Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

ՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ URԱՐԳԱՄԱՆ ԱՅՍՕՐ ԴԻՆԱՄԻԿԱ Հայաստանը, լինելով ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ, ակտիվ է դաշինքի շրջանակներում: Հայաստանի Հանրապետությունը մեծ ներդրում ունի կառույցի ռազմաքաղաքական-իրավական հիմքերի հաստատման գործում: Հայաստանը փորձում է ամբողջությամբ մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին ՝ նպաստելով իր ազգային անվտանգության միջավայրի կառուցվածքային բարելավմանը և ամրապնդմանը: ՀԱՊԿ-ի կարևորությունը Հայաստանի համար նշվում է նաև Ազգային անվտանգության ռազմավարության և ռազմական դոկտրինի փաստաթղթերում: Ազգային անվտանգության ռազմավարության համաձայն ՝ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին անվտանգության ապահովման ռազմավարությունն իրականացվում է երեք հիմնական հարթություններում ՝ միջազգային, տարածաշրջանային և համահայկական: Միջազգային էներգետիկ ռազմավարությունը ներառում է անդամակցություն ՀԱՊԿ-ին, ինչը Հայաստանի անվտանգության ապահովման բաղադրիչներից մեկն է: Ազգային անվտանգության ռազմավարության մեջ նշվում է. «Պայմանագրի ռազմական բաղադրիչը արտոնյալ պայմաններ է ապահովում անդամ պետություններին ռազմատեխնիկական մատակարարումների համար, ինչը Հայաստանի համար առաջնային նշանակություն ունի»: Անվտանգության ոլորտի մեկ այլ կարևոր փաստաթղթում ՝ Ռազմական դոկտրինը, ՀԱՊԿ ծրագրերին ակտիվ և գործնական մասնակցությունը միջազգային ռազմա-ռազմատեխնիկական համագործակցության առաջնահերթություններից է: Դոկտրինը նախատեսում է մշակել ռազմական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, տարածաշրջանային հիմունքներով կոլեկտիվ անվտանգության համակարգի զարգացումը, ԱՊՀ-ՀԱՊԿ հակաօդային պաշտպանության համակարգի կատարելագործումը, ռազմատեխնիկական համագործակցությունը և ռազմական անձնակազմի վերապատրաստումը [2]: , Ինչպես տեսնում ենք, հայեցակարգային փաստաթղթերում ՀԱՊԿ դերը բարձր է գնահատվում Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ապահովման ոլորտում, այն համարվում է ՀՀ ռազմական պաշտպանության օրգանական մաս: Հայաստանի համար ՀԱՊԿ-ին անդամակցությունը հատկապես ձեռնտու է դաշինքի ռազմական բնույթին: Խոսքն առաջին հերթին ՀԱՊԿ ռազմատեխնիկական համագործակցության ոլորտում զեղչեր տրամադրող ռեժիմի մասին է: Ռուսաստանը ՀԱՊԿ անդամ երկրներին ռազմական արտադրանք է մատակարարում 2003 թվականից ՝ Ռուսաստանի միջոցով: Այս հանգամանքն, իհարկե, մեծ նշանակություն ունի Հայաստանի Հանրապետության համար ՝ հաշվի առնելով զենքի առկայության կարևորությունը Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ապահովման գործում: Ինչպես արդեն նշվեց, ՀԱՊԿ-ի կողմից առաջադրված կարևորագույն խնդիրներից մեկը ՀՕՊ համատեղ համակարգի ստեղծումն է: Այս համատեքստում, կարծում ենք, հնարավոր է հղում կատարել «Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև կովկասյան տարածաշրջանում ՀՕՊ համատեղ տարածաշրջանային համակարգի ստեղծման մասին» համաձայնագրին [3]: Այն հաստատվել է Ռուսաստանի կառավարության կողմից 2015 թվականի հոկտեմբերի 23-ին, իսկ Ազգային ժողովը ընդունել է 2016 թվականի հունիսի 30-ին [4]: ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար Բորդյուժան իր կարծիքը հայտնեց այս համաձայնագրի վերաբերյալ. «Ռուս-բելառուսական համատեղ ռուս-ղազախական հակաօդային պաշտպանության համակարգերն արդեն գործում են, և Հայաստանի հետ մի քանի տարի է, ինչ ստեղծվել է նման համակարգ: Նման տարածաշրջանային համակարգերի ստեղծումը գործընթացի առաջին փուլն է, երկրորդ փուլում այդ համակարգերը կգործեն նույն կանոնների համաձայն, ինչը թույլ կտա հետագայում ՀԱՊԿ տարածքում ստեղծել ՀՕՊ համակարգ: «[5] Այս առնչությամբ Պաշտպանության նախկին փոխնախարար Դ. Տոնոյանը նշեց. «Փաստաթուղթը ստեղծում է իրավական հիմք Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կովկասյան տարածաշրջանում Հայաստանի և Ռուսաստանի պետական ​​սահմաններում հակաօդային պաշտպանության համակարգ ստեղծելու համար»: Դա թույլ կտա ոչ միայն Հայաստանում տեղակայված 102-րդ ռուսական ռազմաբազայի հակաօդային պաշտպանության ուժերին օգտագործել ավիացիա, այլև Հայաստանի Հանրապետության օդային տարածքի պաշտպանության ընթացքում Ռուսաստանի Դաշնության Հարավային ռազմական օկրուգի ուժերին: Այն կտրամադրի լրացուցիչ երաշխիքներ Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության անվտանգության համար: «[6] Փաստորեն, Հայաստանը, լինելով տարածաշրջանի միակ ներկայացուցիչը ՀԱՊԿ-ում, միանում է ՀԱՊԿ համատեղ հակաօդային պաշտպանության համակարգ ստեղծելու նախաձեռնությանը, որը հիմնված կլինի վերոհիշյալ ռուս-հայկական համատեղ համակարգի վրա: Հայաստան-ՀԱՊԿ հարաբերությունները զարգանում են շատ առումներով: Հատկանշական է, որ Հայաստանը ակտիվորեն ներգրավված է ՀԱՊԿ մի շարք զորավարժություններում, որոնց մի մասն անցկացվում է Հայաստանում: Աշխատանքի շրջանակներում անդրադառնանք վերը նշված զորավարժություններին: Մասնավորապես, 2008 թ. Հունիս-օգոստոս ամիսներին Հայաստանը հաջողությամբ անցկացրեց «Ռուբեժ 2008» համատեղ հրամանատարաշտաբային զորավարժությունը «ՀՀ ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության համատեղ պաշտպանության նախապատրաստում» թեմայով [7], որը հնարավորություն տվեց ստուգելու անդամ պետությունների նվիրվածությունը հավաքական պաշտպանություն: ագրեսիայի սպառնալիքի կամ ագրեսիայի ակտի դեպքում ձեռնարկվելիք միջոցները: 2009 թ.-ին Մոսկվայում կայացած ՀԱՊԿ հանդիպման ժամանակ, որը վարում էր ՀԱՊԿ նախագահող երկրի ղեկավար Ս.Սարգսյանը, որոշում կայացվեց «Արագ արձագանքման հավաքական ուժեր» (RRF) ստեղծելու մասին: Այս ուժերի կազմավորումն էլ ավելի ամրապնդեց ՀԱՊԿ ռազմական բաղադրիչը: Գործընկերություն 2012 զորավարժությունն անցկացվեց Հայաստանում 2012 թվականի փետրվարի 19-ին `անդամ պետությունների հատուկ ստորաբաժանումների մասնակցությամբ: Ըստ սցենարի ՝ RRF ուժերը պետք է ճնշեին ՀԱՊԿ անդամակցության դեմ ռազմական ագրեսիան: Theորավարժությունների ընթացքում (ներգրավված էր 2000 մարդ - ավելի քան 500 միավոր ռազմական տեխնիկա) հատուկ ստորաբաժանումները հստակ կատարեցին իրենց առաջադրանքները: Ամփոփելով զորավարժությունների արդյունքները ՝ Ն.Բորդյուժան նշել է. «Militaryորավարժություններն անցել են շատ բարձր մակարդակով: Բոլոր ստորաբաժանումները հաջողությամբ լուծեցին իրենց առաջադրանքները և, որ ամենակարևորն է, դա արեցին միասին շատ սահուն: «[9] 2015-ի սեպտեմբերի 30-ից հոկտեմբերի 4-ը ՀՀ ՊՆ «Բաղրամյան» զորավարժարանում անցկացվեց ՀԱՊԿ հավաքական խաղաղապահ ուժերի «Անբաժան եղբայրություն 2015» զորավարժությունը: ՀԱՊԿ միացյալ շտաբի և քարտուղարության ներկայացուցիչներ [10]: Theորավարժությունների հիմնական նպատակներն էին `փոխըմբռնման ամրապնդումը. զորավարժություններին ներգրավված ՀԱՊԿ խաղաղապահ ուժերի համագործակցություն; 10]: 2016 թ.-ի մայիսի 24-26-ը Հայաստանում տեղի ունեցավ ՀԱՊԿ ՌՕՈՒ-ի անդամ ուժերի «Կոբալտ -2016» մարտավարական-մասնագիտական ​​զորավարժությունը [11]: Theորավարժություններին մասնակցել է ավելի քան 600 անձնակազմ և շուրջ 40 միավոր տեխնիկա: Theորավարժությունների ընթացքում ստորաբաժանումները կատարել են հետևյալ խնդիրները. Կանխել ահաբեկչական կազմակերպությունների գործունեությունը, զենքի, պայթուցիկ նյութերի և թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության սահմանափակում: Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին համատեղ զորավարժությունը «Գործընկերություն 2017» -ն էր, որում ներգրավված էին 2000-ից ավելի 400 զինտեխնիկա ՝ շուրջ 2000 զինծառայողներից [12]: Վերոհիշյալ զորավարժությունները ՀԱՊԿ շրջանակներում անցկացվող հերթական զորավարժությունների մի քանի մասն են, որոնց մասնակցությունը անդամ պետությունների զինծառայողներին զինում է նոր գիտելիքներով և հմտություններով: 2015 թվականի սեպտեմբերի 15-ին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում տեղի ունեցավ ՀԱՊԿ ՀԱՊԿ նստաշրջանը, որտեղ Հայաստանը Տաջիկստանից ստացավ ՀԱՊԿ նախագահության ռոտացիան: Նիստի ընթացքում Ս.Սարգսյանը ներկայացրեց առաջիկա տարվա ՀՀ Նախագահի առաջնահերթությունները. • ՀԱՊԿ հավաքական ներուժի բարձրացում `կազմակերպության հիմնական օրենսդրության համաձայն, • ՀԱՊԿ գործունեության հայեցակարգային հիմքերի հետագա զարգացում: , ճգնաժամերի արձագանքման համակարգ, • ՀԱՊԿ արդյունավետության ինստիտուցիոնալ ասպեկտների իրականացում ՀԱՊԿ համակարգի հետ համագործակցության զարգացմանն առնչվող հարցերի բարձրացում: Ս. Սարգսյանը հավելեց. «Մենք մտադիր ենք կենտրոնանալ միջազգային ահաբեկչության, ծայրահեղականության, նեոֆաշիզմի, շովինիզմի և այլատյացության այլ ձևերի համատեղ արձագանքման խնդիրների վրա: Այս համատեքստում մենք մեծապես կարևորում ենք կիբերանվտանգության ոլորտում համատեղ ուժերի ակտիվացումը: «[13] ՀՀ նախագահության շրջանը նշանավորվեց նրա ակտիվ գործունեությամբ և արդյունավետությամբ: 2015-16 թվականներին ձեռնարկված միջոցառումներն ամփոփվել են 2016 թվականի հոկտեմբերի 14-ին կայացած ՀԱՊԿ Անվտանգության խորհրդի նիստի ժամանակ, որին չի մասնակցել ազախստանի Նախագահը: Նազարբայ Նիստի ընթացքում ընդունված երկու տասնյակ փաստաթղթերից կարելի է առանձնացնել և մինչև 2025 թվականը ՀԱՊԿ ռազմավարության ընդունում, որը նույնպես Հայաստանի նախագահության առաջնահերթություններից է: Ընդունված ռազմավարությունը ներառում է կառուցվածքի զարգացման առումով այնպիսի կարևոր կետեր, ինչպիսիք են. • ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության մարտահրավերներն ու սպառնալիքները, Հայաստանի համար ընդունվեց նաև Երևանի գագաթնաժողովը ՝ ընդունելով «statementարաբաղյան հակամարտության կարգավորման մասին հայտարարություն»: Հայտարարությունում որպես քաղաքական բանակցությունների պայման նշվում է Արցախի հարցով Վիեննայում և Սանկտ Պետերբուրգում ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարումը: Բացի այդ, Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի սկզբունքները դիտարկվում են որպես հակամարտության կարգավորման հիմք, մասնավորապես ՝ ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառում, պետությունների տարածքային ամբողջականություն, իրավունքների հավասարություն ՝ ժողովուրդների իրավունք ինքնորոշման Նման շեշտադրմամբ հայտարարության ընդունումը նշանակալից իրադարձություն էր ՀԱՊԿ մակարդակում ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ նույն ՀԱՊԿ նման երկրները բավականին սերտորեն համագործակցում են Ադրբեջանի հետ ՝ հնարավորության դեպքում խթանելով վերջինիս շահերը: Այն փաստը, որ Ազգային անվտանգության խորհրդի նախկին գլխավոր քարտուղար Յուրի Խաչատուրովը ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը ստանձնել էր 2017-ի մայիսի 2-ին, իսկ գեներալ-լեյտենանտը 2018-ի մարտի 22-ի հրամանագրով, վկայում է հայկական կողմի հզորության մասին: Հայկազ Բաղմանյանը նշանակվել է ՀԱՊԿ միացյալ շտաբի պետի տեղակալ: Այս երկու պաշտոններում Հայաստանի ներկայացուցիչների նշանակումը չափազանց կարևոր է, քանի որ դրանք էլ ավելի են ամրապնդում հայկական կողմի դիրքերը ՀԱՊԿ-ում: Փաստորեն, գտնվելով պատերազմական իրավիճակում, կայուն, հուսալի անվտանգության համակարգերի առկայությունը կենսական նշանակություն ունի Հայաստանի համար, որտեղ ՀԱՊԿ-ը նույնպես իր ուրույն տեղն ունի: Այն փաստը, որ ՀԱՊԿ-ը Հայաստանին հնարավորություն է տալիս կառուցել ավելի կենսունակ անվտանգության համակարգեր, անհերքելի է: ՀԱՊԿ շրջանակներում կազմակերպված մի շարք միջոցառումների և զորավարժությունների շնորհիվ Հայաստանի զինված ուժերը դառնում են ավելի հմուտ և արդյունավետ: ՀԱՊԿ շրջանակներում զեղչային համակարգով Ռուսաստանից զենք գնելու հնարավորությունը հատկապես օգտագործվում է Հայաստանի համար: Բացի այդ, կառույցը հարթակ է, որտեղից կարելի է բարձրաձայնել Հայաստանի Հանրապետության համար հուզող անվտանգության խնդիրները: Այնուամենայնիվ, ՀԱՊԿ-ը, որպես իր անդամների հավաքական անվտանգությունն ապահովող ռազմաքաղաքական կառույց, դեռ գտնվում է սաղմնավորման փուլում. Հայաստանը դա պետք է հաշվի առնի ինչպես կառույցից իր սպասելիքները որոշելու, այնպես էլ պաշտպանական քաղաքականությունը մշակելու հարցում: Թերագնահատել ՀԱՊԿ-ի դերը Հայաստանի անվտանգության համակարգում տեղին չէ, այնուամենայնիվ, ՀԱՊԿ-ի գերագնահատումը ավելի վտանգավոր է, ինչը կարող է վճռորոշ նշանակություն ունենալ վճռական պահին: Ընդհակառակը, կարելի է պնդել, որ ներկայումս Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև երկկողմ ռազմական համագործակցությունը արտաքին սպառնալիքի դեպքում Հայաստանի համար ավելի հուսալի աջակցություն է, քան ՀԱՊԿ-ն իր պասիվ դիրքորոշմամբ, կամ Բելառուսն ու Kazakhազախստանը երկիմաստ և հակասական վարքով , ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (կազմված հղումը [1] Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն, URL. http: //www.mfa.am/u_files/file/doctrine/Doctrinearm.pdf (հղումը կազմված է ՝ 15-07-2017): [2] ՀՀ ռազմական դոկտրին, URL: http: //www.mil.am/media/2015/07/768.pdf (հղումը կազմված է ՝ 14-06-2017): [3] ՀՀ պաշտպանության նախարարության տեղեկանքը հայ-ռուսական համատեղ հակաօդային պաշտպանության համակարգի վերաբերյալ, URL: http: //www.lragir.am/index/arm/0/politics/view/134102 (12-04-2017): [4] Հայ-ռուսական հակաօդային պաշտպանության համակարգի մասին համաձայնագիրը ընդունվել է Ազգային ժողովի կողմից, URL: http: //www.panorama.am/hy/news/2016/06/30/%D4%B1%D4%BA%D5%80%D5%95%D5%8A/1605345 (հղումը ՝ 08-05-2017) , [5] Բորդյուժա. ՀՕՊ համակարգերի միավորումը պաշտպանություն է ՀԱՊԿ ամբողջ տարածքում, http: //www.verelq.am/hy/node/8811 (հղումը կազմված է ՝ 02-01-2018): [6] Ինչպե՞ս կաշխատի հակաօդային պաշտպանության համատեղ համակարգը Ռուսաստանի հետ, բացատրեց փոխնախարարը, URL: http: //epress.am/2015/11/12/. [7] Հայաստանում մեկնարկել են ՀԱՊԿ «Ռուբեժ -2008» զորավարժությունները, URL: http: //www.panarmenian.net/arm/news/26576/ (հղումը կազմված է ՝ 18-02-2018): [8] ondոնդյան Ա., Ազգային շահերի խնդիրը Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ապահովման գերակա միջավայրում, Երեւան 2011, էջ 127-9: союзников, URL: http: //www.odkb-csto.org/training/detail.php?ELEMENT_ID=1157: [10] Հայաստանում մեկնարկել է ՀԱՊԿ «Անբաժանելի եղբայրություն 2015» զորավարժությունը, URL: https: //m.armeniasputnik.am/photo/20151001/778623.html: [11] Մեկնարկեց «Կոբալտ -2016» զորավարժությունը, URL: http: //www.a1plus.am/1459267.html (հղումը կազմված է ՝ 22-01-2018): [12] ՀԱՊԿ զորավարժությունները Հայաստանում: շուրջ 2 հազար զինվոր Ավելի քան 400 ռազմական տեխնիկա, URL: https: //armeniasputnik.am/armenia/20171009/8978412/armenia-hapkzoravarjutiun.html (հղումը կազմված է ՝ 29-10-2017): [13] Հայաստանը ստանձնեց ՀԱՊԿ նախագահությունը: Առաջնահերթություններից մեկը կառուցվածքի ՝ URL- ի ներուժի բարձրացումն է: http: //www.panarmenian.net/arm/news/197385/ (հղումը կազմված է ՝ 11-18-2017): URL. http: //odkb-csto.org/documents/detail.php?ELEMENT_ID=8380. [15] Յուրի Խաչատուրովը նշանակվել է ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար, URL: https: //razm.info/100254 (հղումը կազմված է ՝ 26․11․2017): [16] NH-177-A «Հ. Բաղմանյանին Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության Միացյալ շտաբի պետի տեղակալ նշանակելու մասին », URL: http: //www.president.am/hy/decrees/item/4402/ (հղումը կազմված է ՝ 24-01-2018): Կիրակոսյան Դավիթ ՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ CԱՐԳԱՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱ ԱՆՎՏԱՆԳ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՕՐԱԿԱՐԳ Հիմնաբառեր. ՀՀ, ՀԱՊԿ, edինված ուժեր, անվտանգություն, ռազմական համագործակցություն: ։

Հայաստանը՝ որպես ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ-պետություն, ակտիվ գործունեություն է ծավալում դաշինքի շրջանակներում՝ մեծ ներդրում ունենալով կառույցի ռազմաքաղաքական և իրավական հիմքերի կայացման գործում։ Հայաստանը փորձում է ամբողջ ծավալով մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին՝ նպաստելով կառույցի կատարելագործմանն ու ազգային անվտանգության միջավայրի ամրապնդմանը։ Հոդվածում ներկայացվել է դաշինքի շրջանակներում պետությունների փոխգործակցության հիմնական ուղղությունները և այդ համագործակցության շահավետությունը ՀՀ ազգային անվտանգության ապահովման համատեքստում։ Հոդվածի նպատակն է հիմնավորել ՀՀ անդամակցության նպատակահարմարությունը ՀԱՊԿին՝ ներկայացնելով դաշինքի կողմից տրվող երաշխիքները և առկա խնդիրները։

