առնվազն 1 ժամ ընդմիջում տալուց հետո: Հարցաքննության ընդհանուր տևողությունը մեկ օրվա ընթացքում չի կարող գերազանցել 8 ժամը, իսկ անչափահասի, ինչպես նաև հոգեկան խանգարմամբ կամ լուրջ հիվանդությամբ տառապող անձի համար `6 ժամ: Այստեղ ոչ մի տարբերություն չկա: Մեր կարծիքով, այս կանոնակարգերը պետք է կիրառվեն առճակատման համար, քանի որ դա հարցաքննության տեսակ է: Այս խնդիրը լուծելու համար Նախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ առճակատումը պետք է իրականացվի սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով `հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանված առանձնահատկությունները: Դրանից բխում է, որ անչափահասի նկատմամբ նշված քննչական գործողություն իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է պահպանել անչափահասների հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները: Նախքան հարցաքննությունը սկսելը, հետապնդող մարմինը վկա կամ տասներկու տարեկան հասակում տուժողին բացատրում է գործի վերաբերյալ ամեն ինչի մասին ճշմարտությունն ասելու պարտավորությունը, բայց նա չպետք է նախազգուշացվի իր համար նախատեսված կանոնադրական պատասխանատվության մասին: ցուցմունք տալուց հրաժարվելը կամ ակնհայտ ապացույցներ տալը: Այս դրույթը նույնպես ամրագրված է Նախագծում, բայց վերաբերում է անչափահասներին ՝ անկախ իրավական կարգավիճակից, ինչը, մեր կարծիքով, Նախագծի ավելի ընդգրկուն կանոնակարգ է (հոդված 212 3 3): Այնուամենայնիվ, ավելացվել է մեկ կանոնակարգ, որը վերաբերում է անչափահաս մեղադրյալներին: Նախագծի 415 2 2-րդ հոդվածի համաձայն ՝ տասնվեց տարեկանից ցածր մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն է հայտնում, ապա վարույթն իրականացնող մարմինը տեղեկացնում է նրան ճիշտ ցուցմունք տալու պարտավորության մասին, բայց չի զգուշացնում կեղծիք տալու իրավական պարտավորության մասին: վկայություն: Եզրակացություն Օրենսգիրքը սահմանում է միայն հարցաքննությանը անչափահասների հետաքննության մասնակցության առանձնահատկությունները: Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որը վերաբերում է գործողություններին անչափահասների մասնակցության հատկություններին: Նախագիծը սահմանում է ընդհանուր նորմեր, որոնց ուժով, օրինակ, հոգեբանը պարտավոր է մասնակցել անչափահասների մասնակցությամբ, և օրենսգրքի համաձայն, անչափահասների հարցաքննությանը մասնակցում է միայն մանկավարժը, որի արդյունավետությունը դրանից ցածր է: հոգեբանի Օրենսգիրքը վերաբերում է 16 տարեկանից ցածր անչափահասի հարցաքննությանը, իսկ Նախագծում նշվում է անչափահասի մասին, որն ավելի ընդգրկուն հասկացություն է: Հարցման նույն ընթացակարգը, համաձայն նախագծի, կիրառվում է առճակատման դեպքում: Այդ մասին վկայում է Նախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որը սահմանում է, որ առճակատումն իրականացվում է սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով `հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանված գործողություններն ու հետաքննության առանձնահատկությունները: Դրանից բխում է, որ վերոհիշյալ գործողությունը անչափահասների հանցակազմով իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է պահպանել անչափահասի հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները, որոնք օրենսգրքով չեն կարգավորվում: Հոդվածը ներկայացվել է 29.09.2020 թ. Ուսանողների համաժողովում: ։

Սույն աշխատանքում համապարփակ ձևով ներկայացված են քննչական անչափահասին գործողություններին նրանց մասնակցելու առանձնահատկություններ։ Վերլուծված են հայրենական քրեադատավարական օրենսդրությունը և դատկան պրակտիկան, ներկայացված են տեսական մեկանաբանությունները։ Համաեմատականներ են անցկացված ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի միջև։

(S)--(3-ԻԶՈԲՈՒԹԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ԹԻՕՔՍՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼ-1-ԻԼ)--ԱԼԱՆԻՆԻ ԲԱՐՁՐԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ՍԻՆԹԵԶ Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների ներգրավումը կենսաբանական և բժշկական հետազոտություններում բերեց մի շարք ակտիվ նոր դեղապրեպարատների,ագրոքիմիկատների և կենսաբանորեն ակտիվ այլ միացությունների ստեղծմանը [1]։ Այսօր հայտնի են բազմաթիվ դեղեր՝ հակահիպերտենզիվային, հակաուռուցքային,հակավիրուսային և այլն, որոնց դեղաբանորեն ակտիվ ագլիկոնը համարվում է ոչսպիտակուցային ամինաթթու կամ նրանից կազմված պեպտիդ [2]։ Հատկապես մեծ է հետաքրքրությունն ալիլ խումբ պարունակող միացությունների նկատմամբ։ Հայտնի է, որ սխտորի մեջ պարունակվում են մի շարք ալիլ տեղակալված միացություններ (ալիլմեթանթիոսուլֆինատ, դիալիլ դիսուլֆիդ, դիալիլտրիսուլֆիդ, ալիլմեթիլ տրիսուլֆիդ, S-ալիլ-մերկապտոցիստեին, S-ալիլ-ցիստեին),որոնցով էլ պայմանավորված են սխտորի կենսաբանական և ֆիզիոլոգիական շատհատկություններ [3]։ Մյուս կողմից վերջին ժամանակներում մեծ հետաքրքրութուն են ներկայացնումկողմնային ռադիկալում տարբեր հետերոցիկլիկ տեղակալիչներ պարունակող օպտիկապես ակտիվ ոչ սպիտակուցային ամինաթթուները [4]։ Հետևաբար, կողմնային ռադիկալում ալիլային խմբերով տեղակալված հետերոցիկլիկ օղակներ պարունակող ամինաթթուների ստացումը նոր ուղի կբացի հետաքըրքիր, դեղաբանորեն ակտիվ մոլեկուլների հայտնաբերման համար։ Նախկինում դեհիդրոալանինի և (S)-2-[N-(N-բենզիլպրոլիլ) ամինո-բենզոֆենոն(BPB) քիրալային օժանդակ ռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրածկոմպլեքսի կրկնակի С=С կապին նուկլեոֆիլների (թիոլներ, ամիններ և այլն) միացման ճանապարհով մշակվել են α-ալանինի ածանցյալների ասիմետրիկ սինթեզմեթոդներ [5-7]։ Այդ մոտեցումը կիրառվել է նաև կողմնային ռադիկալում 5-թիօքսո1,2,4-տրիազոլային խմբեր պարունակող էնանտիոմերապես հարստացված α-ալանինի ստացման համար [8-10]։ Էնանտիոսելեկտիվության մեծացման նպատակով BPB քիրալային օժանդակռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրած քիրալային կոմպլեքսները ձևափոխվել են N-բենզիլպրոլինային մնացորդի արոմատիկ օղակի 2-րդ դիրքում էլեկտրոնակցեպտոր քլոր ատոմի ներմուծմամբ (2-CВРВ)։ Ձևափոխված ամինաթթվայինկոմպլեքսների կիրառմամբ հաջողվել է իրականացնել տարբեր α- և β- տեղակալված(S)-ամինաթթուների բարձրարդյունավետ ասիմետրիկ սինթեզներ։ Ներկայացված աշխատանքում սինթեզվել է 5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլտեղակալված (S)-ալանինի ածանցյալ, որը տրիազոլային մնացորդի 3-րդ դիրքում պարունակում է ալիլ խումբ։ Որպես ելային դեհիդրոամինաթթվային սինտոններ օգտագործվել են դեհիդրոալանինի և (S)-2-[N-(N-բենզիլպրոլիլ) ամինո-բենզոֆենոն (BPB)քիրալային օժանդակ ռեագենտի Շիֆի հիմքի հետ NiII իոնի առաջացրած կոմպլեքսը[NiII-(S)-BPB-∆-Ala] և իր մոդիֆիկացված նմանակը [NiII-(S)-2-СBPB-∆-Ala (2)].Դեհիդրոալանինային կոմպլեքսներին (1, 2) հետերոցիկլիկ նուկլեոֆիլի (3) միացումն իրականացվել է ացետոնիտրիլի միջավայրում, K2CO3-ի ներկայությամբ սենյակային ջերմաստիճանում և անընդհատ խառնման պայմաններում (Սխեմա)։ Միացման ռեակցիայի ընթացքը հետևվել է ՆՇՔ մեթոդով ըստ ելային դեհիդրոալանինի կոմպլեքսների (1, 2) հետքերի անհետացման և սինթեզված կոմպլեքսների(S, S)- և (S, R)- դիաստերեոմերների հետքերի առաջացման։ ՍխեմաՀիմնական դիաստերեոմերային կոմպլեքսների (4, 5) ամինաթթվային մնացորդի α-ածխածնի բացարձակ կոնֆիգուրացիան հաստատվել է պոլյարիմետրիկչափումների միջոցով 589 նմ ալիքի երկարության տակ [5]։ Նախկինում նմանատիպկառուցվածքով կոմպլեքսների օրինակի վրա ցույց է տրվել, որ (S)-բացարձակ կոնֆիգուրացիայով ամինաթթու պարունակող կոմպլեքսների (S,S)-դիաստերեոիզոմերներիօպտիկական պտույտի արժեքները ալիքի նշված մարզում ունեն դրական նշան, իսկ(R)-բացարձակ կոնֆիգուրացիայով ամինաթթուների կոմպլեքսները [(S,R)-դիաստերեոմերները]՝ բացասական նշան։ Դիաստերեոմեր կոմպլեքսների օպտիկականպտույտի դրական արժեքը վկայում է դրանց (S,S) - բացարձակ կոնֆիգուրացիայիմասին։ (S,S)- և (S,R)-դիաստերեոմեր կոմպլեքսների հարաբերությունը որոշվել է 1НՄՄՌ մեթոդով։ Դիաստերեոմեր կոմպլեքսների հարաբերությունը և քիմիական ելքերը բերված են աղյուսակում։ յ ն ի ա Ե լ ս ք ե լ պ մ ո կ Կոմպլեքս Ամինաթթու Քիմ. ելքՔիմ ելք յ ի ա ի ց կ ա ե Ռ յ ն ւ ո թ ւ ո ղ ո և տ ե պ ո ր 1 և 2 քիրալային կոմպլեքսներին հետերոցիկլիկ նուկլոֆիլի (3) միացման արդյունքներըCH3CN/K2CO3 միջավայրում, 50о С ջերմաստիճանում*- (S,S)- և (S,R)- դիաստերեոմերների հարաբերությունը 1Н-ՄՄՌ տվյալների հիմանվրա,** - քիմիական ելքը նուկլեոֆիլ միացման փուլում,***- անջատված ամինաթթվի էնանտիոմերային ավելցուկը (ее) ԲԱՀՔ տվյալներիհիման վրա,**** - անջատված ամինաթթվի քիմիական ելքը (հաշվարկված ըստ 1 և 2 կոմպլեքսների ելային քանակների)։ Ինչպես հետևում է աղյուսակում բերված տվյալներից, չմոդիֆիկացված կոմպլեքսի (1) համեմատությամբ դեհիդրոալանինի մոդիֆիկացված կոմպլեքսին (2) նուկլեոֆիլի (3) ասիմետրիկ միացման ռեակցիաներում նկատվում է ինչպես սինթեզիստերեոսելեկտիվության, այնպես էլ՝ ռեակցիայի տևողության աճ։ Մոդիֆիկացված կոմպլեքսի (2) դեպքում միացման ռեակցիայի դանդաղեցումըհավանաբար պայմանավորված է կոմպլեքսի դեհիդրոամինաթթվային մնացորդինծավալուն տրիազոլային ֆրագմենտի միացման տարածական դժվարություններով։ Իսկ չմոդիֆիկացված կոմպլեքսից (1) մոդիֆիկացված կոմպլեքսին (2) անցնելիսռեակցիայի ստերեոսելեկտիվության մեծացումը կարելի է բացատրել Cl-տեղակալիչիներմուծման արդյունքում կոմպլեքսի մակրոկառուցվածքում կատարված ներմոլեկուլային տարածական փոփոխություններով։ Ինչպես ցույց է տրվել նախկինում ռենտգենկառուցվածքային անալիզի մեթոդով նմանատիպ մոդիֆիկացված ալանինիկոմպլեքսների օրինակի վրա, N-բենզիլպրոլինի մնացորդի ֆենիլային օղակի 2-րդդիրք ներմուծված քլոր-տեղակալիչի ազդեցությամբ բենզիլային խմբի դիրքըփոփոխվում է մետաղի իոնի կոորդինացիոն դաշտում։ Հավանաբար Cl-տեղակալիչիև մետաղի իոնի միջև գործող ձգողական փոխազդեցության շնորհիվ N-բենզիլայինխումբը չնչին տեղաշարժվում է դեպի ամինաթթվային մնացորդը, ինչը կտրուկնեղացնում է այն խոռոչը, որտեղ պետք է ներդրվի ծավալուն հետերոցիկլիկ նուկլեոֆիլ ագենտը դեհիդրոալանինի մնացորդին միանալու համար։ Դա կարող է հանգեցնել միացման արգասիք կոմպլեքսների մինորային (S, R)-դիաստերեոիզոմերներիապակայունացման, հետևաբար նաևª հիմնական (S, S)-դիաստերեոիզոմերների սինթեզի ստերեոսելեկտիվության աճի, ինչը և նկատվում է սույն աշխատանքում։ Նուկլեոֆիլ միացման արդյունք հիմնական (S,S)-բացարձակ կոնֆիգուրացիայով դիաստերեոմերային կոմպլեքսների (4, 5) կառուցվածքի հաստատման և բացարձակ կոնֆիգուրացիայի բացահայտման համար դիաստերեոմերային կոմպլեքսների խառնուրդի փոքր մասը քրոմատագրաֆացվել է [SiO2, 20х30см, СНСl3CH3COCH3 (3։ 1)] և նկարագրվել անալիզի սպեկտրալ մեթոդներով։ Դիաստերեոմերային կոմպլեքսներից (4, 5) նպատակային ամինաթթուն անջատվել է ստանդարտ մեթոդով [11]։ Այսպիսով, սինթեզվել է կողմնային ռադիկալում տեղակալված 5-թիօքսո-1,2,4տրիազոլ պարունակող էնանտիոմերապես մաքուր (ее 98 %) (S)-ալանինի ածանցյալ(6)։ Իսկ օժանդակ քիրալային ռեագենտները՝ (S)-BPB и (S)-2-СBPB, ռեգեներացվելեն քանակական քիմիական ելքերով և սկզբնական օպտիկական մաքրության պահպանմամբ, ինչը թույլ է տալիս դրանց բազմակի օգտագործել ամինաթթուների ասիմետրիկ սինթեզներում։ Փորձնական մաս. 1 և 2 կոմպլեքսները սինթեզվել են համաձայն նախկինումմշակված մեթոդների [5, 10], իսկ 4-ալիլ-3-իզոբութիլ-4,5-դեհիդրո-1H-1,2,4-տրիազոլ5-թիոլ (3) նուկլեոֆիլը սինթեզվել է ԵՊՀ Օրգանական քիմիայի ամբիոնում։ 1H-ՄՄՌ սպեկտրները հանվել են Merkury-300 Varian NMR (300 MHz) սպեկտրոմետրի վրա (ք. Երևան, Մոլեկուլի կառուցվածքի ուսումնասիրման կենտրոն, ՀՀԳԱԱ)։ Օպտիկական պտույտի արժեքը չափվել է «Perkin Elmer-341» սպեկտրոպոլյարիմետրի վրա։ Հալման ջերմաստիճանները չափվել են «Elektrothermal» ֆիրմայիսարքով։ NiII-(S)-BPB--"-Ala PGly և NiII-(S)-2-CBPB-"-Ala կոմպլեքսներին 4-ալիլ-3իզոբութիլ-4,5-դեհիդրո-1H-1,2,4-տրիազոլ-5-թիոլի ասիմետրիկ լ միացումը։ 15 մլ CH3CN-ում լուծված 0.01 մոլ (5.01 գ) NiII-(S)-BPB-"-Ala (1) կամ NiII-(S)-2CBPB"""Ala (2) (5.44 գ) կոմպլեքսի լուծույթի վրա ավելացվել է 0.02 մոլ K2CO3։ Ռեակցիոն խառնուրդը 40-450C ջերմաստիճանի տակ խառնվել է 20-25 րոպե, որից հետոավելացվել է 0.015 մոլ նուկլեոֆիլը (2.96 գ)։ Ռեակցիաների ընթացքին հետևել ենք ՆՇՔ մեթոդով SiO2-ի թիթեղների վրա`CHCl3/CH3COCH3 (3։ 1) լուծիչների համակարգում մինչև ելային կոմպլեքսների (1, 2)հետքերի անհետացումը և առաջացած միացման արգասիք կոմպլեքսների դիաստերեոմերների միջև հավասարակշռության հաստատումը։ Այնուհետև ռեակցիոն խառնուրդը ֆիլտրվել է և մնացորդը լվացվել CH3CN-ով։ Ստացված ֆիլտրատը վակուումգոլորշիացվել է մինչև չոր մնացորդի առաջացումը։ Դիաստերեոմեր կոմպլեքսները առանձնացվել են սիլիկագելի վրա քրոմատոգրաֆացմամբ կամ մեթանոլից նստեցմամբ և հետազոտվել են ֆիզիկաքիմիականանալիզի ժամանակակից եղանակներով։ Կոմպլեքս 4։ Tեռ= 117-1190С. [] 20 D = +1338.230 (C=0.034, MeOH). Գտնվել է, %։ С62.70; Н 5.60; N 11.71։ C37H40N6NiO3S։ Հաշվարկվել է, %։ С 62.83; Н 5.66; N 11.88։ iso-C4H9); 1H- ՄՄՌ սպեկտր 2,08 (1H, м,-Ha Pro); 2.20 (1H, м,-Ha Pro); 2,34 (1H, дд,м,H(2,6) Ph); 8.22 (1H, дд, J1=8.7, J2=1.0, H(6) C6H4)։ 13C- Спектры ЯМР (CDCl3) 22.7(C); 175.7 (C); 180.3 (C)։ Կոմպլեքս 5։ Tեռ. =118-1200C։ Գտնվել է, %։ C 63.56; H 5.69; N 11.39։ C38H42N6NiO3S։ Հաշվարկվել է, %։ 63.27; H 5.83; N 11.66։ []D CH3OH)։ 1H- ՄՄՌ սպեկտր ЯМР(DMSO/CCl4 1/3, , м.д.,J/Гц) 0.90 и 0.90 (3H, д, J=6.6,2.2' Ph)։ Կոմպլեքսների քայքայումը և նպատակային ամինաթթվի անջատումը։ Կոմպլեքսների (4, 5) չոր մնացորդը լուծվելէ 100 մլ CH3OH-ում և խառնման պայմաններում դանդաղ ավելացվել մինչև 500 C տաքացված 6N HCl-ի ջրային լուծույթին։ Կոմպլեքսին բնորոշ կարմիր գույնի անհետացումից հետո լուծույթը ենթարկվել էվակուում գոլորշիացման։ Չոր մնացորդին ավելացվել է թորած ջուր և ֆիլտրվել ենելային քիրալային ռեագենտները ((S)-BPB և (S)-2-CBPB)։ Ստացված ջրային լուծույթիցնպատակային ամինաթթուն անջատվել է՝ այն անցկացնելով H+ ձևի Ky-2x8 կատիոնափոխանակային խեժով լցված աշտարակով՝ որպես էլյուենտ օգտագործելով 5%NH4OH լուծույթը։ Այնուհետև ամոնիակային էլյուատը ենթարկվել է վակուում գոլորշիացման մինչև չոր մնացորդ։ Նպատակային օպտիկապես ակտիվ ամինաթթունբյուրեղացվել է C2H5OH։ H2O (1։ 1) համակարգից։ (S)--(3-իզոբութիլ-4-ալիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ)--ալանին(6)։ Тեռ=246-2480C. Գտնվել է , %։ C 50.70; H 7.04; N 19.71։ C12H20 N4O2S։ Հաշվարկվել է, %։ C50.83; H 7.16; N 19.84։ [] 20 D = -8.950 (C=0.335, 6N HCl). 1H- ՄՄՌ սպեկտր (DMSO, ,м.д.,J/Гц)։ 0.95 (6Н, д, J =6.6, CH3);2.06 (1Н, м,CH i-Bu);2.43 (2H, д, J=7.1, CH2 i5.18 (1H, д,д, J1=10.4, J2=1.7, =CH2); 5.81 (1H, дд,т, J1=17.2, J2= 10.4, J3=5.3, =CH)։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆHaroutyunyan V. S., Avetisyan A. A., Belokon’ Y. N., Fisher K., Tetrahedron։ Khrustalev V. N., Tetrahedron։ Asymmetry, 2006, v. 17, p. 2743.Tetrahedron։ Asymmetry, 1998, v. 9, p. 4249.Բաղդասարյան Մարգարիտա(S)--(3-ԻԶՈԲՈՒԹԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ԹԻՕՔՍՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼ-1-ԻԼ)--ԱԼԱՆԻՆԻ ԲԱՐՁՐԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ՍԻՆԹԵԶ Բանալի բառեր՝ ասիմետրիկ սինթեզ, բարձրասելեկտիվ, ոչ սպիտակուցայինամինաթթու, հետերոցիկլիկ տեղակալված։

Մշակվել է հետերոցիկլիկ տեղակալված ալանինի՝ (S)--(3-իզոբութիլ-4-ալիլ-5թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ)--ալանին, նոր ածանցյալի բարձրարդյունավետ ասիմետրիկ սինթեզի մեթոդ NiII-ի հետ դեհիդրոալանինի և քիրալային օժանդակ ռեագենտների` (S)-2-N-(N'-2-քլորբենզիլպրոլիլ) ամինաբենզոֆենոնի և (S)-2-N-(N'բենզիլպրոլիլ) ամինաբենզոֆենոնի, Շիֆի հիմքի առաջացրած կոմպլեքսների դեհիդրոալանինի մնացորդի էլեկտրոֆիլ C=C կապին համապատասխան 3,4-տեղակալված 4-ալիլ-3-իզոբութիլ-4,5-դիհիդրո-1H-1,2,4-տրիազոլ-5-թիոլի ասիմետ-րիկ միացմամբ։ Նուկլեոֆիլ միացման արգասիք հանդիսաց ողդիաստերեոիզոմեր կոմպլեքսների խառնուրդի հետագա աղաթթվային քայքայմամբ և նպատակային ամինաթթուների իոնափոխանակային մաքրմամբ անջատվել է բարձր օպտիկական մաքրությամբ (ee > 99 %) օպտիկապես ակտիվ հետերոցիկլիկ տեղակալված (S)-α-ալանինի ածանցյալ։

DIMETHYSULFOXIDE և DIETHYSULFOXIDE OH ՌԱՏԻԿ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՄՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿԱՅԻ ՀԻՄՔԻ ՎՐԱ: Ստացվում են արձագանքի արագության հաստատունների արժեքները: Արդյունքները ցույց են տալիս, որ DESO- ն արմատականներ կլանելու ավելի մեծ ունակություն ունի, քան DMSO- ն: Հայտնի է DMSO- ի կարևորությունը բնական գիտությունների տարբեր ոլորտներում, ներառյալ քիմիական, կենսաբանական, բժշկական և երկրաբանական ֆիզիկան: Այն օգտագործվում է որպես վճարունակ ոչ միայն օրգանական և նույնիսկ անօրգանական նյութերի համար, այլ նաև (գործում է) որպես քիմիական և կենսաբանական ագ ռեակտիվ տարբեր համակարգերում Հատկապես ընդգծվում է դրա լուծման և բարդ արտադրող հատկությունը: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում դրա ջրային լուծումները `վերջիններիս առանձնահատկությունից ելնելով` տարբեր կենսաբժշկական ուղղություններով: [3] Աշխատանքները ցույց են տվել, որ դիէթիլսուլֆօքսիդը (DESO) ունի եզակի ֆիզիկաքիմիական հատկություններ, որոնք նման են դիմեթիլսուլֆօքսիդի (DMSO) և կարող են օգտագործվել կենսաբժշկության մեջ: DESO- ի համեմատ `DMSO- ն ցուցադրում է կենսաբանորեն նշանակալի նյութեր` մոլեկուլային բարդույթներ ստեղծելու ավելի մեծ ունակությամբ, ինչպիսիք են խոլեստերինը, urea և մոլեկուլային յոդ: Քանի որ DMSO- ն ավելի քիչ թունավոր է, այն առաջարկվել է որպես մոլեկուլային նմուշ կենսաբանական համակարգերում հիդրոքսիլային արմատականների հայտնաբերման քանակական որոշման համար: Նյութեր և մեթոդներ DESO– ն ստացվել և մաքրվել է [5] կարգի համաձայն: Մաքրությունը, որը որոշվել է գազային քրոմատագրությամբ, ավելի քան 99․5 զանգ: % էր 0 content01 զանգը չորացնելուց հետո ջրի պարունակությունը: % էր DMSO (99.9% մաքրություն) և գունանյութը գնվել է AldrichChemical Co- ից և օգտագործվել առանց լրացուցիչ մաքրման: Մերկուրի լամպը օգտագործվել է որպես ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների աղբյուր: N, N-dimethyl-4-nitroso արմատական ​​(PNDMA) արմատական ​​օքսիդացման գործընթացում մրցակցող նյութ է: Որոշ օրգանական նյութեր ՝ OH Փոխազդեցության հատկությունների ուսումնասիրություն և մրցակցային կինետիկ մոտեցում տրված է [6-8] -ում: Ըստ այս մոտեցման, արմատականները ստացվում են H2O2- ի ֆոտոլիզի միջոցով `λ = 313 նմ երկարությամբ ճառագայթահարման միջոցով: Սպեկտրոֆոտոմետրիկ չափումները 400-800 պտ / րոպեում կատարվել են Specord 50PC սպեկտրաֆոտոմետրի միջոցով: Արդյունքները և դրանց քննարկումը Արձագանքները կարելի է սխեմատիկորեն պատկերազարդել հետևյալ կերպ. Որտեղ P- ն ուսումնասիրվող նյութն է (DMSO, DESO): PNDMA կոնցենտրացիայի փոփոխությունը ուսումնասիրվել է ֆոտոմետրիկորեն ( ) Չափումները կատարվել են Լ. Բիերի օրենքի համաձայն, [PNDMA] = f (t) կախվածության գծային տիրույթում: Ռեակցիոն միջավայրի pH- ը պահպանվում է կայուն: Ստացված արդյունքների հիման վրա կառուցվել են D = f (t) գծապատկերները: Վերջինները որոշվել են DMSO և DESO- ի տարբեր կոնցենտրացիաների համար: Այնուհետեւ դրանցից հաշվարկվում են կորերի tgs- ը, որոնք ուղղակիորեն համամասնական են արագություններին: Նկար 1 PNDMA օպտիկական խտության կախվածությունը ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ժամանակից (λ = 313 նմ) DMSO- ի առկայության դեպքում. 1. CDMSO = 0, 2. CDESO = 14.1. 10-6 մոլ / լ, 3. CDESO = 28,2: 10-6 մոլ / լ, 4. CDESO = 42.3. 10-6 մոլ / լ, 5. CDESO = 56,4: 10-6 մոլ / լ, 6. CDESO = 70,5: 10-6 մոլ / լ Նկար 2 Tgα- ի կախվածությունը (Նկար 2-ից հաշված) DMSO- ի կոնցենտրացիայից Նկար 4 Tgα- ի կախվածությունը (Նկար 3-ից հաշվելով) DESO- ի կոնցենտրացիայից Նկար 3 PNDMA- ի օպտիկական խտության կախվածությունը ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ժամանակից (λ = 313 նմ) DESO- ի առկայության դեպքում. 1. CDESO = 0, 2. CDESO = 28.2. 10-6 մոլ / լ, 3. CDESO = 56,4: 10-6 մոլ / լ, 4. CDESO = 70,5: 10-6 մոլ / լ, 5. CDESO = 84,6: 10-6 մոլ / լ Հավասարությունը հաշվարկված է DMSO- ի և DESO OH- ի կողմից Արմատական ​​արձագանքի տեմպի հաստատունները հետևյալն են [7, 9]. KOH + P = 1,25,1010 ([PNDMA] / [P]): [(W1 / W2) -1], մոլ -1 վրկ -1, որտեղ [P] փորձնական նյութի սկզբնական կոնցենտրացիան է (սովորաբար 10-510-3 մոլ / լ), ռեակցիայի արագության հաստատունն է (kOH), W1 և W2 համապատասխանաբար ուսումնասիրվող նյութի բացակայության դեպքում. W2- ի առկայության դեպքում ռեակցիաների արագությունը և ճեղքման կետին համապատասխանող արագությունը: , 1.25.1010 Ըստ փորձարարական տվյալների, DMSO- ի և DESO- ի համար ռեակցիայի արագության հաստատուններն ունեն հետևյալ արժեքները. KOH + DESO = 7.5x109 մոլ -1.լ.-վրկ, kOH + DMSO = 4.2x109 մոլ -1 լ: վրկ -1. DMSO- ի տվյալները համընկնում են գրական տվյալների հետ: DESO- ն ունի OH արմատականները կլանելու ավելի մեծ ունակություն, քան DMSO- ն: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [4] Yu Z. U, Quinn PJ, Dimethyl Sulfide. Բջջային կենսաբանության մեջ դրա կիրառության ակնարկ, այլ AOP տեխնոլոգիաների, Ֆոտոքիմիայի և ֆոտոբիոլոգիայի հանդես, Ա. Քիմիա, 2010, 216 (2-3), էջ 244-9, DOI: 10.1016 / ժ. Ֆոտոքիմիա Այվազյան Տիգրան ԴԻՄԵԹԻԼՈՒԼՖՈՔՍԻԴ ԵՎ ԴԻԵԹԻՍՈՒԼՖՈՔՍԻԴ OH ՌԱՏԻԿ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՄՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿԱՅԻ ՀԻՄՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Հիմնաբառեր. Դիէթիլսուլֆօքսիդ (DESO), Դիմեթիլսուլֆոքս (OH) արմատականներ, մրցակցային կինետիկա, N, N-dimethyl-4-nitrosoaniline (PNDMA), ֆոտոլիզ, ռեակցիայի հաստատուն: ։

Ուսումնասիրվել են դիմեթիլսուլֆօքսիդի և դիէթիլսուլֆօքսիդի OH ռադիկալներ կլանելու հատկությունները մրցակցային կինետիկայի հիման վրա։ Ստացվել են ռեակցիաների արագության հաստատունների արժեքները։ Փորձնական տվյալների համաձայն՝ ռեակցիայի արագության հաստատունները ԴՄՍՕ-ի և ԴԷՍՕ-ի համար ունեն հետևյալ արժեքները՝ kOH+DESO = 7.5x109 մոլ-1.լ.վրկ-1, kOH+DMSO = 4.2x109 մոլ-1.լ.վրկ-1։ ԴՄՍՕ-ի՝ OH ռադիկալի հետ ռեակցիայի արագության հաստատունի արժեքը համընկնում է գրականության տվյալների հետ։ ԴԷՍՕ-ն ունի OH ռադիկալներ կլանելու ավելի մեծ ունակություն, քան ԴՄՍՕ-ն։

ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ Լուծարման և որոշման դեպքերի ձևում Հայաստանի Հանրապետությունը աշխարհի այն եզակի երկրներից է, որը ներքին օրենսդրությամբ չի ամրագրել ոչ միայն քրեական, այլ նաև իրավաբանական անձի իր վարչական պատասխանատվությունը: Մասնավորապես, ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքի 23-րդ հոդվածը սահմանում է. «Քրեական պատասխանատվության ենթակա է միայն ողջամիտ ֆիզիկական անձը, որը հանցագործություն կատարելու պահին հասել է սույն օրենսգրքով սահմանված տարիքը»: Վերոգրյալից ակնհայտ է, որ իրավաբան անձի քրեական պատասխանատվությունը չի նախատեսվել օրենսդիրի կողմից `հիմնվելով քրեական օրենսդրության մեջ մեղավորության ամբողջ ավանդական հասկացությունների վրա: Մյուս կողմից, միջազգային պրակտիկան փաստում է, որ իրավաբանական անձանց շրջանակներում ֆիզիկական անձանց հետապնդելը ոչ միայն որևէ կերպ չի ազդում իրավաբանական անձի վրա, այլև չի նվազեցնում հասարակության վստահությունը իրավաբանական անձի նկատմամբ 1: Համենայն դեպս, ժամանակակից աշխարհում տարածված շատ հանցագործություններ, ինչպիսիք են կոռուպցիոն հանցագործությունները, փողերի լվացումը, նույնիսկ հրամայական են դարձնում իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվությունը: Իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության հարցը դառնում է հրամայական 1 Տե՛ս OECD- ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՌՈՒՎԱՔԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ԱՆԿԵՆՏՐԱԼ ԱՍԻԱՅՈՒՄ (2015): Այն կապված է նաև միջազգային պայմանագրերի հետ, որոնք պահանջում են դրանք վավերացնող պետություններ `իրավական օրենսդրության մակարդակով ամրագրելու իրավաբանական անձանց պատասխանատվությունը: Բերենք մի քանի օրինակներ: Եվրոպայի խորհրդի կողմից ընդունված Կոռուպցիայի մասին կոնվենցիայի 2-րդ հոդված 18-ը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր կողմ պետք է ընդունի այնպիսի օրենսդրական և այլ միջոցներ, որոնք անհրաժեշտ են `ապահովելու համար, որ իրավաբանական անձինք պատասխանատվություն կրեն Կոնվենցիայի ակտիվ կաշառակերության և փողերի չարաշահման համար: իրենց օգտին կատարված փողերի լվացման հանցագործությունների համար: Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից ընդունված Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 3 26-րդ հոդվածը նաև սահմանում է իրավաբանական անձանց պատասխանատվության կանոններ, մասնավորապես յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն պետք է միջոցներ ձեռնարկի, որոնք, իր իրավական սկզբունքներին համապատասխան, կարող են անհրաժեշտ լինել ընդգրկված հանցագործությունների համար: սույն Կոնվենցիայով: Մասնակցության դեպքում սահմանել իրավաբանական անձանց պատասխանատվությունը, ընդ որում իրավաբանական անձանց պատասխանատվությունը կարող է լինել քաղաքացիական, քրեական կամ վարչական: Յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն պետք է ապահովի, որ արդյունավետ, համաչափ և սահմանափակող քրեական կամ ոչ քրեական պատժամիջոցները, ներառյալ դատական ​​պատժամիջոցները, կիրառվեն պատասխանատու իրավաբանական անձանց նկատմամբ: Նման դրույթներ են շարադրված «Միջազգային գործարքներում օտարերկրյա պաշտոնյաների կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիայի 4 2-րդ հոդվածում, համաձայն որի `յուրաքանչյուր կողմ պետք է միջոցներ ձեռնարկի իր իրավական սկզբունքներին համապատասխան` օտարերկրյա պաշտոնատար անձի կաշառքի համար պատասխանատու իրավաբանական անձանց ստեղծելու համար: 2 Տե՛ս Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիա (27 հունվարի 1999, Ստրասբուրգ): Այն ուժի մեջ է մտել 2006 թվականից: Մայիսի 6-ից: 3 Տե՛ս Հակակոռուպցիոն կոնվենցիան (2005 թ. Դեկտեմբերի 14, Նյու Յորք), որն ուժի մեջ է մտել Հայաստանում 2007 թ.-ին: Ապրիլի 7-ին: 4 Տե՛ս «Միջազգային բիզնեսի գործարքներում օտարերկրյա պետական ​​պաշտոնյաների կաշառակերության դեմ պայքարի մասին» կոնվենցիա (ընդունված է բանակցային համաժողովի կողմից, 1997 թ. Նոյեմբերի 21-ին): Ինտերնետային հղում ՝ http: // www. oecd.org/dataoecd/4/18/38028044.pdf: Գիտակցելով քրեական պատասխանատվության հստակ անհրաժեշտությունը `ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծը նախատեսում է քրեական պատասխանատվություն նաև իրավաբանական անձի համար` առանձին հոդվածներով սահմանելով իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության առանձնահատկությունները: ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծի համաձայն `միջազգային պրակտիկայում հայտնաբերված բազմաթիվ հարցերի, որոնք վերաբերում են քրեական պատասխանատվության մոդելին, պատասխանատու անձանց շրջանակին, պատասխանատվության միջոցներին և այլն, համապարփակ լուծում է տրվել: Ամեն դեպքում, մեր կարծիքով, ինչպես միջազգային պրակտիկայում, այնպես էլ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում, իրավաբանական անձի լուծարման և բաժանման հետ կապված մի քանի հարցեր կան, որոնք քննարկման կարիք ունեն: Այսպիսով, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծը սահմանում է հետևյալը. Հոդված 137. Իրավաբանական անձի քրեականացման հետ կապված սահմանափակումներն ու արգելքները 1: Դատարանի դատավճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո արգելվում է իրավաբանական անձի կամավոր լուծարումը կամ վերակազմակերպումը: Նման իրավաբանական անձի կողմից այդպիսի գործարքի կամ դրա հետ կապված մի քանի գործարքների իրականացումը (բացառությամբ այն գործարքների, որոնց կատարումը պարտադիր է ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով), ինչը կարող է հանգեցնել ավելի քան քսանհինգ տոկոսի ձեռքբերմանը: ակտիվների ուղղակի կամ անուղղակի որոշմամբ: Այդ չափով գույքի օտարում կարող է իրականացվել միայն պատիժը կատարող համապատասխան պետական ​​մարմնի թույլտվությամբ: Վերոհիշյալ կանոնակարգերի շրջանակներում լուծարման կամ վերակազմակերպման արգելքը նախատեսվում է մեղադրական եզրակացությունն ուժի մեջ մտնելու պահից: Մեր կարծիքով, նման դրույթի առկայության դեպքում որոշակի խնդիրներ կարող են առաջանալ այն դեպքերում, երբ իրավաբանական անձը լուծարվում կամ վերակազմավորվում է մինչև իրավաբանական անձի դեմ մեղադրական եզրակացության ուժի մեջ մտնելը: Գերմանական մոդելը կարելի է համարել միջազգայնորեն ընդունված, որի դեպքում պատասխանատվություն է կրում բաժանման արդյունքում ստեղծված մի քանի իրավաբանական անձանց իրավահաջորդը, որը տնտեսապես նույնական է նախորդին (Gasselschafts-identität) 5: Այս չափանիշի առկայությունը միշտ որոշում է դատարանը ՝ ցուցաբերելով անհատական ​​մոտեցում: Որոշակի գործոններ, ինչպիսիք են իրավահաջորդությունը, դրա նախկին բաժնետերերի կազմը և այլն, էական չեն: Այս մոտեցման առանձնահատկությունն այն է, որ վերջիններս հատուկ հանգամանքներին ուշադրություն դարձնելու փոխարեն ավելի շատ կենտրոնանում են տնտեսական բովանդակության վրա: Համենայն դեպս, այս շարքի «տնտեսապես նույնական», «տնտեսապես համանման» կամ այլ տերմինները ներքին իրավունքի և միջազգային իրավունքի մեջ հատուկ մեկնաբանություն չունեն, ինչը ոչ միայն հակասում է իրավական ակտի որոշակիության սկզբունքին, այլև թույլ է տալիս մեկնաբանությունների լայն շրջանակ: Բնական է, որ կախված այդ հասկացությունների հիմքում ընկած չափանիշներից, իրավաբանական անձի պատասխանատվության հարցի լուծումը տարբեր կլինի: Մեկնաբանելով այս հարցը ՝ Էստոնիայի Գերագույն դատարանի քաղաքացիական գործերի պալատը նշեց, որ հասկացությունների մեկնաբանման համատեքստում, առաջին հերթին, կարող է բացահայտվել «կազմակերպություն» հասկացությունը ՝ որպես փողի, հարակից իրավունքների և պարտականությունները Երբ կազմակերպությունը հանցագործություն է կատարում, անհրաժեշտ է պարզել, թե ով է շահել դրանից: Ըստ այդմ, հստակ որոշված ​​է, որ կազմակերպությունը պետք է պատասխանատվություն կրի: Կազմակերպության ինքնությունը որպես պատասխանատվության չափանիշ դիտարկելը միանգամայն ողջամիտ է: Բայց ամենակարևորն այն է, թե ինչն է ընկած ինքնության հիմքում: Հաճախ իրականացվող գործողությունները հիմնված են ինքնության վրա: Այսինքն, եթե իրավաբանական անձը ունի մի քանի իրավահաջորդ, նրանցից մեկը պատասխանատու է, որը շարունակում է իրականացնել գործունեության այն տեսակ, որը նախկին իրավաբանական անձը: Այս կարգավորումը, որքան էլ առաջադեմ թվա, մի շարք հարցեր է առաջացնում: Ի՞նչ պետք է անել այն դեպքում, երբ իրավահաջորդներից ոչ մեկը իրականում չի իրականացնում նախորդի գործունեությունը: Այս դեպքում հնարավո՞ր է պնդել, որ պատասխանատվության առարկան բացակայում է նույնականացման չափանիշների բացակայության պատճառով: Կամ որքանո՞վ է արդար, որ իրավահաջորդներից մեկը պետք է պատասխանատվության ենթարկվի, ոչ թե անցածը: 5 Տե՛ս հղումը ՝ http: //www.juridicainternational.eu/public/pdf/ji_2010_1_243.pdf. նախկին կապիտալի մեծ մասը, բայց մեկը, որն ավելի քիչ է կապված նախկինի հետ, բայց իրականացնում է նույն գործունեությունը: Ակնհայտ է, որ նման կարգավորման դեպքում ավելի հեշտ է դառնում խուսափել քրեական պատասխանատվությունից: Բավական է, որ իրավահաջորդ կազմակերպությունը զերծ մնա նախորդի նման գործունեություն իրականացնելուց, հնարավոր չէ վերջինիս նույնականացնել: Տեսաբանների ամենամեծ խումբը առաջարկում է որպես չափանիշ ընտրել կապիտալը, այն է ՝ պատասխանատվության ենթարկել իրավահաջորդներից մեկին, որին անցել է նախորդ կապիտալի մեծ մասը: Այս դեպքում իրավաբանական անձը պատասխանատվություն է կրում հետևյալ բանաձևի հիման վրա .1. Կա իրավահաջորդություն: 2. Հանցագործություն կատարած իրավաբանական անձի կապիտալը փոխանցվել է իրավահաջորդին: 3. Փոխանցված կապիտալի չափը հստակ որոշելի է: 4. Փոխանցված կապիտալը կազմում է իրավահաջորդի կապիտալի բաժինը: 4-րդ կետը, որն առաջին հայացքից տարօրինակ է թվում, իրականում նախատեսված է իրավաբանական անձի քրեական պատասխանատվության արդյունավետությունն ապահովելու համար: Որքանո՞վ է նպատակահարմար հետապնդել իրավահաջորդին, որի կապիտալում քրեական իրավաբանական անձի փոխանցումը չնչին մաս է կազմում: Ավելին, բաժանման ձևերից յուրաքանչյուրն իր հետ բերում է իր խնդրահարույց հարցերը: Իրավաբանական գրականության մեջ բաժանման երկու հիմնական տեսակ կա: 1. Իրավաբանական անձը դադարում է գոյություն ունենալուց, կամ նրա փոխարեն հայտնվում են 2 կամ ավելի իրավաբանական անձինք: Հայրենասիրական օրենքում «բաժանում» հասկացությունը համապատասխանում է այս ձիուն: 2. Բաժանարար կազմակերպությունը պահպանվում է, նրանից բաժանվում է մեկ կամ մի քանի նոր կազմակերպություն: Ներքին օրենսդրության մեջ վերակազմակերպման այս ձևը սահմանվում է որպես «տարանջատում»: Առաջին ձիու առանձնահատկությունն այն է, որ հանցագործություն կատարած իրավաբանական անձը դադարում է գոյություն ունենալուց: Այն դեպքում, երբ միայն մեկ իրավահաջորդ կա, հարցը շատ հեշտ է լուծել Հայրենասիրական օրենքի իմաստով սա նույնիսկ բաժանում չէ, այլ վերակազմավորում: Եթե ​​ֆիզիկական անձի դեպքում իր իրավահաջորդության կարգով քրեական պատասխանատվության փոխանցումն անհեթեթ է թվում, ապա նույնը չի կարող պնդվել իրավաբանական անձի դեպքում: Իրավաբանական անձը առանձին գույքով կազմակերպություն է, որը պատասխանատու է այդ գույքի համար, ուստի երբ գույքը փոխանցվում է, պատասխանատվությունը նույնպես փոխանցվում է: 2 մասի բաժանումը մի փոքր խնդրահարույց է: Եթե ​​այս գործի համար օգտագործենք նույնականացման մոդելը, ապա կապիտալի ամենամեծ մասն ստացած իրավահաջորդը պետք է ենթարկվի քրեական պատասխանատվության, բայց եթե իրավաբանական անձը բաժանված է տասնյակ կամ նույնիսկ հարյուրավոր մասերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ստանում է կապիտալի հավասար բաժին: , նրանց հետապնդումը դառնում է աննպատակահարմար: Այս մեթոդը կարող է արդյունավետ օգտագործվել որպես պատասխանատվությունից խուսափելու միջոց: Բաժանման դեպքում սովորաբար նախատեսվում է համատեղ և բազմակի պատասխանատվություն, իսկ իրավաբանական անձի և դրա հետ կապված առանձին մասերի միջև հարաբերությունները կարգավորվում են նրանց ներքին համաձայնագրով: Առանձնացման դեպքում հարկադիր լուծման իրականացումը ՝ որպես պատժի ձև, ավելի հակասական է դառնում: Հարց է առաջանում, թե որ իրավաբանական անձը պետք է բռնի լուծարվի: Այն փաստը, որ հարցը չի կարգավորվում օրենքով, ըստ էության, յուրաքանչյուր կոնկրետ գործով մնում է դատարանի հայեցողությանը: Փորձենք պարզաբանել ՀՀ քրեական օրենսգրքում առաջարկվող կարգավորումների համատեքստում բարձրացված խնդիրները: Նախ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 64-րդ հոդվածը սահմանում է .3. Իրավաբանական անձի բաժանման դեպքում նրա իրավունքները և պարտականությունները անցնում են նոր առաջացած իրավաբանական անձանց `համաձայն բաժանարար հաշվեկշռի: 4. Իրավաբանական անձից մեկ կամ մի քանի իրավաբանական անձանց առանձնացնելու դեպքում վերակազմավորված իրավաբանական անձի իրավունքներն ու պարտականությունները փոխանցվում են յուրաքանչյուրին `համաձայն բաժանարար հաշվեկշռի: Սրա հետ մեկտեղ, Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի նախագծի վերոհիշյալ 137-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է հետևյալը .2. Իրավաբանական անձի կամավոր լուծարման կամ վերակազմակերպման դեպքում մինչ դատարանի վճիռը կայացնելը, դատարանը դրա համար պատիժ է սահմանում. իրավաբանական անձի գույքը կամ դրա մի մասը `ստացված գույքի չափին համամասնորեն, եթե ապացուցվի, որ իրավաբանական անձի իրավահաջորդը կամ նշված անձինք գիտեին կամ պետք է իմանային վերակազմակերպված հանցանքի մասին կամ լուծարված իրավաբանական անձ կամ, եթե դա ապացուցված է, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծն ընթացավ այնպես, ինչպես նախատեսում էր բաժանարար հաշվեկշռի հիման վրա իրավաբանական անձի պատասխանատվությունը: Մոտեցումն արդար է և շատ ավելի հեռանկարային, քան իրավահաջորդներից միայն մեկին պատասխանատվության ենթարկելու միջազգայնորեն ընդունված մոդելը: Ավելին, պատասխանատվություն է նախատեսվում ոչ միայն իրավահաջորդների, այլ նաև այլ անձանց համար, որոնց գույքն անցել է իրավաբանական անձից: Հաջորդ հարցերը կարող են հակասությունների տեղիք տալ այստեղ: 1. Եթե գույքը պատկանում է ֆիզիկական անձի, վերջինիս քրեականացումը չի՞ հանդիսանում սուբյեկտիվ մեղքի սկզբունքի խախտում: Իհարկե, եթե մարդը գիտակցում է, որ այդպիսի գույք ձեռք բերելով ՝ նպաստում է իրավաբանական անձի պատասխանատվությունից խուսափելուն, ապա, փաստորեն, նրա արարքում կա որոշակի հանցակազմ: Բայց մեր կարծիքով, հանցանք կատարած իրավաբանական անձի հետ անզգուշորեն համագործակցած ֆիզիկական անձի համար դատապարտում առաջացնելը բոլորովին էլ հիմնավորված չէ մարդկության սկզբունքի վրա: 2. Ինչպե՞ս պետք է գործնականում ապացուցվի, որ իրավաբանական անձը լուծարվել է ՝ պատժից խուսափելու համար: 3. Եթե անձը լուծարվել է հենց այդ նպատակով, բայց այն պայմաններում, երբ իրավահաջորդներից ոչ ոք չգիտեր կամ պարտավոր չէր անտեղյակ լինել նախորդ հանցագործությունից, ո՞ր կազմակերպությունը պետք է քրեական պատասխանատվության ենթարկվի սոցիալական արդարությունը վերականգնելու նպատակով: 4. Եթե անձը բաժանվում է մի քանի իրավահաջորդ կազմակերպությունների, և ըստ բաժանարար հաշվեկշռի, կապիտալի մի փոքր մասը փոխանցվում է յուրաքանչյուրին, կարո՞ղ է նրանց քրեական պատասխանատվությունը ապահովել պատժի նպատակների, հատկապես դրական զսպող նպատակ Ամփոփելով լուծարման կամ բաժանման հետ կապված դժվարությունները, ինչպես «միջազգային մակարդակում», այնպես էլ ներքին օրենսդրությունում, մենք առաջարկում ենք հետևյալ տարբերակը `բարձրացված խնդրի լուծման հետ: Ըստ նրա ՝ իրավաբանական անձը, որպես քրեական պատասխանատվության հատուկ սուբյեկտ, ենթադրում է իր նկատմամբ կիրառվող խափանման միջոցների առանձնահատկություն: Այլ կերպ ասած, իրավաբանական անձի էությանը համահունչ նախազգուշական միջոցների տրամադրումը չի առաջացնի խառնաշփոթություն, կնպաստի վերջինիս հետ կապված հարցերի ավելի պարզ և համապարփակ կարգավորմանը: Դժվար չէ նկատել, որ այս բոլոր խնդիրների հիմքում ընկած է այն փաստը, որ իրավաբանական անձի լուծարումը հնարավոր է մինչ դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը: Եթե ​​իրավաբանական անձի լուծարման արգելքը տեղափոխենք վարույթի ավելի վաղ փուլեր, ապա հնարավոր կլինի խուսափել բոլոր այն խնդիրներից, որոնք առաջանում են իրավաբանական անձի լուծարման կամ վերակազմակերպման դեպքում: Քանի որ կասկածյալի / մեղադրյալի իրավունքների իրականացման սահմանափակումը դատարանի կողմից կայացված վճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը հնարավոր է խափանման միջոցների կիրառման միջոցով, փորձենք խնդրի լուծումը դիտարկել հենց այդ կետից: դիտում Քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածը տալիս է խափանման միջոցի հայեցակարգ: «Նախազգուշական միջոցները կասկածյալի կամ մեղադրյալի նկատմամբ կիրառվող հարկադրանքի միջոցներն են ՝ քրեական վարույթի ընթացքում նրանց սխալ վարքը կանխելու և պատժի կատարումն ապահովելու համար»: Սա նշանակում է, որ անհրաժեշտության դեպքում որոշակի իրավունքների սահմանափակում թույլատրվում է դատավարության այլ փուլերում: Մենք առաջարկում ենք իրավաբանական անձի համար նախատեսել հետևյալ խափանման միջոցները. 1. լուծարման արգելք, 2. իրավաբանական անձի առանձնացված գույքի վրա բռնագանձում: Առաջին տարբերակը հնարավորություն է տալիս բացառել իրավահաջորդության պահուստի հետ կապված ցանկացած խնդիր գործը հարուցելու պահից մինչև նույն կասկածյալի / մեղադրյալի առկայությունը: Սա, ըստ էության, բացառում է բոլոր այն հարցերի ի հայտ գալը, որոնք բարձրացվել են այս աշխատանքի շրջանակներում: Երկրորդ տարբերակը չի բացառում իրավաբանական անձի լուծարումը, բայց այն աննպատակահարմար է դարձնում, քանի որ առգրավված գույքը այս կամ այն ​​կերպ կծառայի պատժի նպատակին. իրավաբանական անձը կամ դրա իրավահաջորդները կօգտագործեն միայն այն միջոցները, որոնք կմնան պատժի կատարումից հետո: Այս միջոցառման առանձնահատկությունն այն է, որ հնարավոր չէ ազատվել գույքից, որը պետք է ծառայի պատժի նպատակներին: Պարզելու անհրաժեշտությունը, թե ում է անցել այդ գույքը, ինչ եղանակով ՝ անձը բարեխիղճ ձեռք բերող է, թե ոչ, ամեն անգամ անհետանում է: Այս կապակցությամբ վերացվում են այն իրավիճակները, երբ բարեխիղճ ձեռք բերողի իրավունքներին սպառնում են խախտումներ: Կարծում ենք, որ նման լուծումներ նախատեսելը զգալիորեն կնպաստի արդարադատություն իրականացնող մարմնի աշխատանքին, կարագացնի դատաքննության գործընթացը ՝ ապահովելով արագ հետաքննություն և արդյունավետություն: Մարիաննա Գրիգորյան Լուծարման և բաժանման կարգով իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության պատասխանատվության առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Իրավաբանական անձ, քրեական պատասխանատվություն, դասակարգում ։

Իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության հիմնախնդիրները արդիական են ինչպես առանձին պետությունների համար, այնպես էլ միջազգային իրավունքում։ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագիծը առաջարկում է իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ընդունելի մոդել։ Սույն աշխատության շրջանակներում փորձ է արվել վերհանելու ինստիտուտի որոշ թերություններ, որոնք պրակտիկայում կարող են առաջ բերել լուրջ խնդիրներ։ Հոդվածի նպատակն է վերոհիշյալ թերությունները վերացնելուն և իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ինստիտուտի կատարելագործմանն ուղղված միջոցներ առաջարկելը։

ՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԲՈՂՈՔԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԴատական ակտերի վերանայման տարբերի ձևերի և մասնավորապես՝ վերաքննության ինստիտուտի հետ կապված հարցերը հայրենական դատավարական գրականության մեջ բավական խորըուսումնասիրության են ենթարկվել, սակայն բազմաթիվ խնդիրներ մնացել են դեռևս չլուծված և հետագա գիտական վերլուծության կարիք ունեն։ Սույն հետազոտության շրջանակներում առանձնակիկարևորել և անդրադարձել ենք վերաքննության սահմաններին, որոնց օրենսդրական կանոնակարգման խնդիրների արդիականության մասին են վկայում քրեական դատավարության գործող օրենսգրքիբացերը լրացնող` վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները։ Վերաքննությանկարգով գործի քննության սահման ասելով` հասկանում ենք այն հարցերի շրջանակը, որի սահմաններում վերաքննիչ դատարանն իրականացնում է իր լիազորությունները, այն է՝ վերանայում է առաջինատյանի դատարանի որոշումը։ Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների օրենսդրական կանոնակարգումն առավելապես կախված է վերաքննության կոնկրետ մոդելի՝ լրիվ կամ սահմանափակ, ընտրությունից։ Լրիվվերաքննության դեպքում դատարանը կաշկանդված չէ բողոքում նշված հիմքերով և իրավասու է սեփական հայեցողությամբ դուրս գալու բողոքի սահմաններից, գործը քննել ամբողջ ծավալով` ըստ էության։ Այս մոդելի դեպքում, փաստորեն, վերաքննիչ դատարանը փոխարինում է առաջին ատյանի դատարանին։ Սահմանափակ վերանայման դեպքում դատարանը կաշկանդված է բողոքում նշված հիմքերով և իրավասու չէ դուրս գալ բողոքի սահմաններից, սեփական նախաձեռնությամբ արձագանքելուգործում տեղ գտած դատական սխալներին։ Մինչև 2008 թ. ՀՀ-ում գործում էր լրիվ վերաքննությանմոդելը, սակայն 2008 թ-ից այն փոխարինվեց սահմանափակ վերաքննությամբ։ Իրավագիտական գրականության մեջ առանձնացնում են գործի քննության սահմանների սահմանափակման մի քանի չափանիշներ. Բողոքի փաստարկումը՝ այն իրավական հիմնավորումները, որոնք ներկայացրել է բողոքաբերն՝ի հաստատումն իր պնդումների, Բողոքի պահանջները՝ այն պահանջները, որոնք բողոքաբերը չի նշել, դատարանը դրանց վերաբերյալ որոշում չի կայացնում, Բողոքի հիմքը՝ դատական սխալը, այսինքն՝ նյութական և դատավարական իրավունքի խախտումները, Հետազոտման ենթակա ապացույցների շրջանակը՝ դատարանը չի կարող սեփական նախաձեռնությամբ կրկին հետազոտել առաջին ատյանի դատարանում հետազոտված ապացույցներըկամ նոր ապացույցներ հավաքել, Բողոքի առարկան՝ այն հանգամանքները, որոնց առնչությամբ թույլ է տրվել դատական սխալ։  Բողոքի հեղինակը՝ ներկայացված բողոքի հիման վրա դատական ակտը կարող է բեկանվելկամ փոփոխվել միայն տվյալ բողոքաբերի կամ նրա կողմից ներկայացված անձի մասով1։ Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների վերաբերյալ գրականության մեջ առկաեն հակասական տեսակետներ։ Դատավարագետների մի մասը կարծում է, որ դատարանը պետք էկաշկանդված լինի վերաքննիչ բողոքով և ոչ մի պարագայում իրավունք չունի դուրս գալ դրա սահմաններից2։ Այլ դատավարագետներ կարծում են, որ վերաքննիչ դատարանը պետք է իրավունք, այլ ոչ թեպարտականություն ունենա` վերացնելու առաջին ատյանի դատարանի դատավճռում առկա, բայց բողոքում չմատնանշված խախտումները3։ 1 Տե՛ս Ղազինյան Գ., Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարություն, Հատուկ մաս, ԵՊՀ հրատարակչություն,Երևան, 2010։ 2 Տե՛ս Духовский М., Русский уголовный процес; Издание для студентов, Москва, 1908, էջ 390; Фойницкин И., Курс уголовного судопроизводства, Том 2-ой, Санкт Петербург, էջ 546։ 3 Տե՛ս Ворожцов С., Принципы кассации по новому УПК, Российская юстиция, 2002, № 12, էջ15; Разинкина А., Аппеляция вуголовном судопроизводстве, Москва, 2003, էջ 140-141։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաև արտասահմանյան որոշ պետությունների՝ վերաքննության սահմանների քրեադատավարական օրենսդրությամբ կարգավորմանը։ Գերմանիայի ՔԴՕ 318հոդվածում նշվում է, որ «վերաքննիչ բողոքը կարող է սահմանափակվել սահմանված կետերում», այսինքն` բողոքում նշված հիմքերի սահմաններում, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «եթե սահմանափակումներ չկան, կամ ընդհանրապես նշված չեն բողոքարկման հիմնավորումները, բողոքարկված է համարվում դատավճիռն ամբողջությամբ», այսինքն` գործը քննվում է լրիվ վերանայման ձևով։ Այս մոտեցումը Գերմանիայի պարագայում, միգուցե, արդարացված է, սակայն կարծում ենք` լրիվ վերաքննության մոդելն ընդհանուր առմամբ ընդունելի չէ, քանի որ այն ենթադրում է վերաքննիչ դատարանում առաջին ատյանի դատարանի լիազորությունների կրկնություն, ինչը հակասում է վերանայմանծավալի վերընթաց նվազման գաղափարին։ Ուկրանիայի ՔԴՕ 404-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «վերաքննիչ բողոքը քննվում է բողոքում նշված սահմաններում», բայց հոդվածի հաջորդ մասերը որոշակիբացառություններ են նախատեսում, որոնց դեպքում դատարանը դուրս է գալիս բողոքի սահմաններից։ Մասնավորապես` Ուկրանիայի ՔԴՕ-ն դատարանին իրավունք է վերապահում դուրս գալու վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, եթե դրանով չի ծանրացնում մեղադրյալների կամ այն անձանց դրությունը, որոնց վերաբերյալ կայացվել է բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոց կիրառելու կամ դաստիարակչական հսկողություն կիրառելու որոշում։ Այսպիսով, Ուկրանիայի օրենսդիր մարմինը թույլ էտալիս դուրս գալ վերաքննության սահմաններից, եթե դրանք չեն ծանրացնում մեղադրյալի դրությունը։ Մոլդովայի ՔԴՕ 409 հոդվածում նշվում է, որ «վերաքննիչ բողոքը քննվում է այն բերող անձիմասով կամ այն անձի մասով, ում վերաբերյալ բերվել է բողոքը»։ Մոլդովայի օրենսդրական գերատեսչությունը դատարանին թույլ չի տալիս դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, բայց թույլ էտալիս ամբողջ ծավալով քննել գործն այն անձի մասով, ով բերել է, կամ այն անձի մասով, ում դեմ այնբերվել է (Մոլդովայի ՔԴՕ 409 հոդված)։ ՌԴ ՔԴՕ 389.19 հոդվածի համաձայն՝ դատարանը կաշկանդված չէ բողոքում նշված փաստարկներով և իրավունք ունի գործը վերանայել ամբողջ ծավալով։ ՌԴՔԴՕ-ն (հոդված 389.19) նախատեսում է, որ «վերաքննության կարգով քրեական գործի ստուգմանժամանակ` դատարանը կաշկանդված չէ վերաքննիչ բողոքի փաստարկներով և իրավասու է ստուգելքրեական գործի վարույթն ամբողջ ծավալով»։ Վերաքննության սահմանների խնդրին անդրադարձել է նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ ՎերջինսԱրման Կարախանյանի գործով (ԵՔՐԴ/0569/01/08) արձանագրել է. «ՀՀ վերաքննիչ դատարանը հանդես է գալիս որպես առաջին ատյանի դատարանի կողմից կայացված դատական ակտի օրինականության և հիմնավորվածության ստուգման իրավասությամբ օժտված դատարան, որն առաջին ատյանիդատարանի դատական ակտը վերանայում է, որպես կանոն, վերջինիս կողմից հետազոտված փաստական տվյալների հիման վրա։ Այսինքն՝ ամբողջ ծավալով գործի քննության, ինչպես նաև գործով ներկայացված բոլոր ապացույցների հետազոտություն իրականացնելու լիազորություն ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանին վերապահված չէ, հետևաբար՝ եթե վերաքննիչ դատարանը փորձում է դուրս գալ իրլիազորությունների շրջանակից, սկսում է գործել որպես առաջին ատյանի դատարան, ինչը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի իմաստով անթույլատրելի է»։ Գործող օրենսգրքի 385-րդ հոդվածի 1-ին մասի, ինչպես նաև Դատական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` վերաքննիչ դատարանը դատական ակտը վերանայում է վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում։ Վերաքննիչ դատարանում գործի քննության սահմաններն էականորեն տարբերվում են առաջինատյանի դատարանում գործի քննության սահմաններից։ Մասնավորապես՝ եթե առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության սահմանները որոշվում են անձին առաջադրված մեղադրանքի հիմանվրա (ՀՀ ՔԴՕ 309-րդ հոդվածի 1-ին մաս), ապա վերաքննության կարգով գործը վերանայելիս գործիքննության սահմանները կանխորոշում է վերաքննիչ բողոքը (ՀՀ ՔԴՕ 385-րդ հոդվածի 1-ին մաս) (այսդիրքորոշումն ամրագրված է Վճռաբեկ դատարանի` Արթուր Խուրշուդյանի թիվ ԵԱՔԴ/0065/01/11գործում)։ Եթե ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը չի նախատեսում բողոքի սահմաններիցդուրս գալու հնարավորություն, ապա ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի (այսուհետ՝ Նախագիծ) 372-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշվում է, որ վերաքննիչ դատարանն իրավասու է ի շահմեղադրյալի դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, եթե - հայտնաբերվում է քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանք.Նախագծի 12-րդ հոդվածը լիարժեքորեն թվարկում է այդ հանգամանքները, օրինակ` ապացուցվել է մեղադրյալի կողմից իրեն մեղսագրվող արարքը չկատարելը, մեղադրյալի կատարված արարքըքրեական օրենքով համարվում է իրավաչափ։ Այսինքն՝ սրանք այն հիմքերն են, որոնց առկայությանդեպքում բացառվում է քրեական պատասխանատվությունը, և հենց սա էլ հաշվի առնելով՝ կարծումենք՝ այս հիմքը նախատեսելը արդարացված ու հիմնավոր է և նպատակաուղղված է պաշտպանել դատական սխալներից տուժած անձանց։ - հայտնաբերվում է, որ մեղադրյալի արարքին տրվել է սխալ իրավական գնահատական,- հայտնաբերվում են սույն օրենսգրքի 381-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված հանգամանքները,Նախագծի 381-րդ հոդվածով սահմանված հանգամանքների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս,որ դրանք գործող օրենսգրքի իմաստով գրեթե նույնական են դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմքերին։ Ա. Խուրշուդյանի գործով Վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է արտահայտել, որ վերաքննիչ դատարանը իրավասու է դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններից միայն այն դեպքում, երբ առկա է դատավարական իրավունքի այնպիսի խախտում,որն անվերապահորեն պետք է հանգեցնի դատական ակտի բեկանման (ՀՀ ՔԴՕ 398-րդ հոդվածի 3-րդմաս) կամ առկա է քրեական գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելուհիմք ( ՀՀ ՔԴՕ 35-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասեր)։ - հայտնաբերվում է, որ մեղադրյալի նկատմամբ նշանակվել է նրան վերագրվող հանցագործության համար օրենքով չնախատեսված պատժատեսակ, պատժաչափ կամ նրա նկատմամբ նշանակվածպատիժը սխալ է հաշվարկվել,- բողոքարկված դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքն ակնհայտորեն վերաբերումէ նաև դատական ակտն չբողոքարկած մեղադրյալին։ Ուկրանիայի քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում /2012 թ./ նախատեսված կարգավորման համաձայն՝ «եթե վերաքննիչ բողոքի քննումը հիմք է տալիս կայացնել որոշում հօգուտ անձի, որիշահերի վերաբերյալ բողոք չի ներկայացվել, վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է կայացնել նմանորոշում»։ ՌԴ ՔԴՕ 389.19 հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «եթե քրեական գործով մեղադրվում են միքանի անձինք, իսկ վերաքննիչ բողոք բերվել է նրանցից մեկի կամ մի քանիսի կողմից, վերաքննիչդատարանն իրավասու է ստուգել քրեական գործը բոլոր մեղադրյալների մասով»։ Ամփոփելով վերոգրյալը` եզրահանգում ենք, որ.1) վերաքննիչ դատարանը գործը պետք է քննի վերաքննիչ դատարան ներկայացված հիմքերի ևայն հիմնավորող փաստերի շրջանակում,2) վերաքննիչ դատարանն իրավասու է հօգուտ (որը նաև ենթադրում է դեպի վատթարացումկտրուկ շրջադարձի անթույլատրելիություն) մեղադրյալի և այն անձի, որի վիճակը կարող է բարելավվել, բայց բողոք չի ներկայացվել, դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից` հանունօրինականության, մարդասիրության և գործի արդար քննության։ Լիաննա ՍահակյանՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԲՈՂՈՔԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ վերաքննիչ բողոք, վերաքննիչ բողոքի քննության սահմաններ, արդարադատություն։

Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների հարցը միշտ էլ եղել է արդիական. դրա հիմնական պատճառն այն է, որ նպատակաուղղված է պաշտպանել նյութական և դատավարական իրավունքի սխալներից տուժած անձանց։ Սույն աշխատանքում մեր նպատակն է եղել պարզել, թե որքանով է արդարացված գործող վերաքննության մոդելի կիրառությունը և արդյոք պետք է դատարանին տալ հնարավորություն դուրս գալու վերաքննիչ բողոքի սահմաններից։ Հիմնվելով գործող օրենսգրքի, Նախագծի, Վճռաբեկ դատարանի որոշումների վրա` կարծում ենք, որ Վերաքննիչ դատարանը գործը պետք է քննի վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և այն հիմնավորող փաստի շրջանակում, իսկ մեր կողմից առաջադրված երկրորդ խնդրի կապակցությամբ կատարել ենք հետևյալ եզրակացությունը՝ վերաքննիչ դատարանն իրավասու է հօգուտ մեղադրյալի և այն անձի, որի վիճակը կարող է բարելավվել, բայց բողոք չի ներկայացվել, դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից` հանուն օրինականության, մարդասիրության և գործի արդար քննության։

1. Ֆիզիկայի տարբեր բնագավառների միջև փոխառնչություններ հաստատելու նպատակով կատարվող դիտարկումներում և մեթոդական վերլուծություններում հատկապես կարևորվում են ֆիզիկական տարաբնույթ պարամետրերի չափային գնահատումներն ու համադրումները։ Ինչպես գիտենք, կարելի է սահմանափակ թվով ֆիզիկական հաստատունների միջոցով ձևավորելայդ հաստատունների այնպիսի զուգակցություններ, որոնք ունենան, օրինակ,երկարության, ժամանակի, էներգիայի, զանգվածի և ֆիզիկական այլ պարամետրերի չափայնություն։ Նման ձևով կարելի է տեսականորեն ընկալելի դարձնել մեծ թվով ֆիզիկական պարամետրեր՝ վերջիններս արտահայտելով հիմնարար համարվող հաստատուններով։ Եվ հիմնարար հաստատունների առանձին խմբերն էլ նախանշում են ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիությանոլորտները։ Այնպես որ ֆիզիկական տեսությունների խորհրդանշական «քարտեզը», որը ուղենիշային դեր ունի ֆիզիկական իրականության ամբողջականընկալման համար և սույն դիտարկման թեման է, ձևավորվում է տարբերհիմնարար հաստատունների դերերի ընդգծման համեմատական գնահատումներով։ Որպես այդպիսի գնահատում՝ ընդունված է կիրառել նույն չափայնությունն ունեցող ֆիզիկական մեծությունների չափազուրկ հարաբերությունը(օրինակ` ), որը արտահայտում է որոշակի ֆիզիկական փոխկապակցություն։ Եվ խորհրդանշական քարտեզի ուրվագծումը հանդիսանում է տարբեր չափազուրկ հարաբերությունների արժեքներով թվագրված, առանցքներ ունեցողկոորդինատային համակարգում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիությանոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի զուգակցում, որը պետք է ունենաակնառու դիտողական բնույթ և արտացոլի առանձին տեսությունների միջևսահմանային անցումների ֆիզիկական հիմնավորվածությունը։ 2. Ինչպես գիտենք, արիստոտելյան ֆիզիկան (նաև նրա միջնադարյանզարգացումները) ըստ էության զուտ հետազոտվող օբյեկտին վերագրվող բազմազան հատկությունների հետազոտման ուսմունք էր։ Իսկ ատոմականությանգաղափարը, արդեն հին հույների պատկերացումներով, ֆիզիկական հատկությունների այդ բազմազանությունը փորձեց հանգեցնել միայն ատոմներին բնորոշ սահմանափակ թվով հիմնարար հատկանիշների։ Սակայն շուտով ատոմականության սկզբունքի հետևորդներն սկսեցին տարանջատել դիտվող հատկությունների երկու կատեգորիաներ. հատկություններ, որոնք կախված չեն դիտորդից և պատկանում են միմիայն դիտվող օբյեկտին (երկրաչափական ուդինամիկական հատկություններ), և հատկություններ, որոնք պայմանավորվածեն դիտող սուբյեկտի ընկալումներով։ Ֆիզիկական օբյեկտների նման «առաջնային» և «երկրորդային» հատկությունների տարբերակումը իրականացրեց արդեն Գալիլեյը՝ իրական համարելով լոկ առաջնայինները, նման կերպ առաջադրելով դասական ֆիզիկայի հետազոտական ծրագիրը[1]։ Այսպիսով՝ դասական ֆիզիկայում առաջնային հատկանիշները` ձևը, դիրքը, շարժումը, զանգվածը, լիցքը, համարվում են ֆիզիկական իրականության օբյեկտիվ բնութագրերը,մատերիայի անբաժանելի ատրիբուտները, որոնք առնչություն չունեն դիտումների հետ։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ դասական ֆիզիկայում քանակականառնչություններ հաստատելու նպատակով ներմուծվել են չափման տարբերմակրոսկոպական համակարգեր, որոնք նախատեսված են սովորական ֆիզիcVկական երևույթների համար և հիմնված են դյուրին կերպով հասանելի, պայմանականորեն ընտրված, որոշակի համաձայնությամբ հաստատված մակրոսկոպական չափանմուշների վրա։ Ընտրության նման պայմանականությունը անհրաժեշտորեն հետևում է հետազոտվող օբյեկտի առաջնային հատկություններիանհատական բնույթից։ Այնպես որ ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ուրվագծային «քարտեզում» դասական ֆիզիկային հատկացվող տիրույթըչունի ուղենիշային որոշակի սահմանափակում։ 3. Հատկանիշների դասակարգման վերը նշված մտահայեցողական կոնցեպցիան առաջին անգամ կասկածի տեղիք տվեց Հերբարթի և Ստելլոյի զուտտրամաբանական վերլուծությունների արդյունքում, ըստ որոնց՝ օբյեկտի, իրիհատկանիշները (այդ թվում՝ առաջնային) հանգում են այլ իրերի հետ հարաբերակցությունների հետևանքների։ Հետագայում այդ գաղափարը, որ օբյեկտներիհատկությունները մեր զգայնությունների կամ բնության այլ օբյեկտների վրա լոկնրանց գործադրած ներգործություններն են, ընդգծել է նաև Հելմհոլցը [1]։ Նմանպնդումները լիովին հաստատեց նոր ժամանակների ֆիզիկան։ Իրոք, ֆիզիկական գիտության հետագա զարգացումը ցույց տվեց, որ առաջնային համարվող վերը նշված բոլոր հատկանիշները կախված են նաև դիտման միջոցներից ևվերջիններիս հետ դիտվող օբյեկտի ունեցած փոխհարաբերություններից։ Այսպիսով, ի տարբերություն հատկանիշների արիստոտելյան ֆիզիկայի և առաջնային հատկությունների նյուտոնյան ֆիզիկայի, նոր ժամանակների ֆիզիկայինհատկանշական է այլ արտահայտչալեզու։ Դա փոխազդեցությունների, փոխներգործությունների, այլ ոչ թե ատրիբուտների լեզուն է։ Նման լեզվամտածողության տարրերն են պրոցեսները, այլոչ թե հատկություններն ու առաջնային որակները։ Պատմականորեն տևական ժամանակահատվածում տարատեսակ փոխազդեցությունները (էլեկտրական, մագնիսական, գրավիտացիոն) դիտարկվումէին որպես ֆիզիկական մարմինների (նյութի)` հեռավորության վրա փոխազդելու որոշակի առանձնահատկություններ։ Ի տարբերություն այդ տեսանկյան՝Ֆարադեյը առաջին անգամ ներմուծեց դաշտի՝ որպես ֆիզիկական իրականության (մատերիայի տեսակի) գաղափարը, որը նյութական մարմինների միջևհաղորդակցող մեխանիզմի դեր է կատարում և ենթարկվում է շարժման յուրահատուկ օրենքների։ Նման տեսանկյունը, ըստ էության, Դեկարտի մերձազդեցության տեսության հետագա զարգացումն էր։ Էլեկտրամագնիսական դաշտիշարժման օրենքների հետագա ձևակերպումը դաշտի հավասարումների տեսքով պատկանում է, ինչպես գիտենք, Մաքսվելին։ 4. Իր ժամանակին հատկապես կարևորվեց Մաքսվելի հավասարումներիինվարիանտությունը կոորդինատների ու ժամանակի Լորենցի ձևափոխությունների նկատմամբ՝ ի տարբերություն Նյուտոնի հավասարումների, որոնքինվարիանտ են Գալիլեյի ձևափոխությունների նկատմամբ։ Այսինքն՝ դաշտիդասական տեսությունը պետք է իր տեղը զիջեր հարաբերականության հատուկտեսությանը։ Եվ հարաբերականության տեսությունը բացահայտեց, որ դիրքի,ժամանակի և արագության (հավասարապես նաև երկարության, տևողության)երկրաչափական-կինեմատիկական հատկությունները, որոնք անցյալում համարվում էին օբյեկտիվ բնութագրեր, իրականում կախված են հաշվարկման համակարգի ընտրությունից, այսինքն՝ ֆիզիկական իրականության տարածաժամանակային առանձնահատկությունից։ Վերջինս արտահայտվում է մակրոռելյատիվիստական մեխանիկայում բնության հիմնարար հաստատուններից մեկի` լույսի c արագության դերի ընդգծմամբ, որն իր հերթին հանգեցնում է ֆիզիկական մեծությունների չափման «բնական», այլ ոչ պայմանական միավորներիձևավորմանը[2]։ Այսպիսով, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծայինքարտեզում կարելի է որոշակիացնել մակրոռելյատիվիստական էլեկտրադինամիկային հատկացվող տիրույթիսահմանազատումը։ 5. Շուտով ցույց տրվեց, որ միկրոմասնիկների շարժման օրենքները որակապես տարբերվում են մակրոսկոպական մարմինների շարժման օրենքներից։ Եվ միկրոմասնիկների համար առաջին ավարտուն տեսություն հանդիսացավքվանտային մեխանիկան։ Բորնի-Բորի-Հեյզենբերգի մեկնաբանման կոնցեպտուալ շրջանակներում քվանտային մեխանիկան նորից պրոցեսների, այլ ոչ թեմատերիայի առաջնային հատկությունների, փոխազդեցությունների, այլ ոչ թեատրիբուտների ֆիզիկա է։ Իրոք,19-րդ և 20-րդ դարերի սահմանագծին մատերիայի կառուցվածքային ուսումնասիրություններում հանգուցային նշանակություն և առաջնահերթություն ստացավ ատոմականության սկզբունքը, կամ որ նույն է, մատերիայիբոլոր ձևերի ու ֆիզիկական բնութագրերի ընդհատության սկզբունքը, որըբացարձակապես խորթ է դասական ֆիզիկային։ Նոր բացահայտված իրողության տրամաբանական վերլուծությունը ցույց տվեց, որ միկրո-և մակրոօբյեկտները սկզբունքորեն տարբերակող հայտանիշ կարող է ծառայել նյութականօբյեկտի ռեակցիան արտաքին ներգործությանը՝ ներառելով դիտման ժամանակօբյեկտի կրած ներգործությունը։ 1,cVcVՆյութական օբյեկտների փոխներգործությունների, այսինքն՝ նաև վերջիններիս ֆիզիկական բնութագրերի վրա ատոմականության սկզբունքի տարածման պատիվը պատկանում է Պլանկին։ Համաձայն Պլանկի նվազագույններգործության՝ քանակական չափ է հանդիսանումՋ.վհաստատունը, որը ներգործության այլևս անբաժանելի «ատոմի» դեր է խաղում։ Այսպիսով, միկրոաշխարհի ֆիզիկայում հանգուցային նշանակություն ունեն հիմնարար հաստատունները, որոնք համապատասխանաբարփաստում են լիցքի, զանգվածի, ներգործության ատոմականության սկզբունքիֆիզիկական իրողությունը՝ միաժամանակ ընդգծելով ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում ոչ ռելյատիվիստական քվանտային մեխանիկայի կիրառելիության ոլորտի սահմանազատումը ( -ֆիզիկականհամակարգի գործողությունն է)։ 6. Քվանտային մեխանիկայի հետագա զարգացումը բերեց քվանտայինէլեկտրադինամիկայի ստեղծմանը, որտեղ մասնիկի և դաշտի գաղափարներըմիաձուլվում են քվանտային դաշտի մեկ համընդհանուր գաղափարի մեջ, փաստելով մասնիկների ստեղծման ու վերացման ֆիզիկական իրողությունը։ Էլեկտրամագնիսական դաշտի համար Մաքսվելի հավասարումների, էլեկտրոն-պոզիտրոնային դաշտի համար Դիրակի հավասարումների և վերանորմավորմանգաղափարի նախահիմքի վրա ստեղծված քվանտային էլեկտրադինամիկան,որը նկարագրում է միայն ֆոտոնների և լեպտոնների փոխազդեցությունները,չափազանց ճշգրիտ տեսություն է։ Քվանտային էլեկտրադինամիկայում միատեղվել են ողջ ֆիզիկական գիտության զարգացման նախորդ փուլի ձեռքբերումները, այն է` Մաքսվելի դասական էլեկտրադինամիկան և քվանտային մեխանիկան։ Այլ կերպ ասած, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում քվանտային էլեկտրադինամիկայի ոլորտը պետք է տոպոլոգիապես ներառի նախորդ զարգացումների զբաղեցրած տիրույթները՝ միավորելով նաև վերջիններիս մեջ կիրառվող հիմնարար հաստատունները՝ որպես չափման «բնական» միավորների ձևավորման անհրաժեշտ և բավարար նախահիմք։ 7. Տարածաժամանակային իրականության մեջ ընթացող ֆիզիկականերևույթները և համապատասխան ֆիզիկական տեսությունները տոպոլոգիական համադրման ենթարկելու նպատակով պետք է առկա հիմնարար հաստատունների ներգրավմամբ ձևավորել համեմատական գնահատումների3410054,1,,eme1,SSScmee,,,cmee,,,չափազուրկ հարաբերություններ և վերջիններիս արժեքներով թվագրել ուրվագծային քարտեզի կոորդինատային առանցքները։ Սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ այնպիսի հիմնարար հաստատուններ, ինչպիսիք են էլեկտրոնիև լիցքըզանգվածը, ժամանակակից ֆիզիկական տեսություններում ներմուծվումեն զուտ ֆենոմենոլոգիապես, վերանորմավորման գործընթացի արդյունքում,որի գաղափարը, իհարկե, չի բխում քվանտային էլեկտրոդինամիկայի ելակետային հավասարումներից։ Ելնելով նման իրավիճակից՝ կարելի է ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տեղորոշման հարցում ձերբազատվել և չափազուրկ գնահատումների օգտագործումից՝ սահմանափակվելով լոկ ևհարաբերությունների արժեքներով։ Եվ հաշվի առնելով ֆիզիկական երևույթների ընթացքի իրողությունը տարածության մեջ, ժամանակի ընթացքում, չափազուրկ գնահատումները հարկ է լրացնել տարածական-մասշտաբային ևսմեկ գնահատումով։ Առավել ևս, որ քվանտային էլեկտրադինամիկայում տեսական եզրահանգումները փորձնական արդյունքներին համաձայնեցնելու նպատակով վերանորմավորման գաղափարը կիրառելիս հարկ է լինում փաստելորոշակի, շատ մեծ, վերջավոր սահմանային իմպուլսի գոյության վարկածը՝համարելով, որ փոխազդող մասնիկների (էլեկտրոնների և ֆոտոնների) իմպուլսների փոփոխությունները փոքր են այդ սահմանային արժեքից։ Այնպես որեթե սահմանային իմպուլսը համարվի անվերջ մեծ, ապա էլեկտրոնի լիցքըկձգտի զրոյի։ Լանդաուի և Պոմերանչուկի ստացած այս արդյունքը վկայում է, որքվանտային էլեկտրադինամիկան փակ, ավարտուն տեսություն չէ։ Այլ կերպասած, քվանտային էլեկտրադինամիկան կիրառելի չէ շատ մեծ իմպուլսներիտիրույթում։ Իսկ մյուս կողմից՝ մեծ իմպուլսներին համապատասխանում ենփոքր հեռավորություններ։ Եվ ըստ երևույթին քվանտային էլեկտրադինամիկանտեղի չունի փոքր հեռավորությունների տիրույթում[5]։ Այսինքն՝ ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում անհրաժեշտ է ներմուծել չափազուրկ գնահատումների երրորդ թվային առանցքը առանցքներից բացի), որը պետք է թվագրել հարաբերության արժեքներով։ գնահատումները համապատասխանաբար արտացոլումեն տարածա-ժամանակային ` իրականության մեջ շարժվող` և փոխազդող` մատերիայի վարքը։ 8. Հիմնարար երկարության գոյությունը սերտորեն առնչվում է ուլտրափոքր մասշտաբներում ավանդական տարածա-ժամանակային պատկերացումների վերանայման անհրաժեշտության հետ։ Ըստ Սնայդերի, նման մասշտաբներում միմյանց հետ չկոմուտացվող կոորդինատներով բնորոշվող տարածությունը դիսկրետ է և միևնույն ժամանակ իզոտրոպ։ Ընդ որում էական են դառնում գրավիտացիոն դաշտի հնարավոր քվանտացման հետ կապված երևույթները։ Ընդհանրապես քվանտային ֆիզիկան առաջադրել է միկրոաշխարհումընդհատության և անընդհատության փիլիսոփայական վերլուծության իր հարցադրումը։ Ինչպես գիտենք Պլանկի հաստատունի հիմնարար, համապիտանիբնույթը ի հայտ է գալիս այն առումով, որ նրա միջոցով կարող են արտահայտվելբոլոր այն ֆիզիկական բնութագրերը, որոնցով փոխանակվում են փոխազդողօբյեկտները։ Իրոք, չափայնությունների պարզ վերլուծությունը հաստատում էհետևյալ կապը.[ ]=[էներգիա x ժամանակ]=[իմպուլս x երկարություն]=[մոմենտ], (*) որըթույլ է տալիս մեկնաբանությունների երկակի հնարավորություն։ Ըստ (*), համակարգի դինամիկական վիճակը բնութագրող [ ] չափայնությամբ S գործողության քվանտացման փաստից հետևում է, որ եթե]=[էներգիա x ժամանակ],ապա ընդհատ, քվանտացվող կարող է լինելա) կա՛մ ֆիզիկական օբյեկտների փոխազդեցության արդյունքում փոխանակվող էներգիան, կա՛մ ժամանակը,բ) և՛ էներգիան, և՛ ժամանակը։ Նույն տրամաբանությամբ, եթեապա ընդհատ, քվանտացվող կարող է լինել]=[իմպուլս x երկարություն],գ) կա՛մ փոխանակվող իմպուլսը, կա՛մ երկարությունը,դ) և՛ իմպուլսը, և՛ երկարությունը։ ScVrr0rr0cVSrr0cVSՔանի որ, ըստ ժամանակակից ֆիզիկական պատկերացումների, տարածությունը և ժամանակը միկրոաշխարհում մնում են անընդհատ, անսահմանելիորեն բաժանելի, ապա անհրաժեշտաբար ենթադրվում են էներգիայի, իմպուլսի և մոմենտի քվանտայնությունը, ընդհատությունը։ Իսկ եթե որպես ելակետընդունենք էներգիայի, իմպուլսի ու մոմենտի ընդհատության փորձնականորենհաստատագրված այդ փաստը, ապա արդեն ֆիզիկորեն հիմնավորված և թույլատրելի կարելի է համարել տարածության ու ժամանակի հնարավոր քվանտացման պատկերացումները։ Իսկ դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մատերիայի և նրաֆիզիկական բնութագրերի ընդհատության գաղափարի տարածում նաև նրաատրիբուտների`տարածության ու ժամանակի վրա, քանի որ մենք լոկ մտովիկարող ենք տարանջատել մատերիայի, շարժման, տարածության ու ժամանակիանքակտելիորեն շաղկապված ֆիզիկական իրողությունները միմյանցից և այնէլ լոկ սահմանային դեպքում, մակրոսկոպական մակարդակով։ 9. Այժմ ձևավորենք ֆիզիկական տեսությունների փոխդասավորվածության ուրվագծային քարտեզը, ավելի ճիշտ եռաչափ մոդելը, ըստ կոորդինատային ( ) եռաչափ բազիսի։ 1) Ակնհայտ է, որ տրված կոորդինատայինհամակարգում դասական ֆիզիկան զբաղեցնում է առանցքի երկայնքովձգվող միաչափ տիրույթը, որն սկզբունքորեն զուրկ է որոշակի սահմանազատումից։ 2) Առավել ընդհանուր բնույթ ունեցող ռելյատիվիստական մեխանիկանբնորոշվում է ( ) հարթության վրա տեղաբաշխված կիրառելիության երկչափ (1x1) տիրույթով։ Վերջինիս պրոյեկցիան առանցքի վրա համընկնում էդասական ֆիզիկայի միաչափ տիրույթին։ Խորհրդանշական այս գործողությունը համարժեք էարտածվում են ռելյատիվիստական մեխանիկայի հավասարումներից։ սահմանային անցմանը, երբ դասական առնչությունները3) Համանման ձևով ոչ ռելյատիվիստական քվանտային մեխանիկանզբաղեցնում է ( ) հարթության (1x1) երկչափ տիրույթը, և վերջինիս պրոյեկցիան առանցքի վրա նորից հանգում է դասական ֆիզիկայի միաչափտիրույթին, լիովին համահունչ սահմանային անցմանը։ rrcVS0,,rr0rrcV0,rr0crrS0,rr004) Եվ վերջապես քվանտային էլեկտրադինամիկան, այսինքն՝ դաշտիքվանտային տեսությունը, որը ժամանակակից հիմնարար ֆիզիկական տեսությունների` քվանտային մեխանիկայի և հարաբերականության տեսության միաձուլումն է, հանդիսանում է բազմաթիվ մասնիկների ռելյատիվիստական քվանտային տեսություն, զբաղեցնում է 1x1x1 եռաչափ ծավալը տարածությունում։ 10. Քվանտային էլեկտրադինամիկայի մասին ձևավորվել է շատ առումներով ընդօրինակելի տեսության պատկերացումը։ Ըստ նրա օրինակի՝ կառուցվել և կառուցվում են տարրական մասնիկների և հիմնարար փոխազդեցությունների այլ տեսություններ ևս։ Ստեղծվել և հաստատվել են տարատեսակ մասնիկների դաշտերի և այդդաշտերից յուրաքանչյուրին համապատասխանող վակուումի` որպես քվանտացվող դաշտի ստորին էներգետիկ վիճակ հանդիսացող մատերիայի հատուկձևի, գաղափարը։ Տարրական մասնիկների ֆիզիկայի ժամանակակից զարգացումները ցույց են տվել, որ ներկայումս հայտնի մասնիկները (լեպտոնները,հադրոնները, քվարկները, գլյուոնները, ֆոտոնները) պայմանավորում են միկրոաշխարհի պրոցեսների առանձնահատկությունները։ Քվանտային էլեկտրադինամիկայի նմանությամբ ստեղծվել է քվարկների գունային վիճակները փոփոխության ենթարկող և միջուկում ուժեղ փոխազդեցությունը պայմանավորողգլյուոնային դաշտի տեսությունը` քվանտային քրոմոդինամիկան։ Արդեն հաջողվել է ստեղծել էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տեսությունը, որտեղ էլեկտrrcVS0,,րամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունները համարվում են առավել հիմնարար` էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տարբեր դրսևորումները։ Քվարկայինմոդելի, էլեկտրաթույլ փոխազդեցության և քվանտային քրոմոդինամիկայի զուգակցությանը անվանում են ստանդարտ տեսություն, որի հիմնարար մասնիկների դերում հանդես են գալիս լեպտոններն ու քվարկները։ Ստանդարտ մոդելիշրջանակներում հաջողվել է բացատրել երևույթների բավական ընդգրկուն բնագավառ, չնայած անպատասխան են մնում բնության մեջ հիմնարար փոխազդեցությունների գոյությանն առնչվող մի շարք վճռորոշ հարցեր։ Էլեկտրաթույլտեսության մեջ էլեկտրամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունների հաջողմիաձուլումը խթան հանդիսացավ միավորելու նաև ուժեղ ու գրավիտացիոնփոխազդեցությունները, այս անգամ մեկ, եզակի` մեծ միավորման տեսությանմեջ։ Այս առումով չափազանց կարևորվում է փորձարարական այն բացահայտումը, որի համաձայն հիմնարար փոխազդեցությունների կապի հաստատունների արժեքները մերձեցման միտում են դրսևորում։ Ընդ որում այդ հաստատունների էքստրապոլյացիան հանգեցնում է էներգիայի ԳէՎ արժեքին։ Բայց քանի որ գոյություն ունեցող արագացուցիչներում հաջողվում է գրանցել առավելագույնը ԳէՎ էներգիա, ապա նման էքստրապոլյացիայի իրականացումը չափազանց անորոշ է թվում։ Բացի այդ, քանի որ դեռևս գոյությունչունի գրավիտացիայի քվանտային տեսություն,որը կլրացներ քվանտայինէլեկտրադինամիկային և քվանտային քրոմոդինամիկային, մեծ միավորմանտեսության ժամանակակից տարբերակները ներառում են դեռևս միայն ուժեղ ևէլեկտրաթույլ փոխազդեցությունները[6]։ Այսպիսով, համընդհանուր միավորումը տեղի կունենա բարձր էներգիաների տիրույթում, որտեղ կարևորվում ենքվանտային գրավիտացիայի երևույթները։ Ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային մոդելում նման զարգացումներին համապատասխանում է վերը առաջադրված խորհրդանշական «խորանարդի»` ֆիզիկական իմացության սաղմնավորման O սկզբնակետին տրամագծորեն հակադիր A գագաթին հարող փոքրհեռավորությունների և մեծ արագությունների տիրույթը։ 11. Խորանարդային մոդելը մտահայեցողական դատողությունների տեղիք է տալիս։ Մասնավորապես ուրվագծային խորանարդի ցանկացած հատույթպետք է համապատասխանի որոշակի ֆիզիկական տեսության, չափային գնահատումների իր համակարգով, որը կարելի է որոշել հատույթի պարամետրերով։ Իսկ դա մատնանշում է ֆիզիկական իրականության մեկնաբանման նորուղիների և հնարավորությունների մասին։ Բացի այդ, որոշակի եզրակացու1510~3103cVSrr,,0թյունների կարող է հանգեցնել նաև խորանարդի համաչափության ձևափոխությունների գոյության փաստը։ Իրոք, մասնավորապես, խորանարդային մոդելի` կոորդինատների սկզբնակետի նկատմամբ ինվերսիայի դեպքում այն( կոորդինատային օկտանտից անցում է կատարում ( ) կոորդինատային օկտանտ։ Նման գործողությունը չի խախտում ուրվագծային մոդելի չափային գնահատումների համամասնությունը և միաժամանակ իրականացնումձևափոխություններ, որոնք հիշեցնում են, համաէպատասխանաբար, լիցքային համալուծության C, հայելային անդրադարձման P, և ժամանակի շրջման T գործողությունները (եթե հաշվի առնենք, որէլեկտրական լիցքի փոխազդեցությունը էլեկտրամագնիսական դաշտի հետնկարագրվում էգործողությամբ, որտեղ-դաշտի 4-պոտենցիալնէ)։ Այնպես որ խորանարդային մոդելի համաչափությունը կարծես թե աղերսներունի հայտնի -թեորեմի հետ։ Ֆիզիկական տեսությունների փոխկապվածությունների տոպոլոգիայի ներկայացվող տարբերակը ինքնին բնության հիմնարար համաչափության սկզբունքի արտացոլումն է։ Համաձայն այդ սկզբունքի՝հիմնարար երկարությունը որոշում է ժամանակակից ֆիզիկական պատկերացումների, այսինքն՝քվանտային մեխանիկայի , հարաբերականության տեսության և պատճառականության սկզբունքիկիրառելիության սահմանները[7]։ Այսինքն՝ պետք է սպասել, որ տարածական տիրույթներում հնարավոր ենժամանակակից պատկերացումներին չհամապատասխանող նոր ֆիզիկականերևույթներ, այն է՝ ֆիզիկական գիտության ևս մեկ «հեղափոխական» զարգացում, ինչպիսին տեղի ունեցավ 20-րդ դարասկզբին։ Այնպես որ, ամենայն հավանականությամբ, չափային գնահատումներիցանկացած մոդելային կառուցվածք անխուսափելիորեն կրում է ժամանակավորբնույթ։ Միկրոաշխարհում տեսական ու փորձնական հետագա բացահայտումները, տիեզերքի ընդլայնվող հետազոտությունները, անպայմանորեն խախտելով ցանկացած ավարտուն մոդել, կտրոհեն վերջինս նոր բաղադրամասերի,rrcVS0,,rrcVS0,,VVrrSS,,baiidxAceiACPT1~,~00rrrr1~S1~cV0rrքանի դեռ չի ծագի առավել բարձր մակարդակով միավորման մի նոր տենդենց։ Եվ բացառված չեն ապագայում գիտական մտքի այնպիսի զարգացումներ, երբուրվագծային եռաչափ մոդելի փոխարեն անհրաժեշտ կլինի բավարարվելքառաչափ և նույնիսկ բազմաչափ մոդելային կառուցվածքներով։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Джеммер М. Эволюция понятий квантовой механики. М.։ “Наука”. 1985. 379с.2. Вихман Э. Квантовая физика. БКФ т.4. М.։ “Наука”. 1986. 391с.3. Суханов А. Д. Лекции по квантовой физике. М.։ “Высшая школа”. 1991. 383с.4. Фрауэнфельдер Г., Хенли Э. Субатомная физика. М.։ “Мир”. 1979. 736с.5. Готт В. С. Философские вопросы современной физики. М.։ “Высшая школа”.6. Типлер П. А., Ллуэллин Р. А. Современная физика. М.։ “Мир”. 2007. 412с.7. Ղազարյան Է.Պարզ ֆիզիկան բարդ երևույթներում, Երևան, «Էդիթ պրինթ»,2009, 270 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Նիկողոսյան Հրաչիկ Սուրենի - ֆիզ. մաթ. գիտ. թեկնածու, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանպետական մանկավարժական ինստիտուտի ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և նրանց դասավանդմանմեթոդիկաների ամբիոնի դոցենտ, E-mail։

Աշխատանքում դատողություններ են արվում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի զուգակցման մասին, որը պետք է ունենա ակնառու դիտողական բնույթ և արտացոլի առանձին տեսությունների միջև սահմանային անցումների ֆիզիկական հիմնավորվածությունը։

Նախաբան Հողի դեգրադացիան բազմաֆունկցիոնալ գործընթաց է, որը հանգեցնում է գյուղատնտեսական արտադրանքի անկմանը `նվազեցնելով առաջին անհրաժեշտության ապրանքների արտադրությունը: Սննդամթերքի կարիքները բավարարված չեն կայուն Մարդկային հասարակության կայուն զարգացումը խաթարված է: Սա խնդիր է համարվում ամբողջ աշխարհի բնակչության համար: Խնդիրը սուր է հատկապես փոքր հողային ռեսուրսներ ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանը: Հողային ֆոնդը այստեղ կազմում է 2,974 հազ. Այո, որի միայն 48% -ն է համարվում գյուղատնտեսական նշանակության հողեր: Եթե ​​հաշվի առնենք այն փաստը, որ 48% -ի մեծ մասը ՝ 59% -ը, ընկնում է արոտավայրերի և խոտհարքների վրա, հեշտ է նկատել, թե որքան կարևոր է պայքարել յուրաքանչյուր թիզ հող չկորցնելու համար: Հայաստանի Հանրապետությունն այս առումով անմխիթար վիճակում է, երբ երկրորդային աղակալման, ճահճացման, ոչ պատշաճ մշակման և այլ ազդակների արդյունքում գյուղատնտեսության հսկայական ոլորտներ ամեն տարի դուրս են գալիս գյուղատնտեսական օգտագործման ոլորտից: Վերոնշյալը ցույց է տալիս, թե որքանով է հրատապ խնդրի լուծումը: Գործոններ Հողի դեգրադացիայի վրա ազդող գործոնները դասակարգվում են երկու խմբի `մարդածին և բնական: Եվ եթե մարդածին գործոնները վերահսկելի են, ապա նույնը չի կարելի ասել բնական գործոնների մասին: Հետեւաբար, բնական գործոնների ուսումնասիրությունը նույնիսկ ավելի կարևոր է: Ուսումնասիրվող տարածքի համար մենք ընտրել ենք հիդրոպոնիկա հողի դեգրադացիայի մեջ, ինչը աշխատանքի հիմնական նպատակն է: Հիմնվելով բազմաթիվ հետազոտողների տեսական դրույթների վրա В. О. 2002, Русанов В. Н. 2004) մոդել: Մեր կողմից մշակված գործոնների մոդելը այլ աշխատություններում (Պ.Գ. Դավթյան, Թ.Պ. Դավթյան 2019). Լորումարի օրինակով մենք գնահատեցինք երաշտների, ցածր տեղումների, լանջերի ազդեցությունը հողերի դեգրադացիայի վրա, որը, այլոց գնահատման հետ միասին, գործոնները հնարավորություն կտան հակադեգրադացիոն միջոցառումներ իրականացնել: Գնահատում Երաշտները և անձրևազերծ ժամանակահատվածները տարածքում ամենատարածված, հաճախ կրկնվող, վտանգավոր երևույթներից մեկն են, որոնք զգալի վնաս են հասցնում տնտեսությանը `դրանց ինտենսիվության, գտնվելու վայրի և առաջացման ժամանակի տեսանկյունից: Նրանք ակտիվորեն ներգրավված են հողերի դեգրադացման մեջ: Բարձր ջերմաստիճանի (> 25-300), ցածր հարաբերական խոնավության (≤30%), երկարատև տեղումների և ցածր ջերմաստիճանների համեմատաբար ցածր են: Օդի բարձր հարաբերական խոնավությունն առաջացնում է հողի մակերևույթից ինտենսիվ գոլորշիացում և բույսերի ուժեղ թափանցում: Եթե ​​դրանց չափը գերազանցում է մթնոլորտային տեղումների քանակը, բույսերը չեն վերականգնում նորմալ կենսունակությունը: Երաշտի ժամանակ բույսերը տառապում են տրանսֆիզիոլոգիական փոփոխություններից `շնչառության պատճառով, քանի որ վերգետնյա բույսերի օրգանիզմները չեն սնուցվում հոսանքով հոսող ջրով, տուրբորը թուլանում է, տանտերերի ջերմաստիճանը կտրուկ բարձրանում է, և անցումները կորցնում են նեղանալու ունակությունը: Բջիջը ջրազրկված է, կենսաքիմիական և ֆիզիոլոգիական պրոցեսները կտրուկ թուլանում են: Երաշտի ժամանակ բույսերը տառապում են ոչ այնքան թերսնուցումից, որքան վատ ջրամատակարարումից [3, 7]: Մենք տարբերակում ենք մթնոլորտային և հողի երաշտները: Հողի երաշտի դեպքում բույսերը տառապում են անձրևի երկարատև բացակայությունից և հողի արմատային շերտում `օգտակար խոնավության բացակայության պատճառով: Մթնոլորտային երաշտի դեպքում հողի մեջ կարող են լինել խոնավության որոշ պաշարներ, բայց բույսերը տառապում են օդի ջերմաստիճանից `ցածր հարաբերական խոնավությունից: Այս դեպքում բուսական օրգանիզմների ջրի պահանջարկը զգալիորեն գերազանցում է արմատային համակարգից ջրի ներհոսքը: Հողի երաշտին սովորաբար նախորդում է մթնոլորտային երաշտը, որից հետո դրանք աշխատում են միասին և մեծ ազդեցություն ունեն հողի դեգրադացիայի վրա: Էրոզիայի երեւույթները Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կարող են դիտվել տարվա ցանկացած պահի: Աշնանային, ձմեռային և գարնանային երաշտները սովորաբար չեն լինում բարձր ջերմաստիճաններում (20-250), բայց երկարատև անձրևի պայմաններում, ամառային երաշտների ժամանակ, ցերեկային ջերմաստիճանը բարձրանում է մինչև 25-300 [1]: Շատ ուժեղ երաշտներ են նկատվում, երբ բուսականության շրջանում տեղումների քանակը նորմայի 40-50% -ն է, չոր տասնամյակների թիվը հասնում է 4,5-5,5-ի, իսկ միջին ջերմաստիճանը նորմայից բարձր է 2,8-3,80-ից: Ուժեղ երաշտի տեմպը համապատասխանաբար 62-70% է, համապատասխանաբար 2.8-3.2 - քառասուն օր և 1.1-2.20, իսկ միջին երաշտները `70-93%, 2.8-3.2 տասն օր և 1.1-2, 10 [8]: Հարկ է նշել, որ երաշտի տեմպերը տատանվում են մարզերից մարզ: Դա բացատրվում է ինչպես երաշտի բնույթով, այնպես էլ գյուղատնտեսության մակարդակով: Երաշտի մոնիտորինգի հիմնական ցուցանիշները ԱՊՀ երկրներում (Աղյուսակ 1.) [6]: Տարբեր ինտենսիվության աղյուսակների երաշտի պայմանները բնութագրող գործոնների չափանիշներ 1. IndուցանիշներLessMaximumVigor Ընտանիքի ինտենսիվությունը Ամուր միջին քաշը WO-20 (մմ) WO-50 (մմ) Temերմաստիճանը -3 ° C- ից ցածր * Wt-100% խոնավություն Չորության ինտենսիվությունը բնութագրող գործոնների չափանիշներ: 1. Սելյանինովի հիդրոջերմային գործակիցը (HFT), որը բուսականության ընթացքում տեղումների քանակի գումարի տասներորդի և ջերմաստիճանների հանրագումարի հարաբերությունն է: 2. Խոնավության դեֆիցիտի տարեկան մեծության (ՓԲ) տեղումների խոնավության պակասուրդի հարաբերակցությունը: մոդուլ և 3. Բնական խոնավության պարունակություն (V%): 4,30% -ից պակաս հարաբերական խոնավությամբ օրերի քանակը (N0): Օրերի քանակը 5300-ից բարձր օդի միջին ջերմաստիճանով (NT): 6. Հողի տարբեր շերտերի (0-20, 0-50 և 0-100 սմ) խոնավության արդյունավետ պաշարներ (Վտ): Հարկ է նշել, որ վերոնշյալ ցուցանիշները կարող են տարբեր ազդեցություն ունենալ տարածաշրջանի չնկարագրման հարցում `կախված տեղական պայմաններից, հողի տեսակից, բույսերի զարգացման մակարդակից և այլ բնութագրերից [2]: Գնահատված է երաշտների ուժգնությունը ՀՀ տարածքում: և Md ցուցանիշներով: Ըստ այդ ցուցանիշների ՝ բոլոր վերին գոտիներում երաշտներ են նկատվում: Միջին ինտենսիվության երաշտներ նկատվում են գյուղատնտեսական գրեթե բոլոր մարզերում: Ուսումնասիրված ինտենսիվության տևողությունը 70-90 օր է, դիտվում է մինչև 1900 բարձրություն: Մարզի տարածքում միջին հաշվով, որի պատճառը տեղումներն են: Ապացուցված է, որ երկարաժամկետ երաշտների դերն ավելի կարևոր է անապատացման, հետևաբար ՝ հողերի դեգրադացիայի մեջ, հատկապես հաջորդական տարիների արդյունքում [10]: Գարնանային երաշտներին հիմնականում հաջորդում են ձմեռներն ավելի քիչ ձմեռներով, այս դեպքում հողի իներցիոն խոնավությունը նվազում է ՝ նպաստելով երաշտների ինտենսիվությանը (1965-1966, 1970-1971, 1928-1979, 1980-1981, 1988-1989): Դա կարող է լինել նաև այն ժամանակ, երբ առաջանում է թեյի դաշտ: Դա ավելի վտանգավոր է, եթե այն իրեն դրսեւորում է բուսականության շրջանում: Նման տարիներ եղել են Հայաստանի Հանրապետությունում (1932-1933, 1952-1953, 1956-1957, 1961-1962, 1989-1990) [10]: Բարձր ջերմաստիճանը վտանգավոր երաշտների նշան է: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ուսումնասիրվող տարածքի տարածքում այն ​​ունի հետևյալ պատկերը (Աղյուսակ 2): Լոռու մարզում 250, 300, 350 ջերմաստիճանով օրերի քանակը Լոռու մարզ Աղյուսակ 2. Վտանգավոր բարձր ջերմաստիճան ունեցող օրերի քանակը և դրանց արտահայտման պայմանները սերտորեն կապված են բարձրության հետ (Նկար 1): Մարզի տարածքում դրանք դիտվում են մինչև 1600 մ բարձրությունների վրա: Գրաֆիկի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ վտանգավոր ջերմաստիճանի գրադիենը փոխվում է հետևյալ կերպ. ≥250 Ստորին գոտում (400-600մ) ջերմաստիճանի օրերի քանակը նվազում է 10 օր / 100 մ գրադիենտով, այնուհետև 600-1000մ-ում այն ​​կազմում է 7 օր / 100 մ, իսկ վերին 1400-1600մ-ում հասնում է 5-6 օրվա: / 100 մ. Դա պայմանավորված է ակտիվ մակերևույթի ջերմաստիճանից, այսինքն ՝ գոլորշիացման վրա հավասարակշռության վրա ծախսվող մեծ քանակությամբ ջերմությամբ, բարձրության վրա ամպամածության ավելացմամբ և, հետևաբար, բարձր ջերմաստիճանի օրերի քանակի նվազմամբ: Նկարում պատկերված են նաև 300 և 350 ջերմաստիճանով օրերի քանակը փոխելու միացումները: Մարզական տարածքում ստորին գոտում օրերի քանակը 300 աստիճանով նվազում է ավելի մեծ գրադիենտով, քան միջին և վերին գոտիներում: Ինչ վերաբերում է 350 ջերմաստիճանի օրերի փոփոխությանը, ապա պետք է նշել, որ դրանք համամասնորեն նվազում են, քանի որ մարզական տարածքում 350 ջերմաստիճան ունեցող օրերի քանակը համեմատաբար փոքր է, ապա այստեղ 400-800 մ բարձրությունների վրա այն փոխվում է 3 օրով: / 100 աստիճան: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ տարածաշրջանում երաշտի ձևավորման նախադրյալները բարձր են ցածրադիր վայրերում, հատկապես հարավային լանջերում, որտեղ օդի և հողի ջերմաստիճանը ավելի բարձր է (3-50), քան հյուսիսային լանջերին: 400-1100 բարձրությունները տարբերվում են բարձր ջերմաստիճանի օրով `բարձրության նվազման փոքր գրադիենտով: Պետք է նշել, որ շրջանի մեծ մասում երաշտը 2 տասնամյակից էլ պակաս է: Այն տևում է 2-4 օր միայն Փամբակի դեպրեսիայի ստորին և միջին մասերում, Ալավերդի-Ախթալա հատվածում գտնվող Դեբեդի հովտի ստորին հոսանքներում և 4-6 տասնամյակ տարածաշրջանի միայն փոքր մասում, Սպիտակի ընկճվածությունը, Ախթալայի ներքևում, Դեբեդիստորի հոսքում: Նշված տարածքներից նկատվում է, որ տափաստանային հետ անտառային գոտիներում տեղի են ունենում 2-4 օր երաշտներ, տափաստանային-մասնակի անտառային գոտու շատ փոքր տարածքներում ՝ 4-6 օր երաշտներ [5]: Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ շրջանի տարածքը ենթակա է երաշտների անտառի շատ թույլ ազդեցությունների, հետևաբար նրանց դերը հողերի դեգրադացման գործում մեծ չէ: Գծապատկեր 1. Վտանգավոր բարձր ջերմաստիճանի հետ օրերի քանակի և բացարձակ բարձրության միջև կապը: Երաշտի արտահայտման ցուցիչներից մեկը բուսականության շրջանի անձրևազերծ ժամանակահատվածն է: Անձրև է այն ժամանակահատվածը, երբ անձրև է գալիս 10 կամ ավելի օր, կամ դրա քանակը չի գերազանցում 1 մմ-ը: Մենք ուսումնասիրեցինք ապրիլ-հոկտեմբեր ժամանակահատվածի անժամանակ ժամանակահատվածը: Հաճախականությունն ու ինտենսիվությունը պայմանավորված են մթնոլորտի ընդհանուր և տեղական շրջանառությամբ: ՀՀ ցածրադիր վայրերում բուսականության շրջանում անձրևազերծ ժամանակաշրջանների քանակը սովորաբար հասնում է 3,6-6,0-ի, իսկ չոր տարիքում `մինչև 10-ի: Միայն հազվագյուտ թաց տարիներին է, որ այդպիսի ժամանակահատվածների քանակը նվազում է 1-ի (1963): Մարզի տարածքում 10-15 օր առանց անձրևի ժամանակահատվածների թիվը հասնում է 2.5-2.7-ի: Մարզում չեն նկատվում երկար և 16 (16-20 և 20-30 օր) անձրևազերծ ժամանակահատվածներ: Եվ նշված ժամանակահատվածը, ըստ բարձրության, 600-800 մ բարձրության հետ նվազում է, այն կազմում է 1.5 և 1.1, իսկ 1600 մ-ին `1.2-0.8 [9]: Անձրևազերծ ժամանակահատվածների ամենաերկար ժամանակահատվածները դիտվել են Սպիտակում `49, Ստեփանավանում` 47, Ալավերդիում `33, Վանաձորում` 40 օր: Այսպիսով, տարածաշրջանի ցածրադիր գոտիները անձրևի պակասի և ինտենսիվ գոլորշիացման պատճառով, չնայած թույլ են, ենթակա են երաշտի: Կիրճը չոր, տաք քամի է, որը արագորեն խաթարում է բույս-ջրային հավասարակշռությունը: Օդի և իթոլոգիական դիտարկման հետևյալ տարրերի համակցված ազդեցությունը համարվում է որպես կորի չափանիշ. Հարաբերական խոնավությունը 30%, ջերմաստիճանը> 250 և քամու արագությունը ≥ 5 մ / վ: Քննարկվող տարածքում տնկարաններն առավել հաճախ դիտվում են տարվա տաք կեսին ՝ մի քանի օր անընդմեջ: Պատճառը զգալի արագությամբ միջին օդային չոր զանգվածների ներթափանցումն է Մերձավոր Արևելքի անապատային տարածքներում: Եթե ​​այդ գործընթացներն ավելի ակնհայտ են հանրապետության հարավային շրջաններում, ապա ներխուժման ժամանակ տվյալ տարածաշրջանի օդային զանգվածները վերափոխվում են հյուսիսում: Theաքերի ինտենսիվությունը, ըստ EA Uberbiller- ի, որոշվում է քամու արագության զուգակցմամբ `օդի հագեցվածության բացակայությունից (1300 ժամ) (տե՛ս Աղյուսակ 3): Հանրապետության տարածքում Լոռիում նկատվում են նվազագույն քանդված իրավիճակներ `15-25 օր: Հարկ է նշել, որ տարածաշրջանի տարածքում դիտված ճեղքերը նույնպես թույլ ինտենսիվության են: Գրեթե չկան ինտենսիվ և շատ ինտենսիվ ակոսներ: Պարզվեց, որ Հայաստանում, եթե հողի մեջ բավարար խոնավություն կա `20 մմ 0-20 սմ, 50 մմ-ից ավելի 0-50 սմ շերտում` մոտ 100 մմ 0-100 սմ շերտում, ապա հացահատիկի ցանքը 5 օրվա ընթացքում կարող է դիմակայել կավային, միջին ինտենսիվության դեպքում `3 -4 օր, 2-3 օրվա ուժգնության դեպքում` շատ ինտենսիվ պայմաններում `1-2 օր [3]: Մարզի տարածքում թույլ լեռնաշղթաների հավանականությունը գնահատելու համար մենք կազմել ենք քրոնոիզոպլատներ, որտեղ հստակ արտահայտված է տարածաշրջանի վիճակը (Նկար 2): Մարզական տարածքում թույլ լեռնաշղթաների շարքը ըստ վերևի գոտիների ներկայացված է Աղյուսակ 3-ում: Աղյուսակից երեւում է, որ մարզերում վերապատրաստման առավելագույն հավանականությամբ 90-98% -ը նկատվում է միայն 400-800 մ բարձրությունների վրա (տարածքի 4.1% -ում), որի տևողությունը կտրուկ նվազում է բարձրություններում: 800 մ-ից `հասնելով 7 օրվա: Ձգողության ուժգնության գնահատում քամու արագության և օդի հագեցվածության դեֆիցիտի ինդեքսների համակցությամբ Աղյուսակ 3. Հագեցման դեֆիցիտի մեծությունները 13.00-ին ինքնաբուխ արագությամբ Նկարագրություն. Հարկ է նշել, որ մարզի տարածքում, ընդհանուր առմամբ, ջր կլիմայական գործոնները, բացառությամբ մեկ կամ երկուսի, ազդում են հողերի դեգրադացիայի վրա: Այնուամենայնիվ, կա թույլ, բայց արդյունավետ ազդեցություն, ուստի մենք չէինք կարող չանդրադառնալ այդ գործոնների գնահատման վրա: Գծապատկեր 2. Լոռու մարզի թույլ լեռնաշղթաների հավանականության քրոնիզոպլատը: Եզրակացություններ Վերլուծությունից կարելի է եզրակացնել, որ այգիների տնկման նախադրյալները տարածաշրջանի մեծ տեղանքի ցածր կետերում են, հատկապես հարավ-արևմտյան լանջերին, որտեղ օդի և հողի ջերմաստիճանը ավելի բարձր է (3-50), քան հյուսիս-արեւելյան լանջերին: Նշված գոտիներն ընդգրկում են 400-1100 բարձունքներ, առանձնանում են բարձր ջերմաստիճան ունեցող օրերի քանակով, բարձրության նվազման փոքր գրադիենտով: Մարզում առավելագույն անձրևազերծ ժամանակահատվածը գրանցվել է 33 օրից (Ալավերդի) մինչև 49 օր (Սպիտակ), հետևաբար դրա ազդեցությունը, չնայած թույլ է, բայց էական ազդեցություն ունի հողի դեգրադացիայի վրա: Քննարկվող տարածքում լեռնաշղթաները ցածր ինտենսիվության են, և շատ չեն նպաստում հողերի դեգրադացմանը: Մարզի տարածքում, ընդհանուր առմամբ, ջր կլիմայական գործոնները, բացառությամբ մեկ կամ երկուսի, թույլ ազդեցություն ունեն հողի դեգրադացիայի վրա: Այնուամենայնիվ, կա թույլ, բայց արդյունավետ ազդեցություն, ուստի մենք չվերադարձանք այս գործոնների գնահատմանը: ։

Լոռու մարզի համար վերլուծված և գնահատված է երաշտների, սակավ տեղումների և խորշակների՝ հողերի դեգրադացիայի վրա ունեցած ազդեցությունը։ Բացահայտվել են մարզի տարածքում դրանց ազդեցության չափը և գոտիները։ Նկարների և գրաֆիկների միջոցով տրվել է դրանց փոխադարձ կապը և ազդեցությունը։

ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԻԱՅՈՒՄՀայ ժողովուրդն իր գոյության հազարամյակների ընթացքում անցել է մեծ ու դժվարին ճանապարհ։ Դեռևս ստրկատիրության և ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջաններում Հայաստանը դարձել էր աշխարհի հզորների մրցադաշտ, կործանարար բախումների և անընդմեջ ասպատակությունների ասպարեզ, որտեղ ֆիզիկական ոչնչացման ու բռնագաղթի էին ենթարկվում բնակչության մեծ զանգվածներ,հրկիզվում ու ավերվում էին քաղաքներն ու գյուղերը, կործանվում շինարար ժողովրդի հոգևոր ու նյութական մշակույթի հուշարձանները։ Այս ամենից հետո հայ ժողովրդին մնում էր միայն բռնել արտագաղթի ուղին։ Այլևայլ աշխարհամասերում ապաստան գտած հայ զանգվածները հայտնվել են տարբերիրավիճակներում, անցել տարբեր ուղիներ՝ պայմանավորված տվյալ երկրի ու պատմական ժամանակաշրջանի ընձեռած հնարավորություններով։ Գաղթավայրերում հայ զանգվածները շփվել, հարաբերվել են հյուրընկալող ժողովուրդների հետ, կրել նրանց ազդեցությունը։ Կատարվել են սովորույթների,վարքուբարքի ու մշակույթների փոխազդեցություն և փոխհարստացում։ Հետևաբար, գաղութների գոյությունը սոսկ հայկական առանձին զանգվածների պատմություն չէ։ Այն միաժամանակ հայ ժողովրդի՝օտար ժողովուրդների հետ շփումների, պատմական կապերի պատմություն է։ Հայկական արտագաղթերի, գաղթավայրերի սկզբնավորման, կազմավորման և գոյատևման պայմանների, ինչպես նաևնրանց ներքին կյանքին առնչվող շատ հարցեր մտահոգել են դեռևս միջնադարի հայ պատմիչներին,որոնք էին Ղևոնդը, Սեբեոսը, Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերտցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, ՍամուելԱնեցին, Թովմա Արծրունին, Կիրակոս Գանձակեցին, Առաքել Դավրիժեցին, Գրիգոր Դարանաղցին,Սիմեոն Լեհացին և այլ հեղինակներ1։ Փաստական հարուստ նյութի պարունակման տեսակետից անհամեմատ առավել կարևոր նշանակություն ունեն հայերեն ձեռագիր հուշարձաններն ու հատկապես դրանց հիշատակարանները։ Գաղութահայ պատմության լուսաբանման համար մանավանդ անգնահատելի են այն ձեռագրերի ու դրանցհիշատակարանների տեղեկությունները, որոնք ստեղծվել են բուն գաղթաշխարհում2։ Հայերը հյուսիսի ժողովուրդների մասին տեղեկություններ են ունեցել դեռևս հնագույն ժամանակներում, երբ ձևավորվում էին ռուսների նախորդների՝ սլավոնների ցեղախմբերը, ապա և Հին ՌուսիայիԿիևյան պետությունը։ Հայերի կապերը Հին Ռուսիայի և Հին Ռուսիայի կապերը հայերի հետ հավաստվում են վավերագրերով՝ սկսած 10-րդ դարի գրավոր աղբյուրներից։ Սակայն փաստորեն դրանք սկիզբ են առել շատավելի վաղ՝ վաղնջական ժամանակներում և իրենց արտացոլումն են գտնում հնագիտական ու բանահյուսական նյութերում, ճարտարապետական հուշարձաններում, տարեգրություններում, պատումներում, առասպելներում։ Հիմքեր կան խոսելու հայերի հնագույն կապերի մասին՝ արևելյան սլավոններիև Կիևյան Ռուսիայի հետ, վերջինիս կազմավորման և զարգացման ժամանակաշրջանում։ Այդ կապերընկատվում են Ռուսիայի պատմության այսպես կոչված սկյութասարմատական ժամանակաշրջանից իվեր, որը համընկնում է Հայաստանի ուրարտական շրջանի պատմությանը, ընդհուպ մինչև նախարարական ժամանակաշրջանը։ Հին Ռուսիայի պատմության այսպես կոչված սկյութասարմատական դարաշրջանից մեզ հասած հնագույն ասքը 3 եղբայրների՝ Կուարի, Մելտեի և Խորեանի կողմից Կուարաքաղաքի հիմնադրման մասին առասպելն է, որ հիշատակում է հայ պատմիչ Զենոբ Գլակը (7-րդ դարի1 Ղևոնդ, Պատմութիւն, Սանկտ-Պետերբուրգ, 1887, Սեբեոս, Պատմութիւն, Երևան, 1979, Ասողիկ, Պատմութիւն տիեզերական,Սանկտ-Պետերբուրգ, 1885, Լաստիվերտցի Ա., Պատմութիւն Երևան, 1963, Ուռհայեցի Մ.,, ժամանակագրութիւն, Վաղարշապատ, 1989, Անեցի Ս., Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղպատ, 1893, Արծրունի Թ., Պատմութիւն տանն Արծրունեաց,Թիֆլիս, 1917, Գանձակեցի Կ., Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, Դավրիժեցի Ա., Պատմութիւն, Վաղպատ, 1896, Դարանաղցի Գ., Ժամանակագրություն, Երուսաղեմ, 1915, Լեհացի Ս., Ուղեգրութիւն, տարեգրութիւն և յիշատակարանք, Վիեննա, 1936։ 2 Խաչիկյան Լ., ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950։ Նույնի, ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս Ա և Բ, Երևան 1955։ Հովհաննիսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ (1601-1620) հ.Ա., Երևան, 1974 և հ. Բ. (1621-1640) Երևան, 1981, Հակոբյան Վ., Մանր ժամանակագրություններ, 13-18-րդ դդ., հ. 1, Երևան,1951, հ. 2, Երևան, 1956։ Մատթևոսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, Երևան, 1984։ վերջ - 8-րդ դարի սկիզբ)։ Այդ առասպելը նման է Ռուսիայում նույնպես 3 եղբայրների՝ Կիյի, Շչեկի ևԽորիվի կողմից Կիև քաղաքը հիմնադրելու մասին առասպելին։ Ակադեմիկոս Ն. Մառն ուշադրությունէ դարձրել այդ առասպելների բովանդակությանը, հերոսների՝ եղբայրների, պատմական իրադրությանև այլ հանգամանքների նմանության վրա։ Կիև քաղաքը կառուցելու մասին ռուսական տարեգրությանմեջ հիշատակվող ասքն իր զուգահեռն է գտնում «Հայաստանում՝ Վանա լճի ափին 4-5-րդ դարերումարված պատմություններում»1։ Հայկական և ռուսական առասպելների այդ զուգահեռներին հանգամանորեն անդրադարձել է նաև Բ.Ա. Ռիբակովը։ Կիյի ապրելու առավել հավանական ժամանակն ակադեմիկոս Ռիբակովը համարում է բյուզանդական կայսր Հուստինիանոս 1-ի և նրա հետնորդների ժամանակը, քանի որ հենց այդ ժամանակ է, որ սլավոններն առաջին անգամ առնչվել են կայսրությանհետ։ Ռիբակովի պնդմամբ, հայկական գրառումը թույլ է տալիս Կիևի հիմնադրման տարեթիվը հետտանել մինչև 7-8-րդ դարերին նախորդող դարաշրջանը։ Հին ռուսական առասպելի և հայկական աղբյուրի միջև զուգահեռների առկայությունը Կիևյան Ռուսիայի կազմավորումից առաջ հայ-սլավոնականկապերի գոյության մասին ամենավաղ վկայությունն է։ Հայկական պատմական աղբյուրներն ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանել ոչ միայն ռուսների, այլև սլավոնների ու նրանց նախորդների մասին։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին «Հայոցպատմություն» գրքում խոսում է հյուսիսային երկրների բնակիչների ու նրանց հետ հայերի շփումներիմասին։ 7-րդ դարի հայ գիտնական Անանիա Շիրակացին արժեքավոր վկայություններ է թողել Դոն գետի շրջանում բնակվող սլավոնական ցեղերի մասին2։ Հայ-սլավոնական կապերը նախնական փուլում դիպվածային բնույթ ունեին։ Հայաստանի հեռուլինելը Հին Ռուսիայի սլավոնական ցեղերի երկրներից, անմիջական կապերի բացակայությունն այնիրողության պատճառն էին, որ հայերի և սլավոնների սկզբնական շփումները տեղի էին ունենումնրանց սահմանակից պետությունների տարածքում։ Այսպիսի պետություններից մեկն է Բյուզանդիան,որի սլավոնական գաղութացումը չսահմանափակվեց սոսկ Բալկանյան երկրներով։ Վերաբնակիչներըներթափանցում էին Բալկանայան թերակղզու հարավ, այնուհետև Փոքր Ասիա, նույնիսկ Սիրիա ևավելի հեռու։ Փոքր Ասիայում և Բյուզանդիայի այլ շրջաններում հաստատված սլավոններն ամենաանմիջական շփումներ էին ունենում հայերի հետ։ Այնպես, որ հայ-սլավոնական կապերի սկիզբը հարկ էհամարել ոչ թե Կիևյան Ռուսիայի ժամանակաշրջանը, այլ շատ ավելի վաղ։ Հայերը, ինչպես և Կովկասի մյուս ժողովուրդները հարաբերություններ էին հաստատում սլավոնների հետ Վոլգայի, Կասպից, Միջերկրական, Սև ծովերի, Դոնի, Ղրիմի վրայով։ Մոտավորապես 8-րդդարի կեսից բալթիական հյուսիսի և Արևելքի միջև սկսված առևտրական աշխույժ փոխանակությանմեջ միջնորդների գործուն դեր էին ստանձնել խազարները, վոլգյան բուլղարները և այլ ժողովուրդներ։ Ռուսների, Բյուզանդիայի, Բուլղարիայի և Բալկանյան թերակղզում բնակվող հայերի հետ նրանցառնչությունների մասին տեղեկություններն իրենց արտացոլումն են գտել 10-րդ դարից մինչև 11-րդդարի սկզբի հայ պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու «Պատմութիւն տիեզերական» աշխատության մեջ։ Նա գրում է նաև այնպիսի կարևոր իրադարձությունների մասին, ինչպիսին «Ռուսիայի մկրտություննէ» և Կիևի իշխան Վլադիմիր Սվյատոսլավիչի ամուսնությունը կայսր Վասիլ 2-րդի ծագումով հայ քրոջ՝արքայադուստր Աննայի հետ։ Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսիայում, Կիևյան Ռուսիայի մերձեցումը Բյուզանդիայի և Բալկանյան թերակղզու և այլ պետությունների, Եվրոպայի, Այսրկովկասի հետ և դինաստիական կապերիհաստատումը հայերի ու վրացիների հետ նպաստեցին այդ երկրների տնտեսական, քաղաքական ևմշակութային զարգացմանը, ինչպես նաև արաբական գերիշխանության դեմ մղվող համատեղ պայքարին։ Բյուզանդիայի շահերը պահանջում էին հարաբերությունների սերտացում ինչպես Կիևյան Ռուսիայի, այնպես էլ Այսրկովկասի հետ։ Ռուս գիտնականների կատարած պեղումները պարզեցին հին ու նշանակալի հայկական գաղութիգոյությունը Կազանից 90 կմ հեռավորության վրա՝ Մեծ Բոլգար քաղաքում։ Բոլգարը եղել է բավականխոշոր, զարգացած արհեստներով ու առևտրով հայտնի կենտրոն, որի հայկական գաղութը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում3։ Արժե հիշատակել այն փաստը, որ Պետրոս Մեծն առաջինն է եղելնրանցից, ովքեր ըստ էության հետաքրքրվել են Մեծ Բոլգարի ավերակներով։ Նա 1712 թ. ՄոսկվայիցԿազան է ուղարկել հայազգի Իվան Վասիլևին՝ վերծանելու տապանաքարերի վրա եղած արձանագրությունները։ Այստեղ գտնվել են հայկական գերեզմաններ ու տապանաքարեր՝ հայկական արձանագ2 Բարխուդարյան Վ., Ոսկանյան Կ., Հայ-ռուսական պատմական կապերը և Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին,Երևան, 1978, էջ 10։ րություններով։ Պարզվել է, որ քաղաքի պարիսպներից դուրս եղել է հայկական բնակատեղի։ Հայկական տապանաքարերից հնագույնը (1121 թ.) գտնվել է «Հունական պալատի» մոտ։ Գերեզմաններիպեղումները, տապանագրերի և այսպես կոչված՝ «Հունական պալատի» ուսումնասիրություններըպրոֆ. Սմիրնովին բերել են այն եզրակացությանը, որ Մեծ Բոլգարում եղել է հայկական գաղութ, այնունեցել է իր եկեղեցին, և որ «Հունական պալատը» հանդիսացել է հայկական սրբատեղի1։ 11-րդ դարի հայ պատմիչ Արիստակես Լաստիվերտցին վկայում է, որ 1054 թ., երբ թուրք-սելջուկները հարձակվեցին Հայաստանի վրա, նրանց դիմակայելու ելավ վարանգների (այսինք՝ վայրագների,այլ ոչ թե ֆրանկների) զորագունդը։ Կ. Յուզբաշյանն ապացուցել է, որ «վարանգը» հոմանիշ էր «ռուս»բառին, և որ հունական և հայկական այն ժամանակվա աղբյուրներում դրանք օգտագործվել են որպեսհամարժեք տերմիններ։ Բազում հայեր են բնակություն հաստատել Ռուսիայում 11-րդ դարի երկրորդ կեսին։ 1062 թ. Գալիցիայի իշխան Ֆյոդոր Դմիտրիևիչը կոսոխացի հայերին հրավեր է ուղարկել համատեղ պայքարելուհամար։ Իշխանը նրանց խոստացել է բազում արտոնություններ, 3 տարով ազատություն հարկերից ուտուրքերից, որից հետո նրանք կարող էին մնալ կամ հեռանալ։ Այդ հրովարտակը կամ արտոնագիրն իրժամանակին ռուսերենից թարգմանվել է հայերեն, իսկ 1641 թ. հաստատվել է լեհ թագավոր Վլադիսլավ 4-րդի կողմից։ Այդ հրովարտակում հիշատակություն կա այն մասին, որ հայերը Կիևում բնակություն են հաստատել այդ ժամանակ։ Հայաստանում 10-11-րդ դդ. ստեղծվեց այնպիսի քաղաքական և տնտեսական իրավիճակ, որնառաջացրեց հայրենիքից բնակչության զանգվածային արտագաղթ և վերաբնակեցում այլ երկրներում։ Հայերի արտագաղթը կապված է Արևելքում Բյուզանդիայի վարած հակահայ քաղաքականության, ինչպես նաև թուրք-սելջուկների արշավանքների հետ։ Հայաստանի ամայացումը և հայ պետականությանանկումը 11-րդ դարի երկրորդ կեսին սելջուկների արշավանքների հետևանքով հարկադրում էինբնակչությանն արտագաղթել հարազատ վայրերից։ Այսպիսով, արտագաղթը հանդիսացավ տնտեսական անկման տրամաբանական շարունակությունը, որն իր գագաթնակետին հասավ անկախությունըկորցնելուց հետո։ Գալիցիայում և ընդհանրապես Ռուսաստանի հարավում հայերի հայտնվելու ժամանակը ճշտելուհամար առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի հին ռուսական դպրության այն հուշարձանը, որըհայտնի է հետևյալ խորագրով՝ «Մեր սուրբ Հայր Ագապիտի՝ անվարձահատույց բժշկի վարքը, որնաղոթքով բուժում էր տկարներին, նրանց իր կերակրից դեղ տալով, և որը հայ բժշկին էլ փրկեց»։ «Վարքն» ընդգրկված է այսպես կոչված «Կիևո-Պեչորյան վանքի Վարք սրբոց» ժողովածուի մեջ, որիհիմքում 11-12-րդ դարերի վերաբերյալ ասքեր են, և որը ստեղծվել է, պատրաստվել է պատրաստինյութերից 12-րդ դարում։ Իսկ բուն «Վարքի» տվյալները շաղկապված են Վսեվոլոդ Յարոսլավիչի(1077-1078-1093 թթ.) և հատկապես Վլադիմիր Վսեվոլոդովիչ Մոնոմախի (1113-1125 թթ.) իշխանության ժամանակաշրջանի հետ։ «Վարքում» պատմվում է, որ Կիևում ապրել է Հայաստանից եկած «բուժման» մեջ հույժ հմուտ միբժիշկ, որը բժշկության մեջ չափազանց փորձառու էր, որպիսին նրանից առաջ ընդհանրապես չի եղել։ Հայ բժիշկն ախտորոշում էր, կանխագուշակում էր հիվանդության այս կամ այն ելքը։ Շատ կարևոր էայն, որ այդ բժիշկը Կիևում մենակ չէր, նրա շուրջը խմբվել էին նրա որոշ հայրենակիցներ, որոնք «Վարքում» հիշատակվում են, որպես «դավանակիցներ» կամ պարզապես «յուրայիններ»։ Նրա հռչակն այնքան մեծ էր, որ Հայ բժիշկը հրավիրվեց Չերնիգով՝ ծանր ախտով հիվանդացած իշխան Վլադիմիր Մոնոմախի մոտ։ Այդ «Վարքի» հիման վրա առավել կամ նվազ չափով որոշվում է 11-րդ դ. երկրորդ կեսիցսկսած Կիևում հայկական գաղութի կազմավորման տարեթիվը։ Կիևի նախագահ եկեղեցում՝ 1037 թ. հիմնադրված սուրբ Սոֆիայի հռչակավոր տաճարում, առայսօր պահպանվում է 11-12-րդ դարերում տեղադրված Յարոսլավ Իմաստունի (1019-1054 թթ.) դամբարանի մարմարյա մեծ սարկոֆագը։ Քարադագաղի զարդանախշերով պատած կափարիչի հյուսիսային կողմում կան տապանագրեր, այդ թվում նաև՝ հայերեն։ Տապանագրերի վատ պահպանվածությունը թույլ չի տալիս կարդալ դրա բովանդակությունը։ Տեղ-տեղ հստակորեն տարբերակվում են հայերեն Ա.Գ.Ն.Պ. տառերը2։ Սարկոֆագի դեկորատիվ հարդարանքը հիշեցնում է Հայաստանի 4-7-րդ դդ.ճարտարապետական հուշարձանների զարդարանքը։ Այսպես, խաչի շուրջբոլորը դրվագված զարդարանքը, որը պատկերում է խաղողի ոճավորված որթ՝ տերևներով և ողկույզով հանդերձ, կաԱրշակունիների՝ Ախցում գտնվող հանգստարանում (4-րդ դ.), Ապարանի Քասախի բազիլիկայում (4-րդդ.) և հատկապես լայնորեն է ներկայացված Զվարթնոցի տաճարում (7-րդ դ.)։ Յարոսլավ Իմաստունի2 Հարությունյան Վ., Մի հայատառ մակագրության մասին, ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր» հասարակական գիտությունների, 1956, №5, էջ 119։ սարկոֆագի դեկորատիվ հարդարանքի եղանակնների նմանությունը, սարկոֆագի կափարիչի վրահայերեն տապանագրերի առկայությունն այն իրողության ապացույցն են, որ 11-12-րդ դդ. Կիևում ապրել են ճանաչված հայ արհեստագործներ, որոնք իրենց հետքն են թողել ճարտարապետության և կիրառական արվեստի հուշարձաններում։ Հին Վոլինի Գալիչ քաղաքի մերձակայքում, Կրիլոս գյուղում, կա 13-րդ դ. սկզբով թվագրվող սուրբՊանտելեյմոնի եկեղեցին, որը պահպանել է հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ հատկանիշներիհետքեր։ Նրա պատերի վրա կան հայերեն վիմագրություններ և պատկերներ՝ հայկական զարդանկարիհամար ավանդական «Ծաղկած խաչի» ուրվապատկերներ և տաճարների ուրվագծեր։ «Ծաղկած խաչի» մոտիվը լայնորեն օգտագործված է նաև Կիևի Կիրիլյան եկեղեցու որմնանկարների մեջ1։ Այս իրողությունները վառ կերպով արտացոլում են ռուս-հայկական կապերը ճարտարապետության և կիրառական արվեստի բնագավառներում։ Ռուս-հայկական մշակութային կապերի փոխազդեցությունների մասին կան նաև այլ վկայություններ։ Ռուսական եկեղեցին պահպանել է Գրիգոր Լուսավորչի և 37 կույսերի պաշտամունքը։ Ռուսական«Հայսմավուրքի» սեպտեմբեր ամսվա 30-րդ օրաթվի տակ նշվում է. «Սուրբ քահանանահատակ Գրիգորի՝ Մեծ Հայքի եպիսկոպոսի և նրա հետ երեք տասնյակ ու յոթն կույսերի վարքը և նահատակությունը»։ Հին Ռուսիայում կային հայ սուրբ Գրիգորին նվիրաբերված տաճարներ, ինչպես, օրինակ,Կիևի մերձակայքում, նովգորոդյան հռչակավոր Ներևդիցան պահպանել էր (մինչև ֆաշիստների կողմից դրա բարբարոսաբար ավերումը), ի շարս այլոց, ոչ միայն սուրբ Գրիգորի, այլև սուրբ Հռիփսիմեիորմնանկարը՝ հավանաբար ոչ թե Կոստանդուպոլիսի, այլ ավելի շուտ Վրաստանի և Հայաստանի համանման հուշարձանների (Ախթալա, Բութանիա, Արտենի, Անիում՝ Տիգրան Հոնեցի եկեղեցին և այլն)նմանությամբ։ Իսկ 15-րդ դ. Նովգորոդում նույնպես կառուցվել է եկեղեցի, ի պատիվ Գրիգոր Լուսավորչի, եկեղեցի, որի ճարտարապետության մեջ նշմարվում են հին հայկական ճարտարապետությանհետքեր։ Ռուսիայի և Հայաստանի միջև մշակութային կապերի գոյությունը վկայող պերճախոս վավերագիրէ ռուս գրականության հնագույն հուշարաձաններից մեկի՝ «Բորիսի և Գլեբի վարքի» հայերեն թարգմանությունը, որը կատարվել է 1173 թ. և մտել է տեր Իսրայելի խմբագրած հայերեն «Հայսմավուրքի»մեջ։ Խմբագրումը կատարվել է Վանական վարդապետի հանձնարարությամբ և ավարտել է մինչև1251 թ.։ «Վարքի» թարգմանության մեջ կան հետևյալ տողերը. «Կան նաև սրբերի այլ հրաշագործություններ, որոնք նկարագրված են նրանց ընդարձակ պատմության մեջ, և առ այսօր դրանք կատարումեն նշանակներ, որոնց մասին մեր երկրից եկած բազում վկաներ պատմում են մեզ»2։ Այլ կերպ ասած,Հայաստանից շատերն էին լինում Կիևում և խմբագրին կամ թարգմանչին պատմում Բորիսի և Գլեբիհրաշագործությունների մասին Կիևում լսած առասպելները3։ Բորիսի և Գլեբի մասին ասքի հայերեն թարգմանության բուն իրողությունն իսկ վկայում է այն հետաքրքրության մասին, որ ցուցաբերում էին 12-13-րդ դդ. հայ գործիչները ռուսական կյանքի այս կամայն կողմի նկատմամբ։ Վերլուծելով Բորիսի և Գլեբի մասին ասքը, որտեղ նշվում է իշխան ՅարոսլավՎլադիմիրովիչի կողմից սրբեր Բորիսի և Գլեբի անվան հնգագմբեթ հոյակապ տաճարի կառուցումը, Լ.Մելիքսեթ-Բեկն առաջ է քաշում Ռուսիայում և Հայաստանում հնգագմբեթ եկեղեցիների կառուցվածքիպրոբլեմը։ Ռուսիայում հնգագմբեթ տաճարներն ուշ շրջանում ընդհանուր երևույթ էին, այնինչ Վրաստանում այդպիսիք բոլորովին չկային։ Իսկ Հայաստանում այդպիսի կառուցատեսակը հանդես է եկելբավականին վաղ շրջանում՝ Երևանի մերձակայքում Ավան գյուղի եկեղեցին, Առաքելոց եկեղեցինԱնիում 10-րդ դ. և այլ եկեղեցիներ4։ Հավանաբար կառույցներում ռուս վարպետների հետ մեկտեղաշխատել են նաև հայ վարպետներ այնպես, ինչպես Այսրկովկասում ռուս վարպետներն աշխատել ենտեղացի վարպետների հետ։ 12-րդ դ. Երկրորդ կեսից Ռուսիայի հետ հայերի հարաբերություններում սկսվում է նոր փուլ, երբտեղի է ունենում հայերի ավելի աշխույժ ու զանգվածային արտագաղթ դեպի Ռուսիա։ Դա կապված էրհայերի ծանր կացության հետ, որոնք ընկել էին Հայաստանը զավթած թուրք-սելջուկների լծի տակ։ Այդժամանակ քաղաքական և տնտեսական որոշակի տեղաշարժեր էին կատարվել նաև Արևելյան Եվրոպայում։ Հինավուրց Ռուսիան՝ երբեմնի հզոր պետությունը, 11-րդ դ. ծվատվելով ավատատիրականերկպառակություններից 12-րդ դ. երկրորդ կեսից մասնատվեց և բաժանվեց առանձին իշխանությունների և երկրների։ «Վայրագներից դեպի հույները» նախկին առևտրային ուղին կորցրեց իր երբեմնինշանակությունը, և նրա տեղը գրավեց առևտրային նոր ուղի, որը միացնում էր Սև ու Բալթիկ ծովերը՝1 Ժամկոչյան Ա., Պատմա-բանասիրական հանդես, Երևան, 1978, № 3, էջ 209։ 2 Хачикян С., Армянские колони на Украине в 16-17 вв.. Великая дружба, Ереван, 1954, с. 196։ 3 Միքայելյան Վ., Հայ գաղթաշխարհի պատմություն, հ. 1, Երևան, 2003, էջ 48-49։ Վիսլայի, Արևմտյան Բուգի, Դնեստրի վրայով։ Իրենց երկրից հեռացած հայերն արտագաղթում էինհարավ-արևմտյան Ռուսիա, Գալիցիա, Լեհաստան, Պովոլժիե, Ղրիմ, որտեղ ավելի տանելի կենսապայմաններ էին գտնում։ Այնտեղ նրանք հիմնադրում են իրենց բնակավայրերը, եկեղեցիները։ Պրոֆ Ի. Ա.Լիննիչենկոյի խոսքերով՝ Հարավային Ռուսիայի առավել կարևոր կենտրոնները՝ Լվովը, Լուցկը, Կամենեց-Պոդոլսկը, որտեղ բնակվում էին նաև հայ գաղթականներ, իրենց հարստությամբ, փայլով ու շքեղությամբ մեծապես պարտական էին հայերին։ Նրանց շնորհիվ Հարավային Ռուսիայի առևտրականկենտրոնները միջնորդի դեր էին խաղում Արևելքի և Արևմուտքի միջև կատարվող առևտրում։ Արևելյան ապրանքների առևտուրը Հարավային Ռուսիայում և Լեհաստանում գտնվում էր բացառապես հայերի ձեռքին, ուստի և մի ամբողջ շարք արևելյան ապրանքներ կրում էին «Հայկական ապրանք» անվանումը1։ Վաղեմի ժամանակներից հայերը գաղութ էին հիմնադրել Վոլինի խոշոր քաղաք Լուցկում, որը 12րդ դ. իշխանանիստ մայրաքաղաք Լուչեսկն էր։ 17-րդ դ. հայ հեղինակ Սիմեոն Լեհացին իր «Ուղեգրության» մեջ հիշատակում է այն մասին, որ «անցյալում Լուցկ քաղաքն ունեցել է 800 տուն, շեներ, խուտորներ և շատ կալվածքներ, և այնտեղ է գտնվել առաջին աթոռը՝ «եպիսկոպոսությունը»։ Սակայն Սիմեոնի օրոք Հայկական գաղութից «մնացել էր սոսկ երկու տուն հայ»։ Սիմեոնի խոսքերի համաձայն,Լվովից առաջ Լուցկում է գտնվել (14-րդ դ. առաջ) Ռուսիա գաղթած հայերի եպիսկոպոսական աթոռը2։ 12-րդ դ. Կիևը՝ հին ռուսական պետության մայրաքաղաքը, կորցնում է երբեմնի նշանակությունըև դադարում է ռուս իշխանների նստավայր լինել։ Տեղեկություններ չեն պահպանվել Կիևում հայերիքանակության մասին։ Սակայն հայտնի է, որ Կիևի և նրա մերձակայքի հայ ազգաբնակչության թիվըժամանակին այնքան էր մեծացել, որ այնտեղ առանձին թեմ ստեղծելու անհրաժեշտություն է առաջացել։ Այդ մասին մեզ հայտնում է 17-րդ դ. Կաթոլիկ գործիչ Ալոիզ Պիդուն «Լեհաստանի, Վալախիայի ևմերձակա երկրների հայերի շրջանում առաքելական քարոզչության սկզբնավորման և տարածման մասին համառոտ տեղեկություններ» խորագիրը կրող հուշագրությունների գրքում։ Ըստ տեղեկությունների՝ կարողանում ենք լրացնել մեր գիտելիքները Կիևում հայերի թվաքանակի, նրանց զբաղմունքների և իրենց երկրորդ հայրենիքը դարձած երկրի պաշտպանության գործումներդրած ավանդի մասին։ Եթե Կիևի հայերը գաղութի բարգավաճման շրջանում կարողանում էինիրենց շարքերից դուրս բերել 500 քաջարի և զորեղ ռազմիկներ քաղաքը պաշտպանելու համար,ուրեմն նրանց թվաքանակը պիտի լիներ ոչ նվազ, քան երեք-չորս հազար մարդ։ Լեհական աղբյուրներըպահպանել են տեղեկություններ այն մասին, որ 1410 թ. Գրյունվալդի ճակատամարտում լեհական բանակի կազմում Տևտոնյան օրդենի ասպետների դեմ պայքարել են նաև հայ ռազմիկներ, այդ թվում՝Կիևից եկածներ3։ 14-րդ դ., երբ Գալիցյան իշխանության տարածքները գրավեցին լեհ ավատատերերը, Կիևըհայտնվեց Լիտվական Մեծ իշխանության տիրապետության ներքո (1362-1471 թթ.), իսկ այնուհետև,մինչև 1654 թ. Ռուսաստանի հետ Ուկրանիայի վերամիավորվելը, ուկրաինական այլ տարածքներիհետ մեկտեղ այն գտնվում էր Լեհաստանի կազմում։ Հենց այդ ժամանակ, 14-րդ դարում, ԿիլիկյանՀայկական թագավորության անկումից հետո, տեղի ունեցավ հայերի՝ իր չափերով ամենամեծ արտագաղթը՝ սկզբում դեպի Ղրիմ, իսկ այնտեղից դեպի Գալիցիա և Պոդոլիա, որը համալրեց տեղի հայհամայնքները։ Ռուզաննա ՄելքոնյանՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ արտագաղթ, Կիևյան Ռուսիա, գաղթավայր, հայ-սլավոնական կապեր, ռուս-հայկական մշակութային կապեր ։

Ընդհանուր ճանաչում գտած ճշմարտություն է դարձել այն հանգամանքը, որ արտագաղթի հետևանքով աշխարհի տարբեր անկյուններում գաղութներ ստեղծելը հայ ժողովուրդների պատմական ճակատագրին բնորոշ առանձնահատկություն է դարձել և նրան ուղեկցել իր անցած պատմական ուղու գրեթե ողջ ընթացքում։ Կիևյան Ռուսիայում հայկական գաղթավայրերն սկզբնավորվել են դեռևս 10-11-րդ դդ., այդ պետության տնտեսական ու ռազմական հզորության ժամանակներում։ Ռուսահայ գաղութն էական դեր կատարեց ռուս և հայ ժողովուրդների փոխճանաչման, հայերի ռուսական կողմնորոշման ամրապնդման գործում։ Հայ-սլավոնական կապերը նաև ներկայիս Ռուսաստանի հայ համայնքի ձևավորման և առկայության հիմքն են հանդիսանում։

ԱՐԱԲԻՏԻԿԱ Պրոբիոտիկ մանրէները նման նյութերի արտադրողներն են: Կաթնաթթվային բակտերիաները (կաթնաթթվային բակտերիաներ), բիֆիդոբակտերիաները, խմորիչները, աղիքային ձողերը, streptococci- ն համարվում են իրական թերապևտիկ միջոցներ, որոնք կարող են ընտրողաբար վերահսկել անցանկալի բակտերիաների քանակը, որոնք մուտք են գործել մեր մարմին: Պրոբիոտիկ մանրէների անտագոնիստական ​​ակտիվությունը պայմանավորված է եզակի հակաբակտերիալ նյութերի ՝ օրգանական թթուների, կարճ շղթայական ճարպաթթուների, ջրածնի պերօքսիդի [6] արտադրմամբ: Բացի այդ նյութերից, կաթնաթթվային բակտերիաները սինթեզվում են մանրեասպաններով [1, 4, 5]: Բակտերիաների սինթեզը եզակի հատկություն է: Դրանք անվտանգ են մարդու համար և պրոբիոտիկ մանրէների հետ միասին մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հատկապես սննդի արդյունաբերության համար: Մանրէները սինթեզվում են ռիբոսոմներում և ենթարկվում հետընտրական թարգմանական մուտացիաների, ինչը կարող է հանգեցնել մոլեկուլին ճարպաթթուների, ածխաջրերի կամ այլ միացությունների ավելացմանը: Սովորաբար դրանք ունեն 2-6 կԴա փոքր մոլեկուլային զանգված: Բակտերիաների գործողության մեխանիզմը տարբեր է. Դրանք քայքայում են բջջային պատը, արգելակում բջջային պատի կենսասինթեզը կամ ածխաջրերի յուրացման ֆերմենտները: Դրանք բաժանվում են 2 խմբի ՝ լանտիբիոտիկներ, որոնք պարունակում են եզակի ամինաթթուներ, ոչ լանտիբիոտիկներ β-մեթիլանտիոնիոն [7, 9, 10]: Ընդհանուր առմամբ, պրոբիոտիկ մանրէները չեն կարող ամբողջությամբ փոխարինել հակաբիոտիկներին: Միևնույն ժամանակ, այդ մանրէներն անփոխարինելի են աղիքային միկրոբիոտան կարգավորելու համար: Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Հայաստանի տարբեր մարզերից թթու բանջարեղենից մեկուսացված ԿԲԴ հակամանրէային ակտիվությունը, դրանց վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաև այդ գործունեությամբ օժտված նյութերի քիմիական բնույթը: ՆՅՈՒԹԵՐ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐ Հետազոտական ​​օբյեկտներն էին Lactobacillus sp. 1.9, Leuconostocsp. 2.V և Leuconostoc sp.2.X KTB շտամներ, որոնք մեկուսացված են Հայաստանի տարբեր մարզերի փոքր տնտեսությունների թթու բանջարեղենի նմուշներից: Մաքուր CBT մշակույթները մեկուսացվել են մեկ գաղութից, որը առաջացել է հիդրոլիզացված կաթնամթերքի միջավայրում թթվային նմուշների հերթական նոսրացումից: Բոլոր մեկուսացված շտամները պահվում էին -32 oC ջերմաստիճանում 20% գլիցերինով: Անհրաժեշտության դեպքում շտամները ակտիվացվեցին 10% յուղազերծված կաթի մեջ, որը պարունակում էր 0,1% պեպտոն, 0,1% խմորիչի քաղվածք, pH 7,0: Մշակույթի հեղուկի օպտիկական խտությունը չափվել է սպեկտրոֆոտոմետրիկորեն (λ = 595 նմ) (Thermo Scientific, GENESYS 10S UV-VIS, ԱՄՆ): Ուսումնասիրված մանրէների հակամանրէային ակտիվության կախվածությունը ցնցման ուժից (լուծվող թթվածնի քանակը) որոշվել է բակտերիաների աճը 20-22 ժամ MRS- ում (Man, Ragoza, Sharp) 37 ° C ջերմաստիճանում, ակտիվ ցնցումով (80 rpm) ), առանց ցնցելու: ստորև նկարագրված եղանակով: Հակաբակտերիալ գործունեության ուսումնասիրություն: Մեկուսացված մաքուր մշակույթների հակաբակտերիալ հատկությունները որոշվել են ագարի մեջ տարածմամբ: Որպես փորձարկման օրգանիզմ օգտագործվել են միկրոօրգանիզմների տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ. WDCM-5233, Bacillus subtilis WT-A1: ԿԲ-ները մշակվել են մինչև 48 ժամ: Ուսումնասիրվել է հակաբակտերիալ բաղադրիչների սինթեզը `կախված աճման փուլից: Այնուհետև Petri- ի ուտեստները պահվում էին սենյակային ջերմաստիճանում 30 րոպե `նպատակ ունենալով տարածել ագարի մեջ: Փորձարկվող օրգանիզմի աճի համար օպտիմալ ջերմաստիճանային պայմաններում աճելուց հետո 24 ժամ հետո չափվել են աճի բացակայության գոտիները: Ուսումնասիրվել է սննդանյութերի բաղադրության ազդեցությունը հակաբիոտիկ ակտիվության վրա: CBD- ներն աճեցվել են MRS- ում և 10% յուղազերծված կաթում 24 ° C ջերմաստիճանում 24 ժամվա ընթացքում, ապա ուսումնասիրվել է հակաբակտերիալ ակտիվությունը: Նվազագույն արգելակիչ խտությունը (MAC) որոշվեց վերը նշված մեթոդով [2]: Նմուշը զտվել է 0,5, 1, 2, 2,5, 3, 3,5 և 4 անգամ ստերիլացված ֆոսֆատային բուֆերով (20 մմ, pH 6,5): Յուրաքանչյուր նոսրացումից 100 μl կաթել են Petri- ի ափսեներում ցանված փորձանման օրգանիզմի մարգագետին: Հետագա բոլոր քայլերը նման էին վերը նշված հակաբակտերիալ ակտիվության ուսումնասիրման մեթոդին: Ուսումնասիրության մեջ մշակույթի հեղուկի քանակը, որը առնվազն 2 մմ աճի պակաս է առաջացրել, համարվել է NAK: Ուսումնասիրվել է հակաբիոտիկների ազատող նյութերի բջջային թաղանթին կապելու ունակությունը ՝ որոշելով մնացորդային ակտիվությունը բջիջներից զերծ հեղուկ լուծվող բջջային քաղվածքում: Բջջի էքստրակտը ստացվել է ուլտրաձայնային եղանակով (40 րոպե 20 կՀց և 300 Վտ) (Labsonic 2000, B. Braun, Գերմանիա) կամ ապակե գնդիկներով 20 րոպե թափահարում 5000 պտույտ / րոպեում: PH- ի փոփոխության ազդեցությունը CBD- ի հակաբակտերիալ ակտիվություն ունեցող բաղադրիչների վրա որոշվել է MRS միջավայրում ԿԲ շտամների աճով `24 ժամում 37 ° C ջերմաստիճանում, հետագա pH- ի տիտրմամբ` 5 6,5 և 10 մ NaOH լուծույթի 8 արժեքներով: Հակաբակտերիալ գործակալի ջերմային դիմադրությունը որոշվել է 15 րոպե 40 ° C- ից 85 ° C սահմաններում ջրի լոգարանում մշակույթի հեղուկը պահելու միջոցով: Հակաբակտերիալ միջոցների մնացորդային ակտիվությունն ուսումնասիրվել է դիֆուզիոն մեթոդով: Ֆենոլի նկատմամբ ցողունային դիմադրությունը ուսումնասիրվել է 10% յուղազերծ կաթում ցանելու միջոցով, որը պարունակում է 0,1, 0,3, 0,5 և 0,7% տիտրացված ֆենոլ: Վերջինս տիտրացվել է 1 M Tris HCl լուծույթով (pH 8) մինչև H pH 7: Հակաբիոտիկների նկատմամբ շտամների դիմադրողականությունն ուսումնասիրվել է սկավառակի տարածման մեթոդով: Դոքսիցիկլին (30 մկգ), ջենտամիցին (10 մկգ), ցիպրոֆլոքսացին (5 մկգ), կանամիցին (30 մկգ), բացիտրացին (4 մկգ), լոմիցետին (30 մկգ), բենզիլպենիցիլին (10 մգ), գ Ամոքսիցիլինի սկավառակներ (20/10) մկգ), ամպիցիլին (10 մկգ), մոքսիֆլոքսացին (5 մկգ), ֆուրազոլիդոն (50 մկգ): Հակաբակտերիալ նյութի քիմիական բնույթի պարզաբանումն իրականացվել է KTB շտամների աճեցմամբ `10% յուղազերծ կաթում կամ MRC- ում 24 ժամ 37 ° C ջերմաստիճանում: Դրանից հետո 100 մկմ մշակութային հեղուկին ավելացվել է 2 μl 1 μg / ml պրոտեինազ K (BioUltra, 30 միավոր / մգ Sigma-Aldrich, ԱՄՆ): Հակաբակտերիալ գործակալի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել է վերը նշված եղանակով: Ստացված արդյունքները երեք անկախ փորձերի միջին տվյալներ են: ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄԸ ԵՊՀ մանրէաբանության, բույսերի և մանրէաբանության և կենսատեխնոլոգիայի ամբիոնում պահպանված բոլոր 28 շտամները ուսումնասիրվել են ըստ դրանց հակասական գործունեության: MRH միջավայրում աճելը ցույց տվեց ավելի բարձր հակասական ակտիվություն, քան կաթում: Ուսումնասիրված բոլոր շտամները հակաբակտերիալ ակտիվություն չեն ցուցաբերել Candida guilliermondii HM-12- ի դեմ: Բոլոր շտամների առավելագույն հակաբակտերիալ ակտիվությունը նկատվում է 18 ժամ աճից հետո (Նկար 1): Օպտիկական խտության աճի ճնշումները Նկար 1. CBամանակի ընթացքում ԿԲ-ների աճի, թթվայնացման և հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը: Թթվածնի ազդեցության ուսումնասիրությունը առավելագույն հակաբակտերիալ ակտիվության հայտնաբերման վրա ցույց է տվել, որ շտամների հակաբակտերիալ ակտիվության հայտնաբերումը կախված չէ թթվածնի առկայությունից: 2.X, որի հակաբակտերիալ ակտիվությունը ճնշվում է, երբ աճում է անաէրոբ պայմաններում (աղյուսակ 1): Լուծվող թթվածնի ազդեցությունը մանրէազերծման ձևավորման վրա Աղյուսակ 1 շտամներ նմուշմուշակ Փորձարկվող օրգանիզմների աճի գոտիները (Ø մմ) Առանց ցնցումների V NAKH շտամը S. aureus և M. luteus բակտերիաների դեմ, և E. coli- ի աճը չի խանգարում նույնիսկ նոսրացման դեպքում: Նման տվյալներ են ձեռք բերվել Lactobacillus sp. 1.9 շտամի համար: Leuconostoc sp. 2.X լարվածության մշակույթի հեղուկն ինքնին կազմում է NAK, քանի որ նույնիսկ նոսրացման դեպքում այն ​​կորցնում է իր հակասական գործունեությունը: Հակաբակտերիալ նյութի արտազատման ունակության ուսումնասիրությունները ենթադրում են, որ ուսումնասիրված ԿԲԴ-ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը արտաբջջային է (աղյուսակ 2): Աղյուսակ 2. Հակաբակտերիալ նյութի կլանում Ստեմներ Փորձարկվող օրգանիզմների թեստային աճի գոտիներ (Ն մմ) Նմուշներ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԻ E ՁԻՔԻ ՀԱՆՁՆԱՈՒՄ ՁԿՆԱՅԻՆ ՆՍՏԱՈՒՄ մնացորդի ակտիվության մասնակի նվազումը կարելի է բացատրել ցենտրիֆուգացման ընթացքում ջերմաստիճանի բարձրացմամբ: Նմանատիպ փորձեր են կատարել նաև Ա. Բաբայանը և համահեղինակները [2]: Տարբերություն մեր տվյալներից, L. rhamnosus INA-5.1, INA-201021.1 և L. delbrueckii subsp. Bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամների հակաբակտերիալ ակտիվությունը կապված է բակտերիալ բջիջների պատի հետ [2]: Քանի որ CBD- ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը կարող է պայմանավորված լինել առաջնային նյութափոխանակության արտադրանքներից մեկով `կաթնաթթվով, ուսումնասիրվել է CBD- ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը pH 6.5 և 8-ով: Այն համապատասխանում է աղիների պայմաններին: Ընդհանուրացված տվյալները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում: Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ ցածր բազալային pH- ով շտամները պահպանում են իրենց հակաբակտերիալ գործունեության մի մասը: Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ CBT շտամների հակաբակտերիալ հատկությունները պայմանավորված չեն կաթնաթթվով: Աղյուսակ 3. pB հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը pH- ից Փորձարկվող օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիներից (Ø մմ) Նմուշի կաթ H 6.5 Կաթ pH 8 MRM pH6.5 MR pH 8 Հակաբակտերիալ գործակալի ջերմակայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Leuconostoc sp. 2.X և Leuconostoc sp. 2.V շտամները պահպանում են հակաբակտերիալ ակտիվությունը 55 ° C ջերմաստիճանում E. coli VKPM M17 ինկուբացիայի և Lactobacillus sp. Լարում 1.9, երբ մշակվում է 60 ° C ջերմաստիճանում 15 րոպե: Մինչդեռ դեմ S. aureus 5233- ին, Leuconostoc sp. 2.X- ն ցուցաբերում է գործունեության կեսը 55 ° C ջերմաստիճանում, Leuconostoc sp. 2. Վ 65 ° C ջերմաստիճանում և Lactobacillus sp. 1,9 70 ° C ջերմաստիճանում: Պետք է նշել, որ միայն Lactobacillus sp. 1.9 շտամը պահպանում է իր ակտիվությունը 90 ° C ջերմաստիճանում M. luteus WT- ի դեմ: Temperatureերմաստիճանի հետագա բարձրացումը հանգեցնում է բաղադրիչի գործունեության կորստին (Նկար 2): յ: յ: n: ա թ: ւ: o: ա k: ա ց: ա բ: ի: ճ: ա մ: մ: ի: տ: o: գ: Temերմաստիճանը, ˚C Նկար 2. Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից Հետաքրքիր է նշել, որ ուսումնասիրելիս հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից, փորձարկող օրգանիզմը կարող է լինել ճիշտ ընտրություն: Բաբայանը և համահեղինակները նշում են, որ L. rhamnosusINA-5.1, INA-2010-21.1 և L. delbrueckii subsp. Bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամներն ունեն հակաբակտերիալ ակտիվություն, զգայուն են ջերմաստիճանի փոփոխությունների նկատմամբ և կայուն են pH փոփոխությունների նկատմամբ [2]: Ֆենոլի և հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Leuconostoc 2.X և Leuconostoc sp. 2.V կայուն են 0.3% ֆենոլի նկատմամբ: Այս շտամները դիմացկուն են կանամիցին, bacitracin և moxifloxacin հակաբիոտիկներին: Leuconostoc sp. 2.X և Lactobacillus sp. 1.9-ը դիմացկուն են նագենտամիցինին և ֆուրազոլինին: Առավել կայուն շտամը Leuconostoc sp. 2.X, որը դիմացկուն է cefazolin- ին և ampicillin- ին (Աղյուսակ 4): Աղյուսակ 4 Կաթնաթթվային բակտերիաները հակաբիոտիկների ճնշման տակ են Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրված ԿԲԴ-ներում հակաբակտերիալ ակտիվությամբ օժտված նյութը ոչ միայն սպիտակուցային է (Նկար 3): Նկար 3. Կաթնաթթվային բակտերիաների մնացորդային հակաբակտերիալ ակտիվությունը պրոտեինազ K- ով բուժումից հետո: Ալժիրի ավանդական խմորված կաթից մեկուսացված գրականություն / «Raib»: Աֆր J. Biotechnol. 2008, 7: 2908 ՀՀ բնական գիտությունների էլեկտրոնային ամսագրի: 2013, 2 (21): 38-43 թթ. 3. Bezkorovainy A. Պրոբիոտիկներ: գոյատևման և աճի որոշիչները աղիներում / Ամ. J. Clin. Nutr. 2001 թ., 73 թ. 3995-4055.lacticin 481 խումբը դառնում է տարիքի / FEMS Microbiol Rev. 2007, 31: 134–167.բակտերիաներ / Biochimie. 2002,84 թթ. 577–592.6: Kleerebezemab M., Hols P., Hugenholtz J. Կաթնաթթվային մանրէներ ՝ որպես բջիջների գործարան: Մանրէաբանական: Տեխնոլ.,. 2000, 26: 840-848.7. Moll, GN, WN Konings, Driessen AJM Bacteriocins. Մեմբրանի ներդրման և ծակոտիների ձևավորման մեխանիզմ / Անտոնի վան Լիուվենհուկ, 1999, 76: 185–198. Դրական բակտերիաներ / Int. Միկրոբիոլ, 4. 13-19.9. Papagianni M., 2003. Ribosomally սինթեզված պեպտիդներ և հակամանրէային հատկություններ: կենսասինթեզ, կառուցվածք, ֆունկցիա և կիրառություններ / Բիոտեխնոլ: Adv.2001, 21: 465–499.10. Willey IM, Van der Dank WA Lantibiotics. բազմազան կառուցվածքի և ֆուկցիայի պեպտիդներ / Annu. Rew. Միկրոբիոլ 2007, 61: 477-501 թթ. Վերդյան Ա., Բազուկյան Ի., Թռչունյան Ա. ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ՄԵSԱԴՐՎՈ L ԿԱԹՆԱԹԹԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆՆԵՐԻ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ: ։

Թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացվել են հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված 3 կաթնաթթվային բակտերիաներ։ Շտամների հակամանրէային ակտիվությունը դիտվում է 18 ժամ աճեցումից հետո ՄՌՇ սննդամիջավայրում։ Նվազագույն արգելակող ակտիվություն է դիտվել 1։ 4 նոսրացման դեպքում։ Հակաբակտերիական նյութերը ջերմակայուն են, սակայն զգայուն են pH-ի փոփոխությանը։ Պարզաբանվել է, որ հակաբակտերիական ակտիվությունը պայմանավորված է ոչ միայն սպիտակուցային բնույթի նյութերով։ Lactobacillus sp. 1.9 և Leuconostoc sp. 2.V շտամները կայուն են 0.3% ֆենոլի, իսկ Leuconostoc sp. 2.X՝ տարբեր հակաբիոտիկների նկատմամբ։

ՀՆԴԵՎՐՈՊԱԿԱՆ *Arg'-«ՍՊԻՏԱԿ» ԵՎ *Rēmo-«ՍԵՎ» ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՄԲՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԿԱՍԿԱԿԱՆ ՏԵՂԱՆՎԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ1Արմեն Պետրոսյանը «Արամի առասպելը հնդեվրոպական առասպելաբանությանհամատեքստում և հայոց ազգածնման խնդիրը»2 մենագրության մեջ առաջին անգամհամեմատական լայն ու ընդհանուր տեսադաշտի վրա անց է կացրել հայկական միհնավանդ առասպելի ինչպես հնդեվրոպական (հունական, մեյոնիական, իռլանդական, հնդկական, իրանական, գերմանական, հռոմեական, փոքրասիական ևն), այնպես էլ ոչ հնդեվրոպական (խուռիական, ուրարտական, միջագետքյան, կովկասյանևն) զուգահեռներ։ Հեղինակը վերականգնել է Արամի առասպելաբանական սյուժեի նախատիպը,որտեղ *Rēmo-«սև» անունով դյուցազնը հակադրված է *Arg՚- «սպիտակ» հերոսին։ Այսզույգ հակադիր սև ու սպիտակ կերպարների անվանական արմատները, հաճախ համանման սյուժեների հետ առնչված, հեղինակն արտացոլված է գտնում Բալկաններում,Փոքր Ասիայում, Հայկական լեռնաշխարհում, Կովկասում, Արևելյան ու ԱրևմտյանԵվրոպայում, Միջագետքում, Իրանում, Հնդկաստանում և այլուր, որով ցույց է տրվում,որ այդ առասպելը վաղնջական ժամանակներից իսկ տարածված ու տեղայնացված էեղել ոչ միայն հնդեվրոպական ժողովուրդների, այլև հնում նրանց հետ տարբեր առնչություններ ունեցող ոչ հնդեվրոպական ցեղերի բնակված տարածքներում։ Մեր հոդվածի նպատակն է օգտագործելով վերոհիշյալ առասպելաբանականսյուժեի նախատիպը կասկական ցեղերի բնակության տարածքում հիշատակվողտեղանուններում գտնել հ-ե * Arg՚- «սպիտակ» և Rēmo-«սև» կազմությամբ տեղանուններ։ Իսկ առասպելի կերպարների, սյուժեների և այլնի հայտնաբերումը և վերհանումը հետագա ուսումնասիրության թեմա է։ Կասկական ցեղերի հոգևոր մշակույթը, որի միակ աղբյուրը տեղանունները, անձնանունները և դիցանուններն են, թույլ են տալիս վերականգնել այս ցեղերի նախնական հոգևոր պատկերացումները։ Հայտնի է, որ այն տեղանունները, որոնք վերջանում են –iya և –uwa վերջածանցներով, չեն հանդիսանում էթնիկական ցուցիչ, իսկ –ška վերջածանցը, թվում է, ավելի կոնկրետ պատկանելություն է ցույց տալիս, օրինակ, Tatiška, Duduška, Munišga, Karikurišga,Zianteška, անգամ Kaška։ Խեթական շրջանի Փոքր Ասիայի հյուսիսային տեղանուններումհաճախ է հանդիպում նաև -ura մասնիկը, օրինակ, Gazziura, Tiliura, Urauna և այլն։ Այսմասնիկը խաթագետները ստուգաբանում են որպես «1. գարուն, 2. շատրվան»3։ 1 Հեղինակը երախտագիտությունն է հայտնում Ալ. Կասիանին (Ռուսական հումանիտար հետազոտությունների ինստիտուտ, ՌԴ) ՝ գրականություն տրամադրելու և արժեքավոր մի շարք դիտողություններ կատարելու համար։ 2 Պետրոսյան Ա., Արամի առասպելը հնդեվրոպական առասպելաբանության համատեքստում և հայոց ազգածնման խնդիրը, Երևան, 1997։ http։ //armscoop.com/wp-content/uploads/2011/06/Arami-Araspel1.pdf. http։ //colchianstudies.files.wordpress.com/2010/11/singer__kaska__phasis_20071.pdf.Ինչ վերաբերում է կասկական անձնանուններին, այստեղ, ինչպես Ի. Զինգերն էմատնանշում, գործ ունենք որոշ խնդիրների հետ.ա) կասկերի անվան տակ հաճախ հանդես է գալիս ոչ թե բուն էթնիկական ընդհանրություն, այլ էթնոմշակութային առումով միմյանց մոտ կանգնած ժողովուրդների խմբեր։ բ) Խեթական աղբյուրներում հյուսիսային շրջանների վերաբերյալ հանդիպումեն այնպիսի անձնանուններ, որոնք պարունակում են էթնոլեզվաբանականայլ տարրեր, օրինակ, Kaškaili, որտեղ –aili վերջածանցը խեթերենում պատկանելություն ցույց տվող վերջածանց է1, ինչպես նաև Kaškamuwa, որտեղ – uwa-ն տիպիկ լուվիական վերջածանց է։ Դա կարող է վկայել միայն մի բանի մասին, որ կասկական ցեղերի բնակությանտարածքում եղել է հ-ե տարր. թե հ-ե կոնկրետ ինչ լեզվակիրներ են եղել այդ տարածքում, ապագա ուսումնասիրության հարց է։ Ի. Զինգերը առանձնացնում է նաև խաթական և կասկական դիցանուններիմերձավորությունը։ Որոշ ծեսերում նկարագրվում է, որ Կասկա երկրի աստվածները դիտվում էինորպես թշնամի երկրի աստվածներ, որոնք պայքարում էին Խաթթիի աստվածներիդեմ։ Մի ծեսում նշվում է, որ կասկերը շրջափակեցին Խաթթի երկրի աստվածներին՝Zithariya-ին, Արիննա քաղաքի Արևի աստծուն, Ներիկ քաղաքի Ամպրոպի աստծուն,Ամպրոպի աստծուն և պահապան աստված Տելեպինուին։ Zithariya աստվածը, որըկասկերի գլխավոր աստվածն էր, ծագում է հյուսիսային Zithara քաղաքից, որտեղվերջինիս պաշտամունքային ատրիբուտներից էր KUŠkurša-ն՝ ոչխարի բրդից պատրաստվախ ինչ-որ բան։ Հունական Ոսկե գեղմի խեթական (խաթա-կասկակա՞ն) համարժեքի և հայկական ավանդույթներում դրանց արտացոլումների մասին մանրամասն անդրադարձել էՀ. Մարտիրոսյանը։ Իր հոդվածում նա իրավամբ գտնում է, որ զոհաբերվող կենդանումորթին, որ կախվում էր ծառից, մեծ նշանակություն է ունեցել ինչպես Հայկականլեռնաշխարհի հյուսիսային տարածքներում, այնպես էլ խեթական ու կովկասյանծիսական համակարգերում։ Ակնհայտ է, որ քննվող ծեսը հնում կենտրոնացած է եղելհիմնականում Սև ծովի շրջապատում` դրանից հյուսիս, արևելք և հարավ, և ընդգրկելէ նաև վիշապաքարերի ամենամեծ կուտակումներից մեկը ` Տայքի/Ճորոխի օջախը2 ։ Խեթական պաշտամունքային համակարգում կարևոր տեղ է գրավում հունականաղբյուրների ἀσκός-ի և Ոսկե գեղմի համարժեքը ` kurša-, kurši- c. «(ոչխարի կամ այծի)մորթի, գեղմ. մորթու պարկ»-ը։ Այն կախվում է eįa- մշտադալար ծառից (հավանաբար` «կենի, գեղձի, լատ.՝ taxus») և հանդես է գալիս որպես աստվածացվող ֆետիշկամ թալիսման, առատության եղջյուրի մի յուրատեսակ համարժեք` լի բարիքով (ոչխարի ճարպ ևն) ու մաղթանքներով, որի առջև զոհաբերություններ են կատարվում։ Այս արքայական գեղմը գարնանային ու աշնանային մեծ տոների երթերի ժամանակտեղից տեղ է տարվել` բնության բարեբերությունը խթանելու նպատակով3։ Տեսակետէ առաջ քաշվել, որ հայերեն «կաշի» բառը ծագում է խեթերեն Kurša ձևից4։ 1 URUni-ši-li(IBoT 1.36 iii 64), na-a-ši-li (KBo 5.11 i 3), ne-eš-[u]m!-ni-[li] (VBoT 2, 24) և ka-ni-šu-um-ni-l[i](KUB 41.14, 8), երկիրը Nešite, Neša / Kaniš Kloekhorst A., Etymological Dictionary of the Hittite InheritedLexicon (= Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series 5), Leiden-Boston, 2008, 008, 3. http։ //www.kloek2 Մարտիրոսյան Հ., Լեռնային ակունքի ֆառնը, Արշալույսի դիցուհին և գլխի ու մորթու զոհածեսըվիշապակոթողների իմաստաբանական հենքում (տպագրության մեջ է)։ 3 Նույն տեղում, էջ 31։ 4 Նույն տեղում։ Կասկերի և խաթերի դիցարանների առկա նմանությունները և նույնություններըմասնագետներին հանգեցրել են այն գաղափարին, որ կասկական դիցարանը խաթական դիցարանի տեղական տարբերակն է։ Խաթա-կասկական առկա նմանությունները հանդիպում են հիմնականում տեղանունների և դիցանունների ստուգաբանություններից։ Դեռևս 1961 թ. Գ. Գեորգաձեն հանգել է այն եզրակացության, որ կասկերը խաթական ցեղերի մեկուսացած, տեղայնացված մի տարբերակն են և հյուսիսումեն հանգրվանել խեթերի կողմից կազմակերպվող նվաճողական արշավանքներիժամանակ։ Մերձսևծովյան շրջաններում մեծ են տեղական բնակչության հետքերը,որոնք, ինչպես պատմական փորձն է ցույց տվել, ձուլվել են նոր՝ եկվոր բնակչությանմեջ և ձևավորել որակապես նոր, խառը մշակույթ1։ Ինչպես Ի. Զինգերն է նշում, խաթերի և կասկերի միջև հարաբերություններըպետք է դիտարկել հենց այս դիրքերից, այսինքն, խաթերը բնակվել են առավել բերքառատ գետային հովիտներում և ունեցել են իրենց քաղաքական կենտրոնները՝ Խաթուսասը և Զալպան, և ձուլվել են խեթերին։ Իսկ մեկուսացած, լեռնային շրջաններիբնակչությունը մեզ հայտնի է կասկեր անվամբ։ Մենք ևս կիսում ենք այս տեսակետը։ Որտեղով է պետք սահման անցկացնել խաթերի և մյուս էթնիկական խմբերիմշակութային արեալների միջև։ Մուրսիլիս Բ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում Կասկերի երկրի և Խաթիիմիջև սահմանը անցնում էր Կումեսմահա երկրով։ Դուրմիտայից արևելք ընկած տարածքներում ևս հիշատակվում են կասկական երկրներ, որոնք զբաղեցնում էին Ասխարպա լեռների շրջանը և դրանով իսկ փակում Պալա երկիր տանող ճանապարհը։ Վ. Խաչատրյանը առաջարկում է այս տարածաշրջանում փնտրել կասկական Ցիխարիա երկիրը, որը զբաղեցնում էր Տարիկարիմու լեռների շրջանը2։ Խեթական տեքստերում հիշատակվում է Kumanišmaḫ կամ Կումեսմահա երկիրըև Kumušmaĥ գետը։ Վերջինս իր անունը ստացել է կազմությամբ մոտ Kumanišmaḫերկրից, որը և Ա. ֆոն Շուլերը և Կատալոգը տեղադրում են Կասկերի երկրում3։ Այսերկրում հիշատակվում է Ամպրոպի աստված Malita-ն։ Մեր կարծիքով, Kumušmaĥգետանունը վկայություն է տարածաշրջանում հ-ե բնակչության առկայության։ Այսպես, Արածանիի գետանվան Արծանիա ձևը (հմմտ. *arg' - ) հայտնի է արդենIX դարից, կիրառվելով գետի ստորին հոսանքների համար։ Եփրատի վերին հոսանքները խեթական արձանագրություններում կոչվում են Mala, որը թերևս համապատասխանում է ուրարտերեն Մելիա, հունարեն Մելաս անվանումներին։ Այս անուններն ակնհայտորեն համադրելի են հ-ե *mel- «սև, մուգ գույն» արմատի հետ, որով ևպարզորոշ բացատրվում է Եփրատի և Արածանու համադրությունը համապատասխանաբար «սև» և «սպիտակ»4։ Հմմտ. Մեղ, Մեղրագետ, Մեղտի անվանումներնԱրածանու ավազանում, որոնք հասնում են մինչև Մալաթիա։ Ա. ֆոն Շուլերն իր մենագրության մեջ առանձին ենթագլխում թվարկում է կասկական տեղանունները, որտեղից առանձնացնում ենք -*mali- կազմությամբ տեղանունները։ Maliuha հիշատակվում է մեկ անգամ։ Այստեղ պատշվում էին Harpiš-ի Ḫalmašuiz-ը,Maliluhai–ի Ḫatepiša-ն, Karahna-ի KAL-ը, Tawiniaya5- ի Šauška-ն և Telepinu-ն, Ḫakmišի Ḫuzziya-ն6։ namen der hethitischen Texte, Wiesbaden, 1978, p. 222. (այսուհետ՝ RGTC 06)4 Պետրոսյան Ա., էջ 130, 131։ 6 Նույն տեղում, էջ 256։ Gessell van B., Onomasticon of the Hittite Pantheon, Leiden, 1998, p. 77-79.Թվարկված տեղանուններից և դիացանուններից շատերը ունեն խաթական (եթեոչ կասկական) ծագում։ DḪatepiša աստվածը նույնն է, ինչ DḪalipinu-ն (խաթերենում արական -l- իգականում դառնում է -t-) URU Ḫalenzuwa / URU Ḫatenzuwa։ Խաթերենում մեր կարծիքով, այսդիցանունը ևս ցույց է տալիս խաթա-կասկական ընդհանուր աստվածություններունենալու հանգամանքը։ Դիցանվան երկրորդ մասը՝ pinu-ն, նույնն է ինչ Tele-pinuերկրորդ բաղադրիչը, որը նշանակում է «որդի»։ *Aštan=un te=pinu «Արևի դիցուհուորդի», DIštanu DPalatappinu «Ištanu palate–pinu» Ištanu և նրա որդին»1։ Իսկ առաջինմասը՝ Ḫate-ն, նույնն է ինչ խաթ էթնիկական միավորը, որով և հետագայում կոչվեցողջ Խեթական թագավորությունը՝ Խաթթի։ Քննվող տեղանվան՝ Maliluha-ի, երկրորդ բաղադրիչը՝ uha-ն, խեթական տեղանվանական վերջածանց է (հմմտ. Սամուխա2 և այլ), իսկ առաջին մասը՝ Malil > *mel«սև, մուգ գույն» կազմությունն է։ Malimaliya-ն կրկնակ կազմությամբ լեռնանուն է, տեղադրվում է Tahniwara-իճանապարհին։ Կոռնելիուսը նույնացնում է Mama daĝ-ի հետ3։ Խեթական տեքստերում հիշատակվում է կասկերի երկրի տարածքին առնչվողKinar երկիրը4, որի տարածքում հիշատակվում է Maliwata երկիրը։ Ի հակադրություն հ-ե *mel-«սև, մուգ գույն» արմատով կազմությամբ հ-ե դիցաբանական ընկալումներին, պետք է ունենանք նաև «սպիտակ» կազմությամբ տեղանուն(ներ)՝ որպես երկմիասնական հ-ե պատկերացման արդյունք, որը կվկայի կասկերի հարևանությամբ հ-ե բնակչության առկայությունը։ Հայկական դիցաբանության և վաղնջական պատմության մեջ Ա. Պետրոսյանըառանձնացրել է այդ «սպիտակ» կազմությամբ հ-ե տեղանունները և կերպարներին, ևդրանք բխեցնում է հ-ե *arg «սպիտակ» արմատից, դրանից բխեցնելով Արամ,Արծանիա և այլն անունները։ Հնդեվրոպական Արամ, Արիմ, Արմ- ձևերը ծագում են * rēmo-ից, որը միայն որոշլեզուներում է հետագայում ստացել նախաձայն ա-ն (հմմտ. հին հնդ. Ռամա, որը չէրկարող ծագել Արամ ձևից), իսկ * rēmo-ի և *arg'-ի հակադրությունը պարզորոշհնդեվրոպական է։ Հնդեվրոպական * rēmo-ն ածանցյալ կազմություն է, * rē- արմատովև *-mo- ածանցով, որը հնդեվրոպական առասպելաբանության տվյալներով իմաստավորվում է որպես «մուգ, սև», հակադրված *arg'- «սպիտակին»5։ Մեր կարծիքով, հ-ե*arg «սպիտակ» արմատից կարելի է բխեցնել կասկական Armariha և Ḫakmiš–ի Armeերկրանունները6։ Այսպիսով, հնարավոր է կասկական բնակության տարածքներումհայտնաբերել հ-ե կազմությամբ տեղանուններ և դիցանուններ։ Որոշ մասնագետներ առանձնացնում են գենետիկական ազգակցություն Կենտրոնական Փոքր Ասիայից մինչև Պոնտոս բնակված ցեղերի միջև։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպես, խաթերի և խուրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ցուցաբերում են ազդվածություն՝խաթերի լուսինի աստված Kašku-խուր. Kušuh, խաթական Šimešu – խուր. Šimegi։ 74), Netherlands, 2004, p. 143. (այսուհետ՝ HWHT)2 Սամուխա տեղանվան համար առաջարկվել է խաթական ստուգաբանություն։ URU Šamuḫa (*ša–muḫ– a; խաթ. . muḫ «ոչխար?»), տե՛ս HWHT, p. 238. 4 Նուն տեղում, էջ 209, 258։ 5 Պետրոսյան Ա., էջ 122։ Կասկերի ցեղամիությունից արևելք տեղադրվում է Հայասսա-Ազզի ցեղամիությունը։ Հուկկանայի և Սուպիլուլիումայի միջև կնքված պայմանագրում Հայասայիգլխավոր աստվածը գրված է DU.GUR գաղափարագրով, որը, ըստ Ի. Զինգերի և Է.Ֆորրերի, համապատասխանում է խաթական Šulinkate աստծուն։ Ինչպես արդեննշվել է, Հալիսից հարավ առանձնացվել է նաև Tarumu-ի հիշատակությունը, որը համապատասխանում է խաթ. Taru-ին։ Եթե Հայասայում առանձացվում է խաթականսուբստրատ, ապա խաթական ցեղերի տարածվածությունը ընդարձակվում է Սև ծովի առափնյա շրջաններում։ Բենիկ ՎարդանյանՀՆԴԵՎՐՈՊԱԿԱՆ *Arg'-«ՍՊԻՏԱԿ» ԵՎ *Rēmo-«ՍԵՎ» ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՄԲ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԿԱՍԿԱԿԱՆ ՏԵՂԱՆՎԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ Դուրմիտա, Կումանիշմահ, խաթեր, խեթեր, կասկեր, խեթականարձանագրություն, կասկական ցեղեր, * Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև», kurša-կաշի ։

Խեթական տերության հյուսիսային և հյուսիսարևելյան գավառներում հիշատակվող կասկական տեղանուններում առկա են հ-ե արմատներով կազմված տեղանունները։ Հ-ե առասպելներին բնորոշ հակադրությունը արտահայտվում է *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ տեղանուններում և անձնանուններում, որտեղ «սպիտակ» հերոսը հակադրվում է «սև» հերոսին։ Կասկական այդ տեղանուններից են. *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha, *rēmo-«սև»՝ Tika-rama, Hadupi-rama և այլն։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպես, խաթերի և խուրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ցուցաբերում են ազդվածություն՝ խաթերի լուսնի աստված Kašku - խուր. Kušuh, խաթական Šimešu – խուր. Šimegi։ Հ-ե *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ կասկական տեղանուններն են՝ *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha։ Հնարավոր է նաև խաթա-խուրրիական մերձակցություն։

ՔՈՒՉԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՇՐՋԱԿԱՅՔԻ ԴԱՇՏԱՄԿՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿԱՅԻՆԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայաստանի Հանարապետությունում կրծողների կարգը ներկայացված է 34-36տեսակով, որոնցից 7-ը պատկանում են մոխրագույն դաշտամկների, 1-ը՝ ջրային դաշտամկների, և մեկը՝ ձյան դաշտամկների ցեղին։ Այս դաշտամկների մեծ մասն ունիտարբեր կարգավիճակներ և ներկայացված է Միջազգային Կարմիր գրքում։ ՀՀ նորԿարմիր գրքում ներառված է միայն Շիդլովսկու դաշտամուկը (գծ. 1), որը տարածվածէ Շիրակի մարզում։ Գծապատկեր 1.Հայաստանում տարածված դաշտամկների կարգավիճակըՏեսակի անվանումըՄիջազգային Կարմիր գիրքՀՀ Կարմիր գիրքՍովորական դաշտամուկՀասարակական դաշտամուկԹփուտային դաշտամուկԼեռնամարգագետնայինդաշտամուկԱրևելաեվրոպական դաշտամուկՇիդլովսկու դաշտամուկՇլիկովնիկովի դաշտամուկՁյան դաշտամուկՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակՆվազագույն վտանգի տակգտնվողգտնվողԴաշտամկները ունեն մեծ կենսաբանական նշանակություն՝ հանդիսանալովսննդային բուրգի կարևոր օղակներից մեկը։ Դրանցից շատերը կարող են հանդիսանալ տարբեր վարակիչ հիվանդությունների կրողներ և տարածողներ։ ՀՀ-ում դաշտամկներ հանդիպում են ողջ տարածքում՝ զբաղեցնելով տարբերլանդշաֆտներ և բնակլիմայական գոտիներ։ Քուչակ գյուղի շրջակայքի դաշտամկների ուսումնասիրությունը մեզ համար կարևորվում է այն հանգամանքով, որ այս տարածքները հանդիսանում են տարբեր տեսակների սիմպատրիկ պոպուլյացիաների տարածման արեալներ։ Ուստի մեր կողմիցխնդիր է դրվել ուսումնասիրել տվյալ տարածքի դաշտամկների տեսակային կազմը՝հետագայում տեսակների միջև փոխհարաբերություններն ուսումնասիրելու համար։ Նյութեր և մեթոդներ։ Նյութը։ Հետազոտությունների համար նյութ են հանդիսացել Քուչակ գյուղի շրջակայքից բռնված 16 դաշտամկներ։ Կենդանիները բռնվել ենհատուկ կենդանաորսների օգնությամբ, երբեմն նաև ձեռքով՝ ուղիղ բներից։ Տեսակիորոշման համար բռնված կենդանիները ենթարկվել են ձևաբանական-գանգաբանական չափումների, առանձնակի հետազոտվել են ատամները, հատկապես՝ ստորինծնոտի աղորիքները։ Ձևաբանական մեթոդ։ Տեսակային կազմը որոշելու համար կատարվել են ձևաբանական չափումներ (նկ. 1), և վերցվել են հետևյալ չափումները. m - մարմնի զանգված ՄԸԵ՝ մարմնի ընդհանուր զանգված ՊԵ՝ պոչի երկարություն ԱԵ՝ ականջի երկարություն ԳԵ՝ գանգի երկարություն ԱԱԵ՝ աչքից ականջ եղած տարածություն ՔԱԵ՝ քթից ականջ եղած տարածություն ՈԵ՝ ոտնաթաթի երկարություն ՍԵ՝ սրունքի երկարություն ԱՄ՝ աչքերի միջև եղած տարածություն ԱկնաճեղքԳանգաբանական չափումներ։ Կատարվել են նաև գանգաբանական չափումներՆկար 1. Ձևաբանական չափումներ կատարելիս(ըստ Marcov et al 2010, տե՛ս պատկեր 1).Պատկեր 1. Գանգաբանական չափումներըԱտամնաշարի ուսումնասիրություն։ Տեսակային կազմի որոշման համար կատարվել է նաև դաշտամկների ատամնաշարի կառուցվածքի ուսումնասիրություն։ Մասնավորապես, երկու տեսակների տարբերակման համար անհրաժեշտ էր մանրակրկիտուսումնասիրել վերին ծնոտի երրորդ սեղանատամի կառուցվածքը։ Վիճակագրական վերլուծություն։ Տվյալների վիճակագրական վերլուծությունըկատարվել է Statistica 7.0 համակարգչային ծրագրի միջոցով։ Արդյունքներ և քննարկում։ Ուսումնասիրությունների ընթացքում հավաքվել է12 կենդանի, որոնց վրա կատարվել են ձևաբանական և գանգաբանական չափումներ, ուսումնասիրվել է ատամնաշարը։ Ձևաբանական չափումների վերլուծությունըցույց է տվել, որ կենդանիները տաբերվում են 4 հատկանիշներով, այն է՝ ԱԵ, ՔԱԵ,ԱԱԵ, ՄԱ (գծ. 2), սակայն դա բավարար չէ տեսակների որոշման համար։ Ձևաբանական չափումների միջինացված արժեքների համեմատությունԳծապատկեր 2.BL -ՄԸԵ, TL -ՊԵ, EL - ԱԵ, NEL -ՔԱԵ, EEL - ԱԱԵ, BE -ՄԱ, FL - ՈԵՁևաբանական և գանգաբանական չափումների ընդհանուր բաղադրիչների համեմատությունը ցույց է տվել, որ նշված կենդանիները հիմնականում տարբերվում ենv 7 և v 23 հատկանիշներով, որոնք են վերին դիաստեմայի երկարություն և ստորինսեղանատամի երկարություն (գծ. 3)։ Գծապատկեր 3.ՄԸԵՊԵԱԵՔԱԵԱԱԵԱՄՈԵՁևաբանական չափումները թույլ են տվել առանձնացնել 2 միատեսակ կենդանիներ, որոնք հստակ տարբերվում են մնացած առանձնյակներից։ Մնացած 10 առանձնյակների տեսակային կազմի որոշման համար կատարվել է վերին ծնոտի երրորդ սեղանատամի կառուցվածքի մանրակրկիտ ուսումնասիրություն (նկ. 2)։ Ստացվել է հետևյալ պատկերը. վերին երրորդ սեղանատամի երկրորդ արտաքին և երկրորդ ներքին եռանկյունաձև գալարները կենդանիների մի մասի մոտ ձուլված են (նկ. 2ա, 1՝սլաքով ցույց է տրված ընդհանուր հատվածը), իսկ մյուսներինը՝ առանձնացած (նկ.2բ, 2՝ սլաքը ցույց է տալիս հստակ սահմանազատման գոտին)։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզել ենք, որ ձևաբանական և գանգաբանական չափանիշներով մեր հավաքածուն բաժանվում է 3 խմբի։ Բացի դրանից՝այդ խմբերի միջև կատարվել է նաև վիճակագրական վերլուծություն, որը ցույց է տալիս որոշակի շեղում և անհամատեղելիություն ձևաբանական ուսումնասիրությունների ընթացքում ստացած տվյալների հետ։ Այդ անհամատեղելիությունը և շեղումըհիմնականում կապված է համեմատվող կենդանիների քանակի հետ, քանի որ վիճակագրական լիարժեք և ստույգ տվյալների համար անհրաժեշտ է առավել մեծ քանակությամբ կենդանական բազա։ Այնուամենայնիվ, հիմնվելով մեր ունեցած տվյալներիվրա, և ելնելով ձևաբանական և գանագաբանական չափումներից, ատամնաշարիուսումնասիրությունից և վիճակագրական տվյալներից, կարող ենք ասել, որ Քուչակգյուղի շրջակայքում տարածված են հետևյալ 3 տեսակները՝ ձյան դաշտամուկChionomys nivalis, սովորական դաշտամուկ Microtus arvalis և հասարակական դաշտամուկ Microtus socialis։ Գրականությունfrom Hungary։ craniometrical evidence for its taxonomic detachment, “Turk J Zod”, 2012,the Quaternary fossil record։ a comparison of morphological and molecular methods to identify6. Հայաստանի Հանրապետության կենդանիների Կարմիր գիրք, Երևան, 2009։ Լուսինե ՌևազյանՔՈՒՉԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՇՐՋԱԿԱՅՔԻ ԴԱՇՏԱՄԿՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿԱՅԻՆ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ դաշտամուկ, ձևաբանական և կրանիոմետրիկ չափումներ, սեղանատամների կառուցվածք։

Հայաստանի Հանրապետությունում կրծողների կարգը ներկայացված է 34-36 տեսակով, որոնցից 7-ը պատկանում են մոխրագույն դաշտամկների, մեկը՝ ջրային դաշտամկների և մեկը՝ ձյան դաշտամկների ցեղին։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Քուչակ գյուղի շրջակայքի դաշտամկների տեսակային բազմազանությունը։ Տեսակի որոշման համար կատարվել են ձևաբանական և կրանիոմետրիկ չափումներ, ինչպես նաև հետազոտվել են վերին և ստորին սեղանատամները։ Ստացված տվյալների վիճակագրական վերլուծության և ատամների մանրակրկիտ ուսումնասիրման արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ Քուչակ գյուղի շրջակայքում հանդիպում են դաշտամկների 3 տեսակ` սովորական դաշտամուկ – Microtus arvalis, հասարակական դաշտամուկ - Microtus socialis և ձյան դաշտամուկ - Chionomys nivalis։

Պարզելու համար հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափական սահմանման դասավանդման մեթոդների իրական վիճակը, մենք իրականացրեցինք փաստահավաք փորձ, որի նպատակն էր պարզել սահմանման սահմանման դասավանդման ներկա վիճակը, պարզել `ուսուցիչները գո՞հ են դասագրքերի խնդիրների համակարգից , իմանալ սահմանման ուսուցման մեթոդաբանությունը: դասագրքում կամ իր մեկնաբանմամբ հայեցակարգի սահմանումն է, բայց այն կիրառելի չէ հատուկ խնդիրների լուծման ժամանակ: Գործող մեթոդաբանության համաձայն ՝ նոր ներդրված հայեցակարգը որոշելուց հետո ուսուցիչներն արագորեն անցնում են վերջինիս հատկություններն ու բնութագրերը ձևակերպելու և դրանք ապացուցելու և խնդիրները լուծելու միջոցով դրանք օգտագործելով: Ինքնորոշման գիտելիքները ստուգելու համար բավական է աշակերտին կրկնել դասագրքի սահմանումը ՝ «Ո՞ր պատկերն է կոչվում» հարցով: շրջանի մեջ: Փորձեր Հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափական սահմանումների ուսուցման իրական իրավիճակը պարզելու համար փաստացի ուսումնասիրություն կատարեք 15 դպրոցների 100 մաթեմատիկայի ուսուցիչներից ուսուցման սահմանումների ներկա վիճակի վերաբերյալ, պարզել `արդյոք ուսուցիչները գոհ են դասագրքերի խնդիրների համակարգից: գաղափարը դասագրքի կամ անձնական մեկնաբանության միջոցով, բայց չկարողանալ այն օգտագործել հատուկ խնդիրների լուծման ժամանակ: Նպատակը Հարցերին պատասխանելու համար ուսուցիչներին տրվեց 8 հարցից բաղկացած հարցաթերթիկ: Նշված հարցի պատասխանները մենք վերլուծելու ենք առանձին `վկայակոչելով դրանցից յուրաքանչյուրը: Հարցաշար Հարց 1. Ո՞րն է հասկացությունների սահմանման ձեր մեթոդը: Ուսուցիչների կողմից նշված հարցին տրված պատասխանները շատ տարբեր էին: Ուսուցիչներից ոմանք լավ չէին հասկանում հարցի բովանդակությունը, քանի որ սահմանման մեթոդները նշելու փոխարեն նրանք ձևակերպեցին, թե որն է հասկացությունը կամ որն է սահմանումը: Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք: • «Հայեցակարգը մտքի տարրական ձևն է, որն արտացոլում է առարկան»: • "Սահմանումը առարկաների և ձյան հատկություններն է": • «Սահմանել ՝ նշանակում է ասել, թե դա ինչ է»: Եղել են ուսուցիչներ, ովքեր հասկացել են հարցի բովանդակությունը, բայց սխալ պատասխաններ են տվել: Օրինակ ՝ «Հայեցակարգերի սահմանման վերաբերյալ շարադրությունների երկրաչափական մեկնաբանությունը»: Ուսուցիչների մեծամասնության համաձայն, աքսիոմը, թեորեմը, լեման, նշանը և հատկությունները սահմանման մեթոդ են: Եկեք մի քանի մեջբերում կատարենք: • «Երկրաչափության մեջ սահմանման մեթոդները տարբեր են ՝ աքսիոմա, թեորեմ, լեմման, նշան, հատկություն»: • «Կանոնները, դիտարկումը, օրինակների նշումը սահմանման մեթոդ է»: • «Հասկացությունները կարող են սահմանվել` նկարագրելով թեորեմ, աքսիոմա, օժանդակ հայտարարություններ, սահմանումներ »: Ուսուցիչներից երկուսն էլ նշեցին «Եթե…, ապա Another»: Եվս երկու ուսուցիչներ նշեցին, որ դա ուղղակի սահմանման անգիր իմանալը որոշման մեթոդ է: • «Նրանք սահմանումն ասում են անգիր, ապա բացատրում օրինակներով»: • «Սահմանումը սահմանման միջոց է, որը ցույց է տալիս այն նկարելիս»: Ուսուցիչներից ոմանք առանձնացրեցին սահմանումները ՝ օգտագործելով բառ առ բառ նկարազարդումներ: Օրինակ, սահմանում և • «Սահմանման մեթոդները խոսքի միջոցով են, դիագրամների միջոցով»: • «Հասկացությունները սահմանվում են ընդգծելով»: Որոշ ուսուցիչներ չեն տվել հայեցակարգի սահմանումների անվանումները, բայց օրինակներ կամ բացատրություններ են օգտագործել `մի քանի դեպք նշելու համար. •« անկյունագիծը սահմանվում է որպես զուգահեռագիր, քառակուսին `ուղղանկյուն կամ անկյունագիծ»: • «Սահմանել հայեցակարգը որպես արդեն սահմանված հասկացություններ»: • «Նկարագրություն. Այս դեպքում առարկան ներկայացվում է որոշակի առանձնահատկություններով: » • «Հայեցակարգը սահմանվում է նկարագրությամբ, այլ հասկացությունների փոխկապակցմամբ»: • «Սահմանում, որը ցույց է տալիս սահմանված օբյեկտի ծագումը» և այլն: Ուսուցիչներից 7-ը չեն պատասխանել հարցին, իսկ 5-ը նշել են այն, ես չգիտեմ: Հարց 1 Հաճախականության տոկոսը Հարց 1-ի վերլուծություն Ոչ պատասխան Ոչ ճիշտ պատասխան Հաջորդ պատասխան Khanel Հարցը սխալ է հասկացել Սխալ պատասխան khanel Աղյուսակ 1. Պատասխանել. չգիտեմ Նկար 1. Հարց 1-ի վերլուծություն հարց 2. Կա՞ն երկրաչափական հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն, եթե այո, ապա թվարկեք մի քանիսը: 2-րդ հարցը ավելի շատ նման պատասխաններ տվեց ուսուցիչներին: 100 մանկավարժներից 68-ը նշել են, որ կան երկրաչափական հասկացություններ: Ահա որոշ պատասխաններ. (Նախնական) ելակետ • «Կետ, գիծ, ​​հարթություն»: • «Ալիք, ուղիղ, հատված, ճառագայթ»: • «Երկրաչափական հասկացությունները, որոնք երկրաչափության հիմքն են, սահմանված չեն, դրանք նկարագրված են: Երկրաչափության հիմնական հասկացություններից մեկը կետն է, գիծը, հարթությունը և այլն: 100 ուսուցիչներից 14-ը կարծում են, որ կան որոշ հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն: Օրինակներ. • «Ոչ, երկրաչափության դասագիրքը միակ դասագրքերից է, որը գերազանց գիտելիքներ է տալիս»: • «Մենք չունենք, բոլոր երկրաչափական հասկացությունները սահմանված են»: • «Ոչ, քանի որ ընդհանուր առմամբ յուրաքանչյուր հասկացություն կարող է սահմանվել ըստ իր բնութագրերի»: • «Նույնիսկ եթե կան հասկացություններ, որոնք չունեն հստակ սահմանում, դա չի նշանակում, որ հնարավոր չէ դրանք սահմանել: Conceptանկացած հայեցակարգ կարող է սահմանվել: « Մյուս 18 ուսուցիչները տարբեր պատասխաններ տվեցին, ոմանք կարծում են, որ բոլոր հասկացությունները սահմանված են, բայց դասագրքերում սահմանումները դժվար է ձևակերպել: Որոշ ուսուցիչներ կարծում են, որ միակ հասկացությունը, որը չի սահմանվում, կետն է: Օրինակներ. • «Երկրաչափության մեջ միայն կետ հասկացությունը չունի սահմանում: "•" Չկան այնպիսի հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն: Նույնիսկ տերմինը երկրաչափորեն հիմնարար է, բայց այն սահմանվում է նկարագրությամբ: » հարթությունը համարվում է ճառագայթ և • «Երկրաչափական հասկացությունները շատ բարդ են, դրանք լավ սահմանված չեն: Օրինակ ՝ գիծ, ​​կետ, հարթություն, շառավիղ և այլն: Հարց 2 Հաճախականության տոկոսը Հարց 2 NoNoTable 2. Այլ Հարց 3. Եթե ուսանողները կարող են բառացիորեն ձևակերպել հասկացության սահմանում, կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ նրանք գիտեն հայեցակարգի սահմանումը: Ուսուցիչների մեծ մասը կարճ պատասխաններ տվեց նշված հարցին ՝ այո կամ ոչ, իսկ ուսուցիչների 10% -ը նույնպես մեկնաբանեց իրենց պատասխանը: Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք: • «Եթե ձևակերպումն արվում է անկախ քննարկումներից հետո, ապա կարելի է ենթադրել, որ, այո, այն յուրացված է»: • «Հայեցակարգի սահմանումը բավարար է այն յուրացնելու համար, այն պետք է օգտագործվի խնդիրների լուծման ժամանակ»: • «Սահմանումն անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար: Լրացուցիչ հարցերի կամ օրինակների օգտագործումը կարող է օգտագործվել սահմանման ճիշտ սահմանման տիրապետումը ստուգելու համար: » • «Ուսանողների շրջանում, ովքեր բառացիորեն ձևակերպում են հայեցակարգը, կլինեն սովորողներ, ովքեր լիովին չեն տիրապետում սահմանմանը, և սովորողներ, ովքեր ունեն այդ հասկացությունը: Դա կբացահայտվի հայեցակարգին վերաբերող հարցերի քննարկման արդյունքում: « Ստորև կներկայացնենք թվային տվյալները ուսուցիչների կողմից երրորդ հարցի պատասխանների վերաբերյալ: Հաջորդ հարցի նպատակը պարզաբանելն է, թե ինչպես են ուսուցիչները պարզում `ուսանողները գիտե՞ն որոշակի հասկացության սահմանում, թե ոչ: Աղյուսակ 3. Հարց 3-ի վերլուծություն Հարց 3-ի Հաճախականության տոկոսները Այո Ոչ Հարց 4. Խնդրում ենք նկարագրել, թե ինչպես եք իմանում, արդյոք ուսանողները գիտեն որոշակի երկրաչափական հայեցակարգի սահմանում, թե ոչ: Պատասխանները շատ տարբեր էին: Հետաքրքիրն այն է, որ չորրորդ հարցի պատասխանը հակասում է երրորդ հարցին: Ուսուցիչների 1/3-ը պատասխանեց հարցին. նա կարող է սահմանել հայեցակարգը », մեկը Դասավանդողը պատասխանեց երրորդ հարցին, որ« եթե ուսանողը բառացիորեն արտասանում է հասկացության սահմանումը, ապա նա գիտի հայեցակարգի սահմանումը »և պատասխանեց չորրորդ հարցին: «Եթե ուսանողը ի վիճակի է սահմանել սահմանումը, նա ի վիճակի է այն կիրառել խնդիրների լուծման ժամանակ, ապա ուսանողը տիրապետում է հայեցակարգի սահմանմանը»: Վերոնշյալ պատասխանների անհամապատասխանությունը ցույց է տալիս, որ. 1. Սահմանումների ուսուցումը փոխաբերական բնույթ է կրում, քանի որ ուշադրություն չի դարձվում սահմանումների կիրառման ուսանողների ունակությանը: Օրինակ ՝ ուսանողները երբեմն պարզաբանում են «զուգահեռագիր» սահմանումը, բայց նրանք նույնիսկ չեն կարող զուգահեռագիծը ընտրել գրատախտակին գծված մի քանի քառակուսիներից, այսինքն ՝ ճանաչել այն: 2. Որոշ ուսուցիչներ նույնիսկ անորոշ պատկերացում ունեն հասկացությունների մասին: Հայեցակարգի սահմանումը ընկալվում է որպես դասընթացի թեմայի մի մաս, որն անհրաժեշտ է անգիր սովորել և ավարտել: Այս հայեցակարգի և հատկությունների սահմանումը հաճախ հայտնաբերվում է: Չորրորդ հարցին պատասխանեց ուսուցիչներից մեկը: «Ուսանողը տիրապետում է հասկացության սահմանմանը, եթե նա ի վիճակի է թվարկել տվյալ հասկացության հատկությունները»: Այս պարագայում ուսուցիչն ունի հստակ հասկացություն «հասկացություն» մոտ «հասկացության հատկություն»: Ուսուցիչները, ովքեր ձեւակերպել են նշված հարցի պատասխանը ՝ հղում կատարելով 3. հարցին. «Եթե ուսանողները բառացիորեն ձևակերպեն հասկացողության սահմանում»: Հարցվածների միայն 2% -ն է նշել, որ անհրաժեշտ է դիտարկել պարտադիր մակարդակի խնդիրներ: «Ես առաջարկում եմ բնորոշ խնդիրներ ՝ ուղղված հարկադրանքի մակարդակին, հարցեր եմ տալիս սահմանման վերաբերյալ հակասական ենթադրություններով»: Ուսուցիչները տվեցին այլ, հետաքրքիր պատասխաններ: Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք: Սահմանումների սահմանումը յուրացնելու համար. «« Ամփոփում պարզ է դառնում, որ ուսանողները յուրացրել են այս կամ այն ​​սահմանման հայեցակարգը »: • «Եթե ուսանողները հայեցակարգի սահմանումը կապում են կյանքի հետ, ապա նրանք տիրապետելու են հայեցակարգի սահմանմանը»: 100 ուսուցիչներից 3-ը, հավանաբար, չգիտեին ՝ ինչպես պարզել ՝ իրենց աշակերտները գիտե՞ն սահմանումը, թե ոչ: Աղյուսակ 4. Հաճախականության տոկոսը Հարց 4-ի վերլուծություն Գիտելիքը Նրանք կարող են կիրառել գիտական ​​գծեր Կանալիզացնել․ տիպի խնդիր ․ Կարող են կիրառել հատկություններՕտեռնոտ պատասխան Հարց 4 Հարց 5. Եթե ուսանողները սխալ են մեկնաբանում սահմանումը, ապա ի՞նչ քայլեր եք ձեռնարկում: Ուսուցիչներից 27-ը կարծում են, որ եթե աշակերտը սխալ է մեկնաբանում հայեցակարգի սահմանումը, ապա անհրաժեշտ է միայն կրկնել սահմանումը: Օրինակ ՝ «Սխալը բացատրում եմ դիագրամի միջոցով»: օգնեք ուսանողներին դասարանում: «Դասարանում ես կրկնում եմ այնքան ժամանակ, քանի դեռ այն աշակերտը, որը ճիշտ չի արտասանել»: Ուսուցիչները կոչ են անում Նախորդ հարցերում մենք անդրադարձել ենք այն փաստին, որ հայեցակարգի բնութագիրը ճանաչող ուսուցիչները հայեցակարգի հատկությունները և մտածում են, որ հասկացության հատկությունների առկայության դեպքում նրանք գիտեն հայեցակարգի սահմանումը: Նույն ուսուցիչները պատասխանեցին այս հարցին. «Եթե ուսանողը սխալ արտասանի ուսանողներին, հայեցակարգի սահմանումը կվերադարձվի: Բոլոր 7 ուսուցիչները կարծում են, որ անհրաժեշտ է դիտարկել հակասական ենթադրություն: բացասական օրինակներ, կամ makeEx Օրինակ. 1. «Ես փորձում եմ ուսանողներին բացատրել սխալը, բերել մի օրինակ, որը հերքում է դրա սահմանումը»: 2. «Մենք գալիս ենք ճիշտ սահմանման ՝ նրանց սխալին հակասող ենթադրությամբ»: Ուսուցիչներից 5-ը կարծում են, որ յուրաքանչյուր ուսանող անհատական ​​մոտեցման կարիք ունի: «Յուրաքանչյուր դեպքի համար անհրաժեշտ է անհատական ​​վերաբերմունք»: Ուսուցիչներից 16-ը կարծում են, որ պետք է հաշվի առնել գործնական օրինակներ (14 ուսուցիչ) կամ ստանդարտ խնդիրներ (2 ուսուցիչ): 10 ուսուցիչ շատ տարբեր պատասխաններ տվեց. • «Ես սխալ ժամանակ եմ տալիս աշակերտին դասագրքից անգիր սովորելու համար»: • «Ես ուղղում եմ, հակառակ դեպքում ես թույլ եմ տալիս, որ այն նորից կրկնվի»: • «Ես փորձում եմ յուրաքանչյուր բառի իմաստը բացատրել սահմանման մեջ»: Հարց 5 Վերլուծություն աղյուսակ 5. Անհատական ​​վերաբերմունք Կիրառական օրինակներ Նկարչություն դասի օգնություն օգնություն Բացասական օրինակներ Սեփականության դիմում Այլ հարցումներՀաճախականության հետաքրքրություններ Հաջորդ հարցի միջոցով մենք ուզում ենք պարզել, թե արդյոք հարցմանը մասնակցող ուսուցիչները համաձայն են, որ դասագրքերը չունեն պարտադիր մակարդակի հատուկ խնդիրներ `հատուկ հասկացությունների սահմանումների ընդունման համար: Հարց 6. Կա՞ն կրթության պարտադիր մակարդակի ստանդարտ խնդիրներ, որոնք ուղղված են ներկայիս երկրաչափության դասագրքերում հատուկ սահմանումների մշակմանը և յուրացմանը: Եթե ​​այո, ապա թվարկեք դրանցից մեկը: 16 ուսուցիչ կամ, այլ կերպ ասած, հարցվածների միայն 16% -ը համաձայն է մեզ հետ, 64 մանկավարժներ պատասխանեցին, որ կան այդպիսի խնդիրներ, նրանք նույնիսկ բերեցին որոշ կոնկրետ խնդիրներ: 11 մանկավարժներ չեն պատասխանել հարցին, իսկ 9 մանկավարժներ անհասկանալի պատասխաններ են տվել: Եկեք կատարենք թվային վերլուծություն: Հարց 6-ի Ոչ-Ոչ-անզգայուն պատասխանների հաճախականության հետաքրքրությունների աղյուսակ 6. Ոչ-պատասխան-Պատկեր 2. Հարց -6-ի վերլուծություն Մենք առանձին-առանձին վերլուծելու ենք այն 64 ուսուցիչների պատասխանները, ովքեր կարծում են, որ դասագրքերում կան հատուկ սահմանումների պարտադիր սահմանումներ: 17 ուսուցիչ պնդում է, որ դրանք կան, բայց դրանք շատ են, մեջբերենք պատասխաններից մեկը. • «Կան թեմաներ, բայց շատ փոքր քանակությամբ: Բացի այդ, խնդիրները միջին բարդության են, ինչը ներառական կրթության համար չէ: » Իսկ 47 ուսուցիչ կարծում է, որ դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը բավարար է սահմանումները լրացնելու համար: Հետաքրքիր է, որ այն ուսուցիչները, ովքեր կարծում են, որ առկա առկա համակարգը բավարար է սահմանումը լիարժեք տիրապետելու համար, նրանք են, ովքեր կարծում են, որ հասկացության սահմանումը բնութագրում է հասկացության հատկությունները: Հաշվի առեք մի քանի պատասխաններ. • «Կան, օրինակ, նկարիր շրջան և նկարիր դրա տարրերը, նշիր դրա հատկությունները»: • «Կան, օրինակ, եռանկյունաձեւ միջին կետեր, բարձունքներ, բաժանարարներ կառուցելու, բանաձևեր գրելու համար»: Հարց 7. Գոհ եք արդի երկրաչափության դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգից, որոնք ուսանողներն ամբողջությամբ կարող են յուրացնել: Հարց տվողը վերաբերում է միայն հասկացության սահմանման յուրացմանը, բայց ընդհանուր առմամբ վերաբերում է հայեցակարգի լիարժեք տիրապետմանը, որը ներառում է հայեցակարգի սահմանման յուրացումը: Ուսուցիչների մոտ կեսը պատասխանեց, որ գոհ է առկա առկա համակարգից ՝ հասկացություններն ամբողջությամբ յուրացնելու համար: Հարցվածների մոտ մեկ քառորդը պատասխանել է, որ խնդիրների համակարգը բավարար չէ հասկացություններն ամբողջությամբ ուսուցանելու համար: Հետաքրքիր է, որ հարցվածներից ոմանք բացասական պատասխաններ են տվել 6-րդ և 7-րդ հարցերին: Օրինակ, 6-րդ հարցին պատասխանվեց, որ դասագրքերում առկա խնդիրների հասկացությունների սահմանումները լիովին յուրացված և կիրառական են, բայց 7-րդ հարցին պատասխանվեց, որ նրանք գոհ են երկրաչափության դասագրքերի խնդիրների համակարգից, որոնք նպաստում են հասկացությունների տիրապետում: Wonderարմանում եմ, թե ինչ են հասկանում որոշ ուսուցիչներ, երբ ասում են, որ հայեցակարգը չպետք է ամբողջությամբ խթանվի: Այն ընդգրկո՞ւմ է հայեցակարգի սահմանումը, թե՞ բավարա՞ր է անգիր իմանալ այդ սահմանումը: Ուսուցիչներից ոմանք կարծում են, որ դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը մասամբ բավարարված է: Նրանցից մեկը նշեց, որ «խնդիրների համակարգը բավարար է մի քանի սահմանումների դեպքում, և դրանց մեծ մասը բավարար չէ, քանի որ դրանք ներառում են միջին կամ բարդ խնդիրներ: Խնդիրների համակարգը հեշտ չէ ղեկավարել: « Ուսուցիչներից մեկը նշեց, որ Շարիգինի դասագրքերում, որոնք օգտագործվում են հոսքային դասընթացներում, հասկացությունները յուրացնելու համար բնորոշ խնդիրներ ընդհանրապես չկան, քանի որ առկա խնդիրները միայն չափազանց բարդ են: Որոշ ուսուցիչներ կարծում են, որ առկա առկա համակարգը բավարար է հասկացությունները յուրացնելու համար, բայց քիչ ժամանակ է հատկացվում տվյալ հայեցակարգը դասավանդելու համար: Ուսուցիչներից մեկը կարծում է, որ խնդիրների առկայությունը և անթերի տիրապետումը հասկացությունների լիարժեք ընկալման վրա ազդող գործոններ չեն, եթե ուսանողը ընդունակ է: Ստորեւ ներկայացնում ենք թվային վերլուծությունը: Աղյուսակ 7. Հաճախականության տոկոսը 7-րդ հարցի վերլուծություն 7-ի մասնակի հարց 8. Ի՞նչ մեթոդաբանություն կառաջարկեք ստուգել `արդյո՞ք սովորողը հմուտ է այս կամ այն ​​երկրաչափական հայեցակարգը սահմանելիս: Ինչպես և սպասվում էր և սպասվում էր, ուսուցիչների կեսից ավելին պատասխանեց, որ կսովորեցնեն ուսանողներին բառացիորեն սահմանել հայեցակարգը, ուսուցիչների մոտ մեկ երրորդը պատասխանեց, որ կքննարկի դասագրքում առկա խնդիրները, և եթե ուսանողները լուծեն առաջարկվող խնդիրները, ապա միանշանակ ասում են, որ ուսանողները գիտեն սահմանումը: Հետաքրքիր է, որ վերջիններս այն ուսուցիչներն են, ովքեր «լեման» տերմինը համարում են հայեցակարգի սահմանման ձևերից մեկը, ավելին `վերջիններս նույնացնում են« հասկացության սահմանում »և« հասկացության հատկություն »հասկացությունները: Ուսուցիչներից ոմանք չեն պատասխանում հարցին, ոմանք էլ պարզապես սխալ են հասկացել հարցը. Հարցումների արդյունքները ապացուցեցին մեր մտահոգությունը, որ հասկացությունների սահմանումները ամբողջությամբ չեն իրականացվում դպրոցում, քանի որ. Ա) չկա հստակ մեթոդաբանություն, բ) դասագրքերի խնդիրների համակարգը բավարար չէ հասկացությունների սահմանումները լիարժեք տիրապետելու համար: Աղյուսակ 8. Հարց 8-ի սահմանման ձևակերպման վերլուծություն Հարց 8 դասագիրք Խնդիրի մոնիտորինգ Առաջարկություն. ՀաճախականությունՀաճախականություն Ոչ պատասխան Կատարեք Նկար 3. Հարց 8-ի վերլուծություն: Ուսուցիչներից ոմանք մեզ հետ համաձայնեցին, որ պահանջվող դասագրքերը պետք է ներառեն ստանդարտ մակարդակի պարտադիր առաջադրանքներ: Asիշտ այնպես, ինչպես անհրաժեշտ է ունենալ հասկացությունների սահմանումների ուսուցման հստակ մեթոդաբանություն, որը կնպաստի վերջիններիս լիարժեք յուրացմանը, այնպես, ինչպես հասկացությունների սահմանումը իմանալը անհրաժեշտ պայման է, բայց ոչ բավարար: понятий в школе далека от удовлетворительной, поскольку. ։

Մեր նախորդ աշխատանքներում բազմիցս նշվել է, որ հանրակրթական դպրոցում մաթեմատիկական հասկացությունների սահմանումների ուսուցման գործող համակարգը հեռու է բավարար լինելուց, քանի որ՝ ա) չկա հստակ մշակված մեթոդիկա, որով առաջնորդվեն ուսուցիչները, բ) դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը չի նպաստում հասկացությունների սահմանմանումների յուրացմանն ու ձևավորմանը։ Որպեսզի կարողանանք վերը նշված համոզմունքները հաստատել, անցկացրել ենք գիտափորձ ավելի քան 15 դպրոցների մաթեմատիկայի 100 ուսուցիչների շրջանում և կատարել ենք վերլուծություն։

Վերանայում - Սեփականության իրավունքի դադարեցման հիմքը Իրավունքի ցանկացած համակարգում սեփականության իրավունքը գործում է որպես կենտրոնական և ամենակարևոր ինստիտուտ: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը (այսուհետ ՝ Սահմանադրություն), օգտագործելով սեփականության իրավունքի դերը իրավունքի ամբողջ համակարգում, ամրագրեց սեփականատիրոջ իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությանն ուղղված դրույթներ: Սեփականատիրոջ իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը հիմնականում օգտագործվում է սեփականության իրավունքի հարկադիր դադարեցման դեպքում, և ապահովելու համար անհրաժեշտ է ունենալ իրավական դաշտ, խնդիր, որը չի լուծվում նման օրինականության դեպքում: հաստատությունը որպես մոնտաժ: ՀՀ օրենսդրության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ պահանջը կիրառվում է արտակարգ իրավիճակների դեպքում, երբ անհրաժեշտ է անհապաղ վերցնել քաղաքացիներին պատկանող գույքը և իրավաբանական անձինք `առաջնահերթ մի շարք խնդիրներ լուծելու համար: Հաշվի առնելով պահանջի կիրառմամբ հետևյալ նպատակների ներուժը, արդյունավետության ապահովումը, սեփականատիրոջ իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության երաշխիքների տրամադրման կարևորությունը, անհրաժեշտ է նախատեսել այն միջոցները, որոնք կարող են կիրառվել ցանկացած դեպքում: արտակարգ իրավիճակ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ոչ մի պետություն ապահովագրված չէ արտակարգ իրավիճակներից, գույքի բռնագրավման հարաբերությունների ուսումնասիրությունը դառնում է ավելի կարևոր: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի »: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասի մեկնաբանությունից բխում է, որ անձը կարող է զրկվել իր ունեցվածքից միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում, այլ կերպ ասած `գույքից զրկելու հիմքերը պետք է հստակ ամրագրվեն օրենքով, ընդ որում` ա. անձը կարող է զրկվել գույքից միայն դատարանում: Սեփականության իրավունքի պաշտպանության համար երաշխիքների առկայությունն առաջին հերթին օգտագործվում է սեփականության իրավունքի դադարեցման ժամանակ: Սեփականության իրավունքի դադարեցման եղանակները կարելի է դասակարգել `ելնելով այն բանից` սեփականության իրավունքը դադարեցվել է սեփականատիրոջ կամքով, կամ նրա կամքին հակառակ կամ նրա կամքին հակառակ: Սեփականատիրոջ կամքին հակառակ կամ նրա կամքին հակառակ սեփականության իրավունքը կարող է դադարեցվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում `1-ով սահմանված կարգով: 1 Տե՛ս Տ. Բարսեղյան, ՀՀ քաղաքացիական իրավունք, մաս Ա, 3-րդ հրատարակություն, Երևան, 2009, էջ: 298: Գրականության մեջ տարբեր տեսակետներ են արտահայտվել «ռեկվիզիտ» հասկացության վերաբերյալ: Հայցը բնութագրվում է որպես քաղաքացիների, իրավաբանական անձանց գույքային իրավունքները դադարեցնելու ավանդական հիմք, որը կիրառվում է միայն բացառիկ հանգամանքներում `հանուն հանրային շահի, համարժեք փոխհատուցմամբ 1: Հայցը հանդիսանում է սեփականության իրավունքի դադարեցման հիմք, որի կիրառման ընթացքում վերցված գույքն օգտագործվում է արտակարգ բնույթի հանգամանքների դեմ պայքարելու համար `դրանց վտանգավոր հետևանքները վերացնելու համար 2: Պահանջը (լայն իմաստով) դինամիկ իրավական հարաբերությունների բարդ համակարգ է ՝ ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր 3: Օ.Վինոգրադովը առաջարկում է «վավերացում» հասկացության հետևյալ սահմանումը. «Արտակարգ, արտակարգ կամ ռազմական դրություն դաշնային օրենսդրությանը համապատասխան ՝ գույքը կարող է օտարվել կամ ժամանակավորապես վերցվել սեփականատիրոջից ՝ անհատի, հասարակության, պետության կամ պետության շահերին համապատասխան ՝ սահմանված կարգով: օրենք, փոխհատուցմամբ (վավերացում) »4: Հայցը հանդիսանում է սեփականության իրավունքի դադարեցման հիմք, որի օգտագործումը հանգեցնում է մեկ անձի սեփականության իրավունքի դադարեցմանը, միևնույն ժամանակ մեկ այլ անձի սեփականության իրավունքի ծագմանը 5: V. Ըստ Սիտյուգինայի, ռեկվիզիտը մի կողմից ածանցյալ հիմք է սեփականության իրավունքի դադարեցման համար, իսկ մյուս կողմից `գույքի սեփականության ձեռքբերում պահանջվող գույքի նկատմամբ 6: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի 1-ին մասի (այսուհետ `ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք)` բնական աղետների, տեխնոլոգիական վթարների, համաճարակների, արտակարգ բնույթի այլ հանգամանքներում, գույքը կարող է սեփականատիրոջից վերցվել պետական ​​մարմինների որոշմամբ: ի շահ հասարակության ՝ դրա արժեքը (ռեկվիզիտ) վճարելու պայմանով: « Անդրադառնանք Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասում ամրագրված դրույթին `այն դիտարկելով պահանջի կիրառման համատեքստում: ՀՀ քաղաք. Հաշվի առնելով Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածը `Սահմանադրության 31 2 2-րդ հոդվածում ամրագրված դրույթի համատեքստում, պարզ է դառնում, որ օրենքը պետք է նախատեսի հետապնդման հատուկ դեպքեր, որոնց հիմքերը կարող են կիրառվել հայցադիմում: Այսինքն ՝ Սահմանադրությունը հստակ պահանջ է առաջադրում սահմանել օրենքով այն դեպքերը, որոնց առկայության դեպքում հնարավոր է անձին զրկել սեփականությունից, այդ թվում նաև ռեկվիզիտ կիրառելու պատճառով անձին զրկելու դեպքում: 1 Տե՛ս Գորբաչով Դ., Սեփականության իրավունքի պաշտպանության սահմանադրական երաշխիքները, «Սեփականություն և իրավունք», 1997 թ., Հասանելի է http: // www. //www.juristlib.ru/book_337.html. 2 Տե՛ս Taskin N., Երկրային բաժնետոմսերի նկատմամբ սեփականության իրավունքի հարկադիր շորթման դեպքերից մեկի պահանջները, «Փաստաբան», 2003 թ., N 3, հասանելի է http: // www. //www.lawmix.ru/comm/4148: 3 Տե՛ս Afanasyeva E., Requisites. քաղաքացիական իրավունքի ասպեկտ, autoref: դիս к.ю.н., Томск, 2009, էջ: 105 թ. 4 Տե՛ս Vinogradov O., Requisition որպես հատուկ ծաղրական հիմք սեփականության իրավունքի ընդլայնման համար, «Տիրապետում և իրավունք», 2008, N 12 (383), էջ 85: 5 Տե՛ս «Քաղաքացիական իրավունք. Часть первая », դասագիրք ՝ ըստ հերթականության: Ա. Kalpina, A. Maslyeva, Moscow, 1997, p. 244245: 6 Տե՛ս Sytygina V., Requisites. Իրավական կարգավորման հիմնախնդիրները, «Իրիդական գիտություն», 2011, N 2, էջ 74, հասանելի է http: // www. //cyberleninka.ru/article/n/rekvizitsiya-problemy-pravovogo-regulirovaniya. Կամ ՀՀ քաղաք: Քրեական օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի դրույթներն ուղղված են բռնագանձման հետ կապված ծագած հարաբերությունների իրավական կարգավորմանը: Օրենքը, փաստորեն, սահմանում է միայն ընդհանուր դրույթներ, որոնք ուղղված են հայցադիմումի կիրառմամբ պայմանավորված հարաբերությունների իրավական կարգավորմանը, իր հերթին հղում կատարելով մեկ այլ իրավական ակտի, որը պետք է հստակ սահմանի հիմքերը, պայմանները, կարգը և այլ հարցեր: բռնագրավում Unfortunatelyավոք, պետք է նշել, որ մինչ այժմ չի ընդունվել համապատասխան օրենք, որով վերոհիշյալ խնդիրները կստանան համապարփակ իրավական լուծում: Որպեսզի սեփականությունից զրկելու հիմքերի մասին օրենքը սահմանադրական լինի, պետք է հստակ ձևակերպվեն համապատասխան իրավական ընթացակարգերը, պետության սեփականությունից զրկելու իրավունքի իրացման հիմքերը `« օրենքով նախատեսված դեպքերում »և պայմանները 1: , Արտառոց հանգամանքների հասնելու դեպքում `ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածով սահմանված պահանջներով առաջնորդվելը չի ​​կարող համարվել բավարար իրավական հիմք սեփականատիրոջից գույքը խլելու համար, - կհանգեցնի Սահմանադրության պահանջների խախտման: Սեփականության իրավունքի անձեռնմխելիության սահմանադրական սկզբունքը նախ և առաջ ենթադրում է, որ անձը կարող է զրկվել սեփականության իրավունքից միայն այն հիմքերով, որոնք ուղղակիորեն նախատեսված են իրավական ակտերով `օրենքի մակարդակով 2: Ավելին, անհրաժեշտ է ընդունել հայցադիմումի մասին առանձին օրենք, որը կսահմանի պահանջի կիրառման իրավական ընթացակարգերը բավարար հստակությամբ, պահանջի կիրառման պայմաններին վերաբերող հարցերը, գույքը, որը կարող է բռնի կերպով վերցվել հանրային օգուտ, փոխհատուցում սեփականատիրոջը: և այլն, ինչը կնպաստի սեփականատիրոջ իրավունքների օրինական շահերի պաշտպանությանը: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասի բառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ օրենքով սահմանված դեպքերում անձը կարող է զրկվել գույքից միայն դատարանի կողմից: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասը հայտարարում է գույքից զրկելու բոլոր հնարավոր տարբերակները, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի `դատարանում իրականացվող դեպքերի 3: Վերլուծենք վերոնշյալ նորմը: Քրեական օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի համատեքստում: ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի մեկնաբանությունից հետեւում է, որ գույքը սեփականատիրոջից կարող է վերցվել ոչ միայն դատարանի որոշմամբ, այլ նաև իրավասու պետական ​​մարմինների կողմից: «Պետական ​​մարմիններ» տերմինը սովորաբար վերաբերում է պետական ​​մարմիններին (Ազգային ժողով, կառավարություն, դատական ​​իշխանություն) 4, մինչդեռ Սահմանադրության 31 2 2 հոդվածի վերլուծությունը պարզ է դառնում, որ այդպիսի իրավունք կարող է վերապահվել միայն դատարանին, որպես միակ վարչարար: արդարադատության մարմնի. Վերոնշյալ խնդրի կարգավորման վերաբերյալ գրականության մեջ տարբեր տեսակետներ են արտահայտված: Գ Ըստ Գաջիի, կան իրավաբանական 1 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանությունները», խմբ. ՝ Գ. Հարությունյան, Ա. Վաղարշյան, Երևան, 2010, էջ 1: 366: 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 365: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 368: 4 Տե՛ս Այվազյան Ն., Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական իրավունք, 4-րդ հրատարակություն, Երեւան, 2008, էջ: 434 թ. նորմեր, որոնք նախատեսում են անձի սեփականությունից զրկելու հնարավորություն առանց դատարանի որոշման, բայց դա չի հակասում Սահմանադրության պահանջներին, քանի որ սեփականատերն իրավունք ունի դատարանում բողոքարկել գույքի զրկման ցանկացած գործողություն 1: Փաստաբանների մեկ այլ խումբ գտնում է, որ եթե «դատարանում» արտահայտությունը մեկնաբանվի որպես որևէ գործողություն հետագա բողոքարկման հնարավորություն, ապա կխախտվեն իրավունքների և ազատությունների դատական ​​պաշտպանության սահմանադրական երաշխիքները 2: Մ. Ըստ Մալեինի, արտադատական ​​պահանջը կարող է օգտագործվել, քանի որ անհնար է արագորեն, արդյունավետորեն կանխել կամ վերացնել արտակարգ իրավիճակների հետևանքները, եթե պետական ​​մարմինները ժամանակին որոշում չկայացնեն գույքը խլելու մասին 3: Այս առումով հետաքրքիր է Ն.Թասկինի տեսակետը Քրեական օրենսգրքի 242-րդ հոդվածի վերաբերյալ 4: Ըստ վերջինիս ՝ հոդվածում օգտագործված «պետական ​​մարմիններ» հասկացությունը ենթադրում է անձի սեփականությունը վարչական կարգով զրկելու հնարավորություն, հոդվածի վերլուծությունից կարելի է եզրակացնել միայն, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները չեն լիազորված է որոշում կայացնել գույքի բռնագրավման մասին 5: Հաշվի առնելով գործող իրավական կարգավորումը `մենք հակված ենք այն կարծիքին, որ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասը նախատեսում է անձին սեփականության իրավունքից զրկել միայն դատարանի որոշմամբ: Այնուամենայնիվ, չպետք է անտեսել, որ արտակարգ իրավիճակի ի հայտ գալն ինքնին պահանջում է անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել, և այս դեպքում ակնհայտ է դատարան դիմելու հետ կապված խնդիրների առկայությունը: Հայցադիմումի դեպքում արտակարգ դրությունը կարող է անհնարին դարձնել դատարան դիմելը 6: Մի պահ պատկերացնենք, որ Հայաստանում համաճարակ տարածելու իրական վտանգ կա, և եթե անհապաղ չձեռնարկվեն համապատասխան միջոցներ, այն կարող է տարածվել ժամերի ընթացքում և վտանգել հազարավոր մարդկանց կյանքը: Այս դեպքում, մի կողմից, պետք է երաշխիքներ տրամադրվեն սեփականատիրոջ իրավունքների պաշտպանության համար, միևնույն ժամանակ նախատեսելով ընթացակարգեր, որոնք ապահովում են պահանջի ժամանակին և արդյունավետ օգտագործումը արտակարգ իրավիճակներում ՝ առանց սեփականատիրոջ իրավունքները խախտելու, հակառակ դեպքում պահանջը դառնում է անարդյունավետ կամ անարդյունավետ: Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 2-րդ մասը հաշվի չի առել այս առումով ռեկվիզիայի կիրառման առանձնահատկությունները: Կարծում ենք, որ ռեկվիզացիայի դեպքում սեփականատիրոջից գույքը վերցնելու իրավունքը կարող է վերապահվել ՀՀ առողջապահության նախարարությանը (Համաճարակներ և առողջություն 1 տե՛ս Գաջիև Գ. Նախնական աշխատանքային գործունեության սահմանադրական երաշխիքներ, «Գույք և իրավունք», 1995, N 8, էջ 30: 2 Տե՛ս Կոչուրա Վ., Ъяъяъя им им им им им им. у у со со со ,,,,,,,,,,,,,։ ՝։ ը. 3 Տե՛ս Vinogradov O., էջ 88-89: 4 Պետք է նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 285-րդ հոդվածը ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 242-րդ հոդվածի վերարտադրություն է: 5 Տե՛ս Taskin N. 6 Տե՛ս Կարապետյան Ն., Ռեկվիզիտը որպես հասարակություն-պետության կարիքների համար գույքի օտարման հիմք, «Պետական ​​իրավունք», 2009, N 4 (46), էջ. 55 խնամակալության ոլորտի հետ կապված այլ հանգամանքների դեպքում) միայն ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությանը (բնական աղետների, վթարների և նման այլ հանգամանքների դեպքում): Որոշ հեղինակներ նպատակահարմար են համարում փոփոխել Սահմանադրության հոդվածը `վերաշարադրելով այն: «Ոչ ոք չի կարող զրկվել գույքից, բացի դատարանի որոշմամբ, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի»: Դուք Տոլստոյը կարծում է, որ սահմանադրության հոդվածը պետք է ձևակերպվի հետևյալ կերպ. «J. դատարանի որոշմամբ, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Գույքը վերցնելու մասին որոշումը կարող է բողոքարկվել դատարանում: » Ա.Մանուկյանը կարծում է, որ սահմանադրական նորմը չի համապատասխանում հասարակության տնտեսական պայմաններին, և դատարանները պատրաստ են քննարկել բոլոր վեճերը նման արագությամբ 2: Հայցի հետ կապված դրույթները ներառվել են նաև ՀՀ հողային օրենսգրքում (այսուհետ `ՀՀ հողային օրենսգիրք): ՀՀ հող. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `« Բնական աղետների, վթարների, համաճարակների և այլ արտակարգ իրավիճակների դեպքում, հողամասը կամ դրա մի մասը կարող է սեփականատիրոջից վերցվել պետական ​​մարմնի որոշմամբ ` դրա արժեքը վճարելու պայմանը (վավերացում) »: ՀՀ հող. «Վթարները» նախատեսվում են որպես արտակարգ հանգամանք (ի թիվս այլ հանգամանքների), ի տարբերություն ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրության: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածը, որի առաջին մասում օգտագործվում է «տեխնոլոգիական պատահարներ» տերմինը: Այսինքն ՝ ՀՀ հող: օրինակ, ի տարբերություն ՀՀ-ի, օրինակ, դա չի սահմանափակվում տեխնոլոգիական վթարները որպես արտակարգ իրավիճակ համարելով, այլ նաև վթարների այլ տեսակներն է այդպիսին համարում: Այս առումով ՀՀ հողերի համար նախատեսվում է ավելի ընդգրկուն իրավական կարգավորում: Օրինակ ՝ ոչ միայն տեխնոլոգիական պատահարները, այլև վթարների այլ տեսակներ (օրինակ ՝ արդյունաբերական, ճառագայթային և այլն) կարող են համարվել արտակարգ իրավիճակ: Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ կարծում ենք, որ ՀՀ քաղ. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 285-րդ հոդվածի 1-ին մասի «տեխնոլոգիական պատահարներ» բառերը փոխարինել «պատահարներ» բառով: ՀՀ հող. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն `« Այն դեպքում, երբ բավարարվում են սույն հոդվածի 1-ին կետում նշված հանգամանքները, հողը կամ դրա մի մասը, հողը կամ մասը պահանջելու պահանջի բացակայության դեպքում դրա հնարավորությունը ժամանակավորապես կարող է օգտագործվել այդ հանգամանքների ընթացքում: պետության կամ համայնքների կարիքների համար ՝ հատուցելով այդ հողի սեփականատիրոջ իրավունքների ժամանակավոր սահմանափակման հետ կապված վնասները: » Հոդվածում նման դրույթի առկայությունը, որը նպատակաուղղված է կարգավորել հողային օրենսդրությամբ նախատեսված պահանջը, տարաբնույթ մեկնաբանությունների տեղիք է տվել: Ս. Ըստ Բոգոլյուբովի, հողային օրենսդրությունը նախատեսում է երկու տեսակի ռեկվիզացիա. 1) հողը կարող է ժամանակավորապես վերցվել սեփականատիրոջից `վտանգավոր հետևանքները կանխելու համար, վերադարձը հետագայում վերադարձվում է սեփականատիրոջը (օրինակ, այլ նմանատիպ դեպքերում), 2) հողը: կարող է բռնի կերպով տիրոջից վերցնել (կամ) փոխարինել համարժեք հողակտորով 3: 1 Տե՛ս «Քաղաքացիական իրավունք», դասագիրք, հ. 1, ըստ կարգի: Ա. Сергеева, Ю. Տոլստոգո, 4-րդ հրատ., Մոսկվա, 2005, էջ. 368: 2 Տե՛ս նշված հեղինակների կարծիքները, ըստ Ն. Կարապետյանի, էջ. 55 3 Տե՛ս «Մեկնաբանություն Ռուսաստանի Դաշնության Երկրի օրենսգրքի վերաբերյալ», խմբ. Ս. Боголюбова, Е. Մինի, Մոսկվա, 2002 թ., Հասանելի է http: // www. //www.lawmix.ru/commlaw/1791: Փաստաբանների մեկ այլ խումբ գտնում է, որ հողի կամ դրա մի մասի ժամանակավոր օգտագործումը արտակարգ իրավիճակներում `հողի սեփականատիրոջ իրավունքների ժամանակավոր սահմանափակման հետ կապված վնասների հատուցմամբ, չի կարող համարվել անկախ տիպի հող: վավերացում Այս տեսակետը հայտնեց Ն. Տասկինը, ով կարծում է, որ իրականում կան դեպքեր, երբ անհրաժեշտ է երկիրը բռնի կերպով չվերցնել, այլ այն ժամանակավորապես օգտագործել ՝ առանց սեփականության իրավունքի դադարեցման, օրինակ ՝ օգտակարը պահպանելու համար: հողի հատկությունները 1. Գրականության մեջ արտահայտված մեկ այլ տեսակետի համաձայն `կա հստակ հակասություն քաղաքացիական« հողային օրենսդրությամբ »նախատեսված պահանջի կարգավորման նորմերի միջև, ինչը չի կարող արդարացվել այն փաստով, որ« Հողային օրենսգիրքը »նախատեսում է հատուկ իրավական կարգավորում: հողի սեփականության 2. Վերլուծելով նշված դիրքերը ՝ կարծում ենք նաեւ, որ ՀՀ. Հողամասի կամ դրա մասի օգտագործումը պետության կամ համայնքների կարիքների համար `ժամանակավոր բնույթի հանգամանքների գործարկման ընթացքում, որը նախատեսված է Քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 3-րդ մասով, չի կարող համարվել որպես պահանջի երկրորդ տեսակ: հետևյալ պատճառները. ՀՀ հող. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 3-րդ մասի վերլուծությունից հետեւում է, որ հողը (կամ դրա մի մասը) ժամանակավորապես վերցվում է պետության կամ համայնքների կարիքների օգտագործման համար, իսկ պահանջարկի դեպքում `վերցնում գույքը չի սահմանափակվում դրա օգտագործման հնարավորությամբ: 2. Հայցը հիմք է հանդիսանում սեփականության իրավունքի դադարեցման համար, մինչդեռ ՀՀ հողամասը: Քրեական օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 3-րդ մասը հստակ ասում է, որ տվյալ դեպքում դա ոչ թե սեփականության իրավունքի դադարեցումն է, այլ դրա ժամանակավոր սահմանափակումն է: 3. ՀՀ հող: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 3-րդ մասը հստակ ընդգծում է այն փաստը, որ հողը (կամ դրա մի մասը) ռեկվիզացիայի անհրաժեշտության բացակայության դեպքում հողը կարող է ժամանակավորապես օգտագործվել պետության կամ համայնքների կարիքների համար: Հայցադիմումի կիրառման դեպքում ավելի հիմնարար նշանակություն ունի սեփականատիրոջը տրված փոխհատուցման իրավական կարգավորման հարցը: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում այս խնդրին է նվիրված 285-րդ հոդվածի միայն 1-ին մասը, որը սահմանում է, որ գույքը կարող է սեփականատիրոջից վերցնել միայն դրա արժեքը վճարելու պայմանով, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ սեփականատերը կարող է դատարանում վիճարկել բռնությամբ վերցված գույքի փոխհատուցման չափը: ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերլուծությունից մենք կարող ենք հանգել հետևյալ եզրակացության .1. Հայցադիմում ներկայացնելիս նախատեսվում է սեփականատիրոջը տրամադրել ոչ միայն նախնական, այլ նաև հետագա փոխհատուցում: 2. ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությունը չի սահմանում, որ խոսքը սեփականատիրոջը տրված «համարժեք փոխհատուցման» մասին է, քանի որ օրենսդրությունն առաջարկում է միայն գույքի արժեքը վճարելու պահանջ: 1 Տե՛ս Taskin N. 2 Տե՛ս Romadin M., «Երկրային օրենսգրքում» առանձին մասերի պահանջների կիրառման խնդիրներ, «Խաղաղության իրավունքներ», 2003, № 3, հասանելի է http: // www. //uristy.ucoz.ru/publ/15-1-0-745: Հայցադիմումի դեպքում սեփականատիրոջը օրենքով սահմանված ոչ միայն սկզբնական, այլ նաև հետագա փոխհատուցում տրամադրելու հնարավորությունը թելադրված է օբյեկտիվ անհրաժեշտությամբ, քանի որ այն օգտագործվում է արտակարգ հանգամանքների դեպքում, երբ դժվարանում է նախնական փոխհատուցում տրամադրել: սեփականատերը Ինչ վերաբերում է միայն գույքի արժեքը ՀՀ օրենսդրությամբ վճարելու պահանջին, կարծում ենք, որ դա չի բխում սեփականատիրոջ շահերից, քանի որ գույքի արժեքի չափով սեփականատիրոջը փոխհատուցում տրամադրելը բավարար չէ վերջինիս իրավունքների լիարժեք պաշտպանության երաշխիք: Գույքի գնահատման փոխհատուցման դեպքում պետք է հաշվի առնել ոչ միայն գույքի շուկայական արժեքով անձին փոխհատուցելու անհրաժեշտությունը, այլև համապատասխան գույքի վերցման արդյունքում սեփականատիրոջ կրած վնասները հատուցելու անհրաժեշտությունը: , Գույքի բռնագրավման դեպքում տարբեր հեղինակների կողմից տարբեր տեսակետներ են առաջ քաշվել սեփականատիրոջը փոխհատուցման իրավական կարգավորման վերաբերյալ, ինչը հիմնականում հանգեցրել է այն եզրակացության, որ պահանջի մասին օրենսդրության դրույթների կիրառումը պահանջում է հատուկ իրավական ակտ: կամ համապատասխան փոփոխություններ քաղաքացիական օրենսդրությունում 1: ՀՀ քաղաք. Քրեական օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն. «Այն անձը, ում ունեցվածքը բռնի կերպով վերցվել է, իրավունք ունի պահանջել իրեն վերադարձնել պահպանված գույքը, եթե անհետացել են պահանջները կատարելու հետ կապված հանգամանքները: « Նշենք, որ ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 285-րդ հոդվածում բացակայում են դրույթները, թե ինչպես պետք է փոխհատուցման հետ կապված հարցերը լուծվեն սեփականատիրոջ կողմից գույքի վերադարձի պահանջի դեպքում: Եկեք քննարկենք հետևյալ հնարավոր տարբերակները .1. Սեփականատիրոջը տրվում է նախնական փոխհատուցում, և նա հետագայում պահանջում է վերադարձնել պահպանված գույքը, 2. Սեփականատիրոջը նախնական փոխհատուցում չի տրվում, այն հանգամանքները, որոնց հետ կապված հայցը կիրառվել է, կանհետանան, և սեփականատերը պահանջում է վերադարձնել գույքը: պահպանված գույք, 3. Սեփականատիրոջը տրվում է հետագա փոխհատուցում Միևնույն ժամանակ, պահպանվում է ռեկվիզիտը կիրառելու պատճառով սեփականատիրոջից վերցված գույքը, որը պահանջում է սեփականատիրոջ կողմից այն վերադարձնելու պահանջ: Երրորդ տարբերակի դեպքում, երբ սեփականատիրոջը տրվում է հետվճարային փոխհատուցում, վերջինս այլևս իրավունք չունի իրավունք ունենալ պահանջել պահպանված գույքի վերադարձ, այսինքն `հետագա փոխհատուցում տալը զրկում է անձին պահանջելու պահանջը: գույքը ՝ հաշվի առնելով, իհարկե, այն փաստը, որ անձը իրավունք ունի պահանջելու: փոխհատուցել իրեն գույքի օգտագործման ընթացքում կրած վնասների համար (եթե այդպիսիք կան): Ն. Ըստ Կարապետյանի, հետագա փոխհատուցում ստանալը պետք է զրկի մարդուն բնեղենով գույք ստանալու իրավունքից 2: 1 Տե՛ս Maleina M., Requisites. Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 242-րդ հոդվածի մեկնաբանություն, «Ռուսաստանի Դաշնության հանդես», 2006 թ., № 8, հասանելի է http: // www. //www.juristlib.ru/book_3118.html. 2 Տե՛ս Ն. Կարապետյան, էջ 59: Առաջին տարբերակի դեպքում սեփականատերը պարտավոր է վերադարձնել իրեն տրված փոխհատուցումը `փոխհատուցելով իր կրած վնասները (եթե այդպիսիք կան): Ն. Տասկինը արդարացի է համարում Մ. Մասիչի արտահայտած տեսակետը, որ գույքը սեփականատիրոջը վերադարձնելու դեպքում, վերջինս պետք է վերադարձնի իրեն տրված փոխհատուցումը ՝ հաշվի առնելով դրա արժեքի իջեցումը պետության կարիքների համար գույքի օգտագործման ժամանակահատվածում 1 , Այս դեպքում պետք է առաջնորդվել հատուցման կամավոր հարստացման ընդհանուր կանոններով (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1094) 2: Երկրորդ տարբերակի դեպքում, երբ սեփականատիրոջը հետագա փոխհատուցում պետք է տրամադրվի, բայց այն դեռ չի տրամադրվել, սեփականատերն իրավունք ունի պահանջել պահպանված գույքի վերադարձը, հատուցել իր կրած վնասների համար: (Եթե որեւէ). Փոխհատուցումը նախնական չլինելու դեպքում նախկին սեփականատերն իրավունք ունի պահանջել այն: Քրեական օրենսգրքի 411 հոդվածով նախատեսված շահերը 3: Հայցադիմումի կիրառման դեպքում փոխհատուցումների իրավական կարգավորման հետ կապված մեկ այլ խնդիր է կորցրած օգուտը փոխհատուցելու հարցը: Որոշ հեղինակների կարծիքով, կորցրած օգուտի հայց ներկայացնելը օրինական է միայն այն դեպքում, եթե անձը վնասներ է կրել օրենքի խախտմամբ օգտագործված հայցադիմումի դեպքում 4: A. Ըստ Մանուկյանի, կորցրած շահույթը բոլոր դեպքերում ենթակա է փոխհատուցման 5: Մենք համաձայն ենք այն կարծիքի հետ, որ ՀՀ մկնիկը: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 17-րդ հոդվածը վերաբերում է իրավունքի խախտմամբ պատճառված վնասի հատուցմանը, այսինքն `ընդգծվում է, որ վնասի հատուցումը կիրառելի է քաղաքացիական օրենսդրության որևէ խախտման դեպքում 6: Գույքի բռնագրավման հարաբերությունների իրավական կարգավորման վերաբերյալ այս աշխատանքի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դեռևս օրենսդրական դաշտ չի ստեղծվել պահանջի կիրառման հետ կապված հայցերի լուծման համար, և առկա իրողության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ իրավական կարգավորման մեջ կան բազմաթիվ բացեր: որոնք հրատապ են Նրանց լուծում է պետք: 1 Տե՛ս Taskin N. 2 Տե՛ս Կարապետյան Ն., Սեփականության անձեռնմխելիության սկզբունքը քաղաքացիական իրավունքում, խմբ., Երեւան, 2010, էջ 154-155: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 155-156թթ. 4 Տե՛ս Taskin N. 5 Տեսեք նույն տեղում: 6 Տե՛ս Բարսեղյան Թ., Սեփականության պատասխանատվության ինստիտուտի էվոլյուցիան և արդի հիմնախնդիրները, Երևան, 2006, էջ: 149: Շուշանիկ ukուկասյան Վերանայում. Գույքի դադարեցման հիմքը Հիմնաբառեր ։

Ռեկվիզիցիան սեփականության իրավունքի հարկադիր դադարման հիմք է, որը կիրառվում է արտակարգ բնույթ կրող հանգամանքների դեպքում, երբ անհրաժեշտություն է առաջանում վերցնել սեփականատիրոջը պատկանող գույքն առաջնահերթ և հրատապ խնդիրների լուծման նպատակով։ Գործող օրենսդրության վերլուծությունը վկայում է այն մասին, որ այս ոլորտում բացակայում է համապարփակ իրավական կարգավորումը։ Կարգավորում չեն ստացել ռեկվիզիցիայի կիրառման կարգի և պայմանների, գույքն առգրավելու իրավունք ունեցող մարմինների, սեփականատիրոջը տրվող փոխհատուցման և այլ հարցեր։ Աշխատանքում հիմնավորվել է ռեկվիզիցիայի վերաբերյալ առանձին օրենքի ընդունման անհրաժեշտությունը, քննարկվել են ռեկվիզիցիայի կիրառման կարգի, սեփականատիրոջը տրվող փոխհատուցման հետ կապված հարցերը, և ներկայացվել են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում համապատասխան փոփոխություններ ու լրացումներ կատարելու առաջարկներ։

Worldամանակակից աշխարհի արագ զարգացման հետ մեկտեղ փոխվում են ընթերցանության պահանջները ՝ ուսանողներին այն մատչելի դարձնելու համար: Էլեկտրոնային և թվային հրատարակություններին զուգահեռ ՝ մեծ նշանակություն են ստացել հանրային մտավոր և ստեղծագործական կարողությունների զարգացման, վերջիններիս նոր հետաքրքրասիրությունը մշակելու և բավարարելու արդյունավետ միջոց: Հայաստանի մարզային գրադարաններն ունեն բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք թույլ չեն տալիս նրանց ծառայել իրենց վերջնական նպատակին, ներառյալ ֆիզիկական վիճակը, գրադարանները `անձնակազմի պակաս, ներքին հարդարանք, հմուտ կադրերի պակաս, գրադարանային մասնակի և թերի գործունեություն: Այնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ աշխարհի ամենանորարար գրադարանների փորձը կարող է հաջողությամբ կիրառվել հայ իրականության մեջ և կարելի է մտածել սեփական նորմերի մշակման մասին, ինչը ժամանակի թելադրանք է: [1, p. 26]: Մասնավորապես, խոսվում է այն մասին, թե ինչպես գրադարանը կարող է դառնալ ուսանողական քննարկումներ կազմակերպելու, ուսանողին աշխարհի լավագույն գրականությունը հաղորդակցելու, ուսանողին գրադարանային աշխատանքով ապահովելու միջոց, ինչպես ասվում է շարժական գաղափարի մասին: գրադարաններ Կրթության ոլորտում գործընթացները, որոնք կբարձրացնեն կրթության որակը և արդյունավետությունը, չափազանց կարևոր են մեր երկրում տեղի ունեցող փոփոխություններում: Կրթության որակի բարելավումը կապահովի բարձր մասնագիտական ​​ունակություններ և հմտություններ ունեցող մասնագետների պատրաստում, որոնց կարիքը այսօր Հայաստանին առավել քան երբևէ է: Որպես մայրենիի ուսուցիչ ՝ մենք մտահոգված ենք դասավանդման հիմնարար խնդիրներով: Գաղափարը տարածվել է այն մասին, որ մեր ժամանակ երեխաները չեն ցանկանում սովորել, կարդալ, որ այլ հետաքրքրություններ ունեն և խուսափում են գրքերից: Բայց եկեք մի փոքր խորանանք մակերեսի մեջ, և հստակ ուրվագծվելու են մի շարք շատ կարևոր հանգամանքներ, որոնք, առանց երկմտելու, կարելի է ասել, որ խանգարում են սովորել ուղղակի «անուղղակի միջոցներով»: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է առանձնացնել տրամադրված դասագրքը, առարկայական ծրագրերը, նյութը յուրացնելու համար տրամադրված ժամանակի չափը, առարկաների նյութատեխնիկական բազան, բարձր մասնագիտացված մանկավարժների գործունեությունը և այլն: Հարկ է նշել նաև, որ առարկաների դասավանդման արդյունավետությունը ապահովող լաբորատորիաների, գրադարանների, հետազոտական ​​հիմքերի առկայությունը դառնում է հատկապես արտադասարանական և արտադպրոցական գործունեության կազմակերպման համար: Մասնավորապես, մենք պետք է առանձնացնենք հանրապետության դպրոցական գրադարանների (հատկապես գյուղական դպրոցների) վիճակը, որոնց մեծ մասը շենքի պայմանները, գրքերի ֆոնդը, ընթերցասրահների բացակայությունը, ոչ ժամանակակից ինտերիերը խոչընդոտում են դրանց նպատակային գործունեությանը: Մեր դիտարկումները ցույց են տվել, որ այդ խնդիրները հատկապես ակնհայտ են գյուղական դպրոցներում, չնայած քաղաքային դպրոցների գրադարանները նույնպես պետք է ներառեն աշխարհի առաջադեմ գրադարանների հաջողված փորձը կամ վերջիններիս հիման վրա նոր մոտեցումներ մշակեն: Պարզապես անհնար է պատկերացնել երեխայի զարգացումը `առանց գիտության, տեխնոլոգիայի և մշակույթի վերջին նվաճումների հաղորդման: Իսկ մայրենի լեզուն առանց գրքերի դասավանդելը լրացուցիչ գրադարանային լրացուցիչ ռեսուրսներ է: Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ արտադասարանական գործողությունները, որոնք լրացնում են ուսուցման գործընթացը, արդյունավետ դպրոցական գրադարանների, լաբորատորիաների, հետազոտական ​​հիմքերի առկայությունը: Cանաչողական հետաքրքրությունների ձևավորումն ավարտին հասցնելու համար անհրաժեշտ է ապահովել ուսանողի կապը գրքի աշխարհին գրքի հետ, ինչը կնպաստի սովորողի գիտելիքների ընդլայնմանը և խորացմանը: Հետևաբար, նրանք, ըստ GI Shchukina- ի ուսանողների հետաքրքրասիրության և հետաքրքրասիրության, գոհ չեն ճիշտ և ուղղորդված արտադպրոցական և արտադպրոցական գործունեությունից, որոնք իրենց տարբեր ձևերով ապահովում են ուսանողների դաստիարակության և ուսուցման փոխազդեցությունը [3, էջ: 46]: Մեր դիտարկումների համաձայն (այցելություններ Շիրակի մարզի տասնյակ գրադարաններ), գյուղական դպրոցների և համայնքային գրադարանները գտնվում են հատկապես անմխիթար վիճակում, նույնիսկ դրանցից շատերը վաղուց դադարել են գործել, ուստի դժվար է պատկերացնել, թե որքանով է սահմանափակվում ուսումնական գործունեությունը: արտադպրոցական գործընթացը. Մեր կարծիքով, կրթության խնդիրների համակարգը դեռ պետք է ներառի արդիականացման, գրադարանային ցանցի կառուցվածքի տիպաբանության, գրադարանավարության, ինչպես նաև գրադարանային ֆոնդերի համալրման, տպագիր աշխատանքների նկարագրության, դասակարգման և պահպանման խնդիրներ: Մենք դա համարում ենք գրադարանավարների կողմից գրադարանավարության ոլորտում վերապատրաստված գրադարանավարների «գործունեություն»: զարգացում [2, p. 36]: ընթերցանության ապահով մոտեցում: Գաղտնիք չէ, որ աշխարհի լավագույն գրադարաններն օգտագործում են նորարարական մոտեցումներ, ինչպիսիք են այցելուների կողմից բաղադրատոմսերի պատրաստումը `համապատասխան պատրաստման համապատասխան մասնագետների կողմից: Օրինակ ՝ Alpabet Soup գրադարանում, որը նորարարական գրադարանների լավագույն տասնյակում է (հիմնադրվել է Շոտլանդիայի կառավարության աջակցությամբ 2014 թ.), Դպրոցականներն ու ավելի մեծ երեխաները կարող են ոչ միայն օգտագործել գրքերի հարուստ ցուցակը, այլև սովորել պատրաստել պարզ բաղադրատոմսեր որքան հնարավոր է մատչելի: , Բացի այդ, ՏՏ լուծումների միջոցով կազմակերպվում են անվճար գրադարանային օրեր հեքիաթներ կարդալու համար: Առողջ ապրելակերպի խնդիրները գերակա են ոչ միայն զարգացող, այլև զարգացած երկրներում, որտեղ ավելորդ քաշ ունեցող երեխաների թիվը զգալի է: Մեր կարծիքով, նման փորձ կարող է կիրառվել նաև ՀՀ հանրային գրադարաններում `հաշվի առնելով այն փաստը, որ գյուղական և համայնքային տարածքներում, սեփական այգիները, այգիները և, հետևաբար, սննդի լրացուցիչ ծախսերը կարող են կրճատվել կամ ամբողջությամբ փոխհատուցվել: Սովորողի համար օգտակար կլինի, եթե դպրոցի էլեկտրոնային հատվածը ստեղծվի և պահպանվի հեղինակներին նվիրված միջոցառումներով, որպեսզի սովորողը հնարավորություն ունենա դիտել դրանք կարդալիս: Բազմաթիվ մարզային գրադարաններում, հաշվի առնելով պատշաճ հաշվապահական հաշվառման և խնամքի բացակայությունը (գրքերի մեծ մասը վատ վիճակում են), dasaran.am կայքում կարող է տեղադրվել մի բաժին, որտեղ յուրաքանչյուր դպրոց կներկայացնի պարբերական: գրադարանում գրքերի, ինչպես նաև գրքերի գրանցման և արխիվացման գործընթացի վերաբերյալ ուսանողի տեղեկատվության թարմացում: ՏՏ լուծումների շնորհիվ ուսանողը պետք է հնարավորություն ունենա մուտք ունենալ առցանց գրքեր, որոնք հասանելի կլինեն աուդիո / վիդեո ձևաչափով մի շարք հանրաճանաչ կայքերից, ինչպիսիք են «LibrDrive», «BBC Learning Center», «Librivox», «Lit2Go»: և այլն Միջազգային ճանաչում ունեցող շատ գրքեր այսօր հասանելի են հայերենով, և աուդիո / վիդեո գրքերը մեծ օգնություն կցուցաբերեն օտար լեզուներ սովորող ուսանողներին: Բացի այդ, աուդիո գրքերը կարդում են հատուկ մասնագետները, որոնք նյութը կդարձնեն ավելի հետաքրքիր, մատչելի օտարալեզու առոգանության, ուղղագրության և օգտագործման տեսանկյունից: Ավագ դպրոցի աշակերտները կարող են խրախուսվել կամավոր մասնակցելով վճարովի կամ վճարովի աշխատանքի համար գրադարանի վերջին աշխատանքներին: Նման փորձը երկար ժամանակ օգտագործվել է Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում, Ֆրանսիական համալսարանում և աշխարհի գրեթե բոլոր ավագ դպրոցներում (ավագ դպրոց): Հաջող փորձի հիման վրա համայնքային դպրոցները կարող են նաև խրախուսել ավագ դպրոցի աշակերտների ներգրավումը գրադարաններում կամավոր կամ վճարովի աշխատանքին: Մոտեցումը ենթադրում է մի շարք առավելություններ. 1. Ուսանողն ավելի քիչ սթրեսային աշխատանքային պայմաններում փորձ ձեռք կբերի մինչ աշխատանքի անցնելը, որտեղ աշխատողի նկատմամբ պահանջներն ավելի մեծ են, 2. Ուսանողը հնարավորություն կունենա համագործակցել տարիքային տարբեր խմբերի հետ և Developարգացրեք միջանձնային հմտություններ 3. Ուսանողն ավելի շատ հետաքրքրված կլինի կարդալով: Ավելին, դպրոցը կարող է փոխարինել աշխատավարձին `աշակերտին անվճար դասագրքեր տրամադրելով, և ամենաշատ գիրք կարդացած ուսանողներին էքսկուրսիաներին և ուսումնական այցերին անվճար մասնակցությամբ: Ընթերցողը պետք է կարողանա ունենալ հետաքրքիր դիզայն, ներառյալ հարմարավետությունը, լուսավորությունը և տեխնիկական սարքավորումները: Մասնակցել շատ երկրներում քննարկումներ կազմակերպելու կամ բանավեճերի մասնակցելու համար, որոնց համար պետք է լինեն ընթերցասրահներ կամ առանձին սենյակներ: Գրադարանների լավագույն օրինակները շարժական գրադարաններն են, հատկապես դպրոցական տարիքի ընթերցողների համար, որոնք օգտագործվում են համաշխարհային կարգի դպրոցներ ունեցող երկրներում: Գիրքը կարդալուց հետո, քանի որ վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում մեր դպրոցի հիմնական դերը խարխլվել է, բայց դրա թեքությունը պետք է շտկվի, որպեսզի մատաղ սերնդի կրթության համապարփակ գործընթացն իրականություն դառնա: Սա պետք է դառնա կրթության գերագույն նպատակը, այս առումով գրադարանները կարող են և ապահովել առանցքային դեր և նշանակություն: Ամփոփելով մեր այցելությունները տարածաշրջանային գրադարաններ և ուսումնասիրություններ, հստակ նախանշված բոլոր խնդիրները, մարտահրավերները և հիմնական օգտագործվող առարկաները և ազդում են կրթության որակի և հատկապես ընթերցանության մակարդակի բարելավման վրա: Մասնավորապես, մեր դիտարկումների արդյունքում առանձնացվեցին տարածաշրջանի որոշ գրադարանների անբավարար ֆիզիկական վիճակի, գրքերի պակասի և գրադարանների ոչ գրավիչ տեսքի խնդիրները, որոնց հնարավորությունները, մասնագետների բացակայությունը: կարևոր է կարդալու հարցում: Հատուկ ուշադրություն պահանջող խնդիրներից է գրադարանում աշխատելու համապատասխան փորձը `ժամանակակից տեխնիկական հնարավորությունների բացակայությունը` գրադարանի օգտագործումը: Սակայն հարկ է նշել, որ կատարված աշխատանքների արդյունքում պարզ դարձավ, որ նման նորարարական մոտեցումներ կարող են կիրառվել հանրապետությունում, հատկապես մարզային գրադարաններում, որոնք մշակվել են վաղուց: «Իրականացված աշխարհի տարբեր երկրներում» -ը շարունակում է զարմացնել ընթերցողներին: ։