Հայաստանի Հանրապետությունը հարուստ է մշակութային և բնական հուշարձաններով, որոնցից շատերը դարերի ընթացքում միաձուլվել են միմյանց և ստեղծել իրենց տեսքով եզակի հուշարձաններ: օրինակ ՝ տասնյակ վանքեր, եկեղեցիներ, կամուրջներ, ժայռապատկերներ և դրանց բնական միջավայրը: Այս ամենը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում բազմաթիվ զբոսաշրջիկների շրջանում: ՀՀ զբոսաշրջության ռեսուրսի ծավալի գնահատումը բարդ գործընթաց է, քանի որ անհրաժեշտ է հաշվի առնել ոչ միայն ներկայիս ստանդարտ տուրիստական ​​ուղղությունները, այլև այն ուղղությունները, որոնք պակաս են կամ 434 ՏՈՒՐԻՄ, ընդհանրապես չեն այցելում զբոսաշրջիկները: , Շատ զբոսաշրջային ուղղություններ, որոնք հազվադեպ են առաջարկվում կամ չեն առաջարկվում զբոսաշրջիկին, չեն զիջում այն ​​ուղղություններին, որոնք ներկայումս շատ տարածված են իրենց ճարտարապետական ​​յուրահատկության, գրավչության, պատմամշակութային գրավչության շնորհիվ: Թեման արդիական է, քանի որ զբոսաշրջային վայրերի ուսումնասիրությունը, ի դեմս Գեղամա սարահարթի, կնպաստի Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային գրավչության բարձրացմանը: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում գրանցված օբյեկտները նույնպես շատ գրավիչ են զբոսաշրջիկների համար, իսկ այն օբյեկտները, որոնք հայտնվում են վերոնշյալ ցուցակում, զբոսաշրջիկի համար դառնում են ավելի սիրված ու հետաքրքրաշարժ: Այս ցուցակում ներկայումս կարող ենք տեսնել ՀՀ տարածքում տեղակայված հետևյալ օբյեկտները. Հաղպատ և Սանահին վանական համալիրներ, Էջմիածնի տաճար, vվարթնոց, Գեղարդի վանք, Վերին Ազատի դաշտ և այլ ոչ նյութական մշակութային արժեքներ: Նշենք նաև, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում ընդգրկված մշակութային արժեքները / վայրերը պատկանում են աշխարհի բոլոր ժողովուրդներին `անկախ նրանց գտնվելու վայրից: Այս ցուցակում ներառված են մարդկության համար ամենամեծ արժեք ունեցող հուշարձաններն ու հուշարձանները: Համաշխարհային ժառանգության ցուցակի ամենակարևոր նպատակը եզակի օբյեկտների պահպանումն ու ճանաչումն է, և այդ նպատակով կան գնահատման հատուկ չափանիշներ: Դրանք տասը են, որոնցից վեցը մշակույթի հուշարձանների համար են, իսկ չորսը `բնական: Չնայած Հայաստանի Հանրապետությունն ունի յուրահատուկ կլիմա, բնական լանդշաֆտներ և բնության հուշարձաններ, նրանցից ոչ մեկը գրանցված չէ Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, և դա չի նշանակում, որ դրանք չեն համապատասխանում գնահատման հատուկ չափանիշներին: Հարկ է նշել նաև, որ առաջարկվող օբյեկտը պետք է բավարարի առնվազն մեկ չափանիշ [3]: Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կան բազմաթիվ բնական հուշարձաններ և հողային 435 ՏՈՒՐԻMՄԱՅԻՆ հանքեր, որոնք բավարարում են ոչ միայն մեկ, այլ մի քանի չափանիշների: Դրանց թվում է Գեղամա սարահարթը, որն ունի բոլոր պահանջվող չափանիշները: Միայն անհրաժեշտ է հստակ գծագրել և ստեղծել հատուկ պահպանվող տարածք, որը կծածկի Գեղամա սարահարթի մի մեծ մասը, ներառյալ դրա վրա դրված բնական և մշակութային հուշարձանները: Մեր տարածաշրջանում նման բնական օբյեկտի օրինակ է Արևելյան Կովկասը, որն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, որը, լինելով Մեծ Կովկասի լեռների արևմտյան մասը, շատ տարածված է լեռնագնաց զբոսաշրջիկների շրջանում: Այս մարզում ստեղծվել են ենթակառուցվածքներ, որոնք շատ ծառայություններ են մատուցում նրանց համար, ովքեր նախընտրում են ակտիվ հանգիստը, ինչպիսիք են ճոպանուղին, ձիերի վարձույթը, պարապլանները, օդապարուկները, ուղղաթիռների թռիչքները, լողավազանները, դատարանները և սննդի սպասարկման շատ հարմարություններ: Գեղամա սարահարթը, հարուստ լինելով մշակութային և բնական տպավորիչ առարկաներով և համալիրներով, արդեն դարձել է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների թիրախը: Գեղամա սարահարթի գրանցումը Համաշխարհային բնական հուշարձանների ցանկում միայն կավելացնի այդ հոսքերի քանակը: Մյուս տեսանկյունից, այս տարածաշրջանում կստեղծվեն հատուկ ենթակառուցվածքներ, որոնք կապահովեն հուշարձանների անվտանգությունը, մաքրությունը, մատչելիությունը և կկառուցվեն միջազգային ստանդարտներին համապատասխան արշավային արահետներ: Այս առավելություններից բացի, կլուծվեն տարածաշրջանի բնակավայրերի հետ կապված այլ խնդիրներ: Touristբոսաշրջային հոսքերի ավելացման հետևանքով կբարձրանան կացարանների, սննդի օբյեկտների քանակը և այլն: Գեղամա լեռների երկարությունը 65 կմ է, լայնությունը `35 կմ, և այն գտնվում է Սևանի և Արարատյան գոգավորությունների արանքում: Առավելագույն բարձրությունը Աժդահակ լեռնագագաթն է `3597 մ, որը Հայաստանի Հանրապետության երրորդ բարձրագույն գագաթն է: Ամենաբարձր գագաթներն են Մեծ Աժդահակ (3598 մ), Սպիտա 436 ՏՈՒՐԻISՄ Կասար (3555 մ), Գեղասար (3443 մ), Ակնասար (3258 մ) և Սևկատար (3225 մ) և այլն [1]: Հիմքում կան տարասեռ կավիճ և պալեոգեն, մակերեսին ՝ պլիոցեն և մարդածին հրաբխային ապարներ: Այն ունի ասիմետրիկ կառուցվածք: Արևելյան լանջերը աստիճանաբար միաձուլվում են Սևանի մերձակայքում գտնվող լավային հարթավայրերին, իսկ արևմտյան լանջերը իջնում ​​են Հրազդանի հովիտ ՝ կազմելով նախալեռ, որը ներառում է Հատիս, Գութանասար, Մենակասար և այլ հրաբխային կոներ: Ջրբաժանի միջին բարձրությունը 2800-3000 մ է: Այն ալիքային սարահարթ է ՝ հրաբխային կոններով, ինչպիսիք են Աժդահակը և Սևկատարը, և մնացած ժայթքման գմբեթները: Օրինակ ՝ Սպիտակասար, Գեղասար, Գնդասար և այլն: Հարավային լեռնաշխարհը բաժանված է գետահովիտներով և կիրճերով: Գեղամա սարահարթի հարավարեւմտյան լանջերը ընդգրկված են «Խոսրովի անտառ» արգելոցում: Լավային հոսքերը տարածվում են 15-20 կմ ալիքներով Հրազդան, Ազատ, Արգիճի գետերի հովիտներում ՝ առաջացնելով բազմանկյուն, սյունազերծված տարանջատումներ: Լանջերին կան աղբյուրներ, որոնցից Քարասունակը, Ակունքը, Լիճքը: Որոշ հրաբխային կոնների կռունկները վերածվել են լճերի: Գետահովիտների վերին մասերում ազնվամորու և տրոգենների տեսքով պահպանվել են մարդածին սառցադաշտացման հետքերը: Կլիման բարեխառն և ցուրտ լեռնային է, ամռանը ՝ կարճ, զով, ձմռանը ցուրտ է (240-250 օր), նախալեռներում միջին տարեկան ջերմաստիճանը ՝ 6-40 C, սարահարթերում ՝ 2-00 C, սարահարթերում ՝ 20C վերևում, տարեկան տեղումները 500-900: մմ, ձյան ծածկույթի հաստությունը 30-100 սմ է: Լանջերից սկիզբ են առնում Ազատ, Վեդի, Արգիճի, Գավառագետ, Բախտակ և այլ գետեր: Այստեղ նկատվում է վերին գոտիավորում, ինչը նույնպես հետաքրքրություն է ներկայացնում: Կան լեռնային տափաստաններ մինչև 2800 մ բարձրության վրա, մերձափնյա և ճահճոտ մարգագետիններ, իսկ ձյունածածկ գոտում ՝ թերզարգացած, կմախքային հողեր ՝ բարձրացող բույսերով: Արևմտյան լանջերին կան արևելյան կաղնու և գիհու նոսր անտառներ: Կենդանիների մեջ կան նապաստակներ, նապաստակներ, գայլեր, աղվեսներ, արջեր, մողեսներ, օձեր: Գեղամայի սարահարթը կարող է օգտագործվել Գեղամա սարահարթի գագաթների մասին http: //wikimapia.org/ 437 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ birdբոսաշրջիկների համար, ովքեր հետաքրքրված են թռչնադիտմամբ, քանի որ այստեղ շատ թռչուններ կան [4]: Բացի բազմաթիվ կոնաձև գագաթներից, Գեղամա սարահարթի խառնարանները հատուկ ուշադրության են արժանի, ինչպիսիք են Ակնա լիճը, Վանք լիճը, Աժդահակ և Թառ լճակների խառնարանները, Վիշապալիչը և այլն: Խառնարանի լճերը մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում և մեծացնում են տուրիստական ​​գրավչությունը, իսկ ճանապարհին, բացի Գեղամա սարահարթի լանդշաֆտներից, զբոսաշրջիկները կտեսնեն նաև մշակութային հուշարձաններ, որոնց մասին նշելու ենք ստորև: Գեղամա սարահարթի Վանք լճի ափին կան վիշապաքարեր, որոնք եզակի մշակութային հուշարձաններ են: Սրանք քարե հուշարձաններ են և շատ մասնագետների կարծիքով խաչքարի նախատիպ են: Վիշապները հատուկ տեղ ունեն հայկական դիցաբանության մեջ և համարվում են նախաստեղծ արարածներ: Նրանք սկսեցին կենդանի ջրերը և միաժամանակ պահպանեցին այն: Վիշապները հաճախ արգելափակում էին նաեւ ջրի հոսքը ՝ փակելով աղբյուրի աղբյուրը: Դիցաբանական վիշապներին բնութագրում էին ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական վարք: Օրինակ ՝ հայկական լեգենդներից մեկում ցուլ-լեռ urուլը կեցվածքով սպանում է վիշապ-սար mountainագրոսը, որի վերքերից առաջանում են abաբ գետի ջրերը: Մոնումենտալ վիշապի նախատիպը, հավանաբար, կարելի է գտնել Գոբեկլի Թեփեի տեղում: Գեղամա սարահարթում, բացի արհեստական ​​մշակույթի հուշարձաններից, վիշապաքարերից, կան նաեւ ժայռապատկերներ, որոնք էլ ավելի հետաքրքիր են: Պահպանվել են բազմաթիվ ժայռապատկերներ, որոնցից ամենահինը թվագրվում է մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակում: Գեղամա լեռների ժայռապատկերներում կան վայրի բնության բազմազան տեսակներ, որոնք հաճախ պատկերված են մեծ կամ փոքր խմբերով: Կան հստակ պահպանված չորրորդական շրջանի տեսակներ, որոնք գոյություն չունեն ներկայիս տարածաշրջանում, հաճախ նույնպես վերանում են, ինչպես նաև ներկայումս գոյություն ունեցող կենդանիներ և 438 ՏՈՒՐԻՄ. Մենք հաճախ տեսնում ենք մարդկանց, այծերի, օձերի, զեբրերի, վայրի ցլերի (կամ կովերի), առյուծների, հեպարդների, լուսանների, ընձառյուծների, վարազների, գայլերի, տնային և վայրի ձիերի, աղվեսների և գայլերի, տարբեր տեսակի շների, կովկասյան եղջերուների, պատկերների պատկերներ: ու եղջերուները: , նապաստակների և փոքր կենդանիների մի քանի վատ սահմանված տեսակների պատկերներ, տարբեր տեսակի սողուններ և, վերջապես, բադ, սագ, արագիլ, կարապ, թութակ: Այս կենդանիներից շատերը դեռ հանդիպում են Գեղամա լեռներում: ՀՀ տարածքում երկնաքարի միակ խառնարանները տեղակայված են Գեղամա սարահարթում: Խառնարանները տեղակայված են լեռների գագաթին ՝ հիմնականում կոնի կենտրոնական մասում, և այս խառնարանը հարթ մակերևույթի վրա փոքր խորք է: Շատ փորձագետներ կարծում են, որ նման անցք կարող էր առաջանալ, եթե երկնաքար ընկներ: ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի գիտաշխատող Կարեն Թոխատյանի հաշվարկների համաձայն, այդպիսի անցք կարող էր առաջանալ 80-300 կգ զանգված և 10-20 կմ արագություն ունեցող մարմնի ազդեցությունից: / ժամ Հետաքրքիր է նաեւ, որ կենդանիները շրջանցում են այս հատվածը: Վարդենիսի լեռների Սևասար կոչվող սարահարթի սալաքարի վրա ընկած երկնաքարի մի տպավորիչ պատկեր կա: Դիտարկումների արդյունքում պարզ է դառնում, որ Գեղամա սարահարթը ակտիվ տուրիզմի հսկայական ռեսուրս է Հայաստանի Հանրապետության համար: Չնայած այն հանգամանքին, որ այսօր այս արշավային արահետը արդեն ներգնա զբոսաշրջիկների ամենահայտնի առաջարկների ցուցակում է, այն ավելի ճանաչելի և, հետևաբար, ավելի շահագործված կլինի, եթե ընդգրկվի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում: Իհարկե, կարիք չկա ներառել ամբողջ սարահարթը, այլ միայն այն հատվածը, որտեղ առավել կենտրոնացած են դիտարժան բնական և մշակույթի հուշարձանները: Theբոսաշրջության ռեսուրսի գրագետ կառավարման արդյունքում շղթայական զարգացումներ կլինեն տարածաշրջանի ծառայությունների, տնտեսության, էկոլոգիայի, էկոլոգիայի ոլորտներում: 439 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ Տեղանքի ՝ որպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ – ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ նշանակելը պահանջում է բազմազան այլ տեղեկություններ: Մասնավորապես, շատ կարևոր է ունենալ օբյեկտի անձնագիր, որը պետք է պարունակի հետևյալ պարտադիր տեղեկությունները. 1. անվանումը և դասակարգումը, 2. գտնվելու վայրը և ճշգրիտ աշխարհագրական կոորդինատները, 3. նկարագիրը, չափումը և պայմանը, 4. նկարագրությունը սահմանի և պահպանության գոտու, տարածքի, քարտեզի հատակագիծ, 5. սեփականատիրոջ և հողօգտագործման վերաբերյալ տվյալներ, 6. պահպանության և օգտագործման ռեժիմի առանձնահատկություններ, 7. պահպանություն իրականացնող անձի վերաբերյալ տվյալներ: Առաջարկի դեպքում այդպիսի անձնագրի ստեղծումն էլ ավելի է բարդանում, քանի որ Գեղամա սարահարթը հազարամյակների ընթացքում բնության և մարդու մշակութային գործունեության արդյունքում ձևավորված ամբողջական համալիր է, որը, անկասկած, կարելի է անվանել բնական-պատմական բնապատկեր , Նախ անհրաժեշտ է պետական ​​մակարդակով հաստատել հատուկ պահպանվող բնության տարածքների այս կատեգորիան, որն իր հերթին կհանգեցնի որոշակի օրենսդրական փոփոխությունների: Այս փոփոխություններն ամբողջովին արդարացված կլինեն, քանի որ նման հնավայրերը ցրված են ամբողջ Հայաստանում: Հաշվի առնելով առաջարկվող օբյեկտի բարդ բնույթը, «խառը» հաստատության կարգավիճակ ստանալու համար անհրաժեշտ կլինի համապատասխանեցնել հաստատությունը և՛ բնական, և՛ մշակութային ստանդարտներին, որոնք սահմանված են Կոնվենցիայում: Այսպիսով, Գեղամա սարահարթը համապատասխանում է ոչ միայն մեկ, այլ հինգ չափանիշներին, որոնք ամրագրված են Կոնվենցիայում: II. Օբյեկտը վկայում է տվյալ ժամանակահատվածում կամ որոշակի մշակութային տարածքում մարդկային արժեքների էական ազդեցության մասին: III. Օբյեկտը եզակի է կամ բացառիկ քաղաքակրթությունների կամ մշակութային սովորույթների համար, որոնք դեռ գոյություն ունեն կամ արդեն անհետացել են: 440 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ Օբյեկտը ուղղակիորեն կամ մասամբ կապված է իրադարձությունների կամ առկա ավանդույթների, գաղափարների, հավատալիքների, արվեստի կամ գրականության գործերի հետ և ունի համընդհանուր նշանակություն: VII. Օբյեկտը բնական երեւույթ է կամ բացառապես բնական գեղեցկության և գեղագիտական ​​նշանակության տարածք: VIII. Օբյեկտը երկրի պատմության կարևորագույն փուլերի վառ օրինակ է, ներառյալ անցյալի հետքերի արդյունքում տեղի ունեցող երկրաբանական գործընթացների խորհրդանիշը, ռելիեֆը, գեոմորֆոլոգիական առանձնահատկությունների խորհրդանիշը: Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ Գեղամա սարահարթը մեծ հնարավորություն ունի հայտնվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցուցակում: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ այս տարածաշրջանը մեծ տեմպերով կգրանցի տնտեսական ձեռքբերումները, անհրաժեշտ է նաև վերահսկել գործունեությունը: Համաձայն Կոնվենցիայի սկզբունքների ՝ Գեղամա սարահարթի ՝ որպես համաշխարհային ժառանգության օբյեկտի կարգավիճակը տարածքին կտա հետևյալ կարևոր առավելությունները. 1. Լրացուցիչ երաշխիքներ եզակի բնական համալիրի ամբողջականության և պահպանման համար. Բնօգտագործման այլընտրանքային տեսակների զարգացմանը (առաջին հերթին էկոլոգիական զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների խթանում), 4. Համաշխարհային ժառանգության պահպանության համար անհրաժեշտ միջոցների ներգրավման առաջնահերթության ապահովում (առաջին հերթին Համաշխարհային ժառանգության ֆոնդից), 5. Բնական և մշակութային օբյեկտների պահպանության մշտական ​​վերահսկում (մոնիտորինգ), որոնք եզակի բնական համալիրի և այլ 441 ՏՈՒՐԻMՄԻ տարրեր են: Թեմայի վերաբերյալ ուսումնասիրությունների արդյունքում հստակ ընդգծվում է, որ Գեղամա սարահարթը զբոսաշրջային հսկայական ներուժ ունի, և այդ ներուժը ենթակա է սիրողական կառավարման: Իրավասու և կարգավորվող կառավարման միջոցով այս ռեսուրսը նոր հորիզոններ կբացի Հայաստանի Հանրապետությունում ակտիվ զբոսաշրջության համար, կլուծվեն տարածաշրջանային մի շարք խնդիրներ, և արշավային արահետները կծառայեն նաև ներքին զբոսաշրջիկներին: Գեղամա սարահարթը կարող է դառնալ մատչելի տարածք բնական գիտությունների, պատմության որոշակի ժամանակահատվածի ուսումնասիրության և էկոլոգիական խնդիրների ուսումնասիրության համար: , ։

Աշխատանքի նպատակն է Գեղամա լեռնավահանի զբոսաշրջային ռեսուրսի ուսումնասիրության արդյունքում մատնանշել դրա կարեւորությունը Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային գրավչության բարձրացման գործընթացում։ Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ Գեղամա լեռնավահանի որոշ հատվածներ համապատասխանում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության չափորոշիչներին, որն իր հերթին խթանող գործոն է հանդիսանում զբոսաշրջային օբյեկտի ճանաչման տեսանկյունից։ Այս ռեսուրսի նպատակային կառավարման արդյունքում տարածաշրջանում կունենանք տնտեսական շղթայական փոփոխություններ, որոնք կնպաստեն Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ոլորտի բարելավման գործընթացին։

ՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐZԻ ԱՄԱՍԻԱ ՄԱՐRԻ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԳՈՐIVՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ Ազդեցության գնահատումը, ՀՀ ներածություն: Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները նոր չեն, դրանք տեղի են ունենում միլիարդավոր տարիների ընթացքում, և այսօր, մարդու և այլ կենդանի օրգանիզմների միջամտությամբ, այդ փոփոխությունները շարունակվում են արագացված և մեծ մասշտաբով: Խախտելով էկոհամակարգերի բնական վիճակը ՝ այս ամենը լուրջ սպառնալիք է ներկայացնում հասարակության համար: Վերջին տասնամյակների ընթացքում բնապահպանական մի շարք խնդիրներ առաջացել են `կապված մարդածին գործոնների և շրջակա միջավայրի աղտոտման հետևանքով էկոհամակարգերի բնական հավասարակշռության խախտման հետ: Մարդու գործունեության շրջակա միջավայրի վրա ազդող ամենակարևոր ոլորտներից մեկը գյուղատնտեսական գործունեությունն է: Հաշվարկվում է, որ Երկրի ցամաքի շուրջ 38% -ը օգտագործվում է գյուղատնտեսության համար, ինչը մարդկության համար սննդի աղբյուր է: Գյուղատնտեսական գործունեությունը շրջակա միջավայրի աղտոտման աղբյուր է: Ստորերկրյա ջրերը, որոնք խմելու ջրի աղբյուր են աշխարհի բնակչության ավելի քան 50% -ի համար, ներառյալ գյուղական բնակչության 100% -ը, ուղղակիորեն ենթարկվում են գյուղատնտեսական պարարտանյութերի, թունաքիմիկատների և այլ քիմիական նյութերի ազդեցությանը, ինչը մարդու առողջության համար պոտենցիալ վտանգ է ներկայացնում: [10] Բնակչության այդպիսի արագ տեմպերով աճի դեպքում կանխատեսվում է, որ 2050 թվականը կհասնի մոտ 9 միլիարդի: Միևնույն ժամանակ, գյուղատնտեսական ապրանքների նկատմամբ մարդկային պահանջարկը կաճի, և գյուղատնտեսության զարգացումն իր հերթին կարող է առաջացնել մի շարք բնապահպանական խնդիրներ: ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի շրջանում բնակչության հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, որը շրջակա միջավայրի աղտոտման հիմնական աղբյուրն է: Այս տարածաշրջանում գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացված է բուսաբուծության (մասնավորապես հացահատիկի արտադրության) և անասնապահության (անասնապահության) մեջ [1]: Ուսումնասիրության նպատակն է գնահատել գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցությունը ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանային միջավայրի վրա: Նյութեր և մեթոդներ Հետազոտության օբյեկտը ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանն էր: Ուսումնասիրություններն իրականացվել են 20092012 թվականներին: Ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունը շրջակա միջավայր ներմուծված մարդու գյուղատնտեսական (անասունների) գործունեության արդյունքում: Wallenweider (1970): Ըստ Wallenweider- ի (1970 թ.), 156 կգ և 17 կգ ֆոսֆոր է մտնում շրջակա միջավայր `1000 կգ խոշոր եղջերավոր անասունների տարեկան արտանետման միջոցով, իսկ մանր եղջերավոր անասունների համար` համապատասխանաբար 119 կգ և 20 կգ: Ենթադրելով, որ Ամասիայի շրջանում խոշոր եղջերավոր անասունները կազմում են 450 կգ, իսկ մանր եղջերավորներինը ՝ 50 կգ, ապա ՝ N x = 450 x N st.x / 1000 (1), P x = 450 x P st.x / 1000 ( 3), N m = 50 x N st / 1000 (2), P m = 50 x P st.m / 1000 (4), որտեղ N k, P k և N m, P m են ազոտի-ֆոսֆորի պարունակությունը համապատասխանաբար մեկ խոշոր և մեկ մանր եղջերավոր անասուններ և համապատասխանաբար N st.x, P st.x և N st.m, P st.m., ազոտ-ֆոսֆորի պարունակությունը 1000 կգ կենդանի խոշոր եղջերավոր անասունների արտանետում փոքր տարածքներից շրջակա միջավայր: խոշոր եղջերավոր անասուններ Ըստ R. In Vollenweider- ի (1970) տարեկան 10 գ / մ 2 ազոտ և 1.45 գ / մ 2 ֆոսֆոր ներմուծվում են 1 հա արոտավայր `միջին ծանրաբեռնվածությամբ: Հետևաբար, պարզվում է, որ մեկ հեկտարի համար կարելի է արածել 1,4 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն կամ 14,5 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն: Ստացվում է, որ 10,4 պայմանական խոշոր եղջերավոր անասունի համար անհրաժեշտ է մեկ պայմանական գլուխ արոտավայր, որն անհրաժեշտ է խոշոր եղջերավոր անասունների համար: 20092012 թվականներին հաստատունները հաշվարկվել են Աղյուսակ 1-ում ներկայացված հաստատունների միջոցով. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի հիմնական գարու ցանքերից բերքի մնացորդների այրումը (ծղոտ) ջերմոցային գազերի, մասնավորապես ածխաթթու գազի (CO2), ածխաթթու գազի այրման պատճառով CO), ազոտի օքսիդ (N2O) (N2O) (N2O) [ Այրված բույսերի մնացորդներում (ծղոտ) ածխածնի և ազոտի զանգվածը ջերմոցում Աղյուսակ 1. Գազի զանգվածի փոխանցման գործակիցներ Ընդհանուր C և N houseերմոցային գազերի դիտարկում C ում N ջերմոցի գործարանում%% զանգված%% ըստ ջերմոցային էֆեկտի զանգված houseերմոցային զանգվածի զանգվածային ազդեցություններ և Ըստ R. Wallenweider (1970). Հաշվարկված է Ամասիայի տարածաշրջանում 2009-2012 թվականների համար: Անասուններին հաջորդող անասունների միջավայրի ազոտ-ֆոսֆորի պարունակությունը բերված է Աղյուսակ 3-ում: Շիրակի մարզի վիճակագրական գործակալության տվյալների համաձայն, անասնապահության ոլորտում կատարված հաշվարկները ցույց են տալիս, որ 2009-2012թթ. Անասունների անասունների թվի աճ է նկատվել Ամասիայի տարածաշրջանում, ինչը նպաստել է անասնապահության հատվածից շրջակա միջավայր ներմուծվող ազոտի ֆոսֆորի պարունակության ավելացմանը (Աղյուսակ 2, 3): Ըստ Գ. Ռասպելտինսի և Բ. Ըստ Տուսակովի, ֆոսֆորի պարունակության 1.5% -ը հողում անասունների արտաթորանքով և ազոտի պարունակության 10-20% -ը անցնում է մակերեսային ջրեր, հետեւաբար ազոտ-ֆոսֆորի պարունակության շարունակական բնույթը: Անասնապահության հատվածից շրջակա միջավայր ներմուծվում է առանց ավելանալու Բնապահպանական համապատասխան միջոցառումներ ձեռնարկելը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ շրջակա միջավայրի, մասնավորապես ջրային ռեսուրսների վրա, ինչը հանգեցնում է ջրային էկոհամակարգերի գերբնակեցմանը կենսանյութերով: Աղյուսակ 2. Արոտավայր Ամասիայի տարածաշրջանում և խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների գլխաքանակ 2009-2012 Խոշոր եղջերավոր անասուններ Անասուններ * անասուններ * Արոտներ *, տարի 2009-2010-20112012 * Ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրական գործակալության ** Ըստ Շիրակի մարզպետարանի աղյուսակի 3. Ամազիայի շրջանում ազոտի (N) մանր եղջերավոր անասունների արտանետումների միջոցով շրջակա միջավայր ներմուծվող ազոտի (N) և ֆոսֆորի (P) պարունակություն (տ / տարի) Ֆոսֆոր (P) ազոտ (N) ֆոսֆոր (P) 2009.2010.20112012թթ. Անասնագլխաքանակի և արոտավայրերի ընդհանուր տարածքի տվյալների համաձայն, ըստ Vollenweider- ի (1970), Աղյուսակը ցույց է տալիս, որ արոտավայրերի ծանրաբեռնվածությունն այս տարածաշրջանում շատ ցածր էր, բայց անասունների զարգացումը, առանց իր հերթին համապատասխան բնապահպանական միջոցառումներ ձեռնարկելու, կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ ջրային էկոհամակարգերի վրա `նպաստելով վերջիններիս կենսաբազմազանությամբ աղտոտմանը: Աղյուսակ 4. Արոտավայրերի բեռը Ամասիայի տարածաշրջանում հնարավոր է Անասունների աճի կարողություն 2009-2012 թվականներին Տարեթիվ Արոտավայրերի բեռ,% Անասնագլխաքանակի հզորություն մեկ շնչի հաշվով 2009-2010 2011/2011թթ. Հիմնականում կլիմայական պայմանների պատճառով օգտագործվող հողեր հիմնականում Ամասիայի տարածաշրջանում պայմանները Վարելահողերում աճում են հիմնականում բազմամյա խոտաբույսեր և փոքր քանակությամբ հացահատիկային մշակաբույսեր (հիմնականում ցորեն և գարի): Մեր դիտարկումների համաձայն ՝ մարզի 1 հա ցորենի դաշտում բերքահավաքից հետո մնում է շուրջ 2,5 տոննա ծղոտ, իսկ 1 հա գարու դաշտում ՝ 1,9 տոննա: Վերջինիս բաղադրության 90% -ը չոր նյութ է: Այս մարզն աչքի է ընկնում խոտհարքների, արոտավայրերի առատությամբ, որից հետո ծղոտը հիմնականում որպես կեր չի օգտագործվում, այրվում է գրեթե ամբողջությամբ (մոտ 90%): Գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա արտացոլվում է ջերմոցային գազերի մթնոլորտ արտանետմամբ `գյուղատնտեսական մնացորդների այրման և հողերի գերբեղմնավորման պատճառով [2, 9, 11]: 2009-2012 Ամասիայի տարածաշրջանում հիմնական հացահատիկային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները ցորենի և գարու այրված ծղոտի տվյալները ներկայացնում են 5 և 6 աղյուսակներում: Ըստ [3] -ի, այրված ծղոտի 47.1% -ը ածխածին է, իսկ 0.66% -ը ՝ ազոտը: Աղյուսակ 5. Հիմնական հացահատիկային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները (հա) Ամասիայի տարածաշրջանում 2009-2012թթ. Ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրական գործակալության տվյալների: .Wորենի գարի Ընդհանուր 2009-2012թթ. Ածխածնի երկօքսիդի մասնաբաժինը Ամասիայի տարածաշրջանում այրված ցորենի և գարու ծղոտի ընդհանուր զանգվածում բերված է Աղյուսակ 7-ում: Աղյուսակ 7.2009-2012 Ամասիայի տարածաշրջանում ածխածնի երկօքսիդի մասնաբաժինը այրված ցորենի-գարու ծղոտի ընդհանուր զանգվածում (տ / տարի) Տարի Ածխածնային (C) ազոտ (N) 2009-2010թթ .2011 .2012: Ամասիայի շրջանում ջերմոցային գազերը, մասնավորապես, ածխաթթու գազ (CO2), ածխաթթու գազ (CO), ազոտ օքսիդ (N2O) պարունակող ազոտ (N2O) (ազոտի օքսիդ (N2O)), մթնոլորտ են արտանետվում այրման արդյունքում: հացահատիկից և գարիից բերքի մնացորդներից (ծղոտից): մեջ Աղյուսակ 8.2009-2012 Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի, գարու ծղոտի, մթնոլորտ արտանետվող ջերմոցային գազերի, ածխածնի և ազոտի այրման հետ միասին, ջերմոցային գազեր, ջերմոցային գազերի արտանետումներ, ջերմոցային գազերի արտանետումներ, զանգված C, t, 2009 2010 2011 2012 թվական: 2009 2010 2011 2012 եզրակացություններ: Հաշվի առնելով Ամասիայի շրջանի սոցիալ-տնտեսական պայմանները `կարելի է փաստել, որ այս շրջանում անասունների կողմից առաջացած ազոտ-ֆոսֆորի պարունակությունը կարող է թափանցել ջրային էկոհամակարգեր` աղտոտելով դրանք: Մարզում անասունների պատճառով ջրային ռեսուրսների հնարավոր աղտոտումը կանխելու համար անհրաժեշտ է կառուցել գոմաղբի պահեստային տարածքներ, արոտավայրերի և ջրային էկոհամակարգերի միջև բուֆերային գոտիներ ստեղծել և իրականացնել անասունների կանոնավոր արածեցում: Ամասիայի տարածաշրջանում գյուղատնտեսական գործունեությունից բույսերի մնացորդների (ծղոտի) այրումը նպաստում է ջերմոցային գազերի մթնոլորտ արտանետմանը: Այս ամենը նպաստում է ածխածնի-ազոտի շրջանառության խափանմանը, քանի որ գազի միացությունների միջոցով մեծ քանակությամբ ածխածին-ազոտ հողից մթնոլորտ է անցնում: Հետևաբար, բերքի մնացորդների այրման բացասական հետևանքներից խուսափելու համար խորհուրդ է տրվում օգտագործել դրանք որպես կեր ՝ անկախ տարածաշրջանում խոտհարքների և արոտավայրերի առատությունից: Գրականություն 1. Մանասյան Մ., Գրիգորյան Ա., Պոտոսյան Ա., Շիրակի մարզ (բնություն, բնակչություն, տնտեսություն), Երեւան, 2002, 132 էջ: 5. Ահմեդ Դ., Շրջակա միջավայրի աղտոտումը և դրա ազդեցությունը մարդու և կենդանիների առողջության վրա: Վերանայում // Անիտա Վարագյան, Գոռ Գորգյան, Կարինե Գրիգորյան ՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐZԻ ԱՄԱՍԻԱ ՄԱՐԻ ՎԻՐԱԲՈՒՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ։

Ներկայացվում է ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանի շրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցության գնահատականը, մասնավորապես հաշվարկվել են 2009-2012 թթ. գյուղատնտեսության ոլորտից (անասնապահություն և բուսաբուծություն) շրջակա միջավայր ներթափանցած ազոտի, ֆոսֆորի ու ջերմոցային գազերի պարունակությունները, և գնահատվել է դրանց հնարավոր ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա։