Գրադարանը հնագույն մշակութային գործիքներից մեկն է Հայաստանում։ Գրադարանի զարգացման գործում ներկայումս առկա է զգալի անկում` ի հակադրումն ժամանակակից հասարակության, և սույն երևույթը հատկապես նկատելի է հանրային գրադարաններում։ Դպրոցական գրադարանը ապահովում է ոչ միայն տեղեկատվություն և գաղափարներ, որոնք առանցքային են ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությանը հաջողությամբ ինտեգրվելու համար, այլև խթանում է ընթերցողի զարգացման անհրաժեշտությունը։ Հոդվածում քննարկվում են ժամանակակից կրթական միջավայրում դպրոցական գրադարանի տեղը, ՀՀ-ում մարզային գրադարանների հիմնական խնդիրը, և ինչպիսի դեր կարող են նորարարական գրադարանները խաղալ մանկավարժական պրակտիկայում։

Համեմատությունը `որպես ՀԱԿՈԲՊԱՐՈՆՅԱՆԻ ԱLEԱՏՈՒՄ ԵՐԳԻ ՍՏԵՄԱՆ, Գրական պատկերապատման միջոցներից ամենաքիչը տարածվածը համեմատությունն է: Այն հաճախ դառնում է գեղարվեստական ​​կերպարի ստեղծման հիմք: «Համեմատությունը երկու առարկաների կամ երեւույթների համադրություն է, որն արվում է նկարագրությունն ավելի պարզ ու պատկերավոր դարձնելու համար: Համեմատության հիմքը սովորաբար երկու երեւույթների նմանությունն է, կամ դրանց նկատմամբ հեղինակի մոտեցման ընդհանրությունը, որի շնորհիվ նրանց միջև կապ է ստեղծվում, մեկը մյուսի միջոցով բացահայտվում և նկարագրվում է: [1] Համեմատության եզրերի ընտրությունը հաճախ ոչ միայն երկու առարկաների նմանության, այլև հեղինակի վերաբերմունքի արդյունք է. «Համեմատությունը բացահայտում է ոչ միայն առարկաների ընդհանուր առանձնահատկությունները, այլև հեղինակի վերաբերմունքը, նրա հուզական գնահատումը: Այն սովորաբար առաջ է քաշում, շեշտում է պատմության տարբեր առանձնահատկություններից մեկը ՝ այս դեպքում ամենակարևորը: «[1] Համեմատությունները հաճախակի են ինչպես բանաստեղծություններում, այնպես էլ արձակներում: Ընդարձակ համեմատություններ երբեմն հանդիպում են արձակում: Կան բանաստեղծություններ, որոնք ամբողջությամբ կառուցված են որպես ընդարձակ համեմատություն: Համեմատության մեկ տերմինը դառնում է այն հիմքը, որի միջոցով կառուցվում է ամբողջ բանաստեղծությունը (օրինակ ՝ Վահան Թեքեյանի «Ես տիրեցի Էսերազիսին» բանաստեղծությունները, ahահրատի «Կարկին» բանաստեղծությունները): Երգիծական ստեղծագործությունները նույնպես հարուստ են համեմատություններով: Մասնավորապես, դրանք կարեւոր դեր են խաղում Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործություններում: Դրանք հաճախ երգիծական փայտ են տրամադրում ՝ դառնալով երգիծանք ստեղծելու յուրօրինակ միջոց: Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործությունների համեմատությունները ուսումնասիրելու նպատակն է պարզել, թե դրանք որքանով են նպաստում երգիծանքի արտահայտմանը, քանի որ հեղինակը համեմատությունների միջոցով հաճախ ծաղրում ու ծաղրում է: Պարոնյանն արդեն միատեսակ համեմատություն է անում «Ազգային ջոգերների» առաջաբանում: Խոսելով այն մասին, որ նա մարդկանց ներկայացնում է այնպիսին, ինչպիսին կան, ուստի նա պատասխանատու չէ որոշ տեղերում ընթերցողի հանդիպած դժվար կետերի համար, Պարոնյանը հավելում է. «Ո՞ր հայելիին կդառնա թզուկ Աքիլլեսը, ո՞ր սարն է կրկնում սուրբ սատանան»: [2] Չնայած համեմատությունն այստեղ ուղղակիորեն չի արվում, բայց հայելի-լեռ ռեակցիայի առանձնահատկությունը ՝ իրականության ճշգրիտ վերարտադրությունը, դառնում է ընդհանուր տերմին, որի միջոցով Պարոնյանը դրանք համեմատում է իր գրածի հետ ՝ ապացուցելով, որ այն համապատասխանում է իր իրականության հետ: ասում է. Երգիծական դիմանկարներում նույնպես Պարոնյանը երբեմն համեմատություններ է անում: Onաղրելու համար այն փաստը, որ Խորեն Գալֆայանի երգիծական կերպարը շատ մականուններ ունի, Պարոնյանը գրում է. «Թալանել» [2]: Հովհաննես Տերոյենցի երգիծական դիմանկարում Պարոնյանը գրում է իր արտաքինի մասին: «Ձայնը բարձր էր ինչպես նրա ոճը, այնքան քաղցր էր, ինչպես իր հոդվածները, այնքան բարակ էր, ինչպես« Եր և հարազատ »թերթը»: [2] Ձայնի ոճի, ձայնային հոդվածների եզրերը, որոնք ընտրված են ձայնը նկարագրելու համար, պատահական են: Այս համեմատություններում զգացվում է Պարոնյանի երգիծական մոտեցումը Teroyents ոճի հոդվածների նկատմամբ: «Համեմատությունները սովորաբար բաղկացած են երեք բաղադրիչներից. Համեմատվող (համեմատելի) առարկա, որի հետ համեմատվում է (համեմատելի), հատկություն է տալիս այն հատկանիշին, որի վրա կատարվում է համեմատությունը (այս դեպքում ՝ համեմատության հիմքը)» [ 3] Դրանից բխում է, որ համեմատության ժամանակ համեմատության երկրորդ բաղադրիչը (համեմատությունը) սովորաբար օգտագործվում է համեմատության առաջին բաղադրիչի ճշգրիտ, պատկերավոր նկարագրություն տալու համար (համադրելի): Այնուամենայնիվ, Պարոնյանի համեմատություններում առաջին բաղադրիչը (համադրելի) հաճախ առիթ է դառնում երկրորդ բաղադրիչի մասին ինչ-որ բան ակնարկելու (համադրելի) մասին: Օրինակ ՝ «Շրջայց Ստամբուլի շրջաններում» –ում, օրինակ, Պարոնյանը, նկարագրելով Միդագյուղ թաղամասը, նշում է. «Նախևառաջ անհրաժեշտ է իմանալ, թե որքան դժվարություններ կան այս գյուղ մուտք գործելու համար, նկատի ունեմ պատվավոր մարդկանց համար, ոչ գողեր, և այնտեղից դուրս գալու դժվարություններն ավելի մեծ են »[4] 1: Ապա ավելացնում է. «Դա գյուղ է, որը կառուցվել է խնդրահարույց ձիով» (հատոր 3, էջ 105): Ինչու է Պարոնյանը նշում Արևելյան խնդիրը ՝ նկարագրելու համար Միջագյուղ մուտք գործելու և դուրս գալու դժվարությունները: Նպատակը այստեղ այն չէ, որ ճշգրիտ նկարագրվի Միջին Արևելք մուտքի և ելքի դժվարությունները արևելյան խնդրի միջոցով: Միջգյուղի նկարագրությունը լավ առիթ է ընդգծելու այն փաստը, որ արևելյան խնդիրը դժվար է մուտք գործել և դուրս գալ անհնարին: Այս համեմատության մեջ նրա քաղաքական երգիծանքի շերտը թափանցում է Պարոնյանի սոցիալական երգիծանքի մեջ: 1 և էջ ներինը կցվելու է այս հավաքածուի հետագա մեջբերումներին: «Կսմիտս» -ում Պարոնյանը համեմատության միջոցով կրկին անդրադառնում է արևելյան խնդրին: «Այս արեւելյան խնդիրը դարձավ թուրի խաղ, որը խաղում էր մի տղա, և բոլորը ձգտում էին թաշկինակ գողանալ» (հատոր 4, էջ 230): Այստեղ արևելյան խնդիրն արդեն համեմատության առաջին բաղադրիչն է (համադրելի): Tura Bishti (լախտի) խաղը համեմատվում է Արևելյան խնդրի հետ ՝ ակնարկելու համար, որ տերություններից յուրաքանչյուրը ձգտում է թաշկինակ վերցնել Արևելյան խնդրից: Այս դեպքում թաշկինակ ասելով պետք է հասկանանք նրանց հետաքրքրությունը: Նույն երկուսում Պարոնյանը կրկին գրում է արեւելյան խնդրի մասին: «Ինչքան ուզում եմ, որ իմ բալտոն լայն լինի, դուք ուզում եք ձեր թխուկը նեղ լինի, մեկ ուրիշն ուզում է այն երկար, մեկ ուրիշն ուզում է այն կարճ լինի, այնպես որ կառավարությունը ցանկանում է, որ այս արևելյան բալտոն լինի լայն, նեղ, կարճ և բավականին երկար»: , 4, էջ 289): Համեմատելով արևելյան խնդիրը միջգյուղի, խաղի, կարվելիք վերարկուի հետ `Պարոնյանը դա տարբեր տեսանկյուններից բացահայտում է ընթերցողին: Պարոնյանի համեմատությունները բազմազան են և բազմաշերտ: Ամենօրյա իրավիճակներից մինչև քաղաքական իրադարձություններ, հին փիլիսոփաներից մինչ գրական գործիչներ, դիցաբանական պատմություններից մինչև աստվածաշնչային ավանդույթներ դրանք դառնում են համեմատության եզր: «Նրա երգիծանքներում», - գրում է Սերգեյ Սարինյանը, - «մշակույթը նաև որպես ինքնատիպ է հանդես գալիս մեկ չափման մեջ»: Այս տեսանկյունից հատուկ կարևորություն պետք է տրվի հին հունահռոմեական մշակույթին (դիցաբանություն, գրականություն, արվեստ, հռետորություն, փիլիսոփայություն), որն իսկական զինանոց էր Պարոնյանի ստեղծագործական գաղափարների համար, իբր իբրև աշխարհայացք: «[5] Պարոնյանի արձակի այս հատկությունը ընթերցողից որոշակի գիտելիքներ է պահանջում: Համեմատությունների մի մասը նշվում է, որպեսզի դրանք հասկանա, որ ընթերցողը պետք է հղի ֆայլի տողատակում: Համեմատությունների ժամանակ Պարոնյանը կատարում է սահուն, անսովոր համեմատություններ: Որտեղ կա առօրյա իրավիճակի նկարագրություն, քաղաքականը սահուն զուգորդվում է: Օրինակ ՝ իր ամենօրյա ծաղրերգություններից մեկում նա գրում է «պետք է կարգավորենք, թե ոչ» հարցի մասին: «Ահա մի խնդիր, որը դարձել է երիտասարդության խնդիր, որը Իզմիրի խնդրի նման սպասում է իր լուծմանը» (հատոր 6, էջ 213): Աստվածաշնչյան ավանդույթներն ու գործիչները հաճախ հիմք են ծառայում Պարոնյանի համար համեմատություններ կատարելու համար: Օրինակ ՝ «Հոշոսիձերատերետ» –ում Պարոնյանը գրում է. «Թովմաս առաքյալի նման, չնայած որ« ես մատս չեմ հրել անգլո-սաքսոնական կառավարության կողմը, այնուամենայնիվ ես հավատում եմ, որ տերությունները թքած ունեն Ալպյան միության կամ Երրորդության վրա «որոշել են պատվիրել Հունաստանի, Քարաթաղի և Հայաստանի խնդիրները» (հատոր 4, էջ 435): «Ileպիտ» -ում Պարոնյանը երբեմն անդրադառնում է նաև կրոնական ավանդույթներին, օրինակ. «Եթե հետ նայող կանայք, ինչպես Լոտայի կինը, կասեին, որ Պոլսում շատ էժան աղ կգնեինք, կամ էլ ավելի մեծ առաջընթաց կունենայինք արվեստում» (հտ. . 5, էջ 104): ) Lotովտի կնոջ հետ համեմատության նպատակն է ծաղրել ծաղրական սովորությունը `անընդհատ հետ նայել Պոլսի կանանց: Մյուս կողմից, կա մի ակնարկ նրանց գեղեցկության մասին: «Շրջայց Ստամբուլի թաղամասերում» ֆիլմում Կետիկ փաշայի բնակիչների պառակտվածության մասին ակնարկելու համար Պարոնյանը կրկին դիմում է կրոնական ավանդույթին: «Ինչպես աշտարակը կառուցողները չկարողացան ավարտել աշտարակի կառուցումը, քանի որ միմյանց լեզուն չէին հասկանում, այնպես էլ նրանք դեռ չեն կարողացել ավարտել իրենց դպրոցի կառուցումը» (հատոր 3, էջ 168): Պարոնյանը իր երգիծանքներում հաճախ համեմատություններ է անում Մոլիերի «Ակամա բժիշկ» կատակերգության համապատասխան հերոսի հետ: Տարբեր առիթներով նա համեմատում է իրեն կամ իր հերոսներին Մոլիերեկամայի բժշկի հետ, օրինակ. «Մարդը ուզում է օրագիր խփել, թող այդ մարդը լինի, թող լինի: Դա այն երկրի կառավարման ճիշտ ոճն է, որը նա օգտագործել է Ռուսաստանում: , «Ես պետք է բուժեմ հիվանդին, դու պետք է գտնես այդ հիվանդին, կամ ինչ էլ գտնես, իմացիր, որ ես քեզ կբուժեմ նրա տեղում» (հատոր 8, էջ 376): Պարոնյանի համար համեմատության եզր է դառնում նույնիսկ այն աշխատանքը, որում նա կատարում է տվյալ համեմատությունը: Պարոնյանը Քարթալ թաղամասի մասին գրում է «Շրջայց Ստամբուլի շրջաններում» աշխատությունում: «Իմ գյուղի ջերմությունը շատ սաստկացավ: Նա այն բռնում է երեք օրը մեկ, ինչպես իմ Voyage- ը, որը լույս է տեսնում երեք օրը մեկ ...» (հատոր 3, էջ 236): Յուրաքանչյուր երեք օրը մեկ նշանը դառնում է գյուղի և «Շրջագայություն Ստամբուլի շրջաններում» երգը համեմատող ընդհանուր տերմինը, որը ենթադրում է, որ վերջինս իր երգիծական շեշտադրումներով կարող է նաև գլխացավանք պատճառել ոմանց համար: Պարոնյանի համեմատություններում կան կրկնվող, կայուն եզրեր: Օրինակ ՝ «Շրջայց Կոստանդնուպոլսի շրջաններում» երկուսում թաղամասի եղանակը երկու անգամ համեմատվում է բնակիչների բնավորությունը նկարագրելու համար: Վերջինիս փոփոխությունները ենթադրում են շրջանի բնակիչների բնավորության փոփոխություն: «Իմ գյուղի կլիման չեզոք է. Ո՛չ լավ, ո՛չ չար գործեր, բնակիչներն իրենց կլիմայի նման են» (հատոր 3, էջ 110): «Օդը մեղմ է, ինչպես թաղված բնավորություն: և երբ հարավային քամին փչում է, ծովը թաղվում է, և երբ թաղվում է, այն կորցնում է իր հանգիստ բնավորությունը ծովի հետ, և մոլեգնում է ալիքների պես» (հատոր 3, էջ 240): Խաչատուր Միսակյանի երգիծական կերպարում Պարոնյանը նրան համեմատում է Էպիմենիդեսի հետ ՝ ոչինչ չձեռնարկելով ծաղրելու վերջինիս մեծ անուն դառնալու ցանկությունը: «Նա այնքան արագ կաճեր խաչաձեւ մարմնով, որ երեք ամսվա ժամանակը չբավարարեր մեկ օրորոցի համար: Երեխային խաբեցին ՝ կարծելով, որ տղամարդու անունը կարող է նույնքան հեշտությամբ աճել, որքան նրա մարմինը ք. Հիանալի անուն ունենալով հիսուն յոթ տարի ՝ Epimenides- ի նման: «[6] Ուրիշ տեղ, Պարոնյանը օգտագործում է համեմատությունը Եփիմենիդեսի հետ `ծաղրելու համար Մասիսի անգործությունն ու անսկզբունքայնությունը: «Ավելորդ է ասել, որ սկզբունքը կախված է մեր ազգի յուրաքանչյուր անհատի սկզբունքից` նա քնում է, թե ոչ: Տղաները պետք է որ քիչ սկզբունք ունենային, եթե չշարունակեին քնել, թե ոչ: Մասիսը սկզբունք կունենար, եթե նա երկար ժամանակ չէր քնել Epimenides- ի նման »(հատոր 6, էջ 47): Միայն այստեղ չէ, որ Պարոնյանը որպես համեմատություն ընտրում է «Մասիսը»: Իր աշխատանքներում նա տարբեր առիթներով անդրադառնում է «Մասիս» թերթի այս կամ այն ​​հատկությանը `ծաղրելու համար: Օրինակ ՝ Պարոնյանը «Պատիվ մուրացկաններ» վեպում նկարագրելով Մանուկ Աղայի կնոջ դեմքը ՝ Պարոնյանը գրում է. «Հենց որ բեռնակիրները դուռը թակեցին, դուռը բացվեց. Նրանց հայտնվեց կարմրադեմ կին» [6]: , Պարոնյանի համար բանավոր զուգադիպությունը դառնում է համեմատության հիմք: Անունների համընկնումը Պարոնյանը օգտագործում է համեմատելու համար երկու բան, կամ մեկի հատկությունների միջոցով մյուսի հատկությունները բացահայտելու համար: «Սուրբ թագավորի անունով այս գեղեցիկ եկեղեցին մեծ տոն կլինի Սուրբ Աստվածածնի օրը: Այն ուխտատեղի է և ուխտավորներից մեծ գումար է ստանում»: Այս թագավորը նույնպես բավական եկամուտ ուներ այլ թագավորներից, բայց նա չգիտեր, թե ինչպես օգտագործել այն, քանի որ նա ուներ եղնիկի խելամիտ շրջաններ: Եթե ​​ուխտավորներից ստացված գումարը լավ մատակարարվեր, մենք կունենայինք երջանիկ սուրբ Թագավոր, և նրա դպրոցը միշտ լավ վիճակում կլիներ »(հատոր 3, էջ 145): «Ileպիտ» այլաբանական աշխատանքի «ileպիտ կարծիքներ» բաժինը հիմնականում կառուցվում է համեմատությունների միջոցով: Accurateշգրիտ ու երգիծական համեմատությունների միջոցով Պարոնյանը վառ կերպով նկարագրում է տարբեր երեւույթներ, ինչպիսիք են `« Գեղեցիկ ապուշ աղջկան տալը նման է դդմի վրա վարդ տնկելուն, մի բռնեք »(հատոր 5, էջ 112): Պարոնյանի ոչ բոլոր համեմատություններն են հեգնական: Համեմատություններ, որոնք ունեն աֆորիստիկական բնույթ: Օրինակ ՝ «Շատ անգամ դատողությունը կարող է օգնել գտնել մի ճշմարտություն, բայց չի կարող լինել ճշմարտություն, ինչպես ճրագը կարող է օգնել գտնել կորած ոսկի, բայց չի կարող լինել» (հատոր 8, էջ 374): Այսպիսով, Հակոբ Պարոնյանի երգիծանքը ստեղծելու գործում ակտիվ է գրական պատկերապատման համեմատությունը: Պարոնյանի համեմատություններում կան կրկնվող եզրեր: Դրանք երբեմն համեմատելի են թվում, երբեմն էլ համեմատելի: Սա օգնում է տարբեր տեսանկյուններից նույնացնել ֆենոմենը: Համեմատությունների միջոցով Պարոնյանը բովանդակային ընդհանրացումներ է անում և արտահայտում քննադատական ​​վերաբերմունք: Պարոնյանը չի կատարում համեմատություններ, որոնք ծառայում են որպես փոխաբերական նկարագրություն: Պարոնյանի համեմատությունները պարունակում են որոշակի ակնարկ կամ քննադատություն ցանկացած իրադարձության վերաբերյալ: Երբեմն գրողի կողմից քննադատվող պատմության երկու կողմերը դառնում են համեմատության եզրեր, որի արդյունքում մեկի միջոցով բացահայտվում է մյուսը, իսկ մեկը դառնում է մյուսին ակնարկելու առիթ: Պարոնյանի համեմատությունները ներառում են տարբեր մշակութային շերտեր: Համեմատության համար նշենք, որ աստվածաշնչյան գործիչները, լեգենդները, դիցաբանական կերպարները, հին փիլիսոփաների, թերթերի և պարբերականների անունները դառնում են հոմանիշներ: Այն ամենը, ինչ եղել է Պարոնյան երգիծանքի թիրախը, համեմատություններ կատարելով, անընդհատ բացահայտվում է ընթերցողի համար: Պարոնյանի հեգնական, քննադատական ​​վերաբերմունքը ցանկացած երգի նկատմամբ չի սահմանափակվում միայն մեկ ստեղծագործությամբ: Դա արտահայտվում է տարբեր աշխատանքների համեմատության միջոցով ՝ անկախ տվյալ աշխատանքի բնույթից: Համեմատությունների միջոցով կապ է ստեղծվում Պարոնյանի տարբեր աշխատանքների միջեւ: Սոցիալական երգիծանքի մեջ թափանցում է քաղաքական երգիծանքի շերտը, քաղաքական երգիծանքի մեջ ներթափանցում է սոցիալական երգիծանքի շերտը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] rրբաշյան Ե., Գրականության տեսություն, Երեւան, 1967, էջ 217, 218: [2] Պարոնյան Հ., Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 3, 9, 31: [3] Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճաբանություն, Երեւան, 2006, էջ: 341: [4] Պարոնյան Հ., Երկերի ժողովածու տասը հատորներում, հ. 3, Երեւան, 1964, էջ 105: [5] Սարինյան Ս., Պարոնյանի ծիծաղի փիլիսոփայությունը, ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հասարակական գիտությունների հանդես, N 4, Երեւան, 1993, էջ: 41 [6] Պարոնյան Հ., Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 99, 222: Նարոյան Գալոյան ՀԱՄԱԳՈՐԱԿ ASՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՀԱԿՈԲՊԱՐՈՆՅԱՆԻ ԱLEԱՏԱԳՐՈՒՄԸ ԵՐԳ ՍՏԱՆԱԼՈՎ Հիմնաբառեր. Հակոբ Պարոնյան արձակ, համեմատելի, համեմատական, հիմք համեմատության, երգիծանք, երգիծական մոտեցում: ։

Աշխատանքում ուսումնասիրված են Հակոբ Պարոնյանի արձակում տեղ գտած համեմատությունները։ Դրանց ուսումնասիրությունը նպատակ ունի բացահայտելու, թե գրական պատկերավորման միջոցներից համեմատությունը որքանով է նպաստում պարոնյանական երգիծանքի կերտմանը։ Երգիծական hամեմատությունների մեջ Պարոնյանը դիմում է անսովոր համադրումների։ Համեմատության եզր ընտրելիս նա հաճախ դիմում է դիցաբանական պատմություններին, աստվածաշնչյան ավանդություններին։ Համեմատությունների մեջ երևում է Պարոնյանի երգիծական, քննադատական վերաբերմունքը այս կամ այն երևույթի արատավոր կողմերի նկատմամբ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՄԱՆՐ ԳԻՇԵՐԱՉՂՋԻԿՆԵՐԻՈՒԼՏՐԱՁԱՅՆԱՅԻՆ ԱԶԴԱՆՇԱՆՆԵՐԸԷխոլոկացիոն ազդանշանների էֆեկտիվ մոնիտորինգը մեծ նշանակություն ունիձեռքաթևավորների կենսաբանության ուսումնասիրման և պահպանության միջոցառումների մշակման գործում (Fenton, 1997)։ Թռչող ձեռքաթևավորի տեսակի որոշումը հնարավոր է առանց կենդանուն որսալու, այդ կենդանու արձակած ուլտրաձայնային ազդանշանների վերլուծության միջոցով։ Ուլտրաձայնային ազդանշաններըենթակա են ներ- և միջտեսակային փոփոխականության, և շատ դեպքերում տեսակային պատկանելության որոշումը բավականին բարդ խնդիր է։ Ազդանշանների փոփոխականության պատճառ կարող են հանդիսանալ կենդանու տարիքը, շրջակա միջավայրի պայմանները, որսի ռազմավարությունը և շատ այլ պայմաններ։ Սակայն համապատասխան մեթոդների, որակյալ սարքավորումների և վիճակագրական վերլուծության միջոցով հնարավոր է տեսակային պատկանելության որոշման սխալներըհասցնել նվազագույնի։ Տեսակային պատկանելության որոշումը ուլտրաձայների միջոցով հնարավորությունէ տալիս տեղեկություններ ստանալ կենդանու թաքստոցների, որսատարածքների,հարսանեկան տարածքների, թռիչքուղիների, կենդանու որսի վարքագծի մասին և այլն։ Մեր ուսումնասիրությունը վերաբերում է Հայաստանում հանդիպող որոշ մանրգիշերաչղջիկների ուլտրաձայնային ազդանշանների նկարագրությանը։ Նյութեր և մեթոդներ։ Ուսումնասիրությունների ընթացքում օգտագործվել էPeterson D230 և Peterson D240x ուլտրաձայնային դետեկտորը։ Կազմվել են հատուկաղյուսակներ, որոնցում դաշտային դիտարկումների ժամանակ գրանցվում էին կենդանու ձևը և չափսերը, թռիչքի ձևը, տեսակի ուլտրաձայնային միջակայքը և գերակշռող հաճախականությունը։ Այս տվյալների համադրումով հնարավոր է դառնումտեսակի որոշումը առանց կենդանուն որսալու։ Կատարվել է նաև ուլտրաձայների ձայնագրում՝ դրա հետագա վերլուծությամբլաբորատորիայում։ Ձայնագրությունների վերլուծությունը կատարվել է Spectrogram7.0 համակարգչային ծրագրի օգնությամբ։ Այս մեթոդը լրացնում է առաջինին և տեսակային պատկանելության որոշումը դարձնում ամբողջական (Ahlen 1981, 1982, 1990)։ Արդյունքներ և քննարկում։ Բեղավոր գիշերաչղջիկ (Myotis mystacinus)։ Այս տեսակը էկոլոգիապես շատ ճկուն է, շատ բարդ կարգաբանությամբ։ Կերաբաժնի կազմըայս տեսակի մոտ շատ քիչ է ուսումնասիրված։ Բոլոր դեպքերում, քանի որ այս տեսակը չունի հստակ կերային տարածքներ, այս տեսակի կերաբաժնի կազմը ավելի բազմազան է, քան այնպիսի մասնագիտացված տեսակի մոտ, ինչպիսին ջրային գիշերաչղջիկն (Myotis daubentoni) է։ Այս տեսակի ուլտրաձայնային ազդանշանները, չնայած տեսակի բավականինփոքր չափերին, բնութագրվում են հիմնական հաճախականությունների մեծ բազմազանությամբ։ Նախնական հաճախականությունները փոփոխվում են 120-ից 30 կՀց,առավելագույն խտությունը գտնվում է 80 կՀց սահմաններում։ Ֆորմանտային հաճախականությունները, որոնք իրենցից ներկայացնում են այնհաճախականությունները, որոնց բաժին է ընկնում ազդակի առավելագույն էներգիան, տատանվում են 64-19 կՀց սահմաններում՝ առաջացնելով մաքսիմում 40 կՀցսահմաններում։ Վերջնական հաճախականությունները ավելի կոմպակտ խմբավորվում են 18-40 կՀց սահմաններում։ Պակաս փոփոխական չէ նաև ազդանշաններիտևողությունը, որը տատանվում է 1-ից մինչև 4.2 մվ սահմաններում։ Այս տեսակի էխոլոկացիոն համակարգի ռեժիմների այսպիսի փոփոխականությունը հաստատվում է նաև ուլտրաձայնային ազդանշանների ներքին կառուցվածքիվերլուծության ժամանակ։ Ամպլիտուդային պիկերը կարող են ծագել ազդանշանիամենատարբեր վայրերում նույնիսկ նույն անհատի մոտ (Симкин Г., Патлякевич Н.,1969)։ Փոփոխական է նաև բեղավոր գիշերաչղջիկի FM ազդանշանի կորության ձևը։ Ամպլիտուդային մոդուլյացիաները երբեմն լավ զարգացվածության են հասնում,ինչը բերում է ազդանշանի մասնատմանը 3-5 բաժինների։ Երկրորդ հարմոնիկ բաղադրիչը շատ հազվադեպ է ի հայտ գալիս, և համարյա բացառապես ցածր հաճախականությամբ ազդակներում, որոնց նախնական հաճախականությունը 50 կՀց-ից ոչավելի է (նկ. 1)։ Նկար 1. Բեղավոր գիշերաչղջիկի (Myotis mystacinus) ուլտրաձայնային ազդանշանը և առաջինհարմոնիկ բաղադրիչըԱղյուսակ 2-ում բերված են բեղավոր գիշերաչղջիկի (Myotis mystacinus) ուլտրաձայնային ազդակների հիմնական ցուցանիշները ՀՀ հարավային և հյուսիսային շրջանների համար։ Ինչպես երևում է աղյուսակից, հյուսիսային շրջանների կենդանիների մոտազդակի առավելագույն հաճախականության միջին արժեքը 81.47 կՀց և ավելի բարձրէ, քան հարավային շրջանների կենդանիների մոտ։ Առավելագույն հաճախականությանառավելագույն արժեքը ավելի բարձր է, քան հարավում բնակվող կենդանիների մոտ,իսկ նվազագույն արժեքը ավելի ցածր է։ Վերջնական հաճախականության միջինացված արժեքը ավելի ցածր է հարավի կենդանիների նույն բնութագրից, իսկ վերջնականհաճախականության նվազագույն և առավելագույն արժեքները՝ համապատասխանաբար ցածր և բարձր են հարավի կենդանիների նույն ցուցանիշներից։ Ազդակի տևողության միջինացված արժեքները հյուսիսի և հարավի կենդանիների մոտ կազմում են համապատասխանաբար 4.19 և 4.9 մվ, իսկ ազդակի տևողության մինիմալ և մաքսիմալարժեքները հյուսիսում ավելի մեծ են, քան հարավում։ Ընդհանուր առմամբ հյուսիսում բնակվող բեղավոր գիշերաչղջիկների (Myotismystacinus) ուլտրաձայնային ազդանշանները կարող են բնութագրվել որպես FM կամFM-sh FM-FM տիպի ազդակներ, 24.3-110.4 կՀց հաճախականային միջակայքով ազդանշաններ, որոնց տևողությունը կազմում է 2.8-7.6 մվ։ Հարավում բնակվող կենդանիների համար ուլտրաձայնային ազդանշանների հաճախականային միջակայքը 30.6-50.4 կՀց, ազդակների տիպը՝ FM, իսկ տևողությունըկազմում է 1.2-7.1 մվ։ Աղյուսակ 1-ում տրված են բեղավոր գիշերաղչջիկի (Myotis mystacinus) ուլտրաձայանային ազդանշանների բնութագրեր Եվրոպայի տարբեր տարածքների համար(Parsons S., Jones G., 2000)։ Աղյուսակ 1.Բեղավոր գիշերաչղջիկի (Myotis mystacinus) ուլտրաձայնային ազդանշանների հիմնականցուցանիշները ՀՀ-ում և Եվրոպայի որոշ երկրներումՑուցանիշի անվանումըՍկզբնական հաճախականությունՎերջնական հաճախականությունԱզդակի տևողությունՀՀՏարածաշրջանըԻտալիաՄիացյալ ԹագավորությունԱղյուսակից երևում է, որ սկզբնական հաճախականությունները բավականինտարբեր են այս երեք դեպքերում, սակայն վերջնական հաճախականությունները մոտեն իրար։ Սկզբնական հաճախականությունների հստակ տարբերությունը կարող էբացատրվել տեղանքի լանդշաֆտային տարբերությամբ, քանի որ լանդշաֆտիտարբերությունը բերում է կենդանու թռիչքի ձևի և արագության փոփոխության, ինչնէլ իր հերթին ազդում է սկզբնական հաճախականությունների արժեքի վրա։ Վերջնական հաճախականությունը այս դեպքում ավելի ստաբիլ ցուցանիշ է։ Զգալի չեն նաևազդակի տևողությունների միջև տարբերությունները։ Բեղավոր (Myotis mystacinus) և եռագույն գիշերաչղջիկների (Myotis emarginatus)ուլտրաձայնային ազդանշանների հիմնական ցուցանիշները Հայաստանի ՀանրապետությանԱղյուսակ 2. ՑուցանիշիանվանումըԱռավելագույնհաճախականությունՆվազագույնհաճախականությունտարածքումՏեսակի անվանումըԲեղավոր գիշերաչղջիկ Եռագույն գիշերաչղջիկ (MyotisՀյուսիսՀարավՀյուսիսՀարավԱզդակի տևողությունԵռագույն գիշերաչղջիկ (Myotis emarginatus)։ Եռագույն գիշերաչղջիկի (Myotisemarginatus) էխոուլտրաձայնային համակարգը բնութագրվում է ազդակներիսկզբնական մեծ հաճախականությամբ, որը հասնում է մինչև 133 կՀց, իսկ դեպքերիմեծամասնությունում տատանվում է 120-100 կՀց սահմաններում, մաքսիմալ խտությունը ցուցադրում է 111 կՀց սահմաններում։ Ֆորմանտային հաճախականությունները զգալիորեն մեծ են, քան այլ գիշերաչղջիկների մոտ, և կենտրոնացված են 64-52կՀց նեղ միջակայքում։ Ազդակների երկարությունը տատանվում է 0.9-2.2 մվ։ Այս տեսակի ուլտրաձայնային ազդանշանները շատ միատեսակ են։ Այս ազդանշանների ներքին կառուցվածքային առանձնհատկություններից ուշադրության է արժանի երկրորդ հարմոնիկ բաղադրիչի առկայությունը։ Դրանց ազդանշանների մեծամասնության ամպլիտուդան դանդաղ աճում է։ Ֆորմանտային գագաթը բաժին է ընկնում ազդակի երկրորդ կեսին։ Լոկալ ամպլիտուդային մոդուլյացիան, որը հստակ արտահայտված է եռագույն գիշերաչղջիկի ազդանշաններում, երբեմն ուժեղանում է,ինչը բերում է ազդանշանի մասնատմանը մի քանի անհավասար հատվածների։ Աղյուսակ 2-ում բերված են եռագույն գիշերաչղջիկի ուլտրաձայնային ազդանշանների հիմնական երեք բնութագրերի ցուցանիշները ՀՀ հյուսիսային և հարավայինշրջանների համար։ Առավելագույն հաճախականության միջինացված, նվազագույն և առավելագույնցուցանիշները հյուսիսում գերազանցում են հարավում հանդիպող կենդանիներիառավելագույն հաճախականության նույն ցուցանիշներին։ Նույն օրինաչափությունըդիտվում է նաև նվազագույն հաճախականության դեպքում։ Ազդակի տևողության միջինացված արժեքը երկու դեպքում էլ հավասար է։ Իրարմոտ են դասավորված նաև ազդակի տևողության նվազագույն արժեքները։ Սակայնայս ցուցանիշի առավելագույն արժեքը ՀՀ հարավային շրջանում բնակվող կենդանիների մոտ գերազանցում է հյուսիսում բնակվող կենդանիների նույն արժեքը։ Այսպիսով, ՀՀ հյուսիսային շրջաններում բնակվող այս տեսակի կենդանիներիուլտրաձայնային ազդանշանները կարելի է բնութագրել որպես հստակ FM ազդանշաններ՝ 45.9-104.7 կՀց հաճախականությամբ և 0.8-3.6 մվ տևողությամբ։ Հարավային շրջաններում եռագույն գիշերաչղջիկի ուլտրաձայնային ազդանշանները նույնպես հստակ FM ազդանշաններ են՝ 35.2-52.7 կՀց հաճախականությամբ, 0.5-6.2 մվտևողությամբ։ Աղյուսակ 3-ում բերված է ՀՀ և Իտալիայի (Parsons S., Jones G., 2000) տարածքներում եռագույն գիշերաչղջիկի ուլտրաձայանային ազդանշանների հիմնական ցուցանիշների համեմատությունը։ Սկզբնական հաճախականությունը ՀՀ տարածքումավելի փոքր է, քան Իտալիայում։ Ի տարբերություն նախորդ տեսակի այստեղ վերջնական հաճախականության մեջ կան զգալի տարբերություններ, ՀՀ-ում բնակվողեռագույն գիշերաչղջիկի վերջնական հաճախականությունը մոտավորապես 10 կՀցով բարձր է, քան Իտալիայում բնակվողներինը։ Ազդակի տևողությամբ այս երկուտարածաշրջանների կենդանիները մոտ են միմյանց։ Եռագույն գիշերաչղջիկի (Myotis emarginatus) ուլտրաձայնային ազդանշանների հիմնականցուցանիշների համեմատությունը ՀՀ և Իտալիայի տարածքի համարԱղյուսակ 3.Ցուցանիշի անվանումըՍկզբնական հաճախականությունՎերջնական հաճախականությունԱզդակի տևողությունՏարածաշրջանըԻտալիաՀՀԱյսպիսով, երկու տեսակների դեպքում էլ նկատվում է ուլտրաձայնային ազդանշանների հստակ տարբերություն ոչ միայն Հայաստանի և եվրոպական երկրներիտարածքում հանդիպող նույն տեսակի անհատների միջև, այլ նաև Հայաստանի տարածքում։ Այս տարբերությունները առաջին հերթին կապված են լանդշաֆտի, թռիչքիձևի և արագության հետ։ Որպես հստակ և առավելապես կայուն ցուցանիշ, որը կարող է օգտագործվել տեսակի որոշման համար, վերջնական հաճախականությունը ևազդակի տևողությունն են։ ԳրականությունՀերմինե ԱբելյանՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՄԱՆՐ ԳԻՇԵՐԱՉՂՋԻԿՆԵՐԻՈՒԼՏՐԱՁԱՅՆԱՅԻՆ ԱԶԴԱՆՇԱՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ուլտրաձայնային ազդանշաններ, գիշերաչղջիկներ, բեղավոր գիշերաչղջիկ, եռագույն գիշերաչղջիկ։

Հոդվածում նկարագրվում են Հայաստանում տարածված որոշ մանր գիշերաչղջիկների ուլտրաձայնային ազդանշանները։ Բերված են տվյալներ Հայաստանի հյուսիսային և հարավային շրջանների բեղավոր և եռագույն գիշերաչղջիկների էխոուլտրաձայնային ազդանշանների հիմնական երեք ցուցանիշների վերաբերյալ։ Արվում է նաև համեմատություն ՀՀ տարածքի և Եվրոպայի նույն տեսակի ուլտրաձայնային ազդակների երեք հիմնական ցուցանիշների միջև։ Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ նշված երկու տեսակի ձեռքաթևավորների ազդանշանները Հայաստանում տարբերվում են Եվրոպայի տարբեր երկրներում ապրող նույն տեսակի ձեռքաթևավորների ուլտրաձայնային ազդանշաններից։ Բացի այդ՝ միևնույն տեսակը տարբեր ցուցանիշներով ազդակներ է արձակում նույնիսկ մեկ պետության սահմաններում։ Դա առաջին հերթին կապված է բնակման տարածքի լանդշաֆտից, էկոլոգիական և այլ պայմաններից։

Յուրաքանչյուր երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման հիմնական գործոնը նրա գիտատեխնիկական ներուժն է, ինչը նորմերի կիրառման իրական նախապայման է: Դա են վկայում ՀՀ-ում անցկացված հետազոտության արդյունքները, որոնք ցույց են տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային նորարարական համակարգի ձևավորման ռազմավարական հորիզոնները (տեսլականները) ներառում են հետևյալ փուլերը.  Մինչև 2014 թվական - առկա կարողությունների զարգացում և լրացնելով բացերը,  Մինչև 2017 թվականը ՝ Նախաձեռնությունների և կարողությունների բարձրացում  Մինչև 2020 թվականը ՝ Armenia HUM Գլոբալ Կենտրոն 1: Այս ոլորտում անցկացված ուսումնասիրությունները և առաջադեմ երկրների փորձը ցույց են տալիս, որ Հայաստանի տնտեսության մեջ հիմնական մարտահրավերներն են համարվում հետևյալ մարտահրավերները. 1. Համաշխարհային զարգացած և զարգացող երկրների միջև տեխնոլոգիական անջրպետի կտրուկ աճ ՝ ի հաշիվ զարգացած տնտեսության վերջին տեխնոլոգիական կլաստերի, ներկայացնում են 5-րդ և 6-րդները: Կոնդրատեւի ալիքների տեխնոլոգիական զարգացման արմատավորում և դրանց հիման վրա տնտեսական թռիչքի ապահովում: 2. Բարձր տեխնոլոգիական և գիտական ​​արտադրանքի համաշխարհային շուկայում մրցակցության մակարդակի կտրուկ աճ: Այն գործնականում հիմնական խաղից դուրս է թողնում զարգացող երկրներին և նրանց վերածում այդ գործընթացի կամ, լավագույն դեպքում, համր դիտորդների: Փետրվարի 17-ի նիստի թիվ 6 արձանագրային որոշում, էջ 6: 111 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հետևել հիմնական ռեսուրսների իմիտատորներին կամ մատակարարներին: 3. Բարձր տեխնոլոգիական ավելացված արժեքի, մասնավորապես ՝ ավելացված արժեքի շղթաների ավելի մեծ զարգացում համաշխարհային տնտեսության մեջ մի փոքր զարգացած երկրների կողմից, ապահովում է եկամտի և կենսամակարդակի էլ ավելի մեծ համամասնություններ այդ երկրների բնակչության համար ՝ թողնելով մեծամասնությունը: աշխարհի բնակչության բարգավաճմանը: ոչ մեծ հնարավորություններ: Ա.Շ. Նման կարծիք ունի Մարգարյանը 2: Ակնհայտ է, որ համաշխարհային շուկայի տեխնոլոգիական զարգացումներն իրենց հետքն են թողնում երկրի ռեսուրսների հնարավորությունների և սահմանափակումների վրա, ինչը, իր հերթին, էական ազդեցություն ունի նորարարական քաղաքականության մշակման և իրականացման վրա: Դա են վկայում տարբեր փորձագիտական ​​գնահատականները. Համաշխարհային տնտեսության բարձր տեխնոլոգիական վերարտադրության նոր առանցքը, որը հիմնված կլինի Կոնդրատևի 6-րդ տեխնոլոգիական խմբաքանակի վրա, կձևավորվի առաջիկա 1,5-2 տասնամյակների ընթացքում: Այս առանցքի հիմնական տեխնոլոգիաները կլինեն միջառարկայական, միջառարկայական և կոնվերգենտ տեխնոլոգիաները, որոնք հիմնված են նանոտեխնոլոգիաների, կենսատեխնոլոգիաների և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վրա ՝ տարբեր և ոչ ստանդարտ զուգորդումներով: Այս տեխնոլոգիական կլաստերի վրա հիմնված լուծումները թույլ կտան ձեռք բերել հիմնովին նոր ապրանքներ, որոնց պարամետրերն ու սպառողական հատկությունները սկզբունքորեն անհասանելի կլինեն 4-րդ կամ 5-րդ «Կոնդրատեւի ալիքներով» խարսխված տնտեսություններ ունեցող երկրներին: Ներկայումս Հայաստանում խնդիր կա `սահմանել նորարարական տնտեսության ձևավորման ընդհանուր տեսլական և մշակել համապարփակ ռազմավարություն, որը կներառի Հայաստանի Հանրապետությունում առկա և ընթացիկ նախաձեռնությունները ընդհանուր համատեքստում: Տե՛ս ՀՀ տնտեսության նորարարական տեխնոլոգիական արդիականացումը երկարաժամկետ ինստիտուցիոնալ վերափոխման պայմաններում Մարգարյան Ա. Շ. Էջ 16: 112 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունում առկա և մեկնարկող նախաձեռնությունների ինստիտուցիոնալ վերափոխումների վեկտորը պետք է ուղղվի վերոնշյալ 3 մարտահրավերներին, որոնք կնպաստեն քայլերն ավելի նպատակային և արդյունավետ դարձնելուն: Ակնհայտ է, որ ընդհանուր համատեքստում հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետությունում առկա և սկսվող նորարարական քաղաքականությունը, հնարավոր է մշակել նորարարական տնտեսության համապարփակ ռազմավարություն, որի առանցքը պետք է լինի հետևյալ հարցերի լուծումը. 1. զարգացում մարդկային կապիտալի և արտագաղթի կանխարգելման համար: 2. Արդյունավետ ինովացիոն ներդրումային քաղաքականության իրականացում և խթանում: 3. Իրական տնտեսական աճի ապահովում: 4. Արդյունավետ գիտակրթական համակարգի ստեղծում: 5. Վենչուրային ընկերությունների, հոլդինգային ընկերությունների և կլաստերների ստեղծում և զարգացում: 6. Գիտատեխնիկական ներուժի զարգացում և արդյունավետ օգտագործում: 7. Օրենսդրական և դատական ​​համակարգերի կատարելագործում: 8. Կանխատեսելի հարկային քաղաքականության իրականացում և այլն: Այս խնդիրների լուծման հիմքում ընկած է ժողովրդագրական տագնապալի իրավիճակը, որը մեր հասարակության համար առաջնային մարտահրավեր է: Քանի որ այն ունի լուրջ սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և ռազմավարական նշանակություն: Հատկանշական է, որ 2014 թ.-ին կառավարությունը որոշակի աշխատանքներ է իրականացրել ժողովրդագրական հիմնախնդիրների վերաբերյալ, որոնք բխում էին ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարության դրույթներից և դրա կատարումն ապահովող միջոցներից `հաշվի առնելով երկրում 2013 թ. Բյուջեն: Ընթացքում արձանագրված ժողովրդագրական զարգացումները 2014-ին մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության 2015-2017 թվականների ժողովրդագրական բարելավման պլանը»: Ազգային ծրագիր »3, 14.05.2016 թ.) (Մուտքի օր ՝ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, որը ներառում է բնակչության բնական աճի ապահովմանն ուղղված միջոցառումներ, ծնունդների նյութական խթաններ, մահացության նվազում, երիտասարդ և մեծ ընտանիքների աջակցություն: 2014 թվականի հունվարի 1-ից ներդրվել է ծնունդները խրախուսող և բազմազավակ ընտանիքների կենցաղային պայմանները բարելավող ընտանիքների պետական ​​աջակցության ծրագիրը, որի շրջանակներում երրորդ և չորրորդ երեխաների ծննդյան նպաստների չափը սահմանվել է 1 մլն դրամ: , , իսկ 5-րդ եւ յուրաքանչյուր հաջորդ երեխայի ծննդյան դեպքում `1,5 միլիոն դրամ: Ավելին, երկու դեպքում էլ 500 հազար դրամը տրամադրվում է կանխիկ, իսկ մնացածը ՝ անկանխիկ, որպես ընտանեկան գումար: Հարկ է նշել, որ վերջին տարիներին ՀՀ կառավարությունը մշակել և իրականացրել է բազմաթիվ ծրագրեր ժողովրդագրական իրավիճակը բարելավելու համար, սակայն ներկայիս արտագաղթն ունի ավելի խորը պատճառներ, մասնավորապես `տնտեսական աճի ցածր մակարդակը, անվստահությունը, գիտական ​​ներուժի արտագաղթը և այլն: Ինչ վերաբերում է երկրի տնտեսական աճի զարգացմանը, ապա հարկ է նշել, որ ըստ 2014-2025թթ.  4 ցուցումներ մակրոտնտեսական կանխատեսումներ. Առաջիկա 11 տարիների ընթացքում, ըստ ծրագրի, ՀՆԱ-ի ծախսային կառուցվածքում ներդրումների մասնաբաժինը կաճի `կայունանալով 28-29%: Միևնույն ժամանակ, կանխատեսվում է, որ ճգնաժամից հետո սկսված միտումը կգերակայի կանխատեսվող տարիների ներդրումների կառուցվածքում: Ոչ արտադրական կապիտալ շինարարությունը (հատկապես բնակարանների և շենքերի կառուցումը) կնվազի `արտացոլելով վերոնշյալ ոլորտային ՀՆԱ-ի զարգացումները: Նման իրավիճակում ՀՆԱ-ում ներդրումները կգերազանցեն հետճգնաժամային տարիներին արձանագրված մակարդակը, իսկ արտադրական ներդրումների մակարդակը կբավարարի տնտեսության մյուս ճյուղերի զարգացումը: Նման զարգացումը ապագայում հնարավորություն կտա աճել 1% -ով `ներկայիս 27.9% -ի համեմատ, ինչը, իհարկե, լավ է, բայց կարծում եմ, որ դա բավարար չէ` ներկայիս http: //armef.com/hy/news/verlutsutyun/article_1397275062/ (հասանելի է 28.05.2016) 114 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Մարտահրավերներին դիմակայելու և տնտեսությունն էլ ավելի զարգացնելու համար: Հասկանալի է, որ երկրի տնտեսական աճը պայմանավորված է արդյունավետ ինովացիոն քաղաքականության իրականացմամբ, ուստի նորարարական գործունեությունն օժանդակելու և խթանելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվել են հետևյալ գործընթացները. Շահագործման հանձնվեց Գյումրու տեխնոլոգիական կենտրոնը, իսկ ժամանակավոր (վարձակալված) տարածքում գործող լաբորատորիաները և տեղական և միջազգային մի շարք ընկերություններ տեղափոխվեցին կենտրոնի նորոգված շենք 5: 2014 թվականի սեպտեմբերի 13-ին տեղի ունեցավ կենտրոնի պաշտոնական բացումը: Ներկայումս կենտրոնում տեղակայված են D-Link, Digital Pomegranate, GNCAlpha, I-Works, Skyline Studio, Time Production, Գյումրիի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կենտրոն և Գյումրու լեզուների տուն: ԳԹԿ-ն նախաձեռնել է «Սկսնակ ակումբ», որի նպատակն է զարգացնել ձեռներեցությունը երիտասարդների շրջանում: Գյումրու տեխնոլոգիական կենտրոնում կազմակերպվել են մասնագիտական ​​դասընթացներ, որին մասնակցել է 810 ուսանող և 7 մասնագետ `սոցիալ-տնտեսական զարգացման քաղաքականության հիմնական ուղղությունների 2014 թ. Բիզնեսի աջակցություն և խորհրդատվություն է տրամադրվել 176 ընկերությունների և թիմերի: ԳԹԿ-ում անցկացվել են մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում `« iGyumri »առաջին խոշոր միջազգային տեխնոլոգիական գիտաժողովը Գյումրիում: Ուռուցքաբանության գերազանցության հայկական կենտրոնում գտնվող Հայաստանի մրցունակության հիմնադրամի (NCFA) հետ համագործակցության շրջանակներում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել Լուվենի (Բելգիա) Կաթոլիկ համալսարանի հետ օգտագործել FDG [18F] իզոտոպը, որը պետք է արտադրվի Radioisotope Production- ում: Կենտրոն I. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական ​​լաբորատորիայի մասնագետների ներգրավմամբ, ինչպես նաև բժշկական անձնակազմի հատուկ ուսուցմամբ և վերապատրաստմամբ: 14.05.2016) (մուտքի ամսաթիվը ՝ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ) «ycիկլոտրոն» ծրագիրը ֆինանսավորելու նպատակով կազմակերպվել է ՀՀ ֆինանսների նախարարության (վարկառու) և KBC NV բանկի (վարկատու) միջեւ 2010 թ. Նոյեմբերի 23-ին կնքված վարկային պայմանագրի երկարաձգումը: Համաձայնագիր ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության և IBA ընկերության միջև 2010 թ. SPECT-CT համակցված համակարգը, որը մատակարարվել է «ycիկլոտրոն» ծրագրի համաձայնագրով, որը կնքվել է 2014 թվականի նոյեմբերի 23-ին: Նա Հայաստան է բերվել դեկտեմբերի 9-ին: Այս առումով ուշագրավ է ԱՊՀ մասնակից պետությունների ինովացիոն ոլորտում մինչև 2020 թվականը: Միջպետական ​​համագործակցության ծրագրի շրջանակներում իրականացվել են հետևյալ աշխատանքները. 1. Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարությունը նորարարության և ձեռներեցության ազգային կենտրոնում հիմնել է կապի ազգային կենտրոն: 2. Ապահովվեց ԱՊՀ երկրների գիտատեխնիկական և նորարարական ոլորտներում համագործակցության միջպետական ​​խորհրդի 13-րդ և 14-րդ նիստերին մասնակցությունը: 3. Theրագրի իրականացումը տեղի է ունեցել 2015-16թթ. Youthրագրի և միջոցառումների ծրագրի շրջանակներում երիտասարդության քաղաքականության հարցերի քննարկում: Նորարարությանը աջակցելու և խթանելու համար ձեռնարկված այս քայլերը, թերևս, նշանակալի են, բայց այսօր մենք գտնվում ենք մի փուլում, երբ պետք է մի քանի անգամ ավելի արագ աշխատենք: Այլ կերպ ասած, համաշխարհային տնտեսության այս արագ զարգացումները և փոփոխությունները մեզ ստիպում են վերանայել և արագ կողմնորոշվել `վերափոխելու մեր ռազմավարական որոշումները, որոնք կապահովեն ՀՀ տնտեսության կտրուկ աճը: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանի տնտեսության կտրուկ աճը կարող է ապահովվել հատկապես արդյունաբերության և, մասնավորապես, բարձր նորարարական տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացման շնորհիվ: Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին Հայաստանը զգալի առաջընթաց է գրանցել ՏՏ ոլորտում և 2016 թ.-ի դրությամբ 139 երկրների շարքում զբաղեցնում է 56-րդ տեղը: 116 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հարկ է նշել, որ նորարարական ներուժի տեսանկյունից Հայաստանը, Համաշխարհային նորարարական ներուժի ինդեքս 6-ի համաձայն, 2014-ին Հայաստանը զբաղեցրել է 79-րդ տեղը աշխարհում, որը 2012-ի համեմատ աճել է 3 կետով, բայց այս նորարարական գաղափարները չեն իրականանում: հիմնականում միջոցների սղության, վստահության, պետական ​​աջակցության բացակայության և այլ պատճառներով: 2015 Ապրիլի 11-ին Երեւանում կայացած Ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության (ԻՏՁՄ) 14-րդ տարեկան համագումարում ներկայացվեց ԻՏՁՄ 2014-2018 ծրագիրը: 7 ռազմավարության նախագիծը, որի նպատակն է բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտը դարձնել տնտեսական զարգացման ազգային ռազմավարության հիմնական ուղղությունը: Ուսումնասիրությունները և տնտեսական պրակտիկան ցույց են տալիս, որ նորարարության ոլորտում աշխարհի ամենաառաջատար տնտեսությունները վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ենթարկվել են զգալի կառուցվածքային փոփոխությունների: Այս փոփոխությունների հիմնական առանձնահատկությունը գիտելիքների աճող կարևորությունն է տնտեսական գործունեության բոլոր ոլորտներում: Գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության հայեցակարգն առաջացել է տնտեսական աճում գիտելիքի դերի լիարժեք գիտակցումից: Գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսություն տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏՀECԿ) փաստաթղթերում `տնտեսությունները նկարագրելու համար, որոնք հիմնված են ուղղակիորեն գիտելիքի ստեղծման, փոխանցման և օգտագործման վրա: Հատկանշական է, որ 2012-14թթ. Տնտեսության զարգացումը շարունակվում էր հիմնականում ծառայությունների և գյուղատնտեսության հաշվին: Համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) միջին աճն այդ տարիներին կազմել է մոտ 4,7%: Ավելին, 2012-14թթ. Աճ է գրանցվել տնտեսության բոլոր ճյուղերում, բացառությամբ շինարարության: http: //www.armstat.am/hy/?id=1585&nid=80 (հասանելի է 22.10.2017)% 86% D5% B8% D6% 80% D5% B4% D5% A1% D6% 81% D5 (Ամսաթիվը մուտքը ՝ 22.10.2017) ՀԱՅԱՍՏԱՆ (մուտքի ամսաթիվը ՝ 02.10.2017) 117 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Նշված ժամանակահատվածում ծառայությունների հաշվին ապահովվել է տնտեսական աճի 2,0 տոկոսային կետ, իսկ իրական աճը կազմել է 5,2%, տնտեսական աճի 0,7% ապահովվեց արդյունաբերության հաշվին. 4% իրական աճի պայմաններում տնտեսական աճի 1.6% -ը ապահովվեց գյուղատնտեսության հաշվին, 8.3% իրական աճի պայմաններում: Շինարարությունը նվազել է միջինը 2.3% -ով `բացասաբար նպաստելով տնտեսական աճին 0.3 տոկոսային կետով: Միջնաժամկետ հեռանկարում, համաձայն ՀՀ կառավարության 2015 թ.-ի հուլիսի 8-ին հաստատված 2016-18թթ. Բյուջեի: Միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի (Մ MFF) 9, կանխատեսվում էր ՀՆԱ-ի տարեկան միջին տարեկան աճ `3,2%, հիմնականում ծառայությունների և գյուղատնտեսության շնորհիվ: ՀՀ տնտեսություն 2015 Ելնելով առաջին ամիսների զարգացումներից և 2015-ին համաշխարհային տնտեսության աճից. 2015-ի համար կանխատեսվել էր 1% տնտեսական աճ (մինչդեռ 2015-ին ՀՆԱ աճը 3% էր), իսկ 2016-18թթ. Տարեկան իրական ՀՆԱ-ի աճը կանխատեսվում է համապատասխանաբար 2%, 3,5% և 4%, մինչդեռ ծառայությունների և գյուղատնտեսության ներդրումը ՀՆԱ-ի միջին աճի 3,2% -ում կկազմի համապատասխանաբար 1,2 և 0,9 տոկոսային կետ: Համեմատության համար նշենք, որ 2015-ին կանխատեսվում էր համաշխարհային տնտեսական աճ 3.5%, իսկ 2016-ին ԱՄՆ տնտեսական աճը գնահատվել էր մոտ 2.6%, ինչը կարագանա կանխատեսման հորիզոնում ՝ 2017-ին հասնելով մոտ 3.2%: Այս կապակցությամբ միջազգային կազմակերպությունները կանխատեսում էին 2015-ին Ռուսաստանում տնտեսական աճի անկում `-3% -ից մինչև 5,5%, որը տևեց մինչև 2016 թվականի կեսերը, և միայն 2017-ին կնկատվի տնտեսական ակտիվություն` աճը մոտ 0,7%: Իհարկե, Ռուսաստանում նման տնտեսական անկումը մեծ ռիսկեր է ստեղծում Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական գործունեության համար, բայց կեսին (մուտքի ամսաթիվը 15.10.2017) (մուտքի ամսաթիվը ՝ 18.09.2017) ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ գների կայուն աճի ժամանակաշրջան հումքի և սննդի շուկաներում, ինչպես նաև համաշխարհային շուկայում նավթի գների բարձրացումը կօգնի չեզոքացնել այդ ռիսկերը: Միջնաժամկետ կանխատեսումները հիմնված էին տնտեսության զարգացման գրանցված միտումների և առանձնահատկությունների, միջազգային կազմակերպությունների կողմից ներկայացված համաշխարհային տնտեսության ակնկալիքների և վերլուծությունների, ինչպես նաև նախարարական գերատեսչությունների կողմից ներկայացված միջնաժամկետ պետական ​​քաղաքականության ուղղությունների վրա 11: Այսպիսով, միջնաժամկետ հատվածում տնտեսության մեջ կբարձրանա արտահանման ոլորտի մասնաբաժինը (արդյունաբերությունն ու գյուղատնտեսությունը համարվում էին արտահանման ոլորտում): 2012-14 թվականներին այն միջինում կազմել է ՀՆԱ-ի 37,5% -ը: Տնտեսությունը կշարունակի ընթանալ հետճգնաժամային տարիներին դրված ուղով, իսկ տնտեսության արտահանվող հատվածը կկազմի ՀՆԱ-ի 37,7% -ը: Հասկանալի է, որ արդյունավետ նորարարական քաղաքականությունը կարող է իրականացվել գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության համատեքստում, որը հիմնված է նորարարության վրա, որը գիտելիքի արդյունավետ կիրառման արտահայտությունն է, երբ ավելացված տնտեսական արժեքը ձեռք է բերվում գիտելիքը նոր ապրանքների վերափոխելու միջոցով: , գործընթացները և ծառայությունները: Հետևաբար, նորարարական գործունեության խթանումը պետության համար հատկապես կարևոր խնդիր է `պայմանավորված գիտական, տեխնոլոգիական և նորարարական ներուժի նպատակային զարգացման և արդյունավետ օգտագործմամբ: Նորարարական գործունեության հաջողության էական բաղադրիչն է նրա շրջակա միջավայրի ձևավորման պետական ​​քաղաքականությունը, որն իրականացվում է նորարարական գործունեությունը, օրենսդրական և նորմատիվ-իրավական մեխանիզմները կարգավորող իրավական դաշտի ստեղծմամբ: Այսպիսով, 2006 թվականի մայիսի 23-ին «Նորարարական գործունեությանը պետական ​​աջակցության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվեց 19.09.2017 թ. Պետական ​​աջակցության ձևեր: Այս կապակցությամբ նշենք, որ 2014 թ.-ին պետական ​​բյուջեից գիտական ​​և գիտակրթական գործունեության համար պետական ​​բյուջեից 9,3 միլիարդ դրամ է հատկացվել 12 «Ընդհանուր հետազոտական ​​աշխատանքների» դասերին, ինչը կազմում էր նախատեսված ցուցանիշի 99,8% -ը: Նախորդ տարվա համեմատ նշված ծախսերն աճել են 6.8% -ով `հիմնականում պայմանավորված գիտական ​​և գիտատեխնիկական գործունեության ենթակառուցվածքների պահպանման և զարգացման ծախսերի ավելացմամբ: Հետազոտողներին ՀՀ պետբյուջեից գիտական ​​աստիճանների համար տրամադրվել է 366.8 մլն դրամ պարգևավճար `ապահովելով 98.7% կատարողական և նախորդ տարվա համեմատ 4.2% -ով ավելի` բոնուսներ ստացող գիտնականների թվի ավելացման հաշվին: «Գիտական ​​և գիտատեխնիկական գործունեության հիմնարար և կարևոր կիրառական հետազոտություն» ծրագրի շրջանակներում ՀՀ սփյուռքի նախարարությանը տրամադրվել է 14,4 մլն դրամ, որի հաշվին պատվիրվել են սփյուռքի հետ կապված 12 գիտական ​​հետազոտություններ: Նույն ժամանակահատվածում ՀՀ պետական ​​բյուջեի ծախսերը 1991-ի համեմատ աճել են 33,3% -ով `պայմանավորված հետազոտությունների թվի աճով: Գիտատեխնիկական ենթակառուցվածքի պահպանման և զարգացման ծախսերը կազմել են ավելի քան 7.1 մլրդ դրամ կամ նախատեսված 99.8% -ը: Նախորդ տարվա համեմատ նշված ծախսերն աճել են 8.7% -ով `հիմնականում պայմանավորված գիտաժողովների թվի աճով: «Ա.Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական ​​լաբորատորիայի հիմնադրամի ենթակառուցվածքների պահպանման և զարգացման, գիտական ​​ենթակառուցվածքների արդիականացման և գիտական ​​ներուժի արդիականացման ծրագիրը կազմել է 714.1 մլն դրամ ՝ ամբողջությամբ ապահովելով ծրագրի ցուցանիշը: Իհարկե, դա 15.09.2017 էր) (մուտքի ամսաթիվը ՝ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Նախորդ տարիների համեմատ, 2015, 2016 և 2017 թվականների նշված ծախսերը էապես չեն փոխվել: Ռազմավարության հայեցակարգը, որն ուղղված է Հայաստանում գիտելիքների վրա հիմնված տնտեսության ձևավորմանը և նորարարական գործունեությանն աջակցմանը, նախատեսում է հարակից սոցիալ-տնտեսական ոլորտների, մասնավորապես, գիտության, կրթության, հարկաբյուջետային, արդյունաբերական և արտահանման խթանման քաղաքականությունների ինտեգրում մեկ ամբողջական համատեքստում: Կարծում եմ, որ վերոհիշյալ մարտահրավերներին դիմակայելու և գիտելիքահեն տնտեսություն ձևավորելու համար նպատակահարմար է ընդունել Հայաստանում աշխարհահռչակ, արագ զարգացող դատաբժշկական գիտության հիմնում, որը հիմնված է էլեկտրոնիկայի հետ կապված ամեն ինչի վրա, ներառյալ տեղեկատվության վերականգնում, վերահսկում, գաղտնի: և բաց փոխանցում: Դատաբժշկական փորձը տարբեր գիտությունների (հոգեբանություն, մանկավարժություն, կենսաբանություն, տնտեսագիտություն, ֆիզիոլոգիա, ֆիզիկա, մաթեմատիկա, ծրագրավորում, ճարտարագիտություն և շատ այլ գիտություններ) համագործակցություն է: Ըստ Technologies ընկերության նախագահի, որը զբաղվում է այս գիտությամբ, 13 երկրներում դատաբժշկական գիտությունն այսօր արժե 700 միլիարդ: Այն ունի մեկ դոլարից ավելի շուկա: Աշխարհում այս ոլորտի մասնագետների պահանջարկը ավելի քան 92% է: 2015 թվականին վերոհիշյալ ընկերությունը Հայաստանում հիմնեց TSD ընկերությունը ՝ համաձայն «Ազատ տնտեսական գոտիների մասին» ՀՀ օրենքի, և արտադրում է պլանշետներ Հայաստանում: Ըստ կատարված ուսումնասիրությունների և այս ընկերության հավակնությունների, եթե առաջիկա 5 տարիներին ընկերությունը պատշաճ կերպով պատրաստված մասնագետների շնորհիվ կարողանա բերել դատաբժշկական շուկայի 0.003% -ը և այստեղ արտադրել պահանջվող ապրանքներ, ապա տե՛ս http: //armef.com/hy/news/verlutsutyun/texnologiakan-zargacumy-mer-miakchanaparhn-e/ (հասանելի է 01.11.2017) 121 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հնարավոր կլինի 5 անգամ ավելի շատ գումար բերել Հայաստանի բյուջեից: Նոր ռազմավարությունը նպատակ ունի բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտը վերածել ազգային տնտեսական զարգացման ռազմավարության հիմնական ուղղության: Այս առումով, ռազմավարության կարևոր դրույթներից մեկը վերաբերում է հայկական արտադրանքի աջակցությանը, հայկական լուծումների վրա հիմնված սկսնակ ձեռնարկություններին, դրանց ձևավորմանը և խթանմանը: Դրա շնորհիվ հնարավոր է շահույթի տեսքով Հայաստան բերել մեծ քանակությամբ լրացուցիչ արժեք, որը հարյուրապատիկ ավելին է, քան այդ գործունեությամբ զբաղվող աշխատողների աշխատավարձերի չափը: Հաշվի առնելով գլոբալ մարտահրավերները և ՀՀ առկա աշխարհաքաղաքական և տարածքային գործոնները ՝ ՀՀ տնտեսության զարգացման համար տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը ավելի հեռանկարային և մատչելի ուղղություն է: Քանի որ առանց տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման արդյունավետ ռազմավարության հնարավոր չէ հավակնել լինել զարգացած երկրների շարքում: Իսկ արդյունաբերության այլ ուղղություններ զարգացնելը ավելի բարդ է, պակաս արդյունավետ և դժվար: Այսպիսով, ձևավորելով և զարգացնելով նորարարական ազգային համակարգի համապատասխան հեռանկարային բաղադրիչները, հնարավոր կլինի հասնել Հայաստանի նորարարական քաղաքականության ռազմավարական նպատակին ՝ Հայաստանը դարձնելով տեխնոլոգիական հետազոտության և զարգացման գլոբալ կենտրոն: , ։

Ներկայումս ՀՀ-ում խնդիր կա սահմանելու նորամուծական տնտեսության ձեւավորման միասնական տեսլական եւ մշակելու համապարփակ ռազմավարություն, որը կինտեգրի ՀՀ-ում գործող եւ մեկնարկվող նախաձեռնությունները մեկ միասնական համատեքստում։ Հեղինակի կողմից առաջարկվել է այդ համապարփակ ռազմավարության առանցքային հիմնխնդիրների լուծումը։ 122ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արդի մարտահրավերներին դիմակայելու եւ գիտելիքահենք տնտեսության ձեւավորման համար աշխատանքում առաջարկվում է ՀՀ-ում գերակա ուղղություններից մեկը ընդունել աշխարհում ներկայումս հայտնի, արագ զարգացող, Ֆորենզիկ գիտության արմատավորումը։ Այսպիսով՝ ձեւավորելով եւ զարգացնելով նորամուծական ազգային համակարգի համապատասխան հեռանկարային բաղադրիչները, հնարավոր կլինի Հայաստանը դարձնել տեխնոլոգիական հետազոտությունների եւ մշակումների գլոբալ կենտրոն։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՎՏԱՆԳԻ ՄԵՋ ԹՈՂՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐՄարդու և քաղաքացու կյանքի և առողջության պահպանության ու պաշտպանության հիմնախնդիրները միշտ եղել և շարունակում են մնալ քրեական իրավունքիգիտության ուշադրության կենտրոնում։ Հասարակության զարգացմանն ու առաջընթացին զուգահեռ մարդկանց կյանքում աճում է բարոյականության նշանակությունը, և բարձրանում է քաղաքացիներիիրավագիտակցությունը։ Մարդիկ դառնում են ավելի անհանդուրժող անտարբերության և անսրտության նկատմամբ։ Տասը պատվիրաններից մեկը` օգնիր մերձավորիդ, իր ամրագրումն է ստացել քրեական օրենսգրքում։ Ապացույցն այն բանի, որվերոնշյալ բարոյական նորմն ընդունվում և պաշտպանվում է մեր հասարակությանմեջ, այն է, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածը պատասխանատվություն էնախատեսում վտանգի մեջ թողնելու համար։ Տվյալ հանցագործության հանրայինվտանգավորությունը արտահայտվում է նրանով, որ վտանգի մեջ գտնվող անձիհամար այն կարող է ունենալ ծանր հետևանքներ։ Հարկ ենք համարում նշել, որ այսհանցատեսակի ամրագրման հետ կապված ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքում ևշրջանառվող նախագծում առկա են խնդրահարույց հարցեր։ Սույն գիտական աշխատանքում կփորձենք վեր հանել վտանգի մեջ թողնելու համար պատասխանատվություն նախատեսող հանցակազմի խնդրահարույց հարցերն ու կատարվածուսումնասիրության հիման վրա տալ խնդիրների լուծման հնարավոր տարբերակներ։ Տարբեր երկրների օրենսդրությունները տարբեր կերպ են սահմանում այնչափանիշները, որոնցով անձին օգնություն ցույց չտալը դիտվում է հանցագործություն։ Առկա տարբերությունների պատճառը ոչ միայն օրենսդրական տեխնիկանէ, այլև հարցի լուծման հետ կապված տարբեր մոտեցումները (բարոյական, աշխարհայացքային, քաղաքական և այլն)։ Այս ինստիտուտն ամրագրված է Ռուսաստանի,Վրաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, Լեհաստանի, Բուլղարիայի, Ֆրան-սիայի, Գերմանիայի, Իսրայելի, Իսպանիայի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Լատվիայի, Շվեյցարիայի,Շվեդիայի, Էստոնիայի, Ճապոնիայի, Տաջիկստանի, Ուզբեկստանի և մի շարք այլերկրների քրեական օրենսգրքերում։ Երկրների մի մասը օգնություն ցույց չտալը հանցագործություն է դիտում միայնօգնություն ցույց տալու պարտականության առկայության դեպքում. վերջինիս բացակայության դեպքում նշյալ արարքը հանցագործություն չի դիտվում։ Օրինակ՝ ՌԴքրեական օրենսգրքի 125-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է նախատեսումվտանգի մեջ թողնելու համար միայն խնամելու պարտավորության առկայությանդեպքում, և եթե հանցավորն է անձին դրել կյանքի կամ առողջության համարվտանգավոր դրության մեջ։ Համանման մոտեցում ներկայումս առկա է ՀՀ քրեականօրենսգրքի շրջանառվող նախագծում՝ ի տարբերություն գործող քրեական օրենսգրքիև ՌԴ նախկին քրեական օրենսգրքի, որոնցում պատասխանատվություն էր նախատեսվում նաև պարտավո-րության բացակայության պարագայում։ Այս առումով հարկենք համարում անդրադառնալ որոշ գիտնականների՝ հարցի հետ կապված տարբերդիրքորոշումներին։ Դ. Վ. Դավթյանը գրել է. «Այսօր կյանքի և առողջության համարվտանգավոր դրության մեջ գտնվող անձանց օգնություն ցույց տալու պարտականությունը հասարակ քաղաքացիների համար միայն բարոյական պարտք է,սակայն դա հեշտ է ուղղել, բավական է միայն ՌԴ հիմնական օրենքի մարդու ևքաղաքացու իրավունքների և պարտականությունների գլխում ամրագրել համապատասխան նորմ» [1]։ Հակառակ դիրքորոշումն է արտահայտել Ի. Ի. Գորելկինը, ովգրում է, որ համընդհանուր պարտականության նախատեսումը հանգեցնում է նրան,որ այլ անձի կյանքի համար վտանգավոր դրության ցանկացած վկա օգնություն ցույցտալու հատուկ պարտականություն է կրում, իսկ հատուկ պարտականության նմանընկալման դեպքում վերջինս դրվում է ցանկացածի վրա, ինչն էլ հակասում է օրենքին։ Հատուկ պարտականության ճիշտ ընկալումն ունի գործնական կարևոր նշանակություն [2]։ Գերմանիայի քրեական օրենսգրքում օգնություն ցույց տալն օրենքով պարտադիր է, եթե իհարկե դա չի սպառնում օգնություն ցույց տվողի կամ երրորդ անձանցկյանքին կամ առողջությանը։ Օգնություն ցույց տալու վերոնշյալ պայմանն իր ամրագրումը ստացել էր նաև ՌԴ նախկին քրեական օրենսգրքում, ի տարբերությունգործող ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքի և նախագծի։ Կարծում ենք, որ օգնությունցույց տալու պարտադիր պահանջի ամրագրումը պետք է ուղեկցվի նաև տվյալպայմանի պարտադիր ամրագրմամբ, հակառակ դեպքում հանցակազմը կորցնում էիր նպատակային նշանակությունը, որը արտահայտվում է մարդու և քաղաքացուկյանքի և առողջության պահպանության անհրաժեշտությամբ։ Բացի այդ, Գերմանիայում այս հանցակազմի հետ կապված առկա է առանձնահատկություն, որին հարկենք համարում անդրադառնալ։ Մասնավորապես՝ առաջին օգնություն ցույց տալուպահանջի հետ մեկտեղ արգելվում է տուժողի կողմից օգնություն ցույց տվողինօգնության փաստի և դրա որակի հետ կապված հետագայում պահանջներ ներկայացնելը, եթե իհարկե օգնություն ցույց տվողը գործել է բանականորեն և իր պատրաստվածությանը համապատասխան։ Մեջբերենք Գերմանիայի դատական պրակտիկայիցօրինակ։ 2016 թ.-ի հոկտեմբերի 3-ին Բոռբեկի բանկերից մեկի սպասասրահում ընկելէր 83-ամյա տղամարդ։ Տեսանկարահանող սարքերը արձանագրել էին, թե ինչպեսեն բանկ մուտք գործող չորս հաճախորդներն անտարբերություն դրսևորում տուժողինկատմամբ, ում չնկատելը ֆիզիկապես անհնար էր տվյալ դեպքում, և միայն հինգերորդ հաճախորդն էր զանգահարել շտապ օգնություն։ Վայր ընկնելու հետևանքովստացված գլխի վնասվածքներից տղամարդը հիվանդանոցում մահացել էր։ Բոռբեկիընդհանուր իրավասության դատարանը որոշում է կայացրել պատասխանատվությանենթարկել բանկի հաճախորդներին՝ վտանգի մեջ թողնելու համար` նշանակելովտուգանքներ։ Հաճախորդներից երկուսը զղջացել են կատարվածի համար՝ միևնույնժամանակ արդարանալով, որ իրենց պատկերացմամբ տղամարդը եղել է քնածմուրացկան, սակայն նման արդարացումը խիստ քննադատության է արժանացելդատարանի կողմից, քանի որ տուժողը եղել է լավ հագնված և ընկած է եղել բանկում,այլ ոչ թե դրսում։ Մեղադրող կողմն ընդգծել է, որ այդ վճիռը պետք է ազդանշան լինի,որ մենք չենք շարժվում դեպի անտարբեր հասարակություն, իսկ դատավոր ԿառլՊետեր Վինտերբերգն ասել է ամբաստանյալներին, որ իրենց համար պարզապեսմեկ է եղել, որ ինչ-որ մեկն ընկած է և օգնության կարիք ունի։ Անգամ այն փաստը, որըստ դատաբժշկական փորձաքննության՝ տղամարդը մահանալու էր՝ անկախ հիվանդանոց հասցնելու արագությունից, դատարանը չի դիտել որպես մեղմացնող հանգամանք [3]։ Գերմանիայի օրենսդրության վերոնշյալ առանձնահատկությունն առկա է նաևԱՄՆ-ի մի շարք նահանգներում։ Այնտեղ գործում է «Բարեկենդանի օրենք» կոչվածը[4], որի գաղափարն այն է, որ արգելվում է ներկայացնել ցանկացած պահանջ ոչմասնագետ օգնություն ցույց տվողին, անգամ եթե օգնություն ցույց տալու հետևանքովառաջացել են անբարենպաստ հետևանքներ։ Մեր համոզմամբ, նման երաշխիքիամրագրումը ոչ միայն ընդունելի է, այլև պարտադիր` հաշվի առնելով օգնություն ցույցչտալու տարածված շարժառիթները։ Կարծում ենք, որ օգնություն ցույց տալու իրականհնարավորություն ունեցող անձինք շատ հաճախ նախընտրում են օգնություն ցույցչտալ, քանի որ իրական հիմքեր են ունենում վախենալու հետագա դատական հետապնդումներից տուժողի կամ նրա իրավահաջորդների կողմից, ուստի նման պահանջի ամրագրումը երկկողմանի երաշխիք կլինի թե՛ օգնություն ցույց տվողի համար,թե՛ պրակտիկայում օգնություն ցույց չտալու դեպքերի բացառման համար։ Որոշ երկրների օրենսդրություններ պարտավորեցնում են ցանկացած ականատեսի առնվազն օգնություն ցույց տալու անհրաժեշտության մասին հաղորդել համապատասխան մարմիններին։ Հասկանալի է, որ վերոնշյալը նվազագույն պահանջ է.այն իր ամրագրումը ստացել է Ֆրանսիայի, Իսպանիայի, Իսրայելի, նաև մեր գործողքրեական օրենսգրքերում։ Վրաստանի քրեական օրենսգիրքը նախատեսում էվտանգի մեջ թողնելու մի քանի ինքնուրույն հանցակազմ, իսկ Բուլղարիայի քրեականօրենսգիրքն ունի վտանգի մեջ թողնելու համար քրեական պատասխանատվություննախատեսող վեց հոդված։ Եվրոպական մի շարք երկրներում առաջին օգնության հնարքներին տիրապետելը պարտադիր է վարորդական իրավունք ստանալու համար։ Կարծում ենք, որնման մոտեցումն ընդունելի է այնքանով, որ կնպաստի վարորդի կողմից տուժողինօգնություն ցույց տալուն։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի վերլուծությունից երևում է, որօրենսդիրը պատասխանատվություն է նախատեսում ոչ միայն այն դեպքերի համար,երբ հանցավորը պարտավոր է եղել խնամելու տուժողին կամ ինքն է դրել տուժողինկյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր դրության մեջ (երկրորդ մաս), այլևայն դեպքերի համար, երբ հանցավորը պարտավոր չի եղել հոգ տանելու տուժողիմասին, և ինքը չի դրել վերջինիս կյանքի համար վտանգավոր դրության մեջ (առաջինմաս)։ Այլ խոսքով՝ կյանքի համար վտանգավոր դրության մեջ գտնվող անձինանհրաժեշտ և ակնհայտ անհետաձգելի օգնություն ցույց տալու կամ օգնություն ցույցտալու անհրաժեշտության մասին համապատասխան մարմիններին հաղորդելուպարտականությունը դրված է ցանկացած անձի վրա, սակայն ՀՀ քրեականօրենսգրքի նախագծում նշյալ հոդվածի առաջին մասն ապաքրեականացվել է։ Մերկարծիքով, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում ամրագրված նման մոտեցումըվիճահարույց է։ Ընդունելով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի առաջինմասում առկա են որոշ բացթողումներ, որոնք խնդիրներ են առաջացնում իրավակիրառ պրակտիկայում, այնուհանդերձ կարծում ենք, որ ապացուցման բարդությունըհիմք չէ օգնություն ցույց տալու պարտականությունը ընդհանրապես բացառելու ևարարքն ապաքրեականացնելու համար, և առկա խնդիրները կարելի է լուծել հոդվածի համապատասխան մասի դիսպոզիցիայի փոփոխության միջոցով։ Անդրադառնալով ապաքրեականացմանը՝ հարկ ենք համարում ընդգծել, որ եթեօգնություն ցույց տալու ընդհանուր պահանջն ապաքրեականացնում ենք, ապավերջինս վերածվում է լոկ բարոյական պարտավորության, իսկ որոշ դեպքերումնման մոտեցումը, մեր կարծիքով, անընդունելի է։ Օրինակ՝ անձին, ում կյանքինվտանգ է սպառնում, օգնություն ցույց չտալն այն պարագայում, երբ անձն իրականհնարա-վորություն ուներ այն ցույց տալու առանց իր կամ երրորդ անձանցառողջությանը վնաս պատճառելու, պետք է դիտվի որպես հանցագործություն՝ հաշվիառնելով վերջինիս հանրային վտանգավորությունը։ Մեր մոտեցումը հիմնված էմարդասի-րության սկզբունքի, ինչպես նաև այն հանգամանքի վրա, որ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրն ու ՀՀ Սահմանադրությունը մարդու իրավունքներն ու ազատությունները հռչակում են բարձրագույն արժեք, իսկ Սահմանադրությամբ ամրագրված կյանքի իրավունքի պահպանությունը և պաշտպանությունը ցանկացած պետության պարտականությունն է, որն իրագործվում է համապատասխան պահանջն օրենսդրության մեջ ամրագրելու և դրա հիման վրա պետությանկողմից կիրառվող հարկադրանքի միջոցների օգնությամբ, հակառակ դեպքում նշյալիրավունքը կկրի զուտ ձևական բնույթ։ Անշուշտ մարդու վարքագծի լավագույնկարգավորիչը բարոյականությունն է, հատկապես եթե խոսքը վերաբերում է քննարկվող հանցակազմին, երբ անձը գործում է ոչ թե վախենալով քրեական պատասխանատվությունից, այլ բարոյականության զգացումից ելնելով։ Սակայն հասարակությանզարգացման որոշակի փուլում, երբ բարոյական արժեքները սկսում են անկում ապրել,հենց քրեական իրավունքն է, որ նպաստում է բարոյական իրավագիտակցությանձևավորմանը, հատկապես այն դեպքում, երբ մարդու կյանքի և առողջության պաշտպանությունը քրեական իրավունքի կարևորագույն խնդիրներից է։ Ավելին, կարծումենք, որ վտանգի մեջ թողնելու դեպքերի մեծ մասում հնարավոր կլիներ ամենաչնչինմիջամտության շնորհիվ կանխել մարդու մահը։ Կարծում ենք, որ հասարակությանանդամների գերակշիռ մասը տիրապետում է առաջին օգնության կանոններին՝հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում վերջինս պարտադիր դասավանդվող առարկա է, սակայն առաջին օգնություն ցույց տալու կանոններին տիրապետելը դեռևս բավարար չէ օգնություն ցույցչտալու դեպքերը կախելու կամ գոնե նվազագույնի հասցնելու համար, քանի որանհրաժեշտ է, որ հասարակության անդամները տեղեկացված լինեն օգնություն ցույցչտալու հետևանքով վրա հասնող քրեական պատասխանատվության մասին, ինչպեսնաև ՀՀ քրեական օրենսգրքում ամրագրման անհրաժեշտություն ունեցող համապատասխան երաշխիքների մասին։ Գործող ՀՀ քրեական օրենսգրքի լուրջ բացերից մեկը, մեր կարծիքով,օգնություն ցույց տվողի համար համապատասխան երաշխիքների բացակայություննէ, ինչն արդարացված վախ ու անվստահություն է առաջացնում օգնություն ցույցտվողի մոտ, ուստի օգնություն ցույց տվողին օգնության հետ կապված հետագաանբարենպաստ հետևանքներից ու հետապնդումներից ազատելու համար, կարծումենք, ավելի նպատակահարմար կլինի օգնություն ցույց տվողին օգնության հետկապված պահանջներ ներկայացնելու արգելքի օրենսդրական ամրագրումը։ Երաշխիք պետք է դիտել նաև, ինչպես նշեցինք, օգնություն ցույց տվողի կամ երրորդանձանց կյանքին կամ առողջությանը վտանգ չսպառնալու պայմանը։ Հարկ ենք համարում նշել, որ դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը [5]ցույց է տալիս, որ 128-րդ հոդվածի առաջի մասը չի կիրառվում, սակայն այդ փաստըչի կարող դիտվել որպես հոդվածի համապատասխան մասի ապաքրեականացմանհիմնավորում, քանի որ վտանգի մեջ գտնվող անձին օգնություն ցույց չտալու տվյալդեպքի համար քրեական պատասխանատվություն սահմանելը նախ և առաջ պայմանավորված է գթասրտության, մարդասիրության և բարոյականության սկզբունքներով, բացի այդ, կարծում ենք, որ հոդվածի համապատասխան մասի կիրառությանբացակայությունը պայմանավորված է ոչ թե նրանով, որ նման դեպքեր չեն պատահում, այլ առավելապես նրանով, որ իրավապահ մարմինները բավարար ուշադրության չեն դարձնում նման դեպքերի բացահայտմանը։ Անշուշտ նման դեպքերիբացահայտումը, կարծում ենք, բավականին մեծ դժվարություն է ներկայացնում։ Բացահայտման հետ կապված դժվարությունը 128-րդ հոդվածի 1-ին մասի ապաքրեականացման հիմնական հիմնավորումներից մեկն է, սակայն հաշվի առնելով գիտության զարգացումները՝ գտնում ենք, որ բացահայտման գործընթացը դժվար է, բայց ոչանհնար։ Ավելին, կարծում ենք, որ պրակտիկայում շատ են հանդիպում այլ հանցագործություններ, որոնք կատարվում են, օրինակ, ամայի վայրում, ուշ ժամի, իսկհանցագործության գործիքներն ու վկաները բացակայում են, սակայն նման դեպքերիբացահայտման բարդությունը բնականաբար հիմք չի հանդիսանում այդ արարքներիհամար քրեական պատասխանատվությունը բացառելու համար։ Ապաքրեականացման հիմնավորում կարող է լինել նաև այն փաստարկը, որ ըստ ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 183-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ 128-րդ հոդվածի 1-ինմասով նախատեսված հանցագործության վերաբերյալ գործերը հարուցվում են ոչ այլկերպ, քան տուժողի բողոքի հիման վրա, և կասկածյալի կամ մեղադրյալի կամամբաստանյալի հետ նրա հաշտվելու դեպքում ենթակա են կարճման։ Ենթադրումենք, որ եթե առկա է բողոք, ապա առկա է նաև ենթադրյալ հանցանք կատարած անձ,իսկ նման դեպքերում, բնականաբար, բացահայտման հետ կապված խնդիրներ,կարծում ենք՝ չեն առաջանա։ Առավել մտահոգիչ է այն խնդիրը, որ օգնություն ցույցտալու անհրաժեշտության մասին համապատասխան մարմիններին չհաղորդելը,փաստորեն, ևս ըստ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծի պատժելի չէ այն պարագայում, երբ դա որևէ հատուկ գիտելիքներ և պատրաստվածություն չի պահանջում,ավելին՝ վերջինս, ինչպես արդեն նշել ենք, ընդամենը նվազագույն պահանջ է։ 128-րդ հոդվածի 2-րդ մասը պատասխանատվություն է նախատեսում կյանքիկամ առողջության համար վտանգավոր վիճակում գտնվող և ինքնապահպանությանմիջոցներ ձեռնարկելու հնարավորությունից զրկված անձին անօգնական վիճակումթողնելու համար, եթե հանցավորն այդ անձին օգնություն ցույց տալու իրականհնարավորություն է ունեցել և պարտավոր է եղել նրան խնամելու, կամ ինքն է նրանդրել կյանքի համար վտանգավոր վիճակում։ Բովանդակությունից բխում է, որ անձնօգնություն ցույց տալու պարտականություն է կրում, եթե ունեցել է հոգ տանելուպարտականություն, որը կարող է բխել օրենքից, նորմատիվ այլ ակտերից,պայմանագրից, ամուսնաընտանեկան հարաբերություններից և այլն, կամ երբ մինչևտուժողի` կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր դրության մեջ ընկնելըսուբյեկտն իր ակտիվ վարքագծով, այդ թվում` իրավաչափ, ինքն է դրել անձին նմանվիճակում և, օգնություն ցույց տալու իրական հնարավորություն ունենալով հանդերձ,դրսևորել է անգործություն։ Օրինակ` երբ ավտոմեքենայի վարորդը վրաերթի էենթարկում երթևեկելի մասի հատման կանոնները խախտող հետիոտնին և նրանթողնում անօգնական վիճակում ու հեռանում` օգնություն ցույց տալու իրականհնարավորություն ունենալու դեպքում։ Հոդվածի 2-րդ մասը քննարկելիս հարկ ենքհամարում որոշ չափով անդրադարձ կատարել նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի 244-րդհոդվածին, որը պատասխանատվություն է նախատեսում ճանապարհատրանսպորտային պատահարի վայրը թողնելու համար, քանի որ պրակտիկայում 128-րդհոդվածի համապատասխան մասն առավել հաճախ կիրառվում է հենց ճանապարհատրանսպորտային վթարներից հետո տուժողին վտանգի մեջ թողնելու հետ կապված։ Բերենք մեկ օրինակ դատական պրակտիկայից. Ն.-ին մեղադրանք է առաջադրվելՀՀ քրեական օրենսգրքի 242 հոդվածի 2-րդ մասով, 128 հոդվածի 2-րդ մասով և 244հոդվածով այն բանի համար, որ նա, խախտելով ՃԵԿ-ի 2.2.1 կետի պահանջները,չունենալով վարորդական վկայական, վարելով իր ավտոմեքենան, վրաերթի էենթարկել Վ.-ին, որը ստացած մարմնական վնասվածքներից մահացել է։ Բացի այդ,Ն.-ն, ունենալով իրական հնարավորություն վրաերթից անմիջապես հետո օգնությունցույց տալու տուժողին, լքել է ճանապարհատրանսպորտային պատահարի վայրը,ավտոմեքենայով հեռացել այնտեղից [6]։ Տվյալ արարքի հանրային վտանգավորությունն այն է, որ դա ոչ միայն ճանապարհային երթևեկության կանոնների խախտում է, այլև դժվարացնում է պատահարիհանգամանքների մասին օբյեկտիվ ճշմարտության բացահայտումը [7]։ Հանցակազմիդիսպոզիցիայից բխում է անձի՝ վթարի վայրում մնալու պարտականությունը, և որևէգործողության կամ անգործության համար պատասխանատվություն չի նախատեսվում։ Պարզ է դառնում, որ դիսպոզիցիան անորոշություն է պարունակում, ինչիհետևանքով վերջինս երբեմն նույնացվում է 128-րդ հոդվածի 2-րդ մասի հետ։ Նմանշփոթի բացառման համար անհրաժեշտ է հստակեցնել 244-րդ հոդվածը։ ՌԴ քրեական իրավունքում այս հարցը ևս գտնվում է ուսումնասիրողների ուշադրությանկենտրոնում։ Այս առումով, հարկ ենք համարում մեջբերել ՌԴ Սահմանադրականդատարանի դատավոր Ա. Լ. Կոնովալովի դիրքորոշումը հարցի շուրջ։ Վերջինս,պատասխանելով այն հարցին, թե արդյոք անհրաժեշտ է ՃՏՊ-ի վայրը թողնելուհամար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող նորմ, թե վտանգի մեջթողնելու համար նախատեսված քրեական պատասխանատվությունը բավարար է,ասել է. «Պահանջվում է գոնե հստակեցնել հանցակազմի բովանդակությունը, օբյեկտիվ կողմի իմաստն ու բովանդակությունը, անձի վրա դրվող պարտականությունը ևտվյալ հանցագործության հարաբերակցությունը այլ հանցագործությունների հետ»[8]։ Այսպիսով, ՌԴ օրենսդիրը ի վերջո գնացել է այն ճանապարհով, որ 2003 թ.-ինապաքրեականացրել է ՃՏՊ-ի վայրը թողնելը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի շրջանառվողնախագծում այս խնդիրը նույն կերպ է լուծվել, ինչը, կարծում ենք, ճիշտ մոտեցում է։ Հաջորդ հարցը, որին կցանկանայինք անդրադառնալ՝ 128-րդ հոդվածի 2-րդմասի հետ կապված, «ինքն է դրել անձին նման վիճակում» արտահայտությանբովանդակությունն է, որը որոշակի անորոշություն է պարունակում, և ընկալման հետկապված առաջացնում է դժվարություններ։ Կարծում ենք, որ խոսքը ցանկացած վարքագծի մասին է՝ ինչպես իրավաչափ, այնպես էլ ոչ իրավաչափ, որի հետևանքովտուժողը հայտնվում է կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր դրության մեջ,ինչից էլ առաջանում է հանցավորի օգնություն ցույց տալու պարտականությունը,այսինքն՝ պարտականության հիմքը հանցավորի նախորդ վարքագիծն է։ Բնական է,որ եթե հանցավորը տուժողին կյանքից զրկելու կամ առողջությանը ծանր վնասպատճառելու դիտավորություն ունենա, տվյալ հանցակազմի մասին խոսք լինել չիկարող, սակայն հոդվածի համապատասխան մասում կյանքից զրկելու կամ ծանրվնաս պատճառելու դիտավորության բացակայության մասին որևէ հստակեցումառկա չէ, ինչը, մեր պատկերացմամբ, ևս բացթողում է, որը շտկվել է ՀՀ քրեականօրենսգրքի նախագծում։ Վերոնշյալ հոդվածի երրորդ մասով նախատեսված է վտանգի մեջ թողնելուառավել վտանգավոր տեսակը` նույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսվածարարքը, որն առաջացրել է մահ կամ այլ ծանր հետևանքներ։ Երրորդ մասի դիսպոզիցիայից հետևում է, որ տուժողի մահվան կամ այլ ծանր հետևանքների նկատմամբ հանցավորը կարող է դրսևորել նաև ուղղակի դիտավորություն, ինչը, կարծումենք, անընդունելի է։ Անտեսված է նաև նշված հետևանքներն անզգուշությամբ առաջացնելու հանգամանքը, ինչը նույնպես արդարացված չէ։ Խնդիրը, մեր կարծիքով,կարող է լուծվել երկու ճանապարհով՝ կա՛մ շտկել առկա բացթողումը, կա՛մ բացառելնշյալ հետևանքները՝ որպես արարքի ծանրացնող հանգամանք։ ՀՀ քրեականօրենսգրքի շրջանառվող նախագծում խնդրի լուծումը տրվել է հետևյալ կերպ. Տուժողի մահը կամ այլ ծանր հետևանքները չեն դիտվում որպես ծանրացնող հանգամանք,փոխարենը առկա է ծանրացնող հանգամանքների հետևյալ ձևակերպումը`Սույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված հանցանքը, որը կատարվել է`1) անչափահասի նկատմամբ,2) հղի կնոջ նկատմամբ կամ3) հանցավորից նյութական կամ այլ կախվածության մեջ գտնվողի նկատմամբ[9]։ Ձևակերպումից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրը արարքի առավել վտանգավորլինելը պայմանավորում է տուժողի խոցելի վիճակով։ Մեր կարծիքով, նման մոտեցումն արդարացված է, և այս առումով հարկ ենք համարում նշել, որ որոշ երկրներում ուշադրության է արժանացված հենց տուժողի առավել խոցելի վիճակում գտնվելը,սակայն մի տարբերությամբ, որ տուժողի նման կարգավիճակը դիտվում է միայնորպես հանցակազմի պարտադիր հատկանիշ։ Այլ խոսքով՝ խոցելի վիճակը կարևորվում է, սակայն չի դիտվում որպես արարքը ծանրացնող հանգամանք։ Նման մոտեցում առկա է ՌԴ քրեական օրենսգրքում, ինչպես նաև Ճապոնիայի քրեականօրենսգրքում։ Համակարծիք ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում առկամոտեցման հետ, քանի որ անձանց նման խոցելի վիճակն ավելի է բարձրացնումարարքի հանրային վտանգավորությունը, հետևաբար պետք է ավելի խիստ պատժվի,և սխալ է բավարարվել՝ անձանց նման վիճակները հանցակազմի պարտադիր հատկանիշ և միայն որպես ինքնապաշտպանությունը բացառող հանգամանք դիտելով։ Այսպիսով, ամփոփելով քննարկվող հանցակազմի վերաբերյալ տարբերերկրների մոտեցումները, ուսումնասիրության հիման վրա վեր հանած խնդրահարույցհարցերը, դրանց վերաբերյալ մեր դիրքորոշումները, ինչպես նաև հիմնվելով ուսումնասիրված պրակտիկայի, ՀՀ քրեական օրենսգրքի և շրջանառվող նախագծի վրա՝փորձենք ձևակերպել ինստիտուտի կատարելագործմանն ուղղված մեր առաջարկները։ Նախևառաջ կարծում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի`օգնություն ցույց տալու ընդհանուր պարտականություն նախատեսող առաջին մասըպետք է պահպանվի։ Սակայն ակնհայտ է, որ ՀՀ քրեական գործող օրենսգրքումառկա ձևակերպման պայմաններում կունենանք հանցավորության աճ։ Աճը պայմանավորված կլինի սուբյեկտների լայն շրջանակով, որը կարող է ներառել այսհանցակազմը, ինչն էլ իր հերթին կբարդացնի նման արարքների բացահայտմանառանց այդ էլ բարդ ընթացակարգը։ Կարծում ենք, որ խնդիրը կարելի է լուծել երկուեղանակով։ Առաջին եղանակը սուբյեկտների շրջանակի նեղացումն է՝ պատասխանատվություն նախատեսելով միայն այն դեպքերի համար, երբ հանցավորի կողմիցչցուցաբերված օգնությունը տուժողի փրկության միակ հույսն է։ Նման դեպքերըկարող են պատահել ամայի վայրում, ուշ ժամին, երբ տուժողը գտնվում է ծայրահեղծանր վիճակում, և վերջինիս փրկվելու միակ հնարավորությունը անցորդի ցուցաբերած օգնությունն է, ով գիտակցում է այդ փաստը, ունի օգնելու իրական հնարավորություն առանց ինքն իրեն վնասելու, սակայն հեռանում է անգամ օգնություն ցույցտալու անհրաժեշտության մասին չհաղորդելով համապատասխան մարմիններին։ Բնական է, որ նման դեպքերը չեն կարող անտեսվել օրենսդրի կողմից, քանի որտվյալ դեպքերում գործ ունենք ոչ թե սովորական անտարբերության և անսրտությանհետ, այլ հանրային վտանգավորություն ունեցող արարքի։ Միևնույն ժամանակ խնդրիլուծման այս եղանակը անթերի համարվել չի կարող և պրակտիկայում կառաջացնիիրավիճակներ, երբ օգնություն ցույց տվողը, ով իր կամքից անկախ հայտնվել է նմանվիճակում, և նրա օգնությունը տուժողի փրկության միակ հույսն է եղել, այդ հիմքովկենթարկվի պատասխանատվության, իսկ մարդաշատ վայրում օգնություն ցույցչտվողը միայն այդ հիմքով կազատվի քրեական պատասխանատվությունից։ Բնականէ, որ օրենքը նման անհավասար պայմաններ առաջացնել չի կարող, ուստի որպեսխնդրի համեմատաբար նպատակահարմար երկրորդլինելպատասխանատվությունը կատարված արարքի հանրային բարձր վտանգավորությամբ պայմանավորելը։ Հանրային բարձր վտանգավորությունը յուրաքանչյուր դեպքում պետք է պարզվի և գնահատվի դատարանի կողմից գործի բոլոր հանգամանքներին անդրադարձ կատարելու և մանրամասն քննարկելու միջոցով, որպես օրինակունենալով Գերմանիայի դատարանի մեջբերված որոշումը։ լուծում կարող էԱյնուհետև առաջարկում ենք օգնություն ցույց տալու պարտադիր պահանջիամրագրման հետ մեկտեղ սահմանել երաշխիքներ օգնություն ցույց տվողի համար։ Օգնություն ցույց տվողի կամ երրորդ անձի կյանքին վտանգ չսպառնալու պայմաներաշխիքը և ցուցաբերված օգնության հետ կապված հետագայում պահանջներներկայացնելու արգելքը, անգամ եթե առաջացել են որոշակի անբարենպաստհետևանքներ, պետք է իրենց ամրագրումը ստանան քննարկվող հոդվածում։ Հիմք ընդունելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի և շրջանառվող նախագծիձևակերպումները՝ առաջարկում ենք վտանգի մեջ թողնելու համար պատասխանատվություն նախատեսող 128-րդ հոդվածը ձևակերպել հետևյալ կերպ` «1. Կյանքի համար վտանգավոր դրության մեջ գտնվող անձին անհրաժեշտ ևակնհայտ անհետաձգելի օգնություն ցույց չտալը կամ օգնություն ցույց տալու մասինհամապատասխան մարմիններին չհաղորդելը, եթե հանցավորն օգնություն ցույցտալու իրական հնարավորություն է ունեցել առանց իր կամ երրորդ անձանց կյանքինվնաս պատճառելու, և, եթե գործի բոլոր հանգամանքներից ակնհայտ է արարքիհանրային բարձր վտանգավորությունը։ 2. Կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր վիճակում գտնվող ևինքնապահպանության միջոցներ ձեռնարկելու հնարավորությունից զրկված անձինանօգնական վիճակում թողնելը, եթե հանցավորն այդ անձին օգնություն ցույց տալուիրական հնարավորություն է ունեցել և պարտավոր է եղել նրան խնամելու, կամ ինքնէ նրան դրել կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր վիճակում, եթե կյանքիցզրկելու կամ առողջությանը վնաս պատճառելու դիտավորություն չի ունեցել։ 3. Սույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված հանցանքը, որը կատարվելէ`1) անչափահասի նկատմամբ,2) հղի կնոջ նկատմամբ կամ3) հանցավորից նյութական կամ այլ կախվածության մեջ գտնվողի նկատմամբ։ 4. Տուժողի և նրա իրավահաջորդի կողմից օգնություն ցույց տվողին օգնությանև վերջինիս որակի հետ կապված պահանջներ ներկայացնելն արգելվում է»։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆURL։ https։ //rvs.su/statia/ostavlenie-v-opasnosti (дата обращения։ 19.03.2018).[4] Закон доброго самаритянина, URL։ https։ //ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%D0%B8%D0%BD%D0%B0 (дата обращения։ 16.03.2018).[5] DataLex դատական տեղեկատվական համկարգի կայք, URL։ http։ //datalex.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 18.03.2018).[6] URL։ http։ //www.datalex.am/dl_case_view_page.php?caseType=1&courtID=0&caseID=33214047251857848 (Accessed։ 15.03.2018).[7] «Հայաստանի Հանրապետության քրեական իրավունք», Հատուկ մաս, դասագիրքբուհերի համար, Երևան, 2011։ Шевякова։ постановление Конституционного суда РФ от 25 апр. 2001 г.[9] Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, URL։ https։ //www.e-draft.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 15.03.2018)։ Բեգոյան ԼալաՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՎՏԱՆԳԻ ՄԵՋ ԹՈՂՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐԲանալի բառեր՝ կյանքի համար վտանգավոր դրություն, վտանգի մեջ թողնել,օգնություն ցույց տալու ընդհանուր պահանջ, հոդվածի համապատասխան մասիապաքրեականացում, բացահայտման դժվարություն, բարոյական պարտք,օգնություն ցույց տվողի համար երաշխիքներ, օգնություն ցույց տալու իրականհնարավորություն, արարքի հանրային բարձր վտանգավորություն։

Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի հնարավոր բացերին, կիրառման խնդիրներին՝ փորձելով մեր հիմնավորումներով և առաջարկներով նպաստել հոդվածի կատարելագործմանն ու պրակտիկ կիրառման հեշտացմանը։ Հիմնվելով արտասահմանյան երկրների փորձի, ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքի և նախագծի ձևակերպումների վրա, մանրամասն ուսումնասիրության ենթարկելով հոդվածի յուրաքանչյուր մասը, առաջարկել ենք 128-րդ հոդվածի ձևակերպման մեր տարբերակը՝ հիմնականում շեշտը դնելով առաջին մասի վրա՝ արարքի ապաքրեականացումը բացառելու համար։

Մերձենալ առ Աստուած բարի է յոյժ։ Եւ ո՛չ այլ ինչ է հնար մերձենալ,եթէ ոչ գիտութեա՛մբ լուսաւորեալ զանձն։ Գր. Մագիստրոս ՊահլաւունիԱյսօր անընդհատ շահարկվում են ժամանակակից կրթահամակարգումկատարվող բարեփոխումներն ու դրանց արդյունքները։ Անշուշտ, չափազանցկարևոր է ժամանակակից պահանջներին համահունչ ընթանալ` հետ չմնալովընդհանուր համաեվրոպական ծրագրերից, սակայն այս պարագայում արժևորում ենք նաև ուսուցման ու ուսումնառության նպատակային ուղղվածությունըև ազգային դաստիարակությունը, որը, ի դեպ, վերջերս առանձին դեպքերումանտեսվում է։ Նկատենք, որ դեռևս հնագույն ժամանակներից հայ մտավորականներինհուզել են հայեցի դաստիարակությունն ու ազգային կրթության խնդիրները։ Այսպես` Գրիգոր Մագիստրոսի համար առաջնային մտահոգություն է եղել «բազում ուսումնական սերունդների ջանքերով ստեղծուած հայոց Արամեան մեծահարուստ դպրութիւնը յանկարծ մոռացութեան չմատնուի երբեւէ, այլ, ընդհակառակը, հայեցի դպրութեան ջահը պէտք է միշտ վառ մնայ բոլոր ժամանակներում» (7, էջ 263)։ Ապա հետագա հայ ուսումնական սերունդների համար առաջնային նշանակություն տալով աւանդական` հայեցի դաստիարակությանը` մեծանուն գիտնականը գտնում է, որ այնտեղ են ամբարված ստեղծագործականմտքի նվաճումները, որոնք ամուր պատվանդան են դառնալու հայ ուսումնականի համար գիտությունների ճիշտ ճանապարհով ընթանալիս (7, էջ 291)։ Այս առումով մեծ առաջընթաց ենք համարում մեր կրթական համակարգում հոգևոր թեքմամբ ավագ դպրոցի, տվյալ դեպքում Հառիճավանքի Թրբանճյան ընծայարանի առկայությունը, որի նպատակն է հայ քրիստոնյա դաստիարակելն ու կրթելը, ինչպես նաև ապագա հոգևորականներին դեռևս դպրոցականնստարանից համակողմանի ու խորացված կրթություն տալը։ Մեր սույն աշխատանքը փորձելու ենք տանել երկու ուղղությամբ. Առաջին` համեմատելու ենք արդի և ավանդական, մասնավորապես 10-15-րդ դարերի կրթական իրողություններն ու գրաբարին առնչվող դասավանդմանմեթոդները։ Ընդ որում, ընտրել ենք հիշյալ դարերը` նկատի ունենալով այն, որ10-րդ դարից սկսյալ` գրաբարն այլևս դադարել էր հասարակության հաղորոդակցման լեզու լինելուց` շարունակաբար մնալով գիտության և Աստծո ու մարդու հաղորդակցման լեզու։ Սա նկատի ունենալով էլ հին հայերենի դասավանդումն ունեցել է հստակ նպատակային ուղղվածություն։ Ինչ վերաբերում է մերօրերին, այսօր ևս գրաբարի ուսուցումը հոգևոր կրթօջախներում պայմանավորված է եկեղեցական ծիսակարգի ավանդական լեզվի պահպանմամբ։ Փաստորեն, ինչպես 10-րդ դարից սկսած, այնպես էլ այսօր գրաբարի դասավանդմաննպատակներից մեկը` աստվածպաշտության ծիսակարգի գրագետ վարելը,մնում է նույնը։ Երկրորդ ուղղությունը, որին հետևելու ենք, այն է` գրաբարի դասավանդման իրողությունները համեմատել և զուգահեռականացնել ներկայիս ավագդպրոցի ժամանակակից գրական արևելահայերենի դասավանդման իրողությունների հետ, որը գրաբար ուսումնասիրելիս աշակերտների համար իբրևնախագիտելիք ու հենարան է հանդիսանալու։ Այսպես, ընծայարանում դասավանդումը կատարվում է ավագ դպրոցիհումանիտար հոսքի ծրագրերին համապատասխան` ներառյալ հոգևոր բնույթիառարկաներ` Սուրբ Գրքի ուսուցում, հոգևոր երաժշտություն, երգեցողություն,հայոց եկեղեցու պատմություն` առավել խորացված ծրագրով, գրաբար, սոլֆեջիո։ Ուշագրավ է, որ այստեղ կրթությունը կազմակերպվում և տարվում էդեռևս միջնադարից ժառանգված ավանդույթների համաձայն` անշուշտ, զանցչառնելով ժամանակակից կրթական համակարգում տեղ գտած իրողությունները։ Ընդ որում, միջնադար կամ միջնադարյան ասելով՝ նկատի չունենք հետադիմական, «փոշոտված» ավանդույթներ ու մեթոդներ, ընդհակառակը` դրանքժամանակի բովով քննություն բռնած իրողություններ են, որոնք ցայսօր արդիական են։ Քննելով անցյալի մեծահամբավ ուսուցչապետների փորձը` անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ դրան, մանավանդ որ «… բազում գործքարութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի…»։ Այսպես, օրինակ, ընծայարանը գիշերօթիկ է և անվճար։ Միջնադարյան Հայաստանում ևս կարևորվում էր ուսուցման (մանավանդ տարրական)մատչելիությունը. օրինակ` Մխիթար Գոշը (որին համակարծիք էր նաև ՍմբատԳունդստաբլը)1 Դատաստանագրքում նշում է. «Ոչ է պարտ վարձու զմանկունսուսուցանել ըստ կանոնի» (14, էջ 76-77)։ Իսկ Սմբատ Գունդստաբլը, ավելի առաջգնալով, փորձում էր օրինական դաշտով կանոնարկել նաև անապահով խավիմարդկանց կրթությունը` խթանելով ուսման ձգտող մարդկանց հոսքը ևս. «Ապակու հրամայէ օրենքս զորբերն և զտառպելքն ստածել և խնամել և անուշացնել իգործ, որ շատք դիմեն ու գան ի յուսման» (14)։ Ի դեպ, վերջին իրողությունը` որշատք դիմեն ու գան ի յուսման, հիմա էլ արդիական է և համարյա բոլորկրթօջախների առաջնահերթ խնդիրներից է։ Այսպես, ուսուցումը տարերային կամ կամայական բնույթ չի կրել, այլ այսուղղությամբ տարվել են հատուկ աշխատանքներ։ Նախ՝ սկսենք նրանից, որառաջնային էին համարվում կրթության նկատմամբ պետական հոգածությունն1 «Կու հրամայէ օրենքս, որ բնաւ վարդապետ վարձ չառնում վասն գրոց կարդալոյ կամ այլ գիտութեան եկեղեցւոյ ուսմանց, իսկի չէ պատեհ վարձ առնել և ապա ուսուցանել»։ Տե՛ս ՍմբատՍպարապետ, Դատաստանագիրք, 76-77։ ու հովանավորությունը։ Օրինակ` Գր. Պահլավունին, մտահոգված այն հանգամանքով, որ սովորողներն ուսումից շուտ են հիասթափվում, գրում էր, որ ժողովրդի ընդհանուր զարգացածությունն ու կրթությունն առավել հետևողական ևկանոնարկված կլիներ, եթե հայոց թագավորները հոգատարորեն և նախանձախնդրորեն մոտենային այս խնդրին. «Քանզի Արամեան սեռի հպարտութիւն եւանամոք բնութիւն եւ խստապարանոց բարս ոչ ստորակայի յայսոսիկ կրթութիւնս յարատեւական հաւանել, կամ եթէ ոչ փոյթ, որք պետականին հասինբախտի, մեծարու լինի եւ խուզել զխոհեմական արհեստս ի զարդ քարգոնեականապարանին, որպէս մեծ Փտլոմէոսն այն եւ որք այլք այդպիսիք» (7, էջ 320)։ Ուսումնառության արդյունավետությունն առավել խթանելու նպատակով Գր.Պահլավունին` իբրև ներհուն մանկավարժ, իր թղթերում ակնարկում է նաև սաների տարիքային առանձնահատկությունների մասին, որոնց համապատասխան էլ փոխում է իր գրելաոճը` ուշադրություն դարձնելով նյութի մատուցմանհամեմատական պարզությանը, մատչելիությանը, հստակությանը։ Ընդ որում,սա այն դեպքում, երբ Պահլավունին ընդհանրապես դեմ էր մատչելի դասավանդմանը` համարելով այն ծույլերին արժանի (7, էջ 320)։ Ի դեպ, մեծանունգիտնականը գրել է ծույլերին պախարակող խոսուն վերտառությամբ մի շարքթղթեր, ինչպես` «Առ ոմն իմաստասէր ոչ ուղղապէս» (ՁԲ), «Առ հեղգ աշակերտսյուսման եւ հպարտս» (ՁԶ), «Առ հեղգս յուսման իմաստից» (ՁԷ) և այլն։ Ուշադրությունից չի վրիպել նաև ուսուցման համակարգվածությունը`պարզից բարդին անցումով. օրինակ` հայ առաջին աշխարհիկ գիտնական ումանկավարժ Գրիգոր Մագիստրոսը (990-1058) իր աշակերտներ Բարսեղին ևԵղիսեին գրած նամակում (Թուղթ ԽԵ) բացատրում է Բյուզանդիայի ուսումնագիտական կենտրոններում ընդունված, այսպես կոչված, ուսումնառությանաստիճանական համակարգային ծրագիրը, որը ենթադրում էր ուսուցման քառաստիճան տարբերակում։ Այսպես, առաջին հերթին կարևորվում էր քերականությունը` համապատասխան օժանդակ թարգմանական գրականության առկայությամբ, երկրորդ` ճարտասանությունն իր երեք բաժիններով, երրորդ`Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատություններում տրված իմաստասիրությանսահմանները և չորրորդ` պյութագորյան երկրաչափությունը. «Քանզի նախպարտ է ԶՔերականութիւնն հանդերձ թարգմանութեամբն ուսանել տիրապէսմակստացականութեամբ, եւ զկնի այսր զՀռետորական երիւք հանդիսիւք անսխալ տրոհմամբ, եւ ապա զՍահմանացն պարունակել, եւ պղատոնական եւարիստոտէլական եւ դարձեալ պիւփագորական կարակնակերտութեանն բացորոշմանց եւ դատողութեանց» (7, էջ 302)։ Սակայն այս ամենից առաջ կարևորվում էր ուսանող-աշակերտի նախագիտելիքը. սովորողը պետք է քաջածանոթլինի Հին և Նոր կտակարաններին, ժողովրդական բանահյուսությանը, հին հունական գրականությանը, ինչը տվյալ ժամանակաշրջանի համար նոր պահանջներ էր (7, էջ 312, 322)։ Փաստորեն, այս պարագայում ընդգծվում էր պարտադիրնախագիտելիքի անհրաժեշտությունը։ Օգտվելով եվրոպական միջնադարյան կրթական համակարգից` Գ. Մագիստրոսը կազմել է ուսումնական նոր ծրագիր` ուսուցումը տանելով համեմատաբար դյուրընկալելի առարկաներից ավելի բարդերին` առաջարկելով Սուրբգրքի ուսուցում, առասպելավարժություն, հունական դիցաբանության ընտիրնմուշներ, թվաբանություն, երաժշտություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն։ Նկատենք,որ առարկաների թեմատիկ բովանդակությունը կուրորեն չի պատճենվել, այլպարբերաբար վերանայվել է, ըստ անհրաժեշտության ենթարկվել փոփոխության։ Փաստորեն, «եթե եվրոպական դպրոցներում նոր գրագետ դարձած սաներին միանգամից սովորեցնում էին քերականություն, ապա Գ. Մագիստրոսըհանձնարարում է այդ ծանր, դժվարին դասընթացը նրանց սովորեցնել ավելիհեշտընկալ, դյուրին առարկաների ուսուցումից հետո» (17, էջ 16)։ Ավելի ուշ Հովհաննես Իմաստասերը (1047-1129) ընդհանրացրել և համակարգել է վարդապետական ուսումնական ոչ միայն ծրագրերը, այլև հանձնարարելի գրականության ցանկը, ինչպես նաև «դպրությունն ու գիտությունը հարստացրեց երևույթների ու իրողությունների հետազոտման` փորձաքննականմեթոդով՝ պնդելով, որ փորձն է հաստատուն և աներկբայ» (10), որը, ինչ խոսք,մեծ առաջընթաց էր։ Ուսուցման ընթացքում առաջնային խնդիրներից էր ուսուցման լեզվիմատչելիության հարցը, որի վերաբերյալ տարաբնույթ, հաճախ հակասականկարծիքներ են արտահայտվել։ Օրինակ` Գր. Պահլավունին կողմ էր խրթին,մանվածապատ լեզվին, ինչը բխում էր նրա մանկավարժական հայացքներից։ Նախ` նա գտնում էր, որ իր խոսքն ուղղված է ոչ թե ծոյլ եւ համբակ, թերուս ուտգէտ ընթերցողներին, այլ տեսական մտածողության դրոշմն ունեցող, գաղափարների ու հայացքների անսահմանության եթերում ճախրող գիտնականներին (7, էջ 282)։ Ինչպես նաև նմանատիպ գրելաոճը նա ծառայեցնում էր իբրևխթան` փորձելով արթնացնել հետաքրքրություն ուսման նկատմամբ։ «Անշուշտկամաւ այնպիսի խրթին ոճ մը բանեցուցեր է, որպէս զի ծոյլերը մեկդի ձգենիրենց թուլությունը, եւ ջանան հասկնալ իրենց ուղղված Թուղթը, յորում իրենցվարդապետին հանճարը կ’երեւնար» (7, էջ 285)։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ և այնպիսի իրողությունների, որոնքհայ մտավորական մանկավարժների ձեռքբերումներն են եղել եվրոպականիցառաջ. օրինակ` Գրիգոր Տաթևացին (1346-1409), նախորդելով բրիտանացի մանկավարժ, փիլիսոփա Ջոն Լոկին (1632 1704), նշել է, որ մանկան հոգին ի ծնե անգիր պնակիտ է կամ լվացված մագաղաթ, ինչ որ գրեն նրա վրա, այն էլ կվերցնեն։ Միաժամանակ անձի ձևավորման հարցում չի անտեսել ինչպես ժառանգական`«բնական», այնպես էլ ձեռքբերովի` «շնորհական» հատկանիշները։ Թվարկելովմիջնադարյան մանկավարժական ձեռքբերումները` չենք կարող անտեսնել նաև Գ. Տաթևացու առաջարկը` «Հարգել երեխայի եսը, լինել հոգատար, սիրալիր,միաժամանակ ավելորդ էր համարում թե՛ չափից ավելի գորովագութ քնքշությունը և թե ծայրահեղ խստությունը… դրսևորել հոգատարություն, խնամք, սեր,անզիջողականություն, պահանջկոտություն, հետևողականություն» (12)։ Անդրադառնալով մեր օրերին` նշենք, որ գրաբարի արդյունավետ դասավանդման համար նախևառաջ կարևորում ենք գրաբարի դասավանդման ծրագրային հստակեցումը, որի համար ելակետային ենք համարում ավագ դպրոցումժամանակակից գրական արևելահայերենի դասավանդման ծրագրային առանձնահատկությունները, առանց որի անհնար է պատկերացնել գրաբարի ուսուցումը։ Առավել քան համոզված ենք, որ ժամանակակից հայերենի դասընթացինզուգահեռ՝ պետք է տանել գրաբարի ուսուցումը` ծրագրային համապատասխանություն ստեղծելով։ Այսպես, գրաբարի ուսուցումը ենթադրում է առաջին հերթին նախնական գիտելիքներ տալ հին հայերենի հնչյունական համակարգի ևընթերցանության կանոնների վերաբերյալ, ապա քերականական իրողությունների դասավանդմանն անդրադառնալ։ Հանրակրթական ավագ դպրոցում ժամանակակից հայոց լեզվի շրջանակներում հին հայերենին վերաբերող նախնական գիտելիքներ նախատեսված է ուսուցանել միայն հումանիտար հոսքի 10-րդդասարանում` «Գրաբարի գրությունն ու արտասանությունը», «Գրաբարի երկբարբառներն ու եռաբարբառները», «Գրաբարի բառապաշարը» թեմաներով ևմոտ մեկ տասնյակի հասնող գործնական առաջադրանքներ (8, էջ 10-16)։ Այսամենից զատ` ըստ ծրագրի` նախատեսված է նաև գրաբարի ուսուցմանը հատկացված տարեկան 34 ժամ` շաբաթական մեկական ժամով, իսկ դասավանդմանբովանդակությունը վստահված է ուսուցչին, որն էլ, ըստ իր հայեցողության, իրնախասիրություններով պայմանավորված, կազմելու է ծրագիրը։ Ինչ վերաբերում է ընծայարանին, ապա այստեղ հատկացված է շաբաթական 4 ժամ, որիցառաջին երկուսը տրամադրվում է բուն գիտելիքի ներկայացմանը, հաջորդ երկուսը` սերտողությանը, իսկ դասավանդումը տարվում է Պետրոս Բեդիրյանի«Լեզու նախնեաց» դասագրքով (տե՛ս 2)։ Ուսումնառության արդյունավետությունն առավել բարձրացնելու համարառաջարկում ենք զուգորդել գրաբարի և ժամանակակից հայերենի ծրագրերը։ Այսպես, քանի որ ավագ դպրոցի 10-րդ դասարանի ժամանակակից հայոց լեզվիծրագրում քերականական նյութի անդրադարձ չկա, ապա այս դասարանի ժամանակակից և հին հայերենների ծրագրային ընդհանրություն ևս չեն կարողստեղծվել. գրաբարյան քերականական իրողությունները դասավանդելիս պետքէ հենվել ավելի ցածր դասարաններում ստացած գիտելիքների վրա։ Փաստորեն,այս ժամանակահատվածը մենք կարող են օգտագործել գրաբարի գոյականիթվի, հոլովի ու հոլովման քերականական կարգերի ուսուցման համար։ Իսկ արդեն 11-րդ դասարանի 1-ին կիսամյակում 24 ժամ ()1 հատկացաված է գոյականիվերոնշյալ քերականական կարգերի կրկնությանը, որը կարող ենք զուգահեռաբար նաև տրամադրել գրաբարյան համապատասխան իրողությունների ամրակայման համար։ Նույնը կարելի է անել նաև խոնարհման համակարգը դասավանդելիս. այսպես, առաջարկում ենք 11-րդ դասարանի 2-րդ կիսամյակումանդրադառնալ հին հայերենի խոնարհման համակարգին, իսկ արդեն 11-րդ դասարանի առաջին կիսամյակի երկրորդ կեսից անցնել դրա կրկնությանն ուամրակայմանը, մանավանդ որ 1-ին կիսամյակում 22 ժամ և 2-րդ կիսամյակում10 ժամ տրամադրած է ինչպես բայի անդեմ, այնպես էլ դիմավոր ձևերիարտահայտությանն ու դրսևորմանը։ 11-րդ դասարանի երկրորդ կիսամյակումառաջարկում ենք անդրադառնալ անուն խոսքի մասերից ածականին, թվականին, դերանունին, որոնց կրկնության և ամրապնդման համար արդեն հաջորդ`12-րդ դասարանում ժամանակակից հայերենի ծրագրով նախատեսված է 6 ժամ,իսկ 12-րդ դասարանի սկզբի համար նախատեսել ենք մակբայի ուսուցումը։ Ինչվերաբերում է նախդիրներին և նախադրություններին, ապա վերջիններիս գործառական դժվարընկալելիությունը նկատի ունենալով` առաջարկում ենքդրանց ուսուցմանն անդրադառնալ դասընթացի ողջ ընթացքում` 10-րդ դասարանից սկսած` յուրաքանչյուր նախդրային իմաստ անցնելով առանձին-առանձին` անշուշտ, ամրակայելով անընդհատ կրկնությամբ։ Ինչ վերաբերում է1 Ծրագրային իրողությունները և ժամաքանակի մասին տվյալները վերցրել ենք Հառիճավանքիընծայարանի ժամանակակից հայոց լեզվի ուսումնական ծրագրերից։ դրանց խոսքիմասային յուրահատկությանը, ապա առավել նախընտրելի ենքհամարում որպես խոսքի մաս դրանք ուսումնասիրել 12-րդ դասարանի երկրորդկիսամյակում, երբ ժամանակակից հայերենի ծրագրով կրկնությամբ անդրադարձ է կատարվում կապ խոսքի մասին։ Այսպես, վերոշարադրյալը ներկայացնենք աղյուսակով. Աղյուսակ 1գրաբարժամանակակից հայերենգոյական. տեսակները,հոլովը, հոլովում, թիվըբայ, բայի դրսևորմանձևերը. եղանակներն ուժամանակաձևերը ածական, թվական,դերանունմակբայ, կապ դասարանX-ի I կիսամյակX-ի II կիսամյակXI-ի I կիսամյակգոյական. տեսակները, հոլովը,հոլովումը, թիվըբայ. բայի անդեմ ձևերը, բայիեղանակներն ու ժամանակաձևերըգոյական. տեսակները, հոլովը,հոլովումը, թիվը (կրկնություն)բայ, բայի դրսևորման ձևերը.եղանակներն ու ժամանակաձևերը (կրկնություն) XII-ի I կիսամյակ XI-ի II կիսամյակ ածական, թվական, դերանունածական, թվական, դերանուն(կրկնություն)մակբայ, նախդիր, նախադրություն XII-ի II կիսամյակՊայմանավորված գրաբարի դասավանդման նպատակով և խնդիրներով`կան առանձնահատկություններ, որոնք արժանի են ուշադրության։ Նախևառաջկարևորվում է այն հանգամանքը, որ հին հայերենը մեռած գրական լեզու է ևայլևս որպես հասարակության հաղորդակցման միջոց չի ծառայում։ Այս պարագայում ուսուցման բուն նպատակը լեզվին տիրապետելն է, ոչ թե որպես հաղորդակցման, այլ որպես եկեղեցական ծիսակարգը ճշգրտորեն վարելու և տեքստերը կարդալու, ըմբռնելու միջոց։ Փաստորեն, եթե հանրակրթական ավագ դպրոցիհումանիտար հոսքում գրաբարի վերաբերյալ գիտելիքների հաղորդումը նպատակ ունի ժամանակակից հայոց լեզվի յուրացումն առավել դյուրին ու հիմնավորված դարձնելու, ապա հոգևոր ընծայարանում առաջադիր նպատակն այլ է։ Գրաբարի ուսուցումն առավել նպատակային դարձնելու համար առաջարկում ենք գործնական տեքստերն ընտրել յուրաքանչյուր դասարանի Սուրբգրքի դասընթացից և հոգևոր երաժշտության բնագրերից։ Այսպես, 10-րդ դասարանում Սուրբ գրքի ուսուցումն սկսվում է Ավետարանից. որպես բնագրայինընթերցանության և գործնական վարժությունների նյութ՝ առաջարկում ենքվերցնել համապատասխան հատվածը, նույնը և հոգևոր երգեցողության հետկապված։ Ի դեպ, մեթոդական այս հնարանքը կիրառվել է դեռևս 13-րդ դարից.քերականական նյութի ուսուցումն առավել հիմնավոր դարձնելու համար Հովհաննես Երզնկացին իր դասագիրքը գրելիս, բացի քերականական մեկնություններից, օգտվել է նաև պատմության, ճարտասանության, տրամասության, փիլիսոփայության և այլ գիտությունների վերաբերյալ գրքերից` ստեղծելով միջառարկայական կայուն կապ։ Ինչպես հիմա, այնպես էլ հնում պակաս ուշադրություն չէր դարձվումնաև դասավանդման մեթոդներին։ Այսպես. «… բավական չէ միայն գիտելիքունենալը, պետք է և ուսուցանելու կերպն իմանալ, ապա թե ոչ շատ կաշխատիև սակավ կշահի» (9, էջ70)։ Անդրադառնալով դասավանդման մեթոդներին` նախ նշենք, որ կարևորում ու գնահատում ենք թե՛ ժամանակակից ինտերակտիվ, թե՛ ժամանակիքննությունը բռնած ավանդական մեթոդները, որոնցից հրաժարվելը, կարծումենք, ճիշտ չէր լինի։ Օրինակ, Թ. Ջուհարյանը, չժխտելով նորարարության մեծդերն ու նշանակությունը մանկավարժության զարգացման ասպարեզում, նշումէր. «Ավանդապահությունը, եթե զերծ չէ հնապաշտությունից, կարևոր նշանակություն ունի գիտության առաջընթացի համար։ Իսկական ավանդապահությունը մեծ դեր է կատարում նաև մեթոդամանկավարժական մտքի զարգացմանմեջ» (17, էջ 241)։ Այս առումով, անհրաժեշտ է կողմնորոշվել, թե ո՛ր թեման ո՛ր մեթոդովառավել նպատակահարմար և դյուրին է դասավանդելը, ու որի դեպքում ուսումնառությունն ավելի խորը հիմքեր կունենա։ Ընդ որում, հնագույն ժամանակներից դասավանդումը տարվել է տարաբնույթ հնարներով և մեթոդներով`դասախոսություն, անհատական աշխատանք, հարցադրումներ, զրույց-բանավեճեր, մրցակցություն, գործնական պարապմունքներ, տնային հանձնարարություն, գրքի վրա աշխատանք, քննարկում և այլն, որոնք ցայսօր արդիական են, ևանուրանալի է դրանց դերն ու նշանակությունն արդի կրթական համակարգում։ Այսպես, Եսայի Նչեցին, տեսնելով բայ խոսքի մասի դժվարընկալելիությունը, իր «Քերականության վերլուծություն» աշխատանքին կցել է նաև բայիխոնարհման աղյուսակ։ Նչեցու առաջարկած աղյուսակի մեթոդը այսօր ևսխիստ արդյունավետ է, օրինակ, բայերի խոնարհումն ըստ հիմքերի (նկատիունենք պարզ ժամանակաձևերը) կարելի է ներկայացնել աղյուսակի տեսքով. Աղյուսակ 2Ներկայի հիմքԱնցյալ կատարյալի հիմքՍահմանական1. ներկա2. անցյալ անկատարՍտորադասականI ապառնիՀրամայական1.արգելական հրամայականՍահմանական 1.անցյալ կատարյալՍտորադասական II ապառնիՀրամայական1. բուն (ներկա)2. հորդորական (ապառնի) Աղյուսակով կարելի է ներկայացնել գրաբարի և արդի հայերենի խոնարհման համակարգերը` հենվելով զուգադրման-համադրման մեթոդի վրա.ԳրաբարՍահմանական1.ներկա2.անցյալ անկատար3.անցյալ կատարյալՍտորադասականI ապառնի, II ապառնիՀրամայական1. բուն (ներկա)2. հորդորական (ապառնի)3. արգելական հրամայական Աղյուսակ 3Արդի հայերենՍահմանական1.ներկա2.անցյալ անկատար3.անցյալ կատարյալ4. վաղներկա5. վաղ. անցյալ6.ապակատարներկա7.ապակատար անցյալԸղձական (ապառնի, անցյալ)Ենթադրական (ապառնի, անցյալ)Հարկադրական (ապառնի, անցյալ)Հրամայական1. բուն (ներկա)2. արգելական հրամայականՆույնը կարելի է անել, օրինակ, թվականի, դերանվան կամ ցանկացածայլ խոսքի մասի դեպքում։ Ինչ վերաբերում է նորագույն մեթոդներին, ապա գրաբարի դասավանդման համար արդյունավետ ենք համարում ԽԻԿ համակարգի խթանում փուլումկիրառել պրիզմայի կամ խմբավորման մեթոդը, իմաստի ընկալման փուլում`Վենի դիագրամ և փոխներգործուն նշանների համակարգ կոչված մեթոդները,իսկ կշռադատման հատվածում` խորանարդում մեթոդը։ Որպես օրինակ, խոսենք վերոնշյալ մեթոդներից երկուսի մասին. Վենիդիագրամն ընդհանրություններ ու տարբերություններ ունեցող երկու իրողությունների համադրական ուսուցում է, օրինակ, հոլովների դասավանդման ժամանակ արդիհայերենյան և հինհայերենյան իրողությունները համեմատելով՝կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ. կենտրոնում հատման մակերես ունեցողշրջանագծերի մեջ գրում ենք գրաբար և արդի հայերեն, հետո յուրաքանչյուրինբնորոշ առանձնահատկությունները նշում ենք համապատասխանաբար հատկացված հատվածներում, որից հետո ընդգծում ենք ընդհանրությունները,օրինակ, (ուղղական, տրական, հայցական, բացառականբացառական, գործիական)Առանձնահատկություն 6 հոլովսեռական, տրական, հայցականԱռանձնահատկություն 7 հոլով(ուղղական, սեռական,գործիական, ներգոյական)գրաբարարդի հայերենընդհանրություններհոլովականհիմնական իմաստներըՊետք է նկատի ունենանք, որ գրաբարի ուսուցումը ենթադրում է ոչ միայնքերականական նյութի հաղորդում, այլև աշխատանք տեքստի վրա։ Այս առումով նպատակահարմար ենք համարում փոխներգործուն նշանների համակարգկոչվող մեթոդը, որն առավել նպատակահարմար է կիրառել իմաստի ընկալմանփուլում։ Այսպես, նոր նյութն ընթերցելիս սովորողը նշում է իր իմացածը (V),նորությունը (+), իր իմացածի հակառակ(--), անհասկանալի իրողությունները(?),հետաքրքրական(), քննարկման ենթակա հարցերը (!) համապատասխան նշաններով։ Օրինակ, վերցնենք ԺԸ դասը. «Էջ Միածինն ի Հօրէ… »Էջ Միածինն ի Հօրէ եւ լոյս փառաց ընդ նմա, ձայնք հնչեցին սանդարամետք անդնդոց։ Տեսեալ զլոյս մեծ հայրապետին Գրիգորի, պատմէր ցնծութեամբհաւատացեալ արքային։ Եկա՛յք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ, քանզի ի սմածագեաց մեզ լոյս ի Հայաստան աշխարհի (2, էջ 54)։ Աշակերտի կազմած աղյուսակը մոտավորապես այսպիսի տեսք կունենա.Աղյուսակ 4ի Հօրէ բացառականի ձևըհոգնակիհայցականնունի -ս և ոչ ք վերջավորություն.ձայնք(զ)ձայնսէջ անցյալ կատարյալի ձևըԻնչո՞ւնախադասլրացման վրաչի դրվել զնախդիրըսուրբզխորանն լուսոյձայնք հնչեցինկապակցությանմեջ ձայնք-ըպետք է ընդունելորպես հայցականընդ մնա, ի սմանախդրայինկառույցներըանցյալ դերբայիհետ դրված սեռականով ենթական տեսեալզլոյս մեծհայրապետինԳրիգորիանդունդ և սանդարամետք բառերն այստեղ կարելի է դիտելիբրևհոմանիշներհնչեմ` այստեղկիրառված է իբրևպատճառականբայԳաղտնիք չէ, որ առանձին դեպքերում ժամանակին չտված հարցերըմոռացության են մատնվում, իսկ այս մեթոդի շնորհիվ կարելի է ինչպես ընթերցանության ընթացքում ծագած հարցերի պատասխաններն ստանալ, ճշգրտելիմացածը, այնպես էլ հիմնավորել և ամփոփել անցած նյութը։ Ամփոփելով մեր նյութը` նշենք, որ համակարծիք ենք այն տեսանկյունին,որ կրթագործընթացն անընդհատ փոփոխվող, զարգացող և ժամանակի պահանջներին զուգահեռ ընթացող երևույթ է և պահանջում է ստեղծագործականմոտեցում, անհնարին է բացառիկ արժեք տալ որևէ մեթոդի` անտեսելով մյուսները։ Յուրաքանչյուր մասնագետ, ըստ լսարանի կարողության և իր ունեցածփորձի ու պատրաստվածության, դասը վարում է` փորձելով տալ հնարավորինս բարձր արդյունքներ։ Վերջիվերջո, մանկավարժությանն ի սկզբանե հուզելեն արդյունավետ ուսուցման հնարավորությունները. փորձագիտական որոնումներն այս պարագայում անխուսափելի են, նույնիսկ խիստ անհրաժեշտ ուհանձնարարելի։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Առաքելյան Ա. Գ., Հայ ժողովրդի մտավոր մշակույթի զարգացման պատմություն, Երևան, Հայպետհրատ, 1959, 724 էջ։ 2. Բեդիրյան Պ. Ս., Լեզու Նախնեաց, Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին,2006, 210 էջ։ 3. Գարի Վ. և ուրիշներ, Ժամանակակից մանկավարժական մեթոդներ, Մասնագիտական կրթություն և մասնագիտական զարգացում. Ձեռնարկ մանկավարժների և կրթության կազմակերպիչների համար, Երևան, ԱՅՌԷՔՍ,«Նոյյան տապան» տպագրատուն, 2005, 404 էջ։ 4. Գյուլբուդաղյան Ս.Վ., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1978, 325 էջ։ 5. Եզեկյան Լ., Սարգսյան Ա., Սաքապետոյան Ռ., Հայոց լեզու, Դասագիրք ավագդպրոցի ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքի 11 –րդ դասարանիհամար, Երևան, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2009, 223 էջ։ 6. Եզեկյան Լ., Սարգսյան Ա., Սաքապետոյան Ռ., Հայոց լեզու, Դասագիրք ավագդպրոցի հումանիտար հոսքի 10-րդ դասարանի համար, Երևան, «Մակմիլան– Արմենիա», 2009, 91 էջ։ ·áñÍáõÝ¿áõÃÇõÝÁ, Èáë ²Ý×»ÉÁë, «Ալ քո» հրատ., 1987, 387 էջ։ 8. Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ, V-XVIII դարեր, Երևան, Երևանիհամալսարանի հրատարակչություն, 1976, 590 էջ։ 9. Հայ եկեղեցու հայրեր, հ. Ե., Պողոս Պատրիարք Ադիրանապոլսեցի, Խրատիթանգարան (18-19-րդ դդ.), Սուրբ Էջմիածին, «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին»հրատարակչություն, 2009, 403 էջ։ 10. Հայ ժողովրդի պատմություն, III հատոր, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1976, 1023 էջ։ 11. Սարգսյան Ա., Հայոց լեզու ուսուցչի ձեռնարկ, 10-12-րդ դասարանների ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքեր, Երևան, «Մակմիլան –Արմենիա» հրատարակչություն, 2009, 91 էջ։ 12. Սիմոնյան Ց., Հայ մանկավարժության պատմություն, Երևան, «Մանկավարժ»հրատարակչություն, 2006, 263 էջ։ 13. Սուրբ Հովհան Ոսկեբերան, Ճառերի ընտրանի, Ընդհանրական եկեղեցուհայրեր, հ. Գ, Սուրբ Էջմիածին, «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին» հրատարակչություն, 2009, 223 էջ։ 14. Մխիթար Գոշ, Գիրք դատաստանի, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն,1975, 642 էջ։ 15. Վարդումյան Ս., Հարությունյան Լ., Ջաղինյան Ն., Վարելլա Գ., Համահեղինակ` Աբորդո Է., Ժամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ. Տեսություններ, մեթոդներ, գնահատում, Ձեռնարկ մանկավարժների և ուսանողների համար, Երևան, ԱՅՌԷՔՍ, 2003, 404 էջ։ 16. Տեր – Գրիգորյան Ա., Ե., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Երևան, «Լույս» հրատարակչություն, 1980, 563 էջ։ 17. Ջուհարյան Թ., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Գիրք 1, Երևան, «Լույս» հրատարակչություն, 1978, 258 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀայրապետյան Աստղիկ Հրաչի - բան. գիտ. թեկն., Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանինստիտուտ, E-mail։