ԱՇԽԱՐՀԱԲԱՐ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳՐՔԵՐԻ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ17-րդ դարը հայոց լեզվի զարգացման կարևոր սահմանագիծ է՝ այն համարվում աշխարհաբարիսկիզբը։ Հայ գրական լեզվի շրջանաբաժանման մեջ այս ժամանակահատվածն անվանում են վաղ աշխարհաբարի, աշխարհաբարի կազմավորման, ժամանակակից հայոց լեզվի ձևավորման շրջան։ Նորհայերենով գրված բազմաթիվ ձեռագրերի շարքում սկսում են տպագրվել նաև աշխարհաբար առաջինգրքերը։ Դրանցից երկուսը՝ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» (1675), «Գանձ չափոյ,կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» (1699) երկերը, որոնց նվիրված է ներկա հրապարակումը, հետաքրքիր զուգադիպությամբ ներկայացնում են ճշգրիտ գիտությունները։ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»-ը մաթեմատիկայի ձեռնարկ է, նախատեսվածէ եղել հայ վաճառականների համար։ Գրքում գործածվել են մի շարք մաթեմատիկական տերմիններ ևտերմինային բառեր, չափի և կշռի միավորներ։ Այն բաղկացած է առաջաբանից (Առաջաբանութիւնգրգոյս), հինգ գլխից (պայմանականորեն կարող ենք անվանել 1-ին բաժին), որոնց հաջորդում են ևսերեք գլուխներ (պայմանականորեն կարող ենք անվանել 2-րդ բաժին) և վերջաբանից (Վախճան)։ Քննվող գրքերից մյուսը՝ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի»-ն, դարձյալտպագրվել է հատկապես հայ վաճառականների համար։ Առաջաբանը («Առ հայազուն վաճառասէր եղբայրս») հայտնում է գրքի նպատակը, հիշատակարանը վերահաստատում է այն. «….ի յօգուտ մերազնեայ Բանասէր վաճառական Եղբարց….»1։ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» երկում ևս գործածվում են մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր, առավել մեծ խումբ ենկազմում չափման տարաբնույթ միավորները, որը բխում է բովանդակությունից։ Գիրքը բաղկացած էառաջաբանից, երեք գլխից, հիշատակարանից։ Կարծում ենք՝ այս երկու գրքերի բովանդակային ընդհանրությունը, աշխարհաբարի ձևավորմանակունքներում կանգնած լինելը, մեծ թվով մաթեմատիկական տերմինների առկայությունը լավագույնսհնարավորություն են տալիս համեմատական քննություն կատարելու՝ պարզելու համար հայերենի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգի (տերմիններ, տերմինային բառեր, չափի և կշռի միավորներ) զարգացման աստիճանը 17-րդ դարում։ Կարևոր է նաև պարզել, թե աշխարհաբար առաջինտպագիր գրքերում, որոնց հատուկ է մաթեմատիկական բովանդակությունը, ինչպիսի արտահայտություն է ստացել մաթեմատիկական տերմինահամակարգը, որ միավորներն են գործածական այսօր,կան արդյոք ընդհանուր և տարբեր եզրեր նույն դարաշրջանի վերոհիշյալ գրքերում կիրառված մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի միջև։ Պետք է շեշտել նաև, որ այս դարը, լեզվի շրջանաբաժան լինելուց բացի, նոր սկիզբ է հայ գիտական մտքի պատմության համար, իսկ այն և մասնավորապես 17-րդ դարի հնատիպ գրքերը, ինչպես նշում են ուսումնասիրողները, «դեռ կարոտ են գիտական հանգամանալից ուսումնասիրության»2։ Մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր «Արհեստ համարողութեան ամբողջ ևկատարեալ», «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքերում։ Տերմինագիտությանտեսանկյունից բառապաշարում առանձնացվում են ոչ տերմինային բառեր (տերմինային նշանակություն և գործածություն չունեն), տերմինային բառեր (ընդհանուր գործածությամբ և նշանակությամբբառ են, տերմինաբանորեն մասնավորված գործածությամբ և նշանակությամբ՝ տերմին), տերմիններ(միայն տերմինաբանական նշանակություն ունեն)3։ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»գրքում մաթեմատիկական տերմինները և տերմինային բառերը շարունակաբար գործածվում են գրքի1 Վանանդեցի Ղ., Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի, Ամստերդամ, 1699, էջ 80։ Այսուհետ սույն գրքից բերվածօրինակների մոտ կնշենք միայն էջը։ Օրինակները հիմնականում ներկայացնում ենք բնագրին համապատասխանուղղագրությամբ և կետադրությամբ։ 2 Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Երևան, 1983, էջ 126։ 3 Աղայան Է. Բ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երևան, 1987, էջ 430։ բոլոր գլուխներում և մասերում, իսկ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքում՝«Կարճառօտ պատմութիւն ռաղամի դռնէրին» հատվածում, որը գրքի երրորդ՝ «Յաղագս մղոնաչափութեան» գլխի մի մասն է։ Ստորև կանդրադառնանք «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»երկում գործածված մաթեմատիկական տերմիններին և տերմինային բառերին՝ զուգահեռ նշելով, թեդրանք ինչպես են արտահայտվել «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքում, ինչպիսի ընդհանրություններ և տարբերություններ են առկա երկու գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի միջև1։ Համարողութիւն բառը, որը նաև «Արհեստ համարողութեան» գրքի վերնագրի մի բաղադրիչն է,նշանակում է 1. թվաբանական արվեստ, 2. ազգահամար2։ Այն լայն գործածություն ունի գրքում։ Համարողութիւն տերմինին իմաստով մոտ են համարողական արհեստ (ԱՀ 1)3 և (զ)թուական արհեստ (ԱՀ2) բաղադրյալ տերմինները, որոնք հոմանշային հարաբերության մեջ են գտնվում։ «Գանձ»-ում ևս հանդիպում է համարողական արհեստ բառակապակցությունը. «Հիմն և այբուբեն բոլոր ռաղամին է՛ չորստեսակ և 4 դուռն Համարողական Արհեստին….» (Գ 63)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքում կոտորեցելոց (ԱՀ առաջաբան) բառը գործածվել է կոտորակ տերմինի փոխարեն։ Կոտորակ կամ կոտորիկ մեկնաբանվում է որպես կոտոր, որն էլ նշանակում է իրի բաժանելուց, պատռելուց, կտրելուց ստացվածկտոր4։ Որպես մաթեմատիկական տերմին՝ այն վկայված է նոր ժամանակների հայերեն բացատրականբառարաններում («Ժամանակակից հայոց լեզվի բառարան», «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»), սակայն, ինչպես նկատում ենք, այն արդեն իսկ որպես տերմին գործածվել է 17-րդ դարի այսերկում՝ «….ամբողջ թուոց և կոտորեցելոց….» (ԱՀ առաջաբան)։ «Գանձ»-ում այս իմաստով գործածվում է կտոր թիվ բաղադրյալ տերմինը. «….և թէ՛ կտոր թվի դուռն լինի» (Գ 64)։ «Արհեստ համարողութեան» երկի առաջին գլուխը կոչվում է «Յաղագս, թէ ինչ է համարողութիւննև թէ քանի գիր ունի»։ Գրքում թվանշանն անվանվում է գիր, որի արդյունքում գիր բառը ևս այստեղմաթեմատիկական տերմինի արժեք է ձեռք բերում՝ «Եւ ունի տասն գիր, այսինքն. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.9. 0» (ԱՀ 1)։ Սակայն երկի ամբողջ ընթացքում գործածվում է նաև թիվ տերմինը, որը գրքում հանդիպում է երկակի գրությամբ՝ թիւ և թիվ։ Երկում գործածվել են մի շարք թվականներ։ 4-րդ էջում բերվածօրինակների շարքում թվերը բացատրված են միաւոր, տասնաւոր, հարիւրաւոր, հազարաւոր, բիւրաւոր թվանշանների կարգերով (ԱՀ 4), առավել մեծ թվերը ներկայացված են թվանշանների հետևյալկարգերով, որոնք գրքի մաթեմատիկական տերմինների խմբին են պատկանում ՝ ժ հազարաւոր-50000,ճ հազարաւոր-600000, ժ բիւրաւոր-800 000 000, ճ բիւրաւոր-900 000 000, միլիարաւոր-1 000 000000, ժ միլիարաւոր-20 000 000 000, ճ միլիարաւոր-300 000 000 000, միլիասաւոր-4 000 000 000000 (ԱՀ 4)։ Միլիարաւոր և միլիասաւոր տերմինները, ըստ Գ. Պետրոսյանի, առաջին անգամ են գործածվում5։ Դրանք «Գանձ»-ում չեն հանդիպում։ Մեր քննած երկու գրքերում առանձնացվում է համարողական արհեստի չորս տեսակ։ «Արհեստհամարողութեան» երկում դրանք անվանվում են հետյալ կերպ՝ բարդել, հանել, բազմացնել, բաժանել,«Գանձ»-ում անվանումները նույնն են՝ բացի համարողական արհեստի հանել տեսակից, որըներկայացված է դուրս հանել ձևով (Գ 63)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքի երկրորդ գլուխը կոչվումէ «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի բարդելն»։ Համարողական արհեստի այս տեսակը մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ. «Բարդելն էն է որ ջոկ ջոկ գրած թվերն մէկտեղ ժողովել կուսուցանէ» (ԱՀ 5)։ «Գանձ»-ումբարդելու բացատրությունն այսպիսին է. «Բարդելն, որև ջամանել կասեն, լինի, երբ շատ համարք ի մինտեղ հաւաքես» (Գ 64)։ Այսպիսով, բարդել տերմինը գործածվել է նաև ջամ անել (Գ 66, 75, 76) փոխառյալ տարբերակով (ջամ՝ արաբ. ğam՝ գումար, ջամ անել՝ գումարել)։ «Արհեստ համարողութեան»գրքում հանդիպում է ճամ բառը (ԱՀ 117, 118), որն արաբերենից փոխառյալ ջամ բառի հնչյունականտարբերակն է՝ բառասկզբի ջ>ճ խլացմամբ։ Բարդման ճիշտ արդյունքի դեպքում գործածվում է շիտակբարդած արտահայտությունը, իսկ սխալ արդյունքի դեպքում տրվում է ծուռ բարդած բնութագրումը։ Գումարելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բարդելու թվեր բառակապակցությունը, իսկ գումարտերմինի փոխարեն՝ բարդած թիվ։ Մի քանի թվերի գումարման ժամանակ գործածվում են այսպիսի1 Աշխատանքում «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքի անվանումն այսուհետ կգործածենք պայմանականկրճատ տարբերակով՝ «Գանձ», իսկ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» գրքինը՝ «Արհեստ համարողութեան»ձևով։ Դյուրին ընթերցանություն ապահովելու համար բնագրային օրինակների հարևանությամբ նշվող էջերի կողքին կներկայացնենք գրքերի անվանումները հետևյալ պայմանական տարբերակներով՝ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»՝ԱՀ, «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի»՝ Գ։ 2 Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1837, հ. 2, էջ 24։ 3 Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ, Մարսել, 1675, էջ 1։ Այսուհետ սույն գրքից բերված օրինակների կողքինկնշենք էջը տվյալ աղբյուրից։ Օրինակները հիմնականում ներկայացնում ենք բնագրին համապատասխան ուղղագրությամբ ևկետադրությամբ։ 4 Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1837, հ. 1, էջ 1117։ 5 Պետրոսյան Գ.Բ., Հայկական մաթեմատիկական գրականությունը XVII-XVIII դարերում, Պատմա-բանասիրական հանդես,Երևան, 1959, N 1, էջ 191։ տերմինային բառեր՝ բարդելու մեկ շար(ն), բարդելու երկրորդ շար(ն), բովանդակ բարդած(ն), դուրսձգելու շար(ն), իսկ ընդհանուր գումարն արտահայտվում է հետևյալ կերպ՝ մընացած(ն) ի բովանդակբարդածէն (ԱՀ 15), որը գործածված է նաև բովանդակ բարդածէն մնացած(ն) ձևով (ԱՀ 16)։ Սաղ թիվև ամբողջ թիվ տերմինները հոմանշային հարաբերության մեջ են գտնվում՝ ի տարբերություն «Գանձ»ի, որտեղ գործածվում է միայն սաղ թիվ բաղադրյալ տերմինը. «….թէ սաղ թվի, և թէ կտոր թվի դուռնլինի» (Գ 64)։ «Գանձ»-ում սաղ թիվ բաղադրյալ տերմինին որպես հականիշ կարելի է դիտել կիսատթիվ բաղադրյալ տերմինը. «….թէ՛ սաղ և թէ՛ կիսատ թվին» (Գ 66)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքումբովանդակ բառը ևս տերմինային արժեք է ձեռք բերել. «….և բովանդակն եղաւ քսան երեք հազարեօթն հարիւր յիսուն և երկու» (ԱՀ 9)։ Այս բառը հանդիպում է նաև «Գանձ»-ում. «Ինչպես հայոց բովանդակ գրեանքն….» (Գ 64), սակայն այստեղ տերմինային արժեք չունի։ Հաշվարկի ընթացքում հանվումեն այն միավորները, որոնց անհրաժեշտությունն այլևս չկա, այս դեպքում «Արհեստ համարողութեան»գրքում հանել իմաստով գործածվում է դուրս ձգել հարադիր բայը. «….եօթն դուրս կուձգեմք, քանի որկայ….» (ԱՀ 11)։ Տվյալ հարադիր բայը «Գանձ»-ում հանդիպում է դուս ձգել (Գ 64) և դուրս ձգել (Գ 66)ձևերով։ Երկու գրքերում էլ գումարման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի հանելն» երրորդ գլխում հանելը ներկայացվում է հետևյալ կերպ. «Հանէլն էն է, որ մին պզտիկ թիւ մի ի մեծ թվէն կամ հաւասար թիվ մի իհաւասար թվէն դուրս քաշել կուսուցանէ» (ԱՀ 17)։ «Գանձ»-ում սա մեկնաբանվում է. «Դուրս հանելնկամ դուս ձգելն է՛, երբ փոքր համարքն մին մեծ համարքէ կու հանես» (Գ 64)։ Ինչպես նկատում ենք,առաջինում բացատրությունը տրվում է թիվ տերմինի գործածմամբ, իսկ երկրորդում՝ համարք։ «Արհեստ համարողութեան» գրքում հանման սահմանման մեջ մեծ և պզտիկ թիվ տերմինային բառերը կիրառվում են նվազելի, հանելի տերմինների փոխարեն (ԱՀ 17), իսկ «Գանձ»-ում տվյալ սահմանման մեջգործածվում են փոքր համարք, մեծ համարք (Գ 64) տերմինային բառերը։ Դուրս ձգել հարադիր բայինման, որը «Գանձ»-ում հանդիպում է դուս ձգել և դուրս ձգել ձևերով, «Արհեստ համարողութեան»գրքում տերմինային արժեք է ձեռք բերել նաև դուրս քաշել հարադիր բայը, որը գործածվել է հանելտերմինի իմաստով։ (Զ)փոխառնուլ(ն) (ԱՀ 20 ևն) տերմինային բառը գործածվում է փոխառված թիվիմաստով, երբ հանման ընթացքում միավոր է փոխառնվում թվի մյուս բաղադրիչից։ Այն հանդիպում էնաև հարադիր գրութեամբ՝ (զ)փոխ առնուլ(ն) (ԱՀ 21)։ Հաւասարութիւն և անհաւասարութիւն տերմինների հետ գործածվում են մեծութիւն և պզտիկութիւն տերմինները։ Մնացորդն «Արհեստ համարողութեան» գրքում անվանվում է մընացածն (ԱՀ 18), կու մնայ (ԱՀ 20 ևն), «Գանձ»-ում՝ մնացածն (Գ 67)։ Երկու գրքերում էլ հանման նշան չի կիրառվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի բազմացնելն» չորրորդ գլխում մեկնաբանվում է. «Բազմացնելն էն է, որ մին թիւ մի մին ուրիշ թվի չափովն աւելացուցանել կուսուցանէ» (ԱՀ32)։ Բազմապատկել տերմինի փոխարեն գործածվել է բազմացնել բայը. «….ապա 4 վերի երեքովն կուբազմապատկեմք կու լինի 12» (ԱՀ 35), «….ապա կուգամք ի երրորդ գիրն բազմապատկօղ….» (ԱՀ 39)։ Նման կիրառության արդյունքում ստացվում են բազմացնել-բազմապատկել տերմինային հոմանիշները։ «Գանձ»-ում բազմացնելը մեկնաբանվում է այսպես. «Բազմացնելն, որև գռեհկօրեն ռաղամ անելասի, է՛ երբ մին փոքր համարքով մին որիշ մեծ համարք կու շատացնենք….» (Գ 65)։ Այստեղ էլ որպեստերմինային հոմանիշներ կարելի է դիտել բազմացնել և ռաղամ անել (բայական հարադրությունըբաղկացած է օտար ռաղամ և հայերեն անել բառերից) միավորները։ Եթե «Արհեստ համարողութեան»գրքում բազմապատկելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմապատկիչի փոխարեն՝ բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34), արտադրյալի փոխարեն՝ բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), ապա«Գանձ»-ում առկա են համապատասխանաբար բազմացնելի, բազմացնօղ և բազմացուցած տերմինները (Գ 65)։ Գրքերից որևէ մեկում բազմապատկման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թե ինչ է սաղ թվի բաժանելն» հինգերորդ գլխում բացատրվում է բաժանման գործողությունը՝ «…. որ մէկ թիւ մի մէկ ուրիշ թվի չափովն կտրատել կուսուցանէ» (ԱՀ 51)։ Ինչպես այստեղ, այնպես էլ «Գանձ»-ում բաժանել տերմինի փոխարեն որպես տերմին էգործածվել կտրատել բայը. «Բաժանելն, որ գռեհկօրէն կտրատել ասի, է՛, երբ մին փոքր թւով մին որիշմեծ համարք բաժին-բաժին կանենք» (Գ 65)։ Բաժանելի և բաժանարար տերմինների փոխարեն«Արհեստ համարողութեան» երկում գործածվում են բաժանելու թիւ և բաժանօղ թիվ տերմինայինբառերը. «Երբ մէկ թիւ մի բաժանել կուզեմք բաժանօղ թիւն պիտինք բաժանելու թվի տակն դնել դէպիձախ կողմն….» (ԱՀ 53), իսկ «Գանձ»-ում կիրառվում են բաժանելի, բաժանօղ, բաժանած տերմինները(Գ 66)։ Երկու գրքերում բաժանման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» գրքի երկրորդ մասը բաղկացած է երեք գլխից։ «Յաղագս թէ ինչ էկտրատած թիվն» գլուխը նվիրված է կտրատած թվի բացատրությանը՝ «կտրատած թիւն սաղ թվիկտորն է» (ԱՀ 80)։ Կտրատած թիվ բառակապակցությունը դիտարկում ենք որպես բաղադրյալ տերմինային բառ։ Երկրորդ և երրորդ գլուխներում թվաբանական խնդիրներ են մեկնաբանվում։ Երկրորդգլուխը նվիրված է երեքի կանոնին և ընկերության բացատրությանը՝ «Յաղագս թէ ինչ է երեքի կանոննև թէ ինչ է ընկերութիւնն», իսկ երրորգ գլուխը՝ վաճառականների առևտրին՝ «Յաղագս առևտրից վաճառականաց»։ «Գանձ»-ում ևս անդրադարձ է կատարվում երեքի և ընկերության կանոններին։ Երեքիկանոնի բացատրության վերաբերյալ երկու գրքերում կարելի է գտնել ընդհանրություն։ Հմմտ.՝ «….մինճանապարհ մի է որ երեք գիտացած թվով. մին ուրիշ չի գիտացած թիւ գտնել կու սուցանէ…. » (ԱՀ106), «Այս երեքի կանոնաւս ամէն ռաղամջի կարէ 3 գիտացած թվով մին որիշ չըգիտացած թիւ գտանել, կամ 3 ծանօթ համարքով մին որիշ անծանօթ համարք գտանել» (Գ 68)։ Իսկ ընկերության կանոնիբացատրության հիմքը երկու գրքերում կարելի է նույնական համարել։ Հմմտ.՝ «….զէրայ թէ որ մինքանի մարդ մէկտեղ ընկերանան. և ամեն մարդ իւր կարողութեան կեօրայ փող դնէ մէջ….» (ԱՀ 116),«Ասենք թէ 1 քանի մարդիք մին տեղ ընկերանան և ամէն մարդ իւր կարողութեան գեօրայ մէջ տեղփող դնէ….» (Գ 76)։ Այս մեկնաբանությունների ընդհանրությունը հաշվի առնելով՝ կարելի է մտածել, որգուցե «Գանձ»-ի վրա մաթեմատիկական տեսանկյունից եղել է «Արհեստ համարողութեան» գրքիազդեցությունը։ Վերոհիշյալ տերմինների և տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ։ Տերմինների և տերմինային բառերի դասակարգում։ Մեր ուսումնասիրած գրքերում գործածվելեն քանակական թվականներ, որոնք, բնականաբար, այդ գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգի մասն են կազմում, սակայն ստորև ներկայացվող դասակարգման մեջ կներառենք միայն այն թվականները, որոնք մեր ուսումնասիրած գրքերում յուրահատուկ գործածություն ունեն ևառանձնահատուկ կիրառություն։ Մաթեմատիկական տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը կատարել ենք՝ ըստ կազմության առանձնացնելով հետևյալ խմբերի միավորները1՝ ա) պարզ տերմիններ և տերմինային բառեր՝ կշիռ (ԱՀ 51, Գ 3), չափ (Գ 3), թիւ (Գ 3), գիր (ԱՀ 1),համար (ԱՀ 2), բարդել (ԱՀ 5, Գ 63), ժողովել (ԱՀ 5), բովանդակ (ԱՀ 9, Գ 64), հանել (ԱՀ 17), քիչ(գործածվել է պակաս մաթեմատիկական տերմինի իմաստով, ԱՀ 17), կու մնայ (հետաքրքիրկիրառություն ունի, այն գործածված է մնացորդ տերմինի փոխարեն. կազմության տեսակետից զննումենք սա ոչ թե որպես բայ, այլ որպես տերմին, ԱՀ 4), միլիաս (բարդ թվի բաղադրիչ է, սակայն նաևառանձին ենք դիտարկում, քանի որ, ինչպես վերը նշվեց, կարծիք կա, որ գրքում առաջին անգամ էգործածվել, ԱՀ 42), միլիար (միլիաս բառի մեկնաբանության սկզբունքով, ԱՀ 42), բաժանել (ԱՀ 51, Գ64), կանոն (ԱՀ 106), ջամ (արաբական ծագում ունի, Գ 64), պակաս (Գ 66), փորձ (ԱՀ 12, Գ 66), խնդիր(Գ 73), քաշ (ԱՀ 80),բ) ածանցավոր տերմինների և տերմինային բառերի շարքում առանձնացվել են հետևյալ խմբերը՝ 1. նախածանցավոր միավորներ՝ փոխ-՝ (զ)փոխառնուլ (ն)՝ առնուլ բայի ն սոսկածանցն այստեղչենք դիտարկել, քանի որ գրքում գործածված (զ)փոխառնուլ (ն) տերմինը գոյական խոսքի մաս է (ԱՀ2. վերջածանցավոր միավորներ՝ -ութիւն`hամարողութիւն (ԱՀ 1), հաւասարութիւն (ԱՀ 17), մեծութիւն (ԱՀ 17), պզտիկութիւն (ԱՀ 17), լայնութիւն (Գ 72), -եալ`կոտորեցելոց-կոտորեցեալ (ԱՀ առաջաբան), -ին՝ առաջին (ԱՀ 1), -րորդ՝ երկրորդ (ԱՀ 1), երրորդ (ԱՀ 1), չորրորդ (ԱՀ 1), -երորդ՝ հինկերորդ(ԱՀ 1), վեցերորդ (ԱՀ 1), եօթներորդ (ԱՀ 1), ութերորդ (ԱՀ 1), իններորդ (ԱՀ 2), տասներորդ (ԱՀ 2),աւոր՝ միաւոր (ԱՀ 3), տասնաւոր (ԱՀ 3), հարիւրաւոր (ԱՀ 3), հազարաւոր (ԱՀ 3), բիւրաւոր (ԱՀ 3),միլիարաւոր (ԱՀ 4), միլիասաւոր (ԱՀ 4), -ի՝ աւելի (ԱՀ 17, Գ 64), -ած՝ մընացած (ԱՀ 18), բաժանած (Գ66), բարդած (Գ 66), փորձած (Գ 72), խառնած (Գ 66), -ելի՝ բաժանելի (Գ 66), -ելիք՝ բարդելիք (Գ 66), ող՝ բաժանօղ (Գ 66), 3. միաժամանակ նախածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ՝ ան- և -ութիւն՝ անհաւասարութիւն (ԱՀ 17),4. միջածանցավոր միավորներ՝ -ացն-՝ բազմացնել (ԱՀ 32, Գ 64), շատացնել (Գ 65), -ցոյց՝-աւելացուցանել (ԱՀ 32), -ատ-՝ կտրատել (ԱՀ 51, Գ 65), -պատիկ՝ բազմապատկել (ԱՀ 35),5. միաժամանակ միջածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ՝ -ացն- և-ելի՝ բազմացնելի (Գ65), -ացն- և -ող՝ բազմացնօղ (Գ 65), -ացն- և -ած՝ բազմացուցած (Գ 65),գ) բարդ և բարդածանցավոր տեմինները կերտվում են բառաբարդմամբ։ Բարդածանցավոր տիպի ստեղծմանը մասնակցում է նաև ածանցումը։ Մեր դասակարգման ընթացքում այս խմբերին պատկանող մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր չեն առանձնացվել,դ) բաղադրյալ տերմինների խմբի մեջ առանձնացվում են բաղադրյալ երկանդամ, եռանդամ, բազմանդամ ենթախմբեր՝ ըստ բաղադրյալ տերմինի բաղադրիչների քանակի։ Ստորև ներկայացնում ենքբաղադրյալ մաթեմատիկական տերմինները և տերմինային բառերը՝1. բաղադրյալ երկանդամ մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր՝ ամբողջ թիւ (ԱՀառաջաբան), համարողական արհեստ (ԱՀ 1, Գ 63), թուական արհեստ (ԱՀ 2), սաղ թիվ (ԱՀ 5, Գ 64),կտոր թիվ (ԱՀ 64), կիսատ թիվ (Գ 66), բարդելու թիվ (ԱՀ 10), բարդած թիվ (ԱՀ 10), դուրս ձգել (ԱՀ 11,1 Օրինակներում նշված տերմինները և տերմինային բառերը գործածվել են համապատասխան գրքերի տարբեր էջերում, մենքհիմնականում նշել ենք մեկը։ Գ 66) // դուս ձգել (Գ 64), դուրս հանել (Գ 63), ջամ անել (Գ 66, գործածվել է նաև համադրականտարբերակը՝ ջամանել (Գ 64)), ռաղամ անել (Գ 65), շրջած կանոն (Գ 71), պզտիկ թիւ (ԱՀ 17), փոքրհամարք (ԱՀ 64), մեծ համարք (ԱՀ 64), մեծ թիւ (ԱՀ 17), փոքր թիվ (Գ 65), բովանդակ բարդածն (ԱՀ15), հաւասար թիվ (ԱՀ 17), դուրս քաշել (ԱՀ 17), (զ)փոխ առնուլ(ն) (ԱՀ 21), Պիթագորասի աղիւսակ(ԱՀ 32), բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34), բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), բաժանելութիւ (ԱՀ 53), բաժանօղ թիվ (ԱՀ 53), կտրատած թիւ (ԱՀ 80), երեքի կանոն (ԱՀ 106, Գ 68), ընկերությանկանոն (ԱՀ 115, Գ 76),2. բաղադրյալ եռանդամ մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր՝ բովանդակ ժողոված թիւ(ն) (ԱՀ 5), բարդելու մեկ շար(ն) (ԱՀ 15), բարդելու երկրորդ շար(ն) (ԱՀ 15), բաժին բաժին անել(Գ 65), դուրս ձգելու շար(ն) (ԱՀ 15), մընացած(ն) ի բովանդակ բարդածէն (ԱՀ 15), բովանդակ բարդածէն մնացած(ն) (ԱՀ 16), 3. բաղադրյալ բազմանդամ տերմինները կազմությամբ բարդ թվականներ են, որոնք գործածվելեն երկում (վերը նշել էինք, որ քանակական թվականները մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգում չենք ներառելու՝ բացի նրանցից, որոնք վերոհիշյալ գրքերում ունեն յուրահատուկ գործածություն և առանձնահատուկ կիրառություն)՝ եօթն հարիւր եօթանասուն և եօթն հազար երկու հարիւրև երեսուն (ԱՀ 7), չորս միլիոն. ութնհարիւր և երեք հազար. հարիւր յիսուն և երկու (ԱՀ 37), երկու միլիաս. հինկ հարիւր ութսուն և երկու միլիար. հարիւր և մէկ միլիոն. երկու հարիւր վաթսուն և եօթն հազար. հարիւր և երեսուն երկու (ԱՀ 42) ևն։ Չափի և կշռի միավորներ։ «Արհեստ համարողութեան» և «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամիցբոլոր աշխարհի» գրքերում գործածվել են չափի և կշռի տարբեր միավորներ։ Ստորև նախ ներկայացնում ենք այդ գրքերում գործածված և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի ևկշռի փոխառյալ միավորները՝ խմբավորելով ըստ փոխատու լեզուների1՝ 1. պարսկերենից փոխառյալ բառեր՝ դրհամ (Գ 7, 8 ևն)-պրսկ. derhām` կշռի չափ, դրամական չափման միավոր, թանկ (Գ 16)` միջին հայերենում թանգ-պրսկ. tang՝ ոսկու և արծաթի քաշի միավոր, գազ(Գ 28, ԱՀ 93)-պարսկ. gaz՝ երկարության չափման միավոր, թուղթ (Գ 30)` միջին հայերենում թուխթպրսկ. tuxt` ծանրության չափ (15. 449 գ), թուման (Գ 35, ԱՀ 80)-պրսկ. tūmān՝ պրսկ. դրամ, միավոր՝10 000 արծաթ կամ ոսկի դինար, շահ (Գ 18) // շահի (Գ 21)-պրսկ. šāhi (թագավորական դրամի անուն)՝պարսկական փոքր դրամ, փող (Գ 33)-պրսկ. nūl՝ շատ մանր և չնչին արժեքի մետաղյա դրամ, աբասի(Գ 70)-1.պարսկական արծաթի դրամ, 2. վրացական հին արծաթի դրամ, 3. Անդրկովկասում 20կոպեկի դրամ արծաթով կամ պնձով, սարմայէն (ԱՀ 126)` սարմիայ-պարս. sār-maye՝ դրամագլուխ,2. արաբերենից փոխառյալ բառեր՝ ղանթարն (Գ 9, 10, ԱՀ 143 ևն)-արաբ., թուրք qantar, պարս.ğentar՝ ծանրության չափ՝ ցենտներ-100 կգ, մսխալ (Գ 9) // մսղալ (Գ 12, ԱՀ 135)-արաբ. mitğāl, պարս.mesğal, թուրք miskal՝ ծանրության չափ՝ մոտ 1.5 և 4.8 գրամ, թուլթ (Գ 14)-արաբ. tult`մեկ երրորդ,երրորդական մաս, ուշուր (Գ 30)-արաբ. us¯r, թուրք. öšür (տասանորդի տուրք)՝ տասանորդի տուրքբերքի հողից, 3. թուրքերենից փոխառյալ բառեր՝ ըստակ (Գ 22) // ստակ (ԱՀ 80)-ամենափոքր տաճկականդրամ, ղրուշէթ (Գ 42)` ղրուշ, ղուռուշ՝ տաճկ. guruš` տաճկական դրամ, օխայ (ԱՀ 135)-թուրք. Ծանրության չափ՝ 1 կգ 225 գ, մանղուր (ԱՀ 123)-թուրք. mangir, երկարության չափման միավոր,4. եվրոպական լեզուներից փոխառյալ բառեր՝ դուկատ (Գ 22)` միջին հայերենում դաւկատ-իտալ.dukato՝ իտալական ոսկե դրամ, միավոր, ֆլօր (Գ 32)` միջին հայերենում ֆլորի, ֆլորին-միջին լատիներեն florenus՝ եվրոպական արծաթ դրամ, մարչիլ (Գ 40, ԱՀ 80), գործածվել է նաև մառչիլ տարբերակը`միջին հայերենում մառնչիլ-(իտալ. marsili)՝ եվրոպական արծաթ դրամ, ֆլի (Գ 56)-տե՛ս ֆլօր, ֆիորին(Գ 71)-ֆլորին՝ իտալ. florino` ծաղկադրամ, ֆրանս. florin` արծաթե դրամ զանազան արժողությամբ՝ըստ երկրների, ունցա (Գ 7, 8 ևն) // ունց (Գ 27) // ունցէն (Գ 10, 12)-ունցիա՝ նույնն է ունկի՝ 1. հին մետաղադրամների անվանում Եվրոպայում, ունցիա, 2. կշռի միավոր, կարտ (ԱՀ 80)-ֆր. cartխաղաթուղթ, 1 կարտը 50 ստակ է, ղիտր (ԱՀ 93)-հուն. litra` 12 ունկիի ծանրություն, կշռի միավոր,լիրայ (ԱՀ 97)-հին ֆր. livr, իտալ. lira` սկզբնապես որոշ ծանրության քաշ, հետագայում այդ քաշովարծաթ, 5 լիրան 1 մառչիլ է, տինար (ԱՀ 97)՝ դենար-լատիներեն denarius` տասանոց, մի դրամի կշիռ, 5.ռուսերենից փոխառյալ բառեր՝ արշին (Գ 30)-ռուս. аршин՝ ռուսական երկայնության չափ, կօպէք (Գ36)-ռուս. копейка՝ ռուսական պղնձի դրամ։ Բացի վերոհիշյալ խմբերից և օրինակներից՝ մեր քննած գրքերում կան չափի և կշռի մի խումբօտար միավորներ, որոնք հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չեն, սակայն բնագրերից1 Երկու գրքերում հանդիպող և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի ու կշռի միավորները խմբավորվել ենմիասին։ Հարկ է նշել, որ «Արհեստ համարողութեան» գրքում դրանք անհամեմատ ավելի քիչ են։ Օրինակների կողքին նշված էդրանց աղբյուրը, որպեսզի նաև հնարավոր լինի պատկերացում կազմել այս հարաբերակցության մասին։ հասկանալի է, որ դրանք չափի և կշռի միավորներ են, երբեմն միավորների դեպքում նաև նշվում է, թեոր երկրում են գործածվում, օրինակ՝ լիբրա (Գ 9) // լիբրէն (Գ 9, 10) // լիբրայ (Գ 14)` «Բոլոր Իտալիույերկրումն մին լիբրա ունի 12 ունցա» (Գ 9), «Բաղդադ մին վաղիէն 50 մսղալ է՛, որ է՛ 75 դրհամ» (Գ 20)ևն։ Եզրակացություն։ Ուսումնասիրելով վերոհիշյալ գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանականհամակարգերը՝ կարող ենք նշել, որ առկա են տերմիններ և այնպիսի բառեր, բառակապակցություններ, որոնք բնագրերում տվյալ գործածություններով կարող են դիտվել որպես մաթեմատիկական տերմինային բառեր։ Քննությունը ցույց է տալիս, որ երկու գրքերի մաթեմատիկական տերմինահամակարգերի միջև առկա են ընդհանուր և տարբեր եզրեր, օրինակ՝ երկու երկերում էլ թվաբանական գործողությունների նշաններ չեն գործածվում, «Արհեստ համարողութեան» գրքում հանման սահմանման մեջմեծ և պզտիկ թիվ տերմինային բառերը կիրառվում են նվազելի, հանելի տերմինների փոխարեն (ԱՀ17), իսկ «Գանձ»-ում տվյալ սահմանման մեջ գործածվում են փոքր համարք, մեծ համարք (Գ 64) տերմինային բառերը, եթե «Արհեստ համարողութեան» գրքում բազմապատկելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմապատկիչի փոխարեն՝ բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34) , արտադրյալի փոխարեն՝ բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), ապա «Գանձ»-ում առկա են համապատասխանաբարբազմացնելի, բազմացնօղ և բազմացուցած տերմինները (Գ 65) ևն։ Երկերում կիրառված տերմիններիև տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ, թեև Գ. Պետրոսյանը նշում է, որ 17-18-րդդարերից մեզ հասած մաթեմատիկական աշխատություններում կիրառված տերմինների մեծ մասըմտել է հայոց լեզվի գիտական բառացանկի մեջ և հաջողությամբ նաև այսօր է կիրառվում1։ Արդի հայերենում հիմնականում գործածական են վերոհիշյալ գրքերում կիրառված հետևյալ միավորները՝ կշիռ(Գ 3), չափ (ԱՀ 51, Գ 3), համար (ԱՀ 2), թիւ (Գ 3), հանել (ԱՀ 17), բաժանել (ԱՀ 51, Գ 64), կանոն (ԱՀ106), պակաս (Գ 66), խնդիր (Գ 73), քաշ (80), հաւասարութիւն (ԱՀ 17), մեծութիւն (ԱՀ 17), լայնութիւն(Գ 72), բաժանելի (Գ 66), անհաւասարութիւն (ԱՀ 17), բազմապատկել (ԱՀ 35), ամբողջ թիւ (ԱՀ առաջաբան), մեծ թիւ (ԱՀ 17), փոքր թիվ (Գ 65), հաւասար թիվ (ԱՀ 17), Պիթագորասի աղիւսակ (ԱՀ 32)։ Թվականները, բնականաբար, գործածական են՝ բացառությամբ միլիար, միլիաս թվականների (ԱՀ 42),կիրառվում են նաև թվականներից -աւոր ածանցով կազմված ածականները՝ միաւոր, տասնաւոր ևն՝բացառությամբ միլիարաւոր, միլիասաւոր ածականների (ԱՀ 4)։ Տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը ցույց է տալիս, որ հնարավոր էառանձնացնել պարզ, ածանցավոր (նախածանցավոր, վերջածանցավոր, միաժամանակ նախածանցավոր և վերջածանցավոր, միջածանցավոր, միաժամանակ միջածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ) և բաղադրյալ խմբեր (բաղադրյալ երկանդամ, եռանդամ, բազմանդամ միավորներ)։ Գրքերումգործածված չափի և կշռի այն փոխառյալ միավորները, որոնց մասին հայերենի բացատրական բառարանները տեղեկություն են հաղորդում, ծագում են պարսկերենից, արաբերենից, թուրքերենից, եվրոպական լեզուներից, ռուսերենից։ Համեմատաբար մեծ խմբեր են կազմում պարսկերենից և եվրոպական լեզուներից փոխառյալ միավորները, ռուսերենից փոխառյալ չափի և կշռի միավորների թիվնամենափոքրն է։ Թամարա ՊողոսյանԱՇԽԱՐՀԱԲԱՐ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳՐՔԵՐԻ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր` 17-րդ դար, աշխարհաբար, «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ», «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» ։