Այս աշխատանքում փորձել ենք անդրադառնալ նախ ժամանակակից և ավանդական՝ մասնավորապես 10-15-րդ դարերի կրթական իրողություններին ու գրաբարին առնչվող դասավանդման մեթոդներին, մանավանդ որ 10-րդ դարից սկսյալ գրաբարը, այլևս դադարելով հասարակության հաղորդակցման լեզու լինելուց, ունեցել է դասավանդման հստակ նպատակային ուղղվածություն։

Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության վերջին շրջանը (1921-1923) համեմատաբար քիչ է ուսումնասիրված: Այս հոդվածի շրջանակներում մենք փորձեցինք լրացնել Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության պատմությունը, համեմատաբար քիչ ուսումնասիրված ժամանակահատված: Համեմատելով և վերլուծելով արխիվային փաստաթղթերի և այլ աղբյուրների տրամադրած տեղեկատվությունը `օգտագործելով պատմական-համեմատական ​​և ուղղաբանական մեթոդներ, մենք լուսաբանել, ներկայացրել և գնահատել ենք հայ մեծ բանաստեղծ Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության վերջին տարիները (1921-1923), որոնք եղել են կապված Հայ օգնության կոմիտեի (ՀՕԿ) հիմնադրման և կայացման շրջանի հետ: Հովհաննես Թումանյանը, հայ ժողովրդի ամենահանճարեղ մարդը, որը բյուրեղացրեց իր բնավորության լավագույն գծերը, իր գրական հերոսների կերպարներով ներկայացրեց իր հայրենի ժողովրդին, աշխարհայացքը, աշխարհայացքը, սիրված ու հարգված էր, անվիճելի հեղինակություն ու հանճար ամենուր, բոլոր ոլորտներում , Հ.Թումանյանը հայության հպարտությունն է, հայ ազգի նվիրյալ զավակը, ով ամբողջ սրտով և հոգով ծառայեց ամբողջ խոսքով և գործով: Բոլոր հայ բանաստեղծներ Հ. Թումանյաններն առաջին քայլերն արեցին հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու համար 1880-ականների վերջին [1, էջ. 51]: Գործիչը ակտիվորեն զբաղվում էր հասարակության մեջ: Հետագա ողջ գիտակցական կյանքում Հ.Թումանյանը շարունակեց իր հասարակական-քաղաքական գործունեությունը ՝ անձնվիրաբար և ամբողջ սրտով ծառայելով հայրենիքին և հայությանը: Թումանյանի կարողություններն ավելի լիարժեք և համապարփակ ցուցադրվեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի կրիտիկական տարիներին և դրանից հետո: Սթափ գնահատելով իրավիճակը ՝ նա ուղղորդեց Ազգային բյուրոյի աշխատանքը, արդյունավետորեն կազմակերպեց քաղաքացիություն չունեցող հայերի փրկությունը և ողբերգական իրավիճակի վերացումը [2, էջ 11, 3, 4, 5, 6]: Թումանյանը խոհեմ գործիչ էր, նա պատմում էր պատմական ժամանակաշրջանը եզակի և խորաթափանց կերպով: նա մեծ զգուշությամբ էր վերաբերվում տարածաշրջանի հայ ներկայացուցիչներին: հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին: Մասնակցում էին պատգամավորներ Թիֆլիսից (Վրաստան), Երեւանից, Բաքվից, Ախալցխայից, Նոր Նախիջեւանից, Արմավիրից, Բաթումից եւ այլ հայաբնակ տարածքներից: Համաժողովի նպատակն էր օգտվել 1912-1913 թվականների հետբալկանյան պատերազմների արդյունքում ստեղծված բարենպաստ իրավիճակից `հայկական հարցի լուծմանը հասնելու համար: Ընթացիկ գործերը ղեկավարելու համար ընտրվեց Aամանակավոր բյուրո ՝ բաղկացած 7 հոգուց (Ս. Հարությունյան, Ա. Խատիսյան, Ա. Քալանթար, Հ. Առաքելյան, Ա. Պոդոսյան, Հ. Թումանյան, Ն. Աղբալյան): Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ազգային բյուրոն կազմակերպեց հայ կամավորական գնդեր ՝ զբաղվելու հայ գաղթականներին սնունդ և կացարան տրամադրելու խնդրով: 1917 թ. Հոկտեմբերին Հայ ազգային խորհրդի ստեղծումից հետո Ազգային բյուրոն դադարեց գործել: ազգային խնդիրներ: 1916 թ. Աշնանը Թումանյանը սկսեց նախապատրաստվել Հայկազյան հասարակության հիմնադրմանը, հատկապես որպես Հայ հայրենասերների միության նախագահ, իսկ 1918-1919թթ. Նա ղեկավարեց Համաշխարհային պատերազմից հետո հայ ժողովրդի հետաքննող հանձնաժողովը: Բանաստեղծը ազգասեր է: [7] 1921 Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդական խորհրդի նախագահ Ռազմական գործերի ժողովրդական կոմիսար Ալ. Մյասնիկյանի հրավերով բանաստեղծը գալիս է Երեւան ՝ Հայաստանին օգնելու կոմիտե ստեղծելու համար: Մի շարք հասարակական գործիչներ, ականավոր մտավորականներ, որոնք մտահոգված են երկրի անմխիթար վիճակով 1921 թվականին: Նրանք դիմում են ՀԽՍՀ People'sողկոմին `սոցիալական հիմքերով կազմակերպություն ստեղծելու, 21917 թվականին հայագիտությունը զարգացնելու համար: Ապրիլի 22-ին, Հորիզոն »թերթը, Հ.Թումանյանը գրում է Հայկազյան ընկերության նպատակների մասին: Ընկերությունը, որը կոչվելու է Հայկազյան, իբր նպատակն է ստեղծել «Հայկական ակադեմիա», Հայ համալսարանը դնել մեր աշխարհի, մեր հին ու նոր կյանքի, մեր գրականության և արվեստի, նրա պատմության առավել ընդգրկուն ուսումնասիրության մեջ: և ժամանակակից կյանք, անվտանգ նկարիչներ և գրողներ: Միևնույն ժամանակ, Հայկազյան ընկերությունը կհետևի մեր մշակութային հաստատությունների գործունեությանը, երբ նրանք աջակցության կարիք ունենան: » 31917-1918 Գրեթե բոլոր հայաբնակ համայնքներում և գաղութներում կային «Հայրենակցական միություններ», որոնք զբաղվում էին օգնելով, հայրենադարձությամբ, նվիրատվություններ հավաքելով, տարբեր կազմակերպությունների հետ բանակցելով և կարիքավորներին աջակցելով: Այս աշխատանքները նպատակաուղղված և ճիշտ կազմակերպմամբ կենտրոնացնելու համար: 1945 թ. Մարտին Թիֆլիսում (Վրաստան) ստեղծվեց «Հայ հայրենասերների միությունը»: Թումանյանն ընտրվեց նրա խորհրդի անդամ: 41918 թ., Հոկտեմբերի 31-ին, Թիֆլիսում (Վրաստան) `Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ, Հայ հայրենակցական միությունների կենտրոնական խորհրդի նիստում որոշվեց ընտրել Փարիզի խաղաղության համաժողովում հայ ժողովրդի կողմից հուշագիր կազմելու հանձնաժողով: Համահայկական բանաստեղծն ընտրվում է նոյեմբերի 21-ին ստեղծված «Համաշխարհային պատերազմի քննչական հանձնաժողովի» նախագահ: Հանձնաժողովը, նրա գլխավորությամբ, կարճ ժամանակահատվածում իրականացնում է հերոսական աշխատանք. Հավաքում, խմբավորում, օրենքի հսկայական քանակությամբ փաստական ​​նյութեր է ներկայացնում, դրանք տրամադրում Փարիզում գումարվելիք Խաղաղության համաժողովի պատվիրակությանը: և սովի հազարավոր զոհերի խնդրանքով, որոնք, առաջին հերթին, պետք է միջոցներ տրամադրեին ժողովրդին սովից և համաճարակից փրկելու համար: 1921 Սեպտեմբերի 15-ին ՀԽՍՀ People'sողկոմխորհը որոշում ընդունեց Հայ օգնության կոմիտե (ՀՕԿ) ստեղծելու մասին [8; 9; 10, էջ 21]: ՀՕԿ-ի հիմնադիր անդամները 77 հոգի են, որոնք պետական ​​և հասարակական ականավոր գործիչներ էին, բժիշկներ, ականավոր մտավորականներ: Աբեղյանը, Ալ. Բեկզադյան, Ս. ՏերԳաբրիելյան, Դ. Դեմիրճյան, Ա. Երզնկյան, Հ. Թումանյան, Ս. Կասյան, Ռ. Մելիքյան, Սբ. Մալխասյանց, Նար-Դոս, Մ. Սարյան և այլք: ՀՕԿ-ի կանոնադրությունը (կանոնադրությունը) հաստատվում է ՀԽՍՀ 1921-ի Խորհրդի կողմից սեպտեմբերի 15-ին [11]: Սեպտեմբերի 20-ին, ՀՕԿ-ի հիմնադիր ժողովի վերջին նիստում Ալ. Պապովյանը կարդաց նախագահի կողմից խմբագրված շրջաբերականը, իսկ Հ.Թումանյանը ներկայացնում է իր իսկ նախագահության կողմից խմբագրված կոչը, որում մասնավորապես ասվում է հետեւյալը. «Հայ ժողովուրդը ցրված է աշխարհով մեկ (28) հրամանագրով« Լսիր »: Նա ձեզ կանչում է Հայ օգնության կոմիտեից: Հայաստանի մայրաքաղաքում հրավիրված հայ գործիչների ու գրականագետների հանդիպումը հրավիրում է ձեզ: Եվ երևի երբեք չեք լսել նրանց ձայնը այդքան համախմբված: Եվ մի վայրկյան նման հիանալի խորհուրդ: Լսիր Դարեր շարունակ պայքարելուց հետո Ազատ և Անկախ Հայաստանը մեծ ջանքերով վեր է խոյանում համաշխարհային պատերազմի աղետալի ալիքների և աղետների խառնաշփոթից: … Հիմա լսիր, հայեր, որտեղ էլ լինես ՝ Եվրոպայից Ամերիկա, Եգիպտոսից Հնդկաստան, ամենուր, լսիր քեզ կանչող հայրենիքի ձայնը, շտապիր օգնել ամեն ինչով, որ վաղը կարողանաս ունենալ այն, ինչ կարող ես երազում ես վաղվա մասին: Ես դարերով - ազատ ուշ հայրենիք »5 [12; 13; 14, էջ 411-413]: Հ.Թումանյանին առաջարկվում է հանձնաժողովի նախագահի պաշտոն: Նա խնդրում է իրեն ազատել գրականությամբ զբաղվելու համար: 5 «Կարմիր աստղ» թերթում տպագրված Կոչը ենթարկվում է խմբագրական որոշ փոփոխությունների. դա էապես չի տարբերվում ELJ- ում հրապարակված Կոչից: Բայց շրջելով Երևանի փողոցներով, տեսնելով ծանր և դաժան պատկերներ, բանաստեղծը, ըստ Լեոյի, ասում է. «Երբ ժողովուրդը սով է մտնում փողոցներում, նրանք պետք է թողնեն ամեն ինչ, մոռանան ամեն ինչ, գնան փրկելու» [15, p. 104; 16, էջ 253]: Այսպիսով, Թումանյանը դարձավ ՀՕԿ նախագահ: Սա վերջին բանն էր, որ Թումանյանին հաջողվեց անել հայրենիքի համար: Այսպիսով, ՀՕԿ-ի Գերագույն խորհրդի առաջին պատվավոր նախագահը հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանն էր, որը, սակայն, Թիֆլիսում (Վրաստան) ապրելով, հնարավորություն չուներ ստանձնել ՀՕԿ-ի անմիջական ղեկավարությունը: ՀՕԿ-ի անմիջական ղեկավարումը վստահված է ՀՍՍՀ հողային կոմիտեին Ա. Երզնկյանին: ՀՕԿ-ի հիմնադիր ժողովում Ա. Երզնկյանը միաձայն ընտրվեց ՀՕԿ-Կենտրոնական խորհրդի նախագահ [17; 10, էջ 22]: Դրայել Թումանյանի ջանքերով 1921 թ. Հոկտեմբերին Թիֆլիսում (Վրաստան) բացվեց ՀՕԿ-ի մասնաճյուղ [14, էջ. 665], «Լոռվա անմահ ժողովուրդը անձնուրաց նվիրվածությամբ նպաստեց ՀՕԿ-ի կայացմանը և Հայաստանի վերականգնմանը»: 1922 հիմնադրվեցին ՀՕԿ-ի տեղական մասնաճյուղերը Մոսկվայում, Բաքվում, Թեհրանում, այնուհետև Բաթումիում, Կիևում, Խարկովում, Օդեսայում, arարիցինում (այժմ ՝ Վոլգոգրադ), Հյուսիսային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում, ԽՍՀՄ հայաշատ գրեթե բոլոր քաղաքներում, Ֆրանսիա, Հունաստան, Գերմանիայում, Միացյալ Նահանգներում, Լատինական Ամերիկայի մի շարք քաղաքներում, Մերձավոր Արևելքում, Իրանում (Թավրիզ), Եգիպտոսում, Ալժիրում և այլուր: ՀՕԿ-ի եկամուտները ստացվեցին նվիրատվություններից, անդամավճարներից, հրապարակումներից, կտակներից և աղբյուրներից: ՀՕԿ-ի պարբերականները և այլ հրատարակություններ նշանակալի դեր խաղացին սփյուռքի շուրջ հայերին համախմբելու գործում: 1924–1925 - Հայրենիք - հսկայական էր Հ. Թումանյանի ներդրումը ՀՕԿ-ի հեղինակությունը բարձրացնելու և հայերի, հատկապես սփյուռքահայերի հանդեպ ՀՕԿ-ի նկատմամբ մեծ վստահություն ապահովելու գործում: Հանճարեղ բանաստեղծ և մեծ բարերար Թումանյանը, ով արդեն գտնվում էր Թիֆլիսում (Վրաստան), ունեցել է անառողջ հնարավորություն `անմիջական աշխատանք, սակայն Հ. Թումանյանի նախագահության ընթացքում ՀՕԿ-ը ՀՕԿ-ի բնակչության մեծամասնությանը առաջարկել է ստեղծել բազմաառաջնորդության համակարգ խորհրդային կայացման համար: Սփյուռքի կողմից դրված նպատակների իրականացման շրջանակներում այն ​​օգնում է Սովետական ​​Հայաստանի սոված բնակչությանը, աջակցում է շինարարությանը, ամրապնդում է աշխարհով մեկ սփռված հայ տեղահանվածների հայահայ համայնքների հետ կապերը, նրանց համախմբում հայրենիքի շուրջ: Ստեղծվելուց անմիջապես հետո ՀՕԿ-ի կենտրոնական կոմիտեն անմիջապես ձեռնամուխ եղավ հանրապետության հայկական համայնքներ ուղարկված շրջաբերականների միջոցով կապ հաստատել սփյուռքահայ համայնքների հետ `հորդորելով ՀՕԿ-ին հնարավորինս շուտ օգնել հայրենիքին: Այդ նպատակով 1921 թ. Աշնանը ՀՕԿ-ը կազմակերպում է Հ. Թումանյան E. Թաղիանոսյանի գործուղումը Կ.Պոլիս: 1921 թ. Հոկտեմբերին Հ. Թումանյանը նամակ է գրում Ավ. Իսահակյանին և Ա. Չոպանյանին ՝ հորդորելով նրանց մասնակցել Եվրոպայում ՀՕԿ-ի մասնաճյուղերի հիմնադրման աշխատանքներին [10, էջ 23, 27]: Հ.Թումանյանը գործում էր մեծ ոգևորությամբ, լավատես և վստահ էր ՀՕԿ-ի արդյունավետ գործունեության մեջ: Սա հատկապես ակնհայտ է Թումանյանի հետեւյալ տողերից: «Նշանակալից երեւույթ է, որ միմյանցից անկախ և անտեղյակ, այդպիսի մարմինները [այսինքն ՝ ՀՕԿ-ի մասնաճյուղերը] առաջ են գալիս և մեր գաղութներում: Սա նշանակում է կենդանի հայկականություն: Նա կենդանի է և ուժեղ: Երեւանից հեռավոր գաղութներ նա տեղափոխվում է հայրենիք: Ինչքան խոչընդոտներ ու խոչընդոտներ, որքան էլ դժվարություններ ու խոչընդոտներ հանդիպեն ճանապարհին, նա կհասնի իր նպատակին: Նա իր ազատ ու առատ հողը կկառուցի Հայաստանի ազատ հողի վրա, նա կզարգացնի իր ազգային հանճարը հայկական սարահարթում, նա իր խոսքը կասի աշխարհին »[11; 18, էջ 431-432; 14, էջ: 415]: Հ. Թումանյանի նախագահության ընթացքում ՀՕԿ-ը զգալի օգնություն է ցուցաբերել գիտական ​​և կրթական կենտրոններին, ինչպիսիք են հանրային գրադարանն ու թանգարանները: Պայմանագրեր են կնքվել գիտության, գրականության, արվեստագետների հետ, ովքեր իրենց աշխատանքներում պետք է ներկայացնեին Խորհրդային Հայաստանի թատրոնները, համալսարանները, տարբեր ոլորտներ ՝ աշխարհը ծանոթացնելու վերականգնվող Հայաստանի նվաճումներին [19, էջ 203-205; 20, էջ 169170]: 1920-ականներ [10, p. 89] Բուժօգնություն է ցուցաբերում հայրենադարձներին [10, p. 89]: շինարարություն, Արարատյան դաշտի ճահիճների չորացում [10, էջ 49-51]: Հայաստանում ինչպես նախադպրոցական հաստատությունները չվրիպեցին ՀՕԿ-ի ուշադրությունից: Նոր շենքեր և մանկապարտեզներ, հագուստ վել Սննդամթերք է տրամադրվել նրանց [19, էջ: 202]: Կահավորվել է կառուցվել 1922 թվականին: ՀՕԿ-ի նախագահությանը հատկացվում է asանգիբասարի շրջանի Իմանշալու (այժմ ՝ Մխչյան գյուղ) և Ուլուխանլու (այժմ ՝ Մասիսքաղակ) գյուղերի դպրոցների վերանորոգման բյուջեն ՝ պահանջելով 1816 ռուբլի: Հարցումը բավարարված է, վերոնշյալ գյուղերի դպրոցները հիմնանորոգվում են: 1922–1923թթ. ՀՕԿ-ը հագուստի և գրենական պիտույքների միջոցով պարբերաբար օգնություն էր տրամադրում Աշտարակի և Օշականի դպրոցներին և աջակցում էր Կոշ գյուղում դպրոցի կառուցմանը: 1923–1924թթ. ՀՕԿ-ը մեծ թվով ապրանքներ և ֆինանսական օգնություն է տրամադրում գրադարանին, Երևանի համալսարանին, մեծահասակների արհեստանոցին, ծնողազուրկ երեխաներին, Ապարանի, geանգեզուրի և Karabakhարաբաղի լուսավոր վարչությունների աղքատ գյուղացիությանը և կրթական և մշակութային այլ հաստատություններին [23; 10, էջ 47]: ՀՕԿ-ի կենտրոնական խորհուրդը ձգտում էր տրամադրել Հասարակական 6 Եվջիլար գյուղի անունով (այժմ ՝ Արազափ, ՀՀ Արմավիրի մարզ): Alրանցքը սկիզբ է առնում Արաքս գետից և ոռոգում է հիմնականում Արմավիրի մարզի Էջմիածնի տարածաշրջանի հողերը: 7 Theրանցքը սկսվում է Ախուրյան գետից ՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Կապս գյուղի մոտակայքում: Կառուցվել է 1922-1925 թվականներին: Ոռոգում է Շիրակի մարզում շուրջ 9,8 հազ. հող Theրանցքի բացման արարողությանը (1925 թ. Հունիսի 21) ներկա էր նորվեգացի հայտնի հետազոտող, գիտնական, հասարակական գործիչ, հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ Ֆրիտյոֆ Նանսեն: աջակցել Karabakhարաբաղի հայերին սահմաններում: Հատկանշական է, որ ՀՕԿ-ը, փաստորեն, Karabakhարաբաղը համարեց Խորհրդային Հայաստանի բաղկացուցիչ մասը. այն օգնություն էր տրամադրում Karabakhարաբաղի դպրոցներին: 1920 ՀՕԿ-ի Գերագույն խորհրդի 2006 թ. Նոյեմբերի 10-ին կայացած նիստի արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ մեծ քանակությամբ գրենական պիտույքներ տրամադրվել են Karabakhարաբաղի դպրոցների կարիքները հոգալու համար [19, p. 198]: Այսպիսով, նշանակալի է Հ. Թումանյանի ներդրումը ՀՕԿ-ի նպատակների արդյունավետ իրականացման գործում: Հ. Թումանյանի նախագահության օրոք, ՀՕԿ-ը, իր նպատակների շրջանակներում, իրականացրեց անապահով բնակչության սնունդ, հագուստ, դեղորայք, այլ հիմնական անհրաժեշտ իրեր ձեռք բերելու և բաշխելու, սփյուռքի և հայրենիքի կապերը ամրապնդելու, խորհրդային մշակութային նախաձեռնությունները հայրենադարձելու համար: , հայրենադարձել հայրենադարձներին: Փաստորեն, ՀՕԿ-ը մեծապես նպաստել է Հայաստանի վերականգնմանը, տնտեսական, գիտական, կրթական և մշակութային կյանքի աշխուժացմանն ու զարգացմանը, նպաստել է նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը, շինարարական աշխատանքների ընդլայնմանը, սովի և համաճարակների հաղթահարմանը, տարածմանը: գրագիտության, մշակույթի պահպանման և զարգացման: Շինարարությունը Հայաստանում. Թումանյանը, անտեսելով իր անառողջ ու թույլ վիճակը, շարունակում էր օգնել հայրենիքին: Իր գիտակցական կյանքի ընթացքում մեծ հումանիստը հավատարիմ մնաց իր իսկ ուղերձին ՝ իր ստեղծագործությամբ և պահվածքով ապացուցելով, որ ստեղծագործությունն անմահ է: Այո, նա հավերժ կապրի իր աշխատանքով: Նրան անմահացրեց իր զվարթ ու ուշադիր կեցվածքը, ամեն տեղ լույս ու ջերմություն սփռելով մինչև վերջին շունչը ՝ այն օժտելով լույսով և բարությամբ, մխիթարելով («գոռալով») շրջապատողներին: Ընդհանուր առմամբ, Թումանյանը պատկանում է ամբողջ մարդկությանը, նա հանճար է, ով իմաստ չունի: Նա եկավ Մարդու մոտ, համարակալեց և ստեղծեց մարդկությունն ու մարդկությունը, և Մարդը գնաց մաքուր: ։

Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել Հ. Թումանյանի կյանքի ու գործունեության՝ մի ժամանակաշրջանի պատմությունը։ Խնդիր ենք դրել արխիվային փաստաթղթերի, այլ աղբյուրների հաղորդած տեղեկությունների համադրությամբ և վերլուծությամբ լուսաբանել հայ մեծ բանաստեղծի հասարակական գործունեության վերջին տարիները, որոնք կապված էին Հայաստանի օգնության կոմիտեի ստեղծման ու կայացման ժամանակաշրջանի հետ։ Հոդվածում վերլուծել ու ներկայացրել ենք Հ. Թումանյանի հասարակական գործունեությունը 1921–1923 թթ.։

Անգլերենի բանավոր հաղորդակցության դասավանդումը բարդ համակարգ է, որը ներառում է մի շարք մտավոր գործընթացներ `ընկալել, հիշել, ճանաչել նոր տեղեկատվություն, ինչպես նաև զարգացնել և փոխանցել այն: Դրանցից յուրաքանչյուրն իր հերթին ներկայացնում է ֆիզիկական և մտավոր և գործունեության մի համադրություն, որը պայմանավորված է մի շարք առանձնահատկություններով. Սովորողի տարիքը, մտավոր ներուժը, աշխարհայացքը, ընդհանուր գիտելիքները, լեզվամտածողությունը, լեզվի ընկալումը և այլն: Անգլերենի բանավոր դասավանդման գործընթացի արդյունավետությունն ապահովելու համար շատ կարևոր է առանձնացնել լեզվական իրավասության այն բաղադրիչները, որոնք սահմանազատված են բանավոր-գրավոր անգլերեն լեզվով: Դրանք են ՝ բառապաշար, քերականություն, հնչյունաբանություն: Քերականություն Բանավոր խոսքը հաճախ կարճ խոսակցություններ, երկխոսություններ են, որոնցում յուրաքանչյուր միտք կարող է արտահայտվել մեկից ավելի բառերով կամ կարճ կապով, օրինակ. Նման խոսակցությունները հնարավոր են, բայց դրանք կարճ են, տարբեր թեմաներով երկար շարունակելը գործնականում անհնար է: Ուստի ավելի իմաստալից զրույց ունենալու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել և հավաքել նաև լեզվի քերականական «ռեսուրսները»: Պետք է նշել, որ անգլերենն ունի որոշ առանձնահատկություններ, որոնք սահմանազատվում են գրավոր-բանավոր խոսքում: Այսպիսով Եթե ​​գրավոր խոսքում գերակշռում է առարկան + բայ + բայ + առարկա (առարկա) կառուցվածքը, ապա բանավոր խոսքում ձգված, այլընտրանքային կառույցներն ավելի գործնական են: Գրավոր խոսքում նախապատվությունը տրվում է անուղղակի խոսքին, մինչդեռ բանավոր խոսքում գերակշռում է ուղիղ խոսքը: Գրավոր խոսքում նախընտրելի է պարզ բառը, իսկ բանավոր խոսքում կիրառվում է անորոշ, ոչ պարզ բառը: Գրավոր խոսքում դադարները քիչ են, մինչդեռ խոսելու ընթացքում դադարները շատ են: Վերջապես, հարկ է նշել, որ գրավոր խոսքում կատարողականի որևէ էֆեկտ չկա, բայց ընդհակառակը ՝ բանավորի մեջ դրանք իրենց արժանի տեղն են գրավում, այդ թվում ՝ o տատանումներ, o կրկնումներ, o սխալ սկիզբ, o անավարտություն, o շարադասական խառնուրդներ , Գրավոր-բանավոր խոսքի առանձնահատկությունները չեն սահմանափակվում վերը նշվածով: Կան նաև տարբերակիչ այլ հատկություններ: Օրինակ ՝ խոսքի մեջ անձնական դերանունները (ես, դու, իմ, մեր) ավելի հաճախ են օգտագործվում, քան գրավոր: Բացի այդ, կան սեռերի բաշխման հաճախականության առանձնահատկություններ: Եկեք համառոտ ներկայացնենք դրանք: Այսպիսով, բանավոր խոսքում. ներկա ժամանակը երկու անգամ ավելի երկար է, քան անցյալը, o ներկա և անցյալ նախադրյալ շարունակական ձևերը հազվադեպ են, o պայմանական բայերը կազմում են ընդամենը 2%, կամ կամքը, կցանկանայի, որ մոդալ բայերը շատ գործնական են: Քերականությունը օտար լեզու սովորելու ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկն է: Քերականական կանոնների շնորհիվ բառերը միավորվում են, կազմում են բառակապակցություններ և նախադասություններ, որի արդյունքում բառն ունի իմաստալից բնույթ: «Քերականություն» տերմինը շատ իմաստներ ունի: o Տրված լեզվի կանոնների և կառուցվածքների համակարգ և նախադասությունների բառերի փոփոխության օրինաչափությունների շարք (նորմատիվ քերականություն), o Տրված լեզվի կանոնների, կառուցվածքների և օրինաչափությունների իմացություն (տեսական քերականություն), o Խոսքի գործունեության տեսանկյուն, որտեղ քերականությունը գործում է որպես խոսքի գործունեության համակարգը ծառայելու հզոր միջոց (ֆունկցիոնալ քերականություն) [2]: Օտար լեզու սովորողի համար ամենակարևոր խնդիրներից մեկը `իմանալ այդ լեզվի քերականությունը` գրագետ հաղորդակցվելու, գրելու, խոսելու և կարդալու համար: Այս տեսանկյունից իրավիճակային վարժությունները շատ արդյունավետ են ուսման գործընթացները ներմուծելու համար, քանի որ սովորողները դրանք կատարում են ՝ հիմնվելով իրենց կյանքի փորձի, առօրյա կյանքի փաստերի, իրողությունների վրա: Բացի այդ, իրավիճակներ կարող են ստեղծվել տարբեր աղբյուրների միջոցով ՝ նկարներ, կինոնկարներ, սեղաններ, իրողություններ և այլն: Հաջորդը մենք առաջարկում ենք հետևյալ իրավիճակային գործընթացները, որոնք ուղղված են քերականական լեզվական նյութի յուրացմանը. Դերերի խաղ: գնումներ կատարելու ուղևորություն a պատասխանել տեղեկատվության հարցերին: Անունը, իրավիճակային վարժությունները սովորողներին հնարավորություն են տալիս զարգացնել բանավոր գործողություններում քերականական կառուցվածք օգտագործելու ունակություն [4; էջ 5]: Modernամանակակից մեթոդաբանության մեջ իրավիճակային մոտեցումը շատ արդյունավետ է, քանի որ այն հետաքրքրաշարժ է, և սովորողները կարող են միաժամանակ ցուցադրել իրենց լեզվական հաղորդակցման հմտությունները, ժողովրդական մշակութային փորձը: Ուսուցչի խնդիրն է արհեստավարժորեն հուշել թեմաներ, որոնք պարունակում են համապատասխան լեզվական նյութեր ՝ ուսանողներին դրդելով դրական փոխգործակցության: Ներկայացված իրավիճակներում քերականության ուսուցումն իրականացվում է փոխազդեցությունների համադրությամբ, ներառյալ համապատասխան լեզվական նյութը: Սովորողներին առաջարկվում են բառեր, արտահայտություններ և բառապաշարների ձևեր, որոնք նրանք պետք է օգտագործեն համատեքստում, իրավիճակներում կամ դերախաղերում: Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ ինչպես բառապաշարի, այնպես էլ քերականության ուսուցման մեջ օգտագործվող մեթոդներն ու մոտեցումները, ըստ էության, ուղղված են սովորողների լեզվի և հաղորդակցման հմտությունների զարգացմանը `լինեն դրանք ընկալողական, թե վերարտադրողական: Ուսուցիչը պետք է իմանա, թե ինչ նպատակով է այս կամ այն ​​քերականական նյութը ներկայացվում մտքեր արտահայտելու համար (վերարտադրողական քերականություն) կամ ճանաչելու կամ հասկանալու համար (ընկալման քերականություն): Քերականության և տարբեր տեսակի բանավոր գործունեության միջև կապը կարելի է պատկերել հետևյալ գծապատկերում: Քերականության և բանավոր գործունեության միջև կապը SpeakListen Բանավոր խոսք ւ: o: թ: ւ: o: n: ա k: ա r: ե: q: Դիագրամից երեւում է, որ վերարտադրողական քերականությունն ուղղված է խոսելու և գրելու կարողության զարգացմանը, իսկ ընկալման քերականությունը ՝ լսելու և ընթերցանության հմտությունների զարգացմանը: n: ա k: ա ղ: o: r: դ: ա տ: r: ա r: ե: V: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: n: ա k: ա r: ե: q: n: ա k: ա ղ: o: լ: ա k: n: Հ: Գրավոր wordReadRegist Վերարտադրողական քերականության հմտություններ սովորողները պետք է ձեռք բերեն տեքստի բովանդակությունը հասկանալու համար: Ուստի քերականական վարժություններ մշակելիս կամ ընտրելիս պետք է հաշվի առնել բանավոր գործունեության որոշակի տեսակների առանձնահատկությունները, նյութի բովանդակության բարդացումը և վարժությունները, համատեքստում ուսուցանվող կառուցվածքի օգտագործումը [5; էջ 69]: Առաջին հերթին քերականության դասավանդումն ուղղված է սովորողների քերականական կարողությունների ձևավորմանը / զարգացմանը, նրանց մտավոր գործունեության ակտիվացմանը: Ինչպես նշված է ժամանակակից եվրոպական կրթության հիմնական փաստաթղթում, «Լեզվի իրազեկման համաեվրոպական համակարգում» բառապաշարում քերականական գիտելիքներն ու հմտությունները հնչյունաբանական հմտությունների հետ միասին կազմում են սովորողների լեզվական կարողությունը, որը նրանց ընդհանուր լեզվական հաղորդակցման հմտությունն է: 1; էջ 69]: Բառապաշար Բառապաշարների ուսուցում կազմակերպելուց առաջ անհրաժեշտ է մշակել և հստակեցնել ռազմավարություն, որը ներառում է հետևյալ փուլերը. - բառերի ներկայացում / բացատրություն, - բառերի անգիր / ամրացում, - կապի մեջ բառերի օգտագործում: Բառապաշարային գիտելիքներ զարգացնող ռազմավարությունները անընդհատ փոխվում են, լրացվում են նոր վարժություններով, քանի որ ժամանակի ընթացքում փոխվում են ուսուցման մեթոդները, մոտեցումները, նպատակները և հասարակական կարգը: Բառապաշարների ուսուցումը լեզվական կրթության առանցքն է, առանց որի անհնար է հաղորդակցվել տվյալ լեզվով: Հաղորդակցությունը բարելավվում է, առաջին հերթին, բառապաշարը հարստացնելով ճիշտ օգտագործմամբ: Հնարավոր են սովորողների քերականական և հնչյունաբանական գիտելիքները, ինչպես նաև նրանց մշակութային, գործնական, բանավոր, փոխհատուցման կարողությունները: Այսօր, երբ սովորողների հետաքրքրությունները բազմազան են և բազմազան, անհրաժեշտ է կազմակերպել օտար լեզվի ուսուցումը հնարավորինս հաճելի և հետաքրքիր: Այս առումով նոր բառեր ներկայացնելիս մենք չպետք է բավարարվենք դասավանդման ավանդական մեթոդներով և միջոցներով, այլ փորձենք հնարավորինս նոր և հետաքրքիր լուծումներ ներկայացնել ՝ բառապաշարը ուսուցանելով հաղորդակցական համատեքստում, ինտերակտիվ միջավայրում: Այսպիսով, եկեք դիտենք «Գուշակիր իմաստը. Մտքեր, որոնք օգնում են մեզ ապրել» վարժությանը ՝ «Գուշակիր իմաստը, բացեր և գուշակություններ: Մտքեր, որոնք օգնում են մեզ ապրել »: Նշենք, որ ուսանողները սովորաբար հաճույք են ստանում այս վարժությունից, հատկապես, եթե ուսուցիչը նախապես ներկայացնում է քննարկման թեման: 1. Սահմանված ժամաչափը տաս րոպե է: 2. Գործընթացը: Փուլ 1. Ուսուցիչը գրատախտակին գրում է մի ասացվածք, որում որոշ բառեր նշված չեն, օրինակ ՝ «Առանց room սենյակը նման է առանց հոգու մարմնի»: (Ցիկերոն): Նրանց ուշադրությունը պետք է կենտրոնացնի խոսքի հեղինակի վրա: Ուսուցիչը նշում է, որ եթե հեղինակը, օրինակ, Ֆրանկլինն է, M. Twain, b. Othersույց տվեք ուրիշներին, այդ ժամանակ մտքերը իմաստուն կամ հումորային կլինեն: Փուլ 3. Երբ բացակայում են բաց թողնված բառերը (օրինակ ՝ «Առանց գրքերի սենյակը նման է առանց հոգու մարմնի»: Նրանցից յուրաքանչյուրը փորձում է արտահայտել իր կարծիքը: Այսպիսով, բառապաշար ընտրելիս կամ ներմուծելիս հաղորդակցության թեման էական է, այն պետք է լինի վավերական, հետաքրքիր սովորողների համար: Նրանց համար շատ կարևոր է խթանել սովորելու ներքին կարիքը, զարգացնել ակտիվ փոխազդեցություն: Մյուս կողմից, նման վարժությունների պարբերաբար ներդրման արդյունքում կզարգանան ուսանողների ընկալման, խոսակցական, վերլուծական-համեմատական ​​բանավոր հմտությունները: Հնչյունաբանություն Ընդունելով շեշտադրման կարևորությունը բանավոր խոսքի ուսուցման գործընթացում: Այն ծառայում է հոսքը տարանջատելու, բառի հիմնական իմաստը ընդգծելու համար: Սովորաբար ժամանակակից անգլերենի շեշտը յուրացվում է վարժությունների և վերավարժությունների միջոցով: Նախադասության կամ բառի ամբողջ իմաստը կարող է փոխվել առոգանությամբ: Հետեւաբար, բացի դասագրքերից, սովորողների համար շատ կարևոր է ունկնդիրների կյանքը կրկնօրինակել խոսողների լեզվով (lifepeech): Այս կապակցությամբ տեղին է նշել, որ անգլերենում առոգանությամբ խոսողը տարբերում է գոյականների մասերը, բայց բառը: Հաջորդը մենք ներկայացնում ենք բառեր ՝ գոյականներ ՝ իրենց համապատասխան բայերով: Երբ առաջին վանկը շեշտվում է, բառը գոյական է, իսկ երբ վերջինը բայ է: Բացառություն. Կան որոշ կետեր, որոնք նման են վերը նշված բառերին, բայց դրանք, օրինակ, շեշտադրության փոփոխություն չունեն: Կապ, զեղչ, ֆինանս, անշահախնդիր; նաև համաձայնություն, վերահսկողություն, ապամոնտաժում, տարակարծություն: Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր բառ ունի շեշտադրություն: Հարկ է նշել, որ հաճախ նախադասության իմաստը կարող է փոխվել ՝ շեշտը փոխելով, օրինակ ՝ հետևյալ նախադասության մեջ: Ա) «Ես» բառի վրա շեշտը. Իմաստն այն է, որ բոլորը սիրում են ուշանալ, բանախոսը ՝ ոչ: բ) «մի արա» բառի շեշտադրումը: Բոլորը կարծում են, որ խոսողը սիրում է ուշանալ, բայց դա իրեն դուր չի գալիս: գ) «նման» բառի շեշտադրումը. Բանախոսը ցույց է տալիս, որ չի ընդունում ուշացումը կամ նույնիսկ ատում է այն: դ) «ուշ» բառի շեշտադրումը. Բանախոսը ցույց է տալիս, որ ամենից շատ ատում է ուշանալը: Օրինակից բխում է, որ տարբեր բառեր ընդգծելը փոխում է նախադասության իմաստը: Շատ անգամ սովորողները շփվելիս չեն շփվում անգլերենի հետ: Արդյունքում, նրանց խոսքերը գեղեցիկ չեն հնչում, փոխարենը նրանք ձանձրալի և անհրապույր են թվում: Ուստի ուսուցիչը պետք է աշակերտներին ուղղումներ տա, որպեսզի նրանք ոչ միայն գրագետ խոսեն, այլև հետևեն ճիշտ արտասանությանն ու մեղեդուն: Կարող է լինել մեկ առանձնահատկություն, որը հատուկ է անգլերեն խոսակցական լեզվին: Սա վերաբերում է բարձր տեղեկատվության նոր տեղեկատվության միացմանը: Բանավոր խոսքում հնչյունական միավորների վերջում բարձր տոնը ենթադրում է խոսքի շարունակություն, իսկ ցածր տոնը ՝ վերջ: Ուստի այս հատկությունը պետք է նկատել ուսումնառության գործընթացում: Առաջին հերթին ճիշտ կլինի հնչյունաբանական-արտասանական գործերը համատեղել բառապաշարի և քերականության ուսուցման հետ: Սովորողներին միշտ պետք է հնարավորություն տրվի կատարելագործել արտասանությունը, խրախուսել նրանց գրել բառի ուղղագրությունը և հնչյունների տառադարձությունը: Անգլերենի դասավանդման գործընթացի արդյունավետությունն ապահովելու համար շատ կարևոր է հաշվի առնել խոսքի գործոնները: Այս տեսանկյունից առանձնանում են երեք կարևոր գործոններ, որոնք նպաստում են հաղորդակցության ընթացքում խոսքի սահունությանը: Դրանք են ՝ ճանաչողական, զգայական, կատարողական: Ognանաչողական գործոնները ներառում են. O Նյութի ներածություն: Որքան ծանոթ է զրույցի նյութը, այնքան իմաստալից է խոսակցությունը: Բնականաբար, ուսուցչի խնդիրն է թեմաներ ընտրելիս հաշվի առնել լսարանի կարծիքը, նախասիրությունները, տարիքային հոգեբանական գործոնները: o Intանրի ներածություն: Theանրին ծանոթ լինելը նպաստում է խոսքի հեշտ ընկալմանը: o Ներածություն զրուցակցին: Որքան լավ եք ճանաչում ձեր զուգընկերոջը, այնքան հեշտ է նրա հետ խոսելը: Ուստի ուսուցիչը պետք է կարողանա զգուշորեն կազմակերպել համագործակցություններ, խմբային աշխատանք, որի ընթացքում ուսանողները շփվում են հնարավորինս ակտիվ: o Sգայական գործոններ. Ընդհանրապես, խոսքի նյութի կամ խոսողի նկատմամբ նախնական տրամադրվածությունը կամ ձախողվում է բանավոր փոխազդեցությունը: Բնականաբար, ուսուցիչը պետք է խթանի ուսանողների ներքին ցանկությունը `ձևավորել իրենց սեփական ուղերձը, փոխանցել այն, ինչպես նաև հաղորդակցվելու կարողությունը` հարգել և հանդուրժել իր կարծիքը, այսինքն `կրթական միջավայրում` որպես անվտանգ, հեշտ: և հնարավորինս հարգալից: o Կատարման գործոնները ներառում են. o Խոսք: Դեմ առ դեմ խոսելը, երբեմն մարմնի լեզվի օգտագործումը (ժեստեր, աչքի շփում, դեմքի արտահայտություններ, ձեռքի, ոտքերի շարժումներ) կարող են ավելի արդյունավետ հաղորդակցություն ապահովել: o Համագործակցության աստիճանը: Որքան ավելի շատ ուսանողներ լինեն միասնական և համագործակցային, այնքան ավելին նրանք ստիպված կլինեն ասել, այնքան հարուստ կլինի նրանց ներկայացրած նյութով ներկայացված բովանդակությունը: Մյուս կողմից, նրանք գիտակցում են միմյանց օգնելու կարևորությունը, քանի որ աշխատանքի համար հավասար պատասխանատվություն ունեն: o Արդյունավետ ժամանակի պլանավորում: Սա շատ կարևոր գործոն է, քանի որ միայն ժամանակի ճիշտ և արդյունավետ պլանավորմամբ կարող եք լավ պատրաստվել զրույցի կամ ներկայացման: Որքան շատ ժամանակ լինի պատրաստվելու համար, այնքան ավելի ճշգրիտ, անսխալական ու գրագետ կլինի բառը: o Բնապահպանական իրավիճակներ: Դրանք կարող են տարբեր լինել, օրինակ ՝ բարձրաձայն երաժշտության ներքո կամ ձայնային վատ պայմաններում, իհարկե, ոչ բոլորն են հարմարավետ կամ հեշտ (նույնիսկ հայերեն): Այստեղից ամեն ինչ բարդանում է, և այստեղ է, որ գալիս է դասարանի կամ դասասենյակի իսկական հարմարավետությունը: o Խոսելու դրդապատճառ: Foreignանկացած օտար լեզվի ուսուցման հիմքում ընկած է սովորողների շփումը հեշտացնող իրավիճակներ ստեղծելու սկզբունքը: Սովորողը միշտ պետք է ունենա խոսելու շարժառիթ, խոսելու շարժառիթ: Եվ որքան համոզիչ է այդ շարժառիթը, այնքան ավելի արդյունավետ կլինի հաղորդակցությունը [3; էջ 132]: Բանավոր խոսքը մարդու մտավոր ունակությունների հնարավոր դրսեւորումներից մեկն է: Բանավոր խոսքի զարգացումը տեղի է ունենում մարդու ողջ կյանքի ընթացքում ՝ կրելով հասարակության ընդհանուր զարգացման ամբողջական դրոշմը: Բանավոր խոսքի շարունակական մշակումը պարտադիր, շարունակական և հետհամապատասխան գործընթաց է: Դրա զարգացումը հիմնված է բացառապես լեզվի իրական գործառույթի վրա: Ահա այն գործոնների ամփոփ նկարագիրը, որոնք կարելի է բանավոր հաշվի առնել: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ դրանք չեն սահմանափակվում զրույցի արդյունավետությունը կանխատեսելով կամ երաշխավորելով, քանի որ կան անձնական-հոգեբանական գործոններ: Այսպիսով, շտապելը միշտ չէ, որ կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ: Նույնիսկ որոշ զրուցակիցներ ավելի սահուն և սիստեմատիկ կերպով են վարվում, երբ նրանք խնդիր ունեն և ժամանակ են տրամադրում: Բացի այդ, բանավոր խոսքի ընթացքում կարող են լինել ֆիզիոլոգիական գործոններ, ինչպիսիք են տրամադրությունը, հոգնածությունը, առողջությունը և այլն: Բանավոր խոսքի հաջողության համար օգտագործվում են ինչպես լեզվական, այնպես էլ ոչ լեզվական գիտելիքներ: Այլ կերպ ասած, արդյունավետ խոսակցություն ունենալու համար անհրաժեշտ է ունենալ հիմնական գիտելիքներ զրույցի թեմայի վերաբերյալ, ինչպիսիք են դատողական կամ դիսկուրսային գիտելիքները, խոսքի գործընթացի իմացությունը և, վերջապես, քերականական, բառաբանական, հնչյունաբանական գիտելիքները: Վերոնշյալ բաղադրիչների հաշվառումը նախապայման է սովորողների բանավոր հաղորդակցման հմտությունների զարգացման համար: Դա պահանջում է համակարգված մոտեցում: Ուստի անհրաժեշտ է պարբերաբար վերանայել և կատարելագործել առկա ուսուցման մեթոդները, մոտեցումները և տեխնոլոգիաները, որոնք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հանգամանքների բերումով կարող են կորցնել իրենց արդյունավետությունն ու արդիականությունը: Ակնհայտ է, որ դրանց ճիշտ ընտրությունը և կիրառումը հաղորդակցական ուսուցման գերակայության պայմաններում ուղղված է ուսուցման / ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը, ուսանողների լեզվի և հաղորդակցման կարողությունների ձևավորմանը և զարգացմանը: Գրականություն 1. Համաեվրոպական լեզվի իմացության / իրազեկման համակարգ: Ուսումնասիրություն, դասավանդում, գնահատում, Ստրասբուրգ, Կրթության կոմիտե, Լեզվի քաղաքականության վարչություն, թարգմանություն, խմբ. ՝ Ս. Olոլյան, Մ. Աստվածատրյան Jյուրիշներ, Երևան, 2005, 278 էջ 2004 թ. Հուլիս, Առկա է: http; // iteslj.org.4. Mora J. Քերականության դասավանդումը համատեքստում: Սան Դիեգոյի պետական ​​համալսարան, 2010. Առկա է: http: //englishenkaysway.blogspot.com/ Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Ասատրյան Սուսաննա Պարգ - օրինակ. գիտնական թեկնածու, Բրյուսովի անվան ԵՊԼՀ դոցենտ, մանկավարժության և լեզվի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, էլ. [email protected], [email protected] Հարությունյան Անի Մնացական - Բրյուսովի անվան ԵՊԼՀ-ի շրջանավարտ, «Արմավիրի զարգացման կենտրոն» ՀԿ, http: //armavirdc.org/, ծրագրի համակարգող, էլ. ։

Բանավոր խոսքի հաջողվածության համար կարևորվում են ինչպես լեզվական, այնպես էլ արտալեզվական գիտելիքները։ Այսինքն` արդյունավետ զրույց ունենալու համար անհրաժեշտ է ունենալ խոսակցության թեմայի վերաբերյալ հիմնային գիտելիքներ, ինչպես նաև դատողական կամ դիսկուրսային գիտելիքներ, գիտելիքներ խոսքի գործընթացի մասին և վերջապես, քերականական, բառապաշարային և հնչյունաբանական գիտելիքներ։ Աշխատանքում հիմնավորվում է, որ վերոնշյալ բաղադրիչների հաշվառումը կարևոր նախադրյալ է սովորողների բանավոր հաղորդակցական կարողությունները զարգացնելու գործում և պահանջում է համակարգված մոտեցում։

Անցնելով տասներկուամյա կրթական համակարգի՝ դպրոցական դասընթացում՝ տարբեր առարկաների ծրագրերում, կատարվեցին փոփոխություններ.ավելացան նոր բաժիններ, կամ էլ եղած բաժիններում մատուցվող նյութը դարձավ ավելի ընդգրկուն։ Մասնավորապես, 11-րդ դասարանի բնագիտամաթեմատիկական հոսքի հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում «Տրամաբանության տարրեր» գլխում ավելացավ նոր պարագրաֆ` «Ապացուցում և հերքում։ Ապացուցման և հերքման հիմնական մեթոդները»[1]։ Սույն պարագրաֆում, իթիվս ապացուցման այլ մեթոդների, օրինակների միջոցով հակիրճ խոսվում էնաև Դիրիխլեի սկզբունքի մասին, առաջարկվում են նաև մի քանի տիպայինխնդիրներ` այս սկզբունքին վերաբերող։ Հայտնի է, թե որքան լայն կիրառություն ունի Դիրիխլեի սկզբունքը մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում։ Դպրոցականների մաթեմատիկականօլիմպիադաներում հանդիպող ապացուցման վերաբերյալ շատ խնդիրներիլուծման հիմքում ընկած է հենց այս սկզբունքի կիրառումը։ Սույն աշխատանքը նվիրված է Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավորկիրառությունների քննարկմանը։ Սովորաբար մաթեմատիկական գրականությունում գերմանացի հայտնիմաթեմատիկոս Պետեր Հուստավ Լեժեն Դիրիխլեի սկզբունքը տրվում է ճագարների և վանդակների օրինակով [2], այն է՝ եթե հատ վանդակներում գտնվումթվով ճագարներ, ընդ որումեն, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ,որում կլինեն մեկից ավել ճագարներ։ Այս սկզբունքի ճշմարտացիության մեջհեշտությամբ կարելի է համոզվել հակասող ենթադրության մեթոդով։ Տարբեր խնդիրներում կիրառվում է նաև Դիրիխլեի ընդհանրացվածսկզբունքը[2], որի համաձայն, եթեճագարներ, ընդ որում հատ վանդակներում գտնվում են թվով, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում կլինենառնվազն ճագարներ։ Նշենք, որ Դիրիխլեի սկզբունքը պնդում է հավելորդով, երբ ճագարներիքանակն ավելին է, քան վանդակների քանակը։ Համանման պնդում կարելի էձևակերպել նաև պակասորդով, երբ ճագարների քանակը պակաս է վանդակների քանակից, այն է՝ եթեընդ որում հատ վանդակներում գտնվում են թվով ճագարներ,, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում ճագարներ չեն լինի։ Մաթեմատիկական գրականությունում հանդիպում ենք Դիրիխլեի սկզբունքին համանման հանրահաշվական և երկրաչափական տարբերպնդումների։ Ստորև թեորեմների տեսքով կձևակերպենք և կապացուցենքԴիրիխլեի սկզբունքից բխող մի քանի պնդումներ, որոնք այնուհետև կկիրառենքտարբեր ոչ տիպային խնդիրներ լուծելիս։ Թեորեմ 1։ Ցանկացած հատ բնական թվերի մեջ միշտկգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի։ Ապացույց։ Ինչպես գիտենք, կամայական բնական թիվ տրվածթվի վրա բաժանելիս ստացվող մնացորդը կարող է լինել բնական կամ, այսինքն՝ առաջացած մնացորդը կարող է ընդունելժեքներ։ Այժմ ենթադրենք՝ ունենք հատ ճագարներ ևՎանդակները համարակալենք համապատասխանաբար հնարավոր ար հատ վանդակներ։ ևթվերով, իսկ ճագարներից յուրաքանչյուրին փոխմիարժեք համապատասխանության մեջ դնենք տրված բնական թվերից որևէ մեկը,մասնավորաբար-րդ ճագարին համապատասխանության մեջ դնենք տրվածnNNnnNNkn1knNNn2;3;51n121; ; ; naaann0, 1, , n21nn1nn0, 1, , n21n121; ; ; naaakբնական թիվը։ Պայմանավորվենք յուրաքանչյուրբնականթվին համապատասխանող ճագարը տեղավորել այն վանդակում, որի համարըհավասար է բնական թիվը-ի վրա բաժանելիս առաջացած մնացորդին։ Արդյունքում կունենանք հատ ճագարներ, որոնց տեղավորել ենքհատ վանդակներում, ընդ որում, հետևաբար, համաձայն Դիրիխլեիսկզբունքի, կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում կլինեն մեկից ավել ճագարներ։ Ուրեմն այդ վանդակի ճագարներից որևէ երկուսին համապատասխանող և թվերը -ի վրա բաժանելիս տալիս են նույն մնացորդը,հետևաբար ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 2։ Եթե տրված մակերեսով պատկերի մեջ տեղադրված ենմի քանի պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը.ա) փոքր է-ից, ապա կգտնվի պատկերին պատկանող գոնե մեկ կետ,որը տրված և ոչ մի պատկերի չի պատկանի,բ) մեծ է-ից, ապա կգտնվի տրված պատկերին պատկանող գոնե մեկկետ, որը պատկանում է նաևերկուսին։ պատկերներից առնվազնԱպացույց։ Նախ ապացուցենք թեորեմի «ա» կետը։ Սկզբում քննարկենքայն դեպքը, երբ տեղադրված պատկերները փոխադարձաբար չեն հատվում։ Այս դեպքում պատկերի մակերեսը հավասար կլինի պատկերների մակերեսների գումարին և, համաձայն խնդրիպայմանի, փոքր կլինի պատկերի մակերեսից, հետևաբար կարող ենք պնդել, պատկերը, և ուրեմն կգտնվի տրվածոր պատկերով հնարավոր չէ ծածկել պատկերին պատկանող առնվազն մեկ կետ, որըպատկերին չի պատկանում։ Այս դեպքում թեորեմի «ա» կետն ապացուցված է։ Այժմ ենթադրենք՝ տեղադրված պատկերներից մի քանիսը փոխադարձաբար հատվում են։ Տրված պատկերներից կազմենք միմյանց հետ փոխադարձաբար չհատվող պատկերների մի նոր համախումբհետևյալ սկզբունքով. թող, եթե-ը և-ն ընդհանուր կետեր չունեն,ապա կընդունենք, հակառակ դեպքում որպես կընտրենք այնկետերի բազմությունը, որոնք պատկանում են-ին, բայց չեն պատկանումka1;1knkakan1NnnNniajanijaanS12, , , nSiS12, , , ni12 n12, , , n12 nii12, , , n111222221-ին` ։ Նկատենք, որ այս դեպքում և-ն ու-ն ընդհանուր կետեր չունեն (կպայմանավորվենք-ով նշանակել պատկերի մակերեսը)։ Համանման կերպով որպես կընտրենք այն կետերի բազմությունը, որոնք պատկանում են-ին, բայց չեն պատկանումին և-ին, այսինքն`։ Նույն սկզբունքով կընտրենք նաև պատկերները (մասնավորաբար)։ Արդյունքում կունենանք միմյանց հետ փոխադարձաբար չհատվող պատկերների մի նոր համախումբ, այնպիսին, որև հետևաբար, ըստ վերը ապացուցածի, կգտնվի տրված պատկերին պատկանող առնվազն մեկ կետ, որը, կամ որ նույնն է պատկերին չի պատկանի։ Թեորեմի <<ա>> կետնապացուցված է։ Այժմ ապացուցենք թեորեմի <<բ>> կետը։ Քանի որպատկերները տեղադրված են պատկերի մեջ, ուրեմն ակնհայտ է, որ Կատարենք հակասող ենթադրություն. ենթադրենքպատկերները փոխադարձաբար չեն հատվում, կնշանակինրանց մակերեսների գումարը հավասար է պատկերիմակերեսին և ուրեմնորը հակասում էթեորեմի պայմանին, այն է` տեղադրվածմակերեսների գումարը մեծ է պատկերների-ից։ Ստացված հակասությունը հետևանք է մերենթադրության, ըստ որի՝ պատկերները փոխադարձաբար չենհատվում։ Եվ ուրեմն պատկերներից առնվազն երկուսըհատվում են, ու նրանց հատման կետն էլ այն որոնելի կետն է, որը պատկանումէ նաև տրված պատկերին։ Թեորեմն ապացուցված է։ 221\1211212; SS12ST33123312\45, , , n121\nnn12, , , n1212nn1212 ,nSSSS12n12 n12, , , n12։ nSSS12, , , n12n1212,nnSSSSSS12, , , nS12, , , n12, , , nՆկատենք, որ թեորեմ 2-ն, ըստ էության, պնդում է երկչափ տիրույթում։ Հայտնի են նաև համանման պնդումներ միաչափ և եռաչափ տիրույթներում։ Այժմ քննարկենք տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կօտվենք վերը նշված թեորեմներից։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. ապացուցել, որ գոյություն ունիապացուցենք ավելի ընդհանրական պնդում։ -ով վերջացող բնական թիվ, որը բաժանվում է 1971-ի։ ՍտորևԽնդիր 1։ Ապացուցել, որբնական թվի դեպքում գոյություն ունի-ի հետ փոխադարձաբար պարզ ցանկացած-ով վերջացող այնպիսի բնականթիվ, որը բաժանվում է-ի։ Լուծում։ Դիցուք-ն-անիշ բնական թիվ է։ Դիտարկենք թվով հատհետևյալ բնական թվերը` Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս թվերիմեջ կգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի, այսինքն՝ գոյություն ունեն և բնական թվեր այնպիսիք,որ, բայց քանի որ-ն և-ըփոխադարձ պարզ են, ուրեմն։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. գոյություն ունի՞արդյոքՁևակերպենք և ապացուցենք առավել ընդհանրական պնդում։ -ի բնական ցուցիչով որևէ աստիճան, որը վերջանում է-ով։ Խնդիր 2։ Ապացուցել, որբնական թվի համար գոյություն ունի-ի հետ փոխադարձ պարզ ցանկացած-ի բնական ցուցիչով այնպիսի աստիճան,որը վերջանում է-ով (որտեղ-ն կամայական բնական թիվ է)։ Լուծում։ Դիտարկենք թվով հատ հետևյալ բնական թվերը`։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս թվերի մեջ կգտնվեն այնպիսիերկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի, այսինքն՝ գոյությունունեն այնպիսի a և b բնական թվեր որբայց քանի որ 3;5;641972101kk1kkpk ; ; ; ...։ kkkkkkkѳï k1k1nkabab ...bkkkѳï ......101paabakkkkkkkѳïѳï10pa1k ...1bakkkkѳï43000110nnk 0001ѳïk1101k1123101; ; ; ; knnnn110k1101,kab1110 ,baabaknnnn1;101 ;101aknnուրեմն հետևաբար-ով։ և ուրեմն-ը վերջանում է խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. ապացուցել, որգոյություն ունի 11…100…0 տեսքի բնական թիվ, որը բաժանվում է 1998-ի։ Ձևակերպենք և ապացուցենք առավել ընդհանրական պնդում։ Խնդիր 3։ Ապացուցել, որ ցանկացած և բնական թվերի դեպքումգոյություն ունի տեսքի բնական թիվ, որը բաժանվում է-ի։ Լուծում։ Դիտարկենք թվով հատ հետևյալ բնական թվերը`։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս բնական թվերի մեջկգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է -ի։ Հեշտ էնկատել, որ այս թվերից ցանկացած երկուսի տարբերությունն էլ հենց տեսքի բնական թիվ է։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. միավոր մակերեսովքառակուսու ներսում տեղադրված են 1975 հատ պատկերներ, որոնցմակերեսների գումարը մեծ է -ից։ Ապացուցել, որ գոյություն ունի գոնե մեկկետ, որը պատկանում է բոլոր հատ պատկերներին։ Քննարկենք առավելընդհանրական խնդիր։ Խնդիր 4։ մակերեսով պատկերի ներսում տեղադրված ենհատ պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը մեծ էԱպացուցել, որ գոյություն ունի գոնե մեկ կետ, որը պատկանում է բոլորպատկերներին։ -ից։ հատԼուծում։ Տրված պատկերի ներսում տեղադրված հատ պատկերներընշանակենք, իսկ այդ պատկերներից յուրաքանչյուրը մինչևպատկերլրացնող պատկերները նշանակենք համապատասխանաբար։ Ակնհայտ է, որ պատկերի տիրույթում գտնվող յուրաքանչյուրկետ կպատկանի և պատկերներից միայն մեկին։ Դիցուք-ը և-ը համապատասխանաբար և պատկերների մակերեսներն են1110 ,bakn11110 101bakbaknttNntbank 0001ѳï5nk000kkkn1nn+1 ; ; ; ; ...kkkkkkkkkkѳïn000kkk5197419750S nnN01nSnn12; ; ; n12; ; ; nii1;niiSiSii1; ։ inԸստ խնդրի պայմանի`հետևաբար կունենանք`Այսպիսով, մակերեսով պատկերի ներսում ունենք հատ պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը փոքր է-ից,հետևաբար, ըստ թեորեմ 2-ի «ա» կետի, պատկերի ներսում կգտնվի կետ, որըայդ պատկերներից և ոչ մեկին չի պատկանի, իսկ դա կնշանակի,որ այդ որոնելի կետը կպատկանի տրված պատկերներիցյուրաքանչյուրին։ Խնդիր 5։ Միավոր կողմով քառակուսու ներսում գտնվում են երկարությամբ հատ տարբեր հատվածներ։ Ապացուցել, որ կգտնվեն այդ հատվածներից որևէ երկուսին պատկանող M և N կետեր, այնպիսիք, որ։ Լուծում։ Ապացուցենք առավել խիստպնդում, այն է`։ Տրված ամենմի հատվածի համար դիտարկենք այնկետերի երկրաչափական տեղը, որոնցիցյուրաքանչյուրի ունեցած հեռավորությունըայդ հատվածին պատկանող ամենամոտկետից չի գերազանցում-ը։ Հեշտ էնկատել, որ այն կներկայացնի մի պատկեր,կազմված չափսերով ուղղանկյունուց ևերկու հատշառավիղով կիսաշրջաններից/տե՛ս նկ.1/։ Այդ պատկերի մակերեսը հավասար կլինի`Յուրաքանչյուր հատվածի համար կառուցելով այդպիսի պատկեր՝ մենք կունենանք 9 հատմիատեսակ պատկերներ, որոնցՆկ. 1 Նկ.21201,nSSSnS12nSSS010200120()nnSSSSSSnSSSSnS001nSS0Sn12; ; ; n0S12; ; ; n12; ; ; n12914MN610,2484MN0,124r0,5x0,1240,124220,523,140,172։ rrrr129, , , rrrr12raմակերեսների գումարը գերազանցում է-ը։ Պարզ է, որ այսպատկերների առանձին մասեր կարող են դուրս գալ տրված միավոր կողմովքառակուսուց, բայց ակնհայտ է, որ նրանք բոլորն էլ կգտնվեն նկ. 2-ում պատկերված տիրույթում, որը կազմված է տրված չափսերիքառակուսուց, չորս հատ չափսերով ուղղանկյուններից և չորս հատ շառավիղով քառորդ շրջաններից։ Այս պատկերի մակերեսը հավասարկլինի` ։ Այսպիսով, ունենք պատկեր՝ մակերեսով, որի մեջ տեղակայված ենպատկերներ այնպիսիք, որ նրանց մակերեսներիգումարը մեծ էկետի, կգտնվի պատկերի մակերեսից, հետևաբար, համաձայն թեորեմ 2-ի «բ» պատկերին պատկանող այնպիսի կետ, որը պատկանում էնաև պատկերներից առնվազն երկուսին, դիցուք-ին և-ին։ Համաձայն պատկերների կառուցման՝ կարող ենք պնդել, որ կետի ունեցած հեռավորությունը պատկերին համապատասխանող հատվածի ամենամոտ կետից չի գերազանցում-ը, ճիշտ նույն կերպ, կետի ունեցածհեռավորությունը պատկերին համապատասխանող հատվածի ամենամոտ կետիցչի գերազանցում-ը։ Փաստորեն և, հետևաբար, համաձայնեռանկյան անհավասարության,, որտեղ-ը և-ը տրված հատվածներից որևէերկուսին պատկանող կետեր են։ Խնդիր 6։ չափսերի ուղղանկյան մեջ տեղադրված են հատմիավոր շառավղով շրջաններ։ Ապացուցել, որ տրված ուղղանկյան մեջ կարելիէ տեղադրել ևս մեկ միավոր շառավղով շրջանայնպես, որ վերջինս նշված շրջանների հետ ոչմի ընդհանուր կետ չունենա։ Լուծում։ Որպեսզի միավոր շառավղովլինիշրջանն ամբողջովին տեղակայված չափսերի ուղղանկյան մեջ, անհրաժեշտ է և բավարար, որ վերջինիս կենտրոնըգտնվի տրված ուղղանկյան ներսում, նրակողմերից առնվազն հեռավորության վրա,Նկ. 390,1721,5481; 0,124ar1x11x0,1240,1242211410,12440,124140,1243,150,1241,5454S1,545S129, , , P129, , , 12iP1M0,124rP2N0,124r0,124PM0,124PN10,2484MNPMPNMN10x12810x121 1 1 1 1MNPQայսինքն՝ որոնելի շրջանագծի կենտրոնը պետք է գտնվիչափսերիուղղանկյան տիրույթում /տե՛ս նկ. 3/։ Մյուս կողմից՝ որպեսզի միավոր շառավղով որոնելի շրջանը տրված ութ շրջանների հետ ընդհանուր կետեր չունենա,անհրաժեշտ է և բավարար, որ նրա կենտրոնի հեռավորությունը տրված ութշրջաններից ամեն մեկի կենտրոնից մեծ լինի-ից։ Տրված ութ շրջաններիցյուրաքանչյուրը շրջապատելով միավոր շառավղով գոտիով՝ արդյունքումկունենանք շառավղով ութ շրջաններ, որոնցից դուրսպետք է գտնվի որոնելի շրջանագծի կենտրոնը։ Այժմ դիտարկենք ուղղանկյան գագաթները։ Պարզ է, որ եթենրանցից որևէ մեկը չի պատկանում շրջաններից և ոչ մեկին,ապա հենց այդ գագաթն էլ կարելի է ընտրել որպես որոնելի շրջանի կենտրոն։ Իսկ եթե ուղղանկյան ամեն մի գագաթ պատկանում է որևէշրջանի, ապա պարզ է, որ այդ շրջանի ինչ որ մի մաս դուրս կմնա ուղղանկյանտիրույթից։ Փորձենք գնահատել այդ դուրսմնացած մասի մակերեսը /տե՛ս նկ. 4/։ Հեշտ էնկատել, որՆկ. 4 Փաստորեն, ունենքքառ. միավոր մակերեսով ուղղանկյուն, որում տեղակայված շառավղով շրջանների կամնրանց առանձին մասերի մակերեսների գումարըչի գերազանցում քառ. միավորը, հետևաբար, ըստթեորեմ 2-ի «ա» կետի, ուղղանկյան տիրույթում կգտնվի կետ, որը այդ շրջաններից և ոչ մեկին չի պատկանի, և հենց այդ կետն էլկհանդիսանա որոնելի իններորդ միավոր շառավղով շրջանի կենտրոնը։ Ինչպես տեսնում ենք, թե՛ Դիրիխլեի սկզբունքը (հավելորդով և պակասորդով) և թե՛ այդ սկզբունքից բխող կամ նրան համանման վերը նշած թեորեմներն իրենց արդյունավետ և լայն կիրառությունը կարող են ունենալ մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում` տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ լուծելիս։ 9x11MNPQ22r128; ; ; MNPQ128; ; ; MNPQ 1;8iiiMNPQ0S202KOEEOLKONNOLrSSSSS221sinsin2,28։ 22rrONr91199MNPQ2r128; ; ; 2208483,1542,2891,6899rSrMNPQ128; ; ; NEKLO2rГ.С. Никогосян, В.Ф. МанукянԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Գևորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր։ Ավագ դպրոցի 11-րդ դասարանի դասագիրք (բնագիտամաթեմատիկական հոսքի համար). Եր., «Տիգրան Մեծ» հրատ., 2010, 208 էջ։ 2. Энциклопедический словарь юного математика/Сост. А.П. Савин. М.։ Педаго4. Бабинская И.Л.Задачи математических олимпиад. Изд. “Наука”.М.։ 1975. 111 с.5. Н.В. Горбачев Сборник олимпиадных задач по математике. М.։ МЦНМО, 2004.6. Агаханов Н.Х. и др., Всероссийские олимпиады школьников по математике, М.։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինԳագիկ Սերյոժայի Նիկողոսյան - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։ [email protected]Վարդան Ֆրանցի Մանուկյան - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ԳՊՄԻ,E-mail։

Աշխատանքը նվիրված է տարբեր խնդիրներում Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավոր կիրառությունների քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են Դիրիխլեի սկզբունքից բխող կամ այդ սկզբունքին համանման մի քանի կարևոր պնդումներ։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

ՎԿԱՅՈՒՀԻՆԵՐԻ ՄԱՐՏԻՐՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ՀԱԼԱԾՈՂՆԵՐԻ ԴԱՐՁԸ`ԻԲՐԵՎ ԲԱՐՈՅԱԽՐԱՏԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑ ՎԱՂ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆՍույն հոդվածը նվիրված է քրիստոնեական դարձի գաղափարաբանությանը,վերջինիս վերաբերյալ միջնադարյան հայ իրականության մեջ տարածված պատկերացումներին՝ մասնավոր, անհատ կերպարների միջոցով։ Հոդվածի շրջանակներումնպատակ ենք դրել հասկանալու հատկանշական այն սցենարները, որոնցով պայմանավորվել է դարձի գալու գաղափարը։ Փորձել ենք նաև հասկանալ վկայուհիների ևնրանց հալածողների՝ որպես հակադիր բևեռների միջև առկա խորը հակասությունները և ծայրահեղ տարբերությունը՝ իբրև վերջիններիս դարձի գալու կարևորագույն գործոն։ Աշխատանքում փորձ է արվել նորովի մոտենալ հիշյալ հակադիրբևեռների բնութագրիչներին, գործողությունների դրդապատճառներին, կատարվողհրաշքների խորհրդաբանությանը։ Ուշագրավ է, որ նման եղանակով հնարավոր էնաև որոշակի պատկերացում կազմել միջնադարյան հայ իրականության մեջ բարու,բարոյականի, հասարակական բարիքի գաղափարների մասին։ Չափազանց հետաքրքիր է այս օրինակներով հասկանալ «լավ» և «վատ», «ճիշտ» և «սխալ», «բարի»և «չար» որակումների փոխատեղումներն ու ոչ նույնարժեք էությունը, մասնավորապես, հեռավոր անցյալի ընդունված բարոյական սկզբունքների տեսանկյունից։ Այս ևնման հարցերի անդրադառնալու համար անհրաժեշտ է այն պայմանների ու հանգամանքների իմացությունը, որոնցից ծնվել են այդ արժեքները, փոփոխվել, արմատացել կամ մոռացվել։ Միջնադարյան հայ իրականության մեջ քրիստոնեական դարձի մասին բազմաթիվ պատումներ կան, որոնցում իրենց ուրույն տեղն ունեն քրիստոնյա վկայուհիները,հրեշտակները, իշխանական անձինք։ Այդ պատումներում հստակ երևում են հակադիր երկու բևեռներ, որոնց բնութագրիչները տարբեր աղբյուրներում աչքի են ընկնումիրենց չափազանցվածությամբ և հատկանիշների ծայրահեղ դրսևորմամբ։ Ծայրահեղության այս սկզբունքը պահպանվում է մեզ հայտնի դարձի բոլոր պատումներում։ Հոդվածի առանցքում ներկայացված են դարձի առավել հայտնի երկու պատում՝«Հռիփսիմեան կույսերի նահատակությունն ու Տրդատ թագավորի դարձը» և «Կիպրիանոսի դարձը»։ Հայ իրականության մեջ թերևս ամենահայտնի վկայուհիների՝ Հռիփսիմեանկույսերի մասին Ագաթանգեղոսն իր «Պատմություն Հայոց» աշխատության մեջհետևյալ բնութագրիչներն է տալիս. «.....լեռներում մեկուսացած, բուսակեր, ժուժկալ,պարկեշտ և սրբանվեր կանայք էին, քրիստոնեական հավատքով լի, որոնք գիշեր ուցերեկ և ամեն ժամանակ փառավորությամբ և օրհնությամբ իրենց աղոթքը արժանավորապես դեպի վեր առ Աստված էին ուղղում։ Նրանց գլխավորի անունն էր Գայանե,որն ուներ մի սան՝ աստվածապաշտ մարդու դուստրերից՝ թագավորական տոհմից,որի անունն էր Հռիփսիմե» [1]։ Այս դրական և վեհ բոլոր բնորոշումներին իհակադրություն՝ Ագաթանգեղոսի մոտ Տրդատ թագավորը ներկայանում է որպեսամբարտավան, հեթանոս, գոռոզ և եսակենտրոն միապետ, ով ամեն կերպ ուզում էհագուրդ տալ իր ցանկություններին։ Տեսնելով Հռիփսիմեին՝ Տրդատը հմայվում է նրագեղեցկությամբ և ցանկանում բռնությամբ տիրանալ նրան, սակայն մերժում էստանում։ Ապա արքան հրամայում է բերել Գայանեին և սպանելու սպառնալիքովստիպում, որ իր սանին համոզի կատարելու արքայի հրամանը։ Սակայն մայրապետըսրտապնդում է Հռիփսիմեին, պատվիրում չերկյուղել և չենթարկվել հեթանոս թագավորին [5]։ Այդ խոսքերի և հակադրվելու համար արքայի մարդիկ նրան դաժան ծեծիեն ենթարկում, քարերով հարվածում բերանին, կոտրում ատամները, ապա քարշտալով հեռացնում սենյակից։ Թագավորի հետ Հռիփսիմեն միայնակ է մնում, սակայնիր զորեղ ուժով ու քաջագործություններով հռչակված արքան գրեթե յոթ ժամմաքառելուց հետո պարտվում է Սուրբ Հոգով զորացած կույսին։ Պատմիչը վկայում է,որ հեռանալով պալատից՝ Հռիփսիմեն մի բարձրադիր վայրում աղոթում է, որտեղ էլնրան գտնում և անասելի կտտանքների են ենթարկում պալատական իշխաններն ուդահիճները։ Լուր ստանալով Հռիփսիմեի նահատակության մասին, թագավորըսաստիկ տրտմում է, ապա հրամայում հաշվեհարդար տեսնել մայրապետ Գայանեիհետ։ Արքայի և նրա մերձավորների վրա տիրոջ պատուհասը հասավ, և արքան վայրիխոզի կերպարանք ստացավ։ Նրա բոլոր մերձավորները սգի մեջ էին։ Այդ ժամանակԱստծուց տեսիլ երևաց թագավորի քրոջը՝ Խոսրովիդուխտին, և ասաց, որ 15 տարիԽոր Վիրապում պահվող Գրիգոր Լուսավորիչը կարող է միայն արքային փրկել։ Լուսավորիչը նախ հողին հանձնեց կույսերի մարմինները (թեպետ 9 օր ու գիշերնրանց մարմինները դրսում էին եղել, բայց պահպանվել էին Աստծո զորությամբ),այնուհետև պատվիրեց թագավորին ապաշխարել։ 70-օրյա ապաշխարությունիցհետո Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աղոթքով Աստված Տրդատին վերադարձրեց մարդկային կերպարանքը [1]։ Ուշագրավ է, որ երկրորդ պատումն իմաստային ուղղվածությամբ աղերսվում էՀռիփսիմեան կույսերի մարտիրոսության և Տրդատ արքայի դարձին։ Այն ներկայացնում է Կիպրիանոս հայրապետի և Հուստիանե կույսի պատմությունը։ Նախապեսհեթանոս, ապա քրիստոնեության պարծանք համարվող սուրբ եպիսկոպոս Քրիստոսի վկա Կիպրիանոսը1 [9], ծագումով Անտիոքից, քրիստոնեական բոլոր եկեղե1 Կիպրիանոսի և Հուստիանեի մասին վկայությունները կազմել է Պ. Ֆրանչիդե Կավալիերին։ Նրանցմասին պահպանված հիշատակություններում կան որոշ անհամապատասխանություններ։ Մեկխոսվում է Անտիոքում գործունեություն ծավալած Կիպրիանոսի, մյուս դեպքում՝ Կարթագենցի Կիպրիանոսի մասին։ Կարթագենցի եպիսկոպոսը հիշատակվում է 379 թվականով, այնինչ անտիոքցիցիների տոնակատարություններում իր տեղն ունի ամենավաղ շրջանից և քաջածանոթ է իր թողած գրական նյութերով։ Երրորդ դարում ապրած փիլիսոփա հեթանոսը, որը հայտնի է եղել իբրև «քաջ ճարտախոս», «մոգ ճարտար» և «քուրմ կռոց»,ունեցել է Թասիկոս Կեկիլիոս մականունը։ Ժամանակակիցների մոտ այնքան մեծ էեղել նրա համբավը, որ անգամ վախեցել են նրա ստվերից. ըստ ավանդության՝ նաայնքան հմտացած է եղել մոգության մեջ, որ դևերին և քաջքերին համարձակորենհրամաններ է տվել, որոնք էլ առանց վարանելու կատարել են նրա կամքն ուցանկությունները [4]։ Ստացվեց այնպես, որ Ագլաիդաս անունով մի երիտասարդ ցանկացավՀուստիան անվամբ մի գեղեցիկ կույսի կնության առնել․ ուղարկում էր թանկարժեքբազում նվերներ, գեղեցիկ հանդերձներ, ոսկի և արծաթ, բայց կույսը, անարգելովամեն հարստություն, հետ էր դարձրել այդ բոլորը։ Երիտասարդը դիմում է Կիպրիանոսին, վերջինս գործի է դնում մոգության ոլորտում ունեցած բոլոր հմտությունները։ Կիպրիանոսը կույր ու խուլ մնաց Տիրոջ խաչի նշանի զորության հանդեպ ևբազմաթիցս պոռնկության կատաղի դևերի ուղարկեց Հուստիանին գայթակղելու,որոնք նրա երևակայության մեջ պատկերում էին երիտասարդ Ագղավիդոսի (օտարալեզու գրականության մեջ՝ Ագլաիդաս) պատկերը, և ցանկասիրական մտքերով փորձում գայթակղել նրան, բայց սուրբ կույսը քուրձ հագնելով, ջերմեռանդ աղոթքներովու մարմինը պահքով ու ծոմով տկարացնելով՝ հաղթում է իր մեջ առաջացածցանկությանը, իսկ ամոթահար ու պարտված դևերը վերադառնում են Կիպրիանոսիմոտ։ Երբ դևերը հայտնվում էին՝ գայթակղելու Հուստիանեին, իսկույն խաչակնքվումէր՝ ապավինելով Քրիստոսի խաչին, ապա սրտով դիմում էր Երկնային Փեսային, իսկդևերը նույն պահին աներևույթ չքանում էին [2]։ Այդ ժամանակ Կիպրիանոսը հասկացավ, որ միայն Քրիստոսի անունից և խաչի նշանից պարտվող դևերն անզոր են, ևայդ ժամանակ նրա միտքը լուսավորվեց Աստծու զորությամբ։ Նա մտածեց՝ եթե խաչինշանն այդպիսի զորություն ունի, ապա որքան Խաչյալը կունենա, ապա, դարձիգալով, հրաժարվեց չարի արվեստից՝ ապավինելով փրկչին։ Վերոնշյալ երկու դարձի պատումների վերաբերյալ կարելի է մի քանի հետևություններ անել, որոնք լույս կսփռեն երևույթի թաքնված կողմերի վրա։ Առաջին հետևությունն այն է, որ նախ կոնֆլիկտ է տեղի ունենում երկու հակադիրկողմերի միջև, որտեղ մի կողմը՝ հասարակության մեջ բարձր դիրք ունեցող անձինքեն․ մի կողմից՝ Տրդատ թագավորը, մյուս կողմից Կիպրիանոսը ձգտում են գայթակղելանմեղության խորհրդանիշ կույսերին՝ Հռիփսիմեին և Հուստիանեին, ովքեր քրիստոնեական հավատարմության երդում են տվել։ Դիմադրելով բոլոր գայթակղութԿիպրիանոսը Խոստովանության տեքստերում թվագրվում է 350-370 թթ.։ Բացի այդ Անտիոքիեպիսկոպոսների ցուցակում Կիպրիանոս անունով եպիսկոպոս չի եղել։ Այս հարցը քննարկվել է 1959թ.-ին Օքսֆորդի համալսարանում տեղի ունեցած կոնֆերանսի ժամանակ։ Ի վերջո, լեգենդներիպատմական ճշմարտացիության բացակայություն պատճառով Կիպրիանոսը և Հուստիանեն 1968 թ.ին հանվել են Վատիկանի սրբերի ցանկից (սրբերի շարքին էին դասվել 4-րդ դարում)։ յուններին՝ հարստության և ամուսնության առաջարկներին, կույսերն առաջացնում ենտվյալ դեպքում ակնհայտ հակահերոսների ցասումը, որին անպայմանորեն հետևումեն անմարդկային կտտանքները։ Զարմանալիորեն, քրիստոնեական հավատի համարնահատակված վկայուհիներն են, որ դառնում են իրենց հետապնդողների հոգևորփրկության բանալին։ Այստեղ հատկապես ուշագրավ է այս երկու բևեռների նպատակային ուղղվածությունը։ Կույսերն ամեն կերպ փորձում են Աստծուն ապավինելով բարին տարածել,լուսավորել հասարակությանը և հավասարություն ու արդարություն հաստատել։ Նրանց ամեն գործողություն բխում է հավատքից և միտված է այդ հավատքըտարածելուն։ Տրդատ թագավորի և Կիպրիանոսի դեպքում տեսնում ենք հետևյալը։ Հեթանոս թագավորը հավատում է հեթանոս աստվածների, իրեն համարում է երկրիվրա գլխավոր աստծո փոխանորդը։ Անձնական դիրքի, շահի գիտակցումը և դրագերագնահատումը, ինչպես նաև քրիստոնեական հավատի նկատմամբ նման դաժանդիմադրությունն առավելապես ներկայացվում է իբրև թագավորի խավարամտությանարդյունք, մինչդեռ դարձը նրա լուսավորման և փրկության ճանապարհն է։ Կիպրիանոսի դեպքում ևս տեսնում ենք նույն ձգտումներն, ինչը Տրդատթագավորի դեպքում։ Այստեղ Կիպրիանոսն իր բոլոր հմտությունները գործի է դնումՀուստիանեին գրավելու, ում հանդեպ ևս բնազդային մղումներ ունի, բայց դատապարտվում է անհաջողության։ Երկրորդ հետևությունը այն է, որ վկայուհիների մոտ գերակայում էր անանձնականության սկզբունքը։ Այս տեսանկյունից կարելի է հետաքրքիր համեմատությունկատարել կույսի և մոմի միջև։ Ինչպես մոմն է վառվում կամ «ինքնազոհաբերվում», որլուսավորի իր շուրջը, այնպես էլ կույսն է ենթարկվում չարչարանքների և նահատակվում հանուն վեհ արժեքի։ Նրանց սերն առ Աստված և Նրա խոսքը տարածումըվեր էր սեփական շահից։ Նրանց հիմնական ձգտումն իրենց անձից վեր կանգնածտարրի վերականգնումն էր, այդ տարրի հաղթանակը (եթե երկու հակադիր բևեռներիպայքարի տեսանկյունից նայենք)։ Նման հաղթանակի արդյունքում միայն հասարակությունն ավելի բարի, առաքինի, բարոյական կդառնար։ Եթե փորձենք այս նույնդիտանկյունից վերլուծել հակադիր բևեռի գործողությունները, ապա կտեսնենք, որ թե՛Կիպրիանոսի, թե՛ Տրդատ թագավորի դեպքում գերակա է սեփական ես-ի գերագնահատումը, անձի կամային ինքնության բացարձակությունը։ Բուրգի գլխին կանգնած էանհատը, ով գործում է հանուն սեփական շահի՝ անտեսելով հասարակությանշահերը, ով իր հեղինակության պահպանումը պատկերացնում է միայն այդ կերպ։ Իհարկե, վերոնշյալ գործողությունների և դրանցից բխող հետևանքների գլխավորպատճառն անգիտությունն է, որը մարդուն դարձնում է կույր, բնազդներով առաջնորդվող, թույլ, տվյալ դեպքում՝ ինքնահաստատման կարիք ունեցող։ Ինչպես Եղիշենէ ասում՝ «....և բոլոր չարիքները մարդու միտքն են մտնում անուսումնությունից։ Կույրըզրկվում է արեգակի ճառագայթներից, իսկ տգիտությունը զրկում է կատարյալկյանքից։ Լավ է աչքով կույր լինել, քան մտքով կույր լինել։ Ինչպես որ հոգին մեծ էմարմնից, այնպես էլ մտքի տեսողությունը մեծ է մարմնի տեսողությունից» [3]։ Մյուս կարևոր հետևությունն այն է, որ Կիպրիանոսի, Տրդատ թագավորի դարձըշարունակական և անդառնալի գործընթաց է։ Վերոնշյալ պատումներում կա ևս մեկանդառնալի գործընթաց՝ վկայուհիների նվիրումը քրիստոնեկան հավատին։ Չկապատմության մեջ այդպիսի դեպք, երբ կույսերն ուրանան քրիստոնեությունը և շրջվենդեպի հեթանոսական կրոնը։ Կույսերը նաև մի շարք առանձնահատկություններ ունեին, որոնցից ամենակարևորը, թերևս, բժշկելու շնորհն էր։ Վառ օրինակներից է Սուրբ Նունեն, ով քրիստոնեություն է քարոզել Վրաստանում։ Սուրբ Նունեին հաջողվում է բժշկել վրացՆանա թագուհուն, նրա զավակին ու թագավորին՝ այսպիսով ամբողջ արքունիքինբերելով հավատքի է։ Նա հրաժարվում է բոլոր թանկարժեք նվերներից և քարոզումՏիրոջ Ավետարանը [6]։ Իր բժկություններով հայտնի է նաև Սուրբ Երմոնե կույսը, ովհիմնում է մի բուժարան, որտեղ բժշկում է բոլոր կարիքավորներին՝ քարոզելով Տիրոջխոսքը [7]։ Այս տեսանկյունից օրինակները բազմաթիվ են։ Դարձի պատմությունների և վկայուհիների վարքը ներկայացնող պատմությունների անբաժան մասն են նաև տեսիլքները և հրեշտակները, որոնք անհրաժեշտպահին ուղղորդում կամ փրկում էին կույսերին։ Օրինակ՝ Սուրբ Եփիմիա կույսը, ումկրկին քարկոծում էին քրիստոնեական հավատին հարելու համար, չարչարում ևանիվների տակ փորձում ճզմել, բայց նույն պահին երկնքից իջնում են հրեշտակներըև ազատում կույսին չարչարանքից [8]։ Ամփոփելով կարելի է ասել, որ վաղ քրիստոնեական վկայուհիների շուրջգոյություն ունեցող իրական կամ անիրական բազմաթիվ պատումները նպատակունեին ակնհայտ հակադրությունների ներկայացման միջոցով ընդգծել հեթանոսաշխարհի մեղսավոր, դաժան և խավար բնույթը՝ ցույց տալով Աստծո խոսքովլուսավորվելու, մաքրվելու և փրկության արժանանալու ճանապարհը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ագաթանգեղոս, Պատմություն հայոց, Երևան, 1977, էջ 67-99։ [2] Բաբաջանյան Մ., Կիպրիանոս, Երևան, 2014 թ., URL։ http։ //www.irates.am/hy/1396943729 (հղումը կատարվել է՝ 07.06.2018)։ [3] Եղիշե, Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին, Երևան, 1994, էջ 59։ [4] Ղազարյան Դ., Կիպրիանոս հայրապետը և Հուստիանե կույսը 15-16-րդ դդ․ ժապավենաձև հմայիլների գեղարվեստական հարդարանքում, Երևան, 2014, էջ 244-8։ [5] Մաքուր և լուսե երանելի վկայուհիները, Երևան, 2013 թ., URL։ http։ //www.holytrinity.am/posts/view/941 (հղումը կատարվել է՝ 06.06.2018)։ [6] Սուգիասյան Կ., Սբ. Նունե և Սբ. Մանե կույսերը, Երևան, 2014 թ., URL։ http։ //www.surbzoravor.am/post/view/surb-nune-ev-surb-mane-kuyserihishatakutyan-or (հղումը կատարվել է՝ 04.06.2018)։ [7] Սուրբ Երմոնե և Նեկտարինե կույսերը, Երևան, 2018 թ., URL։ http։ //www.qahana.am/am/holidays/2018-10-02/1 (հղումը կատարվել է՝05.06.2018)։ [8] Վարք Սրբոց, Հատոր Բ, Ս. Էջմիածին, 2010 թ., URL։ http։ //www.surbzoravor.am/post/view/vkayabanutyun-surb-epimia-kuysi-ev-qristosiqarasuniny-vkaneri (հղումը կատարվել է՝ 04.06.2018)։ Հարությունյան ԻնգաՎԿԱՅՈՒՀԻՆԵՐԻ ՄԱՐՏԻՐՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ՀԱԼԱԾՈՂՆԵՐԻ ԴԱՐՁԸ`ԻԲՐԵՎ ԲԱՐՈՅԱԽՐԱՏԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑ ՎԱՂ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆԲանալի բառեր՝ քրիստոնեական դարձ, Հռիփսիմեան կույսեր, Կիպրիանոս,անանձնականության սկզբունք, անգիտություն, դարձի շարունակականություն։

Սույն հոդվածը վերաբերում է քրիստոնեական դարձի գաղափարաբանությանը, վերջինիս վերաբերյալ միջնադարյան հայ իրականության մեջ տարածված պատկերացումներին։ Հոդվածի շրջանակներում մեր առաջ նպատակ ենք դրել հասկանալու, թե ինչն էր մարդուն ստիպում դարձի գալ, և ինչպես ստացվեց, որ վերջինս շարունակական բնույթ էր կրում։ Նոր լույսի ներքո փորձել ենք հասկանալ վկայուհիների և նրանց չարչարողների՝ որպես հակադիր բևեռների միջև առկա խորը հակասությունները, և չնայած այդ հակասություններին՝ այն հանգամանքին, թե վերջիններիս ինչպես դարձի եկան։ Փորձել ենք նորովի մոտենալ այս հակադիր բևեռների բնութագրիչներին, կատարվող գործողու-թյունների դրդապատճառներին։ Քանզի միայն այս ամենի ուսումնասիրության արդյունքում կարող ենք ընդհանրական պատկերացում կազմել միջնադարյան հայ իրականության մեջ բարու, բարոյականի, հասարակական բարիքի և մի շարք այլ երևույթների ու հասկացությունների մասին։

ՀՈՒՅԶԵՐԻ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԾԵՐՈՒՆԱԿԱՆՏԱՐԻՔՈՒՄ Ծերությունը մարդու կյանքի տարիքային վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է և՛հոգեկան, և՛ ֆիզիոլոգիական ոլորտում կատարվող փոփոխություններով։ Թեմայիարդիականությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ աշխարհում տարեցտարի ավելանում է ծեր բնակչության թվաքանակը, և անհրաժեշտություն է առաջանում հստակ պատկերացում կազմել ծերունական տարիքում հուզական դրսևորումների առանձնահատկությունների վերաբերյալ, քանի որ դրանք անմիջականազդեցություն են ունենում ծերերի հոգեկան և ֆիզիկական առողջության վրա։ Թեմայի ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նաև նրանով,որ դրսևորվող տարիքային մի շարք հատկությունների բացահայտումը կարևոր էծերերի նկատմամբ համապատասխան վերաբերմունք դրսևորելու համար։ Ծերունական տարիքում տեղի ունեցող ֆիզիոլոգիական փոփոխություններից են լսողության և տեսողության, մկանային համակարգի տոնուսի թուլացումը, ակտիվությանև աշխատունակության նվազումը։ Հոգնածության արագ առաջացումը թույլ չի տալիսերկար ժամանակ զբաղվել որևէ գործով։ Տարիքի հետ թուլանում է նաև սրտամկանիաշխատանքը։ Ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ արյան մատակարարումը դժվար է ընթանում, մկանները չեն ապահովվում անհրաժեշտ քանակությամբթթվածնով և, հետևաբար, նվազում է մարդու ֆիզիկական հնարավորությունները,մեծանում է հոգնածությունը։ Նրանց մոտ առաջանում են նաև շարժողական խնդիրներ՝ ազդելով քայլքի վրա, որոնք դառնում են դանդաղ և ոչ հաստատուն։ Հոգեկան ոլորտում տեղի ունեցող փոփոխություններից է ճանաչողականգործընթացների արդյունավետության անկումը։ Օրինակ՝ կարող է նկատվել տեղեկատվության մշակման և մեխանիկական մտապահման արագության նվազում,ինտելեկտուալ ընդունակությունների թուլացում։ Փոխվում են նաև ռեակցիաներիարագությունը, դանդաղում է պերցեպտիվ տեղեկատվության մշակումն ու ճանաչողական գործընթացների արագությունը։ Ճանաչողական գործընթացների թուլացումըծերերի մոտ կարող են պայմանավորված լինել ուղղակի և անուղղակի պատճառներով։ Ուղղակիների թվին են պատկանում գլխուղեղի հիվանդությունները, օրինակ՝Ալցհեյմերի հիվանդությունը։ Անուղղակիների թվին են պատկանում այն հիվանդությունները, որոնք, չնայած կապված չեն գլխուղեղի գործառույթների հետ,բայցևայնպես, ազդեցություն են ունենում ինտելեկտի վրա։ Դրանք են՝ առողջությանվատացումը, կրթվածության ցածր մակարդակը և այլն։ Բացի վերոնշյալ փոփոխություններից, նկատվում է նաև բնավորության գծերի փոփոխություն։ Այս ամենն,անշուշտ, ազդում է նաև նրանց հույզերի դրսևորման և հուզական վիճակի վրա։ Հույզը սուբյեկտի վերաբերմունքի արտացոլումն է շրջապատող աշխարհի նշանակալի օբյեկտների նկատմամբ։ Որպես կանոն, ծերերի մոտ դրսևորվում է աֆեկտիվռեակցիաների անկառավարելիություն, անպատճառ տխրություն և լալկանությանհակվածություն։ Ծերերին հատուկ հոգեկան վիճակ է մտահոգության՝ հաճախ ամբողջությամբչգիտակցված արտահայտությունը։ Այն ներառում է սեփական առողջության, երկրիքաղաքական և տնտեսական վիճակի մասին մտահոգությունները։ Ծերերի մոտառկա մտահոգության վերաբերյալ ուսումնասիրություններ է կատարել Կ․ Ռոշակը,որի կարծիքով մտահոգության և անհանգստության պահանջմունքները ծերունականտարիքի տառապանքներից խուսափելու ինքնատիպ մեխանիզմ են [1]։ Երբ ծերունական մտահոգությունը կրկնվում է, ինչը հաճախ է տեղի ունենում ծերերինանհանգստացնող իրավիճակներում, կարող է խրոնիկական դառնալ և առաջանալառանց պատճառների։ Ըստ մեզ՝ ծերության այս յուրահատկությունները ծեր մարդունանօգնական են դարձնում ցանկացած անսպասելի իրադրությանում։ Շրջակամիջավայրի նկատմամբ ուշադրության վատթարացումն իջեցնում է գրգռիչներինկատմամբ հետևողականությունը, նվազում է գրգռականությունը։ Ծերերն ի վիճակիչեն վերամշակել այն տեղեկատվությունը, որը գալիս է մի քանի ուղիներով։ Դրանքկարող են միակողմանի ընկալվել։ Նման իրավիճակում, երբ ուշադրության այդ միակօբյեկտն աֆեկտիվ բնույթի է, կարող է առաջանալ գերմտահոգություն։ Որոշհեղինակների հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ կապ կա մտահոգության և տագնապայնության միջև։ Տագնապայնությունը դրսևորվում է ինչ-որ բանիշատ տհաճ, հաճախ սպասողական վիճակով՝ ուղեկցվելով մեկ կամ սոմատիկ միքանի զգացումներով։ Ծերերի մոտ տագնապայնություն կարող է առաջանալհիմնականում երեք պատճառներով՝1․ վախ այն մտքից, որ հարազատները կհիվանդանան կամ կմահանան,2․ վախ, որ իրենք կհիվանդանան, 3․ վախ, որ ընտանիքում կխախտվեն միջանձնային հարաբերությունները, ևինքը կմնա միայնակ [1]։ Ծերունական տարիքում դրական և բացասական հույզերի ապրման հարաբերակցությունը կախված է ծեր մարդու հոգեբանական անհատական առանձնահատկություններից, նրա՝ կյանքի նկատմամբ ունեցած դիրքորոշումներից, առողջական վիճակից և մի շարք այլ գործոններից։ Կախված այն բանից, թե ինչ պայմաններում է ապրում ծեր մարդը, ովքեր են նրան շրջապատում, կարող է ունենալ տարբերհույզեր՝ ուրախություն, տխրություն, վախ միայնությունից, մահվան հետ կապվածմտքեր։ Ուրախությունը հուզական դրական վիճակ է, որը կապված է արդի պահանջմունքը բավարարելու հետ։ Ծերության վաղ փուլերում ուրախությունը կարող է անձիմոտ գերակշռող հույզ լինել, երբ նա, հետադարձ հայացք նետելով անցյալին, գոհ լինիիր կյանքից և ներկայում իրեն զգա ապահով ու սիրով շրջապատված։ Եթե անձըծերանալու փաստի հետ չի հաշտվում, ապա ավելի ուշ փուլերում նրա մոտուրախության հույզը բացակայում է, քանի որ նա պահանջ է ունենում անցյալ վերադառնալու, հնարավորինս հետաձգելու ծերության արտաքին դրսևորումների ի հայտգալը, ինչը նրան չի հաջողվում։ Սա կարող է հանգեցնել ուրախությանը տրամագծորեն հակառակ հույզի՝ տխրության առաջացմանը։ Տխրության պատճառներն այսշրջանում բազմազան են։ Այն կարող է պայմանավորված լինել իրադրային անհաջողություններով, կյանքի պայմանների փոփոխություններով, ինչպես նաև միայնությանզգացումով։ Այն հիմնականում դրսևորվում է ընտանիքի անդամներից և շրջապատիցմեկուսացմամբ, լալկանության հակվածությամբ, քչախոսությամբ, հաղորդասիրության աստիճանի նվազմամբ։ Ծերունական տարիքին հատուկ հուզական ապրում է նաև վախը։ Վախը ներքինվիճակ է, որը պայմանավորված է իրականում սպասվող կամ ենթադրվող վտանգով։ Սա հիմնականում առաջանում է այն ժամանակ, երբ մարդը հայտնվում է միիրադրությունում, որն իր կարծիքով ելք չունի, և նրա մոտ առաջանում է անօգնականության վախ։ Վախի պատճառները տարիքային տարբեր շրջաններում տարբերեն։ Ծերունական տարիքում վախի հիմնական պատճառ կարող են լինել՝1. հարազատների կորուստը2. մասնագիտական գործունեության ավարտը3. ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության թուլացումը4. սոցիալական մեկուսացումը [2]։ Ծերունական տարիքի բնորոշ մյուս հույզը մենության զգացումն է։ Մենությանզգացումը մարդուն հատուկ է ցանկացած տարիքում։ Հերոնտոլոգները պնդում են, որմիայնությունը տրավմատիկ հատուկ գործոն է ծերունական տարիքում, և ցույց էտալիս ֆիզիկական և ֆիզիոլոգիական վիճակի փխրունությունը։ Իրենց կյանքի իմաստն անցյալում տեսնող ծերերն ավելի հաճախ և սուր ենապրում միայնությունը՝ անկախ այն հանգամանքից՝ միայնակ են ապրում, թե ընտանիքի հետ։ Դրա հետ միասին միայնությունը կարող է պայմանավորված լինել մեկուսացմամբ, այսինքն՝ ընտանիքի և նրանց հոգատարության նկատմամբ արձանագրվող հետաքրքրության պակասով, կամ ընտանեկան և ընկերական հանդիպումների ինտենսիվության վերաբերյալ չափազանցված ապրումներով ու պատկերացումներով։ Ապացուցված է, որ ամենից շատ միայնության զգացում են ունենում այնծերերը, ովքեր ընդգծված կախվածություն և ցանկություն ունեն, որ անընդհատհետաքրքրվեն իրենցով, ինչպես նաև նրանք, ովքեր ուզում են մշտապես լինել ինչ-որմեկի ղեկավարության տակ։ Գ․ Կրայգը գտնում էր, որ ծեր մարդիկ ավելի քիչ են տագնապ զգում մահվանմասին մտածելիս, քան երիտասարդները, և որ կյանքում հստակ նպատակ ունեցողմարդիկ չեն վախենում մահից։ Ծերերը նշում են, որ ավելի շատ են մտածում մահվանմասին, բայց՝ անսովոր հանգստությամբ [2]։ Սակայն Կրայգը մատնանշում է նաև, որմահվան նկատմամբ անհատական մոտեցումները ծերերի մոտ պայմանավորված էնրանց կյանքի արժեքներով, կյանքին հարմարվելու ամբողջական վիճակով։ Մահիցվախենում են նրանք, ովքեր չեն ընդունում դա որպես կյանքի վերջնական փուլ, ևչհարմարվելով դրա հետ, սկսում են վախենալ մահից։ Մահվան մասին մտքերն իրենց դրսևորումներն են ունենում ֆիզիկականանհարմարության, հիվանդագին զգացումների ձևով։ «Ծերությունից պաշտպանվող» ծերերին հատուկ հոգեբանական մյուս վիճակըհամարվում է դեպրեսիան։ Ընդհանուր առմամբ, ծերունական դեպրեսիան դրսևորվում է արդյունավետ տոնուսի թուլացմամբ և աֆեկտիվ ապրումների դանդաղեցմամբ։ Զուգահեռաբար, ծեր մարդու դեմքը սահմանափակ քանակով հուզականապրումներ է ցույց տալիս [3]։ Ծեր մարդիկ հայտնվում են շրջապատող աշխարհիդատարկ լինելու զգացման, նրա անպետքության ու ունայնությաան զգացման մեջ։ Նրանց աչքի առաջ տեղի ունեցող ամեն բան թվում է անէական և անհետաքրքիր,հետաքրքիր է միայն անցյալը։ Այս ապրումները ծերերի կողմից բնական են և չունենհիվանդագին բնույթ։ Սրանք արդյունք են կյանքի վերաիմաստավորման և ունենադապտացիոն արժեք, քանի որ հետ են պահում նոր ձգտումներից, պայքարից ևդրանից բխող անհանգստություններից։ Պատկերացում կազմելով ծերունական տարիքին բնորոշ հուզական ապրումների վերաբերյալ, կատարել ենք հետազոտություն, որի նպատակն էր բացահայտելծերերի մոտ հուզական դրսևորումների առանձնահատկությունները։ Հետազոտությունն իրականացվել է Լ․ Ա․ Կարգինսկիի և Ա․ Ա․ Նեմիչի համանուն մեթոդաբանության միջոցով։ Այն ուղղված է բացահայտելու ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության, հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմությանդրսևորումները։ Հետազոտությանը մասնակցել են 65-90 տարեկան 30 մարդ։ Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Դիագրամ 1․ ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության,հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմության դրսևորման ցուցանիշներԻնչպես երևում է դիագրամից, ծերերի մոտ առավել բարձր արտահայտվածություն ունեն հետաքրքրությունը և հուզական տոնուսը։ Հետաքրքրության բարձրաստիճանը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ծերերի կյանքում նորիրադարձությունները փոքր տեղ են զբաղեցնում։ Նրանց մտքերը հիմնականումզբաղված են անցյալի իրադարձություններով։ Իրենց հարազատների և շրջապատիմարդկանց կյանքով հետաքրքրվածությունը պայմանավորված է անցյալը հետ բերելուանկարողության դատարկությունը լցնելու ցանկությամբ։ Նրանք կարող են հետաքրքրվել անգամ այն ամենով, ինչն անցյալում կարող էր անհետաքրքիր թվալ։ Հուզական տոնուսի բարձր աստիճանը ցույց է տալիս ծերերի մոտ հուզականդրսևորումների տարաբնույթությունը, այսինքն՝ կախված իրավիճակի ընկալմամբ,ծեր մարդը կարող է դրսևորել ծայրահեղ հույզեր։ Ծերերի մոտ նկատվում է հոգեկան ակտիվության նվազում, ինչը վկայում է անձիհոգեկան գործընթացների արագության և ճշգրտության մակարդակի իջեցմանմասին։ Ծերերի մոտ սա դրսևորվում է ընկալման իմաստավորման դժվարության ևհուզակամային ոլորտում դիտվող փոփոխություններում գործողությունների ճշգրիտ ևարագ կատարելու անկարողությամբ։ Լարվածության աստիճանի բարձրացումը ծերունական տարիքում օբսեսիվկոմպուլսիվ խանգարումների հիմքն է։ Նկատվում է լարվածություն հատկապեսհուզական ոլորտում․ ծերերը դառնում են դյուրագրգիռ, նեղացկոտ, երբեմն էլ՝լալկան։ Կոմֆորմության աստիճանի բարձրությունը ենթադրում է անձի հակվածությունորևէ վարքագծի նկատմամբ, երբ իրական կամ երևակայական ազդեցության տակհամոզմունքների փոփոխությունն է տեղի ունենում։ Սա հետևանքն է այն բանի, ործերերն ավելի պահպանողական են, դժվարությամբ են վերագնահատում սոցիալական արժեքները, խուսափում են սխալ գործելուց, կոնֆլիկտներից, վախենում ենհիասթափությունից, այդ իսկ պատճառով դրսևորվում են կոմֆորմության բարձրաստիճան։ Այսպիսով, ծերունական տարիքում դրսևորվող հուզական ապրումների տարբերությունները հիմնականում պայմանավորված են անձնային առանձնահատկություններով և այն հանգամանքով թե որքանով է անձն այս տարիքային փուլն ընկալումորպես փուլերից հերթականը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՄեսրոպյան ՄարինաՀՈՒՅԶԵՐԻ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԾԵՐՈՒՆԱԿԱՆԲանալի բառեր՝ ծերունական տարիք, դեպրեսիա, անձնային խանգարումներ,մենության զգացում, տագնապայնություն։ ՏԱՐԻՔՈՒՄ։

Ծերությունը մարդկային կյանքի տարիքային վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է և՛ հոգեկան, և՛ ֆիզիոլոգիական ոլորտում կատարվող փոփոխություններով։ Այդ փոփոխություններն ազդում են ծեր մարդու անձնային որակների, ճանաչողական ոլորտի և հուզական ապրումների վրա։ Հոդվածում ներկայացված է ծերունական տարիքի հոգեբանական ընդհանուր բնութագիրը, այն փոփոխությունները, որոնք նկատվում են ծերունական տարիքում և դրանց ազդեցությունը անձի հուզական ոլորտի վրա։ Ուսումնասիրվել են նաև ծերունական տարիքին բնորոշ հուզական ապրումները։ Իրականացվել է հետազոտություն, որի արդյունքում բացահայտվել է ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության, հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմության աստիճանը։

Տնտեսության զարգացման վրա ֆինանսական ինստիտուտների ազդեցությունը հարցի ուսումնասիրությունը դարձրել է տնտեսական հետազոտությունների ամենակարևոր ուղղություններից մեկը: Յուրաքանչյուր երկրի տնտեսության արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է նրա ֆինանսական համակարգի զարգացման մակարդակից: Այս հանգամանքի շնորհիվ ֆինանսական միջնորդական հիմնարկների ստեղծումը և դրանց արդյունավետությունն ապահովող մեխանիզմների ձևավորումը վերափոխումների հիմնական ուղղությունն են դարձել ազատական ​​տնտեսական հարաբերություններ անցած գրեթե բոլոր երկրներում: Ֆինանսական համակարգի զարգացման ամենակարևոր գործոններից մեկը ֆինանսական համակարգի կարգավորումն ու վերահսկումն է: Emerարգացող ֆինանսական աշխարհը բախվում է նոր ռիսկերի, որոնց կանխումը ֆինանսական համակարգերը հնարավոր ճգնաժամերից զերծ պահելը մեծապես կախված է արդյունավետ կարգավորումից և վերահսկողությունից: Կարգավորման և վերահսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու համար մշակվում են նոր մեխանիզմներ: Բնականաբար, նման գործընթաց Հայաստանի Հանրապետությունում կսկսվի: Սակայն օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ բնույթի տարբեր պատճառներից ելնելով `հանրապետությունում այսօր ձևավորված համակարգը դեռ չունի զարգացման այն մակարդակը, որը համապատասխանում է շուկայական տնտեսության պահանջներին: Ֆինանսական շուկայի զարգացման պետական ​​քաղաքականության հիմնական նպատակը ֆինանսական շուկայի արդյունավետ կարգավորումն է: Երբ ֆինանսական շուկայի կարգավորումը պատշաճ մակարդակում պահպանվի, ներդրողները տեղյակ կլինեն իրենց ներդրումների կայունության և տնտեսական օգուտների մասին: Նման դեպքում ճգնաժամն ու ռիսկերը ավելի հավասարաչափ են բաշխված տնտեսության մեջ: Կախված ֆինանսական համակարգի բնութագրերից `միջազգային պրակտիկայում առանձնանում են ֆինանսական շուկայի կարգավորման երեք մոդելներ: 1. Ֆինանսական շուկայի յուրաքանչյուր հատվածի համար վերահսկողությունն իրականացվում է առանձին մարմնի կողմից: Այս մոդելը օգտագործվում է ԱՄՆ-ում, Իսպանիայում, Կիպրոսում, Պորտուգալիայում, Ֆինլանդիայում, Ռումինիայում, Լիտվայում, Լյուքսեմբուրգում և մասամբ Իտալիայում: Ֆինանսական շուկայի կարգավորման այս տարբերակի միջոցով շատ հեշտ է «արդյունավետ կարգավորել ֆինանսական շուկայի որոշակի հատվածներ ՝ կախված նրանց գործունեության առանձնահատկություններից, բայց բոլոր մարմինների միջև միշտ չէ, որ հնարավոր է համաձայնության գալ»: Վերջին տասը տարիների ընթացքում եվրոպական որոշ երկրներ, ինչպիսիք են Բելգիան, Սլովակիան, Լեհաստանը, հրաժարվել են այս մոդելից: 2. Ֆինանսական շուկայի կարգավորման նկատմամբ վերահսկողության մեկ այլ մոդելի համաձայն `համապատասխան պարտականությունները բաժանվում են երկու իշխանությունների միջև: Այս տարբերակը օգտագործվում է Կանադայում և Նիդեռլանդներում: 3. Ֆինանսական շուկայի կարգավորման գործառույթների կենտրոնացումը մեկ մարմնի `մեգակարգավորողի ձեռքում: Մոդելը օգտագործվում է Գերմանիայում, Դանիայում, Էստոնիայում, Մալթայում, Ավստրիայում, Շվեյցարիայում, Japanապոնիայում, իսկ 2006 թվականից ի վեր ՀՀ կենտրոնական բանկը հանդիսանում է մեգակարգավորող և ֆինանսական կայունության պատասխանատու [4]: Աղյուսակ. Ֆինանսական շուկայի վերահսկողական մարմինների մի շարք սեգմենտների բնութագրերը միավորված եվրոպական երկրներ: ErkKargavoroghAvstriamarmni anvanumeDaniaEstoniaStengtsmantaretive of .1988 .1999 t. Լատվիա Լյուքսեմբուրգում Մալթա 2002 1998 1999 2002 թ. Ֆինանսներ Բանկ Բանկեր, Բանկեր, Բանկեր, Բանկեր apahovagrakanochbankayin, ֆոնդային բորսա, ֆինանսական շտապողականություն Bankayingortsuneutyun apahovagrakanochbankayin Արժեթղթերի շուկա, ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Բանկային, արժեթղթերի շուկա, ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Նորվեգիա 1986 թ. Մեծ Բրիտանիա 1997 թ. Սլովակիա Շվեդիա 1990 թ.hamakarg 2002, համակարգ, համակարգ, Bankayingortsuneutyun ֆոնդային բորսա, apahovagrakanochbankayin Financial hastatutyunnergortsuneutyun, Bankayinarzhetghteri շուկա apahovagrakanochbankayin ֆինանսական hastatutyunnerBankayingortsuneutyun ֆոնդային բորսա, apahovagrakanochbankayin ֆինանսական hastatutyunnerAnner բանկային բանկ, բանկային գործակալություն ընդհանուր կարգավորման համակարգին: Ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատությունների գործունեություն, Բանկային արժեթղթերի շուկա, Ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Բանկային, Արժեթղթերի շուկա, Ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Անվտանգության շուկա, Ապահովագրական համակարգ Ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատությունների գործունեություն, Բանկային արժեթղթերի շուկա,Ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Բանկային, արժեթղթերի շուկա, ապահովագրական և ոչ բանկային ֆինանսական հաստատություններ Անվտանգության շուկա, Ապահովագրական համակարգ Արևմտյան Եվրոպայի երկրները առաջինը կանցնեն ընդհանուր կարգավորման համակարգի: Արևմտյան Եվրոպայի երկրները առաջինը կտեղափոխվեն ընդհանուր կարգավորման համակարգին: Այդ երկրներում միասնական կարգավորման մոդելին անցնելու հիմնական պատճառներն էին ֆինանսական հաստատությունների արդյունավետ վերահսկողության անհրաժեշտությունը, մասշտաբի ազդեցությունը, ֆինանսական ճգնաժամերը: Արևելյան Եվրոպայի և նախկին ԽՍՀՄ որոշ երկրներում անցումը դեպի ընդհանուր ֆինանսական կարգավորման համակարգ տեղի ունեցավ ավելի ուշ ՝ 1990-ականներին: երկրորդ կեսից սկսած: Վերջինիս անհրաժեշտությունը պայմանավորված էր շուկայի վերափոխման արդյունքում ստեղծված նոր ֆինանսական միջնորդների բավարար արդյունավետ վերահսկմամբ: Համաշխարհային բանկի տվյալներով ՝ 1999-2011թթ. Տարվա ընթացքում ուսումնասիրվել է 106 երկրների ֆինանսական կարգավորման համակարգեր. Նշեք այն երկրների թիվը, որոնցում ֆինանսական շուկայի տարբեր մասերի (բանկային համակարգ, ապահովագրական շուկա, արժեթղթերի շուկա) վերահսկման պատասխանատվությունը վերապահված է մեկ մարմնի, 13-ից դարձել է 36 , Միևնույն ժամանակ, այն երկրների թիվը, որտեղ մեկը վերահսկողություն է իրականացնում ֆինանսական շուկայի տարբեր հատվածների վրա (բանկեր, ապահովագրական ընկերություններ, բանկեր, ներդրումային ֆոնդեր, ապահովագրական ընկերություններ, ներդրումային ֆոնդեր), 20-ից աճել է 25-ի [3]: Ֆինանսական կայունության ապահովումը մի շարք երկրների կենտրոնական բանկերի գերակա խնդիրներից է: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ցածր գնաճը, գործազրկությունը, բարձր տնտեսական աճը, որպես դրամական և այլ պետական ​​մարմինների խնդիրներ, չեն կարող ապահովվել ժամանակակից տնտեսություններում առանց զարգացած, կայուն ֆինանսական համակարգի միջնորդության: Ուսումնասիրելով կարգավորման տարբեր մոդելներ ՝ կարելի է նշել, որ դրանք շատ լավ են աշխատում տարբեր ֆինանսական շուկաներում և քաղաքական կառուցվածք ունեցող երկրներում: Բացարձակապես անհնար է հաստատել, որ նույն մոդելը միակ չասված ճշմարտությունն է բոլոր երկրների համար: Կարող ենք առանձնացնել ֆինանսական շուկայի կարգավորման միասնական համակարգի (մեգրեգուլատոր) մի շարք առավելություններ: Այն հնարավորություն է տալիս ավելի արդյունավետ գնահատել և կանխել ռիսկերի բաշխումը ֆինանսական հատվածի տարբեր ոլորտներում, գնահատել իրական և հավանական ցնցումների ազդեցությունը ֆինանսական շուկայի վրա. Մեգակարգավորիչը կարող է մշակել ավելի արդյունավետ ռիսկային քաղաքականություն, որն ամբողջությամբ ազդում է դրա մաս չհանդիսացող անհատ սուբյեկտների վրա, ինչպես նաև զարգացնում է ֆինանսական ծառայությունների մոնիտորինգի համապատասխան մոտեցումներ Մեգա-կարգավորիչի առկայությունը հանգեցնում է կարգավորող մարմինների համաձայնության, թույլ է տալիս խուսափել կառավարման գործառույթների կրկնօրինակումից. Ընդհանուր մոտեցումների, մեթոդների և մեթոդների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս տրամադրել միասնական տեղեկատվություն. 5. Բարձրացնում է կարգավորողի պատասխանատվությունը որոշումների կայացման ընթացքում, 6. Ապահովում է պետական ​​ռեսուրսների խնայողություն, Պետք է հասկանալ, որ վերահսկողության մեկ մարմինը կարող է որոշակիորեն ընդլայնել իր գործունեությունը, որից հետո անհրաժեշտ է լիազորություններ փոխանցելու հնարավորություն փնտրել: Ֆինանսական շուկայի միասնական կարգավորման և վերահսկման դեպքում երբեմն դժվար է գտնել հավասարակշռություն կարգավորման տարբեր նպատակների միջև: « Նպատակների միջև տարբերակելով ՝ մի կարգավորող կարող է ի վիճակի չլինել հստակ պատկերացում կազմել «բանական առաջնորդի» վերաբերյալ ՝ տարբեր ինստիտուտների համարժեք տարբերակում դնելով: Հաշվետվողականությունը բարելավելու փոխարեն, այն կարող է կրճատվել, քանի որ դժվար է մշակել միանձնյա վերահսկողություն մի շարք խնդիրների համար: Շատ դեպքերում տարբեր նպատակներ կարող են հանգեցնել բախումների: Միասնական կարգավորող մարմնի դեպքում, փաստորեն, ստեղծվում է վերահսկողական մենաշնորհ, որը կարող է բերել այսպես կոչված մենաշնորհային անարդյունավետության, ինչը ենթադրում է միջին ծախսերի բարձրացում `վատ կառավարման պատճառով: Իսկ մենաշնորհային հսկողության դեպքում դա ավելի ճկուն և բյուրոկրատական ​​է, քան առանձին մասնագիտացված վերահսկողության դեպքում: Մեկ այլ խնդիր է համատեղ մարմնի գործառույթների անընդհատ բարձրացումը, որը կարող է առաջանալ, երբ շատ քաղաքական գործիչներ մարմնից պահանջում են կատարել գործառույթներ, որոնք շեղվում են հիմնականից, հիմնականից: Օրինակ, Սկանդինավիայի որոշ երկրներում անշարժ գույքի բրոքերների վերահսկման համար պահանջվում է համատեղ մարմին, չնայած դա նրանց հիմնական գործառույթը չէ, և Միացյալ Թագավորությունում կարգավորող մարմինը վերահսկում է հիփոթեքային վարկերը `ֆինանսական ծառայությունների արդյունաբերության ոլորտում մրցակցությունը խրախուսելու համար: Միասնական կարգավորող մարմնի կողմից սահմանված խնդիրներն ու խնդիրները պետք է հստակ սահմանվեն օրենսդիր մարմնի կողմից, ինչպես նաև որոշեն դրանց հարաբերական գերակայությունները, որպեսզի մեգակարգավորողի արդյունավետությունը չնվազի: Ֆինանսական շուկայի տարբեր հատվածների կարգավորումը պետք է ներդաշնակ լինի, որպեսզի մասշտաբային էֆեկտն աշխատի տնտեսության մեջ: Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ ֆինանսական կարգավորիչների միջև պետք է մրցակցություն լինի, քանի որ կարգավորողներից մեկը կարող է անհիմն խստացնել կարգավորող ընթացակարգերը: Հակառակ դեպքում օգտագործվում է այս մարմնի հակամենաշնորհային կարգավորումը, որը միջազգային պրակտիկայում ունի որոշակի նախադեպեր: Խնդիրների առկայության դեպքում յուրաքանչյուր ֆինանսական հաստատություն ակնկալում է համապատասխան օգնություն ֆինանսական շուկայի կարգավորողից: Ստացվում է, որ մեգակարգավորողի դեպքում ռիսկը կրում է մեկ մարմին: ՀՀ ֆինանսական համակարգը նույնպես զերծ չէ զանազան ռիսկերից, որոնք իրենց առանձնահատկություններով տարբերվում են աշխարհի զարգացած երկրների ֆինանսական համակարգերի ռիսկերից ՝ հաշվի առնելով անցումային տնտեսության, մասնավորապես ՝ մեր տնտեսության առանձնահատկությունները: Ֆինանսական համակարգի կայացման ճանապարհին հանրապետությունը բախվել է մի շարք խնդիրների, որոնց մի մասը պետք է լուծվի: Մեր երկրի ֆինանսական համակարգը դեռ ձևավորման փուլում է: Չնայած երկրում գոյություն ունի կայացած և զարգացող բանկային համակարգ, ֆինանսական համակարգի մյուս ոլորտները դեռ հասունացման փուլում են: Այսինքն ՝ այս համատեքստում ֆինանսական համակարգի կարգավորումը պետք է հանգեցնի վերջինիս զարգացմանը: Բանկային, ապահովագրական, արժեթղթերի շուկայի զարգացման, վճարահաշվարկային համակարգի կատարելագործման, ՀՀ ֆինանսական համակարգի կայունության ապահովման քաղաքականության պայմաններում Կենտրոնական բանկը պետք է շարունակի վերահսկողությունը կարգավորելու և բարելավելու ուղղությամբ իրականացվող բարեփոխումները: Կսահմանվեն ճգնաժամային կառավարման քաղաքականության նպատակները, հիմնական սկզբունքները, ինչպես նաև ճգնաժամային կառավարման գործընթացում ներգրավված առանձին ստորաբաժանումների միջև համագործակցության շրջանակը և հասարակության իրազեկման մոտեցումները: Հայաստանի Հանրապետությունում միասնական կարգավորման և վերահսկման համակարգի ստեղծման նախադրյալներն էին. համակարգի բոլոր մասնակիցների համար հավասար պահանջների, 5. Կարգավորող և վերահսկիչ ծախսերի կրճատում, 6. Նպաստել այլ մասնակիցների զարգացման մակարդակների տարբերությունների վերացմանը: Ֆինանսական շուկայի կարգավորման մոդելների ուսումնասիրության արդյունքում կարելի է ասել, որ ընթացիկ ֆինանսական համակարգերի միասնական համակարգի ներդրումը համարվում է կարգավորող վերահսկողության լավագույն մոդելը, քանի որ համակարգի ներդրումը կարող է նվազեցնել ֆինանսական ռիսկերը, ամրապնդել ֆինանսական շուկան: համագործակցություն, բարձրացնել ֆինանսական շուկայի զարգացումը, ստեղծել ֆինանսական շուկայի մասնակիցներ: հավասար և ազատ մրցակցության պայմաններ, ապահովել ներդրումների հուսալիություն և անվտանգություն, վարչական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում: Յուրաքանչյուր երկրի տնտեսության արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է նրա ֆինանսական համակարգի զարգացման մակարդակից: Ֆինանսական շուկայի զարգացման պետական ​​քաղաքականության հիմնական նպատակը ֆինանսական շուկայի արդյունավետ կարգավորումն է: Ուսումնասիրելով կարգավորման տարբեր մոդելներ `կարելի է հատկապես նշել, որ դրանք շատ լավ են աշխատում տարբեր ֆինանսական շուկաներում և քաղաքական կառուցվածք ունեցող երկրներում: Աշխարհի շատ երկրներ այժմ տեսնում են ֆինանսական շուկայի կարգավորման և վերահսկման համակարգի խնդիրների լուծումը `ֆինանսական համակարգի կարգավորման և վերահսկման միասնական համակարգի ներդրման միջոցով` հաշվի առնելով դրա առավելությունները: Գրականություն 1. «Ֆինանսական կարգավորման և վերահսկման միասնական համակարգի ներդրման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, ընդունված 08.12.2005 թ. 2. Մնացականյան Հ.Գ., Հակոբյան ԱZ ֆինանսներ և ֆինանսական համակարգ: Այո՛ Ուսումնամեթոդական ձեռնարկ: 2005 թ. 88 էջ: 3. Արզումանյան Դ., Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսական համակարգի զարգացման հիմնախնդիրները // Ֆինանսներ և տնտեսություն: 2014 ապրիլ, N 4, էջ 20-22: 4. www. cba.am ԿԲ պաշտոնական կայք, ԿԲ ռազմավարություն: рынков Մ. ։

Հոդվածում կատարվել են ֆինանսական համակարգի կարգավորման և վերահսկողության՝ աշխարհում կիրառվող մոդելների վերաբերյալ ուսումնասիրություններ, նշվել դրանցից յուրաքանչյուրի առավելություններն ու թերությունները, ինչպես նաև կատարվել է ՀՀ-ում կիրառվող տարբերակի արդյունավետության վերլուծություն։

Տեխնոլոգիայի զարգացմանը զուգահեռ ամբողջ աշխարհում փոխվում են պետական ​​կառավարման սկզբունքները: Դրանք վերաբերում են ինչպես վարվող քաղաքականությանը, այնպես էլ հաղորդակցության սկզբունքներին և հարաբերությունների բնույթին: Տեխնոլոգիաները ներդրեցին պետական ​​կառավարման ոլորտում համագործակցության և գործընկերության նոր սկզբունքներ տեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման համակարգերի, 211 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների, ինչպես նաև մասնավոր և պետական ​​հաստատությունների միջև հարաբերությունների մեջ: Առցանց հարթակները ապահովում են գործառույթների բավականին լայն շրջանակ, որոնցից մի քանիսը կարող են հաջողությամբ օգտագործվել վարչական միավորների, մարզերի կամ համայնքների սահմաններից դուրս: Այլ կերպ ասած, պետական ​​կառավարման ոլորտում տեխնոլոգիայի օգտագործումը կարող է նպաստել կառավարման համակարգի ներդրմանը, որը չի դնում վարչական սահմաններ և իրականացվում է տարածքային հիմունքներով: Սա կարող է հատկապես արդյունավետ լինել խնդրահարույց վարչական բաժանումների դեպքում (ինչպես, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետությունում, ըստ բազմաթիվ հրապարակումների), երբ լիազորությունների շրջանակը նշված չէ կամ համակարգը գտնվում է բարեփոխումների փուլում: Վերջին տարիներին Հայաստանում տեղի ունեցած կամ տեղի ունեցող մի շարք կարևոր իրադարձություններ, մասնավորապես ՝ համայնքների խոշորացումը, կառավարման խորհրդարանական համակարգին անցնելը, 2018-ի թավշյա իրադարձությունների նախաձեռնած լայնածավալ փոփոխությունները, ինչպես նաև քանի որ COVID 19-ի պատճառած արտակարգ դրությունը ցույց է տալիս, որ տարածքային կառավարման սկզբունքների կիրառումը վարչական սահմանազատման պատճառով կառավարման դերը նվազեցնող տեխնոլոգիական գործիքների ներդրմամբ կարող է ավելի մեծ արդյունավետություն ապահովել կենտրոնացված, տարածքային և ապակենտրոնացված կառավարման մարմինների և այլ սուբյեկտների միջև: Կառավարման գործառույթների իրականացման համատեքստում լայնորեն տարածված է էլեկտրոնային հարթակների (Digital Social Innovation-DSI) օգտագործումը, որոնք տրամադրում են տարածական պլանավորման «խելացի» ընթացակարգեր, համագործակցության միջոցով քաղաքականություն մշակելու, որոշումների կայացման մասնակցային որոշում, և ընդհանուր առմամբ տարածական լուծումներ: գործոններ [1, p. 14]: Նման պլատֆորմների միջոցով ՀՀ պետական ​​կառավարման համակարգում կարող են իրականացվել մի շարք գործառույթներ, որոնք վերապահված են տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին: Այսպիսով, 212 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ theարգացման ոլորտում մարզպետի լիազորությունների շրջանակը, համաձայն «Տարածքային կառավարման մասին» 2019 թվականին ընդունված ՀՀ օրենքի, ներառում է տարածաշրջանային զարգացման ռազմավարության մշակում և մոնիտորինգ [2, հոդված 20], որը ենթադրում է պլանավորում, քաղաքականության մշակում, մասնակցային կառավարում և այլ գործընթացներ: Դրանք կարող են իրականացվել `ընդգրկելով շրջանի վարչական սահմաններից դուրս տարածքներ` հիմնվելով տարածական սկզբունքների և էլեկտրոնային գործիքների վրա: Ավելին, եթե ռազմավարության մշակումը սահմանափակվում է տարածաշրջանի վարչական սահմանով, դա կարող է խոչընդոտել ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործմանը կամ կլաստերային հիմունքներով զարգացմանը: Իսկ տեղական ինքնակառավարման համակարգում միջհամայնքային համագործակցության շրջանակներում մեծ են վերոնշյալ սկզբունքների և գործիքների կիրառման հնարավորությունները: Համայնքի խորհուրդը կարող է որոշում կայացնել միջհամայնքային միավորումներ ստեղծելու մասին, ինչպես նաև առաջարկություն ներկայացնել պետական ​​լիազոր մարմնին `միավորվել այլ համայնքների հետ` նոր համայնք ստեղծելու համար [3, հոդված 16]: Միջհամայնքային համագործակցության տարբեր ձևաչափերի պարագայում համայնքները կրկին գործում են օրենքով վերապահված իրենց լիազորությունների շրջանակներում, սակայն նրանց գործունեությունը որպես բնակավայր գերազանցում է իրենց վարչական սահմանները: Դա կարելի է անել հիմնականում վարչարարության, տարածական պլանավորման, ռազմավարության մշակման, բնակչությանը և այլ լիազորություններին մի շարք ծառայություններ մատուցելու տեսանկյունից, որոնք նշված են համայնքների խոշորացման հայեցակարգում և միջհամայնքային միավորումներ ստեղծելու առումով [4, p. 46]: Ըստ էության, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման մարմինների մի շարք լիազորություններ կարող են իրականացվել էլեկտրոնային գործիքների և ցանցային սկզբունքների հիման վրա `տարածաշրջանի կամ համայնքի վարչական սահմաններից դուրս, տարածքային սահմաններում: Կառավարման համակարգերում էլեկտրոնային հարթակների օգտագործումը պահանջում է մեծ թվային տվյալների բազայի օգտագործում, քանի որ արդյունավետ պլանավորումը, քաղաքականության մշակումը և էլեկտրոնային որոշումների կայացումը պահանջում են մեծ քանակությամբ տեղեկատվության հավաքում և մշակում: Սա հատկապես կարևոր է կառավարման բազմաստիճան համակարգերի, դրանց շրջանակներում տեղի ունեցող բազմաբնույթ գործունեության և ներգրավված բազմաթիվ դերակատարների համատեքստում: Նման գործընթացներն ապահովելու համար անհրաժեշտ է հստակ գիտելիքների ստանդարտներ սահմանել, ինչը նշանակում է, որ եթե պետական ​​կառավարման համակարգում օգտագործվում են էլեկտրոնային հարթակներ, գիտելիքների վրա հիմնված և հետազոտության վրա հիմնված որոշումների ընդունումը դառնում է անխուսափելի: Այսինքն ՝ որոշումներ կայացնողները, հասարակության անդամները և տեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման մարմինների ներկայացուցիչները պետք է ունենան համապատասխան գիտելիքներ և տեխնոլոգիաներ: Այս առումով պետք է ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները տարածական փոփոխությունների վրա ազդող նշանակալից գործոններ են [5, p. 3] Եվ քանի որ տարածական փոփոխությունները կապված են պլանավորման, ռազմավարության մշակման, հասարակության մասնակցության, համատեղ կառավարման և պետական ​​կառավարման այլ գործոնների հետ, կարծում ենք, որ հնարավոր է Հայաստանում ներդնել տարածական կառավարման համակարգ, որը կապահովի տեխնոլոգիայի, կառավարման գործառույթների, ռեսուրսների սկզբունքները: և որոշումներ կայացնելու սկզբունքները: արդյունավետ համագործակցություն: Կայուն զարգացման 2030 օրակարգը գիտությունը, տեխնոլոգիան և նորարարությունը (STI) ճանաչում է որպես գլոբալ բարգավաճման առանցքային շարժիչ ուժ [6, էջ. 2]: Այս համատեքստում պետք է նշել, որ GTN- ի կառավարման սկզբունքների վրա ձևավորված նախաձեռնությունները կենտրոնանում են տեղական կարողությունների զարգացման վրա `տեխնոլոգիայի կլանման տեսանկյունից [7, p. 30]: Այսինքն ՝ մի կողմից բարեկեցությունը ենթադրում է գիտական ​​և տեխնոլոգիական նորարարությունների ներդրում, մյուս կողմից ՝ այդ ներդրումները կարող են ավելի արդյունավետ լինել կառավարման ոլորտում ՝ 214 տարվա տեղական ինքնակառավարման մարմինների մասնակցությամբ: Ուստի ամրապնդվում է այն թեզը, որ գիտելիքների և տեխնոլոգիաների գործոնը անհրաժեշտ է պետական ​​կառավարման տեղական մակարդակում, և այդ գործոնների առկայությունը թույլ է տալիս ներդնել տարածական զարգացման սկզբունքներ: Հաշվի առնելով վերոնշյալ հանգամանքները `մենք առաջարկում ենք ՀՀ պետական ​​կառավարման համակարգում ներդնել տարածական կառավարման սկզբունքներ, որոնք պետք է ներառեն. Տարածք Կլաստերի սկզբունքներով ձևավորված տարածք, որտեղ պետական, մասնավոր և պետական ​​կառույցները կարող են համագործակցություն և գործընկերություն հաստատել: Շրջանակ Մասնակցային գործողությունների շրջանակ, որտեղ օպտիմալ որոշումներ կարող են կայացվել որոշակի տարածքի բնակիչների կողմից, անկախ այն բանից, որ նրանք գտնվում են համայնքի կամ շրջանի վարչական սահմաններում: Հավաք հանրային հաստատությունների, մասնավոր ընկերությունների և հասարակական կազմակերպությունների տվյալների բազայի հավաքում և մշակում տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների ներդրմամբ, որոնք կարող են օգտագործվել առանց վարչական սահմանների որոշակի տարածքի ռազմավարական օպտիմալ պլանավորման համար: Իրական Տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման գործառույթների իրականացում, որոնք կարող են տրամադրվել տարածաշրջանի կամ համայնքի վարչական սահմաններից դուրս էլեկտրոնային գործիքների միջոցով ՝ առանց արդյունավետության նվազեցման: Վերոհիշյալ քայլերի իրականացումը հնարավորություն կտա տարածքային մակարդակում ապահովել հասարակության արդիականացման նորարարական մոտեցումներ `դուրս գալով տարածաշրջանի կամ համայնքի վարչական սահմաններից: Նման արդիականացման մոտեցումները հրատապ են հատկապես ՀՀ մարզերի վարչատարածքային բաժանման խնդիրների, համայնքների խոշորացման վիճահարույց արդյունքների և COVID-19 համաճարակի պատճառով ստեղծված իրավիճակի համատեքստում: Այնուամենայնիվ, պարզ է, որ կառավարման այս մոդելը նախատեսում է ոչ միայն տարածքային մակարդակի և տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների իրականացում տարածական մակարդակում, այլ նաև տեխնոլոգիայի կիրառման, գիտելիքների ներդրման, տեղեկատվության մշակման և հասարակության մասնակցության ավելի լայն շրջանակ: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ինչպես տարածքային կառավարման, այնպես էլ տեղական ինքնակառավարման լիազորությունների ամբողջ ցանկից հնարավոր է առանձնացնել այնպիսի գործառույթներ, որոնք կարող են իրականացվել տարածքային սկզբունքներով `դուրս գալով տարածաշրջանային կամ համայնքային վարչական տարածքներից և ներմուծելով տարածական զարգացման սկզբունքներ: Դրան կարելի է հասնել կառավարման էլեկտրոնային պլատֆորմների և գործիքների միջոցով, որտեղ կարևոր են հետազոտությունները և գիտելիքների վրա հիմնված որոշումների կայացումը: Կառավարման համակարգում տարածական սկզբունքների և էլեկտրոնային գործիքների ներդրումը դրական ազդեցություն կունենա նաև որոշումների կայացման գործընթացում հասարակության մասնակցության մեծացման վրա: Այս գործընթացները կնպաստեն պետական ​​կառավարման համակարգի արդիականացմանը Հայաստանի Հանրապետության տեղական և տարածաշրջանային մակարդակներում `տեխնոլոգիական նորարարությունների միջոցով` ապահովելով հասարակության մասնակցություն, հրապարակայնություն, թափանցիկություն և հաշվետվողականություն: , ։

Ցանցային համակարգի եւ թվային տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգահեռ անհրաժեշտություն է առաջանում վերանայել հանրային կառավարման սկզբունքները։ Այս համատեքստում պետք է նշել, որ տեխնոլոգիական նորարարությունները նվազեցրել են վարչական սահմանների դերը ինչպես տեղական, այնպես էլ գլոբալ կառավարման համակարգերում։ Դրան զուգահեռ աստիճանաբար մեծանում է հանրային արդիականացման անհրաժեշտությունը էլեկտրոնային համակարգերի կիրառման, մասնակցային կառավարման եւ գիտելիքի վրա հիմնված որոշումների կայացման տեսանկյունից։ Հետեւաբար կարեւորվում է ՀՀ տարածքային կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման համակարգերի այնպիսի լիազորությունների իրականացման հետ կապված հետազոտությունների դերը, որոնք կարող են իրականացվել տարածական սկզբունքների կիրառմամբ՝ էլեկտրոնային գործիքակազմի միջոցով։ Տարածական սկզբունքների ներդրումը հանրային արդիականացման համատեքստում կնպաստի կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը եւ ժողովրդավարական մոտեցումների զարգացմանը ՀՀ տեղական մակարդակներում։

«LOCKERBIE»-Ի ՆԱԽԱԴԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ AUT DEDERE AUT JUDICAREՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԴատական նախադեպը պատմականորեն ծագել է Հին Հռոմում, որտեղ դատական իրավադրույթը ճանաչվում էր որպես նորմ, եթե այն հաստատվում էր մի քանիդատական որոշումներով. հռոմեական իրավունքում որպես նախադեպ հանդես էինգալիս պրետորների և այլ մագիստրոսների էդիկտները (բանավոր հայտարարությունները) և որոշումները։ Ժամանակը հանդիսանում էր դատական իրավանորմիներդրման հիմնավորվածության և՛ ապացույցը, և՛ վերջինիս կայունության երաշխիքը։ Արդյունքում առաջացավ «ձևավորված դատական պրակտիկա» հասկացությունը (settled jurisprudence, jurisprudence constante)։ Դատական նախադեպը հանդես էգալիս որպես դատարանի իրավաստեղծման ակտ։ Իրավունքի տեսության մեջ դատական նախադեպը բնորոշվում է որպես կոնկրետ գործով դատարանի կայացրածորոշում, որի հիմնավորումները պարտադիր են նույն ատյանի համար նմանատիպգործերով որոշումներ կայացնելիս։ Այսպիսով, դատական նախադեպը կոնկրետ գործով դատարանի կայացրած որոշումն է1։ Ի տարբերություն պառլամենտական իրավաստեղծման՝ դատական իրավաստեղծումը կանխորոշվում է նրանով, որ՝ • դատական իրավաստեղծումը միշտ արդարադատության կողմնակի արդյունքնէ. այն ինքնուրույն գործողություն չէ այն իմաստով, որ պայմանավորված է դատական իշխանության հիմնական գործառույթի՝ արդարադատության իրականացմամբ, • այն իրականացվում է օրենսդիր իշխանության կողմից ընդունված օրենքիհիման վրա և օրենքի շրջանակներում, • դատական իրավադրույթները, կապված մեկնաբանության և իրավական բացերի լրացման հետ, դատավորների կողմից մշակվում են միայն առկա նորմերիև իրավական սկզբունքների հիման վրա, այլ ոչ թե դատավորի սուբյեկտիվկամարտահայտությամբ։ Վերոգրյալ իրավադրույթները չպետք է հակասենգործող, առաջին հերթին՝ սահմանադրաիրավական դրույթներին, դրանք ինքնին չեն կարող փոփոխել կամ վերացնել օրենքը2։ Դատական նախադեպի սկզբունքն ամրապնդեց դատական որոշումների պարտադիրությունը ոչ միայն գործի կողմերի համար՝ դրանով իսկ հրաժարվելով resjudicata սկզբունքից։ Ձևավորվեց stare decisis սկզբունքը, ինչը նշանակում է պահպանել նախորդ գործերի որոշումները և հիմնավորումները։ Անհրաժեշտ է ուշադրությունդարձնել նաև դատարանի նախադեպային որոշման տարբեր մասերի պարտադիրու1 Տե՛ս Cross R., Harris J., Precedent in English Law, Oxford, 1991, էջ 100։ 2 Տե՛ս Сорокин В., Судебная практика как источник права։ за и против, “Сибирский юридический вестник”,2002, № 3, էջ 37։ թյան հարցին։ Այսպես, կարևոր է՝ դատարանի որոշման հատկապես որ հատվածն էպարունակում նախադեպային նշանակություն ունեցող տարրը՝ պատճառաբանությունների մա՞սը (motifs), թե՞ եզրահանգումը (dispositifs)։ Այս հարցի վերաբերյալ իրտեսակետն է արտահայտել ՄԱԿ միջազգային դատարանը՝ նշելով, որ դատարանիորոշման ոչ բոլոր մասերն են օժտված նախադեպային պարտադիր ուժով։ ՄԱԿ միջազգային դատարանի դատավոր Անզիլոտտիի կարծիքով պարտադիր նշանակություն ունեն միայն որոշման եզրահանգումային մասերը, այլ ոչ թե պատճառաբանությունները1։ Անհրաժեշտ է փաստել, որ նախադեպ հասկացությունը նույնական չէ ներպետական և միջազգային իրավական համակարգերի համար։ Միջազգային իրավունքումնախադեպ եզրույթն ունի իր մեկնաբանությունը, մասնավորապես՝ յուրովի մեկնաբանությունը պայմանավորված է միջազգային իրավունքի սուբյեկտների կազմով, նրանցյուրահատկություններով, միջազգային իրավունքի՝ որպես ինքնուրույն իրավականհամակարգի առանձնահատկություններով։ Պետությունները՝ որպես միջազգայինիրավունքի սուբյեկտներ, մեծ դերակատարություն ունեն միջազգային պրակտիկայիձևավորման և միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծման գործում։ ՄԱԿ միջազգային դատարանի (այսուհետ՝ Դատարան) Ստատուտի 38-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Դատարանն իրեն հանձնված հարցերը լուծելիս կիրառում է ... դատական որոշումները և հանրային իրավունքի բնագավառոմ առավել հայտնի տարբեր ազգերի մասնագետների դոկտրինաները՝ որպես իրավական նորմերի որոշակիացման երկրորդական միջոց»2։ Այսպիսով, Դատարանի ստատուտը միջազգային իրավունքի աղբյուրների շարքում ընդգրկում է նաև իր որոշումները։ 1992 թ. մարտի 3-ին Լիբիան դիմել է Դատարան ԱՄՆ դեմ` «Քաղաքացիականավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմպայքարի» 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառմանկապակցությամբ կողմերի միջև առաջացած վեճի կապակցությամբ3։ 21.12.1988 թ. Լոքերբիում (Շոտլանդիա) «Պան Ամերիքն» ավիաընկերությանըպատկանող թիվ 103 թռիչքը իրականացվում էր Լոնդոնի Հիթրոու օդանավակայանից դեպի Նյու Յորքի «Ջոն Քենեդու» անվան օդանավակայան։ Օդանավի վթարիառթիվ ԱՄՆ շրջանային դատարանի կողմից 1991 թ. Լիբիայի 2 քաղաքացիներինառաջադրվել է մեղադրանք, ըստ որի` նրանք ինքնաթիռում տեղադրել են պայթուցիկ,որի պայթելու արդյունքում էլ ինքնաթիռը խորտակվել է։ Լիբիայի Դատարանին ուղղված պահանջը հիմնվում է Մոնրեալի կոնվենցիայի14-րդ հոդվածի 1-ին կետի վրա։ Դատարանը նախ և առաջ քննության առավ ÈǵdzÛÇ å³Ñ³ÝçÇ ¹»Ù áõÕÕí³ÍԱՄՆ առարկությունը Դատարանի իրավասության վերաբերյալ և Լիբիայի դիրքորոշումն այս հարցի կապակցությամբ, որը հիմնվում է Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1ին կետի վրա. «Կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ կողմերիմիջև առաջացած ցանկացած վեճ պետք է լուծվի բանակցությունների միջոցով, իսկդրա անհնարինության դեպքում` արբիտրաժային կարգով։ Եթե արբիտրաժի վերաբերյալ կողմերից մեկի խնդրանքից հետո 6-ամսյա ժամկետում կողմերը չեն կարողանում համաձայնության գալ արբիտրաժի կազմավորման հարցում, ապա կողմի1 Տե՛ս Bederman D., International Law Frameworks. Foundation Press, 2001, էջ 45։ 2 Տե՛ս Ковалева А., Черниченко С., Международное право, Москва, 2006, էջ 98-102։ 3 Տե՛ս Questions of application of the 1971 Montreal Convention arising from the aerial incident at Lockerbie 14 april,1992, ICJ Reports at 114։ խնդրանքով գործը կարող է քննվել Միջազգային դատարանում՝ դրա ստատուտինհամաձայն»։ Կողմերն ընդունում են, որ իրենց հարաբերությունների վրա տարածվում ենՄոնրեալի կոնվենցիայի դրույթները, որոնք գործել են և´ ինքնաթիռի պայթյունի, և´Լիբիայի կողմից դատարան դիմելու ժամանակ։ Սակայն ԱՄՆ գտնում է, որ գործիքննությունը դատարանի իրավասությանը չի պատկանում, քանի որ Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի ոչ բոլոր պայմաններն են պահպանվել։ Մասնավորապես, ԱՄՆ ներկայացուցիչը նշեց, որ Լիբիան չի ապացուցել, որ կողմերի միջևառկա է իրավական վեճ, բացի այդ, եթե նույնիսկ առկա է վեճ, ապա Լիբիան չի ապացուցել, որ այն վերաբերում է Կոնվենցիայի կիրառմանն ու մեկնաբանմանը, ուստի ևչի կարող գործել Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածը։ Հետագայում ամերիկյան կողմը նշեցնաև, որ ապացուցված չեն բանակցություններ վարելու, արբիտրաժ պահանջելու ևդրա հետ կապված 6-ամսյա ժամկետը պահպանելու հանգամանքները։ Այս կապակցությամբ Դատարանը գտավ, որ կողմերի միջև առկա վեճը չէր կարող լուծվել բանակցությունների միջոցով, իսկ պատասխանողի կողմից արբիտրաժ ձևավորելուցհրաժարվելը Լիբիային ազատում է Կոնվենցիայով սահմանված 6-ամսյա ժամկետըպահպանելու պարտականությունից։ Լիբիան իր դիրքորոշման մեջ նշել է, որ սույն վեճի նկատմամբ կիրառելի միակիրավական փաստաթուղթը Մոնրեալի կոնվենցիան է։ Ամերիկյան կողմը հայտնել է,որ Մոնրեալի կոնվենցիան տվյալ գործի նկատմամբ կիրառելի չէ, քանի որ խոսքը վերաբերում է ոչ թե «երկկողմ տարաձայնություններին», այլ «միջազգային խաղաղության ու անվտանգության դեմ ուղղված սպառնալիքին, որն առաջ է եկել պետությանկողմից ահաբեկչությանն աջակցելու հետևանքով»։ Դատարանի կարծիքով վեճը վերաբերում է Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառմաննու մեկնաբանմանը, ուստի պետք է առաջնորդվել Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ինկետով։ Դատարանը գտնուÙ ¿ ݳ¨, որ կողմերի միջև առկա է Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի մեկնաբանման և կիրառման հետ կապված վեճ։ Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Պայմանավորվող պետությունը, որի տարածքում գտնվում է ենթադրյալհանցագործը, վերջինիս չհանձնելու դեպքում (առանց որևէ բացառության, անկախայն հանգամանքից կատարվել է հանցագործությունը նրա տարածքում, թե ոչ) պարտավոր է գործը հանձնել իր պետության իրավասու մարմիններին՝ քրեական հետապնդում իրականացնելու համար»։ Դատարանը նշեց, որ սույն գործով կողմերի միջև ծագած վեճի նկատմամբ կիրառելի են Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածի պահանջները. «Պայմանավորվող կողմերըպարտավորվում են իրավական օգնություն տրամադրել միմյանց՝ քրեադատավարական գործողություններ իրականացնելիս։ Բոլոր դեպքերում կիրառվում է այն պետության օրենսդրությունը, որին ուղղված է իրավական օգնություն տրամադրելու միջնորդությունը։ Սույն հոդվածի 1-ին մասի կանոնները չեն տարածվում կողմերի միջև առկա՝քրեական գործերով իրավական օգնություն ցույց տալու երկկողմ կամ բազմակողմհամաձայնագրերի վրա»։ Միացյալ Թագավորությունը և ԱՄՆ-ն Լիբիայից պահանջում էին հանձնել հանցանքի մեջ մեղադրվող անձանց և քրեական պատասխանատվության ենթարկելլիբիացի համապատասխան պաշտոնյաներին, հայտնաբերել հանցանքին վերաբերողբոլոր նյութերը, ներկայացնել բոլոր փաստաթղթերը և իրեղեն ապացույցները, ինչպես նաև համապատասխան փոխհատուցում վճարել տուժածների հարազատներին։ Իր հատուկ չհամընկնող կարծիքի սկզբում դատավոր Օդան հայտարարեց, որ միջազգային դատարանի կողմից քննվող գործի էությունն այն է, որ երկու կողմերըհակառակ դիրքեր են գրավում երկու լիբիացիների հանձնման հարցում, որոնք այժմգտնվում են Լիբիայի տարածքում և մեղադրվում «Պան Ամերիքն» ավիաընկերությանN 103 չվերթով ուղևորվող ինքնաթիռի՝ Միացյալ Թագավորության տարածքումոչնչացման մեջ1։ Իրականում Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի հարաբերություններում տեղիէ ունեցել հետևյալը. Միացյալ Թագավորությունը միջնորդել է Լիբիայի տարածքումգտնվող մեղադրյալներին հանձնելու մասին, իսկ Լիբիան հրաժարվել է կատարել այդխնդրանքը։ Լիբիայի և Միացյալ Թագավորության միջև առկա չէ որևէ վեճ Մոնրեալիկոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման վերաբերյալ այն հարցում, որը վերաբերումէ մեղադրյալներին հանձնելու խնդրանքի և այդ խնդրանքը մերժելու հարցին, որըհանդիսանում է սույն գործով գլխավոր հարցը։ Հենց միայն այդ պատճառով Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի հիման վրա Լիբիայի կողմից ներկայացված հայտարարությունն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության պետք է մերժվի։ ²ÛëåÇëáí, Ùիջազգային իրավունքում ձևավորվեց նոր սկզբունք` aut dedere autjudicare (հանձնել ϳ٠դատական կարգով ùñ»³Ï³Ý պատասխանատվության ենթարկել ѳÝó³Ýù ϳï³ñ³Í ³ÝÓÇÝ)2։ Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի իրավական նշանակությունը։ ԱՄՆհատուկ ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքին, որ այն միջոցառումները,որոնց դեմ առարկում է Լիբիան, Անվտանգության խորհրդի կողմից 731 (1992), 748(1992) և 883 (1993) արձանագրություններին համապատասխան կիրառվող միջոցառումներ են։ Անվտանգության խորհրդի կողմից 731 (1992) որոշմամբ կոչ էր արվումԼիբիային անհապաղ և արդյունավետ կերպով պատասխանել Միացյալ Թագավորության և ԱՄՆ միջնորդություններին, իսկ ԱԽ 748 (1992) որոշմամբ նախատեսվում էրկիրառել տնտեսական միջոցներ Լիբիայում3։ ԱՄՆ դիրքորոշման համաձայն՝ Լիբիան, դիմելով Դատարան, փորձ է կատարելչեղյալ ճանաչել ԱԽ որոշումները։ ԱՄՆ պնդում է, որ նույնիսկ եթե Լիբիան իրավունքունի ներկայացնելու պահանջ` հիմնված Մոնրեալի կոնվենցիայի դրույթների վրա,ապա այդ պահանջները փոխարինվել են Կանոնադրության 7-րդ գլխի հիման վրաընդունված և այլ բնույթի պարտավորություններ սահմանող ԱԽ համապատասխանորոշումներով։ Այստեղից հետևում է, որ Լիբիայի և ԱՄՆ միջև ͳ·³Í վեճը կարգավորվում է վերոնշյալ որոշումների հիման վրա ձևավորված նորմերով։ Լիբիան պնդում է, որ 731/1992/, 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրություններիկոնկրետ ձևակերպումներից ակնհայտորեն երևում է, որ ԱԽ երբեք պահանջ չի ներկայացրել առ այն, որ Լիբիան իր քաղաքացիներին հանձնի ԱՄՆ կամ Միացյալ Թագավորությանը։ Դատական լսումների ընթացքում Լիբիան հայտարարում էր, որ այդկետը միշտ եղել է իր գլխավոր փաստարկը։ Բացի դրանից, Լիբիայի համոզմամբ Դատարանը պետք է նշված արձանագրությունները մեկնաբանի «դրանց իրավականուժը որոշող Կանոնադրությանը համապատասխան», իսկ Կանոնադրությունն արգելում է Խորհրդին Լիբիայից պահանջել իր քաղաքացիներին հանձնել ԱՄՆ-ին կամՄիացյալ Թագավորությանը։ Լիբիան եզրակացնում է, որ իր հայտարարությունը ընդունելի է, «քանի որ Դատարանը կարող է առանց գործին վնասելու որոշում կայացնել Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանության վերաբերյալ ... անկախ748 (1992) և 883 (1993) արձանագրությունների իրավական նշանակությունից»։ 1 Տե՛ս http։ //www.aviation.am/index.php/hy/aboutus/internatorg։ 2 Տե՛ս Мартынчик Е., Колоколова Э., Прецедентное право, “Российская юстиция”, 1994, № 12, էջ 22։ 3 Տե՛ս Plachta M., The Role of the Security counsil in enforcing the Principle aut dedere aut judicare, EJIL, 2001, Vol.12, № 1, էջ 125-140։ Բացի այդ՝ Լիբիան Դատարանի ուշադրությունը հրավիրում է այն սկզբունքի վրա,որի համաձայն «որևէ հայտարարության ընդունելիության որոշման համար որոշիչամսաթիվ է հանդիսանում դրա ներկայացման օրը»։ Դատարանը գտնում է, որ Լիբիայի վերջին նկատառումը պետք է ընդունել։ 1992թ. մարտի 3-ին, երբ Լիբիան ներկայացրել է իր դիմումը, փաստացի հանդիսանում էմիակ ամսաթիվը, որը որոշիչ նշանակություն ունի այդ դիմումի ընդունելիությանհարցի որոշման համար։ Այդ պատճառով չի կարելի ղեկավարվել ԱԽ 748 (1992) և883 (1993) արձանագրություններով, քանի որ դրանք ընդունվել են ավելի ուշ։ Ինչվերաբերում է ԱԽ 731 (1992) արձանագրությանը, որն ընդունվել է մինչև դիմումիներկայացման օրը, ապա այն չի կարող իրավական խոչընդոտ լինել տվյալ դիմումիընդունելիության վերաբերյալ, քանի որ կրում է խորհրդատվական բնույթ և չունիիրավական պարտադիր ուժ։ Դա նշանակում է, որ նշված հիմքերով Լիբիայի դիմումըչի կարող ճանաչվել անընդունելի։ Ամերիկյան կողմը իր առարկության մեջ նշել է, որ նույնիսկ եթե Մոնրեալի կոնվենցիան ճանաչում է այն իրավունքները, որոնց հավակնում է Լիբիան, սույն գործովկիրառելի չէ՝ համաձայն ՄԱԿ ԱԽ կողմից ընդունված բանաձևերի (1992 թ. N 748 և1993 թ. N 883)։ Պատասխանողի կարծիքով, վեճը ծագել է Լիբիայի և ՄԱԿ ԱԽ միջև,և դրա վրա չեն տարածվում Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետիդրույթները, ուստի և վեճը ամեն դեպքում չի կարող քննվել Դատարանի կողմից1։ Իր հայտարարության մեջ դատավոր Հերցեգը գտնում է, որ Լիբիայի պահանջների վրա տարածվում է ԱԽ պարտադիր որոշումների ազդեցությունը, որը Լիբիայի դիմումը զրկում է առարկայական հիմքից։ Իր հատուկ կարծիքում Կոյմանս դատավորը գտնում է, որ Դատարանի միակխնդիրը քննարկման ենթակա վեճի առկայության կամ բացակայության պարզումն է։ Այն փաստը, որ սույն խնդիրը առաջադրվել է ԱԽ ուսումնասիրությանը, և Խորհուրդըդրա կապակցությամբ կայացրել է համապատասխան որոշում, որևէ կերպ չի ազդումվեճի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ օբյեկտիվ իրականության բացահայտման՝ Դատարանի իրավասության և պարտականության վրա։ Առարկության վերաբերյալ, որի համաձայն 748 (1992) և 883 (1993) բանաձևերըԼիբիայի պահանջը զրկել են առարկայական և բովանդակային հիմքից, Կոյմանս դատավորը կիսում է Դատարանի տեսակետը, որ այդ առարկությունը չի կրում բացարձակապես նախնական բնույթ։ Այնուամենայնիվ, նա նույնպես գտնում է, որ այդ բանաձևերը, որքան էլ հեղինակավոր լինեն, վերջնական և որոշիչ բնույթ չեն կրում, հետևաբար գործը վարույթ ընդունելու որոշումը չի կարող կասկածի տակ դրվել։ Դատավոր Ռեզեկը գտնում է, որ կողմերի առաջադրած փաստարկների տրամաբանությունն արտացոլված կլիներ Դատարանի որոշման մեջ ավելի ընդգրկուն,եթե այդ որոշման մեջ ùÝݳñÏí»ñ Կազմակերպության քաղաքական մարմիններինկատմամբ Դատարանի իրավասության հիմնախնդիրը։ Նա գտնում է, որ Դատարանն իրավունքը այս կամ այն վիճելի դեպքում մեկնաբանելու և կիրառելու լիարժեք իրավասություն ունի, նույնիսկ եթե նման իրավասության իրականացումը կարող է հանգեցնել ՄԱԿ որևէ այլ մարմնի որոշման քննադատական դիտարկմանը։ Դատարանը չի ներկայացնում ՄԱԿ անդամ որևէ պետության,սակայն հենց քանի որ Դատարանը չի ենթարկվում որևէ քաղաքական ազդեցության,այն հանդիսանում է իրավունքը մեկնաբանող раг ехсеllence ատյան, ինչը չափանիշ էհանդիսանում ցանկացած ժողովրդավարական ընթացակարգի դեպքում2։ 1 Տե՛ս Convention for the Suppression of unlawful Acts against the safety of Civil Aviation, 23 September 1971, 974UNTS։ 2 Տե՛ս Спектор Е., Судебный прецедент как источник права, “Журнал российского права”, 2003, № 5, էջ 51։ Դատավոր Շվեբելի կարծիքով այն փաստը, որ ԱԽ 748 (1992) և 883 (1993) արձանագրություններն ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուց հետո,որոշիչ նշանակություն չունի։ Չնայած այն հանգամանքին, որ իրավասությունը սովորաբար սահմանվում է դիմումի ներկայացման օրվանից, այստեղ կարող են առկալինել որոշակի բացառություններ։ Գործերը, որոնց վրա հղում է կատարում Դատարանը, սույն գործի հետ որևէ առնչություն չունեն։ Հարց է ծագում՝ Դատարանի նման որոշումը խոչընդոտո՞ւմ է ահաբեկչությանդեմ պայքարին ԱԽ ուղղած ջանքերին և անհնազանդ պետություններին տրամադրո՞ւմ է միջոց, որը թույլ է տալիս նրանց խուսափել Խորհրդի որոշումների կատարումից՝ Դատարան դիմելու միջոցով, արդյոք Դատարանը ԱԽ որոշումների նկատմամբդատական վերահսկողության իրավասություն ունի՞1։ Դատավոր Շվեբելը գտնում է, որ Դատարանը, ընդհանուր առմամբ, նման իրավասություններ չունի և, մասնավորապես, այն իրավունք չունի վերացնել կամ նվազեցնել ԱԽ այն որոշումների նշանակությունը, որոնցում հաստատվում է խաղաղությանը ցանկացած սպառնալիքի առկայությունը, և որոշվում են միջոցները, որոնքպետք է ձեռնարկվեն նման վտանգի վերացման համար։ Դատարանը սույն խնդրիկապակցությամբ բազմաթիվ անգամ հայտարարել է, որ դատական վերահսկողություն իրականացնելու իրավասություն չունի։ Կանոնադրության մեջ առկա չէ ակնարկառ այն, որ Դատարանն ունի նման իրավունք։ Կանոնադրությունից հետևում է հակառակը, քանի որ եթե Դատարանն իրավասու լիներ վերացնել ԱԽ որոշումները, ապահենց Դատարանն էլ կիրականացներ վարչական և ղեկավարող իրավասություններըայն ոլորտներում, որտեղ, ըստ Կանոնադրության, նման իրավասություններով և գործառույթներով է օժտված Խորհուրդը։ Կանոնադրության դրույթները և դրա ստեղծման պատմությունը վկայում են այնմասին, որ ԱԽ ենթարկվում է իրավունքի գերակայության սկզբունքին, սակայն միաժամանակ այն օժտված է իրավասությամբ հեռանալու միջազգային իրավունքի նորմերից, եթե դա անհրաժեշտ է միջազգային խաղաղության ապահովման համար։ Այնհանգամանքը, որ Խորհուրդը պարտավոր է հետևել այդ սկզբունքին, իսկ Դատարանը հանդիսանում է ՄԱԿ գլխավոր դատական մարմինը, չի հետևում, որ Դատարաննիրավասու է ապահովելու, որպեսզի Խորհրդի որոշումները համապատասխանենիրավունքին։ Սան Ֆրանցիսկոյում ընթացող բանակցությունների բնույթը վկայում է,որ Կանոնադրության հեղինակները մտադրություն չեն ունեցել Դատարանին վերապահելու դատական վերահսկողության իրավունք։ Դատարանը նման դիրքորոշման հետ ևս չի կարող համաձայն լինել այն պատճառով, որ նշված բանաձևերն ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուցհետո, իսկ Դատարանի գործունեության ընթացքում ձևավորված պրակտիկայիհամաձայն՝ ԱԽ բանաձևերի ընդունումը չի սահմանափակում Դատարանի իրավասությունը որևէ իրավական վեճի նկատմամբ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ պատասխանողի կողմից հիշատակված փաստարկները՝ կապված Դատարանի՝ գործը քննելու իրավասությանբացակայության հետ, անհիմն են, և Դատարանն իրավասու է քննել կողմերի միջևառկա վեճը՝ կապված Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառման հետ։ Այսպիսով, ՄԱԿ միջազգային դատարանի որոշումների իրավական նշանակությունն այն է, որ նախադեպի միջոցով միջազգային իրավունքում հստակեցվում, կոնկրետացվում են միջազգային իրավունքի նորմերը՝ հետագայում կիրառվելով միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում, իսկ «Lockerbie»-ի նախադեպը հիմք հան1 Տե՛ս Бордунов В., Международное воздушное право, Москва, 2007, էջ 88-90։ դիսացավ հանցագործություն կատարած անձին հանձնելու կամ դատական կարգովքրեական պատասխանատվության ենթարկելու` Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքիձևավորման համար։ Անի Խլղաթյան«LOCKERBIE»-Ի ՆԱԽԱԴԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ AUT DEDERE AUT JUDICARE ՍԿԶԲՈՒՆՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ «Lockerbie»-ի նախադեպ, 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիա, Aut Dedere Aut Judicare սկզբունք, Անվտանգության խորհրդի բանաձևեր։

Հոդվածում ներկայացված են միջազգային նախադեպային իրավունքի առանձնահատկությունները։ Ներկայացված է «Lockerbie»-ի նախադեպը՝ որպես Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի ձևավորման նախադրյալ։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում «Քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմ պայքարի» 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի միջև ծագած վեճերի իրավական կարգավորմանը՝ ներկայացնելով սույն ոլորտում ՄԱԿ միջազգային դատարանի և անվտանգության խորհրդի իրավասությունների հարաբերակցությունը։

Համագործակցային ուսուցումը տարածված է աշխարհում: Այն ավելի ու ավելի է օգտագործվում որպես աշխատող, ուսուցանող-սովորող նոր մոտեցում և ռազմավարություն: Համագործակցային ուսուցումը խմբային աշխատանքի ամենաբարձր մակարդակն է, որը ենթադրում է խմբային աշխատանքի մշակույթի որոշակի նորմայի ձևավորում: Այն հնարավորություն է ընձեռում հասնել տարբեր կրթական նպատակների, ինչպիսիք են ակադեմիական իրադարձությունների հմտությունների զարգացումը: Teachingամանակակից ուսուցման պրակտիկայի լավագույն օրինակը փոքր խմբային աշխատանքն է, որի արմատները կարելի է գտնել սոցիոլոգների և ժամանակակից մանկավարժների աշխատանքում [3,4]: Փոքր խմբակային աշխատանքը երբեմն անվանում են համագործակցային ուսուցում, համագործակցային ուսուցում կամ սոցիալական ուսուցում: Կան համագործակցային ուսուցման տարբեր մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են դասի տարբեր փուլերում: Այս հասկացությունների և սկզբունքների միջանձնային ընկալումը, որի արանքում ուսանողները ներգրավվում են մի գործընթացի մեջ, երբ նրանք տեղեկատվություն են կայացնում, ընտրություն կատարում և որոշում կայացնում: Դրանք ներառում են ուսանողների թիմի առաջընթաց, խճանկար, շրջադարձ դեպի զույգ, պրիզմա, խմբային քննություն, պատկերասրահի շրջայցեր և այլն: Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել առաջադեմ կրթական համակարգեր ունեցող երկրների (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Բրիտանիա) գիտության և մանկավարժական փորձը համագործակցության տեսության և գործնական կիրառական ծրագրերի մշակման գործում: Հիմք ընդունելով ժամանակակից մանկավարժական տեսությունների «նախորդ մշակումները», հատուկ դասի օրինակով կներկայացվի «մի քանի մեթոդների» մասնակցությունը խթանելու միջոց: Նախ և առաջ մեզ հետաքրքրում է այն հարցը, թե հնարավոր է արդյոք փոխկապակցվածություն, անձնական պատասխանատվություն, առերես շփում, սոցիալական հմտություններ, խմբային համագործակցության գաղափարներ ՝ համատեղ ուսուցման և միջոցների տարրերի կիրառելիության միջոցով: Ըստ այդմ, դիտարկվեցին David ոջ Ռոջեր Johnոնսոնի, Պասի Սալբերգի և այլոց մոտեցումները: Այս փաստաթղթում մենք ուզում ենք անդրադառնալ բարեփոխումների կողմից առաջարկվող համատեղ գործիքների օգտագործման արդյունավետությանը և որքանո՞վ է առաջարկվող փորձը նպաստում այդ հմտությունների զարգացմանը: Ուսանողների զարգացումը անկանխատեսելիորեն փոխում է աշխարհը: Տեղեկատվությունն ու գիտելիքները ձևավորում են մեր աշխարհայացքը: Բոլոր սոցիալական փոփոխություններն ազդում են կրթական համակարգի վրա: Հայաստանում արագ տեմպերով, ինչպես ակնհայտ է ամբողջ աշխարհում, մարդիկ պետք է խմբով աշխատեն: Արագ փոփոխությունը պահանջում է, որ մարդիկ հարմարվեն նոր իրավիճակներին և լինեն ճկուն: Հասարակությունը դպրոցին, հատկապես ուսուցչին, լիազորել է անդրադառնալ աշխատանքի գործնական մեթոդներին, հնարքներին և փոքր կիրառելիությանը: Համագործակցային մեթոդների օգտագործումը ինքնանպատակ չէ: ստեղծելով դրանք: Այս աշխատանքում արդյունավետ լինելու համար խմբերը պետք է կենտրոնանան սովորողների մտավոր և հուզական կարողությունների, ինչպես նաև անկախության, սոցիալականացման և այլ հմտությունների զարգացման վրա: [2] Ամենակարևոր խնդիրը ոչ միայն տիրապետել այդ հմտություններին, այլ նաև գնահատել և կիրառել դրանք կյանքի համապատասխան իրավիճակներում: Հետևաբար, մեր խնդիրն է ուսանողների մեջ զարգացնել այդպիսի որակները պատմության դասերի դասավանդման միջոցով, զարգացնել հմտություններ, որոնք կհամապատասխանեն կրթության ժամանակակից պահանջներին, և շրջանավարտը կկարողանա կիրառել իր ստացածը ուսումնական հաստատությունում կյանք Այս հոդվածում մենք կխոսենք Սալբերգի մասնակցությամբ խթանված տարբեր միջոցներից մեկի արդյունավետության, զույգերի աշխատանքի, «Դարձեք ձեր զույգին» `շատերի կողմից օգտագործված« Պրիզմա »մեթոդի և այլն: Ուսուցիչը չի կարող միանգամից, մեկ դասի ընթացքում օգտագործել մեթոդների հարուստ զինանոցը: Նա պետք է հետևի որոշակի դասի ուսուցման մեթոդին, ընտրություն կատարի: Դասավանդման մեթոդը հիմնված է այն խնդիրների վրա, որոնք լուծվում են դասի կամ դասի որոշակի փուլում: Դասի նպատակից և նպատակներից բացի, մեթոդների ընտրությունը կախված է հետևյալից. • դասի տեսակից և կառուցվածքից, • ուսումնական նյութի բովանդակությունից, • ուսանողների տարիքից, • դասարանում սովորողների քանակից: , • պատրաստվածության աստիճանը, • հետաքրքրությունն ու հետաքրքրությունը. ուսուցիչների վերապատրաստման մակարդակից և այլ գործոններից [1]: Համագործակցային ուսուցման տարրերի օգտագործումը նպաստում է դասարանում նոր համագործակցային միջավայրի ստեղծմանը, օգնում է ուսուցչին հասկանալ համագործակցային ուսուցումն ու դասի պլանավորումը, և պայմաններ է ստեղծում ուսման արդյունավետությունը գնահատելու և գնահատելու համար, քանի որ այն բարելավում է խմբային աշխատանքը: Նկար 1 Համագործակցային վերապատրաստման տարրեր Ուսուցիչ-ուսուցիչ կազմակերպության հիմնական խնդիրը կլինի բոլոր խմբերի աշխատանքների վերահսկումը և ղեկավարումը: Յուրաքանչյուր դաս և դասարան եզակի է, ուստի ուսուցիչների պատրաստման ցուցիչներից մեկը համապատասխան մեթոդի ընտրությունն է: Համագործակցային առավելություններ: Համագործակցային ուսուցումը մեծ ճանաչում է ձեռք բերել որպես այլընտրանքային մանկավարժական մոտեցում: Ոչ միայն ակադեմիական գիտելիքները սովորելու հմտությունները կարևոր են համագործակցային ուսուցման մեջ, այլև համագործակիցների զարգացման համատեղ զարգացումը (ակտիվ համագործակցային գիտելիքներ (մտածողության հմտություններ): Համագործակցային ուսուցման իմաստը հմտություններն են (աշխատանքի միջոցով հմտանալու համար) `յուրաքանչյուրին ժամանակակից հասարակության մեջ ուժեղ անձնավորություն դարձնելու համար: Դարձ Դարձնել անհատական ​​ակտիվություն և կարողանալ անդամակցել խմբի համագործակցությանը [3]: Եթե ​​մենք պարզապես ուսանողներին առաջարկում ենք աշխատել միասին, դա չի նշանակում, որ նրանց խմբերի բաժանումը բերել է արդյունավետ համագործակցության: Ոչ բոլոր խմբային աշխատանքները կարող են ապահովել համագործակցային ուսուցում: Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ խմբի `ընդհանուր խնդիրն իրականացնելու ջանքերն արդյունք չեն տալիս: Առաջադրանքը, մեթոդը պլանավորված է, իրականացվում է այնպես, որ դրդում է սովորողին համագործակցել, նպաստում նրա ակտիվ մասնակցությանը ուսումնառության գործընթացին: Փոքր խմբերում աշխատելու առավելությունները. Խմբերը շատ կարևոր են համագործակցային ուսուցման մեջ: 4-5 հոգանոց խմբերը համարվում են ամենաարդյունավետները: Նման խմբերում ուսանողները հնարավորություն ունեն ավելի ակտիվ լինել: Յուրաքանչյուր ուսանողի անհատական ​​պատասխանատվությունն օգտագործվում է ուսանողների չորս խմբերում, միևնույն ժամանակ ստեղծվում է հավաքական աշխատանքի մթնոլորտ: Խմբի չափը կախված է դասի նպատակից և ընտրված մեթոդից: Փոքր խմբերում աշխատանքը զգալիորեն մեծացնում է ուսանողի ակտիվությունը դասապրոցեսում: Ակնհայտ է, որ հնարավոր չէ արդյունավետ սովորել միայն դիտորդ, ունկնդիր, պասիվ վիճակում գտնվելու միջոցով: Ուսանողն ավելի լավ է սովորում, երբ ակտիվորեն մասնակցում է գործընթացին: Փոքր խմբերի ուսուցումն օգտագործվում է այն իմաստով, որ դասարաններում աշակերտների խտության բարձրացման արդյունքում զգալիորեն ավելի դժվար է օգտագործել ճակատային ուսուցման վիկտորինաներ: Երբ ուսուցիչը աշխատում է (մեծ) դասի հետ, աշակերտներն ավելի քիչ հնարավորություններ ունեն արտահայտվելու, քննարկելու: Փոքր խմբում այդ հնարավորությունները շատ ավելի մեծ են: Փոքր խմբերում դասավանդելը հետևյալ նպատակներն ունի. [1] • զարգացնում է խնդիրների լուծման հմտություններ, • զարգացնում է հաղորդակցման հմտություններ, • միմյանցից սովորում է, - զարգացնում է ուսանողների պատասխանատվության զգացումը, - հաշվետու է խմբի ընդհանուր հաջողությունն ապահովելու համար, - խթանում է թիմային աշխատանքը, - ստեղծում է անվտանգ, բարենպաստ միջավայր գիտելիքների արտահայտման համար: և հմտություններ; • Քննարկումների միջոցով ամրապնդում է ուսանողների համոզմունքները. • Ակտիվ մասնակցություն է ապահովում ինքնարտահայտման միջոցով: Այսօր հանրակրթական դպրոցների մեծ մասում դասի խտությունը 20-25 է (որոշ տեղերում ՝ 30-34): Ոչ բոլոր դպրոցներն ունեն համապատասխան կահույք և պայմաններ: Դասասենյակներում չկան շարժական սեղաններ, խմբային աշխատանքի, հաղորդակցության, տեսաձայնագրիչ, էլեկտրոնային գրատախտակի պարագաներ: Հետեւաբար, մենք առաջարկում ենք օգտագործել «Դիմեք ձեր զուգընկերոջը» մեթոդը ավելի քան 20 ուսանողների մասնակցությամբ պատմության դասերին: Այս մեթոդը թույլ է տալիս խուսափել ավելորդ աղմուկից, շարժումից և խառնաշփոթությունից դասի ընթացքում: Աշխատանքային դիրքն է «աչք առ աչք», «դեմք»: Նրանք, ովքեր դեմ առ դեմ են, կարող են հեշտությամբ տեսնել և լսել միմյանց: Հաղորդակցումը կատարվում է բառերի և աչքերի միջոցով: Այստեղ ուսանողներին կարող են պատահականորեն առաջարկել յուրաքանչյուր քննարկումից հետո ստանալ իրենց պատասխանները: Նման անհատական ​​պատասխանատվությունը զույգին ավելի զգոն է դարձնում: Ուսանողներն ավելի լուրջ են վերաբերվում առաջադրանքին: Միմյանց ստուգել ՝ համոզվելու համար, որ երկուսն էլ պատրաստ են պատասխանել, թե ոչ: Այս մեթոդը թույլ է տալիս ուսուցչին ազատ շրջել դասարանում, տալ անհատական ​​ցուցումներ, առանձին մոտեցում ցուցաբերել խմբերի նկատմամբ: Այս պահին աշխատանքային աղմուկը կառավարելի է, աշխատանքային խմբերը չեն խանգարում միմյանց: Հաշվի առեք մեթոդը հատուկ դասի օրինակով. Դասարան - 9-րդ առարկա - Համաշխարհային պատմություն Դասարանում սովորողների թիվը - 22 Թեմա - Եվրոպայում տոտալիտար ռեժիմներ Ներկայացնելով դասի ծրագիրը հաջորդական քայլերով 1: Հրահանգեք ուսանողներին խումբ կազմել ՝ դիմելով զույգին: Կազմվում է 11 զույգ: Այս դեպքում դասարանում աշխատանքային խումբ: 2. Ուսումնասիրվող նյութերը բաժանեք խմբերի - Տոտալիտարիզմի բովանդակությունը (էջ 27) - Ֆաշիզմի առաջացումը (էջ 27-28) - Ֆաշիզմը Իտալիայում (էջ 28-29) - Նացիոնալ սոցիալիզմը Գերմանիայում (էջ 29-31) Նացիոնալ սոցիալիզմը Գերմանիայում (շարունակություն, էջ 31) - Աղբյուրի հետ աշխատել (էջ 32) Նույն ենթատիպի ուսումնասիրությունը կատարվում է զույգերով), միայն վերջին զույգն է աշխատում դասագրքի 32 աղբյուրի հետ: , Theույգին տրվում է ուսուցչի կողմից կազմված վերլուծության հարցաթերթիկ: 4 ուսանողական թեմաներ (այսինքն ՝ նույն խմբերը նախ պետք է ուսումնասիրեն հանձնարարված բաժինը, քննարկեն, մտքեր փոխանակեն:  Խմբերը կգնահատվեն ըստ իրենց նախընտրած ներկայացման (բացատրություն, դիագրամ, դիագրամ, աղյուսակ և այլն):  Տրված է աշխատանքի ընթացքում: Աշխատանքը Խմբային աշխատանքը կներկայացնի ուսուցչի կողմից ընտրված ուսանողին (սա թույլ է տալիս խմբի բոլոր ուսանողներին պատրաստ լինել): Յուրաքանչյուրը Ուսանողների կողմից նյութի յուրացումը կստուգվի ուսուցչի կողմից կազմված ախտորոշիչ թեստային առաջադրանքի միջոցով, որը վերաբերում է ամբողջ դասարանին: Նկարագրական թեստ 9 դասարան - Թեմա 9 - Տոտալիտար ռեժիմները Եվրոպայում Առաջադրանքների քանակը - 101. Ե՞րբ է հիմնադրվել Գերմանիայի Ազգային սոցիալիստական ​​կուսակցությունը: Ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 2. Ե՞րբ է Իտալիայում ֆաշիզմը հաստատվել որպես իշխող կուսակցություն: ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 3. Ե՞րբ է ֆաշիզմը իշխանության եկել Գերմանիայում: Ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 4. Ե՞րբ է հաստատվել ֆաշիստական ​​բռնապետությունը Իտալիայում: ա) 1922 բ) 1933 գ) 1936 դ) 1934 5. Հետևյալ երկրներից ո՞ր մեկը տոտալիտար չէ: ա) ԽՍՀՄ բ) Իտալիա գ) Իսպանիա դ) Ֆրանսիա 6. Գերմանիայի Նախագահ Պոլ ֆոն Հինդենբուրգը 1933 թվականի հունվարին Վարչապետ նշանակեց Գերմանիայի Ռայխսկացլին -------------- 7. Ռասիզմը հիմնված է ազգերի «բարձր» ---------------- բաժանման սկզբունքի վրա: 8. 1922 թ.-ին Իտալիայի թագավոր Վիկտոր Էմանուել III- ը -------------- նշանակեց վարչապետ: 9. Անունները համապատասխանեցրեք երկրներին 1: Ֆրանկո ա) Հունգարիա 2. Հորթ բ) Պորտուգալիա 3. Անտոնսկի գ) Իսպանիա 4. Սալազար դ) Ռումինիա 10 պայմանավորել Իրադարձությունները դասավորել ժամանակագրական կարգով. Ա) Բեռլին-Հռոմ առանցքի ձևավորում բ) Ավստրիայի լուսաբաց (միավորում) զույգի կամ անհատների գնահատում: Հետազոտության արդյունքներ 9-րդ «ա» դասարանում, որտեղ սովորում է 22 աշակերտ, «Եվրոպայում տոտալիտար ռեժիմները» թեման ուսումնասիրելիս մենք ստացանք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 6 աշակերտ «8» միավոր - 5 աշակերտ «7» միավոր - 4 աշակերտ «6» միավոր -3 աշակերտ «5» միավոր -3 աշակերտ «4» միավոր -1 աշակերտ 6-րդ «ա» դասարանում, որտեղ սովորում է 28 աշակերտ, «Ուսումնասիրելով« Մեծ Հայքի Արտաշեսյանների թագավորություն »թեման` ստացանք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 7 ուսանող «8» միավոր -6 ուսանող «7» միավոր -7 ուսանող «6» միավոր -3 ուսանող «5» միավոր -3 ուսանող «4» միավոր -2 ուսանող 9-րդ «բ» -ում դասարան, որտեղ աշակերտների թիվը 24 ուսանող է, ովքեր սովորում են «Կոռուպցիա» Դա պարզ միջոց է պրիզմայի մտածողության գործընթացը փոխաբերական դարձնելու համար: Մեթոդը շատ ժամանակ չի պահանջում, այն շատ արագ է անցնում: աշխույժ [1]: Մեթոդի նկարագրությունը հուշում է, որ նպատակահարմար է այն օգտագործել դասի խթանման փուլում, բայց պատմության դասերին մեթոդն ավելի արդյունավետ է գործում նոր նյութը ամփոփելիս, հաջորդ դասին հին նյութը վերանայելիս կամ ամփոփելիս, օրինակ, եթե ուսանողները չեն անում: հասկանալ տոտալիտար կամ տոտալիտար ռեժիմները, ռասիզմը, ռասիզմը: Ուսուցիչից մեծ ջանքեր կպահանջվեն ուսանողների միջոցով նոր գաղափարներ ներկայացնելու համար: Մեթոդը կիրառվեց միջին դասում դասի վերջում, արտացոլման ժամանակ, և զուգահեռ դասում `դասի առաջին փուլում, հին նյութի որոնման և ամրապնդման ժամանակ: Երկու դեպքում էլ ապահովվեց ուսանողների ակտիվ մասնակցությունը: Պարզվեց ՝ հետաքրքիր եռաշերտ պրիզմա է: Իհարկե, մեթոդը կիրառվում է առաջին անգամը չէ, ուստի ցանկալի է այն օգտագործել բազմիցս ՝ դրա արդյունավետությունն ու արդյունավետությունը բարձրացնելու համար: Վերոնշյալ մեթոդը բազմիցս օգտագործվել է Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքի 1-ին հիմնական դպրոցի սոցիալական ուսումնասիրությունների 6-9-րդ դասարաններում: չի կարող արատներ ունենալ պատմության մեթոդը գրանցելուց հետո գծապատկեր 2 Գծապատկեր 2 Եռաշերտ բաց պրիզմա Եզրակացություն. 6-րդ դասարանում մեթոդը օգտագործվել է «Մեծ Հայքի Արտաշեսյան Թագավորություն» հայոց պատմության թեման ուսումնասիրելու համար, և որակական առաջընթացը կազմել է 71%: Առաջարկվող մեթոդն առավել առաջադեմ է դինաստիկ պատմությունների ուսումնասիրության մեջ: 2. 9-րդ դասարանում, Համաշխարհային պատմության մեջ «Համաշխարհային ինքնիշխանությունը Եվրոպայում» թեման ուսումնասիրելիս, որակական առաջընթացը կազմել է 68%: Կարելի է ասել, որ նշված մեթոդը բարձր արդյունավետ է, այն արդյունավետ է ավագ դպրոցի աշակերտների համար: 3. «Հասարակագիտություն» առարկայից «Կոռուպցիա» թեման ուսումնասիրելիս որակական առաջընթացը կազմել է 67%: Մեթոդը արդյունավետ է դեպքերն ու իրադարձությունները ուսումնասիրելիս: Հիմնական դպրոցի 6-9-րդ դասարաններում մեթոդների կիրառումը հնարավորություն տվեց եզրակացնել, որ այն արդյունավետ է «Հասարակական գիտություններ» առարկաների դասավանդման գործում: ։

Աշխատանքում ներկայացված են համագործակցային ուսուցման, փոքր խմբերով աշխատանքի արդյունավետ իրականացման փորձ «Շրջվիր դեպի զույգդ» մեթոդական հնարի և «Պրիզմա» մեթոդի կիրառմամբ։

ՄԵՂՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԱՅԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՔաղաքացիաիրավական պատասխանատվության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ իտարբերություն վարչաիրավական և քրեաիրավական պատասխանատվությունների՝ այն կարող էվրա հասնել, երբ բացակայում է իրավախախտի մեղքը։ Ընդ որում, սա վերաբերում է ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ արտապայմանագրային (դելիկտային) պատասխանատվությանը։ Պայմանագրային պարտավորությունները խախտելու համար պատասխանատվության ընդհանուր դրույթները նախատեսված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1 (այսուհետ` ՔՕ) 26-րդ գլխում,որի 417 հոդվածը վերաբերում է հենց մեղքին։ Հիշատակված հոդվածի 1 կետը սահմանում է ըստ մեղքի պատասխանատվություն, իսկ 3 կետը պատասխանատվություն առանց մեղքի2։ Այսպիսով, 417 հոդվածի 1 կետի համաձայն` պարտապանը պարտավորությունը չկատարելուև/կամ անպատշաճ կերպով կատարելու համար պատասխանատու է մեղքի առկայության դեպքում,եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով3։ Այս նորմի տառացի մեկնաբանությունիցպարզ է, որ ընդհանուր կանոնի համաձայն մեղքը հանդիսանում է պայմանագրային պատասխանատվության անհրաժեշտ պայման։ Տվյալ նորմում բացակայում է մեղքի սահմանումը, բայց 2-րդ պարբերությունը պարունակում է սահմանում առանց մեղքի վարքագծի մասին. պարտապանը ճանաչվում էանմեղ, եթե ապացուցում է, որ ինքը պարտավորությունը պատշաճ կատարելու համար ձեռնարկել էիրենից կախված բոլոր միջոցները։ Ինչպես տեսնում ենք, այս նորմը նախատեսում է մեղավորության կանխավարկած, և պարտապանը պարտավոր է ապացուցել, որ պարտավորությունը պատշաճ կատարելու համար ձեռնարկել էիրենից կախված բոլոր միջոցները։ Այս դեպքում քաղաքացիական օրենսդրությունը հետևում է մասնավոր իրավունքի ունիֆիկացիայի գլոբալ զարգացման միտումներին, քանի որ քննարկում է մեղքըօբյեկտիվ, վարքագծային մոտեցմամբ։ Ինչպես նշվում է գրականության մեջ, մեղքի քննարկումը որպեսիրավախախտի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքագծի և նրա հետևանքների նկատմամբ պրակտիկորեն անիմաստ է։ Վիտյանսկին նշում է, որ նման փոփոխությունը մեղք հասկացության վերաբերյալ վկայում է նախկինում քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ամրագրված մեղքի վերաբերյալ քրեաիրավական գաղափարից հրաժարվելու մասին4։ Պարզապես ժամանակակից քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ևս շարունակում է մեղքի վերաբերյալ հոգեբանական տեսության գոյությունը, որը խորհրդային ցիվիլիստների կողմից փոխառություն է քրեական իրավունքի գիտությունից։ Այսպես, վերջին մասնագիտական մենագրականուսումնասիրություններից մեկում կապված քաղաքացիական իրավունքում մեղքի խնդիրների հետ հեղինակներ Պաշենցևը և Գարամիտան կատարել էին հետևություններ, որոնք մեղքը ներկայացնում ենորպես իրավախախտի գիտակցական հոգեբանական վերաբերմունք իր հակաիրավական վարքագծիև նրա արդյունքների նկատմամբ, որը դրսևորվում է հասարակության և պետության նկատմամբ արհամարհական և անտարբեր վերաբերմունքով, հակաիրավական, հակասոցիալական վարքագծի ընտրությամբ։ Վերոնշյալ հեղինակները մեղքը քննարկում էին սուբյեկտիվորեն և դրա արդյունքում նշում,որ յուրաքանչյուր կոնկրետ անձի համար անհրաժեշտ է սահմանել տվյալ իրադրությունում իրավաչափ1 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, թիվ ՀՕ -239, ընդունված 05.05.1998 թ., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50)։ 2 Պետք է նշել, որ այս հոդվածում օրենսդիրը թույլ է տվել սխալ։ Ի տարբերություն նախկին օրենսդրության, որը մեղքը համարում է պատասխանատվության պայման, նոր օրենսգիրքը այն համարում է պատասխանատվության հիմք (417 հոդվածը վերնագրված է հետևյալ կերպ՝ «Պարտավորությունը խախտելու համար պատասխանատվության հիմքերը»)։ Պետք է նշել, որ նմանմոտեցումը հիմնավոր համարել չի կարելի, քանի որ հիմքի բացակայությունը բացառում է պատասխանատվությունը, իսկ նույնհոդվածի 3-րդ կետը նախատեսում է նաև առանց մեղքի պատասխանատվություն։ Մեղքը պատասխանատվության պայման է,բայց ոչ միակը։ 3 Նշենք, որ 417 հոդվածի 1-ին կետում ևս օրենսդիրը թույլ է տվել սխալ. մասնավորապես՝ առաջին պարբերությունում խոսվումէ պարտավորությունը չկատարելու և (կամ) ոչ պատշաճ կատարելու մասին, այսինքն՝ «կամ» շաղկապի հետ օգտագործվում է«և» շաղկապը, մինչդեռ անհեթեթ է պատկերացնել, որ պարտավորությունը չկատարած պարտապանը կարող է այն միևնույնժամանակ ոչ պատշաճ կատարել։ 4 Տե՛ս Брагинский М., Витянский В., Договорное право։ общее положение. Москва, 1997, էջ 582։ վարքագծի դրսևորման հնարավորության իր սեփական սահմանները, սահմաններ, որոնց շրջանակներում նրա ազատ կամահայտնությունը հնարավորություն կտա խուսափել անբարենպաստ գույքայինհետևանքներից1։ Մեղքը, որպես իրավախախտի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքագծի նկատմամբ, քննարկել են մեծ թվով հայտնի խորհրդային ցիվիլիստներ։ Մեղքի վերաբերյալ նման մոտեցումը, սակայն, ընդունելի չէ։ Մեղավորության և անմեղությանհարցի լուծումն անհրաժեշտ է որոշել անձի` իր գործողությունների և պարտականությունների նկատմամբ վերաբերմունքի վերլուծության ճանապարհով։ Եթե նա դրսևորում է անհրաժեշտ շրջահայացություն և հոգածություն, որը նրանից կարելի էր պահանջել՝ հաշվի առնելով իրադրության բնույթը, որումնա գտնվում էր և գործում էր, ապա այդպիսի անձին պիտի ճանաչել անմեղ պարտավորությունը խախտելու դեպքում։ Պարզապես սա վերաբերում է միայն այն դեպքին, երբ խոսքն անզգուշության մասին է։ Եթե անզգուշության դեպքում անձը պարտականությունները կատարման նկատմամբ չի ցուցաբերումանհրաժեշտ շրջահայացություն և հոգածություն, որը պահանջում էր տվյալ իրադրությունում, ապադիտավորյալ մեղքի ձևը դրսևորվում է գիտակցված գործողությամբ կամ անգործությամբ, որը գույքային վնաս է պատճառում այլ անձի2։ Մեղքի բնորոշումը վարքագծային մոտեցմամբ իր արտացոլումն էգտել նաև արտասահմանյան երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում։ Այսպես, Ավստրիայի ՔՕ3 1297 հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ողջամիտ անձ պետք է դըրսևորի ջանասիրության և ուշադրության այնպիսի միջոցներ, որոնք հնարավոր են սովորական պայմաններում։ Գերմանիայի ՔՕ4 276 հոդվածի համաձայն` անձը ով չի դրսևորում անհրաժեշտ շրջահայացություն, գործում է անզգուշորեն։ Իտալիայի ՔՕ5 1176 հոդված համաձայն՝ պարտապանն իր պարտավորությունը կատարելիս պետք է գործի խելամիտ սուբյեկտի բավարար շրջահայացությամբ։ Այսինքն` այս երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում ևս արտացոլված է այն մոտեցումը, որ հասարակությունը քաղաքացիական իրավահարաբերությունների բոլոր մասնակիցներին թելադրում էշրջահայաց վարքագծի չափանիշների և որ շուկայական հարաբերությունների մասնակիցները պետք էվստահ լինեն, որ իրենց կոնտրագենտները պարտավորությունները կատարելիս պետք է գործեն շրջահայաց և ուշադիր վարքագծի ընդհանուր պահանջներին համապատասխան։ Այս մոտեցումն իր արտացոլումն է գտել նաև ՀՀ ՔՕ-ում, որում մասնավորապես նշվում է, որ պատասխանատվությունից ազատելու համար իրավախախտը ոչ թե պետք է բացատրի իր հոգեբանականվերաբերմունքը պարտավորության կատարման նկատմամբ, այլ հիմնավորի պարտավորությունըպատշաճ կատարելու համար իրենից կախված բոլոր միջոցները ձեռնարկելու փաստը։ Այսինքն` խոսքըոչ թե իրավախախտման նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունքի, այլ պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման խոչընդոտները գիտակցելու և դրանք հաղթահարելու հնարավորություններ փնտրելու մասին է։ Մյուս կողմից, պետք է նշել, որ անարդար է պայմանագրային պարտավորությունների խախտմանարդյունքում արդարացի փոխհատուցում ստանալու պարտատիրոջ իրավունքը կախվածության մեջդնել կոնկրետ պարտապանի յուրահատուկ և անկանխատեսելի «կամահայտնությունից», «նրա՝ տվյալիրադրությունում իրավաչափ վարքագծի դրսևորման սեփական սահմաններից»։ Պատասխանատվության նման անհատականացումն անհրաժեշտ է քրեական իրավունքում, բայց քաղաքացիական իրավունքում այն կարող է հանգեցնել քաղաքացիական շրջանառությունում անորոշության։ Միևնույն ժամանակ պետք է ընդգծել, որ ընդունելի չէ նաև ՔՕ-ի մոտեցումը, որը պատասխանատվությունից ազատելու հիմք համարում է ցանկացած շրջահայացություն և հոգածություն, իրենից կախված բոլոր միջոցների ցանկացած կիրառություն։ Կոնկրետ պարտատերը և ամբողջ հասարակությունն իրավունք ունենյուրաքանչյուր պարտապանից ակնկալել պատշաճ վարքագիծ, որը կհամապատասխանի բոլորի կողմից ընդունված սոցիալական պահանջներին, պարտավորության բնույթին, շրջանառության պայմաններին, այսինքն՝ պարտավորությունների կատարման ընթացքում շրջահայացության և հոգածությանպատշաճ մակարդակ։ Հենց այս տեսանկյունից պետք է քննարկել կոնկրետ պարտապանի վարքագիծըկոնկրետ իրադրությունում։ ՀՀ ՔՕ 417 հոդվածի 3 կետի համաձայն՝ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիսպարտավորությունը չկատարած կամ անպատշաճ կատարած անձը պատասխանատվություն է կրում,եթե չապացուցի, որ պատշաճ կատարումն անհնար է եղել անհաղթահարելի ուժի, այսինքն՝ տվյալպայմաններում արտակարգ և անկանխելի հանգամանքների հետևանքով, եթե այլ բան նախատեսված1 Տե՛ս Пашенцев Д., Гарамита В., Вина в гражданском праве. Москва, 2010, էջ 67, 117։ 2 Տե՛ս Гражданское право, в 4 т. /под ред. Е.А. Суханова/, Москва, 2006, т. 4, Обязательственное право, էջ 634, 635։ 3 Ավստրիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ //landwise.landesa.org/record/1084։ 4 Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ //www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/։ 5 Իտալիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ //www.altalex.eu/content/italian-civil-code-translated-english։ չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Օրենսդիրը նաև սահմանում է, որ նման հանգամանքներ չեն, մասնավորապես, պարտականությունների խախտումը պարտապանի կոնտրագենտների կողմից, շուկայումանհրաժեշտ ապրանքների կամ պարտապանի մոտ անհրաժեշտ դրամական միջոցների բացակայությունը։ Այս դեպքում փաստորեն, օրենսդիրը սահմանել է պատասխանատվություն առանց մեղքի։ Պրոֆեսոր Բարսեղյանը գտնում է, որ այս հոդվածը նախատեսում է ոչ թե առանց մեղքի պատասխանատվություն, այլ պատասխանատվություն՝ անկախ մեղքից, որի պարագայում առաջնությունը վերապահվում է ոչ թե մեղավորության բացահայտմանը, այլ պատճառված վնասի պարտադիր հատուցմանսկզբունքի կիրառմանը1։ Սակայն ՔՕ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ընդհանուր դրույթից կան բազմաթիվբացառություններ (հոդվ. 547,691, 775, 866 և այլն)։ Առկա իրավիճակից լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է արտասահմանյան երկրների ՔՕ-ներիև միջազգային ունիֆիկացման ակտերի՝ պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը կարգավորող նորմերի ուսումնասիրություն՝ համեմատականիրավագիտության մեթոդը զուգակցելով քանակական վերլուծության մեթոդի հետ։ Ֆրանսիայի քաղաքացիական իրավունքում ավանդաբար մեղքին տրվում է կարևոր դեր՝ որպեսպայմանագրային պատասխանաատվության հիմք։ Մեղքի նշանակությունը որպես պայմանագայինպատասխանատվության հիմնական պայման գալիս է հայտնի ֆրանսիացի ցիվիլիստներ Պոտյեից ևԴոմատայից, որոնց գաղափարներից շատերը դրված են եղել Ֆրանսիայի ՔՕ-ի հիմքում։ Չնայածդրան՝ նրանում «մեղք» հասկացության լեգալ բնորոշումը տրված չէ։ Ֆրանսիայի ՔՕ 1147 հոդվածիհամաձայն՝ հիմքերի առկայության դեպքում պարտապանը պարտավոր է հատուցել վնասները, որոնքառաջացել են ինչպես պարտականությունները չկատարելու, այնպես էլ՝ ժամանակին չկատարելուարդյունքում, եթե չի ապացուցում, որ չկատարելը պայմանավորված է եղել կողմնակի պատճառներով։ Այս նորմի տառացի մեկնաբանությունից նկատելի է, որ վնասի հատուցման հիմքը ոչ թե մեղքն է, այլպայմանագիրը չկատարելը (inexecution)։ Այս առումով հետաքրքիր է Ֆրանսիայի ՔՕ 1137 հոդվածը,որի համաձայն՝ իրի պահպանվածության համար հոգ տանելու պարտականություն ունեցող անձըպարտավոր է այն կատարել անհրաժեշտ շրջահայացությամբ և հոգածությամբ։ Ինչպես նշում է Ռովանը, 1137 հոդվ. նախատեսված խելամիտ և շրջահայաց սուբյեկտի վարքագծից ենթադրվում է, որնման վարքագիծը գնահատելիս հաշիվ է առնվում մեղքը2։ Առաջին հայացքից թվում է, հակասություն կա 1147 և 1137 հոդվ. միջև, քանի որ մի դեպքումպատասխանատվության հիմք համարվում է պարտավորությունները չկատարելը, մյուս դեպքում՝ մեղքը։ Ինչպես նշում է Ռովանը, Ֆրանսիայի ՔՕ-ի վերոհիշյալ նորմերի միջև կոնֆլիկտը հաղթահարելուհամար անհրաժեշտ է պայմանագրային պարտավորությունների դասակարգում։ Պայմանագրայինպարտավորությունների դասակարգումը դարձավ կոնցեպցիա, որը 1920-ական թթ. առաջարկել էրԴեմոգը՝ հաշվի առնելով, որ պատասխանատվության չափանիշը կախված է պայմանագրային պարտավորությունների տեսակից։ Հեղինակը պարտավորությունները բաժանեց 2 խմբի՝ պարտավորություններ, որոնք ուղղված են կոնկրետ նպատակի հասնելու (obligations de resultat) և պարտավորություններ, որոնց կատարման համար պետք է գործադրվեն անհրաժեշտ ջանքեր (obligation de moyens)3։ Առաջին տեսակի պարտավորությորնների համար պատասխանատվությունը նախատեսված է1147, իսկ երկրորդ տեսակի պարտավորությունների համար՝ 1137 հոդվածով։ Պարտավորություններիհիշատակված տեսակների համար պատասխանատվության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ obligation de moyens-ի համար առկա է ըստ մեղքի, իսկ obligations de resultat-ի համար՝ առանց մեղքի պատասխանատվության մոդել։ Հետաքրքրական է, որ պարտավորությունների վերոնշյալ դասակարգումը Ֆրանսիայում օրենսդրությունում զարգացման միտում ունի։ Այն իր ամրագրումն է ստացել «Պարտավորական իրավունքիբարելավման նախագծում»4։ Այսպես, նախագծի համաձայն՝ պայմանագրային պատասխանատվության համար, եթե անձըպարտավորվել է հասնել կոնկրետ նպատակի, պատասխանատվության հիմք է պարտավորությունըչկատարելը և միայն անհաղթահարելի ուժն է համարվում պատասխանատվությունից ազատելու հիմք(հոդվ. 1349)։ Մյուս դեպքում նախագիծը նախատեսում է ըստ մեղքի պատասխանատվություն, քանիոր այն դեպքում, երբ կողմը պարտավորվում է գործադրել մաքսիմալ ջանքեր պարտավորությունը կա1 Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Բարսեղյան Տ., Գույքային պատասխանատվության էվոլուցիան և արդիականհիմնահարցերը, Երևան, 2006, էջ 278-302։ 2 Տե՛ս Rowan S., Fault and breach of contract in France and England։ some comparisons, European Business Law Review, 2011, No.22 (4), pp. 467-485։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս Proposals for Reform of the Law of Obligation and the Law of Prescription (Pierre Catala) / English translation by J. Cartwightand S. Whittaker, Oxford, 2007։ տարելու համար, ապա կարող է ենթարկվել պատասխանատվության, եթե միայն չի ցուցաբերել պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, որը նրանից պահանջվում էր տվյալ հանգամանքներում(հոդվ. 1149, 1364)։ Հետաքրքիր է, որ Միջազգային առևտրային պայմանագրի սկզբունքների (PICC) հոդվ. 5.4-ը ևստարանջատում է պարտավորությունները՝ obligation de resultat և obligation de moyens։ Այսպես, այսհոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ այն դեպքում, երբ պարտավոր կողմն իր վրա պարտականություն էվերցնում հասնել որոշակի նպատակի նա պարտավոր է հասնել այդ նպատակին։ 2-րդ կետի ուժով այնդեպքում, երբ պարտավոր կողմն իր վրա պարտավորություն է վերցնում գործադրել մաքսիմալ ջանքերպարտավորությունը կատարելու համար, այդ կողմը պարտավոր է դրսևորել այնպիսիք, որոնց նա կարող էր դրսևորել նման հանգմանքներում։ Կոմարովն այս կապակցությամբ գրում է. «այս հոդվածիերկու կետերը միասին վերցրած դատարանների և արբիտրների համար տալիս են չափանիշ, որի միջոցով կարելի է գնահատել պարտավորության պատշաճ կատարումը։ Այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ էհասնել կոնկրետ արդյունքի, կողմը պարտավոր է հասնել խոստացված արդյունքի և չհասնելը, որնիրենից ներկայացնում է պայմանագրի չկատարում, պետք է դիտարկել՝ հաշվի առնելով անհաղթահարելի ուժի առկայությունը։ Մյուս կողմից այն պարտավորությունը չկատարելը, որը պահանջում է ցուցաբերել մաքսիմալ ջանքեր, նախատեսում է ավելի մեղմ պատասխանտվություն՝ հիմնելով համանմանհանգամանքներում ջանքերի գործադրման խելամտության վրա։ Այս տարբերությունը նշանակում է, որբարձր մասնագիտացված անձից, հաշվի առնելով նրա փորձառությունը, կարելի է սպասել ավելին,քան քաղաքացիական իրավահարաբերությունների սովորական մասնակցից»1։ Ցանկալի կլիներ պայմանագրային պատասխանատվության նման տարբերակում մտցնել նաև ՀՀՔՕ-ում՝ կապված ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում կիրառվող պայմանագրերի հետ։ Պարտավորությունների նման դասակարգման միտում առկա է նաև Ռուսաստանի Դաշնությանդատական պրակտիկայում2։ Ըստ այդմ` առաջարկում ենք ՀՀ ՔՕ 417 հոդվածի հետևյալ ձևակերպումը. «Անձը պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվություն է կրում մեղքի առկայության դեպքում, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Անձը ճանաչվում էանմեղ, եթե պարտավորության կատարման ընթացքում դրսևորել է պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, այսինքն՝ ձեռնարկել է պարտավորության պատշաճ կատարման համար անհրաժեշտ բոլոր միջոցները։ Մեղքի բացակայութունը ապացուցում է պարտավորությունը խախտած անձը։ Ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս, եթե անձը պարտավոր է հասնել կոնկրետ արդյունքի, ապա պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու դեպքում պատասխանատվություն է կրում, եթե չապացուցի, որ կատարումը կամ պատշաճ կատարումը անհնար էեղել անհաղթահարելի ուժի, այսինքն՝ տվյալ պայմաններում արտակարգ և անկանխելի հանգամանքների հետևանքով, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամսահմանափակելու մասին նախապես կնքված համաձայնությունն առոչինչ է»։ Ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձին առանց մեղքի պատասխանատվությանենթարկելու պատճառը համարվում է այդ գործունեության այնպիսի հատկանիշը, ինչպիսին ռիսկն է ևտնտեսական հարաբերությունների ոլորտում նրա կարևորությունը։ Ձեռնարկատերը, որպես տնտեսական հարաբերությունների փորձառու մասնակից, պարտավոր է մշտապես դրսևորել շրջահայացության և ուշադրության բարձրագույն աստիճան՝ իր պարտավորությունների պատշաճ կատարման համար։ Չսահմանափակված պատասխանատվության գաղափարը պահանջում է յուրաքանչյուրին իրվրա վերցրած պարտականությունը կատարել մինչև վերջ, որը չի թույլատրում պարտավորություններըչկատարելով ապակայունացնել տնտեսական շրջանառության շղթան։ Այն արտացոլում է նաև պայմանագրի անխախտելիության դրա պարտադիր կատարման սկզբունքը։ Սակայն, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար առանց մեղքի պատասխանատվություն սահմանելը, ինչպես երևում է հոդվածի վերևում առաջարկված տեքստում, կապված է ոչ միայն այս գործունեության,այլև պայմանագրի առարկայի հետ՝ հասնել կոնկրետ արդյունքի։ Այս մոտեցումը հիմնավորելու համարդիտարկենք ծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրի իրավական կարգավորմանառանձնահատկությունները։ Այսպես, 777 հոդվ. 1-ին կետի համաձայն՝ ծառայությունների վճարովի1 Տե՛ս Принципы междынородных комерческих договоров УНИДРУА 2010 / Пер. с апгл. А.С. Комарова, Москва, 2013, էջ 154155։ 2 Տե՛ս Постановления Конституционного суда РФ, от 23.01.2007 N1-П, Постановления Президиума ВАС РФ от 24.01.2012.N11563/11 по делу N А41-27081/10։ մատուցման պայմանագրով՝ կատարողը պարտավորվում է պատվիրատուի առաջադրանքով ծառայություններ մատուցել (կատարել որոշակի գործողություններ կամ իրականացնել որոշակի գործունեություն), իսկ պատվիրատուն պարտավորվում է վճարել այդ ծառայությունների համար։ Հոդվածը նախատեսում է մասնագիտական ծառայությունների հետևյալ տեսակները՝ կապի, բժշկական, անասնաբուժական, աուդիտորական, խորհրդատվական, տեղեկատվական, ուսուցման, զբոսաշրջության և այլծառայություններ։ Այսպես, և՛ մայրցամաքային (օրինակ՝ ֆրանսիական), և՛ ընդհանուր իրավունքում(common law) մասնագիտական ծառայութունների հետ կապված պարտավորությունները դասակարգվում են՝ obligation de moyens, ըստ որոնց՝ կատարողը պարտավոր չէ հասնել որոշակի արդյունքի, այլպարտավոր է մատուցել ծառայությունը ողջամիտ խնամքով և հմտությամբ (with reasonable care andskill)։ Այս ճանապարհով է զարգանում նաև հայրենական օրենսդրությունը (թեև ծառայություն մատուցողը, որպես կանոն, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնող անձ է), քանի որ 779 հոդվ.3 կետի համաձայն՝ այն դեպքում, երբ կատարման անհնարինությունը ծագել է այնպիսի հանգամանքներից, որոնց համար կողմերից որևէ մեկը պատասխանատվություն չի կրում, պատվիրատուն կատարողին հատուցում է նրա կատարած փաստացի ծախսերը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրով։ Փաստորեն, այս նորմը տարածում է մեղքիչափանիշը կատարողի վարքածի նկատմամբ, քանի որ այնպիսի պատահական հանգամանքների իհայտ գալու դեպքում, որոնք խոչընդոտում են պարտավորությունները կատարմանը և որոնք չէին կարող կանխատեսվել և կանխվել շրջահայաց և ուշադիր վարքագծի դրսևորման դեպքում, կատարողըպահպանում է կատարած ծախսերի փոխհատուցում ստանալու իրավունքը։ Շատ ռուս հեղինակներ համաձայն չեն նման հատուկ կանոնին։ Այսպես, Կաբարովը նշում է.«…քանի որ կատարողի դերում հանդես է գալիս անձ, որը զբաղվում է գործարարական գործունեությամբ, ապա կարելի է ենթադրել, որ այնպիսի պայմաններում, երբ նա կատարման անհնարինությանհամար չի ենթարկվում պատասխանատվության, ապա խախտումները կարող են ավելի հաճախլինել»։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում ՌԴ սահմանադրական դատարանի մոտեցումը, որում մասնավորապես նշվում է. «…վերջին հաշվով՝ պայմանագրի այնպիսի էական տարրում, ինչպիսին նրա առարկան է, օրենսդիրը ծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրի համար չիմտցրել արդյունքին հասնելը, որի համար այն կնքվում է։ Այս պայմանագրի առարկան որոշակի գործողությունների կատարում է կամ որոշակի գործունեության իրականացումը և նույնիսկ միևնույն ծառայության արդյունքը, որի համար կնքվել է պայմանագիրը, յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում ոչ միշտ էհնարավոր, ընդ որում՝ օբյեկտիվ պատճառների ուժով»1։ Գերագույն դատարանն ավելի է զարգացրելայս մոտեցումը՝ նշելով, որ ծառայությունների վճարովի մատուցման առարկան որոշակի գործողությունների կատարում է կամ որոշակի գործունեության իրականացում։ Սակայն, քանի որ միևնույն ժամանակ ՔՕ-ն կողմերին հնարավորություն է տալիս փոխադարձ համաձայնությամբ սահմանել օրենքինչհակասող ցանկացած պայման, ապա կողմերը կարող են պայմանագիր կնքել ոչ միայն որոշակի գործողություններ կատարելու կամ որոշակի գործունեություն իրականացնելու կապակցությամբ «այլևկատարողի կողմից կոնկրետ արդյունքի հասնելու (գրավոր խորհրդատվություն, պայմանագրի նախագիծ և այլն) կապակցությամբ։ Այս պարտավորությունները ներկայացնում են պատասխանատվությանտարբեր աստիճաններ։ Եթե առաջին դեպքում կատարողը երաշխավորում է մաքսիմալ ջանքերի գործադրում, ապա երկրորդ դեպքում կոնկրետ արդյունք։ Վերջին դեպքում գործում են պատասխանատվության ավելի խիստ չափանիշներ2։ Այս առումով առանձնանում է ԳՀԱ և ՓԿՏԱ կատարման պայմանագիրը, որի առարկան թեևկոնկրետ արդյունքն է, բայց սահմանված է ըստ մեղքի պատասխանատվության։ Նման հանգամանքըպայմանավորված է այս պայմանագրի առարկայի առանձնահատկությամբ, որը ոչ միայն ստացվողարդյունքների ստեղծագործական բնույթն է, այլ նաև նրանում, որ կողմերն ի վիճակի չեն պայմանագիրը կնքելիս վաղօրոք ճշգրիտ և հստակ որոշել դրա չափանիշները, դրան հասնելու հավանականությունը։ Փաստորեն հիմնավոր պետք է համարել այն մոտեցումը, որ քաղաքացիական իրավունքում պարտավորությունները խախտելիս մեղքը պետք է ընկալվի ոչ թե որպես իրավախախտի հոգեբանականվերաբերմունք իր վարքագծի և նրա հետևանքների նկատմամբ, այլ որպես անհրաժեշտ շրջահայացության և հոգածության դրսևորում, որը կարելի է խելամտորեն ակնկալել անձից համանման հանգամանքներում։ 1 Տե՛ս Постановления Конституционного суда РФ, от 23.01.2007 N1-П։ 2 Տե՛ս Постановления Президиума ВАС РФ от 24.01.2012. N11563/11 по делу N А41-27081/10։ Բացի այդ, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը պետք է պայմանավորել ոչմիայն այս գործունեության բնույթով, այլ նաև պայմանագրի առարկայով, այն է` հասնել կոնկրետարդյունքի։ Քրիստինե ԱլեքսանյանՄԵՂՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԱՅԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ պայմանագրային պատասխանատվություն, մեղք, պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, ձեռնարկատիրական գործունեություն, առանց մեղքի պատասխանատվություն ։

Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական իրավունքում, մասնավորապես, պայմանագրային պատասխանատվությունում «մեղք» հասկացության բացահայտմանը, ինչպես նաև ըստ մեղքի, իսկ ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում առանց մեղքի պատասխանատվության առանձնահատկություններին։ Նրանում առաջարկվում է մեղքի նոր` ավելի հստակ ու լիարժեք սահմանում։ Հոդվածում առաջարկվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում պարտավորությունների դասակարգում և պարտավորության տեսակի վրա հիմնված պատասխանատվության նոր մոդել։

ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1940-1941 1939 Ոչ ագրեսիվ պայմանագրի ստորագրումից հետո ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև հարաբերությունները զգալիորեն բարելավվեցին: Տերությունները համագործակցում էին հատկապես տնտեսության ոլորտում: Մասնագետները տարբեր ձևերով գնահատեցին սովետա-գերմանական նախապատերազմյան տնտեսական համագործակցությունը: Որոշ պատմաբաններ անթույլատրելի են համարել համագործակցությունը հավանական թշնամու հետ: Իգոր Պիխալովը իր «Մեծ կեղծված պատերազմը» գրքում նշում է, որ ապագա թշնամու հետ առեւտրային հարաբերությունների հաստատումը բոլորովին բնական երեւույթ է: Որպես օրինակ, նա նշում է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Գերմանիան հանդիսանում էր Ռուսական կայսրության հիմնական առևտրային գործընկերը, մինչդեռ Ֆրանսիայի հետ համաձայնագիրը, որը խիստ հակագերմանական էր, ստորագրվեց Ռուսաստանի կողմից 1893 թ. 1907-ին: Ռուսաստանի և Գերմանիայի միջև առևտրի ծավալը անընդհատ աճում էր 1: Անդրադառնալով նախապատերազմական տարիներին սովետա-գերմանա-տնտեսական-տնտեսական հարաբերություններին, անհրաժեշտ է պատասխանել մի շատ կարևոր հարցի. Արդյո՞ք այդ հարաբերությունները փոխշահավետ էին: Այստեղ հարկ է նշել, որ ԽՍՀՄ ազգային տնտեսությունը գիտական ​​և տեխնիկական հետամնացություն էր ժառանգել նախահեղափոխական Ռուսաստանից, և չէր կարող միայնակ դուրս գալ այդ իրավիճակից: Երկրին անհրաժեշտ էր արդի արդյունաբերական սարքավորում տնտեսական զարգացման համար: 1931 թ. Փետրվարի 4-ին Ի. Ստալինը, ելույթ ունենալով Սոցիալիստական ​​արդյունաբերության աշխատողների 1-ին համամիութենական համագումարում, նշեց. «Մենք 50-100 տարի հետ ենք առաջադեմ երկրներից: Մենք պետք է հաղթահարենք այդ տարբերությունը 10 տարվա ընթացքում: Կամ մենք կանենք դա, կամ մեզ կկործանեն: » I. Ստալինի այս սահմանումը այնքան էլ հեռու չէր իրականությունից, ուստի ԽՍՀՄ-ին անհրաժեշտ էին համակարգային փոփոխություններ տնտեսության մեջ, հատկապես արդյունաբերության մեջ: 1930-ականներ 19-րդ դարի սկզբին արդյունաբերական սարքավորումների ներմուծումը հասավ ռեկորդային մակարդակի, ընդ որում ԽՍՀՄ հիմնական մատակարարները Գերմանիան և ԱՄՆ-ն էին, ուստի սովետա-գերմանական առևտրատնտեսական համագործակցությունը հաստատվեց մինչև Ա. Հիտլերի իշխանությունը: ArdenA. Հիտլերի օրոք 1935 թ. Ապրիլին երկու երկրների կառավարությունների միջև պայմանագիր ստորագրվեց Գերմանիայից ԽՍՀՄ լրացուցիչ պատվերների մասին: 1939 Կային որոշակի նախադրյալներ փոխշահավետ համագործակցության պահպանման և զարգացման համար: Գերմանիայում հումքի պակաս կա, և ԽՍՀՄ-ին անհրաժեշտ էին ժամանակակից սարքավորումներ և տեխնոլոգիաներ: Արևմտյան տերությունները, ի դեմս Անգլիայի և Ֆրանսիայի, մեղմ ասած, 1 Տե՛ս Pyhalov I., The Great War, Moscow, 2011: 2 Տե՛ս Bezymensky L., Gitler and Stalin before Shvatko, Moscow, 2000: Նրանք շատ հետաքրքրված չէին օգնել ԽՍՀՄ-ին, ուստի ԽՍՀՄ-ը ձգտում էր խորացնել համագործակցությունը Գերմանիայի հետ: 1939 թ. Օգոստոսի 15-ին ԽՍՀՄ-ում Գերմանիայի դեսպան Ֆ. Շուլենբուրգը ԽՍՀՄ արտաքին գործերի կոմիտեում Վ. Մոլոտովը փոխանցեց երրորդ ռեյխի կառավարության առաջարկը `բարելավել սովետա-գերմանական հարաբերությունները: Դեսպանի և ժողովրդական կոմիտեի հերթական հանդիպման ժամանակ, օգոստոսի 17-ին, Վ.Մոլոտովը շեշտեց, որ նախքան քաղաքական հարաբերությունների կարգավորման բանակցությունները սկսելը, անհրաժեշտ է լուծել առևտրատնտեսական խնդիրները: Այս հանգամանքը շեշտեց Ֆ. Շուլենբուրգին փոխանցված հուշագրում: «ԽՍՀՄ կառավարությունը կարծում է, որ ԽՍՀՄ-ի եւ Գերմանիայի միջեւ հարաբերությունների բարելավման առաջին քայլը կարող է լինել առեւտրային վարկի պայմանագրի ստորագրումը»: Արդյունքում, օգոստոսի 19-ին ստորագրվեց սովետա-գերմանական վարկային համաձայնագիր: Համեմատած ավելի վաղ ստորագրված նմանատիպ փաստաթղթերի հետ, այս պայմանագիրն առավել շահավետ էր ԽՍՀՄ-ի համար: ԽՍՀՄ-ը 7 տարվա ընթացքում ստացել է 200 միլիոն մարկ `4,5% տոկոսադրույքով: Ավելի ուշ ԽՍՀՄ և Գերմանիայի միջև տնտեսական համագործակցության համաձայնագրեր ստորագրվեցին 1940 թվականին: 1941 թվականի փետրվարի 11-ին հունվարի 10-ին: Միևնույն ժամանակ, ստորագրվեցին մի շարք լրացուցիչ պայմանագրեր, որոնց շնորհիվ ընդլայնվեց պետությունների առևտրաշրջանառությունը 1: Պետք է նշել, որ գերմանացիները մեծ ախորժակ ունեին ԽՍՀՄ-ից հումքի համար: 1939 թ., Հոկտեմբերի 8-ին, Կառլ Ռիտերը ՝ Գերմանիայի կառավարությունը, որը տնտեսական լիազորություններ ունի վարելու տնտեսական բանակցություններ, ներկայացրեց տարեկան 1,300 միլիոն մարկերի գնումների պլան: Հաջորդ օրը ԽՍՀՄ արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսար Ա. Միկոյանի հետ զրույցում Ռիտերը հայտնեց Գերմանիայի ցանկությունը ԽՍՀՄ-ից 1 միլիարդ մարկայի ապրանք ստանալ: Ա.Միկոյանը, սակայն, նշեց, որ ԽՍՀՄ-ը ցանկանում է հիմք ընդունել նախորդ տարիների մատակարարման առավելագույն ծավալները `470 միլիոն մարկոյի չափով: Չնայած գերմանացիների ջանքերին, 1940 թ. Փետրվարի 11-ի պայմանագիրը նախատեսում էր գալիք տարվա ընթացքում 420-430 միլիոն մարկերի մատակարարում, բայց ընդամենը 400 միլիոնից մի փոքր ավելին: Ինչպես նշվեց, Գերմանիայում հումքի կտրուկ պակաս կար: Վերջինս, 1930-ական թթ. 19-րդ դարի կեսերին նա տարբեր երկրներից մեծ քանակությամբ հումք գնեց և փոխարենը վաճառեց իրեն անհրաժեշտ իրեր: Օրինակ, Հարավսլավիան ստիպված էր մեծ քանակությամբ ասպիրին գնել գերմանացիներից, Ռումինիայից հազարավոր տպարաններ և այլն: Սակայն Գերմանիան չէր կարող նման մարտավարություն օգտագործել ԽՍՀՄ-ի հետ իր հարաբերություններում: ԽՍՀՄ-ը պատրաստվում էր գնել միայն իր համար կենսական նշանակություն ունեցող ապրանքները: 1939 թ. Հունվարի 21-ին ընդունվեց Հայաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության քաղբյուրոյի թիվ 68/182 որոշումը, որով Ա. Միկոյանը, Լ. Եվ Մ. Հունվարի 24-ին Կագանովիչին, Սերգեյին, Վաննիկովին և Լվովին ներկայացրեք բոլոր անհրաժեշտ հաստոցների ցանկը և բոլոր այլ տեսակի սարքավորումները, որոնք հնարավոր է պատվիրել գերմանական վարկով: 1939 ՍՍՀՄ 48 հոգանոց պատվիրակությունը հոկտեմբերի 26-ից գտնվում է Գերմանիայում: Թոսյանի գլխավորությամբ: Պատվիրակության անդամների թվում էին օդանավերի դիզայներ Ա. Յակովլը, ռազմածովային գործերի, տանկաշինության, հրետանիի, քիմիական պաշտպանության, մեքենաշինության առաջատար մասնագետներ: Այցելելով բազմաթիվ գործարաններ ՝ պատվիրակները ծանոթացել են իրենց ամենահետաքրքիրներին 1 Տե՛ս Безыменский Л. գործարանային սարքավորումներ, արտադրական գործընթացներ, տեխնոլոգիաներ 1. Կ. Ռիտերի հետ զրույցում Ն. Թոսյանը շեշտեց, որ իրենց խնդիրն է Գերմանիայից ձեռք բերել նորագույն զենքի և սարքավորումների նմուշներ: Նա ավելացրեց, որ իրենք չեն գնելու հին զենք, և պահանջեց ցույց տալ նրանց ռազմական արդյունաբերության վերջին ձեռքբերումները, հակառակ դեպքում մատակարարումներ չեն կատարի: Հոկտեմբերի 29-ին Ա.Հիտլերը պատվիրակության անդամներին թույլ տվեց ծանոթանալ զորամասերում առկա զինտեխնիկային: Վերջին մոդելները, որոնք դեռ փորձարկման փուլում էին, չեն ցուցադրվել ԽՍՀՄ պատվիրակներին: Սովետական ​​փորձագետները գիտակցում էին, որ վերջին մոդելները իրենց ցույց չեն տալիս, գերմանական կողմը ստիպված էր ցուցադրել վերջին մոդելներից մի քանիսը: Ի վերջո, կողմերը համաձայնության եկան: Պատվիրվել է եզակի արդյունաբերական սարքավորում: Սովետական ​​փորձագետները պատվիրեցին վերջին մեքենաների հարյուրավոր օրինակներ: Գերմանական վիճակագրության համաձայն ՝ 1940-1941թթ. Գերմանիան ԽՍՀՄ-ին մատակարարեց 6430 մետաղամշակող մեքենա, որոնց ընդհանուր արժեքը 85,4 միլիոն մարկ էր: Համեմատության համար նշենք, որ 1939 թվականին տարբեր երկրներից ԽՍՀՄ է ներկրվել ընդամենը 3458 մետալուրգիական ապարատ: Գերմանական պաշարները նպաստեցին ԽՍՀՄ ռազմական արդյունաբերության զարգացմանը և բանակի վերազինմանը: Ռազմածովային նավատորմի զարգացմանը նպաստում էին մոտորանավակների հզոր շարժիչները, ռազմանավերի էլեկտրական սարքավորումները, սուզանավերի համար հրետանին և բազմաթիվ անջրանցիկ սարքեր: Theամաքային ուժերի վերազինման համար կարևոր էին հակաօդային հրետանին, T-III տանկերը, ինչպես նաև ռադիոկապի սարքավորումները, քիմիական աղետներից պաշտպանվելու սարքավորումները և այլն: Ինչ վերաբերում է ռազմաօդային ուժերին, Heinkel 100 (5 հատ), Յունկեր 88 (2 հատ), Dorne 215 (2 հատ), Brucker W. 131 և 133 (6 հատ), Fokke Wolf 58 (3 հատ) ս Messerschmidt 109, 110 (Յուրաքանչյուրը 5 հատ) մոդելներ, ընդ որում ՝ պահեստամասեր և պահեստամասեր տրամադրվել են բոլոր ինքնաթիռներով: Ինքնաթիռներն ուղարկվել են փորձագիտական ​​հաստատություններ ՝ հետազոտություններ կատարելու համար: 1940 Որոշ քայլեր ձեռնարկվեցին գերմանական որոշ տեխնիկական լուծումներ Խորհրդային ավիացիոն արդյունաբերություն ներմուծելու ուղղությամբ: Ինչ վերաբերում է Գերմանիային, վերջինս հումքի կարիք ուներ: 1939-1941 թվականներին ԽՍՀՄ-ից Գերմանիա է արտահանվել մեծ քանակությամբ նավթամթերք, բամբակ, հացահատիկ, նիկել, ֆոսֆատներ, փայտ և այլն: Այսպիսով, սովետա-գերմանական տնտեսական համագործակցությունը արդյունավետ էր ինչպես Գերմանիայի, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ի համար: Եթե ​​առաջինին անհրաժեշտ էր լայնածավալ հումք հզոր արդյունաբերությունը հետագա զարգացնելու, արտադրությունը մեծացնելու, բանակի և բնակչության պահանջարկը բարելավելու համար, երկրորդը, չնայած հարուստ ռեսուրսների անհրաժեշտությանը, տնտեսական վերափոխմանը, արդյունաբերական արտադրության արդիականացմանը, նոր սարքավորումներ, անհրաժեշտ էր այս փոխշահավետ համագործակցությունը: երկու կողմերի պահանջները: Խորհրդա-գերմանական քաղաքական հարաբերությունները բավականին կայուն էին ոչ ագրեսիվ պայմանագրի ստորագրումից հետո: 1939 թ. Հոկտեմբերի 31-ին Վ. Մոլոտովի ելույթում նա նշեց. «Մեր հարաբերությունները Գերմանիայի Ֆարմայի հետ 1 Տե՛ս Pyhalov I: Non Ոչ ագրեսիայի պայմանագիրը մեզ պարտավորեցնում էր չեզոք լինել… Մենք հետևում էինք այդ գծին… Մեր զորքերը լեհական տարածք են մտել միայն լեհական պետության լուծարումից հետո: «Իհարկե, մենք չէինք կարող չեզոք լինել այդ փաստերի նկատմամբ, քանի որ այդ իրադարձությունների արդյունքում մեր առջև ծառացել էին սուր խնդիրներ ՝ կապված մեր պետական ​​անվտանգության պահպանման հետ»: 1 Վ. Մոլոտովը, փաստորեն, մեկնաբանում էր սովետական ​​զորքերի մուտքը լեհական տարածք ՝ որպես անվտանգության նկատառումներից ելնելով անհրաժեշտ քայլ: Պատերազմից միայն տասնամյակներ անց պարզվեց, որ այդ քայլը պայմանավորված է Խորհրդային Միության կողմից Գերմանիայի հետ ոչ ագրեսիվ պայմանագրին զուգահեռ ստորագրված գաղտնի արձանագրությամբ ստանձնած պարտավորություններով: 1940-ի երկրորդ կեսին սովետա-գերմանական հարաբերություններում որոշակի սառնություն կար `կապված Հունգարիա և Ռումինիա գերմանական զենքի մատակարարման, Ֆինլանդիա գերմանական զորքերի մուտքի, ինչպես նաև ԽՍՀՄ-ում վախերի, որ Գերմանիան կարող է հարձակման ենթարկվել Արեւմուտքում գերմանացիների գլխապտույտ հաջողություններին: ԽՍՀՄ-ի վրա: 1940 թ. Հոկտեմբերի 13-ին Ռիբենտրոպը նամակ գրեց Ստալինին ՝ հավաստիացնելով նրան, որ Բեռլինը ձգտում է ԽՍՀՄ-ի հետ հարաբերությունների հետագա կարգավորմանը և խնդրում է Մոլոտովին թույլ տալ Գերմանիային բանակցություններ վարել: Նոյեմբերի 10-ին Մոլոտովը հատուկ գնացքով մեկնել է Գերմանիա ՝ Մոսկվայի Բելառուսական կայարանից: Պատվիրակության կազմում էին Մետալուրգիայի ժողովրդական կոմիտե Ի. Թոսյանը, 5 փոխկոմիտեներ ՝ Վ. Դեկանոզով, Վ. Մերկուլով, Դ. Կրուտիկով, Վ. Բալանդին, Վ. Յակովլ, Արտաքին գործերի հանձնաժողովի վարչությունների պետեր և այլն, ընդհանուր առմամբ 65 մարդ: Դեսպան Շուլենբուրգը, նրա խորհրդական Գերհարդ ֆոն Վալտերը և գերմանական տնտեսական պատվիրակության ղեկավար Կառլ Շնուրը խորհրդային պատվիրակության հետ մեկնում են Գերմանիա: Գնացքը Բեռլին էր ժամանել նոյեմբերի 12-ի առավոտյան, իսկ բանակցություններն անմիջապես սկսվեցին: .00ամը 12.00-ին Ռիբենտրոպը ընդունեց Մոլոտովին և Դեկանոզովին: Հիտլերի հետ հանդիպումը տեղի ունեցավ ժամը 15: 00-ին: Երեկոյան Կայսերհոֆ հյուրանոցում ի պատիվ հյուրի (առանց Հիտլերի մասնակցության) ընթրիք էր մատուցվում: Նոյեմբերի 13-ի առաջին կեսին Մոլոտովը հանդիպեց Հիտլերին և Հեսսին, և կրկին ժամը 14.00-ին Հիտլերի հետ: .00ամը 19.00-ին Մոլոտովը փոխադարձ ընթրիք տվեց դեսպանատանը: Հատկանշական է, որ Մոլոտովն ու Ռիբենտրոպը ապաստանում մնացին մինչ կեսգիշեր ընթրիքից հետո հայտարարված օդային տագնապի պատճառով (բրիտանական ավիահարվածներ), իսկ առավոտյան խորհրդային պատվիրակությունը լքեց Բեռլինը: Ի՞նչ տվեցին այս հանդիպումները: Ի՞նչ հարցեր են քննարկվել: Բանակցություններն ի սկզբանե բարդ էին: Հիտլերը ամեն կերպ փորձում էր խորհրդային կողմը ներգրավել «եռյակի» մեջ, և Մոլոտովը մեծ ուշադրություն էր դարձնում որոշ հարցերի, ինչպիսիք էին Ֆինլանդիայից գերմանական զորքերի դուրսբերումը, Բուլղարիայի հարցը և այլն: Քաղաքական խնդիրներից բացի, քննարկվել են տնտեսական համագործակցությանն առնչվող որոշ հարցեր, մասնավորապես `խորհրդային կողմը պահանջել է կատարել պայմանագրերով նախատեսված պարտավորությունները, ժամանակին մատակարարումներ մատակարարել: Ի պատասխան Հիտլերը հայտարարեց, որ իրենք այժմ պայքարում են Անգլիայի հետ ոչ թե կյանքի, այլ մահվան համար, ապա ավելացրեց, որ Գերմանիան կենտրոնացրել է իր ուժերը. 1 Վերտ Ա., Ռուսաստանը 1941-1945թթ. Պատերազմում, Երևան, 1969, էջ 14: 72 անգլիացիների դեմ վերջնական հաղթանակի հասնելու համար: Ըստ Ս. Սոլովովի, Հիտլերի պնդումները ոչ մի ընդհանուր բան չունեին իրականության հետ. գերմանացիներն իրենց միջոցների առյուծի բաժինը ուղղեցին ԽՍՀՄ դեմ պատերազմի նախապատրաստմանը: Բանակցությունների ընթացքում գերմանական կողմը փորձեց Խորհրդային Միությունը ներգրավել Անգլիայի դեմ պատերազմում 1: Մոլոտովը, սակայն, զգուշորեն արձագանքեց այս առաջարկին ՝ նշելով, որ Անգլիան դեռ չի պարտվել պատերազմում: Ռումբի ապաստարանում գտնվելու ժամանակ Մոլոտովի նյարդերը տեղի տվեցին, նա դիմեց Ռիբենտրոպին հետևյալ բառերով. «Եթե այնքան համոզված ես, որ Անգլիայի հետ հաշիվը լուծված է, ապա ինչու՞ ենք հիմա նստում ռումբի ապաստարանում»: Ի վերջո, բանակցությունները շոշափելի արդյունքի չեն հանգեցրել: Պատվիրակության վերադարձից հետո Հայաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի քաղաքական բյուրոյում քննարկվել են բանակցությունների արդյունքները: Նոյեմբերի 25-ին Մոլոտովը հուշագիր ուղարկեց Շուլենբուրգին, որում նախանշվում էին պայմանները (Ֆինլանդիայից գերմանական զորքերի դուրսբերում, Բուլղարիայի խնդիր, Japanապոնիայի կողմից Սախալինից հրաժարվելը), որը Խորհրդային Միությունը պատրաստ էր քննարկել, եթե համաձայնի միանալ Եռյակին: Այս հուշագրի վերաբերյալ տարբեր տեսակետներ կան: Նրանցից մեկի համաձայն, այս փաստաթուղթն ի սկզբանե կազմվել էր այնպես, որ Հիտլերը չընդուներ այն, և այդպիսով փակելով «Եռյակին» անդամակցության հարցը: «Եռյակին» անդամակցությունը կնշանակեր ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության արմատական ​​փոփոխություն, պաշտոնական չեզոքությունից հրաժարում, ինչը կապված էր լուրջ ռիսկերի հետ: Բ.Սոլովյովը, սակայն, պնդում է, որ Բեռլինի բանակցությունները ի սկզբանե պլանավորված էին Հիտլերի և Ռիբենտրոպի կողմից Եռյակի հակասովետական ​​կողմնորոշումը քողարկելու համար 3: Եթե ​​հարցին նայենք այս տեսանկյունից, ապա ստացվում է հակառակը. ԽՍՀՄ կողմից առաջարկվող պայմանները, անկախ բովանդակությունից, չէին կարող հաստատվել Գերմանիայի կողմից, Գերմանիան ոչ մի կերպ չարձագանքեց այս հուշագրին: Ավելին, դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը ստորագրեց ԽՍՀՄ վրա հարձակման 21-րդ հրահանգը, որը պատմության մեջ մտավ որպես «Բարբարոսայի ծրագիր» 4: 1941 20-րդ դարի սկզբին ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև լարվածությունը սրվեց: Հունվարի 30-ին սովետական ​​թերթերը տպագրում էին Հիտլերի ելույթի մանրամասն պատմությունը, որում նա կանխատեսում էր նոր հաղթանակներ բրիտանացիների նկատմամբ ՝ հայտարարելով, որ ամերիկացիները միայն ժամանակ են կորցնում Բրիտանիային օգնելու համար: Այնուամենայնիվ, սովետական ​​ժողովրդի համար անսպասելի էր, որ այդ ելույթում Սովետական ​​Միության մասին հիշատակում չկա: Ավելին, ելույթի վերջում կար մի փոքրիկ, բայց չարագուշակ արտահայտություն. «Ես հաշվի եմ առել յուրաքանչյուր հավանականություն, որը հնարավոր է պատկերացնել»: ԽՍՀՄ-ում նրանք սկսեցին ավելի շատ ուշադրություն դարձնել ռազմա-մասնագիտական ​​պատրաստվածությանը: Կարմիր բանակի օրը `փետրվարի 23-ին,« Պրավդան »հրապարակեց բանակի գլխավոր շտաբի պետ Գ. Zhուկովի հոդվածը: Վերջինս նշեց, որ 1940-ին վճռական տարի է բանակի ուսումնական համակարգի վերակառուցման համար, բայց նա հասկացրեց, որ վերակառուցումը շարունակվում է, և իրավիճակը դեռ կատարյալ չէ: Փետրվարի 25-ին Հիտլերը հանդես եկավ նոր ելույթով, որում կրկին կանխագուշակեց հաղթանակները: Ang 2 Vert A., p. 82 4 Տե՛ս Բեզիմենսկի Լ. Նա ընդհանրապես չէր խոսում ԽՍՀՄ-ի մասին: Լուրջ վտանգ ստեղծվեց Բալկաններում: Գարնան սկզբին գերմանական զորքերը տեղակայված էին Հունգարիայում, Բուլղարիայում և Ռումինիայում: Մարտի 27-ին Հարավսլավիայում ապստամբություն սկսվեց: Մի խումբ սպաներ, գեներալ Սիմվոլիչի գլխավորությամբ, հեղաշրջում կատարեցին Վարչապետ Կվետկովիչի կողմից Վիեննայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո ՝ Հարավսլավիան Եռյակի անդամ դարձնելու համար: ԽՍՀՄ-ը ապրիլի 5-ին Մոսկվայում ստորագրեց Հարավսլավիայի նոր կառավարության հետ բարեկամության և ոչ ագրեսիայի պայմանագիր, բայց մեկ օր անց գերմանական զորքերը մտան Հարավսլավիա: Անկասկած, Ստալինն ու Մոլոտովը տեղյակ էին գերմանական ագրեսիայի վտանգի մասին, բայց նրանք հույս ունեին, որ կկարողանան հետաձգել ճակատագրական ժամը աշնանը, երբ Գերմանիան դժվար թե հարձակվեր, ռուսական ծանր ձմեռվա պատճառով և մինչև 1942 թվականը ժամանակ կունենար ավարտել նախապատրաստական ​​աշխատանքները 1: Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս պատմությունը, նրանց սպասելիքները չարդարացան: Այսպիսով, եթե «Ոչ ագրեսիվ պայմանագրի» ստորագրումից հետո սովետա-գերմանական հարաբերությունները զգալիորեն բարելավվել էին, ինչը վկայում է փոխշահավետ տնտեսական համագործակցությունը և քաղաքական տարաձայնությունների բացակայությունը, ապա 1940 թ. 19-րդ դարի կեսերին լուրջ հակասություններ արդեն առաջացել էր գերմանացիների կողմից Ֆինլանդիայի օկուպացիայի, Հունգարիային և Ռումինիային զենք մատակարարելու և այլ հարցերի շուրջ: Այս հարցերի հստակեցման առումով Բեռլինի հանդիպումները շոշափելի արդյունքի չեն հանգեցրել: Գերմանացիները չարձագանքեցին խորհրդային կողմի ներկայացրած հուշագրին, որը հանգեցրեց առկա լարվածության սրմանը, որը 1941-ին, աստիճանաբար աճելով, վերածվեց պատերազմի: Գոռ Մսրիկյան ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1940-1941 Հիմնաբառեր. Հայրենական մեծ պատերազմ, Գերմանիա, ԽՍՀՄ, սովետա-գերմանական հարաբերություններ: ։

Խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները 1940-1941 թթ.՝ մինչև Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը, վերջին տասնամյակներին դարձել են բազմաթիվ հետազոտողների ուսումնասիրության առարկան։ Առաջին հայացիքց կարող է տարօրինակ թվալ, որ Գերմանիայի և ԽՍՀՄ միջև նախապատերազմյան տարիներին հաստատվել էին սերտ հարաբերություններ, որոնք դրսևորվում էին և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ասպարեզներում։ Քաղաքական համագործակցության մասին խոսելիս պետք է ընդգծել խորհրդա-գերմանական չհարձակման պայմանագիրը, որը կնքվել է 1939 թ. օգոստոսի 23-ին։ Հենց այս պայմանագրով ամրագրված չեզոքությունն էլ հիմք դարձավ երկու երկրների միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների ամրապնդման համար։ Աստիճանաբար, սակայն, խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները սրվեցին ու վերաճեցին պատերազմի։

ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ «ՀԱՅԸ ԵՎ ՀԱՅԸ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԻ ԿԱՌՈԻՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ20-րդ դարի ամերիկյան գրականության հայազգի ականավոր գրող Վիլյամ Սարոյանը, լինելովամերիկյան հասարակության ներկայացուցիչներից մեկը, իր ստեղծագործություններում (անգամ անգլերեն ստեղծագործելով) պարզ ձևակերպումներով արտահայտում է իր տածած մեծ սերն ու սրտացավությունն իր հայրենիքի՝ Հայաստանի նկատմամբ։ Նրա պատմվածքներում հայրենիքի գաղափարն ունրա դարավոր ավանդույթները պահպանող մարդկանց կերպարները հակադրվում են ապրելակերպիչափանիշներին։ Հատկապես աչքի են ընկնում նրա` հերոսների բարոյահոգեբանական ներաշխարհըներկայացնելու յուրովի արտահայտչամիջոցները, որոնք առավել մանրամասն կարելի է ուսումնասիրել«Հայը և հայը» պատմվածքում։ Կառուցվածքային առումով ստեղծագործությունն առանձնանում է դեռևս վերնագրից։ Այն հատուկվերնագրելով «Հայը և հայը» և ոչ թե «Երկու հայ», «Հայերի անակնկալ հանդիպում…» կամ մեկ այլտարբերակով՝ հեղինակը միաժամանակ տարանջատում և մեկտեղում է «հայ»-ի գաղափարը։ Նաառաջ է բերում միջավայրի պայմաններին հարմարվելու՝ անգամ նույնանալու, բայց և միաժամանակ իրեսը՝ հայի հայկականությունը չկորցնելու գաղափարը։ Հայի տեսակին վերագրում է հայրենակցին հեռվից հեռու զգալու հատկությունը։ Սարոյանը ցույց է տալիս, որ հայը հային անբացատրելի կերպովտարբերում ու ճանաչում է բոլոր բարձր ու ծուռ քիթ, խորադիր աչք, խիտ գանգուրներ ունեցող մյուսմարդկանցից, նույնիսկ այն դեպքում, եթե նրանցից մեկի հագուստն ամերիկացու է ու դեմքին մի ամբողջ Ամերիկա է կրում։ Հայի նկարագրի երկվությունը պատմվածքում նույնպես նկատվում է, երբ «մեր զարմանալի ցեղը»Սարոյանը նկարագրում է միայն արտաքինով՝ ասես, ի ցույց դնելով մեր արտաքին «անբարեմասնությունները»՝ թուխ դեմք, բարձր ու ծուռ քիթ, թանձր ու խիտ գանգուր, խորադիր աչքեր։ Բայց այս նկարագրի կողքին նա նաև պատմվածքի մյուս հատվածում արտահայտում է հայի կյանքով լեցուն և կյանքից կառչելու բնությունը. «…Եվ հայոց մեր շարժուձևը, որ այնքան բան է ասում, ծնկներին խփելն ուծիծաղից պայթելը. և կյանքի ու մեծ-մեծ գաղափարների ծաղրը. և հայերեն բառը, նայվածքը, ժպիտը.և այս ամենի միջից տարիներ են թավալվել, թեև քաղաքները կործանվել, հայրերը, եղբայրներն ու զավակները՝ սպանվել, վայրերը՝ մոռացվել, երազները՝ փշրվել, և հոգիները ոխից սևացել են»։ Պատմվածքում Սարոյանը, զարգացնելով և հարստացնելով պատումի ձևը, երկու հայրենակիցների արտասովոր հանդիպումը նկարագրելիս բարձրաձայնում է իր ներքին մենախոսությունը, միաժամանակ այդ մենախոսությունը դարձնելով զրույց ընթերցողի հետ, իսկ վերջում այս զրույցն էլ ավելիզարգանալով դառնում է կոչ՝ ուղղված ողջ աշխարհին, կոչ-հիշեցում հայոց Ցեղասպանության մասին։ Այստեղ հեղինակը հանդես է գալիս հայերին վերացնելու հրամանով, որը ոչ այլ ինչ է, քան բառախաղ՝ցույց տալու և ավելի ընդգծելու հայերին իսպառ ոչնչացնելու գաղափարի անհնարինությունը, ինչըպատմվածքի գլխավոր նպատակն է։ Ընթերցողի հետ զրույցում, երբ անկեղծանում է՝ ասելով, որ ճամփա էր ընկել Հայաստանը գտնելու,Սարոյանը սկզբում ցավով խոստովանում և հայտարարում է, որ այնուամենայնիվ, Հայաստան չկա։ Եվընթերցողն էլ, ակամայից ընդունելով այս տեսակետը, համոզվում է, որ իսկապես. «Փոքր Ասիայում կամի փոքր հողակտոր, այնտեղ հովիտներ են, լեռներ, լճեր ու քաղաքներ, որ լավ լեռներ ու քաղաքներ են,աշխարհի ուրիշ վայրերից պակաս չեն, բայց Հայաստանն այդ չէ, և որ Հայաստան չկա։ Կան միայնմարդիկ, որ այս աշխարհում ապրում են` որպես իրենց երկրում»։ Ու հեղինակն իր իսկ ճշմարտանմանայս պնդումը համամարդկայնացնում է՝ հայրենիքների գոյություն չունենալը մյուս երկրներին ևս վերագրելով. «…Եվ Ամերիկա էլ չկա, Անգլիա էլ չկա, Ֆրանսիա էլ չկա, Իտալիա էլ չկա, միայն մարդկանցերկիրը կա, պարոնա'յք»։ Այս փոքրիկ համեմատության նշանը դնելով Հայաստանի և մեծ պետությունների միջև՝ նա, ասես, հանգստություն ու վստահություն է ներշնչում հայ ընթերցողին, որ վերջինս իրենանհայրենիք ու անտուն չզգա, այլ վստահ լինի, որ մյուս բոլոր երկրներն ու ազգերն էլ իրեն նման են։ Եվ քանի դեռ հայը և հայը հանդիպում են աշխարհի մի ծայրում, ուրեմն ամեն մի երկրում էլ կարելի էհայրենիք ստեղծել։ Համեմատությունների շարքը շարունակելով՝ Սարոյանը նույնիսկ անդրադառնում է մանրուք թվացող պարզ երևույթներին և անգամ դրանցում է գտնում հայի էության արտահայտությունը։ Oրինակ՝երբ գարեջրատանն անհամ գարեջուր են մատուցում, նա նշում է, որ իր համար միևնույն է նույնիսկգարեջրի անհամությունը. «Դուք անգամ չեք պատկերացնի, թե որքան լավ է հայի հանդիպումը միուրիշ հայի հետ՝ աշխարհի կորած-մոլորած մի անկյունում, այն էլ գարեջրատանը, մի տեղ, ուր մարդիկխմում են։ Մե՛զ ինչ, թե գարեջուրն անհամ է, և մե՛զ ինչ անգամ բռնապետությունը։ Դրանք այդպես ենու այդպես էլ պիտի լինեն։ Աշխարհում կան բաներ, որ փոխելն անկարելի է»։ Մենք հակված ենք ենթադրելու, որ հեղինակն այս համեմատությունը նշում է ռուսական (քանի որհանդիպումը Ռուսաստանում էր) կամ ամերիկյան անհոգ, օրվա հաճույքներով ապրող մարդկանց սովորությունները հակադրելու հայերին բնորոշ հոգսաշատությանը և համակերպվող բնությանը։ Այսինքն՝ հեղինակը պատմվածքի ամեն հատվածում փոխաբերությունների միջոցով ներկայացնում է հայիէության տարբեր ենթաշերտերը։ Մյուս կողմից, Սարոյանը պատմվածքում բացահայտում է ինքն իրեն ոչ միայն որպես հայրենասերմի հերոս, այլ նաև որպես Վիլյամ Սարոյան անհատ, ով թեև ամբողջ կյանքն ապրել է Ամերիկայում,բայց իրեն համարում է «օտար աշխարհի մեջ մի օտարական»։ Այս տեսանկյունից է կերտված ամերիկյան կյանքի ու կենսակերպի թոհուբոհում ձևավորված հեղինակի կերպարը, որն իրականում համապատասխանում էր Վիլյամ Սարոյանի մարդ տեսակին։ Նա այն ամերիկահայ մարդն է, ով սիրում է Մուշը՝իր հոր երիտասարդության քաղաքը, ուր երբեք չի եղել ու չի էլ տեսել։ Լոկ արյան կանչն էր, որստիպում էր սիրել նրան այդ հեռավոր, չտեսնված, բայց հոգուն այնքա՜ն հարազատ քաղաքը։ Նույնիսկ Սարոյանի ստեղծագործությունը չուսումնասիրած մարդկանց կարող են քաջածանոթլինել պատմվածքի վերջին տողերը, երբ հեղինակն ասում է. «Կուզենայի աշխարհիս երեսին տեսնել միուժ, որ խաթարել կարենար այս ցեղը, կոդակ ու հպարտ մարդկանց այս ցեղը, որի պատմությունըպատմված, բոլոր կռիվները մղված ու տանուլ են տրված, որի շինությունները խորտակված, գրքերըչընթերցված ու երգերը լռած են…»։ Եվս մեկ անգամ դիմելով համեմատության մեթոդին, կողք կողքիդնելով հայերի տարած կորուստներն ու զրկանքները, դրանց հետևանքներն ու դեռ ապրել կարողանալու հպարտությունը՝ Սարոյանը բարձրաձայնում է աշխարհի առաջ, որ այս ցեղը չի խաթարվում։ Եղեռնի բարձրաձայնման գաղափարը պատմվածքի հենց սկզբից էլ արտացոլվում է. ընթերցողըմտովի հասկանում է, թե ինչի արդյունքում է հեղինակը հայտնվել օտար երկրում, թե ինչպես է, որ Սարոյանն իր երկրի քաղաքներից մեկը չի տեսել, բայց փափագում է գոնե լսել նրա մասին։ Սակայն 1915թ. մասին վկայությունը նա տալիս է պատմվածքի ամենավերջին հատվածում։ Հեղինակը հայերին նորից վերացնելու կոչ անելով և հակադարձելով իր իրական ցանկություններնիր խոսքին՝ էլ ավելի է ուզում ընդգծել այն միտքը, որ վատագույն դեպքում հայը ևս մի Եղեռնից էլ ուժկգտնի վերապրելու։ Իր խոսքերի և դրանց տակ թաքնված իրական մտքերի ու ցանկությունների հակադրության միջոցով է, որ գրողն ընդգծում է երկրիս անցյալի կորուստների, ներկայի ունեցած կարոտի և ապագայի երազանքների ամբողջականությունը։ Սարոյանը պատմվածքի բովանդակության մեջ ընդգծում է հայի այն կենսուրախ բնությունը, որիշնորհիվ Եղեռնից քսան տարի անց երկու հայ, երբ օտար երկրներում դեգերելիս հանդիպել են իրար,ծիծաղել են միմյանց հանդիպելու գերագույն երջանկությունից։ Այսպիսով, Վիլյամ Սարոյանը, իր ստեղծագործություններում հարստացնելով պատմվածքի ժանրըսոցիալ-հոգեբանական հիմնախնդիրներով, ողջ կյանքի ընթացքում ապրելով և ստեղծագործելովհայրենիքից հեռու, առավել ևս՝ ոչ թե հայոց լեզվով, այլ անգլերենով, իր «Հայը և հայը» պատմվածքումկարողացել է ներկայացնել հայ ժողովրդի հայրենասիրական գաղափարները։ Կառուցվածքային առումով հարստացնելով պատումի ձևերը՝ կարողացել է փոքրածավալ այսպատմվածքում հերոսի կյանքի, առաջին հայացքից սովորական թվացող մի միջադեպի պարզ նկարագրությամբ արտահայտել մի ողջ ազգի նկարագիր ու հոգեկերտվածք, բարձրաձայնել հայոց Ցեղասպանության մասին և բառախաղի նմանվող կոչեր հնչեցնելով՝ ցույց տալ հայ ազգի հպարտությանև ուժի համեմատականը։ Պատմվածքի ժանրային տեսանկյունից նաև արտացոլված են գեղարվեստական հերոսի կյանքի էական կողմերը, որը պատմվածքում գլխավորապես հայրենիքի հանդեպ տածածկարոտի ու սիրո արտահայտումն է։ Լիլիթ ՀարությունյանՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ «ՀԱՅԸ ԵՎ ՀԱՅԸ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ զրույց ընթերցողի հետ, ներքին մենախոսություն, իրական մտքեր ու ցանկությունների հակադրություն։