Սույն աշխատանքը նվիրված է աշխարհաբար առաջին տպագիր գրքերի, մասնավորապես «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» (1675), «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» (1699) երկերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի համեմատական քննությանը։ Այս գրքերում գործածված մաթեմատիկական տարաբնույթ տերմինների և տերմինային բառերի համեմատական քննության արդյունքում պարզ է դառնում, որ դրանցում առկա են թե՛ ընդհանուր եզրեր, թե՛ տարբերություններ, որոնք ներկայացվել են աշխատանքում։ Երկերում կիրառված տերմինների և տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ։ Տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը ցույց է տալիս, որ նրանց մեջ հնարավոր է առանձնացնել պարզ, ածանցավոր և բաղադրյալ խմբեր։ Ածանցավոր և բաղադրյալ խմբերը բաղկացած են համապատասխան ենթախմբերից։ Վերոհիշյալ գրքերում գործածված և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի և կշռի փոխառյալ միավորները դասակարգվել են ըստ փոխատու լեզուների։ Այդ միավորները ծագում են պարսկերենից, արաբերենից, թուրքերենից, եվրոպական լեզուներից, ռուսերենից։ Համեմատաբար մեծ խմբեր են կազմում պարսկերենից և եվրոպական լեզուներից փոխառյալ միավորները, ռուսերենից փոխառյալ չափի և կշռի միավորների թիվն ամենափոքրն է։