Սույն հոդվածում հեղինակը դիտարկում է Վիլյամ Սարոյանի ստեղծագործության կառուցվածքային և բովանդակային առանձնահատկությունները։ «Հայը և հայը» պատմվածքում առանձնացվում է կառուցվածքային հետևյալ դրվագները՝ պատմվածքի գաղափարական արտահայտման խտացումը վերնագրում, անհայրենիք մնացած հայի կյանքի պատկերների կերտում, կերպարների հոգեկերտվածքի ամբողջացում։ Առանձին հետազոտություն է կատարվել բնագրի ուսումնասիրման գործում, քանզի կարևոր է բնագրի և թարգմանության փոխադարձ կախվածությունը, բառաիմաստային տարբերությունների դիտարկումը։ Հեղինակը եզրահանգում է, որ Վիլյամ Սարոյանի պատմվածքում առկա են պատկերային համադրումները, խորը հոգեբանականությունը և գեղարվեստական մտածողության ռեալիստական բնույթը։

Կարեն (Գերասիմ) Սարգիս Միքայելյանը (ապրիլի 27, 1883 - դեկտեմբերի 13, 1941) անհատական ​​երկրպագության տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից մեկն էր: Այն կազմող 12 պատմությունները վերցված են նախորդ հավաքածուներից: Նրա շատ գործեր տպագրվում են, իսկ շատերն էլ դեռ տպագրված չեն («Երբ ես խելագարվեցի» քաղաքական հալածանքների ենթարկած վեպը (1927), «Անմահություն» պատմվածքների ժողովածու (1941)): Արձակագրի մասին գրականության մեջ շատ քիչ բան է ասվել, և նրա գործերը գրեթե չեն ուսումնասիրվել: Միքայելյանը քաջածանոթ էր իր նախորդների գրական ներդրումներին, որոնցից ժառանգել էր հակիրճ, հակիրճ պատմողական ոճը, ճշգրիտ, միանշանակ, պարզ բառը: Հատկապես ուշագրավ են նրա քնարական պատմությունները («Ձմեռային երեկո», «Էրֆուրտի ծրագիր», «Վարդանանց պատերազմ», «Սաքուլիխումբ», «Առաջին վիշտը», «Կեցցեն հաղթողները», «Վրեժ» և այլն), որտեղ հաջորդ դեպի բնության հոյակապ պատկերներ Ներկայացված են մարդկային մտավոր փորձի զուգահեռները ՝ սեր, ատելություն, հիասթափություն, հույզ և կարոտ: Միքայելյանի ստեղծագործություններում բանաստեղծական շունչը, անխնա տխրությունն առանց ավելորդ ցնցումների, ավելի շատ ասվածի մեջ թաքնված անասելի իրականությունը, ինչպես նաև ամենօրյա անտարբերության անսովոր հմայքը `զգուշորեն թաքնված սովորականի մեջ, որոնք գրողի տաղանդն են, նուրբ ոգին և քնարական- փիլիսոփայական բանասիրություն: Հետաքրքիր ու գրավիչ է Կ. Միքայելյանի գրելու ոճը: Դա անկեղծություն է ներշնչում: Դա երբեմն տեղի է ունենում զրույցի, ունկնդրի, երկխոսության միջոցով, երբեմն հեղինակի հիշողությունների միջոցով կամ քողարկված, կարծես երրորդ անձի տեսանկյունից: Այս ձևերից յուրաքանչյուրն ունի իր գրավչությունը, այն համապատասխանում է ընտրված թեմային ՝ այն դարձնելով մատչելի, դարձնելով այն պարզ և ազնիվ: Ողբերգությունը միշտ անբաժանելի է մարդկային հասարակությունից, բայց դրա իրագործումը Միքայելյանի ստեղծած տարբեր հերոսների մեջ է: Դրա մեջ թաքնված է կյանքի հարցը, առանց որի հակասություններ չէին լինի, ուստի կյանքը կդադարի գոյություն ունենալ: Մի շարք պատմություններ պատկերում են քաղաքաբնակների կյանքը, փողի գերակայությունը, ամենօրյա պայքարը անարդար աշխարհի դեմ, որտեղ ամեն ինչ խորթ է մարդկային ազնիվ հոգու համար, և մարդկային անմարդկայնությունը բերում է կործանման: «Հացթուխ Սիմոնը» պատմվածքում հենց այդ համր անտարբերությունն է չարիք և ատելություն սերմանում ձախողողի մոտ: Նա գնաց քաղաք ՝ փնտրելով հեշտ փող և անվտանգություն, տեղափոխեց իր ընտանիքը, բայց չդիմանալով նոր պայմաններին ՝ կինը և երեխաները մահացան և մահացան: Համոզված լինելով, որ քաղաքը մեղավոր է, նա գնաց այլուր և փորձեց հարմարվել ճակատագրին, նա ապրում էր առանց բողոքելու: Իր կյանքի մայրամուտին, երբ նա հիվանդ էր, սոված ու անօգնական, նա սխալվեց ՝ մտածելով, որ «ոչ բոլորն են երջանիկ լինելու իմ աշխարհում, այդ դեպքում նույնիսկ իմ աշխարհը աշխարհ չի լինի» [1, էջ. 20]: Գուցե Սիմոնը համոզված լիներ դրանում, եթե շրջապատողների անտարբերությունը չփոխեր նրա վերաբերմունքը կյանքի ու ճակատագրի հանդեպ: Բոլորը կարծում էին, որ «ճակատագիրն այդպիսին է»: «Վաղը նա կընկնի և կմահանա», - և առանց կարեկցանքի և ափսոսանքի, կասեն լիարժեք և անվտանգ մարդիկ: «Ինչու՞ նա մահացավ: Նա չէր կարող ապրել, նա մահացավ», քանի որ ոչ բոլորը կարող են ապրել: Իր կյանքի ընթացքում բարի, հեզ ու խոնարհ հացթուխը դառնում է ըմբոստ մարդ ՝ մահանալով անտարբերությունից և արհամարհանքից առաջ: Հեղինակը փորձում է շեշտը դնել անտարբերության վրա ՝ գտնելով, որ դրանցից են ծնվում աշխարհի ամենամեծ չարիքները: Մարդիկ պետք է բարի լինեն միմյանց նկատմամբ, հատկապես տարեցներն ու հիվանդները, ովքեր դրա կարիքը ավելի շատ ունեն: Նման բարդ հոգեբանական ապրումները ներկայացված են Միքայելյանի գրեթե բոլոր պատմվածքներում: Նրա հերոսներն ավելի շատ մտածում են, մտածում, վշտանում իրենց հիշողությունների ծանր ապրումների համար («Վրեժ», «Հեկազբաջին», «Վարդանանց պատերազմ», «Ձմեռային երեկո» և այլն), քան գործել, ինչ-որ բան անել: Բեռնակիր Վարդանի կյանքը այլ կերպ է ընթանում: Նա դժգոհ էր: «Մենք մեր կյանքին այնքան տեր չենք, որքան շունը կամ կատուն» [6, էջ. 43]: Նա դեմ է կյանքի հարվածներին, համաձայն չէ իր ընկերոջ ասածի հետ. «Գուցե սա՞ է մեր ճակատագիրը»: Առաջ անցնելով հացթուխ Սիմոնից ՝ Վարդանը գտնում է իր տեղը կյանքում: Theամանակի գրականության խնդիրն էր պատկերել նոր մարդուն, իրավունքներին տիրապետող անհատին: Միքայելյանը մի շարք գործեր ունի, որոնց հերոսները այդ կերպարանափոխված մարդիկ են: Լինելով ակտիվ հասարակական գործիչ ՝ նա քաջատեղյակ էր սովետական ​​երկիր ստեղծելու դժվարություններին, գրեթե համոզված էր, որ կբացի թարմ, ցավոտ ակոս հայ ժողովրդի ճակատագրի մեջ: Խղճուկ հայրենիքի ողբերգական անցյալը, դժվար ներկան և անորոշ ապագան դառնում են այն ազդակները, որոնց հիման վրա ծնվում են հայրենիքի թեմայով աշխատանքները («Հայաստանի քարտեզ», «Անկախ Հայաստան», «Ասա նրանց, որ չանեն մոռանալ գրաբարը »,« Բոլոր ժամանակները »,« Խաղաղության ափերին »,« Նկարը ստվերի տակ »,« Լուսավորիչը »և այլն): Արձակագիրը չէր կարող անտարբեր անցնել հայկական ողբերգության, տեղահանության կողքով: Նա ներկայացնում է օտար ափերում ապրող հայերին, ովքեր ապրում են ֆիզիկապես, բայց նրանց հոգու մեջ դատարկություն կա: Անցյալի ողբերգությունը ՝ ամայացնելով նրանց հոգիները, ամեն քայլի նման է ուրվականի: Միքայելյանը ներկայացնում է որպես մոլորված հայերի հոգեկան դժվարությունները որպես հայեր օտար ափերում և երբեմն թվացյալ անհոգ մղձավանջ առանց ավելորդ ուրախության, ամբողջ թշվառությամբ և մռայլությամբ: Հերոսներից շատերը օտարացած հայեր են, ովքեր շատ չեն տառապում իրենց պատմական հայրենիքը կորցնելու ցավից: Ոմանք նույնիսկ խուսափում են հայ լինելուց ՝ փորձելով հնարավորինս հեռու մնալ հայրենիքից: Պատմության Շուշիի հերոսը «Առաքելը» պատերազմում վիրավորվելուց հետո չի վերադառնում հայրենիք, քանի որ, ինչպես ինքն է ասում. «Ես կորցրի՞ իմ էշը, թե՞ գլուխս կկոտրվի»: [5, էջ. 55]: «Ինտերնացիոնալիստ» պատմության գործարանային հերոսը գնում է իր հայրենասիրական գաղափարների մեջ: «Մոռացեք, որ ես հայ եմ» [4, էջ. 56]: Նա այնքան ուրախ է, որ գտնվում է Հայաստանում պատերազմական վիճակում, որ ստիպված չի լինի մասնակցել աղքատների կազմակերպված դրամահավաքին: «Բոլոր ժամանակների» պատմության հերոսի քույրը (վերջինս ինչ-որ կերպ փրկվեց կոտորածներից իր երկու դուստրերի հետ ՝ կորցնելով ամուսինն ու երկու երեխաներին), դեռ հավատարիմ իրենց արմատներին, մտահոգված է Հայաստանի և հայերի ճակատագրով: Նրանց կողքին կան երիտասարդներ, որոնցից շատերը հայերեն չգիտեն: Նրանք անտարբեր են Հայաստանի նկատմամբ: Պատմության հերոսը արտահայտում է իր ցավը: «Գիտե՞ք ինչ է ձուլարան Ամերիկան»: Այն, ինչ Աբդուլ Համիդը և «իրավահաջորդները» չկարողացան անել հետապնդումների և կոտորածների միջոցով, նրանք կանեն առանց բանտարկության և մի կաթիլ արյան »[4, էջ 82]: «Էվուլա» և «Նահանջ» պատմությունների հերոսները սփյուռքահայերի օտարացնող սերունդներն են, որոնք իրենց վարվելակարգով, անցյալի հիշողություններով են, և նրանց մտածելակերպի և վարքագծի մեջ նրանք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն հայի իրական տիպի հետ, այնպես որ ապագայում դրանք ոչինչ չեն հայոց հայրենիքի համար: Դրանք ավազի մեջ տաքացած ջրի վերջին կաթիլներն են, որոնց համար հեղինակը հիանալի կյանք է վարում: Այս ողբերգության հիմքը հայերի տեղահանությունն է, որը, չնայած չի պատկերվում, բայց սերունդների համար այս կյանքի ուղու անմիջական հետևանքն է: Նախկին սոցիալիստ Արսեն Ռոստոմյանը («Նահանջ») աշխատունակ չէ, առևտուր չունի, գոյատևել է գաղափարական «ընկերների» հաշվին, երբ կորցնում է նրանցից փող ստանալու հույսը, ապրելն անիմաստ է դառնում: Դա թույլ քայլ կատարողից դեպի մարդասպան կես քայլ է: «Կոշիկների հաստ եղունգներից կնոջ փափուկ պարանոցը ճզմելը» [6, էջ. 72] կարծես փորձում է խեղդել նրա անցյալի «փափուկ» կյանքը և դատարկ, անիմաստ ինքնուրույն գոյությունը: «Էվուլա» պատմության հերոսը ապրում է միայն համարձակ փիլիսոփայությամբ: «Այս աշխարհը ocոչաղի հրապարակն է» [1, էջ 29]: Նա սրճարանում հետապնդում է հարբեցողներին, թալանում նրանց ու անզգուշորեն հեռանում: Արտասահմանյան ափերում ապրողներից ոմանք փափագում էին Հայաստանի հզորացումը և զարգացումը («Խաղաղ օվկիանոսի ափին», «Միսիսիպի գետի պղտոր ջրերը», «Հայաստանի քարտեզ» և այլն): «Անկախ Հայաստան» պատմվածքում հայրենակիցները այնքան հպարտանում են Հայաստանի նորաստեղծ անկախությամբ, որ ամերիկացի լրագրողը նշում է. «Եթե մենք ունենք պետություն և պետական ​​բյուջե, ապա դուք կարող եք վճարել ձեր պարտքերը, ինչ արեց ձեր նախկին կառավարությունը Ամերիկայում»: [4, էջ. 33]: Միքայելյանի որոշ հերոսներ յուրահատուկ վերաբերմունք ունեն հայ-թուրքական հարաբերությունների և առհասարակ Հայաստանի ապագայի նկատմամբ («Դատավարության ժամին», «Անկախ Հայաստան», «Հայաստանի քարտեզ»): «Դատավարության ժամին» պատմվածքի հերոսները տարաձայնություններ են հայտնում հայ-թուրքական ջարդերի վերաբերյալ: Հերոսներից մեկը սկսում է «Թուրքը պետք է ոսկի դառնա, մի դիր գրպանդ» կարգախոսից ու կոչ է անում թուրքերի դեմ կռվել ու վրեժ լուծել: «Դա պետք է կոտորվի երով Տասնամյակներ նրանք ծծում էին մեր արյունը, սեղմում էին մեր ոսկորները: Եթե ​​դուք պատռեք նրանց յոթնամյա պապիկի ստամոքսը, հայկական հացը և հայկական արյունը դուրս կգան… Հիմա ես հավատարիմ եմ նրանց պապերի ներդրմանը, նրանք շարունակում են իրենց սկսած գործը, հերիք է ինչքան ենք մենք դիմանացել: Մենք պետք է միավորվենք որպես մարդ և պատասխանենք նրանց իրենց արածով »[1, p. 52]: Իսկ երիտասարդ ուսուցիչը կարծում է, որ նրանք պետք է ընկերներ լինեն, ոչ թե իրար սպանեն, քանի որ «հայերը տուժեցին, թուրքերը այդ անընդհատ մարտերից: Ikaամանակի թելադրանքով Միքայելյանը արտահայտում է բոլշեւիկյան գաղափարներ, ուստի վախենալով արտասանել իր իսկ խոսքը ՝ հերոսի բերանով ներկայացնում է թուրքերի դեմ վրեժ լուծելու գաղափարը: Ամերիկայում հրատարակված հայկական թերթի «Հայաստանի քարտեզ» պատմվածքում, մեկ անգամ եւս տեսնելով ծովից ծով Հայաստանի քարտեզը, նա վրդովված է. «Նման հիմար քարտեզները մեզ միայն մոլորության մեջ են գցում և նյարդայնացնում մեր հարևաններին» [4, p. 27]: Հեղինակը հորդորում է ապրել ներկայով, չշահարկել անցյալը: Ք.ա. Հայաստանի գոյություն ունեցող ծովի միջով, որը առասպել է, ցավոք, հայերն ավելի ոգևորված են, քան փոքր, բայց իրական Հայաստանը: Արձակագիրն իր պատմվածքներում անդրադարձել է նաև հետամնացությանը, ավանդական կյանքի ձևին, սովորույթներին ՝ իրենց բոլոր հմայքով և երբեմն կործանարար հետևանքներով («Հորեղբոր հարսանիք», «Հեկազ բաջին», «Մահակ-Թուման» և այլն): Կարեն Միքայելյանի աշխատանքները, մի կողմից կրելով ժամանակի խորը դրոշմը, պատկերում են հայկական աշխատանքի ծանր վիճակը, նոր մարդու ի հայտ գալը և քաղաքական հետապնդումը, մյուս կողմից `Սփյուռքի օտարող պարտքերը, գերագույն ցանկությունը: ուժեղ հայրենիք ունենալու հայը: Գրականություն 1. Կարեն Միքայելյան, riրկման հույզերը, Թիֆլիս (Վրաստան), 19072. Կ. Միքայելյան, Ձմեռային երեկո, Մոսկվա, 19123. Կ. Միքայելյան, Գյուղական հեռախոս, Փարիզ, 19264: Միքայելյան, Գույների պատերազմը, Մոսկվա, 19296. Կ. Միքայելյան, Կեցցե հաղթողները, Երևան, 1961 Տեղեկություններ հեղինակի մասին Նարատ Խաչատրյան Խաչատրյանի մասին - դոցենտ, ՀՊՄՀ դասախոս, էլեկտրոնային փոստ: ։

Անհատի պաշտամունքի տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից է Կարեն Միքայելյանը։ Գրականագիտության մեջ շատ քիչ է խոսվել արձակագրի մասին, իսկ նրա ստեղծագործությունները ուսումնասիրությունների.գրեթե.չեն.արժանացել։ Միքայելյանի.ստեղծագործությունները, ժամանակի խորը կնիքն իրենց վրա կրելով, մի կողմից՝ պատկերում են հայոց ծանր վիճակը, նոր մարդու ձևավորումն ու քաղաքական հետապնդումները, մյուս կողմից էլ` սփյուռքահայության օտարացող բարքերը և հայ մարդու գերագույն բաղձանքը` հզոր հայրենիք ունենալու երազանքը։

Էլեկտրոնային համակարգերի սիմետրիկ սահմանման մեթոդները էլեկտրոնային համակարգերում ներածություն ներածություն: Կիսահաղորդիչների և կիսահաղորդչային սարքերի ընթացիկ տարբեր աղմուկները պայմանավորված են պատահական գործընթացներով: Չնայած երկար տարիների տեսական և փորձարարական ուսումնասիրություններին, ցածր հաճախականության հոսանքի աղմուկի առաջացման ընդհանուր մեխանիզմը մնում է չբացահայտված (օրինակ [1]): Աղմուկի հիմնական պատճառները հաղորդիչ էլեկտրոնների շարժունակության տատանումներն են ( մոդելը), որը էլեկտրոնի քվազիպուլսային թուլացման ժամանակի հակադարձում է ( - աղբյուր) հաղորդակցման գոտու էներգիայի մակարդակների էներգիայի հագեցում ( - աղբյուր) տատանումների [2-5]: -տատանումները բաղկացած են ջերմային (ներգնա ցրվածությունից) գաուսյան և ոչ ջերմային (սերունդների վերամեկնացում և այլն) ոչ գաուսյան բաղադրիչներից [3]: Հենց այս երկակիությունն է, որ թույլ է տալիս մեզ կապ գտնել շարժունակության տատանման «աղմուկի» միջև, որն ունի նաև գաուսյան-ոչ-գաուսյան երկակի հատկություններ: Էլեկտրոնային համակարգի անհավասարակշիռ բաշխման գործառույթը: Սիմետրիկ և ասիմետրիկ շեղումներ Պատահական գործընթացների ուսումնասիրության քվազի-դասական, բայց և ավելի ընդհանուր մոտեցումը բազմաբնույթ համակարգի բաշխման ֆունկցիայի ուսումնասիրությունն է: Էլեկտրոնային համակարգը, որը շեղվում է հավասարակշռության վիճակից, նկարագրվում է մասնիկների անհավասարակշիռ բաշխման գործառույթով 1 / f1 / f% k% nk% nk% 1 / f, որտեղ ժամանակն է, - էլեկտրոնի քվազիալ ալիք է. շառավղի վեկտորն է: Հաշվի առնելով, որ դա կախված չէ, եկեք գրենք այն տեսքով: Հավասարակշռության վիճակից փոքր շեղումների (տատանումների) դեպքում անհավասարակշռված բաշխման ֆունկցիան կարող է ներկայացվել որպես հավասարակշռության բաշխման գործառույթի տատանումների գործառույթի և հավասարակշռության ֆունկցիայի գումար: ընդհանուր առմամբ Fermi-Dirac բաշխման գործառույթն է. Տատանումը կարող է ներկայացվել սիմետրիկ և ասիմետրիկ բաղադրիչների հանրագումարով. [4] Աշխատանքը ցույց է տալիս, որ բաշխման ֆունկցիայի ասիմետրիկ տատանումը պայմանավորված է հոսանքի խտության տատանումով, իսկ շարժունակության տատանումը `բացառապես բաշխման գործառույթի սիմետրիկ տատանումով: Էլեկտրոնների շարժունակության տատանումների ուսումնասիրության դեպքում, ըստ էության, հավասարակշռության վիճակից սիմետրիկ շեղման դեպքում, հավասարակշռության բաշխման ֆունկցիան կարող է ներկայացվել որպես հավասարակշռության բաշխման ֆունկցիայի սիմետրիկ բաղադրիչի հանրագումարի բաշխման գործառույթ Էլեկտրոնա-ակուստիկ ֆոնոնի ցրման ցրման դեպքում հավասարակշռության բաշխման ֆունկցիայի սիմետրիկ տատանումների ժամանակային կախվածության հավասարության ստացում Այս դեպքում մենք ունենք ցրման հայտնի հարաբերությունը, որտեղ է Պլանկի հաստատուն հաստատունը, որտեղ է էլեկտրոնի արդյունավետ զանգվածը և տրված է քվազիալ ալիքային վեկտորի մոդուլը: Հաշվի առնելով (3.1) -ից կախվածությունը (2.5)-ը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. Ենթադրենք, որ կապի էլեկտրոնային համակարգը տատանվում է հավասարակշռության վիճակից ներգնա էլեկտրոնների ներհոսքի պատճառով: Հավասարակշռության բաշխման ֆունկցիայի սիմետրիկ տատանման ժամանակային կախվածության հավասարումը ստանալու համար օգտագործենք Բոլցմանի քվազի-դասական կինետիկ հավասարումը: Ինչպես հայտնի է [6-8], Բոլցմանի հավասարման ցրման ինտեգրալները տրված են հետևյալ կերպ, որտեղ են ՝ համապատասխանաբար քվազիալային վեկտորին համապատասխանող էլեկտրոնի վիճակից պետություն անցման տեմպը: Նման անցումները տեղի են ունենում ֆոնոնների կլանման կամ ազատման միջոցով: Մասնավորապես, մեր կողմից դիտարկվող էլեկտրոակուստիկ ֆոնոնի ցրման դեպքում անցման տեմպերը տրվում են հետևյալ ձևերով. Պոտենցիալ, ֆոնոնի քվազի ալիքային վեկտորն է ( վերջինի մոդուլն է), ֆոնոնների հավասարակշռված բաշխման գործառույթն է, Cronaker deltas- ն է, որն արտահայտում է 222 nkmekhhnmk () ek00, sfffeeekkk%  (,) (1) (,) ( 1) collffPffPft (Kkkkkkkkkkk (,) Pkk (,) Pkkkkkk200 ,, 0200 ,, 02 (,) () (1) (), 22 (,) () () 1) (), 2acqqqqqqqqqDPqggVvDPqggVvpeeeepeeee kkkkqkkkkkqkkkkkkkkkkkqqkkkhhhhhhhhhV0vacDqq0qg, kkq քվազի զարկերակի պահպանման օրենքն է. - ֆոնոնի հաճախականությունը և Դիրակի դելտայի գործառույթների անդամները կլանվում կամ էներգիա են ստանում համապատասխանաբար: Էներգիայի պահպանման օրենքը տրված է ուղղակի դելտա գործառույթներով: Հեռախոսազանգերը տարածում է Բոզե-Էյնշտեյնը: (3.4) արտահայտությունները տեղադրելով (3.3) –ում, ապա հաշվի առնելով (3.1) հարաբերությունը ՝ օգտագործելով հայտնի անցումը [6-8], Բոլցմանի հավասարումը կգրվի հետևյալ կերպ. Որտեղ է կատարվել առաջադրանքը: Նկատենք, որ այս եղանակով անցում կատարելը (3.6) գրելիս մենք անտեսեցինք ցրման պատճառով էլեկտրոնի պտույտի փոփոխության հետևանքով առաջացած երևույթները: Ինտեգրումը կատարվում է ըստ Բրուլենի առաջին գոտու: Կատարեք հավասարության գծայնացում (3.7) `ենթադրելով, որ պայմանը տեղական է: Այս դեպքում (3.7) -ը գրվելու է որպես անհավասարակշիռ բաշխման ֆունկցիա որպես (3.2): Մենք ունենք ՝ qqmh10exp1qqBgkTh3 (...) (...) 2BZVdpkk ,00 00,00, (1) (1) (1) () (1) (1) (1) (), qqqBZqqqfBdqgffgfftqgffgffeeeeeeeeeeeeeeeee 30kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkqkhh 2302acDBvpp1,1kfffeeekk% == 0,0, () () (): qqBZqqfBdqgffftqgfffeeeeeeeeeeekkkkkkkkkkkkkkkkkkhh00, s0, sfffftttteeee kkkk %% և հավասարման աջ կողմի ենթաինտեգրալ արտահայտության մեջ (3.10) տեղի են ունենում հետևյալ վերափոխումները. , (3.15) Ինտեգրումն իրականացնելու համար եկեք վերլուծենք դելտա գործառույթները մի շարք. (3.17) Այստեղ ածանցները կազմվում են ըստ. Ընդունելով պայմանը ՝ վերլուծենք շարքը [7]: Մենք ունենք այն. 0000, s00, s00, s, 000000, s0, s0, s000000, s0, s0, s00111%  000000, s00, s00, s, 000000, s0, s0, s000000, s0, s0, s00 () 1111qqqqqqqqqgfffgffffffffgfgfgffffggfgfffgfeeeeeeeeeeeeeeeeee % Kkkkkkqkkkkkkqqkkkqkkkkkkkkkkkkk% %%%%%%%%% 00 Exp, expqBBFFffkTkTeeeekkqkkkmh000000000011101qqqqffgggfggfeeee kqkqkk0, s00, s0, s0, s, 00, s0, s0, s, () (): qqBZqqfBdqgffftqgfffeeeeeeeeeeekkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk %%%% h %%% h21 ( ) () () () 2qqqeeeeeeeeeekkkkkkkkkkhmhmhehekkBkTh = 0qg012BqqkTgh (3.17-19) Արտահայտությունները տեղադրելով (3.16) –ում ՝ կատարելով համապատասխան մաթեմատիկական գործողություններ, մենք ստանում ենք. Հաշվի առնելով հարաբերակցությունը և (3.1), եկեք գնանք ինտեգրումից `ըստ ինտեգրման, համաձայն` -N HereWe also, և անկյունն է և վեկտորների միջև :. (3.22): (3.23) (3.20) –ում (3.21-23) արտահայտությունները տեղադրելով մենք ստանում ենք .0 qvq0, s0, s0, s020, s0, s020, s0, s02 () () () , BBZBZBBZfkTBdfftvBvdqffBvkTdqffeeeeeeeeeeeeeeekkkkkkkkkkkkkkkkkkk %%% h %% h %% h2200sinBZBZdkdkddpp kkek3 / 2230002sin2nBZmddddppeekkkhkk222222cos2cosnmqkkkkeeee kkkkh /3 / 20, s20, s0, s300005 / 22050000, s0, s5 / 20522sin () 222cos2sin () 22c2nBnnBfmkTBffdddtvmBvffdddmBvkTppeeeppeeeeeeeeeeeee eeee kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk %%% hhhh %% hh 20000, s0, sossin (): ffdddppeeeeeeekkkkkkkkk %% Ակնհայտ է, որ արտահայտության մեջ (3.24) հավասարման աջ մասի առաջին բաղկացուցիչն է հավասար է զրոյի: Մյուս երկու ինտեգրումները կատարելու համար մենք օգտագործում ենք դելտա ածանցյալ հատկության հետևյալ հատկությունը. Ինտեգրման արդյունքում մենք ստանում ենք. (3.25) (3.26) արտահայտության մեջ մենք նկատի ունենք փոխարինել փոփոխականը. Արդյունքում, բաշխման ֆունկցիայի հավասարակշռության տատանում-սիմետրիկ բաղադրիչի ժամանակային փոփոխության համար ստացվում է հետևյալ հավասարումը. (3.29) Ինչպես տեսնում ենք, ստացված հավասարումը դիֆերենցիալ հավասարություն է `պարաբոլիկ տիպի փոփոխական գործակիցներով: Դա Ֆոկկեր-Պլանկի հավասարման հատուկ դեպք է: Հիմնական ֆիզիկական պատկերացումներից ակնհայտ է, որ առաջանում է հետևյալ պայմանը. Ակնհայտ է, որ ներքին ցրման դեպքում ստացված հավասարումը (3.29) նույնպես պետք է բավարարի էլեկտրոնի կոնցենտրացիայի պահպանման պայմանին: Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ասվածը տեղի է ունենալու:  () () () () 1nnnxnxyfxfxxydxx5 / 20, s0, s0, s055 / 20, s20, s0522822282: 2nnBffmBvftffmBvkTeeeeepeeepeeeekkkkkkkkkkkkk %%% hh %% hh5 / 22422nacBmDkTphBxkTeekk 0, s20, s0, s3 / 23/21/21/20, s2 (,) 22fxtffxxxxftxx %%%% 0, s, (,, ) 0xtfxt % Ակուստիկ ֆոնոնների վրա ներքին ցրվածությամբ ջերմային-ջերմային հավասարակշռության վիճակից փոքր սիմետրիկ շեղման դեպքում `ֆունկցիայի հավասարակշռության տատանումների սիմետրիկ բաղադրիչի ժամանակային տատանումների համար, մենք ստանում ենք Հավասարում (3.29): Տատանման սիմետրիկ բաղադրիչը արտահայտում է էլեկտրոնների էներգիայի տատանումը [4], իսկ ստացված հավասարումը Ֆոկկեր-Պլանկի հավասարման հատուկ դեպք է: Հարկ է նշել, որ վերոհիշյալ մոտեցումը կիրառելի է այն դեպքում, երբ էլեկտրոնային համակարգի հաշվեկշռից փոքր շեղումը պայմանավորված է սերնդափոխանակման գործընթացներով: Ֆիզիկական պայմաններին բավարարող հավասարության (3.29) վերլուծական լուծման ստացումը մաթեմատիկական տեսանկյունից բավականին բարդ խնդիր է: Հավասարության լուծումը հետագայում կբացահայտի էլեկտրոնային համակարգի անհավասարակշիռ վիճակից հավասարակշռության վիճակի անցման ժամանակային օրինաչափությունները, ինչպես նաև էլեկտրոնային համակարգը բնութագրող մեծությունների համար մի շարք արդյունքներ ստանալու համար: Արդյունքում առաջացած հավասարումը կարևոր է, մասնավորապես, էլեկտրոնների շարժունակության ուսումնասիրության համար `շարժունակության տատանումների հարցում: Գրականություն Տիգրան alալինյան Կիսահաղորդիչների էլեկտրոնային համակարգերում սիմետրիկ սահմանումների հավասարակշռման վերացումները հիմնաբառեր. Կիսահաղորդչ ։

Դիտարկվել են չայլասերված կիսահաղորդիչներում հաղորդականության էլեկտրոնային համակարգի` ջերմային հավասարակշռությունից պատահական շեղման և հավասարակշռության վերականգնման պրոցեսները։ Համարվել է, որ էլեկտրոնային համակարգը հայտնվել է անհավասարակշիռ վիճակում պատահական էլեկտրոն-ֆոնոն ցրումների հետևանքով։ Էլեկտրոն-ակուստիկական ֆոնոն ցրումների ինտեգրալով Բոլցմանի կինետիկական հավասարման գծայնացման ճանապարհով ստացվել է դիֆֆերենցիալ հավասարում էլեկտրոնների անհավասարակշիռ բաշխման ֆունկցիայի սիմետրիկ բաղադրիչի համար։ Հավասարումը հանդիսանում է Ֆոկկեր-Պլանկի հավասարման մասնավոր դեպք։ Հավասարման լուծումը թույլ է տալիս պարզել անհավասարակշիռ բաշխման ֆունկցիայի ժամանակային մարման օրինաչափությունները։

ԳՈՎԱԶԴԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՌՕՐՅԱՅՈՒՄԱմեն օր հազարավոր գովազդային բնույթ կրող հայտարարություններ են թափանցում մեր գիտակցություն։ Դրանց թիվն օրեցօր աճում է. գովազդի հանդիպում ենք ամենուր` տանը, փողոցում, ավտոմեքենայում, աշխատավայրում, համացանցում և այլուր, այսինքն` դրանից խուսափելն անհնար է։ Այն մնում է ապրանքի առաջխաղացման և տարածման ամենաարդյունավետ միջոցը։ Պետք է նշել, որգովազդն ինքնին՝ որպես սոցիալական երևույթ, չի կարող դիտարկվել մշակույթի սահմաններից դուրս.այն որպես բաղադրամաս մտնում է լայն սոցիալական երևույթի մեջ, որը մենք անվանում ենք մշակույթ։ Եվ քանի որ մշակույթն իր հերթին սոցիալական իրականության վերաիմաստավորման մակարդակ է, գովազդը ևս դառնում է այդ իրականության շերտ։ Երեխաները համարվում են հասարակության խոցելի խմբերից, ինչը նշանակում է, որ երեխաներիև դեռահասների կողմից գովազդի ընկալումն էականորեն տարբերվում է չափահասների ընկալումից։ Հիմնական հոգեբանական առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ դեռահասներն ու երեխաներնառավել դյուրահավատ են և շուտ համոզվող, ուստի նույնիսկ ամենաթույլ գովազդը կարող է մեծ ազդեցություն թողնել նրանց վրա։ Հատկապես մեծ է դրա ազդեցությունը երեխաների հոգեբանությանվրա, քանի որ հասուն մարդկանց նման նրանք ունակ չեն արդյունավետ կառավարել կողմնակի ազդեցությունը, հայացքներին և բարոյական չափանիշներին տրվելու գայթակղությունը։ Սա նշանակում է,որ նրանց համար նախատեսված գովազդային հոլովակները պետք է կառուցվեն առավել ուշադրությամբ՝ հաշվի առնելով հոգեբանական ցանկացած նախապայման։ Գովազդ ստեղծելու համար օգտագործվում են զանազան հոգեբանական հնարքներ, ինչպիսիք ենապրանքի` որպես բրենդի ճանաչումը, գունային մարտավարությունը, շրջանառության հաճախականությունը, թիրախային խմբի ընտրությունը, դիպուկ և տեղին կարգախոսի գործածումը և այլն, իսկերեխաների համար նախատեսված գովազդների դեպքում այդ պահանջները կտրուկ մեծանում են։ Երեխաներն ուշադրություն են դարձնում ոչ թե գովազդվող ապրանքին, այլ այնպիսի կառուցվածքայինառանձնահատկությունների, ինչպիսիք են երաժշտությունը, հումորը և կլանող սյուժեն։ Երեխաների զարգացման ընթացքն ուղեկցվում է անհավանական նրբություններով, և մանկության յուրաքանչյուր փուլում բնորոշ է տարիքային հատուկ զգայունությունը շրջապատող աշխարհիհանդեպ։ Մի փուլում երեխան մեծ ուշադրություն է դարձնում երևույթի մի կողմին, հաջորդ փուլերում՝մեկ այլ, որը մինչ այդ իր համար ոչ մի հետաքրքրություն չէր ներկայացրել։ Տարիքային առանձնահատկություններից է այն, որ, օրինակ, կյանքի երկրորդ-երրորդ տարում երեխան հեշտ և արագ է տիրապետում լեզվին այն պատճառով, որ այդ տարիքում նա առավել զգայուն է լինգվիստիկ երևույթների հանդեպ, իսկ նախադպրոցականներն առավել զգայուն են խոսքի ձայնային ազգակների նկատմամբ։ Հաշվի պետք է առնել նաև այն, որ կան աջ, ձախ և խառը տիպի կիսագնդային մտածելակերպիերեխաներ։ Այս երեք խմբերի մեջ կան ընկալման էական տարբերություններ, քանի որ տարբեր եննրանց ինչպես գունային և պատկերային ընկալումները, այնպես էլ հիշողությունը, երևակայությունը ևմտածելակերպը։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդը հիմնականում կառուցվում է առանցհաշվի առնելու նրանց տարիքային ու անհատական տարբերությունները, մինչդեռ ոչ կոռեկտ գովազդիդիտումը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ նրանց հոգեբանական և ֆիզիկական առողջությանհամար, ինչը կարող է արտահայտվել դեպրեսիայով, նևրոզով, ագրեսիայի դրսևորմամբ և այլն։ Այս ամենը ենթադրում է, որ գովազդը ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի է մտնում հասարակական կյանք՝ դրանով կառավարելով մարդուն թե՛ գիտակցական թե՛ անգիտակցական մակարդակներում։ Բացի այդ, այն մտնում է տնտեսական հետաքրքրության շրջանակների մեջ և սպառողին ենթարկում համապատասխան չափանիշների։ Ս. Գ. Կարա-Մուրզան նշում է, որ հեռուստագովազդի կարևորագույն կողմերից է այն, որ այնապահովում է ընկալումը պասիվ պայմաններում։ Նրա կարծիքով՝ տեքստի, պատկերի և երաժշտության համակցումը տան մթնոլորտի հետ զուգակցված, բերում են խաղաղություն, հանգստություն,իջեցնում ինֆորմացիայի ընկալման մտավոր ակտիվությունը և քննադատելիությունը1։ 1 Տե՛ս Лебедев-Любимов А., Психология рекламы, Санкт-Петербург, 2002, էջ 368։ Որոշ հեղինակներ ուշադրություն են դարձնում գովազդի էթիկական կողմին։ Ե. Յ. Մալիշևը նշումէ, որ թանկ ապրանքների, սննդի, շքեղ իրերի գովազդը, որոնք անհասանելի են հասարակության լայնզանգվածներին, հանգեցնում են բացասական հուզական ազդեցության։ Ժամանակակից գովազդումհաճախ հանդիպում ենք այնպիսի տարրերի, որոնց մասին, էթիկայի կանոնների համաձայն, չպետք էբարձրաձայնվեն։ Իսկ նման սյուժեների հաճախակի շրջանառությունը հեռուստադիտողի մոտ կարող էհանգեցնել հոգնեցուցիչ վիճակի։ Հեռուստատեսության ընդհանուր հոգեբանական պատկերն ինքնինանհավասարակշռություն է առաջացնում հասարակական հարաբերություններում և ազդում մարդկանց առողջական խնդիրների վրա։ Ուստի տեղին կլինի շեշտել, որ բաց թողնելով մարդկանց հուզական մեխանիզմները, գովազդն, ըստ էության, ձևավորում է ժամանակակից մարդուն։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գովազդին առավելապես հավատում են նախադպրոցականները, իսկտարիքի աճին զուգընթաց հավատալու գործոնն էապես նվազում է։ Երեխաների շրջանում ամենաազդեցիկը համարվում են սննդի, ըմպելիքների և խաղալիքների գովազդները։ Ամեն օր մենք բախվում ենք տարաբնույթ գովազդների, որոնցից մի քանիսն են գրավում մերուշադրությունը։ Դա կապված է ոչ միայն դիզայնի և ձևավորման, այլև սպառողի հոգեֆիզիոլոգիականև հոգեբանական հատկանիշների հետ, ուստի գովազդն ուշադրություն է գրավում միայն այն դեպքում,երբ դրանում համակցվում են սպառողի հետաքրքրությունները, մոտիվացիոն հատկությունները ևպահանջները։ Գովազդ կառուցելիս պետք է հաշվի առնել սպառողի վերոնշյալ որակները։ Դա օգնում էհասկանալ, թե ինչ մեթոդով են տարատեսակ ապրանքները և ծառայությունները համապատասխանում սպառողի նպատակներին։ Բացի այդ, նախկին փորձը ևս մեծ նշանակություն ունի սպառողի վրա,քանի որ նա առաջին հերթին գովազդում առանձնացնում է իրեն ծանոթ նյութը, որը հիմնականումկրկնվում է տվյալ ապրանքատեսակի բոլոր գովազդներում, ուստի մի քանի կադրը բավական է, որմարդը հասկանա, թե ո՞ր գովազդի մասին է խոսքը։ Այս մեթոդը գործում է ինչպես մեծահասակների,այնպես էլ երեխաների դեպքում։ Սովորաբար առանձնացնում են հեռուստագովազդի մի քանի տարբերակ՝ հաղորդումների հովանավորում, լոգոյի տեղադրում էկրանին, վազող տողով և այլն, բայց ամենաներազդողը համարվում էգովազդային հոլովակը, քանի որ այն օժտված է բարձր հուզականությամբ։ Էմոցիաները միշտ սուբյեկտիվ են. գովազդային հոլովակ դիտելիս ոչ միայն տեսնում ենք գովազդային ինֆորմացիան, այլևանկախ մեր կամքից, ինֆորմացիան անց ենք կանցնում մեր միջով և հուզական առումով վերապրումէկրանի վրա տեղի ունեցողը1։ Էմոցիաները տարբեր են՝ սեր, ուրախություն, երջանկություն, զարմանք, թախիծ, տառապանք,վախ, բարկություն, զզվանք, արհամարհանք և այլն, որոնք տարբեր կերպ են արտահայտվում՝ պայմանավորված մարդու անհատական առանձնահատկություններով։ Օրինակ՝ վախի զգացումը երկու տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր կերպ է դրսևորվում։ Գոյություն ունի «էմոցիոնալ հիշողություն» հասկացությունը, որը, հիշողության մյուս տեսակների համեմատ, առավել ուժեղ է ազդում որոշումների ընդունման վրա, տվյալ դեպքում՝ ապրանքի գնման կամ ծառայությունից օգտվելու վարքի վրա։ Մասնագետները կարծում են, որ ապրանքի հանդեպ դրական վերաբերմունքը կախված է գովազդի հանդեպվերաբերմունքից, այսինքն՝ եթե գովազդի հանդեպ վերաբերմունքը դրական է, այն դրական կլինի նաևապրանքի հանդեպ։ Մարդը չի փորձում հիշել այն ինֆորմացիան, որն առաջացնում է բացասականհույզեր։ Եթե գովազդն առաջացնում է վախի, տհաճության զգացողություն, այն կանգնեցնում է ապրանքի եկամուտը և ընդհակառակը, եթե թույլ է տալիս ազատվել տհաճ զգացողություններից, սկսում էպահանջարկ վայելել2։ Երեխաները, որպես կանոն, բոլոր տեսակի գովազդներից ամենալավն ընկալում են հեռուստագովազդը, որն առանձնանում է գունեղությամբ, հումորով, հերոսների մասնակցությամբ, գրավիչ սյուժեներով և այլն։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդները տարբերվում են մյուս գովազդներիցմի շարք յուրօրինակ հատկանիշներով։ Հատկապես առաջին տարիներին երեխաներն ունենում են վատկենտրոնացվածություն և ունակ չեն ինչ-որ բանով երկար զբաղվելու։ Գովազդային հոլովակներնիրենց կարճ սյուժեով՝ 20-30 վայրկյան, լիովին համապատասխանում են այդ պահանջներին, բացի այդ,նրանք վառ են, ազդեցիկ, ինչը միանշանակորեն գրավում է երեխայի ուշադրությունը։ Շատ երիտասարդ ծնողների պնդմամբ՝ իրենց երեխաները, ովքեր նույնիսկ խոսել չգիտեն, հաճախ իրենց ուշադրությունը հրավիրում են գովազդի վրա, մինչդեռ հաղորդումների հանդեպ մնում են անտարբեր3։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդներն չնայած առանձնանում են իրենց վառ և գունեղսյուժեներով, մինչդեռ հաղորդավարները չեն փորձում օգտագործել հատուկ տեխնոլոգիաներ, քանիոր, ըստ մարքեթոլոգների, նման մանիպուլյացիաներն իմաստ չունեն։ Երեխաները, որոնք չգիտեն խոսել, չեն կարող ծնողներին հասկացնել, որ իրենց համար գնեն տվյալ ապրանքը։ Ապրանքների շրջանակը, որոնք երեխաները գնում են առանց ծնողից գումար խնդրելու և իրենց հաշվին, բավական նեղ է1 Տե՛ս Божович Л., Личность и ее формирование в детском возрасте, Москва, 1968, էջ 464։ 2 Տե՛ս Мокшанцев Р., Психология рекламы. Учебное пособие, Москва, 2009, էջ 44։ 3 Տե՛ս Сергиенко Е., Лебедева Е., Прусакова О., Модель психического в онтогенезе человека. Москва, 2009, էջ 415։ (շոկոլադ, մաստակ, հյութ, պաղպաղակ, քաղցրեղեն և այլն), քան երեխաների համար նախատեսվածապրանքներն ընդհանրապես. ուստի, գոյություն ունի գովազդի խումբ, որն առաջին հերթին նախատեսված է երեխաների համար, ապա նրանց ծնողների։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով՝ մինչև 5-6 տարեկան երեխաներն առավել վատ են ընկալումբացասական էմոցիաները, քան դրականը։ Եվ քանի որ դրական էմոցիաներն առավել ազդեցիկ են,երեխաներին ուղղված գովազդների մեծամասնությունը կառուցված է դրական էմոցիոնալ սյուժեով։ Ըստ Օ. Պարուսակովի և Ե. Լեբեդևի՝ միայն վեց տարեկանում է նորմալ զարգացող երեխան սկսումլրիվ տարբերել հեռուստաէկրանի հերոսների դրական և բացասական էմոցիաները1։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդային հոլովակներում հաճախ օգտագործվում ենարդեն ծանոթ հերոսների կերպարներ, որոնք առաջացնում են դրական էմոցիաներ և ասոցիացիաներ։ Գովազդն օգնում է երեխային իր հասակակիցների հետ մնալու նույն մակարդակի վրա՝ խոսելու նույնթեմայի շուրջ, տեղեկանալու նոր արտադրանքի մասին, հետ չմնալու իրենց համար նախատեսվածխաղերից և այլն։ Այս ամենն անհրաժեշտ է երեխային իր հասակակիցների շրջանում վարկանիշըպահելու և ընդհանուր քննարկումներին մասնակցելու համար։ Ընդունված է համարել, որ երեխաներիհամար ինչ-որ բան գնել-չգնելու որոշում կայացնում են ծնողները, սակայն, կարծում եմ, մեր օրերումերեխաները ոչ միայն իրենք են որոշում, թե ինչ պետք է գնեն ծնողներն իրենց համար, այլև որոշակիորեն ազդում են ծնողների վրա՝ գնելու հատկապես գովազդվող այս կամ այն արտադրանքը։ Չնայած գովազդն ունենում է նաև դրական ազդեցություն, քանի որ զարգացնում է երեխայի հիշողությունը, օգնում երեխային կողմնորոշվելու գովազդվող բազում ապրանքների մեջ, թե հատկապեսորն է ինքը ցանկանում, գովազդից բխող բացասական հետևանքներն ավելի նկատելի են, քան դրականները։ Գովազդվող ապրանքների մեծամասնությունը վնասակար է երեխայի օրգանիզմի համար(մաստակներ, գազավորված ըմպելիքներ, արագ սնունդ և այլն)։ Ծնողները հիմնականում դրանք երեխաների համար գնում են՝ գիտակցելով դրանց վնասակարությունը։ Որպես կանոն, ծնողները հիմնականում գնում են առավել հայտնի ընկերությունների արտադրանքը, երեխաներն էլ ցանկանում ենունենալ այն, ինչ ունեն բոլորը, ինչի մասին խոսում են բոլորը, քանի որ չեն ցանկանում տարբերվելիրենց հասակակիցներից։ Դեռահասները, ի տարբերություն առավել փոքրերի, սկսում են ավելի ընդլայնել իրենց հետաքրքրությունների շրջանակը՝ փորձելով նոր արտադրանք, թեկուզ ոչ այնքան հայտնի, և որն իրենք հայտնի կդարձնեն իրենց շրջապատում։ Բացի այդ, գովազդը կարող է առաջացնելագրեսիա, եթե ընդհատի երեխայի սիրելի հաղորդումը կամ մուլտֆիլմը, կամ եթե դրանք ուղղակիորենանհասանելի են երեխային։ Որքան մեծանում է երեխան, այնքան քննադատաբար է սկսում մոտենալ գովազդին։ Բացի այդ,երեխան, ինչպես մեծահասակը, պետք է հասկանա գովազդվող ապրանքի էությունն ու իմաստը դրահամար համապատասխան վերաբերմունք ձևավորելու համար։ Գովազդը հասկանալու համար պետք էունենալ տրամաբանություն, վերլուծող միտք, սակայն գովազդվող բազում ապրանքներից ընտրություն կատարելու համար պետք է նախևառաջ որոշում կայացնելու ունակություն։ Ն. Տալանովան ուսումնասիրել է նախադպրոցական տարիքի երեխաների գովազդի ընկալմանտարիքային դինամիկան և եկել այն եզրահանգման, որ գովազդի ընկալումը տարբեր տարիքի երեխաների մոտ էականորեն տարբերվում է։ Մինչև երեք տարեկան երեխաների համար դժվար է հասկանալհեռուստագովազդի սյուժեն և իմաստը, անգամ եթե այն վերաբերում է մանկական ապրանքներին, քանի որ այդ տարիքում երեխան ի վիճակի է միայն առանձին դրվագներ առանձնացնել՝ առանց ընդհանուր սյուժեն հասկանալու։ Չորս տարեկանում նա արդեն ունակ է պատմելու սյուժեն, բայց, որպես կանոն, չի կարողանում պատմել հերոսների արարքները և այն, թե ինչ է կատարվում գովազդվող հոլովակում։ Միայն հինգ-վեց տարեկանում են երեխաներն սկսում հասկանալ գովազդի ընդհանուր իմաստը,կարողանում տարբերել հերոսների էմոցիաները, բացատրել նրանց պահվածքը։ Արդեն մինչդպրոցական տարիքի երեխան ընդունակ է հասկանալու տեսածի ամբողջական իմաստը, և անհրաժեշտությանդեպքում նույնիսկ քննադատական կարծիք արտահայտել2։ Մի շարք հետազոտություններ ցույց են տվել, որ կրտսեր դպրոցականների մոտ առավել հայտնիեն ըմպելիքների և սննդի, խաղալիքների և խաղերի տարատեսակ գովազդները, այնուհետև՝ սպորտային գովազդները, ինչպես նաև կենդանիների մասնակցությամբ և մուլտֆիլմերի ու մանկական ֆիլմերիգովազդները՝ ըստ հաջորդականության։ Ընդ որում, էական տարբերություն աղջիկների և տղաներիմիջև չկա՝ բացի կենցաղային տեխնիկայի գովազդից, որին ուշադրություն են դարձնում հիմնականումտղաները։ Երեխաների մոտ գովազդի հանդեպ վստահությունը նվազում է՝ ըստ տարիքի աճի։ Նախադպրոցականների 55%-ն անվերապահորեն հավատում է գովազդին։ Կրտսեր դպրոցականների շրջանում,ովքեր քիչ թե շատ գիտակցաբար և քննադատաբար են մոտենում գովազդին, հավատում է 23-30%-ը,1 Տե՛ս Зазыкин В., Психология рекламы. Москва, 1992, էջ 64։ 2 Տե՛ս Авдеева Н., Фоминых Н., Влияние телевизионной рекламы на детей и подростков, 2003,http։ //vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/MEN/REKLAMA1.HTM հղմամբ)։ (հասանելի էիսկ մեծամասնությունը կատեգորիկ չի հավատում։ Դեռահասների բացարձակ մեծամասնությունը չիհավատում գովազդվող հոլովակներին։ Ընդ որում, հարցվածների ծնողների մեծամասնությունը(62,5%) փաստում է, որ լինում են դեպքեր, երբ չեն կարողանում մերժել գնելու այս կամ այն գովազդվող ապրանքը, որի վնասակարության մասին իրենք տեղյակ են, և միայն 37,5%-ն է կարողանում մերժել երեխային, միայն եթե նրա առողջության սպառնացող ապրանքի կամ սննդի մասին է խոսքը։ Մերժում ստանալու դեպքում ծնողների միայն 25%-ն է ագրեսիայի հանդիպում երեխայի կողմից, մյուս75%-ի մեջ ագրեսիա չի հանդիպում։ Բացի այս, անցկացված հետազոտության արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնելու՝ որքանշատ է երեխան հեռուստացույց դիտում, այնքան հաճախ են նրա բառապաշարում հանդիպում բառերգովազդվող հոլովակներից1։ Հարկ է նշել, որ հեռուստագովազդը, մեր կյանքի անբաժան մաս կազմելով, ունի ինչպես զարգացնող, այնպես էլ վնասակար ազդեցություն, և որի ամենախոցելի թիրախը երեխաներն են։ Այսպիսով, ամփոփելով հարկ է ավելացնել, որ ցանկացած գովազդ, անկախ նրանից նախատեսված է մեծահասակների, թե երեխաների համար, մեծ ազդեցություն է ունենում երեխայի հոգեկանառողջության վրա։ Երեխաները փորձում են կրկնօրինակել այն, ինչ տեսնում և լսում են գովազդում,ցանկանում են ունենալ նույն գովազդվող ապրանքից, որից ունի նաև իր ընկերը։ Այս դեպքում պետք էհաշվի առնել նաև, որ մանկական պարագաները պետք է լինեն հասանելի երեխաների գոնե լայն շրջանակի համար, որպեսզի ծնողի ֆինանսական հնարավորությունը երեխայի բարդութավորման պատճառ չդառնա։ Էթիկական տեսանկյունից գովազդը պետք է այնպես կառուցված լինի, որ չվնասի երեխայի հոգեկան առողջությունը՝ պատճառ դառնալով ընկճվածության, ագրեսիայի, կոմպլեքսավորմանև այլ լուրջ խնդիրների։ Սաթենիկ ԳրիգորյանԳՈՎԱԶԴԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՌՕՐՅԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ երեխաներ, դեռահասներ, ծնողներ, հեռուստագովազդ,գովազդի ընկալում, էմոցիոնալ հիշողություն։

Հոդվածում արծարծվում են նախադպրոցականների և դեռահասների կողմից հեռուստագովազդի ընկալման առանձնահատկությունները։ Ներկայացվում են գովազդ ստեղծելու համար օգտագործվող զանազան հոգեբանական հնարքներ, որոնց պահանջները երեխաների համար նախատեսված գովազդների դեպքում կտրուկ մեծանում են։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գովազդին առավելապես հավատում են նախադպրոցականները, իսկ տարիքի աճին զուգընթաց հավատալու գործոնն էապես նվազում է։

Գիտ. Headեկավար ՝ TGD, պրոֆ. E. Էլեկտրոնային ներդրման հիմնական նպատակն է բարձրացնել կառավարության կողմից հասարակության ներկայացուցիչներին մատուցվող ծառայությունների արդյունավետության և որակի բարձրացումը: Էլեկտրոնային կառավարումը նպաստում է հասարակության մեջ ժողովրդավարական տարրերի ամրապնդմանը: Էլեկտրոնային կառավարման ներդրմանը զուգահեռ անհրաժեշտ է գնահատել դրա զարգացման մակարդակը: Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման մակարդակը գնահատելու համար կարելի է օգտագործել երկու ցուցանիշ. Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս (էլեկտրոնային կառավարում) էլեկտրոնային կառավարման էլեկտրոնային կառավարման ինդեքսը (այսուհետ `էլեկտրոնային կառավարություն) արտացոլում է էլեկտրոնային կառավարման մուտքը, տեխնոլոգիական ենթակառուցվածքը և կրթական մակարդակները: Այս ինդեքսը հաշվարկվում է օգտագործելով 3 ցուցիչ. 2869) (խնամել 2871) (OSI + TII + HCI) ՄԱԿ-ի կողմից 2016 թ.-ին հաշվարկված էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքսի համաձայն, երկրները բաժանված են ըստ էլեկտրոնային կառավարման զարգացման 4 մակարդակների 1. Շատ բարձր EXI 29 երկիր Միջին EXI 67 երկիր Բարձր EXI 658 երկիր EXածր EXI. 32 երկիր Նկար 1 Երկրների քանակը ըստ EXI մակարդակի Շատ բարձր մակարդակ, եթե EXI- ն ավելի բարձր է 0.75-ից բարձր, բարձրը `0.50-ից 0.75-ի սահմաններում, միջինը` 0.25-ից 0.50-ի սահմաններում, ցածրը `0.25-ից ցածր: Էլեկտրոնային կառավարման լավագույն 5 երկրները `շատ բարձր ECI- ով. Միացյալ Թագավորություն, Ավստրալիա, Կորեայի Հանրապետություն, Սինգապուր և Ֆինլանդիա: Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս (EGDI). Հայաստանը 2016-ին ընդգրկվել է բարձր մակարդակում ՝ զբաղեցնելով 87-րդ տեղը, իսկ Վրաստանը ՝ 61-րդ, իսկ Ադրբեջանը ՝ 56-րդ: Առցանց ծառայությունների ինդեքս (այսուհետ `Ա GRO): Այստեղ անհրաժեշտ զարգացման մակարդակները. Վեբ կայքերը ներկայացված են կառավարման մարմինների գործունեությամբ 1 https: //publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-2016e-government-provided-expensive-index մակարդակի (նախնական) Գնահատել ՄԱԿ-ի զարգացումը Ըստ տեղեկատվության, օրենսդրության Քաղաքացիները հասանելի են ոչ միայն ընթացիկ տեղեկատվությանը, այլև արխիվային նյութերին: II մակարդակ (զարգացող) - պետական ​​կայքերն ավելի շատ հասանելիություն ունեն, ինտերնետային ծառայությունների սահմանափակ մատչելիություն: III մակարդակ (գործնական) - պետական ​​կայքերը երկկողմանի բարելավում և մատչելիություն են ապահովում կառավարության և քաղաքացիների միջև: Օրինակ ՝ հարցաթերթիկների առցանց հարկային լիցենզիա ստանալը, հանրային ծառայությունների դիմաց վճարումներն ընդունելը և այլն: IV մակարդակ - պետական ​​կայքերը փոխում են քաղաքացիների հետ փոխհարաբերությունների գործընթացը ՝ անցնելով լիարժեք էլեկտրոնային ծառայությունների: Ըստ ՄԱԿ-ի առցանց ծառայությունների ինդեքսի 2016-ին, երկրները դասակարգվում են ըստ Առցանց ծառայությունների ինդեքս 2-ի մակարդակի 4-րդ մակարդակի ինդեքս. Հաշվետվություն, շատ բարձր ԱW: 32 երկիր Բարձր ԱW. 56 երկիր ՄԻIԻՆ 52 երկիր Lowածր ԱW: 53 երկիր ArmeniaChart 2. Երկրների քանակը ըստ NDI մակարդակի ներառված է միջին մակարդակում, Ռուսաստանը, Ադրբեջանը և Վրաստանը ներառված են բարձր մակարդակի մեջ: 2 https: //publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-2016- ը կարևոր է նայած Չնայած մեր երկրում պետական ​​կայքերում պաշտոնական տեղեկատվությունը տրամադրվում է արագ և արդյունավետ, պորտալները լիովին զարգացած չեն և մի օգտագործեք էլ. փոստ ՝ քաղաքացիներին պատասխանելու համար ՝ քաղաքացիներին ներգրավելով քննարկումների մեջ: Միևնույն ժամանակ, Հայաստանը դեռ հեռու է ԵՄ երկրներից ՝ տրամադրված էլեկտրոնային հանրային ծառայությունների տեսանկյունից: որը հաշվարկվում է որպես հետևյալ ցուցանիշների թվաբանական միջին: տարին Բարելավել ՏՀՏ զարգացման ինդեքսը (IDI) 2008-2010 թվականներին ՝ 86-րդ տեղից բարձրանալով 72-րդ: Հետևյալ արդյունքները կգրանցվեն հաջորդ տարիներին 2011-ին ՝ 75-րդ, 2012-ին, 2013-ին, համապատասխանաբար, 73-րդ և 74-րդ տեղերը: Համաձայն NetworkedReadiness ինդեքսի (NRI), որը հաշվարկվել է INSEAD միջազգային բիզնես դպրոցի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի (NRI) կողմից 2002 թվականից ի վեր, Հայաստանը 143 երկրների շարքում զբաղեցրել է 58-րդ տեղը, 2014-ի 65-ի փոխարեն `հորիզոնական 3-ի փոխարեն: Համաշխարհային կապիտալի տնտեսական ֆորումը (WEF) 4 2016-ին ներկայացրեց առանձին զեկույց `« Մարդկային կապիտալի ինդեքս »խորագրով: 4 http: //www3.weforum.org/docs/HCR2016_Main_Report.pdf Մարդու ինդեքս: Quality anish Rating Armenia հետազոտական ​​զեկույցը ներկայացնում է 130 երկրների մարդկային ռեսուրսների բնութագրերը, տարիքի կազմը, կրթության մակարդակը և այլն: Երկրների դասակարգման չափանիշների առումով մեթոդաբանությունը հիմնված է 0-100 միավոր սանդղակի վրա, որտեղ ամենաբարձր միավորը ցույց է տալիս տվյալ երկրի մարդկային կապիտալի բարձր ցուցանիշները: 2016-ի վարկանիշային հետազոտության լավագույն արդյունքը Ֆինլանդիան է ՝ 85,86, որին հաջորդում են Ֆինլանդիան (84,64), Շվեյցարիան (84,61) և Japanապոնիան (83,44): Այն վարկանիշում զբաղեցնում է 37-րդ տեղը: Էլեկտրոնային մասնակցության ինդեքսը գնահատում է նրանց առցանց ծառայությունները, դրանց մատուցման հաճախականությունը հետևյալ ոլորտներում. • Էլեկտրոնային իրազեկում • Էլեկտրոնային խորհրդատվություն • Քաղաքացիների մասնակցությունը ներկայացման գործընթացին: Նշել ՀՀ-ում առկա հիմնական թերությունները `որոշումների շարքում անհրաժեշտ մակարդակը` ընդհանուր դժգոհությամբ: Նման մասնակցությունը ենթադրում է մասնակցություն պետական ​​որոշումների կայացման գործընթացին: Էլեկտրոնային կառավարման գործիքների մեջ անհրաժեշտ է ներառել էլեկտրոնային մասնակցության գործիքներ, ինչպիսիք են բլոգերը, առցանց քննարկման ֆորումները, սոցիալական ցանցերը, հարցումները և այլն: Առաջարկների առցանց ներկայացման գործիք, որը հաշվի կառնվի որոշումների կայացման գործընթացում ՝ այդ մասին տեղեկացնելով տվյալ քաղաքացուն: Այսպիսով, էլեկտրոնային կառավարման մոդելը հետևում է հետևյալ հիմնական նպատակներին. Ժամանակի խնայողություն, հնարավոր կոռուպցիոն զեկույցների արագ և հեշտ ներկայացում, հաշվետվություններ, ընթացակարգերի թափանցիկություն, համապարփակ տեղեկատվության ստացում, քաղաքացիների պահում, գրանցում, ընդունում: պարզեցված որոնում, Էլեկտրոնային կառավարման և զարգացման էությունը Թահոսյան Անահիտի INDՈՒICԱՆԻՇՆԵՐԻնդեքս, մարդկային կապիտալԲանալի բառեր - էլեկտրոնային կառավարում, էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս, էլեկտրոնային մասնակցության ինդեքս , ։

Արագ զարգացող աշխարհում ժամանակի հրամայական է ունենալ պետական կառավարման ավտոմատացված համակարգ, այսինքն էլեկտրոնային կառավարություն։ Ժամանակակից ժողովրդավարության պայմաններում արդյունավետ էկառավարության համակարգի ձևավորումը սկզբունքային նշանակություն է ստանում պետության, հասարակության և անհատի հարաբերությունների կարգավորման համար։ Հոդվածում ներկայացված են է-կառավարության ներդրման հիմնական նպատակներն և առավելությունները։ Դիտարկվել են է-կառավարության զարգացման մակարդակի գնահատման հիմնական ցուցանիշները։

1. Ներածություն. Ներկայումս լայնորեն օգտագործվում են համակարգչային մաթեմատիկայի հետևյալ համակարգերը. Mathematica, Matlab, Mathcad և Maple, որոնք թույլ են տալիս լուծել գիտատեխնիկական խնդիրները ՝ առանց խորանալու ծրագրավորման նրբությունների մեջ: Ավելին, «Մաթեմատիկա» համակարգը միշտ համարվել է որպես աշխարհի առաջատար համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգ [1-5]: Մաթեմատիկայում խնդիրների մեծ մասը լուծվում է երկխոսության ռեժիմում, առանց ավանդական ծրագրավորման, օգտագործելով ստանդարտ օպերատորներ: Միևնույն ժամանակ, այն ունի բարձր մակարդակի ժամանակակից ծրագրավորման լեզու: Ուշադրություն դարձրեք, որ Մաթեմատիկայի միջավայրում որոշակի իրական և իրական ժամանակի ինտեգրալների հաշվարկը կարող է իրականացվել դրա ստանդարտ օպերատորների կողմից [3-5]: Սակայն մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում որոշակի վերջավոր ինտեգրալների հաշվարկը ըստ աստիճանի շարքերի [6,7]: Աշխատանքում նշված մեթոդին համապատասխան `Մաթեմատիկայի միջավայրում մշակվում են հաշվարկային ծրագրեր` որոշակի իսկ ինտեգրալների հաշվարկման համար: 2. Որոշակի ինտեգրալների հաշվարկման համար քայլաշարերի կիրառումը: Որոշակի ինտեգրալների ըստ աստիճանի շարքերի հաշվարկման մեթոդը հիմնված է ֆունկցիոնալ շարքերի ինտեգրալ անդամների թեորեմի վրա [6,7]: Այսինքն, եթե ֆունկցիոնալ շարքը հավասարապես համընկնում է որոշակի հատվածում, ֆունկցիան այդ շարքի հանրագումարն է, ինտեգրալների ֆունկցիոնալ շարքը ( փոփոխականի նկատմամբ, որտեղ) նույնպես հավասարապես զուգահեռ է այդ հատվածում և կոտորակը ֆունկցիան է: Այստեղ մենք կանդրադառնանք ոչ թե թեորեմի ապացույցին, այլ դրա կիրառմանը: Այսպես ունենք ինտեգրալը: Վերլուծեք Թեյլորի շարքի կետի մոտակայքում գտնվող գործառույթը (ենթադրենք, որ ֆունկցիան բավարարում է Թեյլորի սերիայի վերլուծության պահանջվող բոլոր պայմանները [6,7] կետի շուրջ) ...] (...) () (21 xuxuxun], [ba) (xs ...) (...) () (21ynyydxxudxxududxxuybyaydxxs) (dxxfba) (L) ( xf0x) (xf0x 000200000) (! 2) (") (! 1) (') () (xxxfxxxfxfxfxf100) (000) () (!) () () (!) (nnnnnnxxnxfxfxxnxf Այդ դեպքում, ինտեգրվելով, մենք կստանանք արդյունքը. շարքի անդամները պահպանվել են: Մաթեմատիկայի միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ si3 հաշվարկելով ՝ մենք մեծ ճշգրտությամբ կստանանք 1.84865253: Համեմատելով ՝ կարող ենք ասել, որ տվյալ մեթոդը մեծ ճշգրտություն է ապահովում: Բացարձակ սխալ ՝ միայն 10 անդամ պահելու մեջ  ...) (! 2) (") (! 1) (') () (200000 babababadxxxxfdxxxxxfdxxfdxxfL  100) (000) () (!) () (...) (!) (Nbannbabanndxxxnxfdxxfdxxxnxf202000) () (! 2) (')) ((xaxbxfabxfL 10 10010100) (30300) () ()! 1 () () () (! 3) ("nnnxaxbnxfxaxbxf 110100) (0) () ()! 1 () () (nnnnxaxbnxfxf30sin3dxxxsi] [nSn. Accuracyշգրտությունն ապահովելու համար, Մաթեմատիկայի միջավայրում անբաժանելի հաշվարկման ծրագիրը (7) այսպիսի տեսք կունենա: Projectրագրի իրականացման արդյունքում մենք ստանում ենք. Այսպիսով, ճշգրտությունն արդեն պահպանվում է շարքի 8 անդամների կողմից: Նկատի ունեցեք, որ ծրագրերը թույլ են տալիս կատարել հաշվարկներ որևէ որոշակի ինտեգրալի դեպքում, պարզապես անհրաժեշտ է համապատասխանեցնել մուտքային տվյալները առաջին տողերում: Մենք կարող ենք, օգտագործելով վերը նշված թեորեմը, համապատասխան ճշգրտությամբ ստանալ ֆունկցիան և կառուցել գծապատկերը: Այսպիսով, եթե մենք ընդունենք վերը նշված ծրագրի գծապատկերները, կստանանք (նկ. 1), ապա կստանանք գործառույթը: Շին. Նկ. 161021.284865474.184865253.10001.0sixxb S գույնը համապատասխանում է S [1] -ին, կապույտը S- ին [2], կարմիրը S [3] -ին, իսկ նարնջագույնը S [4] -ին: Նշենք, որ շարքի անդամների հետագա ավելացման արդյունքում ստացված արդյունքները համընկնում են կարմիր-նարնջագույն կորերի հետ: 3. Քայլերի շարքի օգտագործումը ոչ ինտեգրալների հաշվարկման համար: Հիմա եկեք ունենանք անսահման ինտեգրալ անսահման գործառույթից ՝ վերջավոր եզրերով: Հետո ենթադրեք, որ Ֆունկցիայի հատուկ կետը համապատասխանում է ինտեգրալի ստորին սահմանին: Նշենք, որ մնացած բոլոր դեպքերը կարող են հանգեցնել վերոնշյալ դեպքի: Այսպիսով, եթե հատուկ կետն է, ապա. Եվ եթե հատուկ կետը կետն է, ապա. Այսինքն ՝ բոլոր դեպքերը կարող են դրան հանգեցնել, երբ հատուկ կետը ինտեգրալի ստորին սահմանն է: Ենթադրենք, որ կետի շրջակայքում վերլուծվում է (4) աստիճանի շարք: (4) աստիճանի շարքը ինտեգրելով ՝ անդամ առ անդամ կստանանք հետևյալ ֆունկցիան. Ֆունկցիա, որի (8) ֆունկցիան զուգահեռ կլինի: Եկեք ցույց տանք, որ այս պահին դա կլինի կողմամետ: Հաշվի առեք տողը (8), երբ, քանի որ տողը (4) ցանկացած կետում զուգահեռ է, ապա մենք ունենք կոնվերգենցիաների հաջորդականության Դալամբեր ինդեքսը: 1 է Հետևաբար, երբ (11) սահմանը 1-ից պակաս է, և ապա (9) սերիան զուգահեռ կլինի կետին և հետ, և գործառույթը կլինի ֆունկցիայի ընդհանրացված սկզբնական մասը, հետևաբար և: Հետեւաբար, ինտեգրալը ըստ աստիճանի շարքի հաշվարկման վերը նկարագրված մեթոդը կիրառելի է նաև այս դեպքում: Հաշվի առեք ինտեգրալը, որտեղ 0-ը հատուկ կետ է ինտեգրալ ֆունկցիայի համար: Ըստ նկարագրված մեթոդի, ինտեգրալի հաշվարկման ծրագիրը ունի հետևյալ տեսքը. 𝑎 = 0; 𝑏 = 1 2⁄; x0 = 1 3⁄; 𝑛 = 300; [x_]: = 𝑥 - 1 2⁄ (1 - 𝑥) −1 2⁄; Implementationրագրի իրականացման արդյունքում մենք ստանում ենք. Մաթեմատիկա միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ հաշվարկելով ինտեգրալը, կստանանք 1.57079633: Համեմատելով ՝ կարելի է ասել, որ վերոհիշյալ մեթոդը ապահովում է մեծ ճշգրտություն և բավականին արագ զուգավորում: 100) (200) 1 ()) (()! 2 ()! 1 ()) ((limnnnnnxaxfnnxaxf000) (00) 1 (lim21lim) 1) (()) (( limxxxannnxfxxxfnnnnn100xxxaa) (xF) (xf], [babaaFbFdxxf) () () (xxdxxx 2 / 102/12 / 11dxxx2 / 102/12/11 Կառուցել գրաֆիկ, որը ներկայացնում է n- ի տարբեր արժեքներին համապատասխանող ինտեգրալի արժեքը: PlotLegends → {"S [50]", "S [100]", "S [150]", "S [200]", "ճշգրիտ արժեք"}, նկ. Գծապատկեր 2-ը պարզաբանում է գործնական զուգահեռության տեսանկյունից , Նշենք, որ տվյալ հաշվարկման ծրագիրը կարող է կիրառվել նաև վերոնշյալ պայմանները բավարարող ցանկացած ոչ-ինտեգրալ ինտեգրալի վրա: Այս նպատակով պարզապես անհրաժեշտ է ծրագրի առաջին տողում մուտքագրել համապատասխան մուտքային տվյալները: Բացի այդ, այստեղ կարող եք ստեղծել ծրագիր, որն ապահովում է նախնական ճշգրտություն: Այժմ դիտարկեք ինտեգրալը: Իրականացնելով ծրագիրը նրա համար, մենք կստանանք. Եվ ճշգրիտ արժեքը 1,66179243 է: Xxdxxx2 / 102/12/11] 150 [] 200 [] 100 [] 150 [] 50 [] 100 [SSSSSSdxxx2 / 104 Իրականացնող ինտեգրալ / 32/11 ծրագրի համար մենք կստանանք. Եվ ճշգրիտ արժեքը 1.23370055 է: Ստացված արդյունքները հաստատում են նշված մեթոդով վերջավոր վերջավոր գործառույթներից ոչ ինտեգրալ ինտեգրալների հաշվարկման արդյունավետությունը: 4. Եզրակացություն: Այսպիսով, աշխատության մեջ դիտարկված մոտարկման մեթոդները բավականին արդյունավետ են: Ավելին, շնորհիվ «Մաթեմատիկա» միջավայրի ընձեռած լայն հնարավորությունների, այս մեթոդների հաշվարկման ծրագրերն ավելի հեշտ են իրականացնել, և ստացված արդյունքները կարելի է դիտել գծապատկերորեն, հետագա ուսումնասիրությունները կարող են իրականացվել ավելի դիտողական եղանակով, ինչը կատարվում է աշխատել Հարկ է նշել, որ համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այս փուլում մոտավորապես մեթոդները ավելի լայնորեն են զարգացել, որոնցում մաթեմատիկայի միջավայրը լայնորեն դիտվում է որպես աշխարհի առաջատար համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգ: Գրականություն 2. Սարգսյան Ա.Հ., Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանց ուսուցումը, Մեթոդական աշխատանք, Գյումրի, հեղինակ: խմբ., 2014, 88 էջ: 3. Аладьев В. З., Шишков М. Լ. Մաթեմատիկայի միջին փաթեթի ներածություն 2.2. Մ. 4. Дьяконов В. P. Mathematica 516.7. Ամբողջական ձեռնարկ: Մ. DMK Press- ը: 2010.литературы. Մ. 1970. 800 սմ «Գիտություն»: Ֆիզիկա-մաթեմատիկական գրականության գլխավոր խմբագրություն: 1979.408. Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Սարգսյան Արմենուհի Հակոբի - Ֆիզ. PhD, դոցենտ, GSPI, Բարձրագույն մաթեմատիկայի ամբիոնի մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, Լրացուցիչ կրթության հետբուհական և ամբիոնի վարիչ, էլ. [email protected] Նաիրա Հակոբի Սարգսյան - Գյումրիի «Ֆոտոն» քոլեջ, էլ. ։

Աշխատանքում դիտարկվում է աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ալգորիթմին համապատասխան՝ կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, որոնք թույլ են տալիս ապահովել ուզած ճշտություն։ Ծրագիրը կիրառված է կոնկրետ օրինակների վրա, և հետազոտություն է իրականացված պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից։

ՈՐՈՇ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐ ԳՐԱՎԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ` ԸՍՏ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻԽափանման միջոցներն այն երաշխիքներից են, որոնք ապահովում են քրեական դատավարության նպատակների իրականացումը։ Խափանման միջոցների համակարգի մեջ ընդգրկվածներից է գրավը, որը կապված չէ մեղադրյալին ազատությունից զրկելու հետ։ Համաձայն ՔԴՕ նախագծի հոդված 125-ի 1-ին կետի՝ «Գրավն իրավասու մարմնի որոշմամբ սահմանված դրամական գումար է, որը Հայաստանի Հանրապետությանդրամի, արժեթղթերի կամ այլ արժեքների ձևով պահատվության է փոխանցվում համապատասխանորոշմամբ նշված բանկի կամ այլ վարկային կազմակերպության դեպոզիտ` մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը ապահովելու նպատակով։ Որպես գրավ՝ կարող է ընդունվել անշարժ գույք, եթե գրավ կիրառելու մասին որոշմամբ հատուկ նշվել է դրա հնարավորության մասին»1։ Գործող օրենսգրքով՝ գրավըկարող է կիրառվել միայն ոչ մեծ ու միջին ծանրության հանցանք կատարած անձանց նկատմամբ, մինչդեռ այս խնդրին Եվրոպական դատարանն անդրադարձել է «Կաբալլերոն ընդդեմ Անգլիայի» գործովկայացրած վճռում։ Սույն գործում Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասի2 (Յուրաքանչյուր ձերբակալված կամ կալանավորված անձ տարվում է դատավորի կամ այլ պաշտոնատար անձի մոտ, որն օրենքով լիազորված է իրականացնել դատական իշխանություն, և ունի ողջամիտ ժամկետում դատաքննության իրավունք կամ մինչև դատաքննությունը ազատ արձակելու իրավունք։ Ազատ արձակումը կարող է պայմանավորվել դատաքննությանը ներկայանալու երաշխիքով) խախտումը բխում էրԱնգլիայի 1994 թ. քրեական օրենսգրքի 25-րդ հոդվածից, որն ինքնաբերաբար արգելում էր կիրառելգրավ ցանկացած անձի նկատմամբ, ով մեղադրվում էր ծանր հանցագործության որոշ տեսակների կատարման մեջ (սպանություն, սպանության փորձ, չկանխամտածված սպանություն, բռնաբարություն,բռնաբարության փորձ) և ով նախկինում դատվել էր նշված հանցագործություններից որևէ մեկի կատարման հիմքով։ Նման իրավիճակում մագիստրատ դատարանը լիազորություն չուներ գրավ կիրառելև անձին կալանքից ազատ արձակել։ Այս վճռի վրա հղում է արել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը13.07.2007 թ. ՎԲ-11507 գործով կայացրած որոշման մեջ, որով ՀՀ դատարաններին թույլատրվել էայդուհետ գրավ կիրառելու հարցը քննարկել բոլոր գործերով։ Ի տարբերություն գործող օրենսգրքի`նախագծի կարևոր ձեռքբերումներից է նման սահմանափակման բացառումը, ինչը բխում է հոդված125-ի մեկնաբանությունից. կարծում ենք նախագծին հաջողվել է միջազգային նորմերին համապատասխան կարգավորել խնդիրը։ Անդրադառնանք հաջորդ ասպեկտներին. նախ, պետք է նշել, որ նախագծում ընգրկված են խափանման այնպիսի միջոցներ, որոնք ներկայումս այդքան էլ կիրառելի չեն։ Դրանցից է գրավը, որը կարելի է ասել նախագծի խափանման միջոցների հիերարխիայում զբաղեցնում է երրորդ տեղը կալանքիցու տնային կալանքից հետո։ Ակնհայտ է, որ դրա պաճառը ՔԴՕ-ի գործուն կառուցակարգերի անկատարությունն է։ ՀՀ դատական դեպարտամենտի պաշտոնական կայքում ամրագրված տվյալներով2014 թ. դատարանի կողմից կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին բավարարվել է1091 միջնորդություն, իսկ գրավի դեպքում 220-ից 42-ն է բավարարվել։ Փաստորեն ստացվում է իրավասու մարմիններն առավել հակված են կիրառելու կալանքը քան գրավը։ Դրան հակառակ՝ որոշ Եվրոպական երկրներում ու ԱՄՆ-ում գրավը կիրառվում է մեծ մասշտաբներով, քան կարելի է կարծել ևհամարվում է այլնտրանքային խափանման միջոց կալանքի փոխարեն։ Նախագծում նման հանգամանքը վերացվել է՝ ի տարբերություն գործող ՔԴՕ-ի։ Նախագծի 115-րդ հովածի 3-րդ կետի համաձայն՝«Խափանման միջոցներն են կալանքը և այլընտրանքային խափանման միջոցները»։ Այստեղից էլհետևում է, որ գրավը ինքնուրույն խափանման միջոց է, ինչը միանշանակորեն նպաստում է այս միջոցի թե՛ դերի բարձրացմանը, թե՛ սահմանափակումների վերացմանը՝ կապված այն կիրառելու դեպ1 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծ, հասանելի է՝http։ //www.justice.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_5771447415_QrDat-_VERJNAKAN.pdf2 Հասանելի է՝ http։ //www.gov.am/u_files/file/kron/EuoroConvent-Arm.pdf։ քերի հետ։ Այժմ անդրադառնանք գրավի՝ այլ խափանման միջոցների համեմատ ունեցած առավելություններին։ Այն, ինչպես արդեն նշել ենք, չի զրկում անձին ազատությունից։ Մյուս կողմից, պետությունը չի վատնում իր բյուջետային միջոցները կալանավորվածներին պահելու համար, մեղադրյալը չիենթարկվում իր դեմ ուղղված անմիջական հարկադրանքի միջոցների, շարունակում է իր աշխատանքային գործունեությունը, ինչի արդյունքում էլ կարող է հարթել իր կատարած արարքով պատճառվածվնասը։ Սակայն կապված որոշակի ռիսկերի հետ՝ նախագծում ամրագրվել է հետևյալ կարևոր դրույթը.«Եթե մեղադրյալը թաքնվել է վարույթն իրականացնող մարմնից կամ առանց թույլտվության մեկնել էայլ վայր, պարբերաբար չի ներկայացել վարույթն իրականացնող մարմնի հրավերով կամ էապեսխոչընդոտել է վարույթին, ապա հսկող դատախազը կայացնում է գրավը պետության եկամուտ դարձնելու մասին որոշում», ինչը կարևոր երաշխիք է դատավարության անխափան իրականացման համար։ Բավարար ուշադրության է արժանի գրավը պետության եկամուտ դարձնելու հարցում արտասահմանյան երկների փորձը։ Մասնավորապես՝ Ֆրանսիայի ՔԴՕ-ի 145-րդ հոդվածի համաձայն՝ գրավով ապահովում է մեղադրյալի մասնակցությունն բոլոր դատավարական գործողություններին և դատավճռի կատարումը, ինչպես նաև սահմանվում է, որ գրավի գումարի մեջ են մտնում քաղաքացիական հայցվորին պատճառված վնասների գումարը, տուգանքներն ու այլ ծախսերը1։ Նման փորձ է արված Էստոնիայի ՔԴՕ-ում, որտեղ ամրագրված է, որ գրավը դառնում է պետության սեփականությունմիայն դատական ծախսերը այդ գումարից հաշվակցելուց հետո2, իսկ Ուկրաինայի ՔԴՕ-ում հարցըկարգավորվում է հետևյալ կերպ՝ գրավը կարող է ամբողջությամբ ուղղվել դատավճռի և գույքայինպահանջների կատարմանը, իսկ այն դեպքում, երբ գրավը վճարվել է այլ անձի կողմից, այն կարող էուղղվել գույքային պահանջների կատարմանը միայն գրավատուի համաձայնությամբ3։ Մեր կարծիքով՝առավել արդյունավետ կլիներ, եթե գրավի նվազագույն չափն ամրագրող նորմերի հետ միասին ամրագվեր նաև հետևյալը՝ «Քաղաքացիական հայցով ներկայացված գույքային պահանջները և հնարավոր դատական ծախսերն բավարարվում են գրավի գումարի հաշվին, այն դեպքում, երբ հենց մեղադրյալն է հանդիսանում գրավատուն»։ Ճիշտ է՝ նախագծով ամրագրված է այնպիսի ինստիտուտ, ինչպիսին է գույքի արգելադրումը, որը կիրառվում է գույքի հնարավոր բռնագրավումը, հնարավոր գույքայինհայցը և հնարավոր դատական ծախսերն ապահովելու համար, սակայն ավելի նպատակահարմար կլինի գրավի արդեն կիրառված լինելու դեպքում չկատարել անհարկի դատավարական գործողություններ(գույքի արգելադրում) և հենց գրավի գումարից հաշվանցել այդ պահանջները։ Նման լրացուցիչ երաշխիքների սահմանումը կնպաստի և՛ տվյալ խափանման միջոցի պատշաճ կատարմանը, և՛ դատավարության սուբյեկտների իրավունքների ու շահերի էլ ավելի արդյունավետ պաշտպանությանը։ ՔԴՕ-ի նախագծի համաձայն` որպես գրավատու` կարող են հանդես գալ մեղադրյալը կամ որևէայլ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ։ Այս առումով հարկ է անդրադառնալ որոշ հարցերի։ Նախ, քննարկենք այն դեպքերը, երբ որպես գրավատու հանդես է գալիս այլ անձ։ Այս պարագայում նախագծում նշվում է. «Եթե գրավը մուծում է այլ անձ, ապա նրան բացատրվում է մեղադրյալիններկայացված մեղադրանքի էությունը, ինչպես նաև մեղադրյալի կողմից ոչ պատշաճ վարքագիծդրսևորելու դեպքում վրա հասնող հնարավոր հետևանքները»՝ անդրադարձ չկատարելով գրավատուիու մեղադրյալի միջև ծագած հարաբերություններին։ Մեր կարծիքով` դա էական բաց պետք է համարելև փորձել հարցը կարգավորել հետևյալ կերպ՝ սահմանել նորմեր, որոնք հնարավորություն կտան գրավատուի կողմից հսկողություն իրականացնել մեղադրյալի նկատմամբ, որոնք կարող են արտահայտված լինել որոշակի արգելքների տեսքով։ Կարծում ենք՝ նման արգելքների համար որպես հենակետ՝կարող է ծառայել քրեադատավարական, քրեակատարողական և քրեական ընդհանուր համալիրը։ Կարելի է նախատեսել հետևյալ արգելքները՝ առանց գրավատուին տեղյակ պահելու չփոխել բնակության, աշխատանքի, ուսման վայրերը, չհաճախել որոշ վայրեր, աշխատել և այլն։ Վերջինս էլ ավելիկնպաստի մեղադրյալների կողմից նոր հանցանքներ կամ իրավախախտումներ կատարելը բացառելուն։ Սակայն նման արգելքները չպետք է սահմանափակեն կամ զրկեն անձի անձնական, բնակարանիանձեռնմխելիության իրավունքներն ու նվաստացնեն կամ ոտնահարեն նրա պատիվն ու արժանապատվությունը։ Նախագծում առկա նորմերի վերլուծությունից բխում է, որ մեղադրյալը կարող է իրավասու մարմնի թույլատվությամբ մեկնել այլ վայր։ Կարծում ենք՝ պետք է սահմանվեր նաև, թե երբ և որքան ժամա1 Տե´ս Уголовно-процессуальный кодекс Франции 1958 года, под ред В.И. Каминской, с изм. и доп. на 1 января 1966 г.Москва, 1967, էջ 80։ 2 Տե´ս Уголовно-процессуальный кодекс Республики Эстонии от 12.02.2003http։ //estonia.newscity.info/docs/sistemsw/dok_iegblz/index.htm, մատչելի էր՝ 25.04.2013։ 3 Տե´ս Уголовно-процессуальный кодекс Украины, по состоянию на 15 февраля 2011 года, հասանելի է՝http։ //www.legislationline.org/։ (ред. от 19.06.2008), հասանելի է՝նակով մեղադրյալը կարող է մեկնել այլ վայր. դա էլ ավելի կհստակեցներ այդ հարաբերություններիկարգավորումը։ Իրավական գրականության մեջ կա կարծիք, որ երբ գրավատուն հանդիսանում է այլ անձ, նրավրա պետք է դրվի մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու վերաբերյալ իրավապահ մարմիններին ու դատարանին տեղեկացնելու պարտականությունը, ինչը թույլ կտա գրավատուին գիտակցելնշանակված խափանման միջոցի բնույթն ու նշանակությունը և միաժամանակ նախազգուշողականհիմք կհանդիսանա մեղադրյալի կողմից ոչ իրավաչափ վարքագիծ դրսևորելու առումով1։ Նման հանգամանքը, մեր կարծիքով, կարող է արտացոլվել նախագծում՝ հաշվի առնելով հետևյալնախադրյալները. նախ, գրավատուն, սկսած խափանման միջոց նշանակելու պահից մինչև դրա վերացնելը կամ փոփոխելը, պետք է գիտակցի իր վրա դրված պարտականությունների իրավական հիմքերն ու բնույթը, երկրորդ՝ ստույգ տեղեկատվություն պետք է ներկայացնի դատապարտյալի կողմիցպատշաճ վարքագիծ դրսևորելու վերաբերյալ։ Այս պարագայում կարծում ենք՝ օրենքի մակարդակովպետք է կարգավորվեն նաև, թե որ պահից սկսած և մինչև երբ պետք է այդպիսի տեղեկություն հաղորդի գրավատուն։ Ուսումնասիրելով որպես գրավատու հանդես եկող անձանց շրջանակը՝ հարց է ծագում` արդյոքունի՞ գրավատուն իր պարտավորությունների կատարումից հրաժարվելու հնարավորություն։ Այս իրավունքի իրացման շուրջ միատեսակ մոտեցում չկա։ Մասնավորապես՝ որոշ հեղինակներ պնդում են՝«Գրավատուի դիմումը՝ գրավից հրաժարվելու և այն վերադարձնելու կապակցությամբ, որը ներկայացվել է արձանագրությունը կազմելուց և ստորագրելուց հետո, չի կարող հիմք հանդիսանալ խափանմանմիջոց չկիրառելու համար»2։ Կարծում ենք՝ նման մոտեցումն ընդունելի չէ, քանզի այն սահմանափակում է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածով ամրագրված սեփականության իրավունքը, որն միևնույնժամանակ պետության պաշտպանության առարկա է, ուստի, արդարացի կլինի համաձայնել հեղինակների երկրորդ խմբի տեսակետի հետ, այն է՝ գրավատուին պետք է վերապահվի նման հնարավորություն՝ իհարկե, վերադարձնելով արդեն իսկ վճարված գրավի գումարը3։ Ավելի կարևոր կարելի է համարել այդպիսի իրավունքի վերապահումը մեղադրյալին։ Համաձայն նախագծի հոդված 296-ի՝ «Կալանավորված մեղադրյալը, նրա պաշտպանը և օրինական ներկայացուցիչն իրավունք ունեն միջնորդություն ներկայացնել դատարան կալանքը վերացնելու կամ կալանքի փոխարեն այլընտրանքայինխափանման միջոց կիրառելու մասին կալանքի ժամկետը լրանալուց ոչ ուշ, քան յոթ օր առաջ։ Միջնորդության պատճենն ուղարկվում է մինչդատական վարույթն իրականացնող քննիչին և հսկող դատախազին»։ Այսինքն՝ նախագիծը մեղադրյալին ընձեռել է կալանավորումը փոխելու կամ այն վերացնելուհնարավորություն, և կարծում ենք՝ նման պարագայում հարցը պետք է լուծվի ինչպես և վերոնշյալդեպքում միջնորդություն ներկայացնելով։ Սակայն այս դեպքում այն կարող է ներկայացվել ոչ միայնդատարանին, այլև քննիչին, դատախազին, քանի որ նրանց նույնպես վերապահվել է գրավը որպեսխափանման միջոց նշանակելու իրավասությունը։ Այդպիսի հնարավորություն ընձեռնվել է որոշ ԱՊՀերկրների ՔԴՕ-երով։ Ուզբեկստանի ՔԴՕ-ում ամրագրված է գրավատուի իրավունքը՝ հրաժարվել իրվրա դրված պարտավորություններից, եթե բացակայում են գրավը պետության եկամուտ դարձնելուհիմքերը4։ Խնդիրը նման կարգավորում է ստացել նաև Ուկրանիայի ՔԴՕ-ում, սակայն որոշ ընթացակարգային տարբերություններով։ Մասնավորապես՝ այստեղ նույնպես գրավատուն կարող է հրաժարվել իր վրա դրված պարտավորություններից, քանի դեռ ի հայտ չեն եկել գրավը պետության եկամուտդարձնելու հիմքերը, բայց ընթացակարգային առումով առանձնահատկությունն այն է, որ գրավատունպարտավոր է ապահովել մեղադրյալի ներկայությունը դատարան կամ քննություն իրականացնող մարմիններ նրա նկատմամբ խափանման միջոցը փոխելու համար, այնուհետև գրավը վերադարձվում էմիայն նոր խափանման միջոցը կիրառելուց հետո5։ Ներկայացնելով այս խնդրի շուրջ վերոնշյալ երկրների օրենսդրական կարգավորումները՝ կարծումենք՝ պետք է գալ հետևյալ եզրահանգման, որ անհրաժեշտ է նման մի համակարգ մտցնել նաև ՀՀՔԴՕ-ի նախագծում՝ առաջարկելով հետևյալ կարգավորումը. նախ` ներկայումս նախագծում առկա էմիայն երկու դեպք, երբ գրավի գումարը վերադարձվում է, այն է՝ երբ չեն ապացուցվում նախագծի 125հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսված հանգամանքները, կամ գրավը, որպես խափանման միջոց, վերացվել կամ փոխվել է, երկրորդ նման համակարգի ներմուծումը միանշանակ չի հակասի խափանման 1 Տե՛ս Буряков А.Д., Залог как мера пресечения в советском уголовном процессе Вопросы борьбы с преступностью по советскому законодательству, Иркутск, 1969, էջ 281-282։ 2 Տե՛ս Баландюк О.В., Исполнение обязательств залогодателем при реализации ст. 106 УПК РФ, 2014.3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե´ս Уголовно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан (утв. Законом РУз от 22 сентября 1994 г. № 2013-XII, с изм.в соответствии с Законом РУз от 18 сентября 2012 г. № 3РУ-335), http։ //www.fmc.uz/legisl.php?id=k_ ug_pr_28, մատչելի էր՝10.02.2013։ 5 Հասանելի է՝ http։ //www.legislationline.org/ru/documents/section/criminal-codes։ միջոցի փոփոխման կամ վերացման նորմերին։ Կարծում ենք՝ հետագա գործնթացը պետք է կարգավորել հետևյալ ընթացակարգով՝ եթե առկա են մեկից ավելի գրավատուներ և նրանցից մեկը կամ միքանիսը հրաժարվել են իրենց պարտավորություններից, ապա գրավի գումարը կարող է նվազել միայնայն դեպքում, երբ դա բավարար է մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը և տվյալ խափանման միջոցի այլնպատակներն ապահովելու համար, սակայն գրավի չափի անբավարարության դեպքում այն կարող էլրացվել այլ գրավատուների հաշվին կամ փոխվել խափանման մեկ ուրիշ միջոցով։ Գրավատուի կողմից գրավից հրաժարվելու իրավունքը պետք է տարբերակել գրավի առարկանփոխելու իրավունքից։ Վերջինիս տակ հասկացվում է գրավի առարկայի փոխարինումը մեկ այլ հավասարարժեք գույքով։ ՔԴՕ-ի նախագծով նման իրավիճակ նախատեսված չէ, սակայն այն անուղղակիորեն բխում է հոդված 125-ից։ Այսպես, գրավը որոշակի դրամական միավոր է, որը ՀՀ դրամի, արժեթղթերի կամ այլ արժեքների ձևով պահատվության է փոխանցվում համապատասխան որոշմամբնշված բանկի կամ այլ վարկային կազմակերպության դեպոզիտ։ Այս հոդվածի տրամաբանությունիցենթադրվում է, որ այդ արժեքները փոխանցվում են ոչ թե հարկադրաբար վերցնելու, այլ գրավատուհանդիսացող սուբյեկների կամքով։ Այստեղից էլ պարզ է դառնում, որ նման կերպ պետք է լուծվի գրավի առարկայի փոփոխման հարցը։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում, թե ինչ մեխանիզմով պետք է կարգավորվի գրավի առարկայի փոփոխման ընթացակարգը։ Կարծում ենք՝ այս պարագայում առաջին հերթին պետք է գնահատվի, թե արդյոք պատշաճ են կատարվել գրավատուի պարտավորությունները, ապա՝ միայն հնարավորության դեպքում լուծել գրավի առարկան փոխելու հարցը։ Արդարացի կլիներ այս հարաբերությունները կարգավորել հետևյալ կերպ. գրավադրված գույքի փոփոխման իրավասություն վերապահել մինչդատական վարույթում՝ քննիչին և դատախազին, իսկ գործիդատական քննության ընթացքում՝ դատարանին, քանի որ մի կողմից՝ այս մարմիններն են կիրառումտվյալ խափանման միջոցը, մյուս կողմից՝ վերջիններս, ունենալով անմիջական առնչություն տվյալ գործով բոլոր հանգամանքների հետ, կարող են էլ ավելի արագ ու արդյունավետ լուծել նման խնդիրը,ինչն, անկասկած, բխում է գրավատուի շահերից։ Սակայն, կատարենք մեկ վերապահում՝ քննիչը կարող է այդպիսի որոշում ընդունել միայն դատախազի համաձայնությամբ, ընդ որում՝ գրավի առարկանփոխելու միջնորդությամբ հանդես գալու իրավունքը պետք է պատկանի թե՛ ֆիզիկական, թե՛ իրավաբանական անձանց, այդ թվում՝ մեղադրյալին, եթե նրան է պատկանում գրավի առարկան։ Իսկ այնդեպքում, երբ նման խնդրով հանդես են գալիս ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք, կարծում ենք՝նրանց վրա պետք է դրվի մեղադրյալին այդ մասին տեղեկացնելու պարտավորությունը։ Հարկ է կատարել նաև գրավի առարկայի հետ կապված որոշ նկատառումներ։ Մասնավորապես՝ՀՀ ՔԴՕ-ի նախագծի համաձայն՝ գրավի առարկա կարող են լինել ՀՀ դրամը, արժեթղթերը կամ այլարժեքները, իսկ անշարժ գույքը՝ այն դեպքում, եթե գրավը կիրառելու մասին որոշմամբ հատուկ նշվելէ դրա հնարավորության մասին։ Այս պարագայում կարող են ծագել որոշ խնդիրներ, եթե որպես գրավիառարկա ընտրված են արժեթղթերը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն՝ արժեթուղթը սահմանված ձևի և պարտադիր վավերապայմանների պահպանմամբ, գույքային իրավունքները հավաստողփաստաթուղթ է, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս, իսկարդեն «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվում են դրանց տեսակները՝ բաժնետոմսեր,պարտատոմսեր, դեպոզիտար ստացականներ և այլն։ Անդրադառնանք բաժնետոմսերին, որոնց միջոցով բաժնետերն ստանում է բաժնետիրական ընկերության շահույթից շահութաբաժնի ձևով մաս ևբաժնետիրական ընկերության գործերի կառավարմանը մասնակցելու ու նրա լուծարումից հետո մնացած գույքից բաժին ստանալու իրավունք։ Որպես կանոն՝ դրանք ամրագրվում են էլեկտրոնային ձևովև դրա նկատմամբ իրավունքները հավաստվում են էլեկտրոնային կրիչների միջոցով։ Քննարկելով վերոնշյալ արժեքները՝ պետք է անցնել բուն խնդրին. նախագծում կարգավորված չէ,թե ինչպես պետք է վարվել այն ժամանակ, երբ որպես գրավի առարկա է բաժնետոմսը և տվյալ պահինսնանկ է ճանաչվել կազմակերպությունը, որի անդամին պատկանում է վերջինս։ Ասվածից կարելի է հետևություն անել, որ ժամանակի ընթացքում նման բարիքները կարող են նաև արժեզրկվել, ինչի արդյունքում ունենում ենք լուրջ խնդիրներ։ Այլ կերպ ասած՝ ընտրված խափանման միջոցը կորցնում է իրնշանակությունը՝ չբերելով առաջադրված արդյունքները։ Կարծում ենք՝ նման պարագայում կա՛մ արժեթղթերը պետք է հանվեն գրավի առարկաների շրջանակից, ինչը միանշանակ արդարացված չէ,քանզի գրավի առարկայի սահմանների անհիմն նեղացումը ենթադրվում է այնպիսի իրավիճակ, երբանձինք, չունենալով համապատասխան միջոցներ, չեն կարող օգտվել նման իրավունքից, կա՛մ պետք էնախատեսվեն կոնկրետ մարմիններ, որոնց վրա կդրվեն որոշակի պարտավորություններ՝ պարբերաբար տեղեկացնելու նշված արժեքների կայունության ու սպասվելիք փոփոխությունների վերաբերյալ։ Կարծում ենք՝ հարցը նման կերպ լուծելն ավելի խելամիտ է։ Պարզաբանելով գրավի առարկայի հետ կապված կարգավորումները՝ հարց է ծագում՝ հիմնավորվա՞ծ է արդոք գրավի նվազագույն չափ սահմանելը, թե ոչ։ ՀՀ ՔԴՕ-ի նախագծի համաձայն՝ գրավիչափը չի կարող պակաս լինել նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկից (գրավի չափըորոշելիս հաշվի են առնվում մեղադրյալին վերագրվող հանցանքի ծանրության աստիճանը և մեղադրյալի գույքային դրությունը)։ Սակայն տեսական գրականության մեջ առկա է նաև հետևյալ կարծիքը՝գրավի չափը պետք է կախված լինի հնարավոր պատժից, որը տվյալ գործի հանգամանքներից ելնելովենթադրվում է նշանակել մեղադրյալի նկատմամբ1։ Չնայած այս դիրքորոշման ենթադրյալ հիմնավորվածությանը՝ պետք է պնդել, որ դա հակասում է ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշմանը, այն է՝ խափանման միջոցը չիկարող կանխորոշել կայացվելիք մեղադրական դատավճիռի բնույթը և քրեական պատիժը։ Այսօր գրավի նվազագույն չափի որոշման հարցը, մեր կարծիքով, մնում է չլուծված։ Այսպես, ՀՀազգային վիճակագրական ծառայության պաշտոնական կայքում տեղադրված տեղեկության համաձայն Հայաստանում զբաղվածության մակարդակը կազմում է 53.2%, իսկ աղքատության մակարդակըհասնում է 32%2, ինչը զգալի ցուցանիշ է փոքրաթիվ բնակչություն ունեցող երկրի համար։ Ներկայացված ցուցանիշներից ենթադրվում է հետևjալ պատկերը՝ գրավի նվազագույն չափը որոշ անձանց համար դարձել է անհասանելի։ Այս պարագայում խնդիր է առաջանում. մասնավորապես՝ նյութապեսանապահով անձանց նկատմամբ կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելիս դրսևորվում էակնհայտ անհավասարություն՝ ի տարբերություն այն անձանց, որոնց նյութական միջոցները թույլ ենտալիս գրավը որպես խափանման միջոց կիրառել։ Կարծում ենք՝ ստեղծված իրավիճակը համահունչ չէ«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի 5րդ և 14-րդ հոդվածներին, որոնցից բխում է՝ «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունք։ Կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքներից և ազատություններիցօգտվելն ապահովում է առանց խտրականության, այն է` անկախ սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, լեզվից, կրոնից, քաղաքական կամ այլ համոզմունքից, ազգային կամ սոցիալական ծագումից, ազգայինփոքրամասնության պատկանելությունից, գույքային դրությունից, ծննդից կամ այլ դրությունից»3։ Հաշվի առնելով շարադրվածը՝ կարծում ենք՝ արդարացված կլինի գրավի նվազագույն չափ չսահմանելը. դա հնարավորություն կտա նյութապես անապահով անձի նկատմամբ նշանակել գրավի այնպիսի ողջամիտ չափ, որը ոչ միայն կապահովի մեղադրյալի կողմից իր պարտավորությունների կատարումը, այլև կունենա զգալի արժեք նրա համար՝ միաժամանակ չարժևորվելով նյութապես ապահովանձի կողմից։ Ինչպես արդեն նշել ենք՝ գրավի չափը որոշելիս իրավասու մարմինը հաշվի է առնում նաև հանցագործության ծանրության աստիճանը։ ՔԴՕ-ի նախագծի հոդված 117-ում նշվում է. «Եթե խափանմանմիջոցի գործողության ընթացքում փոխվել կամ վերացել են դրա իրավաչափության պայմանները, վարույթն իրականացնող մարմինն իր իրավասության սահմաններում որոշում է կայացնում խափանմանմիջոցը փոխելու կամ վերացնելու մասին»։ Արդեն հոդված 116-ում, որտեղ սահմանվում են խափանման միջոցի կիրառման իրավաչափության հիմքերը, արարքի վերաորակումը խափանման միջոցի փոփոխման կամ վերացման հիմք չէ։ Փաստորեն, ստացվում է, որ նախագծում նման դեպքերում գրավիչափը փոփոխելու պայմանները նախատեսված չեն։ Այս պարագայում եթե նույնիսկ փորձենք վերացնելտվյալ խափանման միջոցը ու արդեն վերաորակված արարքի ծանրության աստիճանին համապատասխան կիրառենք գրավը, ապա հակասություն կստեղծվի հոդված 116-ի հետ, քանի որ այդ հոդվածով սպառիչ նշված իրավաչափության պայմաններից ոչ մեկը ո՛չ փոփոխվել է, ո՛չ վերացվել։ Կարծումենք՝ նման իրավիճակից դուրս գալու ելքը մեկն է՝ նախագծի 125-րդ հոդվածում պետք է ամրագրելհետևյալ դրույթը. «Գործի քննության ընթացքում կատարված արարքի վերաորակման դեպքում գրավը որպես խափանման միջոց կիրառած մարմինը իրավասու է փոփոխելու դրա չափը»։ Այսպիսով, հաշվի առնելով վերոշարադրյալը, կարող ենք հավաստել, որ գրավը, որպես խափանման միջոց, ունի բազում նպատակներ և, անկասկած, օրենսդրական բարեփոխումներն էլ ավելի կարդիականացնեն գրավի ինստիտուտը` նպաստելով դրա արդյունավետության բարձրացմանը, քանզիարդարացված չէ մեղադրյալին կալանքի տակ պահել, եթե փոխարենը կարող է ընտրվել այլընտրանքային խափանման միջոց, այդ թվում` գրավը։ 1 Տե՛ս Смирнов А.В., Калиновский К.Б., Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации постатейный, под ред. А.В. Смирнова, СПС, 2012։ 2 Աղքատության մակարդակը (ըստ 2009 թ. մեթոդաբանության), հասանելի է՝ http։ //www.armstat.am/am/?nid=126&id=15005։ 3 Հասանելի է՝ http։ //www.gov.am/u_files/file/kron/EuoroConvent-Arm.pdf։ Գարիկ ԱբելյանՈՐՈՇ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐ ԳՐԱՎԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ` ԸՍՏ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻԲանալի բառեր՝ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծ, խափանման միջոցներ, գրավ, գրավատու, գույքի արգելադրում, գրավատուի հսկողությունը մեղադրյալի նկատմամբ, գրավի առարկա, գրավի նվազագույն չափ, գրավի առարկայի փոփոխում և վերադարձ։

Հոդվածում քննարկվում է ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով նախատեսված այնպիսի ինքնուրույն խափանման միջոց, ինչպիսին է գրավը, դրա առավելություններն ու թերությունները։ Առաջարկվում է նախագծում նախատեսել գրավի առարկան փոփոխելու` գրավատուի իրավունքը և գրավատուի՝ իր իրավունքներից հրաժարվելու հնարավորությունը, այլ անձ լինելու դեպքում մեղադրյալի նկատմամբ հսկողություն սահմանելու, նրա ոչ պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու մասին իրավապահ մարմիններին հայտնելու պարտականությունները։ Ինչպես նաև գրավի նվազագույն չափ չսահմանելու և արարքի վերաորակումը որպես գրավի չափի փոփոխման հիմք նախատեսելու հանգամանքները։ Ներկայացված առաջարկներն ու օրենսդրական բարեփոխումներն էլ ավելի կարդիականացնեն գրավի ինստիտուտը՝ նպաստելով դրա արդյունավետության բարձրացմանը։

PARՆՈՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ԴԻՄՈՐԴՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ Հայ իրականության պատմական և սոցիալական պայմանները կապված են հասարակության տարանցիկ բնույթի զարգացման, ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների հետ: Վերջին քսանհինգ տարվա ընթացքում, ԽՍՀՄ փլուզումից ի վեր, տեղի են ունեցել լայնածավալ ինստիտուցիոնալ և տնտեսական փոփոխություններ, որոնք ազդել են կրթության ինստիտուտի վրա: 2008 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվեց հանրակրթության ոլորտի բարեփոխում: Ստեղծվեց ավագ դպրոցի առանձին համակարգ, որի առաքելությունն է 1-ին հիմնական «մասնագիտական ​​կրթության» դերը խաղալը: Ավագ դպրոցի համակարգի ներդրմանը զուգահեռ սկսեցին աշխատել մասնագիտական ​​կողմնորոշման կենտրոնները: Armenianամանակակից հայ իրականության մեջ ավագ դպրոցի աշակերտների մասնագիտության ընտրության գործընթացը հիմնված է հասարակության մեջ բարձրագույն կրթության բարձր արժեքի վրա, որն արտացոլվում է մի շարք երևույթներում, ինչպիսիք են բուհեր դիմող ուսանողների թվի անհամապատասխանությունը: Հայաստանի տնտեսության պահանջները: Մեկ այլ հակիրճ օրինակ `դաստիարակների ինստիտուտի առկայությունը, դրա ընդլայնումը և այդ ոլորտի մասնագետների բարձր աշխատավարձը: Ըստ այդմ, Երեւանի ավագ դպրոցի աշակերտը սոցիալականացվում է մի միջավայրում, որտեղ մեծ նշանակություն և ուշադրություն է դարձվում մասնագիտության ընտրության գործընթացին: Այս ուսումնասիրությունը կենտրոնանում է ընտանեկան միջավայրի և դեռահասների ընտրության միջև կապի ուսումնասիրության վրա: Հետազոտության մեթոդաբանությունը 8 ֆոկուս խմբեր են անցկացվել բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների դիմորդների հետ (4-ը `տղամարդկանց, 4-ը` կանանց, դի 4-դիադիկ-թեմատիկ հարցազրույցներ դիմողների ծնողների հետ): Հետազոտության տեսամեթոդական հիմքը Պ.Բուրդիուի Կոնստրուկտիվիստական ​​ստրուկ 1 «Ավագ դպրոցների համակարգի կայացման ռազմավարական ծրագիր», 2008, http: //www.edu.am/index.php?id=1465&topMenu=-1&menu1=9&menu2=129: տորալիզմը, մասնավորապես ՝ habitus- ի տեսությունը 2 և M. Weber- ը հասկանում է սոցիոլոգիան, մասնավորապես սոցիալական գործողությունների տեսությունը 3: Ըստ Մ.Վեբերի, սոցիոլոգիան որպես գիտություն ձգտում է հասկանալ և մեկնաբանել սոցիալական գործողությունը, այդպիսով բացատրելով դրա ընթացքն ու ազդեցությունը: Այս տեսանկյունից յուրաքանչյուր սոցիոլոգիական հետազոտություն ուղղված է սոցիալական գործողության մեկնաբանմանը և բացատրությանը, ընտրությունը մասնագիտության ընտրությունը պետք է առաջին հերթին մեկնաբանվի որպես սոցիալական գործողություն. Մ. Ըստ Վեբերի դասական սահմանման, որը ենթադրում է սուբյեկտիվ իմաստ գործող գործող անձի կողմից կողմնորոշումը դեպի մյուսը 4: Հաբիթուսի տեսության ներքո մասնագիտության ընտրությունը համարվում է ոչ թե որպես ուղղակի միջոց `« նպատակ-նպատակ »կառուցվածքով, այլ որպես բարդ սոցիալական խաղ: Պ.Բուրդյոն նշում է. «Չկա ավելի ազատ, միևնույն ժամանակ ավելի պարտադիր բան, քան լավ խաղացողի գործողությունը» 5: Այս տեսանկյունից, մասնագիտության ընտրություն կատարող գործակալը մի կողմից ազատ է և՛ մասնագիտություն ընտրելու, և՛ այդ ընտրությունը կատարելու ռազմավարություն, իսկ մյուս կողմից սահմանափակվում է «խաղի» պայմաններով: մասնագիտություն ընտրելու մասին: Հնարավոր գործելակերպի անկանխատեսելիությունն ու բազմազանությունը խոսում են հաբուսի կողմից տրված հարաբերական ազատության և այդ բազմազանության սահմանափակման մասին `նույն հաբուսի« շրջանակների »կամ սահմանների առկայության մասին: Այս մոտեցումը հնարավորություն է տալիս հաշվի առնել տվյալ դեպքում գործնական պրակտիկան, մասնագիտության ընտրությունը ինչպես իր ներքին բազմազանության, այնպես էլ արտաքին սահմանափակումների տեսանկյունից: Այս տեսանկյունից, այս հետազոտության նպատակը կարող է ավելի մանրամասն վերաիմաստավորվել որպես մասնագիտություն ընտրելու եզակի, պատմականորեն սահմանված սոցիալական խաղի տրամաբանության ուսումնասիրություն, այդ խաղում ներգրավված գործակալների ռազմավարություն, համալսարան դիմորդներ և նրանց ծնողները. Professionնողների դերի ընկալումը մասնագիտության ընտրության հարցում `երեխաներ. Տարբեր առարկաների հետազոտությունները ապացուցում են, որ ընտանիքը կարևոր դեր ունի երեխայի կրթության և մասնագիտության մեջ: 2 Տե՛ս Burdie P.," Practical օրինակը ", SPb: Алетейя, 2001 թ. XX դ., Մ. 1996 թ., Գ. 455-491.4 Նույն տեղում: 5 Burdje P., «Nachala», Մ. 1994, էջ 96. Որոշումներ կայացնելիս 6. Ֆոկուս խմբերի վերլուծությունից պարզվեց, որ չնայած ընտանիքի ներսում մասնագիտություն ընտրելու հարցի քննարկումների բնույթը ընտանիքից ընտանիք տարբերվում է, այնուամենայնիվ, համալսարանի ուսանողները սովորաբար նշում են ընտանիքը, հիմնականում ծնողները, որպես մասնագիտության ընտրության հիմնական մասնակից: , Theնողների հետ լիակատար փոխհամաձայնությունից սկսած `սկսած մասնագիտության ընտրության հարցում խորը բախումից` համալսարան դիմող ուսանողների արտահայտությունները հիմնականում ընդգծում են ծնողների հետ հարաբերությունների երկու կողմերը: Առաջինը ծնողների կարծիքի ՝ որպես հղումների օգտագործումն է, ինչը երեխաների մոտ դիտվում է որպես անվիճելի, ոչ բացատրական մոտեցում: Երկրորդ ասպեկտը, որն արտահայտվում է դիմումատուների կողմից իրենց մասնագիտության ընտրության գործընթացում ծնողների դերի ընկալմամբ, ծնողների համաձայնություն ստանալու անհրաժեշտությունն է: Pնողների համաձայնությունը երեխայի կողմից դիտվում է որպես գործողության որոշակի լեգիտիմացում: Ավելին, դա արտահայտվել է ինչպես այն հարցվողների շրջանում, որոնց մասնագիտության ընտրությունը համաձայնեցվել է ծնողների կարծիքի հետ, այնպես էլ այն հարցվողների շրջանում, ովքեր հակված են հակառակվել ծնողների կարծիքին: Նման իրավիճակներում անհանգստություն կա ծնողների անհամաձայնության վերաբերյալ, տատանման վիճակ. Ապագայում ծնողների համաձայնությունը դեռ որոնվում է: Այս ֆենոմենը մի կողմից կարելի է մեկնաբանել որպես արժեքային ռազմավարություն, որը պայմանավորված է երեխաների հարգանքով իրենց ծնողների նկատմամբ `ելնելով ընտանեկան հիերարխիայում նրանց կարգավիճակից, մշակութային նորմատիվ կարգից, մյուս կողմից` որպես ռացիոնալ ռազմավարություն: նախապատրաստում ՝ հաճախելով դասախոսների, հետագայում սովորելով համալսարանում: Եղել են նաև մի քանի դեպքեր, երբ հարցվողները չեն շեշտել ծնողների համաձայնության հնարավորությունը: Նրանք կա՛մ նշում էին ծնողների հետ խորհրդակցության բացարձակ բացակայությունը, կա՛մ շեշտում էին անձնական նախասիրությունների կարևորությունը ՝ անկախ ծնողների «դեմ» կամ «կողմ» լինելուց: Նման դեպքերը հազվադեպ են, խորը Լրիվ մեկնաբանության համար անհրաժեշտ է կատարել առանձին դեպքերի խորը ուսումնասիրություն, սակայն հարկ է նշել, որ նման դեպքերի առկայությունը տանում է դեպի 6 Տե՛ս Splete H., & Freeman-George A. , «Ընտանիքի ազդեցությունը երիտասարդների կարիերայի զարգացման վրա ենթադրում է, որ որոշ ընտանիքներում խրախուսվում է թաքնված կամ բացահայտ, գիտակցված կամ անգիտակից որոշում կայացնելու անկախությունը, երբ մասնագիտություն ընտրելու համար ծնողների համաձայնությունը չի պահանջվում, և ծնողների կարծիքը գնահատվում է որպես արժեքավոր, բայց ոչ առաջնորդող գործոն: Բարձրագույն կրթության գնահատումը և դրա գենդերային հեռանկարը parentsնողների հետ հարցազրույցները ցույց են տվել, որ ծնողների համար բարձրագույն կրթության բացակայության պայմաններում բարձրագույն կրթություն ստացող երեխան դիտվում է որպես ապագայում ֆինանսական ապահովության միջոց: Այս պարագայում մասնագիտության ընտրության քննարկման ամենակարևոր խնդիրը հետագայում աշխատանք ունենալու հնարավորությունն է: Ավելին, հետաքրքիր է, որ այս պարագայում հետագա աշխատանքի բնույթն օգտագործվում է հիմնականում հիերարխիկ դիրքի տեսանկյունից, և բարձրագույն կրթությունը համարվում է պարտադիր պայման `« ուրիշի տակ »աշխատելուց խուսափելու համար: Այստեղ կա նպատակային կապ, որտեղ նպատակ ունի ֆինանսական անվտանգությունը, և դրան հասնելու ճանապարհը բարձրագույն կրթությունն է, սակայն ռազմավարությունը սահմանափակվում է անձնական փորձի ընդհանրացմամբ: Higherնողը, չունենալով բարձրագույն կրթություն և աշխատելով ուրիշի առաջնորդության ներքո, նախընտրում է տեսնել իր երեխային այդ ղեկավար պաշտոնում, քանի որ «առաջնորդ լինելը» հավասարազոր է ֆինանսական ապահով լինելու հետ, և չեն դիտարկվում ֆինանսական անվտանգության հասնելու այլընտրանքային միջոցներ: Բարձրագույն կրթություն ունեցող ծնողները նշում են, որ դպրոցից հետո համալսարանում ուսումը շարունակելը ինքնադրսեւորվելու, կյանքի փորձ ձեռք բերելու, ինչպես նաև նոր միջավայր ստեղծելու հնարավորություն է: Այս պարագայում մասնագիտություն ընտրելու ռազմավարությունն ավելի ընդգծված արժեքային բնույթ ունի, քանի որ ուսուցումը որպես այդպիսին արժեքավոր է ՝ անկախ դրա արդյունքից: Նպատակասլացությունն արտահայտվում է նաև այն դեպքում, երբ այդ ֆակուլտետի ծրագրի հիման վրա նախապատվությունը տրվում է որոշակի ֆակուլտետի (օրինակ ՝ ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետին), որը հնարավորություն է տալիս ուսանողներին սկսել աշխատել: Տարբեր կրթական մակարդակ ունեցող ընտանիքների ընկալումների տարբերությունների վերաբերյալ այս դիտարկումները վկայում են այն մասին, որ մասնագիտություն սոցիալական գործողության ձի ընտրելու ռազմավարությունն ու իմաստը տատանվում են `կախված ընտանիքի ծնողների կրթության մակարդակից, ինչպես նաև մասնագետի հաջողությունից: կարիերա Նկատվել է, որ ծնողները տարբեր սեռի երեխաների նկատմամբ տարբերակված ռազմավարություն ունեն ՝ պայմանավորված գենդերային դերերի վերաբերյալ իրենց ընկալմամբ: Եթե ​​տղաների դեպքում ծնողների սպասելիքները կապված են հետագայում «ընտանիք պահելու» և լավ վարձատրվող աշխատանք ունենալու հետ, ապա աղջկա դեպքում շեշտը դրվում է ավելի շատ ինքնարտահայտման վրա, բայց այստեղ նույնպես կա թույլատրելի բազմազանության որոշակի սահման: Օրինակ ՝ ծնողները, ովքեր գտնում են, որ իրենց դուստրը տաղանդավոր է, կարող են իրենց ուժերը փորձել արվեստում, սակայն նրանք հետ են պահում աղջկան թատերական համալսարան ընդունվելու մտքից, քանի որ, ըստ նրանց, նա ռեժիսորի աշխատանք չի գտնի: Հայաստանում Այսպիսով, ընդհանուր առմամբ, բարձրագույն կրթության և կարիերայի ընտրության ռազմավարության երկու նպատակ կա. Բարեկեցիկ ապագայի ապահովում, ներքին բավարարվածության մակարդակի ապահովում և ինքնարտահայտում: Հարցված ծնողների շրջանում մայրերի մոտ նկատվել է ավելի արդյունավետ մոտեցում մասնագիտության ընտրության հարցում, քան հայրերի: Մայրերը ցանկություններ են հայտնել, որ երեխան պետք է շարունակի իր կրթությունը այս կամ այն ​​մասնագիտության մեջ ՝ պայմանավորված այդ մասնագիտության «հաճույքով», «դուր գալով» և այլն: Հայրերն ավելի հակված են իմաստավորել իրենց մոտեցումը կա՛մ հեռանկարային բանական վերաբերմունքի, կա՛մ երեխայի մասնագիտության ընտրության հարցում հատուկ ներգրավվածության բացակայության ռազմավարության միջոցով: Նման դեպքերում ծնողը իր դերը տեսնում է մի կողմից որպես ֆինանսական, իսկ մյուս կողմից `որպես հոգեբանական հիմք, որը թույլ կտա երեխային ապագայում արտահայտվել այնպես, ինչպես նպաստի նրա ինքնաբավարարման զգացողությանը, իսկ հատուկ մասնագիտության ընտրությունը մնում է երեխային: Ավելին, տղաների նկատմամբ առաջին մոտեցումն ավելի ցայտուն է, քան աղջիկների, իսկ բարձրագույն կրթության ՝ որպես ինքնարտահայտման ձի ընկալումը բնորոշ է բարձրագույն կրթություն ունեցող ծնողներին: Անդրադառնալով բարձրագույն կրթության գնահատմանը ՝ հաշվի առնելով Պ.Բուրդիուի այն սկզբունքը, որ «հասկանալ, թե ինչ է սովորույթը, հնարավոր է միայն համատեղել այն սոցիալական պայմանները, որոնցում այն ​​ձևավորվել է (միևնույն ժամանակ ստեղծելով սեփական ձևավորման պայմաններ) ) սոցիալական պայմանների հետ, որում այն ​​ձևավորվել է »7, պետք է նշել, որ ժամանակակից հայ հասարակությունում դպրոցահասակ երեխաների ծնողները ներկայացնում են վերջին սերունդը, որի սովորույթը, մասնավորապես կրթության ոլորտում, ծագել է ԽՍՀՄ-ում, սոցիալական համակարգում այն ​​պայմաններում, երբ դպրոցից աշխատանքային կյանքին անցումը տեղի էր ունենում այլ կերպ, համապատասխանաբար, ուներ բարձրագույն կրթության այլ իմաստ: գնահատումը Կարելի է ենթադրել, որ ներկայիս իրավիճակում բարձրագույն կրթության գնահատումը պայմանավորված է նրանով, որ սովետական ​​բարձրագույն կրթությունը հանդես է եկել որպես ապագայում աշխատանք ունենալու հնարավորության երաշխիք, կյանքի բավարար պայմաններ ստեղծելու երաշխիք: Ներկայումս սոցիալական այլ պայմաններում այս միջավայրը փոխանցվում է երեխաներին, որոնք, սակայն, կապված են ներքին բախման հետ, որը մի կողմից կապվում է բարձրագույն կրթության հետ, մյուս կողմից ՝ ծնողների պակաս հաջողակ օրինակի հետ: Արդյունքում, երեխան կանգնած է ընտանեկան սովորության շրջանակներում գործելու խնդրի առաջ, ինչը ենթադրում է բարձրագույն կրթություն ստանալ, և միևնույն ժամանակ չի ցանկանում հետևել ծնողներից, ովքեր «ձախողվել են» երեխայի մոտ: տեսակետ. Նման դերային բախման պայմաններում լուծումը երեխայի սեփական ցանկություններն են, որոնք ունեն ավելի արդիական կողմնորոշում նրա տեսանկյունից և հակում դեպի որոշակի մասնագիտություն (այդ մասնագիտություններից են `ծրագրավորման, շուկայավարման, բիզնեսի դասընթացներ): Այն դեպքերում, երբ մասնագիտության ընտրությունը կարող է դիտվել որպես ավանդական գործողություն, երբ երեխան ընտրում է իր ծնողի կամ հարակից որևէ մասնագիտություն, ծնողների մասնագիտական ​​սովորությունը վերարտադրվում է: Այստեղ դեր է խաղում սոցիալական փորձը, որը հանդես է գալիս որպես մթնոլորտի որոշակի շրջանակ: Անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն դեպքերը, երբ ծնողները համոզում են երեխային շարունակել իրենց մասնագիտությունը: Նման դեպքերում երեխաների ներկայացումը կարող է համարվել որպես կոլեկտիվիստական ​​մշակույթի արտահայտում `ընտանիքի ներսում ծնողի դերի առումով, որպես ընտանեկան հիերարխիայի գլխում ընտրության գործակալ: Հարկ է նշել, որ ծնողների հետ տարաձայնությունների փորձը խոսում է միայն տվյալ ընտանիքում այդ մշակույթը կոտրելու միտման մասին, մինչդեռ որպես հավաքական մտածողության ավելի ցայտուն ձև, մենք կարող ենք դիտարկել այն դեպքերը, երբ երեխան նույնիսկ չի էլ մտածում գնալ ծնողների կարծիքի դեմ: Երեխայի ծնող-երեխա փոխհարաբերությունների ռազմավարություն Ընտանիքում երեխա-ծնող հարաբերությունների տարբեր ձևեր են ձևավորվում ՝ կախված նրանից, թե որքանով են ծնողները սահմանափակում իրենց երեխային իրենց ընտրության հարցում ՝ արդյոք երեխան հակված է ընդունել կամ չընդունել այդ սահմանափակումները: Ֆոկուս խմբերից ստացված տվյալները հնարավորություն տվեցին բացահայտել մասնագիտության ընտրության հարցում երեխայի և ծնողների հարաբերությունների հետևյալ ռազմավարությունները .1. առարկա, 2. սահմանափակում, 3. համագործակցություն, 4. մասնակցության բացակայություն, 5. դիմադրություն: Ենթակայության կատեգորիան ներառում է այն իրավիճակները, երբ երեխայի ապագա մասնագիտության ընտրությունը կատարել են ծնողները, ամբողջությամբ կամ գրեթե առանց հաշվի առնելու երեխայի կարծիքը և ցանկությունը: Հատուկ իրավիճակները տարբերվում են միմյանցից: Որոշ դեպքերում մասնագիտության ընտրությունը կատարվում է ծնողների խնդրանքով, և երեխան, փորձելով արդարացնել հնազանդությունը սեփական դրդապատճառով, ժամանակի ընթացքում հետաքրքրություն է գտնում այդ մասնագիտության նկատմամբ: Այլ դեպքերում ծնողները թույլ չեն տալիս երեխային ընտրել իր նախընտրած մասնագիտությունը. Երեխան ենթարկվում է ծնողների կարծիքին `որոշ դեպքերում ընտրելով իրենց նախընտրածի մասնագիտությունը, իսկ որոշ դեպքերում` պարզապես ընդունելով ծնողների նախընտրած մասնագիտությունը: Սահմանափակման կատեգորիան ներառում է այն իրավիճակները, երբ երեխան ընտրել է մասնագիտությունը ծնողների կողմից նախկինում տրված սահմաններում: Այս դեպքում երեխան ստիպված է, հաճախ անգիտակցաբար, ընտրել ծնողների կողմից առանձնացված մի քանի հնարավոր տարբերակներից, իսկ մյուս մասնագիտությունները դուրս են մնում երեխայի հնարավոր տարբերակների ցուցակից: Համագործակցության կատեգորիան ամենալայնն է, քանի որ հայտնաբերվել են ծնողների և երեխաների համագործակցության շատ հատուկ ձևեր մասնագիտություն ընտրելիս: Այս կատեգորիան ներառում է բոլոր իրավիճակները, երբ մասնագիտություն ընտրելու որոշումը փոխհամաձայնեցված է: Այն բավարարում է ինչպես երեխային, այնպես էլ ծնողին: Որոշ իրավիճակներում երեխաները դիմում են իրենց ծնողներին և խորհուրդ ստանալու համար, որպեսզի նրանք կարողանան որոշում կայացնել իրենց մասնագիտության / համալսարանի ընտրության վերաբերյալ: այլ իրավիճակներում երեխաները ընտրում են իրենց մասնագիտությունը և դիմում են իրենց ծնողներին `համաձայնեցնելու համար: Այս դեպքում ընտրությունը չի կարող համարվել վերջնական առանց ծնողների համաձայնության: Parentնողը գործում է որպես հաստատող: Չմասնակցելու կատեգորիան առանձնացվել է պայմանականորեն `հիմնվելով մեկ դեպքի վրա, երբ պատասխանող կողմը նշել է ծնողների խորհրդատվության բացակայությունը: Հիմնական շեշտը դրված է սեփական նախասիրությունների և հետաքրքրության վրա, ինչպես նաև ապագա աշխատանքի կոնկրետ գաղափարի վրա: Դիմադրության կատեգորիայի մեջ ներառեք այն իրավիճակները, երբ ծնողները դեմ են երեխայի ընտրությանը, իսկ երեխան չի գնում զիջումների ՝ պաշտպանելով ընտրությունը: Իրավիճակները տարբերվում են ՝ կախված երեխայի վստահության աստիճանից: Որոշ դեպքերում, շատ վճռական դիրքորոշում ունենալով, երեխան կարողանում է համաձայնության գալ ծնողների հետ, որոշ դեպքերում երեխան տատանվում է ծնողներին հակադրվելու մտադրության մասին, չի ձեռնարկում կոնկրետ գործողություններ ՝ միևնույն ժամանակ չհեռանալով ընտրված մասնագիտության մեջ կրթության շարունակման գաղափարը: Այս կատեգորիան ներառում է նաև դեպքեր, երբ ծնողների միջև տարաձայնություններ կան `երեխայի ապագա մասնագիտության վերաբերյալ կարծիքների բախում: Oneնողներից մեկը պաշտպանում է երեխայի ընտրությունը, իսկ մյուսը դեմ է դրան: Նման իրավիճակները բնութագրվում են երեխայի և ծնողներից մեկի կողմից «կոալիցիայի» ձևավորմամբ, որն աշխատում է մյուս ծնողին փոխելու համար: Վերոհիշյալ նկատառումների և տվյալների վերլուծության արդյունքում ենթադրվում է, որ կարիերայի ընտրության ռազմավարությունը տարբերվում է `կախված տվյալ ընտանիքի ծնողների կրթական մակարդակից, ինչպես նաև նրանց մասնագիտական ​​կարիերայի հաջողությունից: Նշված վարկածի ստուգումը քանակական չափման կարիք ունի: Լիլիթ Իսկանդարյան PARՆՈՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ ԴԻՄՈՐԴՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ համար Հիմնաբառեր. Համալսարան դիմորդ, բարձրագույն կրթություն, մասնագիտության ընտրություն, ռազմավարություն, կենսամակարդակ, ծնողի ամփոփում: ։

Հոդվածում ներկայացված են որակական հետազոտության արդյունքները, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես են Երևանի ավագ դպրոցներում սովորող բուհ դիմորդների ծնողները մասնակցում իրենց երեխաների՝ մասնագիտության ընտրության գործընթացին, ինչպես են բուհ դիմորդներն իմաստավորում ծնողների դերն այդ գործընթացում, և ինչպիսի փոխհարաբերման ռազմավարություններ են ձևավորվում երեխաների և ծնողների միջև մասնագիտության ընտրության հարցի շուրջ։ Չնայած ծնողների հետ փոխհարաբերման ռազմավարությունները տատանվում են լիարժեք համագործակցությունից մինչև խոր կոնֆլիկտ, այնուամենայնիվ ծնողներն առանցքային դեր են խաղում երեխաների մասնագիտության ընտրության գործընթացում։

Ժամանակակից արձակի ներհուն դեմքերից է Դիանա Համբարձումյանը,հայ և օտարազգի ընթերցողին վաղուց ծանոթ ինքնատիպ արձակագիր, հրապարակախոս, գրականագետ, լավագույնս գնահատված մշակութային գործիչնաև իր անզուգական թարգմանչական գործունեությամբ։ Կյանքի կնճռոտխնդիրները քննարկող, անհաշտ գրչով, հավակնոտ մտքերից հեռու՝ գրողըվիճում է ճշմարիտի, գեղեցիկի և հոգևոր արժեքների համար ո՛չ որպես անպտուղ ժամավաճառություն և ո՛չ էլ վստահ, որ ինքն անգերազանցելի է։ Անհնազանդ ու պարականոն մտքեր ունի արձակագիրը։ Մեր ժամանակի խնդիրներնու արատները վեր հանող, երկրային ցավն ու դարդը տեսանելի դարձնող, ծախումտքի սնանկությունն ի ցույց դնող գրիչ՝ ճշմարիտ խոսքի ուժին կռթնած։ Նրայուրաքանչյուր ստեղծագործություն երևակում է մերօրյա սոցիալ-հասարակական խնդիրներն ու բացահայտում մարդկային հարաբերությունների նորանոր շերտեր։ Գրելը դարձնելով ինքնարտահայտման միջոց՝ Դիանա Համբարձումյանը տարբեր տարիների գեղարվեստական գործերում ու հոդվածներում,հարցազրույցներում ու ակնարկներում բազմիցս անդրադարձել է այդ խնդիրներին ու հիմնահարցերին։ Հարցազրույցներում առկա նրա պատասխաններըլրացնում են իրար՝ ներկայացնելով ոչ միայն արձակի, այլև գեղագիտությանշարժվող-զարգացող բնույթը։ «Ժամանակի հավերժական հոլովույթի մեջ միայն մի ակնթարթ ծննդյանու մահվան արանքում հայտնվող մարդը …ուզում է գեղեցկությանը հաղորդվելու գեղեցկության հետ անմահանալ», - արդի արձակի խնդիրները քննարկելիսգրում է գրականագետ Ժենյա Քալանթարյանը[1,218]։ Գեղեցիկի ու կատարյալի ձգտումով Դիանա Համբարձումյանն էլ ձգտումէ բացահայտել մարդկային հոգսն ու ճշմարտությունը, կյանքի իր փորձն ուճանաչողությունն արտացոլել գեղարվեստական գործերում, մարդու և սերնդիկարոտների հունով հասնել ճշմարիտի եզրին` մերժելով սարքած-սվաղած գրականությունը, խաչաձևելով գրողի գեղագիտական, բարոյական ու սոցիալականըմբռնումները, ազգայինի ու համամարդկայինի իր ընկալումները։ Մոդեռնացված, անասելի բարդություններով լի իրականության հասարակական ու հոգևոր շերտեր թերթելիս Դիանա Համբարձումյանը սովորականնարտասովոր հնչեցնելու կարողությամբ անդրադառնում է մարդկային ու ազգային գոյության հիմքերի բացահայտմանը՝ ասելիքն ու նշանակետը հայտարարի բերող իր ցավատանջ մտորումները հնչեցնելով մերթ ընտանեկան սրբասուրբ բարքերի աղարտման, մերթ մարդու բնույթի և նրա՝ խավարով պատվածհոգու դռների, մերթ էլ իրականի ու երևակայականի միջև ընկած պատնեշիերևակումով։ Ընտանիքը բնության գլուխգործոցներից է. հայ ժողովրդի համարայն սրբություն է, ավանդույթների, սովորույթների, բազմաթիվ այլ հատկանիշների կրողն ու փոխանցողը, իրավունքների ու պարտականությունների օջախ,փոխադարձ պատասխանատվությամբ դարբնված միասնություն՝ իր անվերապահ օրենքներով ու կանոններով։ Այն ազգային դիմագծի ու պատկերի կրողն է։ Սիրով, երջանկությամբ ողողված ընտանիքում այր և կին անփոխարինելի ենմեկմեկու հանդեպ ունեցած պարտքի ու պատասխանատվության զգացումով ևիրենց սիրով աշխարհի հավասարակշռության նժարը չխախտողներն են։ Ամուսնական պարտականության ու բարոյական հանձնառության առջևմեղանչած կերպար է Դիանա Համբարձումյանի «Արամբի» խորագիրը կրողպատմվածքի համանուն հերոսը[2]։ Երկը, կուռ ստեղծագործություն լինելովհանդերձ, առանձնանում է հոգեբանական հիմնավորվածությամբ, ուրույն կառուցվածքով, հոգեվերլուծական համոզիչ բնութագրումներով։ «Գրողն ուշադրություն է հրավիրում մարդկանց բարոյական վարքագծի, նրանց արատների ումեղքերի վրա, ինչի պատճառով էլ պատմությունը ճակատագիր է դառնում ևԱստծո կողմից սահմանված պատիժ»[3]։ Այս առանձնահատկություններից բացի` երկն աչքի է ընկնում քրոնոտոպային հետաքրքիր անցումներով։ Պատմվածքի ներկան սկսվում է ապաշավանք ապրող Արամբիի՝ սիրելի մարդուփնտրտուքով, և նա, դռնեդուռ ընկած, առանց պարկեշտության ու ամոթխածության մասին մտածելու, շրջում է տուն առ տուն, անվարան թակում օտարդռները` հույս ունենալով, որ կգտնի նրան, ում սիրել է ու անմտորեն կորցրել։ Ինչպես նշում է ռուս գրականագետ Ա.Բ. Եսինը. «Խնդիրն այն է, թե ինչու ևհանուն ինչի է մարդը հասնում ինքնանվաստացման. այն ունի սոցիալ-մշակութային ենթատեքստ, որն արտահայտվում է պատիվն ու ներքին արժանապատվությունը հաստատելու և կամավոր սպասավորությունը չընդունելու,մերժելու գաղափարով» [4,41]։ Տներից մեկում ապրող Արշոյի հարցին՝ ո՞վ ես, ի՞նչ ես ուզում,պատմվածքի հերոսը պատասխանում է՝ ես արամբի եմ. ասել է՝ ամուսնավոր,մարդու գնացած կին (Ա. Ն.)։ - Անուն չունե՞ս։ - Արշոյի այս հարցին հետևում է արդեն որոշյալ հոդով,որպես անձնանուն հնչած պատասխանը. - Ես Արամբին եմ [2]։ Այնուհետև համապարփակ, տիպական գործողություններ ներկայացնելով՝ գրողն անդրադառնում է այնպիսի հարցերի, խնդիրների կերտմանը,ինչպիսիք են տիպարները, գործողությունը, հոգեբանությունը, գաղափարագրությունը, ոճի խնդիրները, արվեստը։ Երկի սյուժեն հեռու է սովորականպատում լինելուց։ Սա մարդու մութ ու անտեսանելի խորքերում տեղի ունեցածիհայտնագործումն է, որի «պեղումները» գրողին հասցնում են հերոսի վարքիդրսևորման անդրադարձներին։ Դիանա Համբարձումյանն ստեղծում է գեղարվեստական պատկերիկառուցման ինքնատիպ օրինաչափություններ. «Որ իմանամ ներողությունխնդրեմ՝ կներես, վազեվազ կգամ, կչոքեմ պատկերիդ առաջ ու ձեռքերս պարզած՝ կաղաչեմ, բայց գիտեմ՝ արածս խոզություն էր, որ դու ինձ ներես, ես ինձ չեմների» [2]։ Ժողովրդական իմաստությունների գիրքը՝ «Աստվածաշունչ»-ն ասումէ. «Եվ եթե կինը քո ետևից գալ չուզէ, այն ժամանակ դու… անպարտ ես…» [5,25]։ Գեղարվեստական խոսքի իրացման ինքնատիպ սկզբունքով Դ. Համբարձումյանը մարդկային գոյությանը բնորոշ հավերժական խնդիրների քննությամբհայտնաբերում է տիեզերական հոգու արտացոլքը, հավերժի մեջ ամեն ինչիսկիզբը պայմանավորելով սիրով, որը աշխարհը փրկելու առեղծվածի բանալինէ։ Գրողի աշխարհընկալման շրջագիծը բացահայտում է նյութի գեղարվեստական իմաստավորման տարակերպ զուգորդումներ՝ ներկայացնելով դեպքերիհերթական զարգացումը և այն դիտարկելով շարժանկարի մեջ՝ իրական ուշոշափելի, որը գեղագիտական ու բարոյաբանական ուրույն ազդեցություն էգործում ընթերցողի վրա։ Մարդկային զգացողություններով կյանքի բնույթըկշռելու միտումը հանգեցնում է արձակագրի փիլիսոփայական այն ըմբռնմանը,որ յուրաքանչյուրի հոգում տրոփում է աշխարհը հավասարակշռող ոգին՝ սերը.«…ծանոթ խլրտյուն…Ինչո՞ւ…ո՞վ կարող է բացատրել՝ ինչպես է սկսվում այդամենը։ Դրան ինչ անուն ասես կարող են տալ. տռփանք, գորով, գութ, նվիրում,ինքնամոռացում, կամ էլ ասում են՝ սեր, երևի, որովհետև դրանցից ոչ մեկը չէ ուբոլորն իրար հետ է… կամ էլ ինչ-որ գրողի տարած ցավ է, որից բուժվելնանհնար է, մարդկությունը դրա հարուցիչը սպանող ոչինչ չի մոգոնել, որ խմեսու ապահովագրվես բոլոր գալիք վարակներից, իմունիտետ ձեռք բերես ուփրկվես…»[2]։ Պատմվածքի վավերական դեպքերի տիրույթում գրողը կերտում էկերպարի պահվածքի որոշակի դրսևորումներ, որոնք պարզում են նրաներաշխարհային ապրումները։ « - Արամբի՛ աղջիկ, - շշուկով խոսեց ինքն իր հետ, - էս մթանն ու ցրտինի՞նչ ես կորցրել էս անծանոթ դռներին։ Հիմա շունը բնից դուրս չի գալիս, դու էդքանի՞ գլխանի ես, որ ճամփա ես ընկել ու գնում ես՝ ուր աչքդ կտրի…հը՞, ե՛տդարձիր, հենց ոտքդ կախ գցես, մի փորձանք կգա գլխիդ, շու՛տ արա, շու~տ» [2]։ Հերոսի բարոյահոգեբանական նկարագիրը, գիտակցական խոսքի միջոցով կատարած ներսուզումները փաստական-վավերական հիմքով կերտում ենգեղարվեստական համոզիչ ու տեսանելի միջավայր, չնայած ընթերցողին անհայտ են մնում արամբիի ամուսնական փոխհարաբերությունների բարդությունը, նրա՝ ընտանեկան հարկում երջանիկ կամ դժբախտ լինելու փաստը, բայցսիրելի մարդուն փնտրելու ելած կնոջ անհանգստության վերապրումները շոշափելիորեն զգալի են (նաև խանդը, որ սիրո դրսևորման ձև է. «Տեսնես հիմա ու՞մէ ծուղակը գցում իր իմաստուն մտքերով» [2]։ Տեսլական է դառնում անկշռելին՝սերն ու նվիրվածությունը փաստող եզրագծային հավատամքի շարժառիթը)։ Ընթերցողը զգում է գլխավոր հերոսի՝ Արամբիի տառապանքի, ցավի ու սիրոշղթայական զարգացումը։ Բարոյաէթիկական ու հոգեբանական, փիլիսոփայական ու գեղագիտական կնճռապատ հարցադրումները Դիանա Համբարձումյանի պատմվածքում սերտորեն ներհյուսված են իրար, ինչպես իրական կյանքում։ Կյանքի և սիրո մասին խոհերը կարծես հոսում են ինքնակա, այնուամենայնիվ,դրանց ծավալման զսպանակը Դիանա Համբարձումյանը ամուր պահում է իրձեռքում և այն գործադրում աշխարհընկալման ու մարդկայինի իր՛ տեսանկյունով, գրականության դերի իր՛ ըմբռնմամբ։ Խղճի ու բանականության պայքարումարամբին գոհանում է, որ հնարավորություն ունի գտնելու սիրելի մարդուն, որիհանդեպ ունեցած նրա կարեկցանքի ու զղջման միջոցով գրողը երևակում է կնոջհոգու տառապանքը՝ «…աստիճանաբար տեսանելի դարձնելով գրական նորսերնդի մտածողության նոր որակը» [2,195]։ Կինն է արարողն ու սկզբնավորողը ոչ միայն իբրև մայր, իբրև ցեղի գենետիկ կոդի պահպանողն ու փոխանցողը, այլև ազգի պահպանման հիմքը՝ ընտանիք ստեղծող առաքյալը, հանուն որի երբեմն զոհաբերվում է սերը։ Ընտանիքի գոյությունը կարևորելու առումով չափազանց խոսուն է Արշոյի՝ ՎաչագանԲարիքյանին ուղղած խոսքը. «Էն կնի՞կն էր, որ քո տնից դուրս եկավ, ես էլ ասի՝խելքի ես եկել, կնիկ կբերես, էս տունը կարգի գցի, որ մի տան հոտ գա»[2]։ Կնոջ հոգեբանության վերլուծության, ինքնատեսության բոլորովին այլդրսևորում է Ալեքսանդր Շիրվանզադեի «Արամբին» ստեղծագործությունը [7]։ Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ երկու տարբեր երկերում, որոնքունեն նույնանուն խորագրերը, քննվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ուժամանակներում գոյություն ունեցող այլակերպ խնդիրներ, որոնք երկուգրողների այլատեսակ դիտարկումներ են, հայացքների այլ ըմբռնումներով ևկորուստների յուրօրինակ մեկնաբանություններով։ Շիրվանզադեի վիպակում դեպքերը տեղի են ունենում 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ գոյություն ունեին դաժան պարտականություններ, որոնց կատարումը խստորեն պարտադիր էր ամեն մարդու համար։ Պատիվը ենթադրումէ շահից ավելի բարձր մի զգացողություն. այն անհատի գործունեությունը, հասարակության մեջ ունեցած դիրքը կապում է հասարակականորեն ընդունելիբարոյականության բարձր ոլորտներին և նրա հասարակական արժեքի ցուցիչնէ։ Պատվի մեջ արտահայտվում է անձի սոցիալական հոգեբանությունը։ Ամուսնության խնդիրը հասարակական ու բարոյական կարգ է, հետևաբար ունիքննության ու գնահատության ուրույն չափանիշներ։ Վիպակի սյուժեից պարզ էդառնում, որ Վարվառեն օրիորդ չէ, այլ ամուսնացած կին է, արամբի, որըհամարձակորեն լքել է անբարոյական, անառակ կյանքով ապրող ամուսնուն։ «Ի՞նչ անի խեղճ Վարվառեն, վերցրել են, ուժով պսակել են մի անպիտանի, միփչացած մարդու հետ ու ասում են. «Տանջվի՛ր նրա ձեռքում, ուզում ես, չեսուզում, տանջվի՛ր» [7, 246]։ Ամուսինը միայն առերևույթ է կապված եղել կնոջհետ։ Նրա և Վարվառեի միջև հոգեկան կապ չի եղել։ Ընտանիք կազմվել է, ըստէության, արտաքին դրդիչների ու նախապայմանների հիման վրա (հոր կամքը,հարստության նկատառում, կրքի ջահել շրջան և այլն)։ Զգացմունքների,ապրումների հոգեկան աշխարհն ամայացել է հոր հորդորներին տեղի տալով՝առանց սիրելու կամ ատելու։ Անբարո վարքի տեր փեսացուն խորամանկ է,երկդիմի և ամուսնացել է հանուն շահի։ Նա հորեղբոր միակ ժառանգորդն է ևնրա ժառանգությունը ձեռք բերելուց հետո տրվում է անառակ վայելքներին և միդերասանուհու հետ փախչում է Օդեսա՝ դժբախտացնելով ջահել կնոջը։ Մյուսկողմից, ի չարը գործ դնելով դստեր անձնուրացության ու հարգանքի զգացմունքները` բռնակալ հայրը եսասիրաբար կործանում է դստեր երիտասարդկյանքը։ Համեստությունն ու գեղեցկությունը հանձնվում են ժամանակակիցանարգանքին։ Բայց ի՞նչ կարող է անել Ռոստոմյանը, երբ ականջին պարզհնչում է հոր անհողդողդ ձայնը, երբ նա կարդում էր աստվածաշնչի ոգևորիչհատվածները. «Ընդ առնակնոջ ամենևին մի՛ նստեր, - ... կամ, - Կին արամբիիկենդանի այր յուր կապյալ է օրինոք» [7, 282, 283]։ Սա է դարավոր ավանդույթի ևօրենքի անքակտելի կապանքը։ Այսպիսով, երկու զորեղ սպառնալիքներ դամոկլեսյան սրի պես կախված են Վարվառեի գլխին՝ հասարակություն ու կրոն։ Եվանքուն, վշտալի արտասուքով ողողված գիշերները ի զորու չէին ներկայացնելուայն անելանելի վիճակը, որը նրան անկողին է գցում և տանում է ի մահ։ Սառը,անսիրտ կանոններով, սնահավատությամբ շնչող հասարակության պատճառովՎարվառեն այլևս իրավունք չունի սիրելու, ավելին, զրկված է այդ իրավունքից,և հասարակության սարսափելի խստության, կամայականության պատճառովնրանից խլում են անհատական ազատությունը և ստիպում ընդունել այն, ինչըգարշ է և երջանկությունը խաթարող։ Եվ մի՞թե հասարակությունն իրավունքունի նաշի բեռը գցելու մի դեռատի, փթթուն կնոջ ուսերին, որը լի է սիրով,ապրելու և արարելու անսահման գորովով։ «Ռոստոմյանի և Վարվառեիզգացումը հայտնիբամբասասեր հասարակությանսեփականություն է դարձնում բարեսիրտ տանտիրուհու աղջիկը՝ ամուսնունթաքուն դավաճանող, չարասիրտ, նախանձ ու գոռոզ Կատոն, «մեկին հինգավելացնելով»» [8, 355]։ է դառնում, այն Ալ. Շիրվանզադեի երկում Մինաս Կիրիլիչը հասկանալով, որ աղջկաուժերից վեր են հաշտվելն ու վերստին ապրելը ատելի ամուսնու հետ, հոգումներհակ զգացումների կռիվը անթեղելով, հասարակական կարծիքին ընդառաջգնալով՝ աղջկանից պահանջում է ապրել եկեղեցական կարգով պսակվածամուսնու հետ. ահա թե որքան ազդեցիկ է հասարակական կարծիքի ազդեցությունը անհատի սոցիալական հոգեբանության վրա. «…Վարվառեն, հոր փեշերըգրկած, աղերսալի հայացքով նայում էր… նրա կատաղի դեմքին… Հայրըհողաթափի ծայրով խփելով աղջկա կրծքին… գոռում էր… գնա՛, ես աղջիկչունիմ… Նա մեռավ ինձ համար, ա՜խ, եթե մեռներ մյուսների հասակում» [7, 273]։ Հասարակական բռնակալ կարծիքը անհատի մեջ ջնջում, ոչնչացնում է ամենինքնուրույնություն, և հոգու մեջ փոթորկվող երկընտրանքն աղջիկը լուծում էհանուն հոր պատվասիրության՝ զոհաբերելով անձնական երջանկությունը։ Ալ. Շիրվանզադեի՝ ժամանակի բարքերի ազդեցությամբ ստեղծված անձնական ողբերգության պատկերագրումը դառնում է հասարակական մի ամբողջխավի բազմանիստ բարոյահոգեբանական տիրույթի նկարագրություն և ունիմշակութային առաքելություն՝ հիմնված դրապաշտական իմաստասիրությանվրա։ Երկերի բովանդակային քննությունն ավարտին բերելով՝ անկարելի էչխոսել Դիանա Համբարձումյանի «Արամբի» պատմվածքի լեզվական առանձնահատկությունների մասին։ Դիանա Համբարձումյանի պատմվածքում բառը կարևոր տարողությունունի։ Գործողությունների զարգացմանը հետևում ենք նրա նուրբ լեզվազգացությամբ ընտրած, երբեմն նաև` կերտած առածներով, ասացվածքներով, դարձվածքներով ու բազմիմաստ բառերով, լեզվական տարբեր շերտերի տեղինկիրառությամբ։ Առանձին լեզվական միավորներ դառնում են պատմվածքի այսկամ այն հատվածն ամբողջացնող, հայտարարի բերող յուրատեսակ միջոցներ։ Հեղինակի նպատակը սոսկ եղածը նկարագրելն ու պատկերելը չէ, այլ իբրևարվեստագետ՝ մարդկային դրաման ներկայացնելը, հոգեվիճակների հարազատությունն ու գործողությունների ճշտությունը պատկերելովլեզվականմիջոցների ինքնահնար ստեղծումով։ Իմաստասիրական խորհրդածություններներկայացնող դարձվածները, կենցաղին ու ապրելակերպին ներհատուկհոգեբանական առօրյա, ժողովրդախոսակցական ոճին բնորոշ ասացվածքներըստեղծում են կերպարի, միջավայրի ու դեպքերի բնորոշ պատկերավորումներ՝հուզական երանգավորում տալով խոսքին, միաժամանակ նպաստելով մտքիսեղմությանն ու հակիրճությանը։ Քիչ չեն նաև այն բանահյուսական առածները, որոնք մարդկային մտքերնու գաղափարներն արտահայտում են այլաբանորեն, ինչպես, օրինակ՝ ձինստած՝ ձի եմ ման գալիս, է՜հ, էշ մի՛ սատկի, գարուն կգա, յոնջա կուտես, էսմթանն ու ցրտին ի՞նչ ես կորցրել էս անծանոթ դռներին, հիմա շունը բնից դուրսչի գալիս, դու էդ քանի՞ գլխանի ես, որ ճամփա ես ընկել ու գնում ես՝ ուր աչքդկտրի, հիմա ու՞ր է աճապարում մերօրյա Հեղնարը, փրկչի միսիան վաղուց իրենսպառած տարբերակ է, թախտին նստեք, որպեսզի բախտը ձեզ շուտ-շուտայցելի, բոլորն էլ մի սանդի կտավ են, կյանքդ զարդարում են, որ միանգամիցդժոխք դարձնեն ու չքվեն, լացի ժամն էլ կգա, հիմա քեզ հավաքի, ուրեմն, փեշիդքարերը թափ տուր, ձեռք քաշի, է՜հ, անտեր կյանք է, թե ում է պետք,բարեգործությունը ձեր հիմնական աշխատանքն է, թե ձեռքի հետ էս գործն եքգլուխ բերում։ Կան իրականությունը, մարդկային մտորումներն ու պատկերացումներըուղղակի և անմիջապես, առանց այլաբանական միջնորդության պատկերողասացվածքներ. ա՛յ, խլանաս դու, որ խուլ ես, ուրեմն փասափուսեդ հավաքի,նախշուն երազներդ փակի տակ առ ու չքվի՛ր, տղա ես՝ դեմքդ ցույց տուր,ասելիքդ ասա, թե չէ թիկունքից խփում ես, ո՞վ չի կարող։ Էդ տղամարդավարի չի(խրատական ասացվածք), մարդու ամենաչնչին պարտականությունը երջանիկլինելն է, որը չկատարելու դեպքում ոչ մի պատիժ չի սահմանված, տեսնես հիմաու՞մ է ծուղակը գցում իր իմաստուն մտքերով, չմեռա, մուրացիկ էլ դարձա, փրկչիմիսիան վաղուց իրեն սպառած տարբերակ է, իսկ ինքն արամբի է (բարդհամադասական նախադասություն է, առաջին բաղադրիչը առած է, սովորականնախադասությունը հակադրություն է ստեղծում առածին, ունի փոխանունության իմաստ. բառը կամ բառակապակցությունն օգտագործվում է այլ բառի կամկապակցության փոխարեն, որի հետ ունի տրամաբանական, պատճառահետևանքային առնչություն), չնայած էս բոզ ու գողի աշխարհում լավը գնալն է(խոհ, խրատական բնույթի)։ Քիչ չեն առօրյա, ժողովրդախոսակցական ոճինբնորոշ բառային միավորները՝ դարձվածները, որոնք ազգային մտածողությանդրսևորման լեզվական միավորներ են, շնորհիվ որոնց արտահայտվում ենտվյալ ժողովրդի բարքերն ու սովորույթը, կենցաղն ու ապրելակերպը, ինչպեսնաև նրան բնորոշ հոգեկան, հոգեբանական խառնվածքն ու կենսափիլիսոփայությունը։ Դրանք յուրաքանչյուր անհատի ազգային մտածողությունն են արտահայտում և այս առումով էլ նպաստում են լեզվի ժողովրդայնությանը։ Բերենքօրինակներ՝ հիմա եկել՝ դեղ ու դարման է առաջարկում, վաղը էնպես կչքվի, որկանչես, գլխիդ վայ տաս՝ ծպտուն չի հանի, ոնց որ էս օրվա ոտ ու ձեռ ընկնողնինքը չէր. բարեգործականի սնանկացած տիրոջ պես խույս են տալիս գթությանսովոր հաճախորդից (փոխաբերական պատկեր), քանի որ բարեգործությունըվճարովի է դարձել։ Լացի ժամն էլ կգա, հիմա քեզ հավաքի (փոխաբերականպատկերի հիմքի վրա դարձվածք)։ Տեքստում կա նաև օքսիմորոնի կամ հականշության օրինակ՝ վճարովի բարեգործություն։ Ըստ պրոֆ. Լ. Եզեկյանի` դրանք«Տարբեր բառերով կազմված և տրամաբանորեն անհամատեղելի հասկացություններ արտահայտող ու հակադրական տարրեր պարունակող շարահյուսական կառույցներ» են [9, 238]։ Այսպիսով, անդրադառնալով Ալեքսանդր Շիրվանզադեի և Դիանա Համբարձումյանի նույն խորագիրն ունեցող երկու երկերին, փորձեցինք ներկայացնել արամբիի բարոյահոգեբանական տարբեր եզրույթներ, երկու գրողներիայլատեսակ հայացքների պրիզմայով բացահայտել կորուստների յուրօրինակմեկնաբանություններ, որոնք տարբեր աշխարհընկալումներ են` բոլորովինտարբեր կշռույթով։ Այնուամենայնիվ, թե՛ Ալ. Շիրվանզադեն, թե՛ Դ. Համբարձումյանը տեսանելի են դարձնում անկշռելին՝ սերն ու նվիրվածությունը, որը դրվում է համոզմունքների նժարին ու դառնում աշխարհիմացություն, իրենց ժամանակի սոցիալ-կենցաղային հանգամանքներին հարմարվելու և չհարմարվելու կենսատիպ։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Քալանթարյան Ժ.Ա. Անդրադարձներ։ Երևան։ «Զանգակ-97» հրատ.։ 2002։ 231էջ։ 2. Գրական թերթ։ 12 մարտի, 2004։ (2746) 5 էջ ։ 3. Քալանթարյան Ժ. Ա. Ուրվագծեր արդի հայ գրականության։ Երևան։ «Զանգակ-97» հրատ.։ 2006։ 208 էջ։ 5. «Աստվածաշունչ» Մատեան հին ու նոր կտակարանների։ Կոստանդնուպոլիս։ Ա. Յակոբ Պօյաճեանի տպարան։ 1896։ 4424 էջ։ 6. Շիրվանզադե Ալեքսանդր։ Հատոր երկրորդ։ Երևան։ «Սովետական գրող»։ 1986։ 309 էջ։ 7. Հայ վեպի պատմություն (19-րդ դար)։ Երևան։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ.։ 2005։ 593 էջ։ 8. Եզեկյան Լ. Կ. Հայոց լեզվի ոճագիտություն (ուսումնական ձեռնարկ)։ Երևան։ Երևանի պետական համալսարանի հրատարակչություն։ 2003։ 375էջ։

Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ երկու տարբեր երկերում քննվում են Ալ. Շիրվանզադեի ու Դիանա Համբարձումյանի նույնանուն «Արամբի» խորագիրը կրող գործերը (վիպակ, պատմվածք)։ Բացահայտվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ու ժամանակներում գոյություն ունեցող այլակերպ խնդիրներ, որոնք երկու գրողների այլատեսակ դիտարկումներն են, հայացքների այլ ըմբռնումներով և կորուստների յուրօրինակ մեկնաբանումներով։ Ինչպես Ալ. Շիրվանզադեն, այնպես էլ Դ. Համբարձումյանը անասելի բարդություններով լի տարբեր իրականություններում կարևորում են սերն ու նվիրումը, որոնք հաճախ զոհաբերվում են ընտանիքում ամուսնական պարտականության ու բարոյական հանձնառության կատարմանը։ Դ. Համբարձումյանի պատմվածքն աչքի է ընկնում նորաստեղծ առածներով, ասացվածքներով ու դարձվածներով։

Այս հոդվածն ուսումնասիրում է Եվրասիական տնտեսական միության ակտերի տեղանքի և նշանակության խնդիրները Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում: Մասնավորապես, հեղինակը վկայակոչում է Եվրասիական տնտեսական միության 2014 թվականի մայիսի 29-ի պայմանագիրը և վերջինիս հետ անմիջականորեն առնչվող մի քանի տասնյակ համաձայնագրեր, ինչպես նաև այդ միության մարմինների կողմից ընդունված որոշումները: Հոդվածում ներկայացված են հեղինակի մոտեցումները այդ ակտերի վերաբերյալ `ՀՀ իրավական ակտերի համակարգի համատեքստում: Հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 5-րդ, 13-րդ, 19-րդ, 47-րդ, 116-րդ, 132-րդ և այլ հոդվածներում ամրագրված նորմերի համակարգված և համապարփակ վերլուծության արդյունքները `Հայաստանի Հանրապետությունն իրավունք ունի մասնակցել միջազգային իրավական հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված իրավական ակտերի պատրաստում և ընդունում: և իրականացում: Եվրասիական տնտեսական միության շրջանակներում անհրաժեշտ է ընդգծել և միաժամանակ որոշել այդ կազմակերպության իրավական ակտերի բնույթը: Ավելին, այդ գործողությունները կատարելու պարտավորության կամ մոդելի և խորհրդատվական բնույթի պատճառով ուսումնասիրվող ոլորտում հարաբերությունները կարգավորող միջազգային իրավական ակտերի իրականացման կարգը, այդ ակտերով պայմանավորված ներքին իրավական ակտերի ընդունումը պահանջող ընթացակարգը: , միջազգային իրավական ակտերի և Եվրասիական տնտեսական միության այլ ակտեր: 285 իրավասության խնդիրներ ազգային իրավական ակտերի հարաբերակցության, ինչպես նաև այդ կազմակերպության մարմինների իրավական կարգավիճակի, նրանց լիազորությունների շրջանակի և այլնի մասին: Իհարկե, Եվրասիական տնտեսական միությունը իսկապես կարող է հավակնել համաշխարհային տնտեսական և քաղաքական ուժի կենտրոններից (բևեռներից) մեկի դերին, եթե կարողանա իրականացնել իրեն վերապահված բոլոր հնարավորությունները: Նշենք, որ Եվրասիական տնտեսական միության անդամ պետությունների իրավական հարաբերությունները հիմնված են այնպիսի հիմնարար ակտերի վրա, ինչպիսիք են իրավական հիմքերը, ինչպիսիք են Եվրասիական տնտեսական միության 2014 թվականի մայիսի 29-ի պայմանագիրը, որը Եվրասիական տնտեսական միության օրենքի մաս է: 1, այդ միության շրջանակներում կնքված միջազգային պայմանագրերը: միության միջազգային պայմանագրերը երրորդ կողմի հետ, ինչպես նաև Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի, Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի և Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներն ու կարգադրությունները, որոնք ընդունվել են Եվրասիական տնտեսական պայմանագրի համաձայն իրենց լիազորությունների շրջանակներում: Միության և այդ Միության շրջանակներում կնքված միջազգային պայմանագրերը: 6) Ավելին, Եվրասիական տնտեսական միության իրավական համակարգում կենտրոնական տեղը պատկանում է Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրին (այսուհետ `Պայմանագիր), որը սահմանում է այդ միության ստեղծման կազմակերպական և իրավական հիմքերը: Մասնավորապես, այդ Պայմանագրի 6 1 1-ին հոդվածում հստակ ասվում է, որ Գերագույն Եվրասիական տնտեսական խորհրդի և Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի որոշումները անդամ պետությունները պետք է կատարեն իրենց ազգային օրենսդրությանը համապատասխան: Միևնույն ժամանակ, նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն, Գերագույն Եվրասիական տնտեսական խորհրդի որոշումները գերակշռում են Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի և Եվրասիական տնտեսական միության մասին Եվրասիական աթոռի համաձայնագրի վրա: Մ. 2015. С. 496. 286 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Տնտեսական հանձնաժողովի որոշումների նկատմամբ, և Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի որոշումները գերակա են Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներից: Այլ կերպ ասած, նշված նորմերի բովանդակային վերլուծությունից պետք է նշել, որ Եվրասիական տնտեսական միության իրավական հիմքում չի սահմանվում այդ միությունում ընդունված իրավական ակտերի հարաբերակցությունը ազգային իրավական համակարգերի հետ, ինչը նաև ենթադրում է, որ դրանք մասամբ են: սահմանված են նման ակտերի հիերարխիայում և իրավական ուժում: Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների կողմից ընդունված որոշումների կատարման մեխանիզմները բավարար չափով կարգավորված չեն: Հարկ է նշել նաև, որ Եվրասիական տնտեսական միության անդամ պետությունների իրավական համակարգերի միջև հարաբերությունների իրավական կարգավորման անհրաժեշտությունը, իրավական ակտերի մշակումը, դրանց հետագա ուսումնասիրությունն ու կարգավորումը պահանջում են ընդհանուր իրավական դաշտի ձևավորում, իրավական ակտերի արդյունավետություն: Միության և ազգային համակարգերի փոխգործակցությունը իրավական համակարգի հետ: խորը հետազոտություն: Հաշվի առնելով, որ Եվրասիական տնտեսական միությունը տարածաշրջանային տնտեսական ինտեգրման միջազգային կազմակերպություն է, որն ունի միջազգային իրավաբանական անձ (հոդված 1, մաս 2), պետք է նաև նշել, որ Եվրասիական տնտեսական միությունը ոչ միայն ունի այս իրավունքը, այլև նույն միությունը: , սույն ծրագրի շրջանակներում կնքված միջազգային պայմանագրերով նախատեսված սահմաններում և ծավալներում (հոդված 6): Իհարկե, այս լիազորության կրողներն են Եվրասիական տնտեսական միության պայմանագրի շրջանակներում գործող հոդվածները (հոդված 8), ինչպիսիք են ՝ ա) Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհուրդը (այսուհետ ՝ Գերագույն խորհուրդ), բ) Եվրասիական Միջկառավարական խորհուրդ (այսուհետ `միջանկյալ խորհուրդ) (Ե) Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողով (այսուհետ` հանձնաժողով); դ) Եվրասիական տնտեսական միության դատարան (այսուհետ `Միության դատարան): Ավելին, այդ մարմինները, իրենց լիազորությունների շրջանակներում, ընդունում են հրամաններ, որոնք նշված պայմանագրով ընկալվում են որպես կազմակերպչական և կարգավորող ակտեր, ինչպես նաև որոշումներ տեսքով նորմատիվ իրավական դրույթներ պարունակող ակտեր (հոդված 2): Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ նշված կազմակերպության համաձայն, այդ կազմակերպության մարմինների լիազորությունները կարգավորող 2, 8-19 հոդվածների համակարգված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այդ մարմինների կողմից ընդունված ակտերի համակարգը ունի որոշակի հիերարխիա: Այսպիսով, Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների որոշումները և կարգադրությունները `համաձայն նույն Պայմանագրի 3-4-րդ հոդվածի 3-4-րդ մասերի, չպետք է հակասեն Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրին և այդ Միության մեջ կնքված միջազգային պայմանագրերին, քանի որ ինչպես նաև Եվրասիական տնտեսական խորհուրդը, Եվրասիական միջկառավարական խորհուրդը և Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումների միջև որևէ անհամապատասխանության առկայության դեպքում Գերագույն եվրասիական տնտեսական խորհրդի որոշումները գերակշռում են Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի և Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումների վրա, և Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի որոշումները գերակա են Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումների նկատմամբ: Իհարկե, Եվրասիական տնտեսական միության իրավական ակտերի համակարգը պետք է հասկանա Եվրասիական տնտեսական միության օրենսդրության հիմքերը, անդամ պետությունների կողմից կնքված միջազգային պայմանագրերը, նրանց իրավասության շրջանակներում այդ միության մարմինների որոշումները, այլ նորմատիվ իրավական ակտեր, որոնք կազմում են այդ կազմակերպության իրավական հիմքը: 288 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով այդ միջազգային կազմակերպության գործողությունների նորմատիվ նշանակությունը, դրանք պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու խմբի ՝ ներքին կազմակերպչական խնդիրներ (ներքին կանոնակարգ) և Եվրասիական տնտեսական միության նպատակների ուղղակի իրականացում (արտաքին կանոնակարգ) 2 Այսպիսով, նշված ակտերի առաջին խումբը վերաբերում է ընթացակարգի կանոնների, աշխատակազմի վարքագծի կանոնների ընդունմանը և միջազգային կազմակերպության գործունեությունը կարգավորող այլ նորմերի հաստատմանը, որոնք պարտադիր են այդ կազմակերպության մարմինների և կազմակերպության համար: անդամ պետություններ. Դրանք ներառում են Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների որոշումները, որոնք սահմանում են Եվրասիական միության մարմինների գործունեության կառուցվածքն ու ուղղությունները, այդ մարմինների հարաբերությունները, նշանակման կարգը, պաշտոնատար անձանց կարգավիճակը և Եվրասիական ծառայության մարմինները: Տնտեսական միության և այլ ներքին կազմակերպչական խնդիրներ: Երկրորդ խումբը պետք է ներառի Եվրասիական տնտեսական միության նպատակների ուղղակի իրականացման ոլորտում ընդունված ակտերը (արտաքին կանոնակարգ), որոնք ուղղված են անդամ պետություններին և սահմանում են նրանց միջև, ինչպես նաև իրավասությունների շրջանակը երրորդի հետ հարաբերություններում: երկրները և միջազգային կազմակերպությունները: Բացի այդ, Եվրասիական տնտեսական միությունը միջազգային իրավունքի նորմեր սահմանելու իրավասություն է ձեռք բերում `կարգավորելով այդ միջազգային կազմակերպության հիմնադիր ակտի համապատասխան դրույթները կամ վավերացնելով համապատասխան միջազգային պայմանագիրը: Ասվածի համատեքստում անհրաժեշտ է դրան կարևորել: Ю., Четвериков А.О. Право Евразийского экономического 289 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ, համաձայն Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրի 13-րդ և 17-րդ հոդվածների, ինչպես Գերագույն խորհրդի, այնպես էլ միջկառավարական խորհրդի որոշումներն ու կարգադրություններն ընդունվում են համաձայնության: Միևնույն ժամանակ, Եվրասիական տնտեսական միության շրջանակներում ընդունված իրավական ակտերը, որոնք պայմանավորված են դրանց ֆունկցիոնալ նշանակությամբ, կարող են դասակարգվել. - Ակտեր, որոնք ենթակա են ներդաշնակեցման և ներդաշնակեցման Միության անդամ պետությունների ազգային օրենսդրությունում: Նման ակտերի առկայությունը պայմանավորված է նրանով, որ դրանք ընդունվել են բոլոր անդամ պետությունների մասնակցությամբ ՝ Եվրասիական տնտեսական միության նպատակների անհապաղ իրականացման համար, որոնց իրագործումն իրականացվում է ազգային իրավական ակտերի ընդունմամբ ՝ նույն պետությունները ՝ զուտ խորհրդատվական բնույթի խորհրդատվական ակտեր: Եզրակացություններ և պարզաբանումներ Նման ակտերի դեպքում, Միության անդամ երկրները, երկրի շահերից ելնելով, ինքնուրույն են որոշում ազգային օրենսդրության և պրակտիկայում այդպիսի ակտերի կատարման անհրաժեշտությունն ու նպատակահարմարությունը, և վերջապես այն ներքին ակտերը, որոնք կարող են ընդունվել որոշումներ, հրամաններ և այլ ձևեր, որոնց կիրառումը սահմանափակ է: Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների աշխատակազմերի գործունեությամբ: Այնուամենայնիվ, անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում Եվրասիական տնտեսական միության իրավական ակտերի տեղանքի և նշանակության դիտարկմանը, անհրաժեշտ է նշել հետևյալը. Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագիրը, որպես հիմնադիր ակտ միջազգային կազմակերպության կողմից սահմանվում է, որ անդամ պետությունները ինքնուրույն որոշում են, թե երբ, ինչ կարգով, ինչ ազգային նորմատիվ իրավական ակտեր կարող են ընդունել `նույն կազմակերպության մարմինների ակտերին համապատասխան, և սահմանում են դրանք ՀՀ Հանրապետության տարածքում: Հայաստան իրացվելիության շրջանակներ: 290 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Սակայն անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել այն փաստը, որ Պայմանագրի 1-ին հոդվածը սահմանում է, որ Հայաստանի Հանրապետության 2014 թ. Մայիսի 29-ի պայմանագիրը և Հայաստանի Հանրապետության 2014 թ. Եվրասիական տնտեսական միության պայմանագիրը որոշակի նորմերի կիրառում մայիսի 29-ի միանալու մասին պայմանագրի 1-ին հավելվածում նշված այլ միջազգային պայմանագրերն իրականացվում են Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը միանալու հետ կապված հարցերի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության 3-րդ հավելվածի պայմաններին և անցումային դրույթներին 3: Սա նշանակում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորվում է իր տարածքում կատարել Եվրասիական տնտեսական միության Գերագույն խորհրդի և Միջկառավարական խորհրդի որոշումներն ու կարգադրությունները `Պայմանագրի ուժի մեջ մտնելու օրվանից: Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրի, Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների, ինչպես նաև Գերագույն Եվրասիական տնտեսական խորհրդի (Եվրասիական տնտեսական համայնքի Գերագույն խորհուրդ) որոշումների, Եվրասիական Տնտեսական հանձնաժողովի (Մաքսային միության հանձնաժողով) որոշումները `հաշվի առնելով Պայմանագրի 3-րդ հավելվածում նշված պայմանները (Պայմանագրի 2-րդ հոդված): Հարկ է նշել, որ Եվրասիական տնտեսական միության մարմինների պարտադիր նորմատիվ իրավական ակտերն իրականացվում են ինչպես Հայաստանի Հանրապետությունում, այնպես էլ Եվրասիական տնտեսական միության մյուս անդամ երկրներում `դրանք ամրագրելով ներքին իրավական նորմատիվ ակտերում և տալով իրավական ուժ: Տես նաև ՝ Բեկիշև Կ.Ա., Եվրասիական տնտեսական միության Մոիսեևի Է.Գ օրենք, 291 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Իհարկե, Եվրասիական տնտեսական միության միջպետական ​​հարաբերությունների իրավական կարգավորման կառուցվածքները սահմանվում են սահմանադրական նորմերով: Չնայած այն հանգամանքին, որ Եվրասիական տնտեսական միության ակտերը հատուկ կերպով չեն ներկայացվել Հայաստանի Հանրապետության ազգային օրենսդրության ակտերի հիերարխիայի կողմից, այնուամենայնիվ, ակնհայտ է դառնում, որ բոլոր միջազգային իրավական ակտերը, ներառյալ Վավերացման ենթակա Եվրասիական տնտեսական միությունը վավերացվում է Ազգային ժողովի կողմից: դրանք չեն հակասում ՀՀ Սահմանադրությանը (հոդված 116, մասեր 1-2): Այնուամենայնիվ, ՀՀ Սահմանադրության մեջ ամրագրված են դրույթներ, որոնք անուղղակիորեն կապված են Եվրասիական տնտեսական միության հետ ՝ սահմանելով այդ միության գործողությունների տեղը ազգային իրավական համակարգում: Մասնավորապես, Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասի ուժով, իրավական նորմերի հիերարխիայի հիմնական սկզբունքներից մեկն այն է, որ Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված Եվրասիական տնտեսական միության ակտերի և օրենքների միջև բախման դեպքում կիրառվում են միջազգային պայմանագրերի նորմեր: Եվ նույն Սահմանադրության 116-րդ հոդվածի 1-ին մասի տրամաբանության համաձայն `Ազգային ժողովը վավերացնում, կասեցնում կամ չեղյալ է հայտարարում Եվրասիական տնտեսական միության այն գործողությունները, որոնք վերաբերում են մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներին ու ազատություններին, ինչպես նաև պարտավորություններին, ապահովել ֆինանսական կամ գույքային պարտավորություններ Հայաստանի Հանրապետության համար և այլն: Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն. Սահմանադրությանը հակասող միջազգային պայմանագրերը չեն կարող վավերացվել: Կամ, համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 81-րդ հոդվածի պահանջների, Սահմանադրության մեջ ամրագրված մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների մասին Սահմանադրության դրույթները մեկնաբանելիս հաշվի են առնվում Եվրասիական տնտեսական կողմից վավերացված մարմինները: Միություն, այդ թվում ՝ Եվրասիական տնտեսական միության դատարան: պրակտիկա Նշված նորմերի համակարգային վերլուծությունից կարելի է եզրակացնել հետևյալը. - Հայաստանի Հանրապետությունում միջազգային իրավունքի և ներքին իրավունքի համագործակցության տեսանկյունից, ի տարբերություն ՀՀ Սահմանադրության 2005 թ. Խմբագրության, երկրի իրավական համակարգը չունի միջազգային իրավունքի համընդհանուր ճանաչված սկզբունքների և նորմերի ընդգրկում, ինչը չի նշանակում, որ Հայաստանի Հանրապետությունը հիմնված է նույն սկզբունքների և նորմերի վրա: որևէ պարտավորություն չի կրում: Այս սկզբունքները, ի վերջո, համընդհանուր նշանակություն ունեն ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր պետությունների համար, և մի կողմից, դրանց աղբյուրը միջազգային պայմանագրերն են, իսկ մյուս կողմից `դրանք համընդհանուր և ժողովրդական են` առանց նշելու դրանց աղբյուրն ու գոյությունը: սկզբունքները. - Հայաստանի Հանրապետությունում Եվրասիական տնտեսական միության ակտերի վավերությունը ճանաչվում է գերագույն ազգային օրենսդրության նորմերի նկատմամբ, եթե դրանցում հակասություն կա: - Եվրասիական տնտեսական միության այն ակտերը, որոնք հակասում են Սահմանադրությանը Հայաստանի Հանրապետությունում, չեն կարող վավերացվել, ուստի դրանց նորմերը ենթակա չեն իրականացման և կիրառման: Հետևաբար, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ՀՀ Սահմանադրությունը առաջնահերթություն ունի Եվրասիական տնտեսական միության ակտերի նկատմամբ, սակայն իրավական նորմերի հիերարխիային համապատասխան ՝ այդ ակտերը գերակա են ազգային օրենսդրությունից: , ։

Այսպիսով, ՀՀ Սահմանադրության եւ Եվրասիական տնտեսական միության ակտերի առավել ամբողջական հարաբերակցության վերաբերյալ կարելի է ձեւակերպել հետեւյալ բանաձեւը. Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված Եվրասիական տնտեսական միության ակտերը չպետք է հակասեն Սահմանադրությանը, ինչը նշանակում է, որ այդ ակտերով ստանձնած միջազգային պարտավորությունները պետք է համապատասխանեն նույն Սահմանադրությանը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում այդ ակտերն օժտված են գերակայությամբ ազգային օրենքների նկատմամբ։

Քաղաքական, կրթական և մշակութային ընթացիկ խնդիրների անաչառ լուսաբանումը բխում է հայ-վրացական սերտ համագործակցության և բարեկամության վերականգնման հրամայականից: Սույն ուսումնասիրությունը նպատակ ունի լուծել «հայ-վրացական հակամարտությունը» էթնոկենտրոն նպատակային մոդելներով, կանխել խորացող ճգնաժամը, ջավախահայության ուծացումը և զանգվածային արտագաղթը: Հարցի վերաբերյալ տարատեսակ մոտեցումները մոլորության մեջ են գցում միջազգային հանրությանը և հանգեցնում շահագրգիռ կողմերի չհամաձայնեցված վարքին: Վրացի պատմաբանները պնդում են, որ Գուգարքը միշտ եղել է Քարթլիի Թագավորության մի մասը ՝ հիմնվելով 387 թվականի տխրահռչակ պայմանագրում կատարված փոփոխությունների վրա [7, 69]: Անվիճելի է, որ Ա. Շիրակացու վկայությունը, չնայած որ Գուգարքնը դեռ Վիրքի մի մասն է, վերցված է Հայաստանից [12, 297]: Armeniaավախքը Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի 9 գավառներից մեկն էր, իսկ Գուգարքը առաջին անգամ Վիրքին միացավ 387 թվականին [7, 67]: 1830-ին Էրզրումի և նրա շրջակայքի հայերը զանգվածաբար արտագաղթեցին Javավախք: 1920-ականներին վրացական պետական ​​շրջանակները մերժեցին Javավախքի (դրա մի մասը) Հայաստանին որպես էթնո-տարածքային միավոր վերամիավորելու կամ վրացական ԽՍՀՄ կազմում մեկ հայկական վարչական միավոր ստեղծելու կոչը (Ալ. Բեկզադյան, Ալ. Մյասնիկյան) [7 , 18 և 21]: Ըստ վրացի պատմաբան Լեոնտի Մրովելիի, նա մինչ այդ չէր եղել ADավախքում, Սուրբ Նինո մ.թ. 3-րդ դարում, նա հայերեն էր խոսում հովիվների հետ Ֆոգայում, Փարվանա լճի ափին: Հետեւաբար, երկրի սեփականության ժամանակավոր մերժման փաստը չի կարող հիմք հանդիսանալ «սեփականություն» համարվելու համար: Սամցխե-Javավախեթին գրավում է Վրաստանի տարածքի մոտ 10% -ը, որտեղ ապրում է վրացահայության կեսից ավելին, իսկ միայն Javավախքում, որը զբաղեցնում է Վրաստանի 3,7% -ը, բնակչության 94-95% -ը հայեր են [10.14, 14] , այն այժմ կազմում է 125 հազար հայ (ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն ՝ 145 հազար): Javավախքը սփյուռք չէ, ջավախահայերը ենթաէթնոսներ են, որոնք ապրում են իրենց բնօրրանում ՝ պատմական տարածքում, ուստի դա անհրաժեշտ է դառնում ազգային անվտանգության պարտադրանքի պատճառով: 1 ofավախքի հայերը Javավախքում ապրող հայեր են: Վրացահայերը («վրացահայեր») ամբողջ Վրաստանում ապրող հայերն են: «Վրացական» տերմինն այստեղ ազգանուն չէ: բարձրացնել Վրաստանի վարչատարածքային կառուցվածքում ինքնավարության կարգավիճակ շնորհելու հարցը: Հակառակ դեպքում, ջավախահայերը մոտ ժամանակներս կկորցնեն իրենց էթնիկական ինքնությունը, կներգրավվեն վրացական մշակույթին ՝ քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելու պատրվակով: Այս գործընթացը համապատասխանում է համաշխարհային միտումների ընդհանուր տրամաբանությանը, քանի որ ինքնամեկուսացումը անհնար է ստեղծել ինքնաբավ համակարգ: Բոլոր էթնիկական բաղադրիչները աստիճանաբար միավորվում են մեկ քաղաքացիական ասոցիացիայի մեջ ՝ էթնիկական ինքնությունը փոխարինելով քաղաքացիական ինքնությամբ: Այնուամենայնիվ, Վրաստանում էթնիկ համայնքի ստեղծումը դժվար է իրականացնել, հատկապես ադրբեջանցի «հայերի» էթնիկ «փոքրամասնությունների» շրջանում, քանի որ նրանց խմբային քաղաքական կողմնորոշումները և մշակութային պահանջները տարբեր են: Բացի այդ, արմատական ​​էթնոսի բաց, ոչ թաքնված ձևի կողմից ջավախահայության նկատմամբ կանխամտածված խտրականությունը չի կարող նպաստել ազգային գիտակցության ձևավորմանը: Էռնեստ Գելները ճիշտ նշեց. «Որոշ ազգերի գոհունակությունը նշվում է ուրիշների հիասթափությամբ» [2: 10-11]: Վրացական կողմը պետք է հաշվի առնի պատմական անողոքությունը, զսպի անհիմն անհիմն հավակնությունները հին հայկական տարածքների նկատմամբ: Անցել են այն ժամանակները, երբ լեզուն տարածելով և տեղանունները փոխելով հնարավոր էր վրացականացնել այն ամենը, ինչ հայերեն է: Ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, Վրաստանում կա 460 հազար հայ, իսկ պաշտոնական աղբյուրների համաձայն `շուրջ 250 հազար, այդ թվում` 150 հազարը Թբիլիսիում [13, 348]: Վրաստանում մինչ 2002 թվականը հայերը զբաղեցնում էին երկրորդ տեղը (437,2 հազ.), Իսկ ռուսները (341,2 հազ.) Երրորդ տեղը [14, 13]: Ադրբեջանցիների ծնելիության արագ աճը թույլ է տվել էթնիկ խմբին ազգային փոքրամասնությունների մեջ զբաղեցնել առաջին տեղը (6,5%), իսկ հայերինը ՝ երկրորդը (5,7%) [14, 13]: 2002 Ըստ տվյալների ՝ Վրաստանում ապրում է մինչև 284,8 հազար ադրբեջանցի, բայց վերջիններս համոզված են, որ նրանք կես միլիոն են, նույնիսկ ավելին [9, 18]: Ադրբեջանցիները հավաքականորեն ապրում են Քվեմո-Քարթլիում, հիմնականում Մառնեուլի, Գարդաբանի, Բոլնիսի և Դմանիսի շրջաններում: 2002 մարդահամարի տվյալներով, այդ պետության բնակչությունը 497 530 մարդ էր, որից 45,1% -ը ադրբեջանցիներ էին, 44,7% -ը վրացիներ էին, իսկ 6,4% -ը հայեր [6, 7]: Հայտարարություններ կան հատուկ Շարժման ստեղծման մասին, որի նպատակը Քվեմո Քարթլին Վրաստանից առանձնացնելն է, և որպես այդ գործընթացի սկիզբ ՝ բարձրացվելու է ադրբեջանական տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ տալու հարցը: Եթե ​​Վրաստանում հայերը համարվում են ազգային փոքրամասնություն, ապա համասեռամոլ Javավախքում նրանք ազգային մեծամասնություն են: Մեջբերում է ԵԱՀԿ Գերագույն հանձնակատար Մաքս վան Դեր Շտուլիբնորողին: «… Փոքրամասնությունը խումբ է, որը բնութագրվում է լեզվական, էթնիկական կամ մշակութային առանձնահատկություններով, որոնք տարբերակում են այն մեծամասնությունից: Երկրորդ, փոքրամասնությունը մի խումբ է, որը սովորաբար ձգտում է ոչ միայն պահպանել իր ինքնատիպությունը, այլև այն վառ արտահայտել »[3, 165]: Էթնիկ խտրականության արդյունքում Javավախքը դատարկվում է հայերից, տեղական արմատական ​​ազգի միգրացիան դառնում է ազգային անվտանգության խնդիր: Ավելին, վերաբնակեցվում է թուրք-ադրբեջանական տարրը: Վերաբնակեցման հարցը Վրաստանի ՝ Եվրախորհրդին անդամակցության նախապայմաններից մեկն էր: 400,000 թուրքմեն մեսխեթցիների վերաբնակեցումը տարածաշրջանում մտադրություն է փոխելու Վրաստանի իշխանությունների ժողովրդագրական իրավիճակը, ինչը սպառնում է ազգամիջյան-միջկրոնական հարաբերություններին: 20-րդ դարի սկզբին բազմազգ Վրաստանը բնազդորեն սկսեց մշակել ազգայնականություն արտահայտող մոնո-ազգային ազգային պետություն ստեղծելու, բազմազգ պետությունը մոնոէթնիկ պետության վերածելու `էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքները ոտնահարելով վերածելու ծրագիր, և այլ կերպ ձուլել ազգային պետությունը: Միջազգային պրակտիկայում մի երկիր համարվում է մոնոէթնիկ, որտեղ բնակչության 95% -ը կազմված է մեկ էթնիկ խմբից (Իսլանդիա, Նորվեգիա, Պորտուգալիա, Ալբանիա, Մալթա, amaամայկա, Եմեն, Հունգարիա): [17, 54] GT Տավադովը գտնում է, որ ազգային պետությունը էթնոսի (ազգի) պետություն է, որը ձևավորվել է էթնիկական տարածքի հիման վրա. այն մարմնավորում է ժողովուրդների քաղաքական անկախությունն ու ինքնավարությունը: [16, 275] Մոնոէթնիկ կառուցվածք ունեցող հասարակություններում ժողովրդավարացման համար ավելի բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում, քան էթնիկական տարասեռության դեպքում: Վրաստանում էթնիկական հակամարտությունները հանգեցրել են ավտորիտար էթնոցենտրիզմի հաստատմանը, ինչը անհնարին է դարձնում այսպես կոչված բազմազգ ժողովրդավարությունը, այնքանով, որքանով այն հիմնված է միջխմբային հակամարտությունների վրա: Դրա վկայությունն են նույնիսկ միջազգային կազմակերպությունները, ինչպիսիք են ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը և Եվրոպայի խորհրդի հակաճգնաժամային խումբը: Javավախքում վտանգված է կրթական և մշակութային ոլորտը, հայկական դպրոցները արագորեն փակվում են, հայոց լեզվի դասընթացները կրճատվում են, վրացերենը ավելանում է, «Հայոց պատմության» առարկան արգելվում է, տեղանունները փոխվում են: 2005 թ.-ին Վրաստանում ընդունվեց «Հանրային կրթության մասին» օրենքը, որը (հոդված 4.3) ասում է, որ «Վրաստանի այն քաղաքացիները, որոնց մայրենի լեզուն վրացերեն չէ, իրավունք ունեն իրենց մայրենի լեզվով ընդհանուր կրթություն ստանալու», բայց հիմքը նախապատրաստվում է անցում կատարելու համար: դեպի համավրացական կրթական համակարգ: մասամբ գործնականում տեղի ունեցավ: 90% -ից ավելի հայերով բնակեցված տարածքում պարտադրվում է պետական ​​լեզուն, արագացվում է հայերի վրացականացման գործընթացը [11, 60.8, 142]: Երկրում անցկացվում է վրացերենի միջնակարգ դպրոցների ուսուցիչների և տնօրենների պաշտոնների թեկնածուների թեստավորում: Վիճարկվում է, որ առանց վրացերենի իմացության անհնար է ինտեգրվել վրացական պետության մեջ: Հայերը չեն անտեսում պետական ​​լեզուն ՝ վրացերենը, քանի որ բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը վրացերեն են: Համաշխարհային քարտեզագրության մեջ «Վրաստանը» որպես երկիր նշվում է միայն 15-րդ դարում: Դրանից առաջ Վրաստանի տարածաշրջանում հիշատակվում էին Կոլխիս, Իբերիա և Մենգրելիա երկրները [1, 12]: Հայերը այլ ժողովուրդների հետ հավասար մասնակցեցին վրացական պետության կայացմանն ու բարգավաճմանը: 5-րդ դարի հայկական մշակութային մշակույթի հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցը այբուբեն ստեղծեց դժբախտ վրացիների համար: Հայերը կողմ քվեարկեցին Վրաստանի անկախությանը `ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները երաշխավորող սահմանադրության հիման վրա: 1995-ին Ստրասբուրգում ընդունվեց «Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիան (համաձայնագիր), համաձայն որի `իր պատմական տարածքում խմբում ապրող էթնիկ բնակչությունն իրավունք ունի գոնե լեզվական և մշակութային անկախություն ունենալ, ավելացնելով մշակութային կապը իր մայր երկրի հետ, չնայած դա ինքնակազմակերպման կենսունակ մոդել չէ: Միջազգային փորձը ցույց է տվել, որ այն երկրներում, որտեղ ազգային փոքրամասնությունները կազմում են 20%, նրանք իրավունք ունեն իրենց մայրենի լեզուն համարել երկրորդ տարածաշրջանային լեզու: Աշխարհի 20-30 երկրներում հավաքականորեն ապրող ազգային փոքրամասնությունների 20% -ի լեզուները ունեն տարածաշրջանային լեզուների կարգավիճակ: Իսպանիայի և Իտալիայի սահմանադրություններում կան հոդվածներ, որոնք երաշխավորում են պետական ​​աջակցությունը ազգային փոքրամասնությունների լեզուների պահպանմանն ու զարգացմանը: Ֆինլանդիայում շվեդական փոքրամասնության լեզուն (մոտ 6%) հայտարարվում է որպես պետական ​​լեզու [17, 50]: Սա բացառիկ երեւույթ է, որը բացատրվում է պատմական դրդապատճառներով, քանի որ Ֆինլանդիայում մի ժամանակ շվեդերենը համարվում էր կրթական և մշակութային լեզու: Մայրենիի հիման վրա հանրակրթության ապահովումը երաշխիք է ոչ միայն ազգային փոքրամասնության ընդհանուր ինքնության պահպանման, այլև երկրի ներքաղաքական կայունության, լեզվական խնդրի ժողովրդավարական լուծման խորացման: Դպրոցների շրջանավարտներին տրվում են ուղեգրեր ՝ ուսումը Երեւանում շարունակելու համար, սակայն վկայականը վերապահված է միայն Վրաստանի ուսանողներին: Պետությունը չի սուբսիդավորում այն ​​դպրոցները, որտեղ աշակերտների թիվը 700-800-ից պակաս է: Javավախքում դպրոցական համայնքներին ոչ միայն արգելվում է մասնակցել Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված եկեղեցական պատարագներին, այլ Վրաստանի իշխանությունները դեռ չեն ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը ՝ վախենալով վատթարացնել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ: Երկարատև պայքարից հետո Հայ Առաքելական եկեղեցին վերջերս քաղաքացիական օրենսգրքով Վրաստանում ստացել է 5 կրոնական կարգավիճակ: [5] Հայ առաքելական եկեղեցիները և հայկական շինությունները չեն պատկանում հայկական էթնոսին, դրանք գտնվում են վրացական օրենսդրության ներքո ՝ վրաց ուղղափառ եկեղեցու և վրացական պետության հովանու ներքո: Վրաստանում անկախության տարիներին օլիգարխների մեջ հայեր գրեթե չկային: Այժմ երկրում կապիտալ ներդրումների ոլորտը բավականին բարենպաստ է դարձել նաև հայ ներդրողների համար: Այսպիսով, 2010 թվականին, ըստ պաշտոնական տվյալների, Վրաստանում վերագրանցվել է 103 հայկական ընկերություն, և վերջերս ստեղծվել է Հայ գործարարների միություն [7,341]: Համագործակցության ծիլեր կան Վրաստանի Հայ Առաքելական եկեղեցու թեմի խնամատար կառույցի հետ: Վրաստանում ժողովրդավարության գործընթացին խոչընդոտում է վրացահայերի գրեթե բացակայությունը երկրի կառավարման գործընթացում: Վրացական էլիտան (էլիտան) իր ազգայնական քաղաքականությամբ դուրս է մղում ազգային փոքրամասնություններին երկրի կառավարման համակարգից, ստեղծում է անհամամասնություն իշխող վերնախավում: Այժմ, ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, պետական ​​համակարգում հայերի թիվը չի գերազանցում 1-2% -ը: Այս մոտեցումը բացատրվում է հայերի ենթադրյալ պետական ​​լեզվի իմացությամբ: Ավելին, Վրաստանում հայ մասնագետը համեմատաբար քիչ է վարձատրվում: Վրաստանում պաշտոնապես գրանցված է մինչև 67 հայկական հասարակական կազմակերպություն, չնայած իրականում նրանցից ոմանք ակտիվ են: Դրանք կատարում են ազգային պահպանման գործառույթ ՝ հիմնականում տեղական միջոցների հաշվին: Վրաստանը ինտեգրվում է Եվրամիությանը և ՆԱՏՕ-ին: Վրաստանը ոչ միայն կորցրեց Հարավային Օսիայի «Աբխազիան» Ռուսաստանի Դաշնության հետ հակամարտության արդյունքում, այլև դատապարտվեց երկարատև հակամարտության գոտու, ինչը լուրջ վտանգ է ներկայացնում Թբիլիսիի էներգետիկ քաղաքականության համար: Վրաստանը դիվանագիտական ​​հարաբերությունների մեջ չի մտնում Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը ճանաչող տերությունների հետ: Թուրքիայի անհեռատես ռազմավարական հարաբերությունները Ադրբեջանի և Ադրբեջանի հետ, նրա ակտիվ մասնակցությամբ իրականացվելիք մի շարք տարածաշրջանային ծրագրեր և Հայաստանի Հանրապետության շրջափակումը չի բխում մեր շահերից: Հայաստանի իշխանությունները հավասարակշռված քաղաքականություն են վարում, քանի որ մենք կախված ենք հարևան երկրից տարանցիկ տրաֆիկից: Javավախահայության ավանդական ինքնապաշտպանական մեխանիզմները խոր արմատներ չունեն Սփյուռքի համայնքների համեմատ, քանի որ իրենց տարածքում ՝ մայր երկրի կողքին ապրելը չի ​​անհանգստացնում ուծացման վտանգից: Այնուամենայնիվ, ջավախահայության ազգային ինքնորոշման պահանջը (ոչ անջատողական ծրագրի միջոցով) վրաց ժողովրդի քրտնաջան աշխատանքի արդյունք է. Տնտեսական շահագործում, քաղաքական ճնշում, ազգային հետապնդում, իրավազրկում, ուղղակիորեն ինտեգրում ազգ Նախատեսված առաքելություն իրականացնելու համար 1997 թվականից Վրաստանում գործում է ԵԱՀԿ ազգային փոքրամասնությունների հարցերով գերագույն կոմիսարի գրասենյակը [3,115], որը հիմնականում զբաղվում է Սամցխե-Javավախեթիի շրջանի հայերին վերաբերող խնդիրների լուծմամբ և լարվածության կանխմամբ: այդ շրջանը: 1980-ականներից ի վեր Արևմուտքում արագ զարգանում են բազմամշակութային կրթության տեսություններն ու մեթոդաբանական մոտեցումները: Այն երկրներում, որտեղ ժողովրդագրական կազմը բազմազգ է, առաջարկվում են տարբեր կրթական մոդելներ: Ամերիկյան «կաթսայի» ռազմավարության փոխարեն ներդրվեց «ամերիկյան աղցան» ժամանակակից հայեցակարգը, այլ կերպ ասած ՝ ներդրվեց բազմալեզու կամ երկլեզու (երկլեզու) կրթական համակարգ, որը համարվում է միջէթնիկական հակամարտությունների հաղթահարման մոդել: Երկլեզու բովանդակության կրթությունը բազմազգ հասարակություններում թույլ է տալիս ինտեգրվել այդ հասարակությանը ՝ պահպանելով ազգային ինքնությունը: Երկլեզու կրթության օտարերկրյա փորձն ունի 4 մոդել, որոնք վերաբերում են օտար լեզվի օգտագործման տարիքային սահմանափակմանը: 1. Արմատական ​​(ծայրահեղական) մոդել: ենթադրում է առաջին դասարանից աշակերտների կրթության կազմակերպում ոչ մայրենի լեզվով: 2. Անցումային լեզվի մոդել: ենթադրում է ուսանողների աստիճանական նախապատրաստում ոչ մայրենի լեզվով սովորելու համար ՝ ավելացնելով դասավանդվող առարկաների քանակը: 3. Լեզվի ուսուցման առաջադեմ մոդել: ենթադրում է բոլոր կամ մի շարք առարկաների միաժամանակ երկու մայրենի լեզուների ուսուցում: 4. Լեզվաբանական գոյատևման մոդել, որի համաձայն բոլոր առարկաները դասավանդվում են մայրենի լեզվով, իսկ օտար լեզուն վերապահված է աջակցության: Առաջին երկու մոդելներն անընդունելի են, քանի որ դրանք հանգեցնում են ազգային ինքնության կորստին: Վերջին երկու մոդելները փորձարարորեն կարող են կիրառվել սփյուռքի որոշ համայնքներում, որտեղ վտանգված է ազգային կրթությունը: Նպատակահարմար է օգտագործել երկլեզու կրթության բովանդակության տեսակը, ուսումնական գործընթացի կազմակերպումը երկու լեզուներով: Էթնիկ փոքրամասնությունները կարող են դասակարգվել հետևյալ խմբերի `ըստ իրենց նպատակների: 1. Բազմակարծ խումբը ձգտում է պահպանել իր էթնիկական ինքնությունը, բայց ակտիվորեն մասնակցում է հասարակության սոցիալական ինստիտուտների գործունեությանը: 2. Ձուլված (յուրացված) խումբը չի մտածում իր էթնիկական ինքնության պահպանման մասին: 3. Անհանդուրժողական պայքարող խումբը ձգտում է սեփական էթնիկական ինքնության և ձգտում է ամբողջական քաղաքական անկախության: 4. Քաղաքացիական-սոցիալական ինտեգրմանը մասնակցող խումբ, որը ձգտում է առնվազն մշակութային անկախություն կամ ինքնավարություն տվյալ պետության վարչական կառուցվածքի մեջ: Ազգային մշակութային անկախությունը թույլ է տալիս Javավախքի հայերին օգտագործել իրենց մշակութային արժեքները, կրոնական քարոզչությունը, զարգացնել իրենց լեզուն հասարակական և պաշտոնական ոլորտներում, ուսումնասիրել Հայաստանի պատմությունը, ստեղծել ազգային միություններ, խորացնել մշակութային և գիտական ​​կապերը հայկական համայնքների և հայրենիքի հետ: Նմանատիպ լուծումը չի նվազեցնում այլ էթնիկ փոքրամասնությունների իրավունքները: Հայկական գործոնն ավելի շատ անհանգստացնում է վրաց հասարակությանը և ստեղծում հակահայկական տրամադրություններ: Այնուամենայնիվ, Վրաստանում հայ-վրացական հարաբերություններում նոր քաղաքական ցիկլ է սկսվում: Ռուսաստանի դաշնային կապիտալը հոսում է Վրաստան, որը հետապնդում է քաղաքական նպատակ ՝ ուժեղացնել վերահսկողությունը այդ երկրի նկատմամբ: Այդ կոնսենսուսը ձեռնտու է Հայաստանի Հանրապետությանը: Վրաստանի իշխանությունները սկսել են անտեսել Ադրբեջանի հետ Հայաստանի հարաբերությունների բարդացումը, իսկ հարևան երկիրը ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, համարել ռուս-վրացական հարաբերությունների վերականգնման և զարգացման աջակից: Փոքրամասնությունների բազմազգ հասարակության մեջ ինտեգրման գործընթացը կընթանա բնականոն ռեժիմով, առանց լարվածության, եթե այն ուղեկցվի նրանց մշակութային, լեզվական և կրոնական առանձնահատկությունների պահպանմամբ, արժեքային համակարգի բազմազանության ճանաչմամբ, հասարակական կյանքում ակտիվ մասնակցություն ապահովելով, ձևավորմամբ: ինտեգրված բազմազգ էլիտայի: Javավախքի հայերի էթնոքաղաքական իրավիճակը պահանջում է մշակել այնպիսի բազմամշակութային կրթական տեսական մոդելի մշակում, որը, ապավինելով միջազգային պահպանման մեծ ներուժ ունեցող միջազգային փորձին, թույլ կտա հասնել գոնե մշակութային ինքնավարության: Գրականություն 1. Գալչյան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Երեւան, 2005, 271 էջ: 2. Gelner E., Nations երը ազգայնականություն, «Հայաստան» Երեւան, 2003, 172 էջ: 3. Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն (պատմություն, գործունեություն, հեռանկարներ), Ա. Հարությունյան, Երևան, «Անտարես», 2006 թ., 300 էջ: 4. Օրենք, 2007 թ. Հոկտեմբերի 26-29-ը: 5. Օրենք, 2012 թվականի մայիսի 18-21-ը: 6. «Հայկական ժամանակ», օրաթերթ, 4 մայիսի, 2013 թ., Էջ 7: 7. Հայաստանի հյուսիսային դարպասները: Javավախք, Լոռի, նյութերի ժողովածու, 8 (կազմ. ՝ Վ. Սարգսյան), Եր. «Միտք», վերլուծական կենտրոն, 2012, 440 էջ: 8. Պետական ​​կառավարում, 2-3, «Պետական ​​ծառայություն», Երեւան, 2011, 183 էջ: 9. Հանրապետական, ՀՀ կուսակցություն, թիվ 1, 2008 թ., 44 էջ: 10. Վրաստանի հայերի ձայն, «Վրաստանի հայերի միասնություն», ՀԿ պաշտոնական թերթ, հ. 26 փետրվարի, 2007 թ 11. Մինասյան Ս., Վրաստանի էթնիկ փոքրամասնությունները, Երեւան, 2006, 172 էջ: 12. Շիրակացի Ա., Մատենագիտություն, Երեւան, 1979, 398 էջ: 13. Վարդանյան Թ., Թիֆլիսի հայ համայնք: Նոր մարտահրավերներ, խնդիրներ, Հյուսիսային հայկական դարպասներ, Javավախք, Լոռի, Նյութերի ժողովածու, 8, Երեւան, «Միտք», 2012, 440 էջ: 14. Минасян с., Ьтнические меньшинства Грузија. Մեր Հանրապետության հնարավոր ինտեգրումները: http: ։

Կոմպակտ ապրող բնիկ ջավախահայությունը ինքնությունը պահպանելու, արտագաղթը կանխելու նպատակով սեփական Ջավախք էթնոտարածքի վրա պետք է ձեռք բերի մշակութային ինքնավարություն՝ հայերենին ընձեռելով տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ։ Միջէթնիկական կոնֆլիկտները լուծելու և քաղաքացիական հասարակությանն ինտեգրվելու համար Ջավախքում արմատավորել երկլեզու (բիլինգվալ) կրթական համակարգ՝ օտար լեզվին վերապահելով օժանդակ դերակատարություն։

Ծառայությունների շուկան ստորաբաժանվում է բազմաթիվ հատվածների, որոնք միմյանցից տարբերվում են ֆինանսական, սոցիալական, դեմոգրաֆիկ, ազգային եւ այլ հատկանիշներով։ Թվարկած գործոնները հաշվի առնելով է հնարավոր դառնում կատարելու հիմնավորված կանխատեսումներ` ծառայությունների շուկայի պահանջարկի, դրա զարգացման միտումների վերաբերյալ։ Կրթությունը եւ առողջապահությունը եղել են ծառայությունների այն երկու պետական ենթաոլորտները, որոնք համեմատաբար հաստատուն են ՀՀ անկախացումից ի վեր։ Սակայն, մեր տարածաշրջանում Հայաստանը հայտնվել է տարածաշրջանի ամենացածր կրթական ծախսեր ունեցող երկրների ցանկում, իսկ վերջին տարիներին չի նկատվում պետբյուջեում կրթական ծախսերի աճ (տես աղյուսակ 1.)։ Նույն միտումն է նկատվում ՀՆԱ-ի կազմում կրթական ծառայությունների մատուցման չափաբաժնի գծով (տես գծապատկեր 1.), այն դեպքում, երբ արեւմտաեվրոպական զարգացած երկրներում մատուցվող կրթական ծառայությունների տեսակարար միջինացված կշիռը ՀՆԱ-ի կազմում մոտենում է 5%-ի շեմին։ Աղյուսակ 1. ՀՀ պետական բյուջեում կրթության ծախսերի դինամիկան (մլն դրամ) 1 Ցուցանիշներ Բյուջեի ծախսեր, այդ թվում Կրթություն Կրթական ծախսերի տեսակարար կշիռ (%) 2011 թ. 106085.0 2013 թ. 103094.5 2016 թ. ՀՀ օրենքը պետական բյուջեի մասին, 2011, 2013, 2016 թվ։ 210ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 1. Կրթության պետական ֆինանսավորման եւ կրթական ծառայությունների տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում 2 Պետական միջոցների հաշվին ՀՀ-ում առավելապես ֆինանսավորվում է հանրակրթությունը (տես գծապատկեր 2), իսկ միջին` հատկապես բարձրագույն մասնագիտական կրթությունը հիմնականում կազմակերպվում է մասնավոր ռեսուրսների հաշվին։ Այսպես, ՀՀ պետական բուհերում պետպատվերով սովորող ուսանողների տեսակարար կշիռը կազմում է շուրջ 24 %։ Գծապատկեր 2 Հանրային միջոցներով կրթական ծառայությունների մատուցման ծախսերի կառուցվածքը ՀՀ 2016 թվականի պետական բյուջեում 3 ԱՎԾ պաշտոնական կայք, //armstat.am ՀՀ օրենքը 2016 թվ պետական բյուջեի մասին։ 211ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հանրապետությունում կրթական ծառայությունները զարգացման տարբեր աստիճաններ ունեն ոչ միայն ըստ ոլորտների, այլեւ ըստ մատուցման վայրերի։ ՀՀ ծառայությունների շուկան ներկայումս հանդես է գալիս հետեւյալ առանձնահատկ գծերով, որոնք տեղիք են տալիս կատարելու մի շարք առաջարկություններ ոլորտի բարելավման ուղղությամբ. Առաջին, համահարթեցման կարիք ունեն մարզերում եւ հանրապետության մայրաքաղաքում մատուցվող կրթական ծառայությունների ծավալները, քանի որ Երեւան քաղաքին, որտեղ հանրապետության ազգաբնակչության կեսից ավելին չի բնակվում, կենտրոնացած է մատուցվող մասնագիտական կրթական ծառայությունների մոտ 78%-ը։ Երկրորդ, հանրապետությունում մատուցվող կրթական ծառայությունների կառուցվածքը, ըստ ֆինանսավորման բնույթի բարեփոխման կարիք ունի։ Ներկայումս, առաջանցիկ զարգացում են ապրում մասնավոր կրթավճարների հենքով ծառայությունների տեսակները, այնինչ ժամանակն է լուրջ ուշադրություն դարձնել հանրային ռեսուրսներով եւ պետական ֆինանսական վերահսկողություն պահանջող կրթական ծառայությունների շրջանակի ընդլայնմանը։ Եվ վերջապես, արագ զարգացման կարիք ունեն կրթական ծառայությունների մատուցման այն ոլորտները, որոնք առավել մրցակցային են միջազգային շուկայում եւ անհրաժեշտ որակ ունենալու պարագայում կարող են նույնիսկ հանրապետությունից արտահանվել։ Ներկայումս, կրթական ծառայությունների արտահանմանը լուրջ ուշադրություն է դարձվում զարգացած երկրներում, որտեղ սովորող ուսանողների զգալի մասը արտասահմանցիներ են։ Հատկապես, այդ գործընթացը ավանդաբար ակնառու դրսեւորվում է ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, Սկանդինավյան երկրներում, Ֆրանսիայում (տես աղյուսակ 2)։ Իսկ այժմ առաջատարներին ձգտում է հասնել Չինաստանը, որը լուրջ ներդրումներ է կատարում օտարերկրյա ուսանողների կրթության կազմակերպման ոլորտում։ 212ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 Արտասահմանյան ուսանողների բաշխվածությունը կրթական ծառայություններ արտահանող երկրներում 4 Երկրներ ԱՄՆ Միացյալ Թագավորություն Ֆրանսիա Ավստրալիա Գերմանիա Չինաստան Կանադա Ճապոնիա Ռուսաստան Այլ երկրներ Ընդամենը արտասահարտասահմանցի մանցի ուսանողների ուսանողների թվաքանակ տեսակարար կշիռը (%) արտասահ- արտասահմանցի մանցի ուսանողուսանողների ների թվա- տեսակարար քանակ կշիռը (%) Նման գործընթացները ՀՀ-ում դեռեւս պասիվ բնույթ են կրում եւ օտարերկրացի ուսանողների զգալի աճի միտումներ չեն արձանագրվում։ Ավելին, եթե մեզ մոտ արտասահմանից գալիս են սովորելու, ապա դրանք հիմնականում Ռուսաստանի Դաշնության եւ Վրաստանի սփյուռքահայերն են։ Ձեւավորված նման իրավիճակը խորհելու առիթ է տալիս, թե այդ ինչու համեմատաբար ցածր կրթավճարներ առաջարկող երկրում չի նկատվում օտարերկրացի ուսանողների աճի միտում։ Պատճառները շատ են, բայց դրանց մեջ կարեւորագույնը` կրթության որակի ապահովումն է։ Կրթության որակն ուղղակիորեն կախված է լիարժեք ֆինանսավորումից։ Նոր ֆինանսական գործելակերպի մշակումը կարեւոր գործոն է շուկայական պայմաններում հաջողակ լինելու համար։ Պետու213ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան դրամական միջոցների ճիշտ օգտագործումը, լրացուցիչ ֆինանսական աղբյուրների ներգրավումը մեծ խթան կհանդիսանան կրթության համակարգի տնտեսական հարցերը կարգավորելու գործում։ Հաշվի առնելով խնդրի մեծ չափերը` առայժմ այն լրիվ ծավալով լուծված չի կարելի համարել։ Այն հատկապես նկատելի է մասնագիտական կրթության համար նախատեսված բյուջետային քննարկումների ժամանակ։ Անվճար հիմունքներով սովորողների թվի որոշումից հետո հաշվարկվում է դրանց ուսուցումը կազմակերպելու համար անհրաժեշտ գումարի չափը։ Բարձրագույն կրթության որակի նկատմամբ պահանջատիրության փոփոխությունները պայմանավորված են մի շարք հիմնական գործողություններով։ Այդ գործոններից կարելի է առանձնացնել հետեւյալները. 1. ժողովրդագրական միտումները, 2. աշխատանքի պահանջարկը, 3. բնակչության կենսամակարդակը սոցիալական անհավասարությունը, 4. բնակչության կրթամակարդակը եւ ազգային ավանդույթները, 5. կրթության որակի համապատասխանությունը միջազգային չափանիշներին, 6. պետական ծախսային քաղաքականությունը բարձրագույն կրթության բնագավառում։ Կրթությունը կարելի է դիտել որպես հետաձգված հատույցով ներդրում։ Հասարակության ներդրումները ներառում են պետական ծախսերը՝ դպրոցական ծառայությունների մատուցումը, կրթություն ստանալու հետ կապված այլ վճարները։ Նույնիսկ այս ծախսերը ներառելուց հետո սոցիալական հատույցն ավելի բարձր է, սակայն սոցիալական հատույցի ի հայտ գալու համար պահանջվում են տարիներ։ Ինչ վերաբերում է աշխատաշուկայի պահանջարկով պայմանավորված բարձրագույն կրթություն ստացողների ավելացումներին, ապա առաջիկա 5 տարիների ընթացքում թերեւս չի կարելի ակնկալել ավելացում` նկատի ունենալով բարձրագույն կրթությամբ մասնագետների զբաղվածության մակարդակը, որը քաղաքային բնակչության համար 2016թ. կազմել է շուրջ 28%։ Ապագայում աշխատաշուկայի պահանջարկի վրա էական ազդեցություն է թողնելու նաեւ պետության՝ որպես առավել խոշոր գործա214ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տուներից մեկի՝ քաղաքականությունը։ Ներկայումս անհանգստացնող է այն, որ մի շարք մասնագիտությունների գծով առկա է աշխատավարձի ցածր մակարդակը, մասնավորապես այն ոլորտներում, որտեղ պետությունը հիմնական գործատուն է։ Մյուս կողմից, աշխատանքային շուկայի հետ կապերի արդյունավետության աճն ապահովելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք միջոցառումներ.  կարիերային կենտրոնների զարգացումը բոլոր պետական բուհերում` օպտիմալացման գործընթացներին զուգահեռ,  բուհերի օպտիմալացման գործընթացին զուգահեռ, ներքին ռեյտինգային կառույցների ստեղծումը, դրանց կողմից հրապարակվող տեղեկատվական հավաստի պահանջների մշակումը, տեղեկատվության հրապարակումը, մասնագիտական գիտելիքների եւ ունակությունների չափորոշիչների մշակումը։ Ինչ վերաբերվում է հեռանկարում մասնագիտական կրթական ծառայությունների աճին, ապա դա առաջին հերթին կապված է լինելու հանրակրթության շրջանավարտների թվաքանակի պահպանմամբ եւ ավագ դպրոցից հետո ուսումնառությունը շարունակողների թվաքանակի համեմատական աճով։ Նման սպասելիքները հիմնավորվում են ինչպես երկրի տնտեսության զարգացմամբ, այնպես եւ հանրակրթության վրա պետական ծախսերի կայունության շարունակական քաղաքականությամբ։

Համալսարանական կրթության համակարգի ներքին արդյունավետության աճն ապահովվելու է մի շարք միջոցառումներով. - պետական հատվածի արդյունավետության բարձրացում՝ պետական բուհերի խոշորացման եւ ներբուհական օպտիմալացման, մասնագիտությունների զուգահեռականության վերացման միջոցով։ - միջոցառումներ, որոնք ուղղված են ուսանող (դասախոս եւ ուսանող) ոչ դասախոսական անձնակազմ հարաբերակցության աճին։ - միջոցառումներ, որոնք ուղղված են բուհերի ֆինանսական կարգապահության ավելացմանը, ֆինանսական ռեսուրսների աղբյուրների եւ ծախսի թափանցիկության ապահովմանը։

Նախաբան։ Գիտատեխնիկական առաջընթացը, բարձր տեխնոլոգիաներիներդրումն ու հասարակության զարգացման արդի միտումները հրատապդարձրին կրթական համակարգի բարեփոխման խնդիրն ու նրա բովանդակության կատարելագործմանն ուղղված ծրագրերի իրականացման անհրաժեշտությունը [1]։ Բարեփոխման արդյունքում երևան եկան հիմնական և ավագ դպրոցները,ձևավորվեց կրթության աշակերտակենտրոն հայեցակարգ, փոխվեցին կրթական չափորոշիչները ու ծրագրերը։ Այդ ամենն իր անմիջական ազդեցություննունեցավ նաև բնագիտական կրթության էության ու նշանակության, նրա բովանդակության, կազմակեպման ձևերի, դասավանդման մեթոդների և միջոցներիվրա։ Դրա հետ կապված. նոր հնչեղություն ստացավ նաև հանրակրթականդպրոցներում ֆիզիկայի ուսուցման որակի և ադյունավետության բարձրացմանխնդիրը, որի լուծման հիմնական ուղիներից մեկը դպրոցում, առավել ևս ավագդպրոցում, բնագիտական առարկաների, այդ թվում և ֆիզիկայի ուսուցման բովանդակության ու նրա դասավանդման մեթոդների մշտական կատարելագործումն է։ Ավագ դպրոցում ֆիզիկայի խորացված ուսուցմամբ ծրագրերի բովանդակության սահմաններում հնարավոր դարձավ դասավանդման գործընթացումհետևողականորեն կիրառել մեթոդաբանական սկզբունքները [2]։ Ֆիզիկայում գիտական իմացության հիմնարար մեթոդներից մեկը համանմանության (հանգունության) մեթոդն է [3,4]։ Ուսուցման գործընթացում նրաճիշտ օգտագործումը նյութի շարադրումը դարձնում է գիտական ու մատչելի՝միաժամանակ նպաստելով սովորողների ինքնուրույն, տրամաբանորեն մտածելու կարողությունների զարգացմանը և ուսումնասիրվող հարցերի ավելի խորընկալմանը, իսկ ֆիզիկական խնդիրների լուծման ժամանակ՝ սովորողների տեսական գիտելիքները գործնականում կիրառելու կարողությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը։ Սակայն այդ համանմանությունը որոշ դեպքերում կարող է հանգեցնել հեռուն գնացող եզրակացությունների և, ինչպես ցույց են տվելմեր ուսումնասիրությունները, թյուրիմացության մեջ գցել ոչ միայն սովորողներին, այլև որոշ ուսուցիչների։ Այդ իսկ պատճառով ֆիզիկական խնդիրներիլուծման ժամանակ ֆիզիկայի մեթոդաբանական սկզբունքի ճիշտ ընտրությունըխիստ կարևոր է և ունի գործնական մեծ նշանակություն, ինչով էլ պայմանավորված է աշխատանքի արդիականությունը։ Աշխատանքի նպատակն է կոնկրետ խնդիրների լուծման օրինակով ցույցտալ, որ համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքի կիրառումը ոչ միշտ էնպատակահարմար, ավելին, առաջին հայացքից դիպուկ ու միաժամանակհարմար համանմանությունը կարող է բերել ոչ ճիշտ եզրահանգումների։ Այժմ ներկայացնենք համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքի կիրառմամբ երկու կոնկրետ խնդիրների լուծում, որոնցից երկրորդի համար, պարզֆիզիկական վերլուծության ճանապարհով, ապացուցվում է, որ նրա նկատմամբմեթոդաբանական այդ սկզբունքի կիրառումը նպատակահարմար չէ։ Խնդիր 1. Աղջիկը պետք է դուրս գա ուղիղ առվից 𝑆1 հեռավորութան վրագտնվող իրենց տնից և առվից դույլով ջուր վերցնելուց հետո գնա տատիկիտունը, որը գտնվում է առվի նույն ափում՝ առվից 𝑆2 հեռավորության վրա (նկ.1)։ Առվի ո՞ր կետից պետք է աղջիկը ջուր վերցնի, որպեսզի նրա անցած ճանապարհը լինի նվազագույնը։ Լուծում. օգտվենք օպտիկամեխանիկական համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքից. պոտենցիալային ուժային դաշտում մասնիկի շարժմանհետագիծը և օպտիկապես անհամասեռ միջավայրում լուսային ճառագայթիընթացքն իրար նման են։ Նկ. 1. Աղջկա և տատիկի տների դիրքերն առվի նկատմամբԸնդհանուր առմամբ, աղջիկը ջուրը կարող է վերցնել առվի տարբեր մա տեղամասից դուրս գտնվող մասերիցսերից, սակայն ակնհայտ է, որվերցնելու դեպքում նրա անցած ճանապարհը կլինի երկար, քան այդ տեղամասիներսի մասերից վերցնելու դեպքում։ Պարզ է, որ ճանապարհը կարճ կլինիաղջկա ուղղագիծ շարժման դեպքում, և այդպիսի ճանապարհներ կարող ենլինել, օրինակ, կետերով անցնող ճանապարհները։ Սակայն կամ ասենքնվազագույն ճանապարհի պայմանը կիրագործվի տեղամասի ներսումգտնվող նման կետերից մեկի համար։ Խնդիրը կարճ ճանապարհով լուծելու համար օգնության է գալիս օպտիկամեխանիկական համանմանությունը։ Դիտարկենք մեր խնդրին համանմանհետևյալ օպտիկական խնդիրը։ Դիցուք՝ աղջկա տան տեղում գտնվող կետիցլուսային ճառագայթն ընկնում է առվի տեղում տեղադրված հարթ հայելային մակերևույթին և անդրադառնալով հասնում տատիկի տան տեղումգտնվող կետը (նկ.2)։ Համաձայն լույսի անդրադարձման օրենքի՝ անկմանև անդրադարձման անկյուններն իրար հավասար են, կետը և նրապատկերը հայելուց գտնվում են հավասար հեռավորութոունների վրա։ Նկ. 2-իցհետևում է, որ և եռանկյուններն իրար հավասար են, որից և12OO1M2M12OO1A12OO2A122A2A22AMO22AMOպարզ է, որՔանի որ -ը ուղիղ գիծ է, ապա պարզ է, որճառագայթի անցած ճանապարհը կլինի նվազագույնը։ Նկ. 2. Լուսային ճառագայթի անդրադարձումըհարթ հայելային մակերևույթիցՎերադառնալով աղջկա ջուր տանելու խնդրին՝ ակնհայտ է դառնում, որ կետից (նկ.3), որպեսզի նրա անցած ճանաաղջիկը ջուրը պետք է վերցնիպարհը լինի նվազագույնը։ Խնդիր 2. Կարելի՞ է արդյոք էլեկտրական շղթայի զուգահեռ միացված տեղամասի լրիվ հոսանքը՝ որպես նրա ճյուղերի հոսանքների գումար, նմանեցնելջրի համապատասխան հոսանքների հետ [5]։ Նկ. 3. Աղջկա իրական ճանապարհի պատկերը'22։ MAMA'12AA12AMAMԼուծում. օգտվենք համանմանության սկզբունքից, որի համաձայն՝ ճիշտայնպես, ինչպես առվի չճյուղավորված հունով տվյալ ժամանակամիջոցում հոսող ջրի քանակն է հավասար նրա առանձին առվակներով նույն ժամանակամիջոցում հոսող ջրերի քանակների գումարին, այնպես էլ էլեկտրական շղթայիզուգահեռ միացված տեղամասի լրիվ հոսանքն է հավասար նրա ճյուղերի հոսանքների գումարին։ Սովորողներին առօրյա դիտումներից հայտնի է, որ զուգահեռ առվակներից մեկը փակելու դեպքում ջրի հոսքը մյուս ճյուղում կշատանա և հավասար կդառնա առվի չճյուղավորված մասի հոսքին։ Հետևաբարսովորողը կարող է եզրակացնել, որ եթե զուգահեռ միացված երկու լամպերիցմեկը անջատվի, ապա նախկին ամբողջ հոսանքը կանցնի մյուս լամպով, որիհետևանքով էլ այն կվառվի ավելի պայծառ։ Նման սխալ եզրահանգման պատճառն այն է, որ տեղամասի հաստատուն լարման դեպքում շղթայի հոսանքի մեծությունը որոշվում է միացված դիմադրության մեծությամբ։ Այս դատողությունները պարզաբանենք նկ. 4-ում պատկերված շղթայի օրինակով։ Պարզության համար ընդունենք, որ լամպերի դիմադրություններն իրար հա և ապա ընդհանուր դիմադրությունը՝վասար են իսկ ճյուղերի հոսանքները՝ Եթե լամպերից մեկը, ասենք՝ երրորդը, անջատենք, ապա հաստատուն լարման դեպքում առանձին ճյուղերի հոսանքները դրանից չեն փոխվի։ Այդ դեպքում սովորողների մեջ կարող է հարց առաջանալ, թե ինչ եղավ լրիվ հոսանքի այն մասը, որն անցնում էր երրորդ լամպով։ Պարզ հաշվումներով կարելի է ցույց տալ,որ երրորդ լամպը անջատելու հետևանքով մեծացավ զուգահեռ տեղամասիընդհանուր դիմադրությունը, որից կախված էլ հաստատուն լարման դեպքում -ի չափով փոքրացավ տեղամասի լրիվ հոսանքը։ 123(),RRRR/3RRÁݹ/3/,RIUURÁݹ123/։ IIIURU3I3IԵթե լամպերից մեկի անջատման դեպքում զուգահեռ տեղամասի դիմադրության մեծացման հետ մեծանար նաև այդ տեղամասի լարումը, ապա ճյուղերի հոսանքները ևս կմեծանային։ Դա հնարավոր է այն դեպքում, երբ հոսանքիաղբյուրի ներքին դիմադրությունը շղթայի արտաքին տեղամասի դիմադրության կարգի է, կամ էլեկտրական շղթան, բացի զուգահեռ միացված տեղամասից, պարունակում է նաև այլ սպառիչներ։ Այսպես, օրինակ՝ ենթադրենք շղթայում որպես հոսանքի աղբյուր օգտագործվում է ВСШ-6 տիպի փոփոխականհոսանքի ուղղիչ, որի ելքի լարումը հավասար է 6 Վ, առավելագույն թույլատրելիհոսանքը՝ 2 Ա, իսկ ներքին դիմադրությունը՝ Օմ [6]։ Այդ աղբյուրին զուգահեռ միացնենք 3,5 Վ և 0,26 Ա պարամետրեր ունեցող երկու լամպ և դրանցհաջորդաբար միացված Օմ առավելագույն դիմադրություն ունեցողռեոստատ։ Նախ որոշենք լամպի, ապա զուգահեռ տեղամասի դիմադրությունը,կունենանք՝ Օմ և Օմ։ Այնուհետև որոշենք լարումները և հոսանքները շղթայի տարբեր տեղամասերում։ Օհմի օրենքից շղթայիլրիվ հոսանքի համար կունենանք՝ Լարման անկումները շղթայի տարբեր տեղամասերում հավասար կլինեն՝զուգահեռ տեղամասի վրա՝ 2,5 Վ, ռեոստատի վրա՝ 2,1 Վ, աղբյուրի ներքինդիմադրության վրա՝ 1,4 Վ։ Զուգահեռ ճյուղերով անցնող հոսանքները հավասարեն իրար և առանձին-առանձին կազմում են 0,175 Ա։ Հեշտ է նկատել, որ լամպերը, որոնք նախատեսված են 0,26 Ա հոսանքի համար, կվառվեն նորմալից ավելիպակաս պայծառությամբ։ Այժմ լամպերից մեկն անջատենք ու նորից որոշենքշղթայի լրիվ հոսանքն այն դեպքում, երբ Օմ, կստանանք I=0,25 Ա։ Քանի որ այդ հոսանքն արդեն անցնում է միայն մեկ լամպով, ապա կվառվիավելի պայծառ, քան այն դեպքում, երբ զուգահեռ տեղամասի յուրաքանչյուրլամպով անցնում էր 0,175 Ա հոսանք։ Հեշտ է ցույց տալ, որ այս դեպքում լամպիտեղամասի վրա լարման անկումը հավասար կլինի 3,5 Վ, իսկ ռեոստատի ևհոսանքի աղբյուրի ներքին դիմադրության վրա լարման անկումները նախորդդիտարկված դեպքի համեմատ կլինեն ավելի փոքր։ Այսպիսով, մենք համոզվումենք, որ զուգահեռ միացված լամպերից մեկը շղթայից հեռացնելու դեպքում մյուսլամպը վառվում է ավելի պայծառ։ Այդ երևույթը գործնականում չի նկատվի, եթեU4r06R13,513,50,26R6,75R00,35։ IArRR113,5RRապահովվի պայմանը։ Այդ պայմանի ապահովման դեպքում շղթայի տվյալ տեղամասում լարման անկումը համարյա կմնա հաստատուն, և լամպերից մեկը կվառվի անփոփոխ պայծառությամբ, եթե դրանցից մեկը հեռացվիշղթայից։ Հենց այս պայմանի ապահովման հետևանքով է, որ զուգահեռ միացված բնակարանային լամպերից մեկի անջատման ժամանակ մյուս լամպերիպայծառությունը չի փոփոխվում։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով վերոհիշյալ դատողությունները, մենք գալիս ենք այն համոզման, որ այս խնդրում էլեկտրականհոսանքի ճյուղավորումը չպետք է լրիվ նույնացնել գետի հոսանքի ճյուղավորմանը, այսինքն՝ նման համանմանություն անցկացնելը ճիշտ չէ։ Ի դեպ, համանմանության մեթոդի կիրառման նպատակահարմարությանհարցը կարելի է քննարկել նաև ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում առկաայնպիսի դասական օրինակներով, ինչպիսիք են՝ գրավիտացիոն և էլեկտրաստատիկ դաշտերի, էլեկտրամագնիսական և մեխանիկական տատանումների,դրանց էներգիաների արտահայտությունների ու պարբերությունների բանաձևերի համանմանությունը։ Անշուշտ, այս նշված համանմանությունների վերլուծությունը պատկերն ավելի ամբողջական կդարձնի, և արդյունքում կհաջողվիխուսափել թյուրիմացություններից ու կօգնի սովորողների գիտական մտածողության և աշխարհընկալման ճիշտ ձևավորմանը։ Եզրակացություններ և առաջարկություններ. Կատարված գիտամեթոդական հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տալիս պնդել, որ՝1. Համանմանությունների մեթոդն ունի լայն հնարավորություններ թե՛ տեսական և թե՛ գործնական խնդիրների լուծման, ինչպես նաև ֆիզիկական երևույթների միասնական մոտեցմամբ նկարագրման գործում։ 2. Համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքի հիմնավորված կիրառումը թույլ է տալիս ոչ միայն ներկայացնել խնդրի լուծումը, այլև ստեղծել ֆիզիկական իրավիճակ և ի հայտ բերել քննարկվող երևույթների ու պրոցեսների նկարագրման նոր որակական կողմեր։ 3. Օպտիկամեխանիկական համանմանության կիրառմամբ քննարկված առաջին խնդրի լուծումը, ըստ էության, դառնում է բավական պարզ ու դյուրըմբռնելի, այսինքն՝ ֆիզիկայի ուսուցման արդյունավետությունն էապես բարձրանում է, երբ այն իրականացվում է համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքի ճիշտ օգտագործմամբ։ 4. Համանմանության կիրառմամբ քննարկված երկրորդ խնդրում էլեկտրական հոսանքի ճյուղավորումը չպետք է լրիվ նույնացնել գետի հոսանքի ճյուղավորմանը, այսինքն՝ նման համանմանություն անցկացնելը ճիշտ չէ։ 0 rRR5. Առաջարկում ենք երկրորդ խնդրի լուծումից հետո կատարել երկու փորձ՝ միդեպքում օգտագործելով 220 Վ լարում ունեցող լամպեր՝ միացնելով լուսավորության ցանցին, իսկ մյուս դեպքում՝ 3,5 Վ լարման լամպեր՝ միացնելովВСШ-6 տիպի հոսանքի աղբյուրին։ В работе выполненօ решение двух конкретных физических задач с примеԳ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Кондратьев А. С., Прияткин Н.А. Современные технологии обучения физике։ Учебное пособие. СПБ.։ Изд-во С.-Петерб. ун-та. 2006. 342с.2. Ղազարյան Է. Մ. Դպրոցական ֆիզիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ընտրովի հարցեր, գիտա և ուսումնամեթոդական հոդվածների ժողովածու,Երևան։ «Էդիթ Պրինտ» հրատ.։ 2009։ 308 էջ։ 3. Պետրոսյան Ն. Լ. Պետրոսյան Լ. Ն. Ֆիզիկայում համանմանությունների դերիև պատմական մի օրինակի մասին // Կրթությունը և գիտությունը Արցախում։ 2011։ N1-2։ էջ 43-49։ 4. Պետրոսյան Ն. Լ. Ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում հանգունությունների կիրառման անհրաժեշտության և հանգունությամբ մտահանգումներիընդհանուր բնութագրի մասին // Մանկավարժություն։ 2013։ N 6։ էջ 20-27։

Աշխատանքում կատարված է երկու կոնկրետ ֆիզիկական խնդիրների լուծում համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքի կիրառմամբ։ Ցույց է տրված, որ այդ սկզբունքի կիրառումը ոչ միշտ է նպատակահարմար, ավելին՝ որոշ դեպքերում այն կարող է հանգեցնել ոչ ճիշտ եզրահանգումների, երբեմն էլ թյուրիմացության մեջ գցել սովորողին։ Կատարված կոնկրետ թվային գնահատումներով ապացուցված է, որ համանմանության մեթոդաբանական սկզբունքը նպատակահարմար չէ կիրառել երկրորդ խնդրի լուծման ժամանակ։

ԱՐՅԱՆ ՀՈՍՔԸ Վ. ՈՍԿԱՆՅԱՆԻ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆԸ» ՎԵՊՈՒՄՎարուժան Ոսկանյանն իրապաշտական սկզբունքներով գրված, ավելին՝ փաստագրական համոզչականություն ունեցող իր վեպի համար ընտրել է խորհրդանշական վերնագիր՝ «Շշուկների մատյանը»։ Այս արտահայտությունը, որը վեպի էջերումշատ ենք հանդիպում, խորհրդանշում է պատմության ընթացքում մեր ժողովրդի՝ ժամանակից ստացած հարվածների յուրօրինակ հակազդեցությունը։ Հեղինակի հայացքը սևեռված է հատկապես ժամանակի հարահոս ընթացքի՝ քսաներորդ դար կոչվածհատվածին, որտեղ «Աստված սովորականից ավելի անուշադիր է եղել» [1]։ Վեպիէջերում հանդիպում ենք անվանական նմանության պարզաբանմանը. «Թերևս իրխորին խորքում «Շշուկների մատյանն» սկսվում է մի այլ գրքով,- քանզի այնպես,ինչպես մարդիկ են ծնվում մարդկանցից, գրքերն էլ գրքերից են ծնվում ու հետոառանձին մեծանում,- հազար տարի առաջ Գրիգոր Նարեկացու գրած մի գրքով, որկոչվում է «Մատյան ողբերգության»։ Փաստ, որ գրքերից այդ մեկին աղոթելու ուղեցույց էր, ու հաճախ ողբը համարվում էր ժամանակի միակ դարմանը, այսինքն՝ ողբիայդ գիրքը գործածվում էր հիվանդությունների դեմ, իսկ երբ այլևս այլ ճար չկար, այնդնում էին հիվանդների գլխի տակ՝ որպես ապաքինման վերջին հույս։ Այն, որ գիրքնանվանվել է «Մատյան ողբերգության», իսկ սա՝ «Շշուկների մատյան», չի նշանակում,որ ողբից դեպի շշուկ ճամփան ապաքինման ուղի է եղել։ Նշանակում է, որ այնժամանակ մարդիկ դեռևս չէին կորցրել ողբալու ազատությունը, և Աստծուն ուղղվածՆարեկացու ներբողում Տերը դեռևս ձեռքի տակ էր։ Այդ ողբից մինչև այս շշուկներըմի տառապանքն ուրիշով չի փոխարինվում, այլ տարբերությունը միայն ողբի ու լռելյայն ողբի մեջ է» [1]։ Արևմտահայերի՝ դարասկզբին կրած ողբերգության մասին շատ է գրվել, ջարդերի ու աքսորի պատմություններից ստեղծվել է եղեռնապատումի մի ամբողջ գրականություն։ Սակայն հեղինակին ի՞նչն է «ստիպել» անդրադառնալու հայ ժողովրդիպատմության ամենաարյունոտ դեպքերին։ Հեղինակը, ինչպես նշվում է վեպում, դեռևս երեխա ժամանակ միշտ ներկա էրլինում իր մեծ հայրերի և նրա հասակակիցների խոսակցությանը, ովքեր այնպիսի ջերմությամբ էին խոսում իրենց կորսված հայրենիքի մասին, կարծես այնտեղ լինեին։ Կյանքով, կորուստի անամոք ցավով միախառնված նկարագրությունը շատ դիպուկ էև շատ ցավոտ վերհիշողների համար, միևնույն ժամանակ շատ պատկերավոր էընտանիքի երրորդ սերնդի՝ թոռան համար, ով կյանքի այն ժամանակը, երբ իրհասակակիցներն անցկացնում են դեռևս նոր տարածում գտած հեռուստացույցի առջև, անցկացնում էր հայրենազուրկ հայերի պատմությունները լսելով ու իր աչքի առջևպատկերացնելով կորուսյալ հայրենիքի պատկերը։ Նշել, որ միայն իր հարազատների պատմությունները ցեղասպանության, ևդրան նախորդած ու հաջորդած դեպքերի նկարագրություններն են ուղղորդող հանդիսացել հեղինակին գրելու «Շշուկների մատյանը», ոչ լիարժեք հիմնավորում կստացվի։ Գլխավոր դրդիչը ազգանվեր հայ մտավորականի ներքին անհաշտ, ըմբոստկեցվածքն է այսօր էլ շարունակվող բացահայտ կեղծիքի դեմ, որ թուրքական իշխանությունը դրսևորում է խոսքի և ընդհանրապես դիվանագիտության, գերտերությունների շահադիտական նկատառումներով՝ նրանց սատարելու կեցվածքի մեջ։ Կյանքի տրամաբանությունն ինքնին որոշակի ձևով բացահայտում է, թե ինչուպետք է նանսենյան անձնագիր ունեցող հայի տան երրորդ շառավիղը ձեռնամուխլիներ մարդկության մտածող հատվածի դատին հանձնելու «Շշուկների մատյանը»։ Հայերը նոր-նոր էին հաստատվել օտար երկրներում և անհրաժեշտ էր ապահովելկյանքի տարրական պայմաններ։ Հաստատված այս առաջին սերունդը այդպես էլմինչև վերջ չինտեգրվեց տվյալ հասարակությանը, իսկ երկրորդ սերունդն արդեն որոշակիորեն դրսևորվեց այդ հասարակության մեջ։ Այստեղ բարդ էր երրորդ և հետագասերունդների ճակատագիրը, որը ունի ազատություն՝ դրսևորվելու տվյալ հասարակության մեջ, և ճշմարտության դեմ չէին մեղանչի ասելու, որ ոչ բոլորն են ծանոթ իրենցարմատներին։ Հենց այստեղ է, որ իրեն զգացնել է տալիս արյան հիշողությունը, երբարյունը «հորդորում է» ազատությանը հետևել անհրաժեշտությանը և ուժին [3],որովհետև ազատությունը, որը տվյալ դեպքում եղեռնապատված հայ մարդու երրորդսերուդն է, սեփական օրերով ծեր է. պետք է ապրի ոչ միայն իր, այլև իր մեծ հայրերիչապրած կյանքը. «Դուն մեր օրերուն պատճառով ծեր ես։ Ինչ որ չապրեցանք մենք ումերինները, քեզի կավելանա» [4]։ Արդեն ուղենշվում է ազատության ճանապարհը։ Ապրել մեծ պատասխանատվությամբ և´ իր կյանքը, և´ իր նախորդների չապրածկյանքը, որովհետև «մեծ պատասխանատվություն է ապրիլ այս երկրին վրա ավելիշատ, քան Հիսուս Քրիստոսը։ Պետք է հավասար պատճառներ ունենալ, որպեսզիհամարձակիս ընել ատ…Եվ եթե չունենա´ս … Օրմը պիտի տեսնվի… Հստակ հայտնիէ, որ շատ մարդիկ աշխարհի վրա կապրին ավելի, քան Հիսուսը՝ առանց որևէպատճառ ունենալու»։ Նախորդ սերնդի կողմից որպես ուղենիշ հնչող այս խոսքերըև´ սպառնացող են, և´ պարտավորեցնող։ Իսկապես, կյանքում ապրելու համար հատուկ հիմնավորումներ են պետք։ Իր նախնիների հանդեպ հաշվետվության պատասխանատու զգացումն է դրդելՎ. Ոսկանյանին ուսումնասիրել Ցեղասպանության՝ թուրքական իշխանությանծրագրած ու հետևողականորեն իրագործած քաղաքականության հաստատումները,ինչպես այն օրերից առ այսօր թուրքական իշխանությունների հայտարարությունները,թե Ցեղասպանությունը չի եղել, և հայերի տեղահանությունը եղել է նրանց պաշտպանելու համար։ Հեղինակն իր ձեռքի տակ ունենալով բավականաչափ վկայություններ,փաստական-վավերագրական նյութեր, թուրքական իշխանությունների՝ «Հայկականհարցի» լուծման բացահայտ ու գաղտնի օրենքների հավաքածու, «Նեմեսիսի»անդամների մասին նյութեր և գաղտնի հրահանգներ, չի խուսափել դրանք օգտագործելու վեպի մեջ, և քաղվածաբար ներմուծել է որպես փաստական վկայություններ՝չակերտների մեջ գրված։ Այդ միջտեքստերը ոչ միայն ընդգծում են ասելիքը, այլև վավերականություն ենհաղորդում վիպական պատմությանը։ Վեպն ամբողջության մեջ ոչ թե Մեծ եղեռնիմասին է, այլ Ցեղասպանության, որը շարունակվող երևույթ է և այդպիսին է մնալու,քանի դեռ չի դատապարտվել։ «Շշուկների մատյանը» պատմում է Եղեռնից փրկված հայկական գերդաստանիմասին՝ նկարագրելով նրանց առօրյան օտար երկրում. հեղինակը պատկերացում էտալիս և´ կորուսյալ հայրենիքի մասին, և´մեկ գերդաստանի նկարագրությամբպատկերացում է տալիս բազմահազար նման գերդաստանների մասին, որոնք պետքէ ապրեին, «քանի որ առանց պետության մարդիկ գոյություն ունեցած են, ինչպես ահամենք՝ հայրենազուրկներս, բայց առանց մարդուց պետություն ով իմացած է» [1]։ Վեպում ամփոփվում են մի քանի պատմություններ, որոնք, իրենց հերթին,առանձին ամբողջական պատմություններ են։ Վեպն սկսվում է հեղինակի մեծ հայրերի՝ Կարապետ Ոսկանյանի և Սեդրակ Մելիքյանի կյանքի նկարագրություններով։ Երկուսն էլ ունեն կյանքի մասին տարբեր պատկերացումներ, սակայն երկուսն էլ իրենցկյանքում տեսել են նույն արհավիրքները. երկու աքսորները՝ երիտթուրքական և սիբիրյան՝ մեկը մեկին գրեթե չզիջող ահավորությամբ։ Այդ երկու աքսորների վախը վերապրած՝ նրանք շարունակում են իրենց կյանքը՝ խոհուրդները պատգամելովհաջորդներին։ Կարապետ Ոսկանյանն, ով էությամբ գեղագետ էր և ցանկանում էր լուսանկարելդատարկ հայելին առանց արտացոլվելու դրա մեջ, ուզում է, որ մարդիկ չփորձենփոխել աշխարհը, քանի որ դա չեն կարող, որովհետև ուղղակի կաղավաղեն այդամենը. իր կյանքում միշտ պատասխանատվության զգացում էր ներարկում միջավայրին և որոնում այն «չքնաղ ակնթարթը», որի գոյությունը երբեք կասկածի տակչդրեց։ Սեդրակ Մելիքյանն «արյան փիլիսոփա» էր, տեսել էր իր գերդաստանի բնաջնջումը և որպես պատիժ վկան եղել այդ ամենի, թեև «արդար» կլիներ, որ ինքն էլ զոհլիներ։ Լսել է դահիճի հոխորտանքը, հիշել դահճի անունը և պատմել, թե «ինչ արեցիես քո ցեղի հետ»։ Կյանքը ստիպեց, որ նա իր վրեժը յուրատեսակ ձևով լուծի, ապրիև փրկի իր ցեղի արյունը։ Խոսելով իր մայրական կողմից մեծ հոր՝ Սեդրակ Մելիքյանիմասին, հեղինակն այս անգամ արդեն յուրատեսակ ձևով է մեկնում վեպի վերնագիրը։ Նշում է, որ մանուկ ժամանակ իր և պապի սիրելի խաղերից մեկն էր պարանի վրահանգույցներ կապելը և համրելը։ «Երբեմն պարանը պատկերացնում էի որպեսզանգից կապված հաստ թոկ, որ կարող էր ճոճել քամին կամ մենավոր ճամփորդիբազուկը։ Այդ ժամանակ զանգը կարող էր ղողանջել։ Միշտ այսպես էի պատկերացրելզանգը, իբրև ցեղի ամենակարևոր զանգ։ Բռունցքի նման սեղմված յուրաքանչյուրհանգույց պիտի լիներ իմ պապերից մեկը։ Թոկը, փաստորեն, սեղմված բռունցքներիմի շարան էր» [1]։ Եվ ըստ այդ պարանի հանգույցների կարելի էր մեկնել շառավիղներ,որոնցից առաջինը եղել էր ըմբոստ Մելիք, ով միշտ ապստամբել էր, ամենամոտհանգույցն էր, որը հնչում էր ինչպես քառատրոփ սլացող ձի։ Նույն սկզբունքովմիմյանց հաջորդում են հանգույցները, և վերջինը, կարծեք թե հեղինակն է՝ վերջինշառավիղը մեծ գերդաստանի. հանգույցը շատ հեռու է զանգից, և վերջին հանգույցիցհպումը շշուկ է առաջացնում, իսկ ճանապարհը, որով անցնում է հպումը, հանգույցիցմինչև զանգ բոլոր հանգույցներին յուրովի է «ցավեցնում», և այդ ցավը բոլորի մոտարդեն դառնում է շշուկ և ամփոփվում «Շշուկների մատյանում»։ Եթե փորձենք տալ վեպի բանաձևումը, ապա կստացվի հետևյալը. գործողությունները կատարվում են պարանի առաջին հանգույցից մինչև վերջին հանգույցը, որը«Հիմա ի՞նչ պիտի պատահի» հարցն է։ Ուշագրավ է այդ հարցի անսովոր պատասխանը։ «Ի՞նչ կա ընելիք» հարցումին իբրև պատասխան ես կդնեմ վերջին շունչենհետո հայացքը» [1]։ Հարցին որպես պատասխան վեպի հերոսներից ամեն մեկըբերում է այն ինչ իրենից «մնացել է», որի մեջ խստացած է ինքնությունը, իրգոյությունը… Ամբողջ «պատասխանները» դրվում են տապանակի մեջ և թաղվում։ Թաղվում է մի հարցի բազմաթիվ պատասխաններ պարունակող տապանակը հայկական գերեզմանատան միակ դատարկ դամբարանում։ Եվ թաղելիս թվաց՝ գուցե«պատասխաններ» բերողների իմացած աշխարհը դամբարանի չափ նեղացել, իսկդամբարանը նոր աշխարհի չափ լայնացել էր։ «Եվ այսպես, մասունքների տապանակը թաղելով փաստվեց, որ մարդկանց նման պատասխաններն էլ են մեռնում՝ տեղթողնելով, որ կյանքն առաջ գնա» [1]։ Կյանքում, ինչ խոսք, նրանք էլ մի օր հարությունկառնեն։ «Շշուկների մատյանը» վեպում փորձել ենք համադրել գործող մի քանի անձերի՝կյանքում ապրելու և գործելու ընթացքը, և գտնել կյանքում ապրելու ձևի նմանությունները, «Քրիստոսից շատ ապրելու իրենց «արդարացումները»»։ Այդ անձինք են Կարապետ Ոսկանյանը, Սեդրակ Մելիքյանը, Սահակ Շեյթանյանը,Միսակ Թոռլաքյանը։ Հերոսների այս շարքի գլխավոր կապող օղակը Քրիստոսից հետո քսաներորդ դարում ճակատագրի նույն հարվածները ստանալն է։ Ցեղասպանությունն իր նախորդած և հաջորդած դեպքերով բացասական ամեն հնարավոր ևամենաուժգին ձևով հարվածել է նրանց, շեղել մարդուն ապրելու բնականոն ճանապարհից՝ ստիպելով երկրի վրա անցնել դժոխային յոթ պարունակների միջով և ողջմնալ։ Վերոնշյալ հերոսներին միավորում է ոչ միայն նույն ճակատագիրը և ազգությունը, այլև արյան գենետիկ հիշողության հանդեպ պատասխանատվության զգացումը, ինչին էլ կփորձենք անդրադառնալ ստորև։ Կարապետ Ոսկանյանն էությամբ արվեստագետ է, ով գտնում է, որ պատմության իսկական կերտողները զորավարները չեն, այլ բանաստեղծները, և իսկականկռիվները ձիերի սմբակների տակ փնտրելու կարիք չկա։ Իր համոզմունքների մեջհաստատուն էր, ինչպես ծառը և ամբողջ կյանքում փորձեց յուրովի փոխել աշխարհը,բայց ոչ թե դեպի լավը, այլ անհաստատից դեպի պարզը։ Պարզության մեջ տեսնելգեղեցիկը և «Երբեմն մի գերմանացի զինվոր կանգնեցնում էր նրան լուսանկարվելուհամար, որպեսզի իր ընտանիքին ապացուցի, որ դեռևս ողջ է ռուսների դեմ պատերազմում։ Հետո լուսանկարեց ռուսներին, որոնք իրենց ընտանիքներին ուզում էինապացուցել, որ դեռևս ողջ են գերմանացիների դեմ պատերազմում։ Հետո լուսանկարեց գերմանացիներին, որոնք իրենց ընտանիքներին ուզում էին ապացուցել, որ դեռևսողջ են ռուսների դեմ պատերազում։ Ու ի վերջո, լուսանկարեց տուն վերադարձողներին, ովքեր լուսանկարն ուղարկելու համար մարդիկ չունենալով՝ ուզում էինիրենք իրենց համոզել, որ դեռևս ապրում են» [1]։ Կյանքի պատկերն այլ է Սեդրակ Մելիքյանի մոտ, եթե Կարապետ Ոսկանյանըիր համոզմունքներով արվեստագետ էր, ապա Սեդրակ Մելիքյանը մի տեսակ «արյանփիլիսոփա» էր։ Սեփական աչքերով տեսել էր իր գերդաստանի մեծ մասի կոտորվելը,ապրել էր դահճի արած պատիժ-բարեհոգության «շնորհիվ». «հիշելու և պատմելու համար թե ինչ արեցի քո ցեղի հետ»։ Այս ամենը տեսած մարդը կյանքում յուրատեսակպաշտպանմունք ուներ արյան հանդեպ։ Սակայն հարկ է նշել, որ ելնելովպաշտպանմունքից՝ պարտավորվածություն ուներ՝ շարունակել ապրել, որովհետևարյունը կենդանի է միայն, երբ արյան հետ է խառնվում։ Ցեղասպանությունը ՍեդրակՄելիքյանին դեռ վաղ հասակից զրկել է ամեն ինչից և խաթարել հավասարակշիռվիճակը։ Նրա հետագա ամբողջ կյանքն ընթացավ նախնական համակշռությունըվերականգնելով, քանի որ ապրեց ի հեճուկս դահիճների և փոխանցեց իր արյունըհենարան-ժառանգներին. «Երբ արյունը կհոգնի գավազան մը կդառնա։ Ըսել կուզեարյունը ներսդ գավազանի մը պես է։ Ամեն մարդ իր արյունի վրա կհենուի» [1]։ Եվկյանքում, որպես վերջին պատգամ հորդորում է իր ժառանգներին տեր կանգնել արյանը. «Չի մոռնաս, արյունդ սուրի մը պես է, որ հողի մեջ կխրի»։ Սեդրակ Մելիքյանըկարողանում է նախնական վիճակը, որն «իր շավղից դուրս է ընկել», հստակեցնել ևուղղել։ Իրադրությունն այլ է Սահակ Շեյթանյանի մոտ, ով անցել է երկրի վրայի յոթ դժոխային պարունակներով Դեր-Զոր և ողջ մնացել, իր տարիքի համեմատ կատարել էանհամեմատ մեծ արարք՝ կապ հաստատել քարավանների հետ որպես սուրհանդակ,որը բացահայտվելու դեպքում ստույգ մահ էր՝ ամենադաժան ձևով։ Նա թոռն է եղելայն կանանցից մեկի, ովքեր Բանկ Օտոմանի գրավման ժամանակ արկեր և ռումբերեն իրենց փեշերի տակ թաքցրած հասցրել հայերին։ Սահակ Շեյթանյանի կերպարը յուրատեսակ կապող օղակ է Սեդրակ Մելիքյանիև Միսակ Թոռլաքյանի միջև, որոնցից առաջինի համար ապրելը յուրատեսակ և իրհամար միակ հնարավոր վրեժի ձևն էր, իսկ մյուսի համար վրեժը կյանքի միակ կեցութաձևն էր։ Շեյթանյանն այն միակ կերպարն է վեպի ռումինահայ իրականությանմեջ, ով համարձակվում է օտար միջավայրում առաջին անգամ խոսել զինված ընդվզման մասին՝ ակնարկելով «Դրոյի զենքերը», որը խելահեղ մի առասպել մնացսփյուռքահայ իրականության համար, հայրենիքն ազատագրելու յուրատեսակ փորձ,որը «ձախողվեց ոչ թե խելահեղ լինելու, այլ բավարար չափով խելահեղ չլինելու պատճառով»։ Նրա տեսակը բոլշևիկյան համահարթեցման գաղափարի ժամանակ, երբվերացել էր ըմբոստության հույսի որևէ նշույլ, պետք է լիներ իրականության մեջ,թեկուզ միայն հույս տալու համար։ Հույս, որով տևական ժամանակ պետք էր ապրել,և որն այնքան անհրաժեշտ ու կենսական էր այդ ժամանակ։ Այլ է Միսակ Թոռլաքյանի՝ «Նեմեսիսի» նվիրյալներից մեկի կերպարը վեպում,ով վերոնշյալ կերպարի գաղափարական ամբողջացած դրսևորումն է վեպում։ 1921 թ.հուլիսի 18-ին Կ.Պոլսում Միսակ Թոռլաքյանը սպանել է Տրապիզոնի հայերի ջարդերիկազմակերպիչ Բեհբուդ խան Ջիվանշիրին՝ կատարելով իր արյունը կրող անմեղմարդկանց թափված հանդեպ պարտքը։ Ի տարբերություն Սեդրակ Մելիքյանի, ովվրեժ լուծեց ապրելով և կյանքի համակշռությունը վերականգնելով, Ս. Շեյթանյանի,ով արդեն համակշռված կյանքի մեջ այնքան անհրաժեշտ, բայց բացակա հույսդնելով, Միսակ Թոռլաքյանը վրեժ լուծեց «արյան դեմ արյուն» սկզբունքով, որն այսդեպքում արդեն ոչ թե խախտված համակշռություն էր վերականգնում, այլ քսաներորդդարում կարեվեր խոցված արդարության ապաքինման փորձերից էր։ Այստեղ հարկենք համարում նշել, որ արդարությունը դեռևս վերականգնված չէ, քանի որՑեղասպանությունը դեռևս թուրքական իշխանությունները չեն ճանաչել և դատապարտել։ Քանի որ որոշակիորեն համակշռված է կյանքն օտարության մեջ, հայերը շարունակում են ապրել, ուրեմն պետք է «ուղղորդել» հայրենիքից դուրս ապրող հայերինիրենց կյանքը ճիշտ ապրելու պատգամով. «Արյունը նույնն է ամենուն երակներունմեջ, և եթե ձգես, որ ազատ վազե, դահիճի և զոհի միջև տարբերությունը պիտիչճանչցվի» [1]։ Այսպիսով, եթե փորձենք տալ վերոնշյալը ստրուկտուրալիզմի տեսակետից,ապա կստացվի հետևյալը՝1. Աքսիոմատիզացիա - որպես հետագա ապացուցման կարիք չունեցող հիմք, մենքվերցրինք արյունը՝ կյանքի և գենետիկ հիշողության խորհրդանիշ։ 2. Դիսոցիացիա – կյանքում ապրելու իրենց ձևով առանձնացրինք Կարապետ Ոսկանյանի, Սեդրակ Մելիքյանի, Սահակ Շեյթանյանի, Միսակ Թոռլաքյանիկերպարները, ովքեր կյանքում դրսևորվելու իրենց ձևերով են միայն տարբեր. բոլորնունեն մեկ նպատակ՝ ապրել տեր մնալով իրենց արյան էությանը։ 3. Ասոցիացիա – առհասարակ ինչպիսի զուգորդումներ ունեին վեպի հերոսներնարյան հետ կապված։ 4. Նույնականացում – հերոսների մոտ նպատակը նույնն է, ձևերն են տարբեր՝ ելնելով կյանքի հարուցած դժվարություններից։ 5. Ինտեգրացում – ամբողջացումը դրսևորվում է արյան հոսքի ուժգնության չափանիշով. Սեդրակ Մելիքյանի մոտ արյունը դանդաղ հոսում է որպես կյանքիխորհրդանիշ, Սահակ Շեյթանյանի մոտ ընդվզող է, Միսակ Թոռլաքյանի մոտ՝ապստամբ։ Նշենք, որ մատուցած գաղափարներով իրենց ոլորտներում կերպարներն ամբողջական են, ստացված և հաջողված, իսկ ամբողջության մեջ վերցրած՝ լրացնում ևշարունակում են միմյանց։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ոսկանյան Վ., «Շշուկների մատյանը», Երևան, 2014, էջ 430, 208, 190, 304, 17,448, 457, 109, 57, 419։ [2] Տուրգենև Ի. Ս., «Ընտիր երկեր», Երևան, 1985։ [3] Տուրգենև Ի. Ս., «Ընտիր երկեր», Արձակ բանաստեղծություններ, Երևան, 1985։ [4] NECESSITAS, VIS, LIBERTAS (Անհրաժեշտություն, ուժ, ազատություն), էջ 679։ Հովհաննիսյան Միհրան, Եղիազարյան ՍամվելԱՐՅԱՆ ՀՈՍՔԸ Վ. ՈՍԿԱՆՅԱՆԻ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆԸ» ՎԵՊՈՒՄԲանալի բառեր՝ Վարուժան Ոսկանյան, արյան հոսք, «Շշուկների մատյանը»,կոտորած։