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸԳիտակցությունն օբյեկտիվ իրականության արտացոլման և շրջակա միջավայրինկատմամբ մարդու վերաբերմունքի նպատակաուղղված կարգավորման բարձրագույն ձև է։ Այն մարդկության զարգացման ընթացքում ձևավորված զգայական(սենսոր), ինտելեկտուալ, կամային և հուզական գործընթացների համակարգ է, որնուղղված է մարդու կողմից շրջակա աշխարհի ճանաչմանը և վերափոխմանը՝համաձայն իր պահանջներին։ Այն մարդուն հնարավորություն է տալիս ճանաչելու ոչմիայն շրջակա աշխարհը, այլև ինքն իրեն, դառնալու գործունեության սուբյեկտ,անձնավորություն։ Գիտակցության միջոցով անհատը տարբերում է «ես»-ը «ոչ ես»ից, իրեն շրջապատող աշխարհից՝ հնարավորություն ընձեռելով ուսումնասիրելուսեփական անձն ու հոգեկան գործունեությունն ուղղել իր վրա» [1]։ Հոգևոր կյանքի բոլոր շրջաններում կառուցողական է հանդես գալիս գիտակցության համապատասխան տեսակը` ընդգծելով այդ շրջաններից յուրաքանչյուրիհարաբերական սահմանը։ Կրոնական գիտակցությունը դիտարկվում է ոչ միայնկրոնի փիլիսոփայությունում, այլև սոցիլոլոգիայում, հոգեբանությունում, ֆենոմենոլոգիայում, կրոնի պատմության մեջ։ Կրոնի ստեղծմանը, որպես հոգևոր ինքնուրույնոլորտի, նախորդել է դիցաբանական հավատամքների ստեղծման և ձևավորմաներկարատև գործընթացը։ Պատմականորեն աշխարհընկալման առաջին միջոցըդիցաբանական գիտակցությունն է։ Դիցաբանությունը ստեղծում է առասպելների փոխկապակցվածություն, իսկառասպելն իրականի հոգևոր վերարտադրումն է ուղերձի կամ պատմվածքի տեսքով,որի իրադարձությունները և հերոսները օբյեկտիվորեն ճանաչվում են որպես գոյություն ունեցող։ Դիցաբանությունը ստեղծվել է տարերայնորեն, համայնքատոհմայինհասարակարգի պայմաններում, որպես կոլեկտիվ ստեղծագործության արդյունք՝աշխարհն ընկալելով զգացմունքային կերպարների ձևով։ Առասպելում միասիններկայացված են ինտելեկտուալ, զգացմունքային և կամային վերաբերմունքն առաշխարհ։ Դիցաբանությունում բացակայում է «մարդու տարբերությունն արտաքինբնությունից» գիտակցումը, անհատական գիտակցությունն առանձնացված չէ խմբակայինից, չեն տարբերվում պատկերն ու առարկան, սուբյեկտիվն ու օբյեկտիվը, գիտակցականում կատարվողն ընդունվում է իրականում կատարվողի փոխարեն։ Նախնադարյան հասարակության չանդամահատված կոլեկտիվիզմը դրվում էբնության վրա, բնության հատկությունները և կապերը ձևավորվում են գործողանձերի համանմանությամբ, դերերով և տոհմային հասարակարգերի հարաբերություներով և, հակառակը, մարդ-տոհմային կապերն ի հայտ են գալիս նատուրոմորֆտեսակով։ Դիցաբանության ձևավորման համար կարևոր նշանակություն են ունեցելֆետիշիզմը, տոտեմիզմը, կախարդանքը և անիմիզմը։ Սկզբնական շրջանում դիցաբանությունն, ըստ էության, ձուլվել է այդ պատկերացումներին, հանդես եկել դրանցմեջ։ Հետագայում, հասարակության զարգացման ընթացքում, աստիճանաբարառաջացել է դիցաբանական ավելի բարձր աստիճանի վերացարկում, կազմավորվելեն տարբեր ժողովուրդների մարդակերպ աստվածների համազգային դիցարաններ։ Նյութական անհավասարության մեծացմանն ու դասակարգերի առաջացմանըզուգընթաց ավելի է խորացել գլխավոր և երկրորդական աստվածների տարբերությունը, ընդգծվել նրանց նվիրապետությունը։ Աստվածները և կիսաստվածները,մարմնավորելով բնության որևէ տարերք, միաժամանակ ձեռք են բերել հասարակական-բարոյական նշանակություն՝ խորհրդանշելով չարի ոչնչացումը, բարին,գեղեցիկը, հերոսականը, հասարակական կարգը։ Երբ ավարտվում է գիտակցության զարգացման դիցաբանական փուլը, իրականության բացատրության մեջ առասպելը դադարում է լինել միակ միջոցը։ Սկզբնականի փոխարեն (դիֆֆուզային, սինկրետիկ, դիցաբանական) ի հայտ են գալիսկրոնը, փիլիսոփայությունը, իրավունքը, արվեստը, բարոյախոսությունը, քաղաքականությունն ու գիտությունը։ Դիցաբանական որոշ սյուժեներ սկիզբ են տալիսժողովրդական էպոսին և հեքիաթին, իսկ ուրիշները որպես նյութ են ծառայում։ Բայցևայնպես, առասպելը չի անհետանում։ Դիցաբանական գիտակցության մեխանիզմները վերարտադրվում են նաև պատմության հետագա փուլերում, հատկապես՝առօրյա մակարդակում։ Ավելի ուշ՝ տոհմային համակարգի պայմաններում, նախկինում անդեմ հոգիներին անուն է տրվում, դրանց ամրակցվում են որոշակի գործունեության տեսակների գործառույթները և ղեկավարումը։ Ձևավորվում է պոլիդեմոնիզմ, որի ներսում աստիճանաբար ձևավորվում է հոգիների աստիճանակարգություն, առանձնանում է իշխող հոգին՝ նախաձեռնությունների հովանավորը՝ ձեռք բերելով ցեղային աստծո դիմագծեր։ Նա դառնում էր միջցեղային պանթեոնի գլխավորը, որտեղ ենթակաների իրավունքով մտնում էին այլ ցեղերի աստվածները։ Ծնվում է բազմաստվածություն՝կրոնական պատկերացում մի քանի կամ բազմաթիվ աստվածների գոյության մասին։ Բազմաստվածության առաջացումը կապված է տրամաբանության ընդունակությունների զարգացման, այն է՝ ընդհանրացումների, վերլուծությունների, երևույթներիդասակարգման հետ։ Հասնելով միատեսակ պատկերացումների մակարդակի՝գիտակցությունը հնարավորություն է ստացել ստեղծելու հոգիների և համապատասխան աստվածների կերպարներ։ Երբ ի հայտ եկավ տեսակային և տոհմային ընդհանուր պատկերացումների ստեղծման ընդունակությունը, ձևավորվեցին աստվածների կերպարներ, որոնք գործում էին բնության և հասարակության մի շարք շրջաններում։ Բայց և աստծո կերպարը, որի գործունեության դաշտը տարածվում էր իրականության մի քանի ոլորտների վրա, ենթադրում էր այլ աստվածների գոյությանճանաչում, որոնց օգնությամբ բացատրվում էին իրականության այլ շրջանները։ Ըստաշխատանքի բաժանման չափի՝ հասարակության, ժողովրդավարությունների տարբերակմանը զուգահեռ զարգացել են բազմաստվածային կառույցներ։ Ձևավորվում է սուպրեմոտեիզմ՝ շատ աստվածներին պաշտելը մեկի գլխավորությամբ, գենոթեիզմ՝ բազմաթիվ աստվածների գոյության ընդունումը, բայց մեկինպաշտելը։ Որոշ ժողովուրդների մոտ սուպրեմոտեիզմը և գենոթեիզմը վերածվում էինմոնոթեիզմի՝ միակ աստծո գոյության մասին պատկերացման։ Աստիճանաբարձևավորվում էին աստվածների պատկերները, որոնք ղեկավարում էին բնության ևհասարակության մի քանի սեկտորներ, և վերջապես, ձևավորվում է Աստծո կերպարը,որը վերահսկում է բնական և հասարակական բոլոր երևույթները։ Մտավորի զարգացման ընթացքում աստվածների սահմանափակման արդյունքում առաջացել էպատկերացումը միակ աստծո մասին, որն էլ իր հերթին արդյունք էր մոնոթեիստական կրոնների առաջացման ու զարգացման։ Դրանք են՝ հուդայականությունը, քրիստոնեությունը, իսլամը, սիքհիզմը։ Կրոնական գիտակցության յուրահատկությունը փոխկապակցվածությունը, շաղկապվածությունը և ստորադասությունն են։ Բնորոշ են հավատը, զգացմունքայնությունը, երևակայությամբ ստեղծված կերպարները, ադեկվատ իրականությանբովանդակության միավորումը ոչ ադեկվատի հետ, սիմվոլիզմը, այլաբանությունը,էմոցիոնալ ուժեղ հագեցվածությունը, կրոնի լեզվի միջոցով գործունեությունը։ Կրոնական գիտակցության նշան է համարվում հավատն առ գերբնականը։ Հավատացյալների կարծիքով այն չի ենթարկվում նյութական աշխարհի օրենքներին,որոնք դուրս են գալիս պատճառային կախվածությունների շարքից։ Գիտակցությունըզարգացման վաղ փուլերում դեռ ընդունակ չէր ձևավորելու պատկերացումներ,հետևաբար՝ տարբերել բնականը և գերբնականը։ Բնականի և գերբնականի բաժանումն ուսումնասիրվել է հուդա-քրիստոնեական ավանդույթներում, բայց քրիստոնեությունում այս դիխոտոմիան ոչ բոլոր մտավորականներն են ընդունվում։ Ինչպես ցույց են տալիս հասարակական ուսումնասիրությունները՝ հաճախ չի տրվումշատ հավատացյալների առօրյա գիտակցությանը։ Երբեմն հավատը նույնականացվում է կրոնականի հետ, սակայն ոչ բոլոր հավատքներն են կրոնականին հավասար, քանի որ վերջինն ապրում է մարդու հոգեբանության մեջ հատուկ ֆենոմենիշնորհիվ։ Այն հայտնվում է նյութական և հոգևոր հետաքրքրությունների, գործընթացների, պահանջարկների, իրադարձությունների, գաղափարների և մոտիվների հիմքում։ Հավատն արժեքավոր վերաբերմունք է իր իսկ առարկայի հանդեպ, կազմում էզգացմունքային և կամային պահերի միաձուլում, բայց, իհարկե, զգացմունքները դրամեջ շատ մեծ դեր են խաղում։ Հավատը միավորում է գիտակցվածն ու անգիտակիցը,ռացիոնալը և ոչ ռացիոնալը, «գագաթային» և «խորքային» հոգեբանության էլեմենտները։ Այն սերտ կապված է նաև տրամաբանության հետ։ Հավատի հիմնավորմանտարբեր միջոցներ կարող են օգտագործվել, սակայն այն լիարժեք հիմնավորված չէ ևգործնականում փորձերով չի ստուգվել։ Շատ դեպքերում հավատի սուբյեկտը համարում է, որ այն ընդհանրապես ստուգում և ապացուցում չի պահանջում, քանի որհավատը հայտնվում է հավանականության իրավիճակում, ապա մարդու գործողությունն ուղեկցվում է ռիսկով։ Չնայած դրան, այն ի հայտ է գալիս որպես անհատի,խմբերի, զանգվածների ներգրավվման կարևոր գործոն, նրանց ակտիվության ևվճռականության դրդապատճառ։ Կրոնական կառույցների շրջանակներում ձևավորվում և մշակվում են կրոնական հավատի և բովանդակության մասին ուսմունքներ։ Տարբեր կրոններում այդ ուսմունքները ձեռք են բերում որոշ յուրահատկություններ։ Կրոնական հավատը միավորում է զգացմունքային և կամային տարրեր, բայց, որպեսկանոն, գերիշխող են զգացմունքները։ Կրոնական հավատի օգնությամբ ձեռք է բերվում մարդկանց էմպիրիկ գոյության մեջ չիրականացվող անցումները՝ սահմանափակից անսահմանափակը, անզորությունից ուժ, մահվանից հետո կյանքից կյանք,անազատությունից ազատություն և այլն։ «Սկզբում ապրում ես մի շրջան, երբ հավատում ես ամեն ինչի, առանց որևէ հիմքի, ապա մի կարճ ժամանակ` ոչ ամեն ինչի,հետո չես հավատում ոչ մի բանի, իսկ հետո ձեռք ես բերում ճշմարիտ և կատարյալհավատ։ Եվ, ըստ որում, հիմքեր ես գտնում, թե ինչու ես հավատում» [2]։ Կրոնի բովանդակությունը պայմանավորում է կրոնական գիտակցության սիմվոլիկ կողմը։ Խորհրդանիշի հատկություններով օժտված են նյութական առարկաները, գործողությունը, խոսակցական տեքստը, գիտակցության որոշ պատկերները։ Իրերը և գործողությունները, որոնք գտնվում են գիտակցությունից դուրս, ձեռք ենբերում նշված հատկությունները միայն գիտակցության համատեղությամբ։ Առարկաները, գործողությունները, բառերը, տեքստերը ստանում են կրոնականնշանակություններ և իմաստներ։ Այդ իմաստների և նշանակությունների կրողներըէկվիվալենտ են՝ սիմվոլիզացվողի փոխարինողներ, որոնք կազմում են կրոնասիմվոլիկ գործակցության միջավայրի համապատասխան գիտակցությունը՝ ներառվելով ծեսում։ Ցանկացած կրոնական համակարգ ունի խորհրդանիշների միահյուսում, որոնք այդ համակարգից դուրս այդպիսին չեն։ Կրոնական խորհրդանիշներըշատ են, բայց ավելի ընդհանուր են նրանք, որոնք ներկայացնում են համապատասխան կրոնը․ խաչը քրիստոնեության խորհրդանիշն է, չակրան՝ բուդդայականությանը, կիսալուսինը՝ իսլամինը և այլն։ Կրոնական գիտակցությանը բնորոշ է նաև ալեգորիզմը։ Ալեգորիան այլաբանություն է, արտահայտվելու պայմանական ձև, պատկերավոր կերպարներում վերացական հասկացությունների պայմանական արտահայտություն, որոնք ինչ-որ այլ բանեն նշանակում, բառացի իմաստից տարբերվող։ Առօրյա մակարդակում ալեգորիանբացահայտվում է ինքնաբուխ, իսկ հավատախրատական հայեցակարգերում մշակվելեն ալեգորիկ բացահայտումների հատուկ գործողություններ։ Օրինակ՝ քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ ալեգորիկ դասավորվածությունը բնորոշ է էկզեգետիկին (հունարեն՝ բացատրություն), որը մեկնում է ավետարանական համապատասխան տեքստերը։ Բառացի իմաստի հետ մեկտեղ տեքստերը մեկնաբանվում են նաևայլաբանորեն։ Կրոնական գիտակցությունը գոյություն ունի, գործում և վերարտադրվում էկրոնի լեզվի միջոցով։ Կրոնի լեզուն նշանային կառույց է, որի տարրերն ունենկրոնական նշանակություն և իմաստ։ Այն ներառում է նաև բնական և արհեստականլեզուների շերտեր։ Բնական լեզուների շերտերը՝ տոհմային, ժողովրդական, ազգային, առաջնային են կրոնի արհեստական լեզվի նկատմամբ (խորհրդանիշներ, գործողություններ, պարեր, ժեստեր, կրոնական կերպարվեստ, քանդակագործություն ևայն)։ Կրոնի լեզուն, լինելով շփման միջոց, արտահայտում է կրոնական գիտակցության բովանդակությունը։ Բնական լեզուն, կախված նյութականացաման միջոցներից,կրոնում ի հայտ է գալիս ձայնային կամ գրավոր տեսքով։ Ձայնային կամ գրավորմիավորներում առաջ են գալիս բառեր, արտահայտություններ և նախադասություններ։ Բառերի միակցությունը կրոնական նշանակությունների և իմաստների հետստեղծում են կրոնական բառապաշար։ Այս բառերը, ինչպես և բաղադրիչ անվանումներն ու նախադասությունները, կարելի է բաժանել երկու խմբի․1. երբ անվանում են առարկաներ, անձեր, գործողություններ, ատրիբուտացվածհատկություններով իրադարձություններ՝ սրբապատկեր, խաչ, սև քար, կարդինալ,ջիհադ և այլն։ 2. Անվանում են գերադրացված էակներ, կյանքի ոլորտներ, ատրիբուտացվածհատկություններ և կապեր՝ Սուրբ Հոգի, Դժոխք, Դրախտ, Քավարան, Ամենակարող,Ամենահաս, Հայտնություն, Բուդդան Դխարտմայի մարմնում, Կարման, Վերածնունդև այլն։ Կրոնական գիտակցությանլեզվային արտահայտություններին հատուկ էորոշակի սինտագմատիկա (իրար հետ կառուցված), որն, ըստ էության, իմաստայինմիավորների փոխկապակցվածություն է։ Շնորհիվ լեզվի՝ կրոնական գիտակցությունըդառնում է պրակտիկ և գործող՝ ինչպես անհատի, այնպես էլ խմբակային և հասարակական զանգվածների համար։ Լեզվի օգնությամբ կրոնական պատկերացումներըև չափորոշիչները փոխանցվում են սերունդից սերունդ։ Զարգացած գրի հայտնվելուհետ մեկտեղ ստեղծվում են կրոնական տեքստեր՝ Վեդաներ, Ուպանիշադներ, ՀինԿտակարան, Նոր Կտակարան, Ղուրան։ Ձևավորվում են պաշտամունքային լեզուներ՝սանսկրիտ, արաբերեն, ինչպես նաև պատարագային լեզուներ՝ եկեղեցակաթոլիկական, եկեղեցասլավոնական։ Պատմականորեն ձևավորվում է թեոլոգիայի համոզմունքների լեզուն, մշակվում են նզովքներ, շարականներ, աղոթքներ, ժամերգության ծիսակարգեր։ Հոգեբանները գտնում են, որ մարդու հարմարվելն արտաքին միջավայրինսկզբում կատարվում է մեխանիկական բնույթի գործողությունների միջոցով, որոնքհետզհետե դառնում են ավելի գիտակցված և նպատակաուղղված։ Կատարվում էգործողությունների ինտերիորացում (ներհայեցողություն), այսինքն՝ կատարվելիքգործողությունների, մտավոր քննարկումների և ստուգումների գործընթացում դրանքվեր են ածվում մտավոր օպերացիաների՝ հնարավոր դարձնելով նպատակաուղղվածև իմաստավորված գործունեության ծավալումը։ Այս ժամանակ է, որ արտահայտվումեն կրոնական գիտակցության սաղմերը։ Հաճախ գիտակցությունը նույնացվում էզգայության, մտապատկերների և մտածողության հետ, որն արտահայտվում էկրոնական պատկերացումների միջոցով։ Այս դեպքում հոգեկանը դիտվում է որպեսօբյեկտիվ իրականության սուբյեկտիվ պատկեր։ Թ. Շերրինգթոնն առաջիններից էր, ով առաջ քաշեց նյարդային համակարգիամբողջական կառուցվածքի և գործունեության մասին գաղափարը` որպես անհատիձևավորման մեխանիզմ․ «Կենտրոնական նյարդային համակարգը թեկուզ և կարելիէ տարանջատել առանձին մեխանիզմների, ներդաշնակ և միասնական ամբողջություն է» [3]։ Նրա կարծիքով՝ դրանց ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ էհետազոտել ռեցեպտրային (ընկալող) օրգանները, որոնցում սկսում է օրգանիզմիռեակցիաները։ Գլխուղեղը նյարդային համակարգի մաս է, տարածական ընկալմանօրգանների համակարգ։ Այդ ընկալիչները նպաստում են գլխուղեղի զարգացմանը։ Բացի այդ, Թ. Շերինգթոնն առաջ քաշեց այն ենթադրությունը, որ վարքագծիընտրության կառավարման շղթան ակտիվանում է ընդհանուր առմամբ տարածականռեցեպտորներով։ Հետևաբար, հոգեբարոյական զարգացումը նույնպես անհրաժեշտէ դիտարկել ֆիզիոլոգիական զարգացման հետ կապի համատեքստում։ Կրոնականգիտակցությունը նույնպես ձևավորվում է հոգեբանական և ֆիզիոլոգիական զարգացմանը զուգընթաց։ Փ. Ջոնսոնը նշում է, որ «հավատը մարդկանց համար այնքան կարևոր է ևանհրաժեշտ, ինչպես սնունդը»… «բոլոր մարդիկ կարիք ունեն հավատալու և անօգուտ է մտածել, որ մեզանից ինչ-որ մեկը կարող է երջանիկ լինել` լինելով կասկածամիտ» [4]։ Այս միտքը լրացնում է Յ. Բորնուկովը. «Հավատը ենթադրում էվստահություն նրանում, ինչը տեսականորեն կարող է որևէ կասկածների տեղիք տալ,իսկ քանի որ հավատի չափորոշիչը գործունեության պատրաստականությունն է,ապա կարելի է ասել, որ հավատը պատրաստակամություն է գործելու որևէ նպատակիհամար, որի հաջող ավարտը նախապես երաշխավորված չէ։ Հավատը մարդու մեջծնվում է այն դեպքում, երբ նա հետաքրքրված է հավատի առարկայով, որը նրա մեջ առաջացնում է հուզական և գնահատման ակտիվ գործառույթ։ Եթե որևէ գաղափար, վարկած, կերպար նրա մոտ չի առաջացնում ակտիվ հետաքրքրություն, ապահավատի ֆենոմենը բացակայում է։ Իր այս բնույթով հավատը տարբերվում է գիտելիքից։ Գիտելիքն օբյեկտիվ է, այն մտքին հասանելի է։ Իսկ հավատում են նրան, ինչըմոտ է ոչ միայն մտքին, այլև սրտին, որն առաջացնում է անհատական ակտիվ գործունեություն» [5]։ Հասարակության հոգևոր մակարդակի ուսումնասիրություն-ներըհատկապես կարևորվում են կրոնական գիտակցության գնահատման հարցում։ Առանց գիտական ուսումնասիրությունների չի կարելի ճիշտ կազմակերպել դաստիարակության գործընթացը։ Հոգևոր դաստիարակության կրոնական բաղադրիչիխնդիրն է անձի մեջ ձևավորել բարձրագույն մակարդակի հավատ, որը կնպաստիմիջանձնային և հասարակական հարաբերություններում բարոյական արժեքներինհամապատասխան վարքագծի ընդօրինակմանն ու դրսևորմանը։ Վ. Զենկովսկին գտնում է, որ «Աստծո ճանաչողությունն» ընդհանրապես «հոգուստեղծագործություն» չէ։ Ըստ նրա՝ այն առաջնային տեղեկություն է և նրա անքակտելի ձեռքբերումը, որը կապված է հավատի ֆենոմենոլոգիայի և հոգու բնության հետ[6]։ Իսկ Ֆ. Շիլլերը նկատել է, որ «իսկական և առաջնային իրականությունը մենքտեսնում ենք ոչ թե արտաքնապես, այլ ապրում ենք՝ ունենալով մեր ներսում և ԵՍ-իկեցության մեջ, բայց քանի որ սահմանափակ ենք գիտակցում ԵՍ-ը, հասկանում ենքնաև, որ այն իր արմատներով ամրանում է բացարձակ անանցանելի և ամենընդգրկիչիրականության մեջ» [7]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԱբրահամայան ԿարինեԿՐՈՆԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ գիտակցություն, դիցաբանություն, բազմաստվածություն, հավատ,սիմվոլիզմ, այլաբանություն, կրոնական «լեզու»։

Հոդվածում ներկայացրել ենք մարդկության կրոնական գիտակցության զարգացման ընթացքում ձևավորված զգայական, ինտելեկտուալ, կամային և հուզական գործընթացների համակարգը, որոնք ուղղված են մարդու կողմից տրանսցեդենտի ճանաչմանը և վերափոխմանը՝ համաձայն իր պահանջների։ Նպատակն է ցույց տալ հոգևոր կյանքի բոլոր շրջաններում կառուցողական հանդես եկող գիտակցության համապատասխան տեսակը և կրոնական գիտակցության յուրահատկությունը՝ հավատի, սիմվոլիզմի, այլաբանության, կրոնական «լեզվի» միջոցով։

ՕՐԱԿԱՆ ՌԻԹՄԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻՄՏԱՎՈՐ ԱՇԽԱՏՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱՖիզիոլոգիական գործընթացների պարբերականությունն ընկած է մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության հիմքում։ Գործընթացների ռիթմիկությունը նկարագըրված է կենդանի համակարգերի բոլոր մակարդակներում` մոլեկուլային, բջջային,օրգանային, օրգանիզմային։ Այդ պարբերականությունը պայմանավորված է կենսառիթմերով։ Կենսառիթմը կարելի է սահմանել որպես ֆիզիոլոգիական պրոցեսներիտարբեր չափանիշների վիճակագրական հավաստի փոփոխություններ, որոնք պարբերաբար կրկնվում են [1]։ Կենսառիթմերի ուսումանսիրության հիմնադիրներից է Քրիստոփոր Տուֆելյանցը. նա դեռ 21-րդ դարի վերջին ցույց տվեց, որ մարդու օրգանիզմում գոյություն ունեն«ներքին ժամացույցներ», որոնց աշխատանքը կախված է երկրագնդի՝ իր առանցքիշուրջը պտտվելուց, ինչպես նաև օրվա ու գիշերվա հերթափոխից [7]։ Կենսառիթմերի ուսումնասիրումը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում գիտնականների շրջանում։ Մարդու ռիթմերը իրենցից ներկայացնում են օրգանիզմիտարբեր ֆունկցիաների միավորում, և պատասխանում են կենսագործունեության յուրաքանչյուր փոփոխությանը։ Մարդու օրական ռիթմերը համարվում են մշտական ֆիզիոլոգիական օրինաչափություն, որոնք կառուցված են ժառանգականությամբ ամրագրված և կյանքի ընթացքում ձեռք բերված տարրերի վրա [3]։ Կենսառիթմերը լինում են տարբեր` օրական, շաբաթական, ամսական, սեզոնային, տարեկան, լուսնային և այլն։ Մարդու օրգանիզմի ներքին կարևորագույն քրոնոմետրերը գտնվում են գլխուղեղում` էպիֆիզում, հիպոթալամուսում [4]։ Համաձայն ավելի տարածված հիպոթեզի՝ կենդանի օրգանիզմը համարվում էինքնուրույն փոփոխվող համակարգ, որը բնորոշվում է ներքին կապակցվածռիթմերով։ Դրանք թույլ են տալիս օրգանիզմին հիանալի հարմարվել շրջակա միջավայրի ցիկլիկ փոփոխություններին։ Գիտնականները ենթադրում են, որ հազարամյագոյության պայքարում գոյատևել են այն օրգանիզմերը, որոնք ոչ միայն ըմբռնել ենբնության պայմանների փոփոխությունները, այլ նաև իրենց ռիթմի համակարգըհարմարեցրել են շրջակա միջավայրի փոփոխություններին։ Օրինակ՝ աշնանը թռչունները չվում են հարավ, իսկ որոշ կենդանիներ քուն են մտնում [2]։ Այժմ գիտնականները ապացուցել են, որ օրական պարբերականությանն են ենթարկվում ավելի քան 400 գործընթաց, այդ թվում նաև մտավոր աշխատունակությունը [2]։ Մարդու մտավոր աշխատունակությունը բնութագրվում է տեղեկատվության ընդունմամբ, արտածմամբ, որոշումների ընդունմամբ և իրագործմամբ։ Մտավոր աշխատունակության չափորոշիչներն են` հիշողությունը, ուշադրությունը և տեղեկատվության փոխանցման արագությունը [8]։ Ներկայումս օրական ռիթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավոր աշխատունակության վրա գրեթե ուսումնասրված չէ. ելնելով դրանից՝ աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել օրական ռրթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավորաշխատունակության վրա։ Նպատակին հասնելու համար առաջ են քաշվել հետևյալ խնդիրները․• Պարզել ուսանողների պատկանելիությունը աշխատունակության տարբերտիպերին։ • Ուսումնասիրել աշխատունակության առանձնահատուկ տիպ ունեցողմարդ-կանց ուշադրության արագության ցուցիչի, աշխատանքի ճշգրտությանցու-ցիչի, մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցության և մտավորաշ-խատունակության կախումը օրվա տարբեր ժամերից։ • Համեմատել ցուցիչների արժեքները օրվա տարբեր ժամերին և աշխատունակության առանձնահատուկ տարբեր տիպ ունեցող մարդկանց ցուցիչներիարժեքները։ Ուսումնասիրության օբյեկտ են հանդիսացել ՎՊՀ-ի 1-4-րդ կուրսերի իգականսեռի 26ուսանողները։ Աշխատունակության առանձնահատուկ տիպը որոշելու համար օգտագործել ենք Օսթբերգի մեթոդը [5]։ Իսկ ուշադրությունը և մտավոր աշխատունակությունը որոշել ենք Բորդոն Ամֆիմովի թվային կոնեկտուրային մեթոդով(տե´ս հավելված) [2, 6]։ Հետազոտության արդյունքները`Մարդիկ ըստ աշխատունակության տիպի լինում են ` արտույտներ (խիստ և թույլարտահայտված առավոտյան տիպեր), բվեր (խիստ և թույլ արտահայտված երեկոյանտիպեր) և աղավնիներ (առիթմիկներ) (աղյուսակ 1)։ ՔրոնոտիպԱրթնացումՖիզիկականակտիվու թ-յանշրջանՄտավորակտիվությանշրջանՔնելունանցնելըԱրտույտԲուԻնքնուրույն 6։ 007։ 00, իսկզարթուցիչովարագ ևթեթև,ունենումենլ ավախորժա կԻնքնուրույն` 10։ 0011։ 00 և ուշ,իսկզարթուցիչովդանդաղ ևդժվար է։ Ախորժակըի հայտ էգալիսճաշին7։ 00-9։ 00,զարթուցիչովարթնան Աղավնիալըբավականինհեշտ էլինումԱրթնանալուպահից մինչև12։ 00-13։ 00-ըՈւնեն 2 գագաթնակետ` 8։ 00-9։ 00իցմինչև 12։ 00-13։ 00-ը, հետոիջնում է մինչև 16։ 00-ը։ Երկրորդգագաթնակետը 16։ 00-18։ 00-ն է21։ 00-22։ 00ին քնելըհեշտ է,թեթևԺամը 14։ 0021։ 00 –ըԱրթնանալուց մինչև18։ 00-ը, բայց3 գագաթնակետ`13։ 00-14։ 0018։ 00-20։ 0020։ 00-23։ 00 (01։ 00)00։ 00-ին,հնարավո րենդժվարութ -յուններՕրվա ընթացքումօրվահավասարաչափ ակտիվություն22։ 00-23։ 00առանց որևիցեգագաթնակետերիինընթացքումկարող ենլինելանկումներԱղյուսակ 1. Քրոնոտիպերի բնութագիրը [9]ՎՊՀ-ի ուսանողներից 3–ի աշխատունակության տիպը թույլ առավոտյան էր, 8ինը` թույ լերեկոյան, իսկ 15–ի մոտ՝ առիթմիկ։ Հարցվածների շրջանում չկային խիստարտահայտված առավոտյան և խիստ արտահայտված երեկոյան տիպեր։ Ուշադրության արագության ցուցիչը նշանակել ենք A=N/t (չափողականությունը A նշան/վրկ,որտեղ N-ը մինչև վերջին ընտրած նշանների քանակն է, t-ն աշխատանքի կատարմանժամանակն է)։ Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը` T=M/n (չափողականությունը` Tպայմանական միավոր, որտեղ M-ը ճիշտ ընտրված նշանների քանակն է, n-ը ամբողջնշանների քանակը, որը որ պետք էր նշել)։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը` E=N*T (չափողականությունը` E նշան)։ Մտավոր աշխատունակությունը` Au=(N/t)*((M-(O+P))/n) (չափողականությունը` Au նշան/վրկ, որտեղ O` սխալընտրված նշանների քանակը, P` բացթողնված նշանների քանակը)։ Աշխատունակության թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողներիցյուրաքանչյուրի մոտ նկատվել է օրինաչափություն` ուշադրության արագությանցուցիչի առավելագույն արժեք նկատվել է կեսօրին(նկար 1)։ Աշխատանքիճշգրտության ցուցիչի օրինաչափություն չի նկատվել մեկ ուսանողի մոտ այնեղել էգրեթե ստաբիլ, մեկ ուսանողի մոտ առավոտյան բարձր է եղել, կեսօրին իջել է, իսկերեկոյան նորից բարձրացել է։ Մյուս ուսանողի մոտ առավելագույն արժեքին է հասելկեսօրին (նկար 2) ։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը երկուուսանողի մոտ առավելագույնը եղել է կեսօրին, մյուս ուսանողի մոտ գրեթե ստաբիլ էմնացել (նկար 3) և մտավոր աշխատունակությունը երկու ուսանողի մոտ բարձր է եղելկեսօրին, իսկ երրորդ ուսանողի մոտ իջել է երեկոյին զուգընթաց (նկար 4)։ Աշխատունակության առիթմիկ տիպ ունեցող 8 ուսանողների ուշադրությանարագության ցուցիչը երեկոյին զուգընթաց իջել է, 4-ինը կեսօրին բարձր է եղել, 2-ինըբարձր է եղել երեկոյան, իսկ մեկի մոտ ստաբիլ պահպանվել է օրվա ընթացքում (նկար5)։ Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը 7 ուսանողի մոտ կեսօրին ցածր է եղել, 5ուսանողի մոտ կեսօրին բարձր է եղել, 2 ուսանողի մոտ իջել է երեկոյին զուգընթաց,իսկ մեկ ուսանողի մոտ ստաբիլ պահպանվել է (նկար 6)։ Մտավոր աշխատանքիօգտակար հարաբերակցությունը 7 ուսանողի մոտ կեսօրին իջել է, 5-ի մոտ կեսօրինբարձր է եղել, մեկի մոտ բարձրացել է երեկոյին զուգընթաց, մեկի մոտ իջել է երեկոյինզուգընթաց, մեկի մոտ ստաբիլ է պահպանվել (նկար 7)։ Մտավոր աշխատանքը 5ուսանողի մոտ կեսօրին ցածր է եղել, 7-ի մոտ կեսօրին՝ բարձր , 3 ուսանողի մոտ իջել էերեկոյին զուգընթաց (նկար 8)։ Աշխատունակության թույլ երեկոյան տիպ ունեցող ուսանողների ուշադրությանարագության ցուցիչը 4 ուսանողի մոտ բարձրացել է երեկոյին զուգընթաց, 2-ի մոտկեսօրին ամենաբարձրն է եղել, 2-ի մոտ իջել է երեկոյին զուգընթաց ( նկար 9)։ Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը 4 ուսանողի մոտ բարձրացել է երեկոյին զուգընթաց, 2-ի մոտ կեսօրին եղել է ամենաբարձրը, մեկի մոտ իջել է երեկոյին զուգընթաց,մեկի մոտ ամենացածր արդյունքը գրացվել է կեսօրին (նկար 10)։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը 3 ուսանողի մոտ բարձրացել է երեկոյինզուգընթաց, 3-ի մոտ կեսօրին ամենաբաձրն է եղել, մեկի մոտ կեսօրին ամենացածրն էեղել, մեկի մոտ իջել է երեկոյին զուգընթաց (նկար 11)։ Մտավոր աշխատունակությունը 3 ուսանողի մոտ երեկոյին զուգընթաց բարձրացել է, 3-ի մոտ կեսօրինամենաբարձրն է եղել, մեկի մոտ կեսօրին՝ամենացածրը,մեկի մոտ իջել է երեկոյինզուգընթաց (նկար 12)։ Նկար 1. Ուշադրության արագության ցուցիչը՝ աշխատունակության թույլ առավոտյան տիպունեցող մարդկանց մոտ. A1` առավոտյան, A2` կեսօրին, A3` երեկոյանՆկար 2.Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը՝ աշխատունակության թույլ առավոտյան տիպունեցող մարդկանց մոտ. T1` առավոտյան, T2` կեսօրին, T3` երեկոյանՆկար3.Մտավորաշխատանքիօգտակարհարաբերակցությունըաշխատունակությանթույլառավոտյ անտիպունեցողմարդկանցմոտ.E1`առավոտյան, E2`կեսօրին, E3`երեկոյանՆկար 4. Մտավոր աշխատանքը աշխատունակության թույլ առավոտյան տիպ ունեցողմարդկանց մոտ.Au1` առավոտյան, Au2` կեսօրին, Au3` երեկոյանՆկար 5.Ուշադրության արագության ցուցիչը՝ աշխատունակության առիթմիկ տիպ ունեցողմարդկանց մոտ. A1` առավոտյան, A2` կեսօրին, A3` երեկոյանՆկար 6.Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը՝ աշխատունակության առիթմիկ տիպ ունեցողմարդկանց մոտ. T1` առավոտյան, T2` կեսօրին, T3` երեկոյանՆկար 7. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը աշխատունակությանառիթմիկ տիպ ունեցող մարդկանց մոտ. E1` առավոտյան, E2` կեսօրին, E3` երեկոյանՆկար 8. Մտավոր աշխատանքը աշխատունակության առիթմիկ տիպ ունեցող մարդկանցմոտ.Au1` առավոտյան, Au2` կեսօրին, Au3` երեկոյանՆկար 9.Ուշադրության արագության ցուցիչը աշխատունակության թույլ երեկոյան տիպունեցող մարդկանց մոտ. A1` առավոտյան, A2` կեսօրին, A3` երեկոյանՆկար 10.Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչը աշխատունակության թույլ երեկոյան տիպունեցող մարդկանց մոտ. T1` առավոտյան, T2` կեսօրին, T3` երեկոյանՆկար 11. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը աշխատունակության թույլերեկոյան տիպ ունեցող մարդկանց մոտ. E1` առավոտյան, E2` կեսօրին, E3` երեկոյանՆկար 12.Մտավոր աշխատանքը աշխատունակության թույլ երեկոյան տիպ ունեցողմարդկանց մոտ. Au1` առավոտյան, Au2` կեսօրին, Au3` երեկոյանԱյսպիսով, թույլ առավոտյան տիպի ուսանողների մոտավորապես մեկ երրորդիմոտ նկատվել է իրենց քրոնոտիպին բնորոշ աշխատունակության փոփոխություն օրվա ընթացքում։ Առիթմիկ ուսանողների մոտ օրինաչափություն իրենց քրոնոտիպի ևդրան բնորոշ աշխատունակության տիպի միջև չի գրանցվել։ Թույլ երեկոյան տիպիուսանողների մոտավորապես ութ տասնհինգերորդի մոտ նկատվել է իրենցքրոնոտիպին բնորոշ աշխատունակության փոփոխություն օրվա ընթացքում։ Ելնելովվերոնշյալից ցանկալի է ուսումնական պարապունքները կազմակերպելիս հաշվի առնել ուսանողների քրոնոտիպերը ավելի բարձր արդյունք ապահովելու համար։ ՀավելվածԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1]Խուդավերդյան Դ., Ֆանարջյան Վ., Մարդու ֆիզիոլոգիայի հիմուքներ, Երևան, 1998,էջ 685։ [3]URL։ http։ //www.royal-cb.ru/interesting/zdorove/sutochnye-ritmy-cheloveka/ (Հղումը կատարվել է՝16.11.2018)։ [4]URL։ https։ //www.kakras.ru/doc/bioritm-life-cycle.html (Հղումը կատարվել է՝ 16.11.2018)։ [5]URL։ https։ //metodorf.ru/tests/korrekt_proba.php (Հղումը կատարվել է՝ 16.11.2018)։ [6]URL։ https։ //www.psyoffice.ru/1-79-28.htm (Հղումը կատարվել է՝ 16.11.2018)։ [7]URL։ https։ //cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-bioritmov-na-umstvennuyu-rabotosposobnost (Հղումըկատարվել է՝ 16.11.2018)։ [8]URL։ https։ //www.eduherald.ru/ru/article/view?id=13832 (Հղումը կատարվել է՝ 16.11.2018)։ [9]URL։ https։ //ru.wikipedia.org/wiki/Хронотип (Հղումը կատարվել է՝ 16.11.2018)։ Հովսեփյան Արևիկ ՕՐԱԿԱՆ ՌԻԹՄԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ՄՏԱՎՈՐԱՇԽԱՏՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր` կենսառիթմեր, պարբերականություն, առիթմիկ տիպ, թույլառավոտյան տիպ, թույլ երեկոյան տիպ, մտավոր աշխատունակություն, ուշադրություն։

Օրգանիզմի շատ ֆունկցիաներ ենթարկվում են օրական ռիթմերի ազդեցությանը։ Նրանց ազդեցության ուսումնասիրումը ուսանողների մտավոր աշխատունակության վրա շատ կարևոր է և անհրաժեշտ։ Այդ նպատակով ուսումնասիրություններ են կատարվել ՎՊՀ տարբեր ֆակուլտետների 26 ուսանողների շրջանում։ Աշխատունակության առանձնահատուկ տիպը որոշելու համար օգտագործվել է Օսթբերգի մեթոդը։ Ուշադրությունը և մտավոր աշխատունակությունը որոշվել են Բորդոն Ամֆի-մովի թվային կոնեկտուրային մեթոդով։ Ուսանողների շրջանում չեն հանդիպել խիստ արտահայտված երեկոյան և առավոտյան տիպեր։ Նրանցից գրեթե կեսի մոտ բացահայտվել է կապ մտավոր աշխատունակության և քրոնոտիպի միջև։ Ստացված տվյալները կարելի է օգտագործել ուսումնական պարապմունքների դասացուցակները կազմելիս։

Վերջին շրջանի լեզվաբանական ուսումնասիրությունների առանցքումմշտապես գերմաներենի և անգլերենի միջև լեզվական ընդհանրությունների,լեզվի տարբեր մակարդակներում դրանց փոխազդեցությունների, գերմաներենի` որպես առաջին և երկրորդ օտար լեզվի դասընթացների բովանդակության ևմեթոդանության վերաբերյալ նոր հայեցակարգերն են։ Ուստի, սույն թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է գերմաներենի` որպես երկրորդ օտարլեզվի բուհական դասընթացի վերաբերյալ նոր մեթոդական հայեցակերպի և նորմոտեցումների մշակման անհրաժեշտությամբ, որտեղ առաջնային կարևորություն են ստանում երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի ընդհանրությունները և գործնականում դրանց կիրառությունը։ Այսպիսով, սույն թեմայի նպատակն է ցույց տալ գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում արդի գլոբալիզացիայի համատեքստում, գերմաներենի և անգլերենի միջև ընդհանրությունները, գնահատել անգլերենի լեզվականերևույթների փոխանցման գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպեսերկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։ Արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) դարաշրջանում ժամանակակից աշխարհում մշտապես ավելի ու ավելի է կարևորվում օտար լեզվիհասարակական և տնտեսական նշանակությունը, ինչը հանգեցնում է լեզուներիարժևորմանը գլոբալ հաղորդակցական նախադրյալների ստեղծման տեսակետից։ Այս պայմաններում մեծ տարածում ունեցող անգլերենը դառնում է «իշխանություն այլ միջոցներով» (The Econom, 2001)։ Այն ներթափանցում է կյանքիբոլոր ոլորտներ նախևառաջ համացանցի միջոցով։ Հետևաբար, անգլերեն բառերն ու արտահայտություններն այսօր բոլոր լեզուներում (մասնավորապեսեվրոպական լեզուներում) մեծ թիվ են կազմում։ Ինչպես, օրինակ՝ գերմաներենիբառապաշարի մանրամասն դիտարկման ժամանակ պարզ է դառնում, որ բառային մակարդակում գերմաներենի և անգլերենի միջև սահմաններն այսօր կայուն չեն, չնայած այն հանգամանքին, որ գերմաներենն ուրույն տեղ է զբաղեցնումհնդեվրոպական լեզվաընտանիքում և բոլոր գերմանական լեզուների մայր լեզուն է։ Կան բազմաթիվ գործոններ, որոնցով էլ պայմանավորված են լեզվականփոխազդեցություններն ու փոխներթափանցումները։ Դրանցից են քաղաքական,տնտեսական, մշակութային շփումները, որոնք կարող են հաճախ լեզվականփոփոխությունների, ներթափանցումների աղբյուր հանդիսանալ։ Շփումներըկարող են արտացոլվել լեզվի բոլոր մակարդակում։ Ներկայիս գլոբալացվածաշխարհում լեզվական շփումներն առօրեական են դարձել, ինչն էլ առաջ է բերում միասնական լեզվական ստանդարտների անցման անհրաժեշտություն։ Այդպիսի միտումը անմիջական ազդեցություն է թողնում նաև գերմաներեն լեզվի և նրա դասավանդման ընդհանուր հայեցակերպի վրա` ձևավորելով «լեզվիքաղաքականությունը», որի առանցքում աշխարհում գերմաներենի տարածումը, նրա դերի բարձրացումը և համաշխարհային դիրքերի ամրապնդումն է։ Վերջինիս շնորհիվ գերմաներենը շարունակում է մնալ աշխարհում ամենապահանջված օտար լեզուներից սովորողների թվով, ինչը պայմանավորված է համաշխարհային մասշտաբով գերմանախոս երկրների զբաղեցրած առաջատարդիրքով գիտության, կրթության և տնտեսության ոլորտներում[1,3]։ Այսպիսով, գերմաներենը և անգլերենը, գոյատևելով միևնույն մշակութային հարթության վրա, ունեն բազմաթիվ ընդհանրություններ, որոնց հաշվառումը կարող է էապես նպաստել գերմաներենի գործնական դասընթացին։ Սույնհանգամանքը պետք է ներդրվի գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվիդասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հիմքում, քանիոր հայաստանյան կրթական համակարգում գերմաներենը մեծ մասամբ ուսուցանվում է որպես երկրորդ օտար լեզու, և ցանկացած երկրորդ և հաջորդ օտարլեզու անխուսափելիորեն կրում է առաջին լեզվի ազդեցությունը ուսուցմանգործընթացում, ՈՒ. Վայնրիխը այն բնութագրում է որպես շեղում ընդունվածլեզվական նորմերից, ինչը տեղի է ունենում լեզվական շփումների արդյունքում[3,22]։ Այսպես, անգլերեն լեզու և գրականություն, թարգմանչական գործ` անգլերեն-հայերեն, անգլերեն-ռուսերեն բաժիններում գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի գործնական դասընթացը հատկապես արդյունավետ է դառնում հենց այդպիսի մեթոդաբանության հիման վրա։ Գերմաներենը` որպես երկրորդ օտար լեզու սովորողների համար, որոնց մայրենի լեզուն հայերենն է,առանձնակի կարևորություն է ստանում անգլերենը, քանի որ այս դեպքում մայրենին գերմաներենի հետ ընդհանրություններ չի ցուցաբերում։ Մինչդեռ անգլերենն այդ համատեքստում ընձեռում է բազմաթիվ հնարավորություններ։ Ինչպես ցույց են տալիս գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման ընթացքում բազմաթիվ դիտարկումները, սովորողներն ավելի հաճախ դիմում են անգլերենին, եթե ինչ-որ բան չգիտեն գերմաներենից։ Այս տեսակետիցառավել կարևոր է դառնում երկու լեզուների լեզվական-կառուցվածքային մակարդակների համեմատությունը, քանի որ այն կարող է ուսումնառության հետագա փուլերում լեզվական հետազոտությունների համար նպաստավոր հիմքհանդիսանալ։ Գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացի վերջին շրջանիդիտարկումները գործնականում հաստատում են, որ այն այլ մեթոդական ևբովանդակային մոտեցումներ է պահանջում։ Առաջնահերթ է դառնումգերմաներենի և անգլերենի միջև ընդհանությունների ներգրավումը, ինչն էլ իրհերթին առաջ է բերում լեզվական փոխանցման երևույթը3։ Ընդ որում,գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացում անգլերենի երևույթների փոխանցումը կարող է լինել դրական կամ բացասական։ Երկու դեպքում էլ՝3 Փոխանցումը այս համատեքստում ենթադրում է լեզվական երևույթների փոխանցմանսկզբունքը, ըստ որի՝ մի լեզվի իրողությունները կարող են փոխանցվել մեկ այլ լեզու։ և´ դրական, և´ բացասական, փոխանցման երևույթները կարող են ճիշտդիտարկման պարագայում դրական ազդեցություն թողնել ուսուցմանգործընթացի վրա։ Այստեղ, սակայն, չի կարող լինել միանշանակ գնահատական։ Այս հարցում գոյություն ունի ավանդական երկու մոտեցում.- մի դեպքում, փոխանցման երևույթները` դրական կամ բացասական,հաճախ չեն դիտարկվում և հետևաբար, չեն ներգրավում օտար լեզվի ուսուցմանմեջ;-մյուս դեպքում բացասական փոխանցումը դիտարկվում է որպես ինտերֆերենց` լեզվական ազդեցություն, որը խոչընդոտում է դասավանդողին ևսովորողին օգտագործել փոխանցման ներուժը օտար լեզվի ուսուցման ժամանակ[4, 4-5]։ Այստեղ, փաստորեն, դասավանդողի գործոնը դառնում է առաջնային։ Վերջինիս խնդիրն է դառնում ընդլայնել երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման գործընթացը նորագույն ուսումնասիրությունների արդյունքներով և հայեցակարգերով` ստեղծելով նոր հեռանկարներ և տրամադրելով համապատասխանգործիքակազմ։ Դասավանդողի առջև դրվում է նոր պահանջ, որը ենթադրում էնյութի բովանդակության և մատուցման նոր մեթոդների ընտրության հնարավորություն։ Այսպես, գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման մեջփոխանցման երևույթներ կարող են դիտարկվել բոլոր լեզվական մակարդակներում` հնչյունական, բառային, քերականական, ինչպես օրինակ` • Համարժեք ձևեր հնչյունական մակարդակում` արտասանությամբ, գրությամբ, կազմությամբ և իմաստով նման ձևեր. Tanzen/to dance, der Elefant/the• Լատինատառ գրություն;• Որոշյալ և անորոշ հոդի առկայություն և գործածության նման սկզբունքներ.• Նախադասության համարժեք մոդելներ. Er ist krank./ He is ill. Es ist kalt./ It is• Ժամանակաձևերի կազմության ընդհանրություններ` երեք հիմնական ձևեր,ձայնադարձի շարքեր. kommen-kam-gekommen/come-came-come, վաղակատարի կազմություն. have+Participl II/haben/sein/ +Partizip II;• Եղանակավորող բայեր. Müssen/must, können/can, dürfen/may։ Վերը թվարկված ձևերը և շատ այլ բազմաթիվ երևույթներ կարող են հիմքհանդիսանալ գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացում սովորողների մեջ երկրորդ լեզվի հանդեպ գիտակցված մոտեցում ձևավորելու համար, ինչի շնորհիվ նվազում է առաջին լեզվի բացասական ազդեցության գործոնը։ Մինչդեռ առաջին լեզվի իրողությունների գիտակցված փոխանցումը թողնում է միանշանակ դրական ազդեցություն, այս դեպքում խոսքըդրական փոխանցման երևույթի մասին է։ Լեզվական գիտելիքների, կարողությունների ու հմտությունների դրական փոխանցումը երկրորդ օտար լեզվիոլորտ ապահովում է վերջինիս արագ ու արդյունավետ յուրացումը։ Այս դեպքում պակաս կարևոր չէ նախնական տրամադրվածությունը լեզվի նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է տվյալ փուլում ուսանողների մեջ ձևավորել դրական տրամադրվածություն գերմաներենի հանդեպ՝ հերքելով տվյալ լեզվի անհաղթահարելիբարդությունների վերաբերյալ կարծրատիպային մոտեցումը՝ ցույց տալով, որայն գտնվում է իրենց իմացական գիտելիքների մակարդակում։ Այս տեսակետիցկարևոր գործոն է համարվում գերմաներենում մեծ թվով անգլերեն բառերիառկայությունը։ Գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի շրջանակներում առանձնացվել են անգլիաբանությունները։ Անգլերենտարրերը գերմաներենում բնութագրվում են մեկ ընդհանուր՝ “Denglisch” սահմանումով։ Այդպիսի ներթափանցումները գերմաներենի բառապաշարում բացասական են գնահատվում, ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Չանդրադառնալով, սակայն, գերմաներենի ընդհանուր լեզվական պատկերիխաթարման հարցում անգլերեն բառերի գործածությանը՝ նշենք, որ դրանցիցշատերը գալիս են պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններից և գործածություն են գտնում նաև եվրոպական այլ լեզուներում։ Վերջինները բնութագրվումեն «միջազգային բառեր» եզրույթով։ Այդպիսի տարրերը բառապաշարում գերակշռում են տնտեսության, սպորտի, քաղաքականության, գիտության, մամուլի,տեխնիկայի, ոլորտներում։ Անգլիաբանությունները և միջազգային բառերը գերմաներենի բառապաշարում ներառվում են՝ հարմարեցվելով լեզվի հնչյունականև քերականական կանոններին։ Ընդ որում, դրանք հարմարեցվում են գերմաներենի լեզվական կանոններին տարբեր աստիճանի` լիակատար և մասնակիհարմարեցում։ Ինչպես օրինակ՝ park, café, politik, auto, Physic, arm, hand, address,emotion, bus, hotel, և այլ բազմաթիվ գոյականներ գերմաներենում ստանում ենմեծատառ գրություն, հոդ, սեռ և հետևաբար, հոլովվում են համապատասխանհոլովմամբ՝ der Park, das Café, die Politik, das Auto, die Physik, der Arm, die Hand,die Adresse, die Emotion, der Bus, das Hotel։ To surf, to download, to check in, to checkout և այլ բայեր գերմաներենում ստանում են անորոշ դերբայի վերջավորություն,երբեմն նաև բայական նախածանցներ և խոնարհվում են՝ ըստ դեմքի ու թվիհամապատասխան դիմաթվային վերջավորություններով՝ surfen, downloaden,einchecken, auschecken։ Նույն սկզբունքով կարելի է նաև թվարկել այլ խոսքիմասային պատկանելություն ունեցող բազմաթիվ բառեր, որոնք, հարմարեցվելովգերմաներենի լեզվական կանոններին, այդուհանդերձ, ընկալվում են որպես միջազգային բառեր կամ անգլիաբանություններ։ Դրանք մեծ թիվ են կազմում գերմաներենի բառապաշարում և դրանց ավելացման միտումը մշտապես աճում է։ Միջազգային բառերը և անգլիաբանությունները կարող են ճիշտ մատուցման դեպքում էապես նպաստել լեզվի նկատմամբ հետաքրքրության ևնախնական գիտելիքների ձևավորմանը։ Լեզվի ուսուցման նախնական փուլերում կարելի է համագործակցային մեթոդով ուսանողների շրջանում հասնելնշված նպատակին։ Օրինակ՝ կարելի է 10-15 ուսանողական համակազմովխմբից ձևավորել 2 կամ 3 խումբ։ Խաղի կանոնները բացատրելուց հետոնախանշված ժամանակահատվածում (10-15րոպե) ուսանողները պետք էհնարավորինս միջազգային շատ բառեր գրի առնեն, որոնք արդեն ծանոթ ենիրենց գերմաներենի դասընթացից, գործածական են նաև այլ լեզուներում՝ռուսերենում, երբեմն նաև հայերենում։ Ժամանակի ավարտից հետոդասավանդողը ստուգում էյուրաքանչյուր թիմի արդյունքները, ուղղումսխալները և հաշվում միավորները։ Հաղթող թիմը ներկայացնում է իրբառացանկը, այնուհետև մրցակից թիմը կամ թիմերը լրացնում են տվյալբառացանկը չհնչած բառերով։ Դասավանդողն ընթացքում ներկայացնում էդրանց գերմաներեն համարժեքները, եթե այդպիսիք առկա են, տվյալ բառերիճիշտ արտասանությունըգերմաներենում՝ այսպիսովհնարավորություն տալով ուսանողներին համալրելու իրենց բառապաշարըորոշակի բառերով և դասը դարձնելու առավել հետաքրքիր և ոչ ֆորմալ։ գրությունըևՆույն կերպ կարելի է ներմուծել նաև գերմաներենի քերականության որոշհարցեր, ինչպես պարզ է դառնում վերը բերված օրինակներից։ Երկու լեզուներիփոխադարձ կապը նպաստավոր ազդեցություն է ունենում նաև անգլերենիտեսական որոշ խնդիրների քննության ժամանակ։ Այս դեպքում կարևոր գործոնէ համարվում դասավանդողի կողմից անգլերենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվիիմացությունը։ Այս առումով հարկ է նշել, որ միջազգային բառերը և անգլիաբանությունները երկու լեզուների փոխադարձ կապի և փոխազդեցության միայն միմասն են կազմում։ Հարկ է հավելել, որ գերմաներենի և անգլերենի միջև բազմաթիվ ընդհանրությունները լեզվական տարբեր մակարդակներում ավելի խորարմատներ ունեն, ինչը հստակորեն բացահայտվում է տարբեր մակարդակներում երկու լեզուների տիպաբանական համեմատության ժամանակ։ Առաջինև հիմնական նախապայմանը երկու լեզուների միջև ազգակցական կապն է։ Անգլերենը՝ որպես առանձին լեզու, սերել է գերմանական (Germanisch) լեզվից՝պատմական զարգացման տարբեր փուլերում ենթարկվելով բազմաթիվ փոփոխությունների [2,5-8]։ Ուստի, այս լեզուների միջև ընդհանրությունները և նմանությունները պայմանավորված են մեկ ընդհանուր մայր լեզվի գոյության հանգամանքով և միևնույն լեզվաընտանիքում նույն լեզվական ճյուղի պատկանելությամբ, ինչը չէր կարող անհետևանք մնալ և իր անմիջական ազդեցությունըչունենալ լեզուների զարգացման տարբեր շրջափուլերում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն für die Lehre an den deutschsprachigen Hochschulen. Berlin/New York։ de Gruyter.(Rus. ed.։ Vaynraykh U.Yazykovye kontakty։ sostoyanie i problemy issledovaniya.университета. Серия։