Թեման Վ. Ոսկանյանի «Շշուկների մատյանը» վեպում արյան հոսքն է։ Վեպում պատմվում է հայկական ջարդերի, հայի վրեժխնդրության և ապրելու մեծ կամքի մասին։ Անդրադարձ է կատարվել վեպի կերպարներին, որտեղ գաղափարներով իրենց ոլորտներում կերպարներն ամբողջական են, ստացված և հաջողված, իսկ ամբողջության մեջ վերցրած՝ լրացնում և շարունակում են միմյանց։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՈՒԺԸՔրեական օրենքի՝ ժամանակի մեջ գործողության մեխանիզմի արմատներըգտնվում են Հին Հունաստանում և Հին Հռոմում։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժինեն անդրադարձել այնպիսի հեղինակավոր իրավաբաններ և հռետորներ, ինչպիսիքեն Դեմոսֆենեսը (մ.թ.ա. 384–322 թթ.) [1] և Ցիցերոնը (մ.թ.ա. 106-43 թթ.) [2]։ Հետագայում, մասնավորապես միջնադարում, քրեական օրենքի հետադարձ ուժիինստիտուտը կորցրել է իր արդիականությունը։ Իրավիճակը սկսել է որակապեսփոխվել միայն բուրժուական հեղափոխությունների ընթացքում (XVII-XVIII դդ.)։ Հենցայս ժամանակաշրջանում աստիճանաբար քրեական օրենքի գործողության խնդիրըդուրս է գալիս փիլիսոփայության տիրույթից և սկսում դիտվել միայն իրավաբանականասպեկտով. եվրոպական և ռուսական սահմանադրություններում սկսում ենամրագրվել քրեական օրենքի՝ ժամանակի մեջ գործողության մեխանիզմին, ինչպեսնաև քրեական օրենքի հետադարձ ուժին առնչվող դրույթներ։ Խորհրդայինկառավարությունը 1917 թ.-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ակտիվորենկիրառում էր քրեական օրենքի հետադարձ ուժի սկզբունքը նաև այնպիսի օրենքներիդեպքում, որոնք համարվում էին հանցավորությունը սահմանող կամ պատիժըխստացնող։ Մինչև 1960-1961 թթ.-ը խորհրդային օրենսդրությամբ սահմանված էր,որ արարքի հանցավորությունը վերացնող կամ պատիժը մեղմացնող օրենքըհետադարձ ուժ ունի, իսկ հանցավորությունը սահմանող կամ պատիժը խստացնողօրենքի հետադարձ ուժի նկատմամբ արգելք չկար։ 1960-1961 թթ. միութենականհանրապետությունների կողմից ընդունված օրենսգրքերով սահմանվեց այդ արգելքը։ Սակայն այն, ընդհանուր առմամբ, ուներ հռչակագրային բնույթ, քանի որիրավակիրառ պրակտիկայում, քաղաքական կամքով պայմանավորված, բազմաթիվէին այնպիսի դեպքերը, երբ հետադարձ ուժ էր տրվում արարքի հանցավորությունըսահմանող կամ պատիժը խստացնող օրենքներին [3]։ Ժամանակի ընթացքում քրեական օրենքի գործողության խնդիրը պատմականորեն ձևավորվել և զարգացել է որպես խնդիր՝ կապված քրեական օրենքիհետադարձ ուժի կամ գործողության հետ։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի հետկապված դրույթները կազմում են ժամանակի ընթացքում նրա գործողությանռետրոակտիվ սկզբունքը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի (հետագայում նաև՝ «քր. օր.»)հոդված 13-ը սահմանում է՝ «1. Արարքի հանցավորությունը վերացնող, պատիժըմեղմացնող կամ հանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքըհետադարձ ուժ ունի, այսինքն՝ տարածվում է մինչև այդ օրենքն ուժի մեջ մտնելըհամապատասխան արարք կատարած անձանց վրա, այդ թվում այն անձանց, ովքերկրում են պատիժը կամ կրել են դա, սակայն ունեն դատվածություն»։ ՀՀ քր. օր.-ը,ՀԽՍՀ 1961 թ.-ի քրեական օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի համեմատությամբ, ընդլայնել էքրեական օրենքի հետադարձ ուժի սահմանները՝ հետադարձ ուժ տալով նաևհանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքին։ Հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող է համարվում այն օրենքը, որը չիվերացնում արարքի հանցավորությունը, չի մեղմացնում պատիժը, սակայն քրեականպատասխանատվության և պատժի նշանակման, քրեական պատասխանատվությունից կամ պատժից ազատելու կարգի ու պայմանների հետ կապված՝ առավելնպաստավոր պայմաններ է ստեղծում հանցանք կատարած անձի համար [4]։ Նմանիրավիճակները կարող են բազմազան լինել և վերաբերել քրեական իրավունքիԸնդհանուր մասի տարբեր ինստիտուտներին, մասնավորապես՝ պատժի կրմանկարգին, պատժից պայմանականորեն վաղաժամկետ ազատելուն, վաղեմությանժամկետներին և այլն։ Օրինակ՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 22-ի 2-րդ և 3-րդմասերում ամրագրված են նորմեր, որոնք վերաբերում են համապատասխանաբարվտանգավոր ռեցիդիվին և առանձնապես վտանգավոր ռեցիդիվին։ ՀՀ քրեական նորօրենսգրքի նախագծի 56-րդ հոդվածում «վտանգավոր ռեցիդիվ» և «առանձնապեսվտանգավոր ռեցիդիվ» հասկացությունները բացակայում են։ ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 56-րդ հոդվածը հանցանք կատարած անձի վիճակը այլ կերպ բարելավողօրենք է, որը, ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասի1 համաձայն պետքէ ունենա հետադարձ ուժ։ Սա նշանակում է, որ այն դեպքերը, որոնցում հանցագործությունների ռեցիդիվը որակվել է վտանգավոր կամ առանձնապես վտանգավոր,ենթակա են վերաորակման։ Մեկ այլ օրինակ. ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 51-րդհոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է՝ «Հանցանքը համարվում է հանցավոր կազմակերպության կողմից կատարված, եթե կատարվել է մեկ կամ մի քանի հանցանքներկատարելու համար ստեղծված երեք կամ ավելի անձից բաղկացած կայուն խմբի կամխմբերի միավորման կողմից։ Հանցանքը համարվում է հանցավոր կազմակերպության կողմից կատարված նաև այն դեպքում, երբ դա ստեղծած կամ ղեկավարող անձիդիտավորության մեջ ընդգրկված հանցանքը անմիջականորեն կատարել է խմբիթեկուզ մեկ անդամը կամ խմբի առաջադրանքով՝ դրա անդամ չհանդիսացող անձը»։ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագիծը միավորել է «կազմակերպված խումբ» և«հանցավոր համագործակցություն» երևույթները։ Այն հանցանքների նկատմամբ,որոնք որակվել են կազմակերպված խմբի կողմից կատարված, ՀՀ նոր քր. օր.նախագծի 51-րդ հոդվածի 3-րդ մասը կհամարվի հանցանք կատարած անձի վիճակըայլ կերպ վատթարացնող և հետադարձ ուժ չի ունենա։ Այն հանցանքներինկատմամբ, որոնք որակվել են հանցավոր համագործակցության կողմից1 Տեքստում հղում է կատարված ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի հոդվածին, քանի որ նախագծի ուժի մեջ մտնելուց հետո ներկայիս գործող օրենսգիրքը դադարելու է գործելուց։ կատարված, ելնելով դրանց էությունից, ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի 51րդ հոդվածի 3-րդ մասը մի դեպքում կհամարվի հանցանք կատարած անձի վիճակըայլ կերպ բարելավող և հետադարձ ուժ կունենա, մեկ այլ դեպքում արարքի որակումըչի փոխվի։ Հետադարձ ուժը, ինչպես հայտնի է իրավունքի տեսությունից, կարող է լինելհասարակ կամ ռևիզիոն (վերստուգիչ) [5]։ Հասարակ հետադարձ ուժի դեպքումքրեական նոր օրենքը տարածվում է միայն այն հանցագործությունների վրա, որոնցվերաբերյալ դեռ կայացված չէ կամ դեռևս օրինական ուժի մեջ մտած չէ կոնկրետգործով իրավական որոշում։ Ռևիզիոն հետադարձ ուժի դեպքում քրեական նորօրենքը տարածվում է նաև այն հարաբերությունների վրա, որոնց վերաբերյալ արդենօրինական ուժի մեջ է մտել մեղադրական դատավճիռ [6]։ Քրեական օրենքիհետադարձ ուժի օրենսդրական սահմանման համաձայն այն ունի և՛ հասարակ, և՛ռևիզիոն հետադարձ ուժ։ Հասարակ հետադարձ ուժի դեպքում խնդիրներ չենառաջանում. եթե կոնկրետ գործով չկա օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռ,դատարանը պետք է առաջնորդվի ուժի մեջ մտած ավելի մեղմ քրեական օրենքով։ Սակայն բազմաթիվ խնդիրներ են առաջանում ռևիզիոն հետադարձ ուժի դեպքում.դատարանը ստիպված է լինում վերացնել արդեն կայացված և օրինական ուժի մեջմտած մեղադրական դատավճիռները՝ ավելի մեղմ օրենքի շրջանակներում։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի մեխանիզմը ավելի պարզ պատկերացնելուհամար այն դիտարկենք օրինակների միջոցով։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 138-րդ հոդվածը բռնաբարության համար որպեսսանկցիա է նախատեսում ազատազրկումը՝ երեքից վեց տարի ժամկետով։ ՀՀքրեական նոր օրենսգրքի նախագծի 193-րդ հոդվածը, որը միավորել է ՀՀ քր. օր.-իերկու հոդված՝ բռնաբարությունը (138) և սեքսուալ բնույթի բռնի գործողությունները(139), նույն արարքի համար որպես սանկցիա է նախատեսում ազատազրկումը՝երկուսից հինգ տարի ժամկետով2։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի հոդված 193-ը2 Այս փոփոխությունը, մեր կարծիքով, արդարացված չէ հետևյալ պատճառաբանմամբ. ՀՀ քր. օր.-ի138-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված սանկցիայի հիմքով (երեքից վեց տարի ազատազրկում) ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 19-ի 3-րդ և 4-րդ մասերի համաձայն՝ այն համարվում է ծանր հանցագործություն,իսկ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի հոդված 193-ի 1-ին մասով նախատեսված սանկցիայի հիմքով (երկուսից հինգ տարի ազատազրկում), ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի հոդված 18-ի 3-րդ մասիհամաձայն՝ այն համարվելու է միջին ծանրության հանցագործություն։ Բանն այն է, որ ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի համաձայն՝ «1. Հայաստանի Հանրապետությունում մարդը բարձրագույնարժեք է։ Մարդու անօտարելի արժանապատվությունն իր իրավունքների և ազատությունների անքակտելի հիմքն է։ 2. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ուպաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են», իսկ 31-րդ հոդվածիհամաձայն՝ «1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարիհամբավի անձեռնմխելիության իրավունք»։ «Մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիություն» բառակապակցության տակ հասկացվում է նաև սեռական անձեռնմխելիությունը։ Ուստի, մեր կարծիքով, ՀՀ նոր քր.օր.-ի նախագծի հոդված 193-ի 1-ին մասի սանկցիան անհրաժեշտ է դարձնել կա՛մ երկուսից վեց տարի,կա՛մ թողնել ՀՀ քր. օր.-ի 138-րդ հոդվածի 1-ին մասի կարգավորմամբ՝ երեքից վեց տարի։ Այսպարագայում այն կհամարվի ծանր հանցագործություն։ պատիժը մեղմացնող օրենք է և, համաձայն ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի 9-րդ հոդվածի2-րդ մասի, պետք է ունենա հետադարձ ուժ։ Իսկ ի՞նչ չափանիշներով պետք է ղեկավարվի դատարանը պատժի կրճատմանժամանակ։ Մի կողմից արդեն նշանակված է արդար պատիժ, և քրեական նոր օրենքըչի վերացնում արարքի հանցավորությունը, իսկ մյուս կողմից նախկինում նշանակվածպատիժը չի կարող մնալ նույնը։ «Պատժի կրճատման սահմաններ» կատեգորիանենթակա է դատավորի հայեցողությա՞նը, թե կրճատման սահմանները պետք էհստակ ձևակերպված լինեն։ Գործի դատական վերանայումը ոչնչով եզրագծված չէ։ Դատարանի խնդիրը պատժի կրճատման ժամանակ այնպիսի պատիժ նշանակելն է,որը համաչափ կլինի սանկցիայի իջեցված նոր սահմաններին այնպես, որ պահպանվի համամասնությունը նոր սանկցիայի սահմաններում կրճատված պատժի ևնախկին սանկցիայի սահմաններում նշանակված պատժի միջև։ Այսպիսի համամասնությունը հնարավոր է ներկայացնել մաթեմատիկական բանաձևի միջոցով3։ Ենթադրենք՝ տրված է հետևյալ միջակայքը` [a;b], և դատարանի կողմիցազատազրկման ձևով նշանակված, տարիներով հաշվարկվող պատիժը՝ c-ն։ Հետագայում ընդունվում է քրեական նոր օրենք, որն իր բնույթով համապատասխանում էՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 1-ին կամ 3-րդ մասին։ Քրեական նոր օրենքով սահմանվումէ այլ ինտերվալ, այն է՝ [d;e]։ Առաջանում է անհրաժեշտություն [d;e] միջակայքումգտնել x-ը՝ պատժի չափը կրճատման արդյունքում, որը պետք է համապատասխանիc-ի նշանակությանը։ Այս խնդիրը լուծվում է՝ [a;b] և [d;e] միջակայքերը [0;1] միջակայքի բերելով, որը մաթեմատիկայում կոչվում է նորմավորում։ Այս պարագայում c-նև x-ը պետք է գտնվեն [0;1] միջակայքում։ Բանաձևը կիրառելիս ստացվում էհետևյալը. [a;b] -> c, [d;e] -> x => (c-a)/(b-a) = (x-d)/(e-d) => (x-d)(b-a) = (e-d)(c-a) => xd = (e-d)(c-a)/(b-a) => x = d+( e-d)(c-a)/(b-a)։ Վերը նշված առաջին հայացքից բարդ թվացող բանաձևն ավելի հստակպատկերացնելու համար այն դիտարկենք օրինակի վրա։ ՀՀ քր. օր.-ի 131-րդ հոդվածի («Մարդուն առևանգելը») 2-րդ մասի 4-րդ կետը («անչափահասի նկատմամբ»)որպես սանկցիա էր նախատեսում ազատազրկումը՝ չորսից ութ տարի ժամկետով։ Այսժամկետը համապատասխանում է բանաձևի [a;b] միջակայքին, այսինքն, ըստ հոդվածի, ստացվում է հետևյալ միջակայքը՝ [4;8]։ Ենթադրենք այս հանցանքը կատարածանձը դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով ազատազրկվել է 5 տարի6 ամիս ժամկետով։ 5 տարի 6 ամիսը, որը հավասար է 5,5 տարվա, համա-պատասխանում է c-ին։ Այսինքն, ըստ հոդվածի, c=5.54։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագիծը նույնարարքի համար 188-րդ հոդվածի («Մարդուն առևանգելը») 2-րդ մասի 4-րդ կետով3 Մաթեմատիկական բանաձևով հաշվարկման կարգի հեղինակն է Տոմսկի պետական համալսարանիիրավաբանական ինստիտուտի քրեական և քրեակատարողական իրավունքների և կրիմինալոգիայիամբիոնի դոցենտ, ի.գ.թ. Մարատ Տագիրի Վալեևը։ Տե՛ս Валеев М. Т., Обратная сила уголовногозакона и сокращение наказания, Вестник ТГУ, 2011, Право N 2, cc. 47-8։ 4 Բանաձևը հաշվարկվում է տարիներով։ («անչափահասի նկատմամբ») նախատեսում է ազատազրկում՝ երկուսից վեց տարիժամկետով։ Այս ժամկետը համապատասխանում է բանաձևի [d;e] միջակայքին,ստացվում է՝ [d;e] = [2;6]։ Այս պայմաններում հարց է առաջանում՝ ինչ չափով դատարանը պետք է կրճատի նշանակված պատիժը։ Օգտվելով բանաձևից ստանումենք հետևյալը՝ [4;8] -> 5.5, [2;6] -> x => (5.5-4)/(8-4) = (x-2)/(6-2) => (x-2)(8-4) = (62)(5.5-4) => x-2 = (6-2)(5.5-4)/(8-4) => x = 2+(6-2)(5.5-4)/(8-4) => x = 3.5 տարի,այսինքն՝ 3 տարի և 6 ամիս։ Ուստի, եթե պատժի կրճատման պահին անձը այսպիսիժամկետով, այն է՝ 3 տարի 6 ամիս, կրել է իր պատիժը, նա ենթակա է ազատարձակման։ Եվս մեկ օրինակ՝ ՀՀ քր. օր.-ի 182-րդ հոդվածի («Շորթում») 1-ին մասովնախատեսված սանկցիաներից է նաև ազատազրկումը՝ առավելագույնը չորս տարիժամկետով։ Այս դեպքում նվազագույն ժամկետը հավասար է տվյալ պատժատեսակիհամար օրենքով սահմանված նվազագույն չափին։ ՀՀ քր. օր.-ի 59-րդ հոդվածիհամաձայն՝ «2. Ազատազրկումը սահմանվում է երեք ամսից քսան տարի ժամկետով»։ Այսպիսով՝ ՀՀ քր. օր.-ի 182-րդ հոդվածի սանկցիայով նախատեսված ազատազրկումը կարող է ընդգրկել 3 ամսից մինչև 5 տարի ժամանակահատվածը։ Քանիոր բանաձևը հաշվարկվում է տարիներով, ուստի 3 ամիսը պետք է վերածել տարվա։ Ստացվում է 0.25 տարի։ Այսպիսով՝ բանաձևի [a;b] միջակայքը համապատասխանումէ [0.25;5]։ Ենթադրենք՝ այսպիսի հանցանք կատարած անձը դատարանի՝ օրինականուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտվել է 3 տարվա ազատազրկման։ ստացվումէ՝ c=3։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի 241-րդ հոդվածի («Շորթում») 1-ին մասը նույնարարքի համար ազատազրկման ձևով պատիժ է նախատեսում՝ առավելագույնը երեքտարի ժամկետով։ Ինչպես արդեն ասվել է վերևում՝ նվազագույն ժամկետը հավասարէ տվյալ պատժատեսակի համար օրենքով սահմանված նվազագույն չափին։ ՀՀ նորքր. օր.-ի նախագծի հոդված 68-ը ևս սահմանում է՝ «2. Ազատազրկումը սահմանվումէ երեք ամսից քսան տարի ժամկետով»։ Ստացվում է, որ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի241-րդ հոդվածի 1-ին մասի սանկցիայով նախատեսված ազատազրկումը ընդգրկումէ 3 ամսից մինչև 3 տարի ժամանակահատվածը։ Հետևաբար բանաձևի [d;e]միջակայքը հավասար է [0.25;3]։ Ի՞նչ չափով պետք է կրճատվի դատարանի կողմիցնշանակված ժամկետը։ Օգտվելով բանաձևից՝ ստանում ենք հետևյալը՝ [0,25;5] -> 3,1,84 տարվա, այսինքն՝ 1 տարի 10 ամիս և 8 օր։ Ուստի, եթե պատժի կրճատմանպահին անձը այսպիսի ժամկետով, այն է՝ 1 տարի 10 ամիս և 8 օր, կրել է իր պատիժը,նա ենթակա է ազատ արձակման։ Սակայն հարկ է նաև նշել, որ բանաձևը կիրառելի է միայն այն դեպքերում, երբմեղմացվում է տարիներով (ամիսներով, օրերով, որոնք բանաձևում հաշվարկվում ենտարիներով) հաշվարկվող պատիժը. կիրառման ենթակա այլ պատժամիջոցներիդեպքում այն չի գործում։ Որոշ բարդություններ են առաջանում այն իրավիճակներում, երբ քրեական նորօրենքով սանկցիայում պատժի առավելագույն չափը բարձրացվում է, իսկ նվազագույնը՝ իջեցվում կամ, ընդհակառակը` առավելագույնն իջեցվում է, իսկ նվազագույնը՝բարձրացվում։ Գիտնականների մի մասը գտնում է, որ այս դեպքում պետք է հիմքընդունել սանկցիայի վերին սահմանը և մեղմացնող համարել այն օրենքը, որտեղառավելագույն չափն է իջեցված։ Եթե նոր օրենքով սանկցիայի վերին սահմանըբարձրացված է, իսկ նվազագույնը՝ իջեցված, ապա նման օրենքը համարվում էխստացնող և հետադարձ ուժ չունի [7]։ Սակայն այսպիսի դեպքերում պետք է հաշվիառնել այն հանգամանքը, որ սանկցիայի նվազագույն սահմանն իջեցված է, և այդմասով օրենքը կարող է հետադարձ ուժ ունենալ։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 3-րդ մասիհամաձայն՝ «Պատասխանատվությունը մասնակիորեն մեղմացնող և միաժամանակպատասխանատվությունը մասնակիորեն խստացնող օրենքը հետադարձ ուժ ունիմիայն այն մասով, որը մեղմացնում է պատասխանատվությունը»։ Օրինակ՝ հանցանքի կատարման պահին գործող օրենքով նախատեսված էր ազատազրկում՝ 4-7 տարիժամկետով, իսկ նոր օրենքով նախատեսվել է 3-8 տարի ժամկետով։ Այս դեպքումհետադարձ ուժ կարող է տրվել պատժի նվազագույն չափին, իսկ դատարանը պատիժնշանակելիս պետք է ղեկավարվի 3-7 տարի ժամկետով ազատազրկման տիրույթով։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում միջանկյալ քրեական օրենքիհետադարձ ուժի հարցը։ Միջանկյալ է համարվում քրեական այն օրենքը, որը ուժիմեջ է մտել անձի կողմից հանցանք կատարելուց հետո, սակայն մինչև իրավասումարմնի կողմից անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելը կամդատարանի կողմից դատավճիռ կամ դատական այլ ակտ կայացնելը ուժը կորցրել է։ Խոսքը այնպիսի իրավիճակի մասին է, երբ արարքը կատարման պահին համարվումէ հանցավոր, հետո այն ապաքրեականացվում է կամ պատասխանատվությունըմեղմացվում է, սակայն որոշ ժամանակ անց կրկին կատարվում է արարքի քրեականացվում, կամ պատասխանատվությունը այդպիսի արարքի համար խստացվում է։ ՀՀ քր. օր.-ի ո՛չ 13-րդ, ո՛չ էլ որևէ այլ հոդված միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժին վերաբերող նորմեր չի բովանդակում։ Միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժի հարցը ակտիվորեն քննարկվում է քրեական իրավունքի գիտության կողմից։ Հնարավոր է առանձնացնել այս հարցի կապակցությամբ արտահայտված երեքտեսակետ՝- միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ չունի [8, 9], - միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ չունի, սակայն այնուամենայնիվ,թողնում է ազդեցություն [10],- միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ ունի, եթե այն ավելի մեղմ էգործող օրենքի համեմատությամբ [11, 12, 13]։ Առաջին տեսակետի ներկայացուցիչները գտնում են, որ միջանկյալ քրեականօրենքը չի կարող կիրառվել, քանի որ այն չի գործել ո՛չ հանցանքի կատարմանպահին, ո՛չ էլ իրավակիրառ մարմնի կողմից որոշում կայացնելիս։ Այս մոտեցումը,սակայն, արդարացված չէ. միջազգային ակտերը այլ բան են պահանջում։ Մասնավորապես՝ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգայինդաշնագրի 3-րդ մասի հոդված 15-ի համաձայն՝ «1. Ոչ ոք չի կարող հանցագործությանհամար մեղավոր ճանաչվել, եթե գործողության կամ անգործության պահին գործողներպետական կամ միջազգային իրավունքի համաձայն դա հանցագործություն չիհամարվել։ Նմանապես չի կարող նշանակվել ավելի ծանր պատիժ, քան այն, որըկիրառման էր ենթակա հանցագործության կատարման պահին։ Եթե հանցագործությունը կատարելուց հետո օրենքով ավելի մեղմ պատիժ է սահմանվում, այդ օրենքիգործողությունը տարածվում է տվյալ հանցանքի վրա [14]։ Երկրորդ տեսակետի կողմնակիցները գտնում են, որ միջանկյալ քրեականօրենքը հետադարձ ուժ չունի, բայց որոշակի ազդեցություն ունի. պատիժ նշանակելուժամանակ դատարանը չի կարող դուրս գալ միջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն սահմանից։ Մ. Բլումը և Ա. Տիլլեն գրում են՝ «Հանցանքըորակվում է հանցավոր արարքի կատարման պահին գործող օրենքով, սակայնպատժի նշանակման ժամանակ դրա վերին չափը սահմանափակվում է ավելի մեղմմիջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն սահմանով՝ վերջինիսհղում կատարելով» [15]։ Այս մոտեցումը, սակայն, հակասական է. սկզբում նրանքգրում են, որ միջանկյալ քրեական օրենքը այլևս գոյություն չունի, ուստի ենթակա չէկիրառման, իսկ շարունակությունում նշում, որ պատժի վերին սահմանը չի կարողգերազանցել միջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն չափը։ Հիմք ընդունելով Մ. Բլումի և Ա. Տիլլեի՝ սկզբում արտահայտված տեսակետը՝ ստացվում է, որ պետք է հղում կատարել գոյություն չունեցող օրենքին, ինչը տրամաբանական չէ։ Ներկայումս գիտնականների մեծ մասի կողմից ընդունվում է երրորդ տեսակետը։ Այս դիրքորոշման կողմնակիցները շեշտը դնում են այն հանգամանքի վրա, որպետք է կիրառվի հաջորդող օրենքներից ցանկացածը, որն ավելի մեղմ է, և որմեղավորի ճակատագիրը չպետք է կախված լինի պետական իշխանության մարմինների գործունեության «օպերատիվությունից»։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ի 1-ին և 3-րդ մասերին համապա-տասխանողմիջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժով ենթակա է կիրառման [16]։ Ինչևէ, այսհարցը իր օրենսդրական լուծումը կստանա ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագիծը ուժի մեջմտնելուց հետո, որի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է՝ «Արարքի հանցավորությունը լրիվ կամ մասնակիորեն վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող միջանկյալ օրենքը հետադարձ ուժունի»։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասը բովանդակում է միջանկյալ քրեական օրենքիհասկացությունը. «Միջանկյալ քրեական օրենքը անձի կողմից հանցանք կատարելուցհետո ուժի մեջ մտած, սակայն մինչև իրավասու մարմնի կողմից անձին քրեականպատասխանատվության ենթարկելը կամ դատարանի կողմից դատավճիռ կամդատական այլ ակտը կայացնելը ուժը կորցրած քրեական օրենքն է»։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում քրեական օրենքի հետադարձուժի կիրառության հարցը, երբ փոխվում է իրավունքի այլ ճյուղին պատկանողնորմատիվ ակտը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ի 1-ին մասը սահմանում է՝«Արարքի հանցավորությունը վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքը հետադարձ ուժ ունի,այսինքն՝ տարածվում է մինչև այդ օրենքն ուժի մեջ մտնելը համապատասխանարարք կատարած անձանց վրա, այդ թվում այն անձանց, ովքեր կրում են պատիժըկամ կրել են դա, սակայն ունեն դատվածություն»։ Իսկ քրեական օրենսգրքի 5-րդհոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Արարքի հանցավորությունը, դրա պատժելիությունըև քրեաիրավական այլ հետևանքները որոշվում են միայն քրեական օրենքով»։ Քրեական օրենսգրքի տառացի մեկնաբանման դեպքում ստացվում է, որ իրավունքիայլ ճյուղի նորմատիվ ակտի փոփոխությունը չի կարող հիմք լինել քրեական օրենքիկիրառման համար։ Սակայն փոփոխություն կատարելով իրավունքի այլ ճյուղինպատկանող նորմատիվ ակտում՝ օրենսդիրը ուղղակի կամ անուղղակի կերպովլուծում է քրեաիրավական խնդիրներ. չէ՞ որ քրեական իրավունքը իրավունքիմիասնական համակարգի տարր է։ Իսկ իրավունքի համակարգի ցանկացած տարրիփոփոխություն, ինչպես հայտնի է, հանգեցնում է մյուս տարրերի փոփոխության։ Այսխնդրի լուծման համար, թերևս, հիմնարար նշանակություն կարող է ունենալ ՀՀՍահմանադրության 73-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, համաձայն որի՝ «Անձի իրավականվիճակը բարելավող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն»։ Պրոֆեսոր Պիկուրովը մանրակրկիտ ուսումնասիրության է ենթարկել քրեականիրավունքի կապը իրավունքի այլ ճյուղերի հետ։ Նա բավականին զգուշորեն էանդրադառնում քրեական օրենքի հետադարձ ուժի կիրառմանը՝ պայմանավորվածիրավունքի այլ ճյուղերի նորմատիվ ակտերի փոփոխմամբ։ Նա գրում է՝ «Օրենքիհետադարձ ուժի կիրառման հարցի պատասխանը կախված է այն հանգամանքից, թեինչպիսի բնույթ ունի այդ ակտերի և քրեական օրենքի միջև առկա կապը, ինչպիսինէ այդ կապի իրավաբանական էությունը։ Այսպես, տեխնիկաիրավական նորմերիառանձնահատկությունը այն է, որ դրանք ունեն անմիջական գործունեություն և,որպես կանոն, չեն կարող ունենալ հետադարձ ուժ։ Օրինակ՝ ճանապարհայիներթևեկության կանոնների փոփոխությունը չի ազդում այն խախտումների գնահատման վրա, որոնք կատարվել են նախկին կանոնների գործողության ժամանակ։ Սովորաբար հետադարձ ուժ չունեն ընթացակարգային նորմերը, քանի որ նրանքկոչված են կանոնակարգելու իրավունքի սուբյեկտների վարքագիծը խիստ որոշակիժամանակային շրջանակներում։ Մնացած բոլոր կանոններին, որոնք մանրամասնումեն հանցակազմի հատկանիշները, կարող է տրվել հետադարձ ուժ, միայն այնդեպքում, եթե դա առաջ է բերում կատարված արարքի հանրային վտանգավորությանաստիճանի և բնույթի գնահատականի փոփոխություն։ Իսկ եթե կանոններիխախտման հետևանքով իրական վնաս է պատճառվել քրեական օրենքովպաշտպանվող շահերին, և կանոնների հետագա փոփոխությունները չեն նվազեցնումարարքի ո՛չ հանրային վտանգավորության աստիճանը, ո՛չ էլ բնույթը, ապա չկա որևէհիմք հանցագործությունների վերաորակման գործընթացում դրանց հետադարձ ուժտալու» [17]։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 15-ի 1-ին մասը սահմանում է՝ «ՀՀ տարածքից դուրսհանցանք կատարած ՀՀ քաղաքացիները, ինչպես նաև ՀՀ-ում մշտապես բնակվող,քաղաքացիություն չունեցող անձինք ենթակա են պատասխանատվության ՀՀքրեական օրենսգրքով, եթե նրանց կատարած արարքը ճանաչվածէհանցագործություն դրա կատարման վայրի պետության օրենսդրությամբ, և եթենրանք չեն դատապարտվել այլ պետությունում։ Նշված անձանց դատապարտելիսպատիժը չի կարող գերազանցել օտարերկրյա այն պետության օրենքով նախատեսված պատժի վերին սահմանը, որի տարածքում կատարվել է հանցանքը»։ Այսպարագայում հարց է առաջանում՝ կարո՞ղ է արդյոք հանցանքի կատարման վայրիպետության օրենքի վերին սահմանի իջեցումը հիմք հանդիսանալ այն անձի պատժաչափը նվազեցնելու համար, որը քրեական պատասխանատվության է ենթարկվելայդ պետության՝ հանցանքի կատարման պահին գործող օրենքի վերին սահմանիչափով։ Այսպես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ը ոչ մի նշում չի պարունակումառ այն, որ հետադարձ ուժ ունի միայն ՀՀ օրենքը, որը համարվում է արարքիհանցավորությունը վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանք կատարած անձիվիճակն այլ կերպ բարելավող։ Նշված հարցի վերաբերյալ չկա ո՛չ միջազգային, ո՛չ էլներպետական իրավական կարգավորում։ Սակայն, ելնելով ընդհանուր իրավաբանական տրամաբանությունից՝ կարելի է ենթադրել, որ հանցանքի կատարման վայրիպետության քրեական օրենքի վերին սահմանի իջեցումը կարող է հետադարձ ուժունենալ այդ պետության տարածքում հանցանք կատարած և ՀՀ-ում քրեականպատասխանատվության ենթարկված անձի նկատմամբ։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 2-րդ մասում ամրագրված է միջազգային իրավունքինորմերից և ՀՀ Սահմանադրությունից բխող հետևյալ կարևոր դրույթը՝ «Արարքիհանցավորությունը սահմանող, պատիժը խստացնող կամ հանցանք կատարած անձիվիճակն այլ կերպ վատթարացնող օրենքը հետադարձ ուժ չունի»։ Այսպիսին կարող էհամարվել, օրինակ, ՀՀ քրեական օրենսգրքի «Համակարգչային տեղեկատվությանանվտանգության դեմ ուղղված հանցագործություններ» գլուխը։ Քրեական օրենսգրքի13-րդ հոդվածի 2-րդ մասի իմաստով՝ հանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպվատթարացնող օրենքն այն է, որը քրեական պատասխանատվության և պատժինշանակման, քրեական պատասխանատվությունից կամ պատժից ազատելու կարգիու պայմանների հետ կապված ոչ նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում հանցանքկատարած անձի համար [18]։ Վերոգրյալը հնարավորություն է տալիս հավաստելու, որ քրեական օրենքիհետադարձ ուժը արտացոլում է և՛ մարդասիրության, և՛ արդարության սկզբունքները։ Ոստի, ամեն անգամ քրեական օրենքին հետադարձ ուժ տալու ընթացքում անձիիրավունքների հնարավոր խախտումները բացառելու համար անհրաժեշտ է անշեղորեն պահպանել քրեական օրենքի հետադարձ ուժի կանոնները, որոնք առկա ենսահմանադրաիրավական կարգավորումներում, միջազգային իրավական ակտերում,ՀՀ քրեական օրենսգրքում, ինչպես նաև ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի իրավականդիրքորոշումներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆМосква, 1994, сс. 112-6(cid։ 0)[4] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2013 թ.-ի հոկտեմբերի 18-ի որոշումը՝ թիվԵԷԴ/0008/15/13 քրեական գործով, կետ 19-րդ։ [14] URL։ www.idcarmenia.am/sites/default/files/attachments/dahsnagir.pdf (Accessed։ [16] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2007 թվականի հուլիսի 13-ի որոշումը՝ թիվ ՎԲ-136/07քրեական գործով։ [18] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2012 թվականի դեկտեմբերի 5-ի որոշումը՝ԵԿԴ/0030/01/12 գործի վերաբերյալ, կետ 17-րդ։ Բարսեղյան ԳևորգՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՈՒԺԸԲանալի բառեր` քրեական օրենք, քրեական օրենքի հետադարձ ուժ, պատժիմեղմացում, միջանկյալ քրեական օրենք, միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժ, քրեական օրենքի կիրառումը այլ ճյուղերի նորմատիվ իրավական ակտերիփոփոխության դեպքում։

Հետազոտվող թեմայի ակտուալությունը հիմնավորված է ամենից առաջ այն հանգամանքով, որ դրան է առնչվում այն օրենքի կիրառության հարցը, որով որոշվում է պատիժը, այս կամ այն անձի հանրորեն վտանգավոր արարքի վտանգավորությունը։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի սկզբունքը ժամանակակից իրավական պետության կարևոր ինստիտուտ է՝ առանց որի քրեական իրավունքում չի կարող ամբողջովին իրականցվել մարդասիրության սկզբունքը, որին համապատասխան վիճելի պահերը մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի, նրա իրավաբանական էության, հասկացության և բովանդակության խնդիրները ակտուալ են շատ տասնամյակների ընթացքում։

Գիտ. Headեկավար: Տեխնիկական գիտությունների թեկնածու պրոֆ. Ա. Սարիբեկյան Էլեկտրոնային առևտուրը (ԵՀ) այլևս նոր երեւույթ չէ: Գործարարությունից բիզնեսի (B2C) առցանց վաճառքի առաջին համակարգը գործարկվել է 1984 թ.-ին: Մեծ Բրիտանիայում և 1990-ականներին ԵՀ-ն սկսեց տարածվել աշխարհով մեկ: Չնայած այդ փաստին, ԸՕ-ն Հայաստանում դեռ տարածված չէ: 2015 թ. Իրականացված շուկայավարման հարցման արդյունքները ցույց են տալիս, որ վերջին մեկ տարվա ընթացքում Երևանի բնակչության 4.2% -ը գնումներ է կատարել Հայաստանի առցանց խանութներից կամ պլատֆորմներից, իսկ 14.2% -ը `արտասահմանյան առցանց խանութներից 1: Տրամաբանական է, որ մարզերում այդ ցուցանիշները զգալիորեն ցածր կլինեն: Սա ցույց է տալիս Հայաստանում էլեկտրոնային առևտրի ներթափանցման ցածր մակարդակը 2, ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով: Դրանք ներառում են ինտերնետ օգտագործողների քանակը, բնակչության համակարգչային գրագիտությունը, տեղեկացվածության մակարդակը և բնակչության կողմից ԵՀ-ի ընդունումը: Հայաստանում ինտերնետից օգտվողների թիվն ավելանում է: Եթե ​​2013-ին Երևանի բնակչության 60.5% -ը օգտվում էր ինտերնետ ծառայությունից 3, ապա 2014 թ.-ին: Հայաստանում ինտերնետ օգտագործողների թիվը (ներառյալ անլար 3G և GPRS) հասել է մոտ 67% 4, ինչը բավականին բարձր ցուցանիշ է: Ելնելով վերոնշյալ թվերից, կարելի է գնահատել, որ ինտերնետ ունեցող Երեւան քաղաքի բնակիչների ոչ ավելի, քան 7% -ն է օգտվում հայկական առցանց խանութներից, և ոչ ավելի, քան 24% -ը `օտարերկրյա առցանց խանութներից: Սա վկայում է այն մասին, որ ինտերնետ հասանելիությունն անհրաժեշտ է, բայց ոչ ամենակարևոր գործոնը Հայաստանում ԵՄ զարգացման համար: Computerածր է նաև համակարգչային գրագիտության և ԵՀ հնարավորությունների վերաբերյալ իրազեկվածության մակարդակը, բայց կա աճող միտում: ՀՀ բնակչության կողմից ԵՀ-ի ընդունման վերաբերյալ ոչ մի հետազոտություն չի իրականացվել, մինչդեռ դա Երևանի բնակիչների միայն 4% -ին թույլ կտար առցանց գնումներ կատարել Հայաստանի Հանրապետության խանութներից `http: //www.banks.am/hy/news/retail/11590/, հասանելի է 16.01.2016 թ. 2 Այս հոդվածը վերաբերում է միայն բիզնեսի (B2C) էլեկտրոնային առևտրին: B2B, C2C, G2C, G2B և այլ տեսակները չեն դիտարկվում: https: //www.isoc.am/publ/penetration_am.pdf- ը հասանելի էր 16.01.2016 թ. 4 Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ, տեղեկատվական և հեռահաղորդակցման ֆայլ Հայաստանում: /// C: /Users/DG/Desktop/2014-ICT-Industry-Report_arm_final.pdf, հասանելի է 16.01.2016 թ. ՀԿ, Ինտերնետային հետազոտություններ, Ինտերնետային հասարակության ներթափանցում Հայաստանում, Տեխնոլոգիական ալիքում էլեկտրոնային առևտրի ընդունման վրա ազդող գործոններ Ձեռնարկել համապատասխան քայլեր Հայաստանի բնակչության կողմից էլեկտրոնային առևտրի ընդունումն արագացնելու համար: ԷՄ-ի ընդունումը գնահատելու համար էմպիրիկորեն մշակվել են մի շարք մոդելներ, որոնք գրեթե բոլորը Տեխնոլոգիայի որդեգրման մոդելի ԵՀ-ով հարմարեցված տարբերակներ են: Ամենահայտնի մոդելներից մեկը Փոլ Պավլոուի 2003 թ. Consumers 1-ի կողմից ներկայացված Սպառողի ընդունման մոդելը, որը համատեղում է տեխնոլոգիայի ընդունման մոդելը (TEC) վստահության և ռիսկի հետ: Վերջինս հիմնված է «Գործողության ողջամիտ տեսության» (REAS) վրա և ներկայացնում է այս տեսության հարմարվողականությունը տեխնոլոգիական միջավայրին 2: Ըստ Պավլոուի, ԸՏ-ի համար ՏԸՀ-ի օգտագործումը պայմանավորված է ԸՕ-ի տեխնոլոգիական բնույթով, իսկ ռիսկի վստահության գործոնների օգտագործումը `ԸՕ-ում տիրող անորոշության պատճառով: Այսպիսով, տեսականորեն մշակվում և էմպիրիկորեն հաստատվում է մի մոդել, որը թույլ է տալիս կանխատեսել EC- ի ընդունումը սպառողների կողմից: Տարածական և տարածական և ժամանակային բաժանումը սպառողների և վեբ վաճառողների ինտերնետային ենթակառուցվածքի անկանխատեսելիությունը սպառող 3 ստեղծում է ակնհայտ անորոշություն առցանց գործարքների վերաբերյալ 3: Դա պայմանավորված է նրանով, որ .1. Գումար կորցնելու ռիսկ կա, քանի որ սպառողները ստիպված են ապավինել էլեկտրոնային տեղեկատվությանը ՝ միջնորդների կողմից տրամադրված թերի կամ կեղծ տեղեկատվության նկատմամբ խոցելի դառնալու համար: 4.2. Անհատական ​​տվյալների գաղտնիությունը կորցնելու ռիսկ կա `առցանց գործարքների ընթացքում սպառողների կողմից վեբ վաճառողներին անձնական տվյալների տրամադրման պատճառով 5: Այսպիսով, որպես գործարքային ենթակառուցվածք, ինտերնետի բաց գլոբալ բնույթը անորոշություն է ստեղծում առցանց գործարքների վերաբերյալ, ինչը ռիսկի-վստահությունը դարձնում է ԵՀ-ի կարևորագույն տարրերից մեկը: Ստյուարտը, Պավլոուն և Ուորդը պնդում են, որ վստահությունն, իհարկե, սպառող-վաճառող գործարքների հիմնական բաղադրիչն է 6: 1 Պավլու Պ., Էլեկտրոնային առևտրի սպառողների ընդունում: Վստահության և ռիսկի ինտեգրում Բրայանթի և Դ. Illիլմանի հետ (խմբ.), Մեդիա էֆեկտներ: Տեսության և հետազոտությունների առաջխաղացումները: Հիլսդեյլ, Նյու Յորք Պավլոուի կողմից ներկայացված էլեկտրոնային առևտրի ընդունման մոդելը ներկայացված է Նկար 1-ում: Կախված փոփոխականները `գործարք կատարելու մտադրությունը` գործարքի իրական վարքագիծը, ներկայացվում են որպես հիմնական կառույցներ, որոնք որոշում են էլեկտրոնային առևտրի ընդունումը: Տեխնոլոգիական միջավայրում OCT- ի կիրառումից հետո ՏԸՀ փոփոխականները (ընկալվող օգտակարությունը ընկալվում է օգտագործման հարմարավետությունից) ներկայացվում են որպես էլեկտրոնային առևտրի ընդունման հիմնական գործոններ: OGT- ի հովանու ներքո այս մոդելը ներառում է ԵՀ-ի որդեգրման լրացուցիչ գործոններ, ինչպիսիք են ռիսկը և վստահությունը: Allուցադրված են բոլոր 4 գործոնները, բացատրվում և ցուցադրվում է դրանց կապը գործարքային մտադրությունների և ԵՀ-ի ընդունման հետ: Գործարքի կատարում Գործարքի կատարում Արտադրություն Ընկալվող ռիսկ Ընկալվող օգտագործումը Ընկալված վստահության հեշտություն 1. Էլեկտրոնային առևտրի ընդունման մոդելը, համաձայն Պավլուի Էլեկտրոնային առևտրի ընդունման, ընդհանուր առմամբ, սահմանվում է որպես սպառողի մասնակցություն էլեկտրոնային առևտրի հարաբերություններին: Այդ պատճառով առցանց գործարքները կարելի է համարել որպես ինտերակտիվ շուկայավարման հաղորդակցման օրինակներ: Սպառող-վաճառող փոխանակման հարաբերությունները սովորաբար ներառում են մի շարք գործողություններ 1: Առաջին քայլը հաճախ վաճառողից տվյալների սպառողին փոխանցումն է, որը տեղի է ունենում ինտերնետի որոնման, տեղեկատվության հավաքագրման, արտադրանքի և գների համեմատության միջոցով: Հաջորդ քայլ 1 Pavlou P., Stewart D., Ինտերակտիվ գովազդի ազդեցության և արդյունավետության չափում: Ա-ն սպառողի կողմից անձնական տվյալների փոխանցումն է էլեկտրոնային փոստով գրանցման, արտադրանքի նախասիրությունների տրամադրման հետադարձ կապի միջոցով: Այս քայլը սովորաբար ուղեկցվում է ավտոմատացված տեղեկատվությամբ: Վերջին քայլը ներառում է անձնական և քարտի վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրում, ինչպիսիք են վարկային քարտի տեղեկատվությունը, վերջնական արտադրանքի նախապատվությունները և առաքման հասցեն: Գործարքի մտադրություն Zvas- ը սպառողին սահմանում է որպես վեբ շուկայավարողի հետ առցանց փոխանակման հարաբերությունների մեջ մտնելու մտադրություն, ինչպիսիք են `բիզնեսի տեղեկատվության փոխանակումը, գործարար կապերի պահպանումը և գործարքների իրականացումը 1: Հիմնվելով առցանց գործարքի գործընթացի նկարագրության վրա, Business Consumer (B2C) EC- ի ընդունումը անհրաժեշտություն է առաջացնում, որ սպառողը մտադրվի օգտագործել վաճառողի կայքը տեղեկատվություն ստանալու և տրամադրելու համար, այնուհետև գործարքն ավարտին հասցնելով ապրանք կամ ծառայություն գնելով , Մինչ Ինտերնետից օգտվողների թիվը կայուն աճում է, առցանց սպառողների մեծ մասը գնումներ կատարելուց առաջ հրաժարվում է իր գնումների քարտից: Սա լուրջ խնդիր է առաջացնում վեբ շուկայավարողների համար, քանի որ նրանք կարիք ունեն գնորդների, այլ ոչ թե որոնողների: Վարքային մտադրությունների և գործողությունների միջև կապը մանրամասնորեն ներկայացված է OCT տեսքով Պլանավորված վարքի տեսության կողմից 2: Վստահությունը անորոշություն պարունակող գրեթե բոլոր տնտեսական և սոցիալական հարաբերությունների որոշիչ առանձնահատկությունն է: Իրականում բոլոր հարաբերությունները պահանջում են վստահության տարր, հատկապես նրանք, որոնք տեղի են ունենում անորոշ ԸՕ միջավայրում: Վստահությունը սպառող-վաճառող փոխհարաբերություններում համարվում է կատալիզատոր, քանի որ այն ապահովում է հաջող գործարքների սպասումներ: Վստահության պակասը համարվում է ԸՕ սպառողների ներգրավվածության հիմնական պատճառներից մեկը 3: Վստահությունը կարող է սահմանվել որպես համոզմունք, որ մյուս կողմը կգործի պատասխանատու կերպով ՝ այդպիսով բավարարելով վստահող կողմի սպասելիքները ՝ առանց չարաշահելու իր խոցելի կողմերը 4: 1 Zwass V., Էլեկտրոնային առևտրի կառուցվածքը և մակրո մակարդակի ազդեցությունները: Տեխնոլոգիական բլոգերից: Կալիֆոռնիա Sage, 1998, էջ 289–315.2 Ajzen I., Մտադրություններից դեպի գործողություններ: Պլանավորված վարքի տեսություն: J. Kuhl- ում և J. Beckmann- ում (խմբ.), Action Control: Cանաչումից դեպի վարքագիծ: Նյու Յորք Springer-Verlag, 1985, էջ 11–39.3 Keen PGW, Electronic Commerce Relationships: Վստահեք դիզայնով: Էնգլվուդ Քլիֆս, Նյու Յորք Pren McKnight և Իր գործընկերների աշխատանքում 1, B2C EC- ի նկատմամբ վստահությունը այս մոդելում սահմանվում է որպես համոզմունք, որը թույլ է տալիս սպառողներին կամավոր դառնալ խոցելի ՝ վեբ շուկայավարից իմանալով դրա բնութագրերը: Այս սահմանումը պատկերում է ԸՕ-ի նկատմամբ վստահության երկու տարբեր, բայց անբաժանելի կողմեր: Նախ, այն ներառում է որոշակի կողմի (վեբ վաճառող) նկատմամբ վստահության ավանդական տեսակետը. և երկրորդ, այն ներքինում ներառում է գործարքի միջոցների նկատմամբ վստահություն (ենթակառուցվածքի նկատմամբ վստահություն): Քանի որ որոշակի մակարդակի անորոշությունը ռիսկի առկայության նախապայման է, այս մոդելի առաջարկած վստահության հայեցակարգումը ենթադրում է, որ երբ սպառողները կամավոր դիմում են խոցելի վեբ վաճառողին, նրանք հաշվի են առնում վեբ վաճառողի բնութագրերը (վարքագծի անորոշություն) »նրա հետ: Հարակից տեխնոլոգիական ենթակառուցվածքների բնութագրերը (շրջակա միջավայրի անորոշության պատճառով): Չնայած ԵՀ-ի նկատմամբ վստահությունը երկու նպատակ ունի, վեբ շուկայավարողները կարող են էական ազդեցություն ունենալ ենթակառուցվածքի նկատմամբ վստահության վրա ՝ ծածկագրված գործարքներ ապահովելով, տեղեկատվության պաշտպանության համակարգեր տեղադրելով և նույնականացման մեխանիզմներ օգտագործելով: Ընկալված օգտակարություն վող Օգտագործման հեշտ ընկալում: Առցանց գործարքների գործընթացի գրեթե յուրաքանչյուր քայլը պահանջում է, որ սպառողները շփվեն կայքերի հետ: Օգտագործեք ինտերնետային տեխնոլոգիաներ: Քանի որ գործարքի կատարումը հանգեցնում է տեխնոլոգիայի օգտագործմանը, այս մոդելը վերահսկում է սպառողի մտադրությունը `ինտերնետային տեխնոլոգիաներ օգտագործել առցանց գործարքների համար` Technology Acceptance մոդելի փոփոխականները կանխատեսելու համար: Ըստ ՏԸՀ-ի, ինտերնետի տեխնոլոգիայի ընդունման վրա ազդում են երկու արտաքին փոփոխականներ `ընկալվող օգտակարությունն ու օգտագործման օգտագործման ընկալվածը: Ըստ Դեյվիսի, ընկալվող օգտակարությունը որոշվում է այն չափով, որով սպառողը կարծում է, որ որոշակի տեխնոլոգիաների օգտագործումը նպաստում է գործարքի գործընթացին: Օգտագործման ընկալման հեշտությունը սահմանվում է որպես այն չափը, որով սպառողը կարծում է, որ որոշակի տեխնոլոգիայի օգտագործումը անհանգստություն է առաջացնում: Այս մոդելը ցույց է տալիս, որ ընկալվող օգտակարությունը ազդում է գործարքը կատարելու մտադրության վրա ուղղակի ձվի միջոցով, և ընկալված օգտակարության միջոցով `անուղղակիորեն ընկալվում է օգտագործման հարմարավետությունը: 1 McKnight DH, Chervany NL, Ի՞նչ է նշանակում վստահություն էլեկտրոնային առևտրի հաճախորդների հարաբերություններում: Ընկալվող ռիսկը: Գործարքների համար գլոբալ բաց ենթակառուցվածքի օգտագործման վերաբերյալ հեռավոր, ոչ անձնական, առցանց միջավայրի անորոշությունը ռիսկը դարձրել է ԵՀ-ի բաղկացուցիչ մաս: Առցանց գործարքների մեջ սովորաբար կան երկու տեսակի անորոշություններ `վարքային և բնապահպանական: Վարքային անորոշությունն առաջանում է այն պատճառով, որ վեբ շուկայավարողը արկածախնդիր վարք ունենալու ունակություն ունի ՝ օգտվելով ԵՀ հեռավոր և անանձնական բնույթից և կառավարության կողմից գործարքները արդյունավետորեն վերահսկելու անկարողությունից: Բնապահպանականության առկայությունը մեծապես պայմանավորված է ինտերնետի անկանխատեսելի բնույթով, ինչը վեր է վեբ շուկայավարողի կամ սպառողի լիակատար վերահսկողությունից: Այս մոդելում ռիսկը համարվում է մեկ գործոն ՝ առանց վերը նշված տարանջատման, ինչը բացասաբար է ազդում առցանց գործարք կատարելու սպառողի մտադրության վրա: Պավլուի հիմնական ներդրումը վարքագծային և շրջակա միջավայրի անորոշության հետ կապված փոփոխականների ինտեգրումն է մեկ ներդաշնակեցված մոդելի `Տեխնոլոգիայի որդեգրման մոդելի (ընկալվող օգտակարություն և օգտագործման հարմարավետություն) կառուցվածքների հետ, որը կանխատեսում է ԵՀ-ի ընդունումը: Հոդվածում ներկայացված են որոշ նոր փոփոխություններ `կապված որոշակի փոփոխականների հետ: Նախ, ընկալվող ռիսկը ուղղակի հակաթույն է բիզնեսով զբաղվելու մտադրության համար, ինչը նշանակում է, որ անորոշության նվազումը ԵՀ-ի ընդունման կարևոր բաղադրիչներից մեկն է: Երկրորդ, չնայած վստահությունը գործարքներ կատարելու մտադրության ուղղակի հակաթույնն է, այն նաև գործում է որպես անուղղակի հակամենաշնորհային միջոց ՝ ընկալվող ռիսկի, ընկալվող օգտակարության, օգտագործման օգտագործման ընկալման միջոցով: Այս հայտնությունը հաստատում է ԸՕ-ի նկատմամբ վստահության հրամայական դերը և հստակորեն ներկայացնում է դրա ազդեցությունը: Երրորդ, ընկալվող օգտակարությունը և օգտագործման դյուրինությունը էական ազդեցություն ունեն գործարքի նպատակների վրա, ինչը նշանակում է, որ տեխնոլոգիայի ընդունման մոդելը կարող է ընդլայնվել `բացատրելու համար B2C EC ընդունումը առցանց սպառողի վարքագծում: Վերջապես, գործարքային մտադրությունները բերում են իրական գործարքային վարքի `հաստատելով OGT- ն և այս մոդելի գործնականությունը: Այսպիսով, էլեկտրոնային առևտրի ընդունման վրա ազդող հիմնական գործոններն են ընկալվող օգտակարությունը, օգտագործման օգտագործման ընկալվածությունը, վստահությունը և ռիսկը: Այս գործոնների միջև փոխհարաբերությունների էմպիրիկ գնահատում, դրանցից յուրաքանչյուրի ազդեցությունը էլեկտրոնային առևտրի ընդունման վրա, հիմնվելով հայկական տվյալների վրա, արդյունքների հիման վրա Հայաստանում էլեկտրոնային առևտրի ընդունումն արագացնելու մեխանիզմներ մշակելու հնարավորությունը: Դավիթ Աբգարյան Էլեկտրոնային առևտրի ընդունման վրա ազդող գործոններ Հիմնաբառեր. Էլեկտրոնային առևտուր, վստահություն, ռիսկ, տեխնոլոգիայի ընդունման մոդել, ողջամիտ տեսություն: ։

Էլեկտրոնային կոմերցիայի ընդունման վրա ազդող հիմնական գործոններն են ընկալվող օգտակարությունը, օգտագործման ընկալվող դյուրինությունը, վստահությունը և ռիսկը։ Այս գործոնների ազդեցությունը էլեկտրոնային կոմերցիայի ընդունման վրա էմպիրիկ ձևով կարելի է գնահատել Էլեկտրոնային կոմերցիայի ընդունման մոդելի միջոցով, որը հենվում է Տեխնոլոգիայի ընդունման մոդելի վրա՝ հաշվի առնելով նաև էլեկտրոնային կոմերցիային ներհատուկ անորոշությունը։ Բացահայտելով գործոններից յուրաքանչյուրի դերը՝ կարելի է ազդել դրանց վրա՝ արագացնելով էլեկտրոնային կորմերցիայի ընդունման գործընթացը։

Անշարժ գույքի գործարքներ միջնադարյան Տավուշում Կադաստրային համակարգը բնական պաշարների ինժեներական օբյեկտների վերաբերյալ տվյալներ է, որոնք անցել են զարգացման դարավոր պատմություն: ՀՀ տարածքում հայտնաբերված վիմագրական արձանագրությունները, պատմական աղբյուրները և հարուստ մատենագիտությունը ապացուցում են, որ միջնադարյան Տավուշում կադաստրային համակարգի նախատիպ կար: Կադաստրային համակարգի նախատիպի վերաբերյալ տեղեկատվության մեծ մասը ամփոփված է վիմագրական արձանագրություններով: Դրանք ներառում են անշարժ գույքի հետ կապված միջնադարյան տարբեր հարաբերություններ ՝ նկարագրելով դրանց էությունը, իրականացման ձևերը և իրավական հիմքերը: Արձանագրությունները հիմնականում արվել են Տավուշի վանական համալիրների, հարակից շենքերի պատերի և խաչքարերի վրա: Այս արձանագրությունները բավարար չափով արտացոլում են քաղաքական, տնտեսական, ռազմական և հոգատար կյանքը: Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է 12-13-րդ դարերում օգտագործված կադաստրային համակարգի նախատիպին: Վերոնշյալ համակարգը հիմնված էր նաև իրավական հիմքի վրա, որը, ըստ էության, M Գոշ «Դատաստանի գիրք»: Ահա որոշ հոդվածներ անշարժ գույքի որոշ տեսակների և նրանց իրավահարաբերությունների վերաբերյալ: Մասնավորապես, հողային և գույքային հարաբերությունների ոլորտում այն ​​կարգավորել է ժառանգության, սեփականության, օտարման, հողօգտագործման, շինարարության, հարկային պարտավորությունների սահմանման, սահմանների փոփոխման, դադարեցման, սահմանազատման հարաբերությունները ՝ սահմանելով դրանց իրավական հիմքերը: Այս ժամանակներում իրավական դաշտը հիմնված էր մի շարք սոցիալ-մշակութային առանձնահատկությունների վրա, պարունակում էր ինչպես կադաստրային, այնպես էլ սոցիալ-մշակութային կյանքը համակարգող նորմեր և կանոններ: Մինչ զարգացած ֆեոդալիզմի հաստատումը, երբ Հայաստանը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության ենթակայության տակ, հայկական հողերի ժառանգության իրավունքները պայմանական էին: Խախտվել է հայ հողատերերի ժառանգության իրավունքը, հողը պատկանում է մասնավոր ժառանգությանը, իսկ Արաբական խալիֆայությունը համարվում է հող ու ջրի հիմնական տիրապետող, ինչպես նաև Հայաստանի բնական հարստության բնական տեր: Այնուամենայնիվ, VIII դարի վերջին, հատկապես IX դարի սկզբին, Արաբական խալիֆայության թուլացման հետ, պայմանական ժառանգական հողը վերացվեց և ստեղծվեց մեծ ժառանգական հողի սեփականությունը: IX-X դարերի առաջին քառորդում մի կողմից տեղի ունեցավ հողերի վերաբաշխում գրավատների և նրանց ճյուղերի միջև, մյուս կողմից ՝ հայկական վանքերը սկսեցին ձեռք բերել մեծ հողատարածքներ [1]: IX-XIV դարերում, երբ Հայաստանը թեւակոխեց զարգացած ֆեոդալիզմի շրջան, որակական փոփոխություններ գրանցվեցին հողի սեփականության ոլորտում: Նախարարական համակարգի փլուզումից հետո հողը նախարարական սեփականությունից վերածվեց անհատական ​​սեփականատերերի ժառանգական մասնավոր սեփականության: Եթե ​​մինչ միապետության հաստատումը հողի սեփականության իրավունքը պատկանում էր միայն ազնվականին, որը տիրում էր այդ հողին ամբողջ տոհմի անունից, ապա հաստատվելուց հետո տոհմի կրտսեր անդամները, «իշխանները» ազնվականների պես անկախ հողատեր էին, իրենց տիրույթներում իրականացնելով տնտեսական և քաղաքական ինքնավարություն: Պատմական և վիմագրական աղբյուրներում նշվում է, որ միջնադարյան Ավատադիր շրջանում ստեղծվել են ֆեոդալական կալվածքներ և եկեղեցական կալվածքներ, որոնք նոր երեւույթներ էին ինչպես միջնադարյան Տավուշում, այնպես էլ ամբողջ Հայաստանում: Այլ կերպ ասած, հողը բաժանվեց երկու խոշոր տերերի ՝ եկեղեցու «տերերի» միջեւ: Այս տեսանկյունից հարկ է նշել, որ ֆեոդալական կալվածքները հարկման օբյեկտ էին: Հողի հարկը հիմնականում վճարում էին գյուղացիները ՝ ոռոգվող հողերի 1/5-ի և ոռոգվող հողերի 1/10-ի չափով: Այդ հարկը վճարվում էր հողատիրոջը, որն էլ իր հերթին հարկի մի մասը վճարում էր պետական ​​գանձարան: Այլ կերպ ասած, պետական ​​հարկը և հողի վարձավճարը միաձուլվել են: Ինչ վերաբերում է եկեղեցական կալվածքներին, ապա դրանք ազատված էին պետական ​​հարկերից: Չնայած այն հանգամանքին, որ հողի սեփականության միջնադարյան շրջանը շերտերի առաջացրեց հողի սեփականության ոլորտում, գյուղական համայնքները շարունակում էին պահպանել ամուր տնտեսական և իրավական հիմքը և պայքարել հողի, արոտավայրերի և խոտհարքների ստորաբաժանումների դեմ: վանականների կողմից: Գյուղական համայնքը հանդես էր գալիս որպես տվյալ հողային ֆոնդի հիմնական մասի սեփականատեր: Համայնքի ենթակայության տակ գտնվող վարելահողերն ու արոտավայրերը համարվում էին համայնքի մի մաս ՝ անկախ նրանից, թե ով ուներ դրա օգտագործման իրավունքը: Հողօգտագործման իրավունքի օտարման ժամանակ պահանջվում էր գյուղական համայնքի միասնական կամք և ցանկություն: Սակայն այս փաստը չի նշանակում, որ գյուղի բոլոր հողերն անխտիր գտնվել են գյուղական համայնքի իրավասության ներքո: Ընդհակառակը, գյուղական համայնքներում հողերը բաժանվում էին վարելահողերի և արոտավայրերի, մասնավոր հողերի, գյուղացիներին պատկանող հողերի, վանքերի կողմից օգտագործված կամ նրանց պատկանող հողերի և անմշակ ու անպտուղ հողերի: Գյուղական համայնքի բոլոր անդամներին պատկանող և հողերի կանոնավոր ստորաբաժանման ենթակա հողային ֆոնդից բացի, գյուղում կային նաև հողեր, որոնք սեփականաշնորհվել էին այս կամ այն ​​ընտանիքի կողմից կամ գտնվում էին մասնավորեցման փուլում: Համայնքները վերականգնեցին իրենց իրավունքները արդեն օտարված անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականատերերի մահվան դեպքում, երբ նրանք ոչ մի ժառանգ կամ կտակ չեն թողել: Ընդհանրացնելով Տավուշի մարզի XII-XIII դդ. Սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի նկարագրությունը `պարզ է դառնում, որ զարգացած ավատադիրիայի շրջանում տնտեսությունն ամբողջությամբ ինտեգրված էր քաղաքականության մեջ: Տեղական կենտրոնների պատասխանատու մարմինները խոշորագույն հողատերերն էին ՝ նրանց կալվածքների լիակատար տերերը: Նախկինում այս պաշտոնը զբաղեցնում էին միայն հասարակության ազնվական դասի անդամները, միջնադարի այս զարգացած հասարակությունում ՝ ֆինանսական միջոցների, երբեմն նույնիսկ աննշան ծագման մարդիկ: Անդրադառնալով Տավուշի մարզում հայտնաբերված վիմագրական արձանագրություններին ՝ կարելի է մանրակրկիտ պատկերացում կազմել անցած հազարամյակում անշարժ գույքի հետ կապված բազմաթիվ գործընթացների, դրանց բնույթի և իրականացման եղանակների մասին: Մեսրոպատար վիմագրական արձանագրությունները հայտնվել են V դարի կեսերին ՝ տառերի գյուտից տասնամյակներ անց: Հայկական միջնադարյան վիմագրերը փորագրված էին գրաբարի, միջին հայերենի, գրաբարով և տեղական բարբառներով խառնված բարբառով: Ըստ բովանդակության ՝ հայկական վիմագրությունը բաժանված է վեց տեսակի ՝ հուշագրություն, շինարարություն, նվիրատվություն, իրավական-կանոնական, կրոնական-բարոյական, խառը: Դրանցից միայն չորսն ունեն արժեք անշարժ գույքի գործարքներում. 1 նվիրատվություն, 2 ․ շինարարություն, 3 ․ օրինական, 4 խառնված [3]: Տավուշի մարզի ukուխտակի վանքի, Մաթոսավանքի, Դեղձուտի վանքում, Հաղարծինում, Գոշավանքում, Մակարավանում, Մորո Ձորոյում, Սրվեղ եղի Առաքյալների վանքերում ուսումնասիրված գույագրական հարաբերություններին վերաբերող վիմագրությունների մի մեծ մասի նվիրատվական-շինարարական բովանդակություն: Իրավաբանական վիմագրությունները հազվադեպ են լինում: Կան խառն վիմագրական արձանագրություններ, որոնք, ըստ էության, շինարարության և նվիրատվության գործարքների արդյունք են: Նվիրաբերված բովանդակությամբ վիմագրական արձանագրություններում հատուկ նշված են գործարքի ժամանակը, նվիրատուների անունները, նվիրատվության նպատակը, անշարժ գույքի անվանումը և վկաները: Նվիրատուն բարոյական փոխհատուցում է ստանում իր նվիրատվության համար ՝ հույս ունենալով, որ հիշատակվելու է պատարագներում ՝ հոգու փրկության համար: Նվիրատուի խնդրանքով եկեղեցու հայրերը որոշում են պատարագի օրերի քանակը: Լիտոգրաֆիկ արձանագրություններ Բազմաթիվ վկայություններ կան հողերի, այգիների (ամբողջությամբ կամ մասամբ), ջրաղացների, ձիթենու պուրակների, կրպակների և խանութների նվիրատվությունների մասին: Երկրի ռազմական անկայունության պատճառով իշխանությունները հաճախ իրենց ունեցվածքը նվիրում էին իրենց ընտանիքին ծառայող եկեղեցուն ՝ այդպիսով փորձելով ապահովագրել իրենց ունեցվածքը օտար նվաճումներից, քանի որ եկեղեցու գույքը, համարվելով սրբավայր, հազվադեպ էր հարձակման ենթարկվում: Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանքի կողմից նվիրաբերված մի քանի արձանագրություններ նման բովանդակություն ունեն: Աստվածածին եկեղեցու ներսում 13 տողանոց արձանագրության մեջ նշվում է, որ Աթասեպ անունով մի իշխան եկեղեցուն նվիրել է «Թագավարակացի» կոչվող հողամասի կեսը: Նվիրատվության արձանագրություններում նշվում են այն հարկերն ու տուրքերը, որոնցից կազատվեն նոր սեփականատերերը: Դա է վկայում Նեկնեկի թողած արձանագրությունը, համաձայն որի ՝ այգու նոր սեփականատեր Նոր Գետիկ վանքը ազատվում է հարկային պարտավորություններից: [2] Ինչ վերաբերում է շինարարական վիմագրերին, ապա դրանցում արտացոլված էր այս կամ այն ​​կառույցի կառուցման փաստը (եկեղեցի, մատուռ, գավիթ և այլն): Որպես կանոն, այս արձանագրություններում նշվում են շինարարների, նրանց հարազատների, օգնականների, վկաների, աջակիցների, շինարարության և ավարտման ժամկետների անունները և շենքի անվանումը: Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանական համալիրի մաս կազմող Աստվածածին եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ արձանագրությունն ընդգծում է բոլոր աջակիցների անունները: [2] Ընդունված է օգտագործել «ավարտված շինարարություն», «կառուցված», «ավարտված» և «կառուցված» ձևանմուշների բանաձևերը [3]: Երբեմն «կառուցված» և «կառուցված» բանաձևերն օգտագործվում էին հին կամ վնասված կառույցները վերականգնելու համար: Նման դեպքում պետք է հասկանալ վերանորոգման, վերակառուցման, վերականգնման իմաստները: Նման վիմագրական արձանագրության օրինակ է Գոշավանք վանական համալիրի շինարարական արձանագրություններից մեկը: Արձանագրությունը, որը պատկանում է arարին `ժամանակի մեծահարուստ իշխան Ումեկիի որդուն, պարունակում է եկեղեցու նորոգման վկայություններ: Ըստ արձանագրության ՝ եկեղեցին վերանորոգել է ուսուցիչը և Իգնատիոսը ցարի օգնությամբ: Իրավական բնույթի պայմանագրերը կամ համաձայնագրերը կազմվում են նվիրատվության արձանագրությունների նմանությամբ, որոնք փորագրված են տաճարների, տաճարային շենքերի կամ առանձին հուշարձանների վրա: Փաստաթուղթը ստորագրվել է ինչպես կողմերի, այնպես էլ վաճառքին մասնակցող վկաների կողմից, գործարքը վավերացնող ստորագրություններով և կնիքով: Թագավորը կամ ազնվականը իրավական ակտը ստորագրեցին իրենց թագավորական կամիշխան մատանիների միջոցով, իսկ մյուսները պարզապես «օղակվեցին», այսինքն ՝ մատով դրոշմվեցին փաստաթղթի վրա: Մենք ստացել ենք ջրօգտագործման (ջրօգտագործման իրավունք), ջրաղացներ ամբողջությամբ կամ մասամբ նվիրելու, գյուղերի սահմանները (սահմանային կամ սահմանային անցումներով) որոշելու, հարկերն ու տուրքերը հաստատելու, դրանք նվազեցնելու կամ վերացնելու բազմաթիվ օրինական փաստաթղթեր: և լուծել բազմաթիվ վեճեր ջրի և հողի շուրջ: Վիմագրերում կան մի շարք ապացույցներ այն մասին, որ հաշվի առնելով մարդկանց սոցիալական ծանր վիճակը, երկրի բարձրագույն իշխանությունները և տեղական գրավատները իջեցրել կամ սպառել են բնակչությունից գանձվող հարկերն ու տուրքերը: Այս մարդասիրական գործողություններն իրականացվել են աշխարհիկ աշխարհի հետ ՝ աշխարհիկ առաջնորդների համաձայնությամբ և համատեղ ջանքերով: Օրինակ ՝ Հաղարծնի վանքի առաջնորդ Հովհաննես Արմանեցին, ելնելով մարդկանց սոցիալական պայմաններից, ազատում է Գետիկ վանքը և նրա ժողովրդին հարկային պարտավորություններից: [2] Հողային հարաբերությունների հետ կապված խառն բովանդակությունը կոչվում է վիմագրական արձանագրություններ, որոնցում առկա են շինարարության, նվիրատվության, իրավական-կանոնական բնույթի ապացույցներ, որոնք ի հայտ են գալիս տրամաբանական սերտ կապով ՝ կազմելով ինքնատիպ ամբողջություն: Այս տեսակի վիմագրերը իրականացնում և վարում են գործարքներ, որոնք պարունակում էին մի քանի գործարքների համադրություն, ինչպիսիք են գույքի, շինարարության կամ նվիրատվությունների գնման գործարքների ամբողջությունը: Նման օրինակները հաճախ հանդիպում են միջնադարյան կադաստրային մոդելում: Նրանցից մեկը նշում է, որ Կարինից ներգաղթյալ պարոն Ումեկինը Zakաքարյան իշխաններից գնել է Գետիկ նոր վանական համալիրը, վանական գյուղերն ու այգիները և նվիրել եկեղեցուն: Նորգետիկ վանքի համանման բովանդակությամբ նվիրատվության արձանագրություններից մեկը պատկանում է իշխան Նեկնեքին: Ըստ Նեկնեկի արձանագրության, նա Առինջ գյուղում այգի է գնել և նվիրել վանական համալիրին: Խառը վիմագրական արձանագրությունները համեմատաբար ընդարձակ են ՝ փորագրված հիմնականում վանական վանքերի և տոհմական եկեղեցիների պատերի տեսանելի մասերի վրա: Հարուստ պատմական ժառանգությունը, վիմագրական արձանագրությունների զգալի հիմքը, հայ մատենագրությունն ու իրավական հիմքերը միջնադարյան Տավուշում ցույց են տալիս, որ միջնադարում անշարժ գույքի հետ կապված գործարքներ իրականացվել են ՝ 1. ժառանգական հարաբերություններ (կամքի համաձայն և ըստ օրենք), 2. նվիրատվության հարաբերություններ, 3. շինարարական հարաբերություններ, 4. բազմաքայլ գործարքներ, 5. վարձակալության հարաբերություններ, 6. առք և վաճառքի հարաբերություններ, 7. հարկումը, հարկերի իջեցումը և դադարեցումը, 8. սահմանների տարանջատումը տեղադրում սահմանները Heառանգական հարաբերությունների վերաբերյալ բազմաթիվ փաստարկներ մեզ են հասել միջնադարյան պատմագրության միջոցով: Կիրակոս Գանձակեցին իր «Հայոց պատմություն» աշխատությունում փաստարկներ է ներկայացրել միջնադարյան Տավուշի եւ Հայաստանի ժառանգական հարաբերությունների մասին: Դրանք հիմնականում վերաբերում են հայրական ժառանգության փոխանցմանը: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է օրենքով փոխանցված ժառանգությանը: Գանձակեցու կողմից տրամադրված տեղեկատվության համաձայն, իշխան Zakաքարեի մահից հետո նրա ժառանգությունը փոխանցվեց նրա միակ որդուն `Շահնշահին: Որդու փոքր հասակի պատճառով նրա ժառանգական գույքը ժամանակավորապես ղեկավարում էր նրա եղբայր Իվանը, ով եղբոր խնամակալությունը ստանձնեց եղբոր մահից հետո: Մեծանալով ՝ տղան ժառանգեց իր հոր «հայրենի իշխանությունը»: Թագավորությունը հորից որդուն անցնելու վերաբերյալ պահպանվել են ժառանգական հարաբերությունների ապացույցներ: Ըստ այդմ, Կյուրիկյանների օրոք Տաշիր Ձորագետը ժառանգեց ժառանգությունը անմիջապես հորից որդուն: Թագավորության հիմնադիր Գագիկ թագավորի մահից հետո գահը ժառանգեց նրա ավագ որդին ՝ Դավիթը, իսկ հետո ՝ Դավիթը ՝ Կյուրիկե I- ը [8]: Նվիրատվության գործարքների մասին մենք իմանում ենք միջնադարյան Տավուշում հիմնականում վիմագրական գրառումներից: Նվիրատվության արձանագրություններում հիմնականում նշվում էին նվիրատուի (անունների) անունները (անունները), գործարքի կողմնակիցների վկաների անունները, գործարքի տարին, նվիրատվության նպատակը, անշարժ գույքի անվանումը (ոչ բոլոր դեպքերը): Միջնադարյան Տավուշի վիմագրական աղբյուրներում կան զգալի թվով նվիրատվությունների արձանագրություններ, որոնք հիմնականում վերաբերում են պետական ​​տների կողմից վանական համալիրներին կատարված նվիրատվություններին: Տավուշի վանական համալիրների վիմագրական աղբյուրներում պահպանվել են նվիրատվության տարբեր գործարքներ ամրագրող վիմագրական արձանագրություններ: Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանքի Գոհար Խաթուտ վանքում պահվող նվիրատվության գրառումներից մեկը վկայում է, որ նա aագոմ գյուղի վանական համալիրին պարտեզ է նվիրել ՝ ազատ գյուղացի: Գյուղացիներին օտարման փաստը բազմիցս կարելի է գտնել նվիրատվության արձանագրություններում, ինչը, ըստ երեւույթին, պայմանավորված է ստրկատիրական համակարգի ստեղծմամբ: Նվիրատվության արձանագրությունների շարքում մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում որպես շինարարություն գրանցված վիմագրերը: Նման տարրեր պարունակող վիմագրերը պահպանվել են Հաղարծնի վանքում և ukուխտակի վանքում: Ukուխտակի վանքի նույն բովանդակությունն արտահայտող երկու վիմագրերը ցույց են տալիս, որ միջնադարում դոնորները կարող էին իրենց նվիրատվությունները կատարել այնպես, կարծես գնել են արդեն կառուցված շենքերի առանձին մասեր: Սարգիս հայրենիքը, վճարելով Աստվածածին եկեղեցու հարավային և հյուսիսային հանքավայրերի մոտավոր արժեքը, գործարքները կնքեց որպես շինարարական օգնություն: [2] Այլ կերպ ասած, նվիրատուները գնեցին չմշակված անշարժ գույքը և նվիրատվություն արեցին: Արդյունքում, նվիրաբերված բովանդակության գործարքը դարձավ շինարարական ՝ առանց այն իրականում արտահայտելու: Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ գործարքների գրանցման այս փաստը կապված էր սոցիալ-տնտեսական կամ իրավական հանգամանքների հետ: Միջնադարյան Տավուշի շինարարական հարաբերությունների հիմնական վկայությունները պահպանված են վանական համալիրներում տեղադրված շինարարական արձանագրություններում: Այս արձանագրությունները, որպես կանոն, պարունակում էին տեղեկություններ շինարարության, դրա իրականացման ամսաթվի, իրականացնողների, երբեմն նաև քաղաքական իրադարձության տնտեսական իրավիճակի մասին: Կան մի քանի տասնյակ այդպիսի արձանագրություններ, որոնք հիմնականում փաստագրում են այդ ժամանակաշրջանի ապարանքների կառուցած եկեղեցիները և դրանց սպասարկման համար անհրաժեշտ օժանդակ ստորաբաժանումները: 1247 թվականին Մատոսավանքում արված արձանագրության համաձայն, Հորդանան անունով մի հարուստ մարդ եկեղեցի է կառուցել Սուրբ Մաթոսավանքում: Աստվածածին եկեղեցի: Մեկ այլ արձանագրության համաձայն ՝ Խաչատուր վարդապետ Տարոնացու ղեկավարության օրոք Խալտը կառուցել է Սբ Հաղարծինը: Կաթոլիկ եկեղեցի: Դրա վերակառուցման ապացույցները պահպանվել են վիմագրական աղբյուրներում: 1681 թվականին Հաղարծինում արված արձանագրության համաձայն, Թիֆլիսում բնակվող itիտաղայանները Խոջգյուլը նորոգել են Պահրապետից մինչև Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները: Կիրակոս Գանձակեցին վկայում է միջնադարյան Տավուշում այդ հողօգտագործման ձիու մասին: Պահպանվել է վարձակալության հարաբերությունների մասին նրա «Հայոց պատմություն» աշխատությունը: Ըստ այդմ, Արճեշ քաղաքի բնակիչ Աստվածատուրը, որը հարուստ և բարի մարդ էր, վարձում էր իր խանութները ՝ հասույթը օգտագործելու համար բարեգործական նպատակներով (գառների մորթիներ գնել, կտոր կարել և նրանցից հագուստ բաժանել աղքատներին): Միջնադարյան Տավուշում անշարժ գույքի վաճառքի միջոցով օտարման ապացույցները պահպանվել են վանական համալիրներում տեղադրված վիմագրություններում: Գոշավանքի արձանագրություններից մեկը, որը գրվել է մոնղոլ կայսր Արղուն Իլխանի (1283 / 4–1291) և վրացական Դեմետրիոս II (1275–1289 / 91) օրոք, որը մանրամասնորեն կազմվել է 6-րդ հատորի կազմողների կողմից Հայ վիմագրության դիվանը վկայում է Նոր Գետիկ վանքի մասին անշարժ գույքի առք ու վաճառքի մասին: Ըստ «Հայ վիմագրության դիվանի» 6-րդ համարի կազմողների, հայտնի հարուստ պարոն Ումեկի որդու ՝ Tsարի այս արձանագրությունը միակ աղբյուրն է, որը հայտնում է Ն. Գետիկ վանքը, վանքին պատկանող գյուղերը, իրենց կալվածքները Karinաքարյան իշխանների կողմից Կարինից գաղթած Ումեկինին վաճառելու մասին: «Իմ հայրը ՝ Ումեկը, կարմիր դքսություն է գնել Գետիկի Խր-ում (40 000)», - գրում է arարը: Հաշվի առնելով ժամանակի այս գումարի հսկայական արժեքը, պետք է ենթադրել, որ Ումեկը վանքը ձեռք է բերել Zakաքարյանների, ինչպես նաև մյուս գյուղերի և կալվածքների սահմաններում, որոնք հետագայում դարձել են վանքի սեփականությունը: Ն. Գետիկ վանքի այս առքուվաճառքը 1242–1250 թվականներին: Դա արվել է Zakաքարյան Ավագի «Ումեկ» -ի միջեւ: Ինչ վերաբերում է Ամիրսպասալարի ՝ Աթաբեկ Ավագ Zakաքարյանի (1213–1250թթ. ․) իրավունքներին Նոր Գետիկ վանքի նկատմամբ, որը վաճառքի հանեց այդ կրոնական հաստատությունը, պատասխանը գտնում ենք Կիրակոս Գանձակեցիում: Ըստ պատմաբանի, վանքի կառուցման տարածքը Տանձուտ կոչվող կիրճում հատկացրել է մեծ իշխան Իվանե Zakաքարյանը ՝ ավագ հայրը [2, 7]: Ավելի ուշ ՝ 1283 թվականին, վանական համալիրն իր կալվածքներով (4000 դուկատով) գնեց Ումեկի որդին ՝ arարը, ապա նվիրեց Սբ Գոշավանքին: Աստվածածին եկեղեցի: Սահմանազատման սկզբունքն օգտագործվել է ինչպես անշարժ գույքը, այնպես էլ գույքի սահմանները նկարագրելու համար, մասնավորապես `վանական հաստատությանը պատկանող գույքի սահմանազատումը: Հայ պատմագրության մեջ Տավուշի մարզի սահմանների վերաբերյալ առավել ամբողջական փաստաթուղթը Նոր Գետիկ վանքի շրջակայքի սահմանների փաստաթուղթն է, որը վիմագրության միջոցով հասել է մեր օրերին: Գոշավանքի ամբողջական սահմանները նկարագրող վիմագրական արձանագրությունը նույն գրությունն է, որը նկարագրում է Գոշավանքի առք ու վաճառքը: Այն նաև ներկայացնում է վանական համալիրի համար Zakաքարյան իշխանների կողմից սահմանված սահմանների նկարագրությունը. «Եվ նրանք առաջարկեցին եկեղեցու սահմանը սարից սար» [2]: Ավելի ուշ, իշխանների և հարուստ հողատերերի նվիրատվությունների շնորհիվ, վանական համալիրի սահմաններն ընդլայնվեցին ՝ այն դարձնելով այդ ժամանակաշրջանի խոշոր հողատեր: Հարկային հարաբերությունների մասին հիշատակումները պահպանվել են «պատմական աղբյուրներում» և վիմագրերում, ինչպես նաև դրանց սահմանման, հավաքագրման և դադարեցման վերաբերյալ իրավական կարգավորումների վերաբերյալ: Գոշում «Դատաստանի գիրքը»: Ս. Խաչիկյանի «Հայաստանի գյուղական համայնքների մասին» աշխատությունը հայտնում է, որ գյուղական համայնքներում, հողատերերին պատկանող տարածքներում, հարկերը սահմանվում, իջեցվում և դադարեցվում են հողատերերի կողմից: Հարկահավաքները տանտերերի, աղախնիների կողմից նշանակված պաշտոնյաներ էին, որոնք ազդեցիկ ընտանիքների անդամներ էին: Այս ֆեոդալական կախված պաշտոնյաները հարկադիր օբյեկտներ էին պարտադրում իրենց ենթակա գյուղերում կամ թաղամասերում, որոշում էին հարկի չափը և վերահսկում հարկման գործընթացը: Պատմական և վիմագրական աղբյուրներում հարկերի կրճատման կամ նվազեցման մասին վկայություններ են պահպանվել: Օրինակ, Նոր Գետիկիվանքի գրառումներից մեկը, որը պատկանում է Հովհաննես Արմանեցուն, Հաղարծնի նի Գոշավանքի զգույշ առաջնորդին, նշում է, որ 1260 թվականին նա ազատել է ՆորԳետիկ վանքի բնակիչներին իրեն պատկանող գյուղացիների պարտավորություններից: Վիմագրական արձանագրությունից դժվար է հասկանալ, թե ինչ հարկի մասին է խոսքը, բայց ենթադրվում է, որ խոսքը վերաբերում է աշխարհիկ հարկին, որը Գոնզա Խաթունին (Zakաքարյաններին) վճարել են աշխարհիկ, վարչական հարկը գյուղացիները: «Աստծո կողմից, ես ՝ TR Յովանես Արմանեցին, ազատորեն գրեցի Գետկայի բնակիչներին, որ նրանք գահը տան Կոնակոսվարդապետի խնդրանքով իշխանության Գոնցա Խաթունին ...» [2]: Ավելի հավանական է կարծել, որ վերացված հարկը վերաբերում էր եկեղեցուն վճարվող եկեղեցական հարկին, քանի որ դրա վերացման հիմքերը կապված են եկեղեցու ջանասեր առաջնորդի հետ: Որպես կանոն, դոնորներն անշարժ գույքի միավորներ նվիրելիս ազատվում էին հարկային պարտավորություններից: Նրանք երբեմն հրաժարվում էին իրենցից օտարված գույքի նոր տիրոջ հարկային պարտավորություններից (հիմնականում նվիրատվությունների միջոցով): Դա են վկայում վիմագրական աղբյուրները: Նոր Գետիկ վանքի արձանագրություններից մեկի համաձայն ՝ տեղի իշխան Վասակի որդին ՝ Նեկնեկը, մի այգի է գնել և նվիրել եկեղեցուն ՝ հետագա մշակման համար: Նույն վանքի մեկ այլ արձանագրության մեջ նշվում է, որ Դսեղ Մամիկոնյանների հայտնի ներկայացուցիչ Մարփսանիշխանը և նրա չորս որդիները ՝ Ասլանբեկը, Գրիգորը, Ամիրան-Սարգիսը, Ողջաբերդ գյուղում պարտեզ-հերկելու հող են նվիրել ՆորԳետիկ վանքին ՝ վերացնելով հարկերը: գանձվել է այդ գույքի վրա: Միջնադարյան Տավուշի հողային հարաբերությունների ոլորտում բազմաքայլ գործարքների էությունը, բովանդակությունը, իրականացման կարգը և օգտագործման փաստը մատնանշվում են վանական համալիրներում պահպանված խառը բնույթի վիմագրական արձանագրություններով: Ըստ էության, այդ գործարքները հողային հարաբերությունների մի քանի ձևերի համադրություն են, կարծես իրավական ամբողջություն: Նման գործարքներ իրականացվում էին մեկ իրավական հիմքի վրա տարբեր հարաբերությունները վավերացնելու համար: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ օրինակներ, որոնք ապացուցում են, որ այդ գործարքները կատարվել են: Ըստ 1206 թ. Խալթի ՝ Հաղարծինի վիմագիրներից մեկի որդին, Քանաքեռում մի հողամաս գնեց և վանքին հող նվիրեց: Նմանապես 1201 թվականին Սկեսրայրը գնեց և նվիրեց gardenուխտակի վանքին պարտեզ կամ հողամաս, որի նախնական անունը չի պահպանվել: Պատմական աղբյուրների ուսումնասիրությունները, վիմագրությունը և միջնադարյան Տավուշի մատենագիտությունը ապացուցում են, որ կադաստրային համակարգի պատմության հիմքերը կապված են այդ ժամանակաշրջանի հետ: Առաջին հերթին, կադաստրային համակարգի նախատիպային գործունեության մասին վկայում են արձանագրային արձանագրությունները, որոնք համապարփակ ներկայացնում են միջնադարյան Տավուշում տեղի ունեցած հողային և գույքային հարաբերությունները ՝ նկարագրելով դրանց իրականացման կարգը, գործարքի առարկան, մասնակից կողմերը: գործարքը, նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները, նրանց իրավական հիմքերը: Գրառումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակահատվածում գերակշռել են շինարարության և նվիրատվության կապերը: Կազմել այլ իրավական գործարքներ, որոնցից մեկը հարկային հարաբերությունների իրականացումն է: Ինչ վերաբերում է նվիրատվության հարաբերություններին, կարելի է ասել, որ դա պայմանավորված էր ոչ այնքան զարգացած հասարակությամբ, որքան քրիստոնեական հավատալիքների և գույքի ապահովագրության միտումների ազդեցությամբ: Ինչպես տեսանք, բռնակալության այս շրջանը բովանդակային կայունության տարրեր է պարունակում ինչպես սոցիալ-տնտեսական, այնպես էլ ռազմական առումով: Հողատերերի նոր համակարգի ի հայտ գալը հասարակության մեջ առաջացրեց շերտեր, ինչը պայմանավորեց սոցիալ-տնտեսական անկայունությունը, իսկ արտաքին թշնամին `ռազմական անկայունություն: Այս անկայուն իրավիճակները պետք է պայմանավորված լինեին հասարակության բարձր խավերի հսկայական նվիրատվություններով: Այս գործարքների մյուս կողմում միշտ կանգնած էին վանական համալիրները, ինչը բացատրվում է ինչպես քրիստոնեական հավատալիքների ազդեցությամբ, այնպես էլ ավետարանական համալիրների ՝ որպես երկրպագության վայրի սեփականության «անձեռնմխելիությամբ»: Սա է պատճառը, որ ավատադիր համակարգի հաստատման շրջանում մեծ ֆեոդալների կողքին եկեղեցական գույքն աճում ու ընդլայնվում էր: Այս գործընթացների շնորհիվ հողի սեփականությունը բաժանվեց երկու հիմնական, աշխարհիկ, հոգատար ճյուղերի: Թագավորը և նրա ընտանիքը հանդիսանում էին աշխարհիկ ճյուղի գույքի հպատակները, ավատատերերը ՝ իրենց տոհմերով, iիրենցից կախված ավատարներն ու ֆինանսական հնարավորություններով քաղաքացիները: Եկեղեցու մենաշնորհը տարածվեց ուժեղ ճյուղում: Ինչ վերաբերում է այդ հարաբերությունների իրավական հիմնավորմանը, դա ապացույց է, որ Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրքը» հիմք է հանդիսացել այդ ժամանակաշրջանի օրենսդրական կարգավորումների համար: Գոշի աշխատանքը կարգավորում է հասարակության սոցիալ-տնտեսական, կրոնական, մշակութային, ընտանեկան և այլ հարաբերությունները: Հողային հարաբերությունների տեսանկյունից այն կարգավորել է այնպիսի հարաբերություններ, ինչպիսիք են գույքային իրավունքները, նվիրատվությունները, շինարարությունը, առք ու վաճառքը, ժառանգությունը, վարձակալությունը, գրավը, սահմանների որոշումը և սահմանների տեղադրումը և այլն: Բոլոր անշարժ գույքի գործարքները միջնադարյան Տավուշում իրականացվել են այդ իրավական հիմքի վրա: Ամփոփելով հետազոտական ​​աշխատանքները ՝ եկանք այն եզրակացության, որ միջնադարյան Տավուշում գործում էր կադաստրային համակարգի նախատիպ, որը, ըստ էության, հիմնված էր իրավական հիմքերի վրա: Այս համակարգի գործունեության մասին լավագույնս վկայում են վիմագրական արձանագրությունները, պատմական աղբյուրները և հարուստ միջնադարյան մատենագիտությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Առաքելյան Բ. Ն., Աղայան J.., Գալոյան Գ.Ա., Երեմյան Ս .թ., Խաչիկյան Լ.Ս., Հակոբյան Ա.Մ., Ներսիսյան Մ.Գ., Հայ ժողովրդի պատմություն, 3-րդ հատոր, ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ինստիտուտ , Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1976, էջ 14-7: [2] Ավագյան Ս.Ա., Janանփոլադյան Հ.Մ., Հայ վիմագրության դիվան, Պրակ 6, ՀՍՍՀ ԳԱ, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, Երեւան, 1977, էջ 44, 645, 67, 71, 74, 76, 82 , 105: [3] Գրիգորյան Գ.Մ., Հայկական վիմագրություն, Երեւան, 2000, ՀՀ ԳԱԱ հրատարակչություն, էջ 67-78: [4] Գանձակեցի Կ Հայոց, Հայոց պատմություն, Թիֆլիս (Վրաստան), 1909, էջ 171-3, 175-6: [5] Խաչիկյան Լ. Ս., XIV-XV դարերի հայկական գյուղական համայնքների մասին, Երեւան, 1958, Պատմա-բանասիրական հանդես, էջ 9-10, 12-4, 131-33: [6] Մանուչարյան Ա.Գ., Վիմագրությունները ՝ որպես Հայաստանի քաղաքական պատմության աղբյուր, Երեւան, 2015, էջ. 5 [7] Մանուչարյան Ա.Գ., XIII դարի վանքերի առք ու վաճառքի դեպքեր, Պատմա-բանասիրական հանդես № 2, էջ 15, 153-65: [8] Շահնազարյան Ա., Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության առաջացման ամրապնդումը, Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2-3, Երեւան, 2009, էջ 1-10: [9] Սուքիասյան Ա. Գ ․, Մխիթար Գոշ և «Հայ դասագիրքը», Երևան, 1965, էջ 105-7: Մնացականյան Անշարժ գույքի գործարքներ միջնադարյան Տավուշում Հիմնաբառեր. Վիմագրական արձանագրություններ, կադաստր, գույք, իրավական հիմք, գույքային իրավահարաբերություններ: ։

Միջնադարյան հարուստ մատենագրությունը, վիմագրական ու պատմական աղբյուրները վկայում են, որ միջնադարյան ավատատիրական հասարակարգում ստեղծվել և վարվել է կադաստրային համակարգի նախատիպ։ Այդ մասին են փաստում տվյալ ժամանակաշրջանի հողագույքային հարաբերությունների ուսումնասիրությունները։ Կադաստրային համակարգի նախատիպի գործունեության մասին առաջին հերթին վկայում են Տավուշի վանական համալիրներում զետեղված վիմագիր արձանագրությունները, որոնց միջոցով կարելի է գաղափար կազմել հողագույքային հարաբերությունների էության մասին։ Նպատակ ունենալով ցույց տալու, որ միջնադարյան Տավուշում գործել է կադաստրային համակարգի նախատիպ, աշխատանքում ներկայացվել են հողային իրավահարաբերությունների առարկայի, մասնակիցների, իրականացված գործարքների, դրանց իրավական կարգավորման ու իրականացման ձևերի հետազոտության արդյունքները։

«ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ» ՌԱITՔ-ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱ ԵՎ ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ (2014-2018) «ISHIP» - ի և «IP» - ի տարածքային ներգրավման դինամիկա: Իր գործունեությունը սկսելով Մերձավոր Արևելքում ՝ որպես Ալ-Քաիդայի ճյուղերից մեկը, «Իսլամական պետությունը Իրաքում և Լեւանտում» (ISIL) 2012 թ. Դարձավ սիրիական հակամարտության հակամարտող կողմ: Այդ պահից կառույցը կարողացավ արագորեն դառնալ ազդեցիկ ուժ Մերձավոր Արևելքում ՝ մեկը մյուսի հետեւից գրավելով տարածքներ Սիրիայում, իսկ 2013-ի վերջից մինչև 2014-ի սկիզբ ՝ Իրաքի հարավ: 2014 թ.-ի հունիսի 29-ին կառույցն իրեն հայտարարեց խալիֆայություն ՝ այն անվանելով Իսլամական պետություն (ԻՊ) 1 [1]: Օգտվելով պետական ​​իշխանության թուլությունից, ազգամիջյան և ազգամիջյան բախումներից ՝ ԻՊ ղեկավարությանը հաջողվեց բազմապատկել աջակիցների շրջանակը և մեծացնել ազդեցության ոլորտները [2]: 2014 IP- ն ունեցել է առավելագույն տարածքային ծածկույթ: Իսլամական ծայրահեղական խմբավորումը 2014 թ. 1945 թվականի հունվարին նա գրավեց Սիրիայի հյուսիսային Ռաքքա քաղաքը [3] ՝ այն դարձնելով ծայրահեղական խմբերի հենակետ Սիրիայում, ապա խալիֆայության փաստացի մայրաքաղաք, ինչպես նաև սիրիական Դաբիկ 3 քաղաք: [4], Հոմս և Քոբանի: 2014-ի հունիսի 9-ին Իրաքի հյուսիս-արևմուտքում մեծությամբ երկրորդ քաղաքը ՝ Մոսուլը, անցավ ԴԱԻՇ 4-ի վերահսկողության տակ: Խմբավորում 1 2014 Հուլիսի 29-ին ՝ Ռամադան սուրբ ամսվա առաջին օրը, Իբրահիմ անունով հայտնի արմատական ​​իսլամիստական ​​խմբավորման առաջնորդ Աբու Բաքր ալ-Բաղդադին հայտարարեց «Իրաքում և Լեւանտում իսլամական պետության» դադարեցման մասին (ISIL): Իսլամական պետություն »(այսուհետ ՝ ԻՊ) խալիֆայության ստեղծման մասին հայտարարությամբ: 2 Ռաքքայի գրավումը ռազմավարական նշանակություն ուներ ԴԱԻՇ-ի համար, քանի որ կառույցը կարողացավ ազդեցություն ունենալ Եփրատ գետի հյուսիսարևելյան ափին: 3 Քաղաքը կառույցի համար ուներ խորհրդանշական նշանակություն: ԻՊ-ը կարծում էր, որ Դաբիկ քաղաքը պետք է լիներ մահմեդականների և անհավատ քրիստոնյաների միջեւ հակամարտության վերջին վայրը, որտեղ մահմեդականները կհաղթեին վերջիններիս: Այդ պատճառով ԻՊ-ն պարբերական թերթն անվանում էր «Դաբիկ»: 4 Իրաքում Մոսուլը դարձավ «Իսլամական պետության» հենակետ, և բացի իր ռազմավարական դիրքից, այն հայտնի էր նավթի և մարմարի հսկայական պաշարներով: Նա վերահսկողություն հաստատեց այնպիսի խոշոր քաղաքների վրա, ինչպիսիք են Ֆալուջան և Տիկրիտը: Արդյունքում, 2014-ին 2013-ի հոկտեմբերի դրությամբ ծայրահեղական խմբավորումը վերահսկում էր 34000 կմ 2 տարածք Սիրիայի կենտրոնական մասից Բաղդադ: Սակայն հետագա տարիներին կառույցը սկսեց փուլ առ փուլ զիջել տարածքները: Մասնավորապես, 2015 թ. Մարտի 31-ի դրությամբ Իրաքի իշխանություններն ազատագրել էին Տիկրիտ քաղաքը 5: 2015 նոյեմբեր 2016 թ. 2016 թ. Փետրվարին իրաքյան ուժերը շիա զանգվածների և քրդերի հետ միասին կարողացան ազատագրել Իրաքի Անբար նահանգի կենտրոնը ՝ սուննիաբնակ Ռամադին, քրդաբնակ Սինջար շրջանը: 1945-ի հունիսին ազատագրվեց Իսլամական պետության հենակետերից մեկը ՝ Ֆալուջան: 2016-ը Մոսուլի ազատագրման գործողությունը սկսվեց 2017-ի հոկտեմբերի 17-ին և ավարտվեց 2017-ի փետրվարի 19-ին: [8] Նվազել է նաև ահաբեկչական գործողությունների թիվը 7 [9]: 2015 թվականին Սիրիայում հակաահաբեկչական կոալիցիայի ավիահարվածների արդյունքում հունվարի 25-ին ազատագրվեց սահմանամերձ Կոբանե քաղաքը: 2016 թվականի օգոստոսի 16-ին, Սիրիայի ժողովրդավարական ուժերը, արաբ քուրդ զինյալների և ԱՄՆ օդուժի աջակցությամբ, ազատագրեցին Սիրիայի հյուսիսային Մանբիջ քաղաքը ԻՊ-ի դեմ երկամսյա պայքարի շրջանակներում: 2016 Հոկտեմբեր ամսվա կեսին սիրիական Դաբիկ քաղաքում տեղի ունեցավ Իրաքի և Լեւանտի իսլամական պետություն (ԻԼԻՊ) իսլամական պետության ամենամեծ ապստամբ հարձակումը, որտեղ ջիհադականները ակտիվացրեցին իրենց պայքարը ՝ այն ապոկալիպսիս դարձնելու համար: 2017 թվականի հոկտեմբեր ամսվա դրությամբ կազմակերպությունը կորցրել էր վերահսկողությունը իր հիմնական քաղաքային հենակետերի վրա ՝ վերահսկելով միայն Սիրիայի և Իրաքի փոքր անկլավը: 2013-ի հունվարի դրությամբ IP-Narden- ը վերահսկում էր իր տարածքի միայն 2% -ը: Իրադարձությունների նման ընթացքը թույլ տվեց մի շարք դերակատարների, ովքեր ներգրավված էին ԻՊ-ի դեմ պայքարում, ԱՄՆ-ի գլխավորած գլոբալ հակաահաբեկչական կոալիցիան, ինչպես նաև Իրաքի ներկայիս իշխանությունները `Ռուսաստանը, պաշտոնապես հայտարարել, որ ԻՊ-ի դեմ պատերազմն ավարտված է` պարտված իր վերջինը: Իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքի 98% -ը, իսկ Ռուսաստանը հայտարարեց Սիրիայից ռուսական զորքերի մասնակի դուրսբերման մասին: 5 Իրաքի իշխանությունները հայտարարեցին ավելի քան 10 ամիս Իսլամական պետության վերահսկողության տակ գտնվող Տիկրիտ քաղաքն ազատագրելու մասին, որտեղ մարտի 2-ին կառավարական ուժերը համատեղ ռազմական գործողություններ սկսեցին շիա զինյալների հետ: 6 Իրաքի դաշնային ուժերը, քրդերի հետ միասին, ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի աջակցությամբ ազատագրեցին Մոսուլի արեւելյան մասը, ապա ամբողջ քաղաքը: 7 2015 թվականը 2014-ի դրությամբ ԻՊ-ը շարունակում է ահաբեկչական գործողություններ իրականացնել Իրաքում, բայց ի տարբերություն 2014-ի, այն նվազել է 23% -ով (959 ահաբեկչություն է իրականացվել 2014-ին, իսկ 2015-ին ՝ մինչև 741): 2017 թ. Մայիսին ԱՄՆ-ի և Սիրիայի քուրդ զինյալների կողմից Մոսուլի և այնուհետև Ռաքքայի գրավումը համարվեց ԻՊ-ի դեմ պայքարում խոշոր հաղթանակ, քանի որ այս երկու քաղաքները Սիրիայի և Իրաքի ամենամեծ հենակետերն էին, իսկ Ռաքքան դե ֆակտո `« մայրաքաղաք »: խալիֆայության: ԻՊ-ի ռազմաքաղաքական-տնտեսական նվաճումներին նպաստող գործոններ: Իսլամական պետությունը եզակի երեւույթ է, որը մեծ հաջողություններ է ունեցել, հսկայական ազդեցություն է ունեցել մուսուլմանական համայնքի շրջանում և այլն: «Իսլամական պետություն» իսլամական ծայրահեղական կազմակերպության հաջողությունը պայմանավորված էր մի քանի իրողություններով: Առաջին. ԻՊ-ը Մերձավոր Արևելքում նոր սառը պատերազմի ուղղակի արդյունք էր, որն առաջացել էր Մերձավոր Արևելքի իշխանությունների անկարողությամբ վերահսկել իրենց երկրի սահմաններն ու տարածքը, բավարարել բնակչության կարիքները, վերջապես ձևավորել ընդհանուր քաղաքական ինքնություն, որը միավորելու է երկրի քաղաքական մտածողությունը: 13]: Կենտրոնական իշխանության թուլացման բացակայության պայմաններում ՝ տարբեր դավանանքային, էթնիկական, ռասայական, տարածաշրջանային ուժերի խմբերի ակտիվացմամբ, կենտրոնական իշխանության բացերը լրացնելու գաղափարական դրդապատճառով, ռազմական գործողությունների փորձով, արմատական ​​իսլամական խմբավորումների նշանակալի ֆինանսական և ռազմական ռեսուրսները հայտարարեցին քաղաքական խալիֆայություն: Երկրորդ Իսլամական պետությունն ուներ բավարար ֆինանսական և տնտեսական հզորություն, ինչը թույլ էր տալիս կառույցին ինքնուրույն իրականացնել սոցիալ-տնտեսական գործունեություն: Jiիհադիստների ֆինանսավորման հինգ հիմնական աղբյուր կա: Առաջին աղբյուրը: Իսլամական ավանդական հարկերը, կանոնավոր նվիրատվությունները, բարեգործական նվիրատվությունները հավատացյալներին և այլն - atաքաթ 8 [14]: Երկրորդ աղբյուր: Դա ավանդական մահմեդական դրամական փոխանցումների համակարգ է, որը կոչվում է խավալյա: Գրեթե անհնար է այդպիսի փոխանցումներ կատարել: Երրորդ աղբյուր: ԻՊ-ն զգալի շահույթ էր ստանում պատերազմից 8 Ներսից պատկերը հետեւյալն էր. Դրամահավաքությունն իրականացվել է կարիքավորներին ապահովելու, ինչպես նաև իսլամի գաղափարները ամբողջ աշխարհում խթանելու համար: Բայց դրսից պատկերն այլ էր: Մարդկանցից օրինականորեն հավաքված փողերն օգտագործվում էին անօրինական նպատակներով, այսինքն ՝ դրանք ոչ թե «կեղտոտ փողերի լվացում» էին, այլ «մաքուր աղտոտում»: 19-րդ դարի ընթացքում ստացված թալանից, ինչպես նաև իր հսկողության տակ գտնվող տարածքներում արժեքավոր պատմամշակութային հուշարձանների արժեքավոր հնությունների վաճառքից: ԻՊ-ը բռնագրավել է տեղահանված անձանց կամ իսլամիստների դեմ պայքարող անհատների ունեցվածքը: Չորրորդ աղբյուրը ապօրինի, ստվերային բիզնեսն էր ՝ թմրանյութերի, զարդերի, ոսկու ապօրինի ներմուծում-արտահանում: Բացի այդ, հանցավոր բիզնեսը ներառում է պատանդ վերցնելու փրկագինը (20 միլիոն դոլար 2014 թ.): Ֆինանսավորման այլ աղբյուրների շարքում `ջիհադականների ամենամեծ եկամտի աղբյուրը ածխաջրածնային ռեսուրսների վաճառքն էր (հինգերորդ աղբյուր): ԻՊ-ն վերահսկում էր Սիրիայի էներգետիկ հարուստ որոշ տարածքներ, որտեղ այդ կառույցը վաճառում էր նավթի և գազի պաշարներ, մասնավորապես սիրիական Ալ-Թանաք և Ալ-Օմար հանքավայրերը [17], ինչպես նաև Իրաքի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող նավթահանքերը: Նավթի վաճառքն իրականացվում էր ինչպես Իրաքով անցնող սիրիական նավթատարերով, այնպես էլ ինքնաշեն խողովակաշարերով, բեռնատարներով, որոնց միջոցով նրանք հիմնականում համախմբում էին նավթը շուկայում ՝ նավթը վաճառելով սիրիական կողմին, ինչպես նաև քրդա-թուրքական կողմին: IP- ի վերահսկողության տակ գտնվող ածուխ-ջրածնի պաշարների հիմնական սպառողը սիրիական կողմն էր ՝ պաշտոնական Դամասկոսը, որը մի կողմից քայքայված ենթակառուցվածքների և մյուս կողմից դրա նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցների պատճառով էներգետիկ ռեսուրսների լուրջ պակաս էր ունենում: Նավթի վաճառքի մյուս մասշտաբային ուղղությունը Թուրքիան էր: Նշենք, որ այս ուղղությամբ վաճառքը տեղի է ունեցել երկու տարբերակով: Մեկն ուղղակիորեն ԻՊ-ից դեպի թուրքական կողմ է, մյուսը `ԻՊ-ից դեպի քրդական կողմ-թուրքական կողմ: Թուրքական կողմից ԻՊ-ի միջանկյալ վաճառքն իրականացվել է սիրիա-թուրքական սահմանի տակով անցնող ինքնագնաց պոլիվինիլքլորիդային (ՊՎՔ) տանկիստների միջոցով: Քրդական ուղղությամբ նավթը վաճառվում էր հիմնականում տանկիստներով, այնուհետև Թուրքիա էր արտահանվում թուրք-թուրքական նավթատարի Խուրմալա գմբեթ-Ֆիշխաբուրբանուկ հատվածով: Նավթի վաճառքից IP- ի տարեկան շահույթը կազմել է 1-2 միլիարդ ԱՄՆ դոլար: Շուկայում վաճառված էժան նավթի մեծ մասը օրինականացվել է ՝ միանալով թուրքական ենթակառուցվածքներից տեղափոխված նավթին և մուտք գործել շուկա ՝ գերշահույթներ ապահովելով ներգրավված կողմերին [19, 18]: Հատկանշական է, որ 2014-ին սեպտեմբերին IP- ն շուկայում 1 բարելի յուղ վաճառեց 35-40 ԱՄՆ դոլարով, իսկ հոկտեմբերին ՝ 20 ԱՄՆ դոլարով: Միջինը պարզվում է, որ ԻՊ-ն ամեն օր շուրջ 22,3 միլիոն դոլար շահույթ է ունեցել սիրիական տարածքներից վաճառված նավթից: Մոտավորապես 1-1,5 միլիոն ԱՄՆ դոլար օրական մտնում էր ԻՊ գանձապետարան իրաքյան նավթի վաճառքից: այն փաստը, որ IP- ն նավթ էր ստանում էներգետիկ հարուստ տարածքներից և վաճառում այն ​​՝ հավասարապես բաշխելով շահույթը այլ քաղաքներում և բնակավայրերում ՝ համակարգելով նավթի գնագոյացումը: Երրորդը ՝ Իսլամական պետության դեմ պայքարող պետությունների հակասություններն էին: Սիրիական հակամարտության ընթացքում ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ համաշխարհային պետական ​​և ոչ պետական ​​դերակատարները փորձում էին օգտվել իրավիճակից ՝ օգտագործելով առկա այլ ռեսուրսներ ՝ ի շահ իրենց երկրի պետական ​​շահերի: Տարածաշրջանային դերակատարների թվում էին Պարսից ծոցի երկու երկրները ՝ Սաուդյան Արաբիան, Կատարը և Թուրքիան, որը տարածաշրջանի նոր առաջատարն է: Սաուդյան Արաբիան և Քաթարը, օգտվելով Սիրիայում տիրող անկայուն քաղաքական իրավիճակից, փորձեցին տապալել Սիրիայի ներկայիս ռեժիմը և փոխարենը իշխանության բերել իրենց գաղափարախոսության սուննի-մուսուլմաններին: Այդ նպատակով նրանք սկսեցին ակտիվ ֆինանսական, գաղափարական և ռազմական աջակցություն ցուցաբերել սիրիական ընդդիմությանը 10, որում 2012 թ. Այդ ժամանակ այն ընդգրկված էր իսլամական ծայրահեղական արմատականների ՝ ԻՊ-ի հայտնի կառույցում: Արդյունքում, ԻՊ-ը, լինելով սիրիական ընդդիմության ՝ Ասադի ռեժիմի դեմ պայքարող կողմ, միանգամից օգտագործեց սիրիական հակամարտության ողջ ընթացքում ընդդիմությանը տրված հնարավոր արտաքին աջակցությունը: Սիրիական ճգնաժամի ընթացքում թուրքական իշխանությունները սկսեցին ուղղակի աջակցություն ցուցաբերել սիրիական ընդդիմությանը: Onlyիհադականների «թուրքական մայրուղով» էին անցնում ոչ միայն ԻՊ գրոհայինները, այլ նաև նրանց ուղարկված զինամթերքի և այլ անհրաժեշտ իրերի մի մասը: Radicalայրահեղ արմատական ​​խմբին ցուցաբերվող աջակցությունը առաջին հերթին պայմանավորված էր Թուրքիայի իշխանությունների կողմից իրականացվող «բաց սահմանի քաղաքականությամբ»: Խոսքը վերաբերում է պաշտոնական Անկարայի դիրքորոշմանը: Վերջինիս գիտությամբ ու թույլտվությամբ, և հաճախ թուրքական հատուկ ծառայությունների օգնությամբ, ահաբեկիչները անարգել մուտք են գործել Սիրիա Թուրքիայի տարածքով: Timeամանակի ընթացքում Թուրքիան դարձավ Եվրոպայից, Ասիայից և ԱՄՆ-ից Սիրիա հասնելու զինյալների հիմնական ուղին: «Կոսովոյից և Մակեդոնիայից, Բոսնիայից մինչև Բոսնիա ԻՊ-ին միացած հարյուրավոր մարդկանց համար Թուրքիան ԱՄՆ դաշնակցի թույլտվությամբ ծառայեց Պարսից ծոցի երկու երկրներին ՝ ձգտելով նավթատարներ կառուցել Սիրիայի տարածքով, և ԻՊ-ն պետք է լինի հիմնականը: գործիք ՝ սիրիական նավը վերահսկելու համար: Սակայն Սիրիայի հաշվին հարստանալու փորձը ձախողվեց, և «զենքը», որը պետք է աշխատեր հակառակորդի դեմ, սկսեց աշխատել ի վնաս վերջինիս: որպես հիմնական տարանցիկ ուղի: « Ահա թե ինչու ահաբեկչական կազմակերպությունը հաճախ նկարագրվում է որպես Թուրքիայի կողմից ստեղծված «Ֆրանկենշտեյնյան հրեշ» [20, 21]: Սիրիայի ընդդիմությանը սատարելու Թուրքիայի որոշումը չորս հիմնական պատճառ ուներ: Առաջինը պայմանավորված էր Անկարայի, այսպես կոչված, աշխարհաքաղաքական կողմնորոշմամբ: Որպես Հյուսիսատլանտյան դաշինքի անդամ ՝ Թուրքիան չէր կարող չմիանալ «բռնի Ասադի արյունոտ ռեժիմը» ​​տապալելու արևմտյան ուժերի գործողություններին: Բացի այդ, Թուրքիան գերակշռություն և ազդեցություն կստանար հետպատերազմյան Սիրիայում `Սիրիան կախվածության մեջ դնելով Թուրքիայից, ինչը թույլ կտար Անկարային մասնակիորեն բավարարել տարածաշրջանում առաջատար դիրքեր գրավելու իր ձգտումները: Երկրորդ հանգամանքը Թուրքիայի գաղափարական մոտիկությունն էր սիրիական ընդդիմության հիմնական ուժերին: Իսլամամետ Թուրքիայի իշխանությունները հետաքրքրված էին Դամասկոսում տեսնել սուննի իսլամական ուժերին, որոնցից Անկարան շատ ջերմ հարաբերություններ ուներ «Մահմեդական եղբայրների» հետ: Երրորդ հնարավոր հանգամանքը քրդական գործոնն էր: Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությանը սպառնացող սպառնալիքը, որ կարող է առաջանալ անկախ քրդական պետություն հյուսիսային Սիրիայի քրդաբնակ շրջանում (քրդերեն առավել հայտնի է որպես Ռոջավա), ստիպեց պաշտոնական Անկարային զգալի դեր խաղալ սիրիական քաոսի մեջ: Չորրորդ հանգամանքը Սիրիայի տարածքում բնակվող շուրջ 3 միլիոն թուրքմեններ էին, որոնց հաճախ անվանում են նա-թուրքոմաններ: IPոկատներում ԻՊ-ը կռվել է Թուրքիայի 3000-ից 3000 քաղաքացիների միջեւ (ըստ որոշ թուրքական ընդդիմադիր ուժերի, այդ թիվը հասնում էր 5000-ի: Թուրքիան աջակցում էր սիրիացի թուրքմենների հակակառավարական պայքարին, քանի որ այն նպատակ ուներ հակակշռել Սիրիայի հյուսիսում ինքնավարություն փնտրող սիրիական քրդական ուժերին: Ինչ վերաբերում է համաշխարհային խաղացողներին, ապա վերջիններս հետ չեն մնացել տարածաշրջանային խաղացողներից: Միացյալ Նահանգները չհապաղեցին օգտվել Սիրիայի անկայուն իրավիճակից ՝ «օգտագործելով Իրաքի պակաս հաջող փորձը Սիրիայում» ՝ Մերձավոր Արևելքում իրենց դիրքերն ամրապնդելու համար: Democracyողովրդավարության քողի տակ, իր քաղաքական նպատակներին հասնելու համար, վերջինս փորձեց վերացնել Սիրիայում հակաամերիկյան տրամադրությունները ՝ Ասադի ռեժիմը տապալելու գնով: Իսկայդ իրականացնելու համար, խուսափելով ուղղակի ռազմական ներկայությունից, սիրիական հակամարտության սկզբնական փուլում Միացյալ Նահանգները սկսեցին ուղղակի, ուղղակի ֆինանսական, ռազմական և այլ օգնություն տրամադրել սիրիական ընդդիմությանը: Այս հատկացումներն անմիջապես օգտագործվել են ՄՍ անդամների կողմից: Ոլորտի մի շարք քաղաքական վերլուծաբաններ, հնագետներ և այլ փորձագետներ կարծում են, որ ԻՊ-ն ավելի հին փաստ է, որը պայմանավորված է ԱՄՆ-ի Իրաք ներխուժմամբ ՝ առանձնացնելով Միջինքում Բուշի կողմից ահաբեկչական խմբավորման ստեղծմանը նպաստող չորս հիմնական գործողությունները: վարչակազմը Իրաք ներխուժումից հետո: Առաջին. Օտարերկրյա ռազմական օկուպացիան, որպես կանոն, արմատականացնում է տեղի բնակչությանը և ուժ է ծնում: Նույնը տեղի ունեցավ Իրաքում: Միացյալ Նահանգների կողմից իրականացվող համատարած քաոսը, կրակոցներն ու խոշտանգումները հանգեցրին նրան, որ հազարավոր իրաքցիներ ապաստան գտան իսլամական գաղափարական և հաջողակ խմբավորումների մեջ, այդ թվում ՝ Աբու Մուսաբ ալ-qարկաուիի գլխավորած խմբավորումը: Երկրորդ, Միացյալ Նահանգները հետևողականորեն ոչնչացնում էին կենտրոնական կառավարման ողջ համակարգը, վերացնում գոյություն ունեցող քաղաքական կարգը, [24] և ԱՄՆ-ի կողմից հաստատված նոր կարգը, ինստիտուցիոնալացված ժողովրդավարական համակարգը, Սահմանադրությունը, ընտրական համակարգը և կուսակցական համակարգը, պարզապես նպաստում էին շիական կրոնական խմբի վերելքին: Իշխանության եկած նախկին սուննիները դարձան երկրի հիմնական ընդդիմությունը և Իրաքում ԱՄՆ-ի կողմից ղեկավարվող թշնամիները: Երրորդը 2003 թ. Մայիսին Միացյալ Նահանգները ցրեցին իրաքյան բանակը: Նախկին զինվորականներին այլ բան չէր մնում, քան միանալ ահաբեկչական խմբավորումներին: Միացյալ Նահանգները մեկ գիշերվա ընթացքում վտարեց ավելի քան կես միլիոն ավելի լավ պատրաստված իրաքցի զինվորների: Սադդամ Հուսեյնի տապալումից հետո Իրաքում կային նախկին ռեժիմի շուրջ 90,000 տարրեր, այդ թվում ՝ մոտ 26,000 իրաքյան հատուկ ջոկատայիններ, մոտ 30000 Fida– ի ապուշներ, շուրջ 30,000 նախկին ռեժիմի սպաներ, հետախուզական այլ գործակալներ և զինվորականներ: ԴԱԻՇ-ի զինյալներից շատերը իրաքյան բանակի նախկին զինծառայողներ էին, սպաներ, որոնք ենթակա էին Հուսեյնին մինչև 2003 թվականը: ԱՄՆ-ի ներխուժումը Իրաք: Չորրորդ. ԱՄՆ-ը միանգամից նպաստեց արմատական ​​իսլամական գաղափարների տարածմանը ՝ միավորելով իսլամիստներին ՝ միավորելով բոլորին (այստեղ խոսքը Բուկայի կենտրոնացման ուղու մասին է): Իրաք ներխուժելուց հետո Միացյալ Նահանգները բանտարկեց Իրաքի հյուսիսում գտնվող Բուկա համակենտրոնացման ճամբարում գրավյալ տարածքներում գործող տարբեր անհնազանդ խմբերի անդամներին (հաճախ առանց մեղադրանքի): Իսլամիստներն այստեղ ոչ միայն քարոզում էին արմատական ​​իսլամական գաղափարները, այլ նաև մշակում էին նրանց հետագա գործունեությունը: Նրանց թվում էր «ԻՊ» խալիֆ Աբու Բաքր ալ-Բաղդադին:  Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանի Դաշնությանը, Մերձավոր Արևելքի զարգացումների մեկ այլ ակտիվ դերակատարին, Ռուսաստանի արտաքին քաղաքական գերակայությունը Ասադի ռեժիմի պահպանումն էր, և միայն դրանից հետո Իսլամական պետության դեմ պայքարը: 11 Ռուսաստանը պաշտոնապես դիտորդ էր սիրիական հակամարտությունում: Անդրադառնալով ԻՊ-ի շուրջ հակամարտության տարբեր մասնակիցների իրավիճակին ՝ հնչեցին քննադատություններ ինչպես Արևմուտք-Մերձավոր Արևելքի քաղաքականության, այնպես էլ ԻՊ-ի վերաբերյալ դատապարտող հայտարարությունների վերաբերյալ ՝ շեշտելով, որ Ռուսաստանի միջամտությունը հնարավոր է միայն օրինական սիրիացիների հետ համագործակցության համատեքստում: Իրաքի իշխանություններ: 2015 թ. Սեպտեմբերին, Սիրիայի նախագահ Բաշար ալ-Ասադի անմիջական խնդրանքով, Ռուսաստանի զինված ուժերը մտան Սիրիա ՝ հիմք դնելով Հմեյմիմում ՝ Տարտուսում գտնվող ռազմածովային կայան: Ռուսաստանը միացավ ԻՊ-ի դեմ պայքարին, բայց վերջինս գործում էր ԱՄՆ-ի գլխավորած գլոբալ հակաահաբեկչական կոալիցիայից դուրս: Ռուսաստանի օդուժը և հատուկ ջոկատայինները մեծ աշխատանք են կատարել ՝ օգնելով Սիրիայի կառավարական ուժերին գլխավորել ԻՊ հակակառավարական ուժերի դեմ պայքարը: Ներկայումս Ռուսաստանի Դաշնության առաջնային խնդիրն է կանխել ռազմական փորձ ձեռք բերած անձանց հայրենիք վերադառնալը, որոնք հմուտ են ահաբեկչական գործողություններում և կանխել վերջիններիս կողմից ստացված փորձի կիրառումը հայրենիքում: Վերջին նպաստող գործոնը ԻՊ-ի դեմ պայքարի սխալ ընտրությունն էր: Պայքարը ընթանում էր ԻՊ-ի դեմ ՝ որպես մեկ ահաբեկչական խմբավորում, մինչդեռ ԻՊ-ը չէր սահմանափակվում «Իսլամական պետության» կողմից նախանշված սահմաններով այն արդեն ցանցային էր: Եթե ​​2001 թվականին գլոբալ հակաահաբեկչական պայքարի հիմնական խնդիրը ահաբեկչական կառույցների (Ալ-Քաիդա, Ուսամա բեն Լադեն) բացահայտումն ու վերացումն էր, ապա ԻՊ-ի դեպքում այդպիսի քաղաքականությունն անարդյունավետ էր, քանի որ ԻՊ-ում բոլորը առաջնորդը և կառույցը ցանցային էին: , Պետությունների, այսպես կոչված, «հետաձգման» քաղաքականությունը լուծեց երկու հնարավոր հիմնական խնդիր: Առաջին. ԻՊ-ն մագնիսի նման ներգրավեց ահաբեկչական բոլոր հնարավոր տարրերը: Հազարավոր քրեական տարրեր եկել են աշխարհի տարբեր մասերից ՝ ԱՄՆ-ից, ԵՄ երկրներից, նախկին ԽՍՀՄ երկրներից և այլն, միանալու IP11 շարքին: Ռուսաստանի կողմից Սիրիայում որդեգրված քաղաքականությունը հետևյալն էր. Վերահսկել և սահմանափակել և մտավոր ազդեցությունը, զսպել արմատական ​​իսլամական ծայրահեղական խմբավորումները, վերահսկել և կանխել նավթի գների կտրուկ անկումը, ընդլայնել Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում: ձեր եղբայրը. Միևնույն ժամանակ, հակառակ գործընթացն էր տեղի ունենում. Վերոհիշյալ նահանգներից իսլամական ծայրահեղական ահաբեկչական հավանական խմբավորումների թվի կտրուկ նվազում: Այս համատեքստում պետությունների հիմնական խնդիրն էր արգելափակել ահաբեկիչների հնարավոր վերադարձի ուղիները: Երկրորդ խնդիրը. Արմատական ​​իսլամական ահաբեկչության բոլոր հնարավոր տարրերը միավորել մեկ վայրում. ոչնչացնել այն որոշակի տարածքում, քանի որ միայն համակարգված պայքարը կտա սպասվող արդյունքը, քանի որ դա այլ է, երբ պայքարը շարունակվում է որոշակի վայրում ՝ որոշակի կառույցի դեմ. այլ է, երբ պայքարը ինքնաբուխ է: ահաբեկչական խմբավորումների դեմ: Հաշվի առնելով ԻՊ-ի զարգացման դինամիկան 2017 թվականին խալիֆայության հռչակումից հետո, կարելի է հստակորեն արձանագրել, որ ԻՊ-ի դեմ պայքարը բավականին արդյունավետ էր նյութական, տարածքային կորուստների տեսանկյունից, քանի որ այսօր ջիհադականները վերահսկողության տարածքներ գրեթե չունեն: Սակայն իսլամական խալիֆայության պարտությունը միայն այդ տեսակի ԻՊ-ի պարտությունն էր, որը միաժամանակ դարձավ ԻՊ-ի մեկ այլ տեսակի սկիզբ: Այլ կերպ ասած, եթե ԻՊ-ն անհետանա որպես տարածքների վերահսկող, ապա ԻՊ-ն կշարունակի գործել որպես գաղափարական ուժ, քանի որ այն վերածվել է ցանցի, որն ու դեռ նոր լսարաններ կգտնի գաղափարախոսների միջոցով: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ https: //www.washingtonpost.com/world/defiant-message-from-islamic-state-leadera622dae742a2_story.html?utm_term=.2804fe30e834 (հասանելի է. 12.12.2017): Հասան Հ., Վայս Մ., ԴԱԻՇ: Ահաբեկչության բանակի ներսում, Բլիկերի փողոց, Նյու Յորք, 2016, էջ. 7.2017, URL: https: //www.pri.org/stories/2017-02-19/timeline-islamic-states-gains-andlosses-iraq-and-syria) (հասանելի է: 21.03.2018) .URL. https: //www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-syria-dabiq-islamicstate-daesh-apocalypse-propaganda-army-forces-attack-battle-a7362921.html (հասանելի է. URL. https: //mgimo.ru/upload/iblock/e33/e33e2c2042f5315ff21cde7205e7175a.pdf( Հասանելի է: 12.12.2017): [6] Elias PL, Ահաբեկչություն 2.0. El Nuevo Arma De Estado Islamico, 5º Doble Grado enRelaciones International Madridn y Traducción e Interpretación, Madrid, 2015, էջ: 22, URL: https: //repositorio.comillas.edu/xmlui/bitstream/handle/11531/397/TFG000356.pdf?seque nce = 1 (հասանելի է: 11.12.2017) .URL. https: //edition.cnn.com/2014/08/08/world/isis-fast-facts/index.html (հասանելի է. URL. https: //www.washingtonpost.com/graphics/2017/world/rise-and-fall-ofisis/?utm_term=.b81ffbff03d5 (հասանելի է. 02.12.2018): Կենտրոն, URL. https: //www.state.gov/documents/organization/257738.pdf( Հասանելի է: [10] ԱՄՆ-ի կողմից աջակցվող մարտիկները վերցնում են Մանբիջ քաղաքը Isis- ից, The Guardian- ից, URL- ից: https: //www.theguardian.com/world/2016/aug/06/us-backed-syrian-fighters-take-town-town-ofmanbij-from-isis (հասանելի է 02.03.2018): [11] Չղթայ Ա., Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի քարտեզ: Ո՞վ է վերահսկում Որտեղ, Ալ azeազիրա, 15 ապրիլի, 2018 թ., URL: https: //www.aljazeera.com/indepth/interactive/2015/05/syria-country-divided150529144229467.html (հասանելի է. 16.03.2017). ՈւՐԼ. http: //www.bbc.com/news/world-middle-east-27838034 (հասանելի է. 06.03.2017) .URL. http: //www.realinstitutoelcano.org/publicaciones/libros/Informe-Estado-IslamicoEspana.pdf (հասանելի է. 12.12.2017). UUK, 7 դեկտեմբերի, 2015 թ., URL: http: //uk.businessinsider.com/isis-funding-zakat-marketcomparisons-taxes-2015-12 (հասանելի է. 09.02.2018): URL. https: //www.pravda.ru/world/21-03-2016/1295775-igil-0/ (հասանելի է: 11.02.2018) .18, 2015, URL: https: //www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2015/11/18/how-isismakes-its-money/?utm_term=.6312d3c1d860 (հասանելի է. 12.02.2018): քաղաքականություն, 24 հոկտեմբերի, 2017 թ., URL: https: //www.centerforsecuritypolicy.org/2017/10/24/sdfcaptures-al-omar-oil-field-from-the-islamic-state/ (հասանելի է: 16.02.2018): [18] Քոչարյան Հ., «Իսլամական պետության» ածխաջրածնային կարողությունները, ԵՊՀ քաղաքակրթության եւ մշակութային ուսումնասիրությունների կենտրոն, վերլուծական տեղեկագիր N 7, Երեւան, 2015, էջ 211-2, URL: https: //cccsysu.com/wpcontent/uploads/2015/04/H.-Kocharyans-article.pdf (հասանելի է. 19.03.2018): Եվ արգելված է Արևմուտքի կողմից, 25 հոկտեմբերի, 2014 թ., URL: http: //www.businessinsider.com/r( Հասանելի է: 12.02.2018). ՈւՐԼ. https: //www.gatestoneinstitute.org/4698/turkey-frankenstein- monster( Հասանելի է: 16.12.2018): Այս մասին խոսում է ԳԱԱ հնագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, ԵՊՀ քաղաքական ինստիտուտների գործընթացների ամբիոն, թուրքագետ Լ. Հովսեփյանը մեզ հետ հարցազրույցում: (2018 թ. Մարտի 6): [21] Գեղամյան Վ., Թուրքիայի դերը «Իսլամական պետություն» կազմակերպության ձևավորման գործում, Վերլուծական տեղեկագիր № 7, Երևան 2015, էջ 178, 176: URL. http: //www.hurriyetdailynews.com/opinion/serkan-demirtas/more-than-1000-turksfighting-for-the-islamic-caliphate--69867 (հասանելի է 16.12.2017): [23] Ակսոյի Մ.Ա., սիրիացի թուրքմեն: Պայքար գոյատևելու համար, Ալ azeազիրա, 16 օգոստոսի, 2017 թ., URL: https: //www.aljazeera.com/programmes/aljazeeraworld/2017/08/syrian-turkmen-fightingsurvive-170806082405511.html (հասանելի է. 06.03.2018) .URL. https: //www.9-11commission.gov/report/911Report.pdf (հասանելի է. 14.03.2018): [25] Գրիգորյան Ս., Իսլամական պետություն: Սկզբնաղբյուրներից մինչ խալիֆայության հռչակումը, Երեւան, ԵՊՀ, 2016, էջ. 73 26 հունիսի, 2017 թ., URL: https: //www.20minutos.es/noticia/3072584/0/rusia-ataca-estadoislamico-siria/ (հասանելի է. 19.12.2017): [27] Հարցազրույց. ԵՊՀ հայ-քրդական հարաբերությունների բաժնի գիտաշխատող, ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների և դիվանագիտության ամբիոնի դասախոս, պատմական գիտությունների թեկնածու, արաբագետ Ս. Գրիգորյանի հետ: Ռոզա Կարապետյան «« ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ »ՌԱARYՔ-ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ (ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ ԸՆԴԼԱՅՆՈՒՄ) ԴԻՆԱՄԻԿԱ ԵՎ ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ (2014-2018) ածխաջրածնային ռեսուրսներ: ։

Սույն հոդվածում մեր հիմնական նպատակն է ուսումնասիրել իսլամական ծայրահեղ արմատական կառույցի՝ 2014 թ. հունիսի 29-ին «Իսլամական պետություն» ինքնահռչակված խալիֆայության ազդեցությունը մերձավորարևելյան տարածաշրջանային զարգացումներում, մասնավորապես՝ Սիրիայում և Իրաքում ծավալվող քաղաքական գործընթացներում։ Մեր հիմնական խնդիրներն են հետազոտել և վերլուծել 2014-2018 թթ. ընկած ժամանակահատվածում իսլամական ծայրահեղ արմատական տիրույթում գործող խմբավորման տարածքային ընդգրկման դինամիկան, միաժամանակ ուսումնասիրել և հետազոտել կառույցի ռազմաքաղաքական և տնտեսական ձեռքբերումներին նպաստող գործոններն ու պատճառները։ Վերոհիշյալի ուսումնասիրության արդյունքում եզրահանգել ենք, որ կառույցն առանցքային դերակատարում ունեցավ մերձավորարևելյան զարգացումներում և, ստանալով ցանցային բնույթ, շարունակում է սպառնալ տարածաշրջանի կայունությանը և հաստատված ստատուս քվոյին։