Սույն հոդվածում ներկայացվում են գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի որոշ առանձնահատկություններ, գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում։ Հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի հատման կետերն արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) համատեքստում, գնահատել երկու լեզուների ընդհանրությունների գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։

Ն. ԱԴՈՆՑԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՌԱՔԵՐԱԿԱՆԱԿԱՆ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐԸՆ. Ադոնցը բազմակողմանի հետաքրքրությունների տեր մտավորական էր՝ հայագետ բառի ամենալայն իմաստով։ Հայոց լեզվի ուսումնասիրության բնագավառում Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանումստացած հիմնարար գիտելիքները Ն. Ադոնցն ավելի խորացրեց Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանիպատմաբանասիրական ֆակուլտետի՝ գրականության և արևելյան լեզուների բաժանմունքի սանսկրիտ-պարսկերեն-հայերեն մասնագիտացված դասընթացներին հետևելիս։ Ն. Ադոնցն ազատորենտիրապետում էր բազմաթիվ լեզուների՝ հունարեն (հին և նոր), լատիներեն, սանսկրիտ, պարսկերեն,թուրքերեն, վրացերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, իտալերեն և ռուսերեն։ Ամենայն խորությամբ տիրապետում էր գրաբարին և միջին հայերենին1։ Մեր այս ուսումնասիրության նպատակը Ն. Ադոնցի հնչյունաբանական և բառաքերականականդիտարկումների արժևորումն է։ Նրա քերականագիտական, լեզվաբանական աշխատանքները ներկայացված են «Երկեր»-ի վեցհատորյակի Գ հատորում։ Այդ ուսումնասիրությունների թվին է պատկանում«Գրական նշմարներ լեզվական-ուղղագրական» հետազոտությունը (1904, Սանկտ-Պետերբուրգ)՝«Նվեր Ղ. Աղայանին» մակագրությամբ, որտեղ կարդում ենք գիտնականի պատկերավոր վերաբերմունքը լեզվի հին ու նոր փուլերի փոխհարաբերությանը. «Հին լեզվից շատ բան անցել է նորին, շատբան էլ քարացել, մեռել է։ Ասել՝ որ մեռածից ոչինչ չի կարելի կամ պետք չէ կենդանացնել՝ թերմտությունէ։ Մեր բարձր ձգտումը պիտի լինի հանել փլատակներից փայլուն գոհարները, և հին լեզվական գանձըգործադրել նոր լեզվի շինության համար… Առաջադիմել միշտ չի նշանակում հինը մոռանալ. ճշմարիտառաջադիմությունը նման է մի փախստականի, որ վազելիս անդադար հետ է նայում»2։ Արդի գրականլեզուն, ըստ Ն. Ադոնցի, ճիշտ է, հասունացել է գրաբարի հիմքի վրա, բայց դժբախտաբար առաջընթացի սխալ ուղի է ընտրել, որովհետև բավական չէ գրաբարից փոխառություններ անել, պետք է աշխատել նաև փոխառված բառերն աշխարհաբարացնել։ Միըստմիոջե անդրադառնանք Ն. Ադոնցին մտահոգած լեզվական խնդիրներին։ Այսպես՝ նա խոսում է ձայնավորից առաջ դրվող ու-ի մասին, որ արտասանվում է վ և գրվում ւ։ Գիտնականը՝ բացատրության կարոտ, տարօրինակ երևույթ է համարում վ-ի սահմանափակ կիրառումը հայերենում։ Բառամիջում և վերջում, ինչպես նա իրավամբ նկատում է, վևը գրվում է ո-ից հետո, քանի որ ւ գրելու դեպքում ո-ն կվերածվի ու-ի։ Մյուս կողմից բուն հայ հնչյունների պատմությունը ցույց է տալիս, որ հայերենում բառի սկզբում – υ ձայն չէր կարող լինել, «արիո-եվրոպական –υ հնչյունը բառի սկզբում հայոց լեզվում փոխվում էր –գ. v-inum=գ-ինի, v-edami=գիտեմ…»3։ Ավելին, ըստ Ն. Ադոնցի, 30 բառեր՝ վ սկզբնատառով, անկասկած, միջին պարսկերենից են անցել հայերենին։ Այդ բառերից են՝ վատ, վաճառ (=բազար), վանկ, վարազ, վագր ևն։ Այսու Ն. Ադոնցը հիմնավոր է համարում իր պնդումը, ըստ որի՝ «Մեսրոբից առաջ» -ով վանկում կա՛մ ոչինչ չէին գրում, կա՛մ ճարահատյալ –ւ էին գրում, և ընթերցողը պիտիկռահեր՝ որտեղ -ու, որտեղ՝ -ով կարդար։ Իսկ այս –ւ-ի գրությունը պահպանվել է այս, այդ, այն դերանունների գործիական հոլովում՝ այսո-ւ, այսո-ւ-իկ ևն։ Ն. Ադոնցը վստահ է, որ մեր նախնիները սրանքկարդում էին այսո-վ-իկ, այդո-վ-իկ ևն, որովհետև գործիականի հոլովիչ է ւ=v 4։ Ն. Ադոնցի կողմից ուշագրավ ստուգաբանության է ենթարկվել կրավորականի վ ածանցը։ Ըստնրա՝ վ-ի ծագումը դեռևս կարոտ է հստակ բացատրության, այդուհանդերձ գիտնականը նրա ծագմանբավական համոզիչ փաստարկներ է առաջադրում։ Այսպես՝ ստեղծու-ած, հատու-ած և այլ ձևերում – ած-ը ներգործականի անցյալ դերբայի վերջավորությունն է։ Մնացածը՝ *ստեղծու-, *հատու-, *հերձու-,Ն. Ադոնցին կարծել են տալիս, որ դրանք կրավորականի անցյալ դերբայի արխայիկ ձևերն են։ Ուսումնասիրողը շեշտում է նաև, որ գրաբարում –ու մասնիկը, որպես ածանց, ներգործական դերբայի իմաստունի՝ հասու, կծու, ազդու՝ հասնող, կծող, ազդող։ Բայց որ մի ժամանակ դրանք կրավորականի նշանա1 Ադոնց Ն., Երկեր, Գ, Երևան, 2008, էջ V։ 2 Նույն տեղում, էջ 310։ 3 Նույն տեղում, էջ 315։ 4 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 316։ կություն էլ են ունեցել, ըստ նրա, երևում է վերարկու և հավանաբար ածու բառերից։ «Վերարկու» նշանակում է վրան գցելի, գցվող, ոչ թե գցող։ «Ածու, որ հին լեզվում նշանակում է ժողովուրդ, ազգ, հավանորեն ածեմ=բերել բայից է ածանցված, և նույնն է, ինչ որ ածեալ, ածք, այսինքն՝ բերւած, սերունդ» 1։ Ն. Ադոնցի հաջորդ վարկածով՝ կրավորականի –ու-ն կարող է ծագած լինել նաև նախնի –իւ-ից.*ստեղծիւ+ած=ստեղծըւ-ած=ստեղծու-ած2։ Ա. Այտընյանը կարծում է, որ այդ ու ձայնավորը գտնում ենք գրաբարի գործուած, յօրինուած և այլբառերի մեջ3։ Հույժ կարևոր դիտարկումներ ունի Ն. Ադոնցն ի նախդրի վերաբերյալ։ Նա գրում է. «Ի նախդիրնարիո-եվրոպական –en, -in է տրական և ներգոյական հոլովներում և -ek, -ik (=и-зь)՝ բացառական։ Բաղաձայնի կորստից հետո երկու ի-երը նույնանում են՝ ի նմա, ի նմանէ։ Ձայնավորից առաջ –ի պետք էհանդես գար իր հին ձևով՝ *ին արքայէ։ Բայց երևում է, որ ն-ի անկումը շատ ավելի վաղ է տեղի ունեցել, և միմիայն անկումից հետո է առաջ եկել բացառական և տրական հոլովներն ի-ով արտահայտելուեղանակը։ Վաղակորույս ն-ի հետքը մնացել է մի քանի բառերում՝ ն-այել (=հայել), ն-ստել, ն-եցուկ(յենուլ)…»4։ Բացառականում ի նախդրի՝ բաղաձայնից և ձայնավորից առաջ ի և յ համապատասխան տարբերակներով հանդես գալու իրողությունը նա բացատրում է այսկերպ. ի սկզբանե թե՛ բաղաձայնից, թե՛ձայնավորից առաջ դրվել է ի՝ ի բանէ, ի արքայէ։ Սակայն hiatus-ի օրենքով, ըստ որի՝ երկու ձայնավորների միջև հորանջից խուսափելու համար ձայնակապ է դրվում, ի արքայէ-ն պիտի արտասանվեր իյարքայէ։ Հետագայում ի-ն սղվում և անհետանում է՝ ըյարքայէ=յարքայէ5։ Որոշակի վերապահում ունի Ն. Ադոնցը բառավերջի –յ-ի հարցում։ Բարձր գնահատելով համաբանության դերը լեզվի փոփոխման ու զարգացման գործում՝ նկատում է, սակայն, որ նրանով բացատըրվում են լեզվական տարօրինակ երևույթներ։ Նմանատիպ երևույթներից է, ըստ նրա, այդ սկզբունքովբառավերջում յ-ի հաճախ անիմաստ հավելումը։ Այսպես՝ ասորերենից փոխառված մի շարք բառեր՝ աով վերջացող, մեր լեզվում այսպիսի տառադարձման են ենթարկվել՝ kahna=քահանա-յ, avila=աբեղա-յ,she-shalta=շղթա-յ։ Ն. Ադոնցը եզրակացնում է. «Այս և նման բառերում –յ երբեք չի արտասանվել, բայցգրվել է միմիայն ուրիշ հայերեն բառերի հետևողությամբ, ինչպես՝ ծառայ, ընծայ…»6 ։ Ն. Ադոնցի լեզվաբանական ուսումնասիրություններից է «Ինչպես պետք է գրել «ամեն» եվ «չեզոք» բառերը» վերնագիրը կրող հոդվածը (1930, Փարիզ)՝ զետեղված դարձյալ Գ հատորում։ Այս հոդվածը Ն. Ադոնցը գրել է «Հայրենիք» ամսագրի խմբագրության կողմից իր «Մամիկոնյան իշխանուհի»հոդվածում վերոնշյալ բառերի ուղղագրական շտկումների առթիվ։ Հենց սկզբում նա շեշտում է, որ Հայկազյան բառարանում, որն ի դեպ բնորոշում է որպես «պատկառելի ծերունի», այդ բառերն ունեն ամէնև չէզոք գրելաձևերը։ Ն. Ադոնցը, սակայն, կարծում է, որ մենք, լինելով նոր սերունդ, պարտավոր չենքկրկնել նախորդներին, և այն վարկածն է առաջադրում, ըստ որի՝ չեզոք (կամ չէզոք)-ը պետք է ստուգաբանել ոչ թե որպես «չկա ոչ մեկը», ընդ որում նա հավելում է, որ է էական բայը չի կարող հայցականհոլով ընդունել՝ զ նախդրիվ, և պնդում է, որ այդ բառը պետք է ստուգաբանել որպես չ+եզ+ոք, այսինքն՝«չկա մի ոք»։ Ըստ նրա՝ եզ-ը համազոր է մի-ին։ Ն. Ադոնցի այս տեսակետը հերքել է Վենետիկի հայրերից մեկը՝ Հայր Ղազիկյանը՝ Ա. Բագրատունու «Զարգացելոց»-ից և Օձնեցու «Ընդդէմ երևութականաց»-ից մեջբերումներ անելով՝ ապացուցելու, որ է էական բայը, հունարենի նմանողությամբ, ընդունում է նաև հայցական, օրինակ՝ Եղեւ զոր ոչն էր… Ն. Ադոնցը վստահ է, որ վերջինս սխալ ընթերցմանհետևանք է, սա սկզբում գրված է եղել՝ Եղեալ որ ոչն էր…։ Ա-ի և լ-ի մասնիկների կցված լինելու հետևանքով զ-ի տպավորություն է ստեղծվել, ուստի, եղեալ-ից մնացել է եղեւ-ը։ Ն. Ադոնցն անվարանժխտում է նաև չեզոք (չէզոք)-ը Հայր Ղազիկյանի կողմից գույնզգույն, թելզթել, ոսկեզօծ բառերին մոտեցնելու փորձերը, քանի որ, դիցուք, ոսկեզօծ-ում զօծանել բայն է, որն առաջացել է այնպես, ինչպեսզօդեմ-ը՝ յօդեմ-ից, զիջանեմ-ը՝ իջանեմ-ից։ Ուղղագրական հաջորդ խնդիրը վերաբերում է ամեն (ամէն) բառին։ Ըստ հայր Ղազիկյանի՝ այսբառը նույնն է, ինչ որ մէն, մի այր շալակին։ Ն. Ադոնցն ընդունում է ե-ով գրությունը։ Նրա համոզմամբ՝ամեն-ի են-ը եան ածանցի պարզեցման արդյունք է, իսկ ամ-ը «զուտ հայացի ձևն է համ-ի, որ պարսիկփոխառություն է, հավանորեն, քան նույն արմատի մի ուրիշ հայ ձևը»7։ Հետևաբար, ըստ նրա, ամեն-իհնագույն ձևը պետք է լինի ամեան, որպես ամենեքեան-ը։ Ա. Բագրատունին, ըստ Ն. Ադոնցի, ամէն(ամեն) բառը ծագած է համարում կա՛մ մէն-ից, կա՛մ համայն-ից, բայց ինքը երկու վարկածին էլ դեմ է։ 1 Ադոնց Ն., էջ 319։ 2 Հմմտ. նույն տեղում, Էջ 319։ 3 Հմմտ. Աճառյան Հ., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, h. IV, Բ, Երևան, 1961, էջ 326։ 4 Նույն տեղում, էջ 324։ 5 Հմմտ. Ադոնց Ն., Էջ 324։ 6 Նույն տեղում, էջ 325։ 7 Նույն տեղում, էջ 362։ Մեն-ը, ըստ նրա, այլ բան չէ, քան միայն-ի սղման արդյունքը՝ միայն>մեն>ամէն>ամինի/ամենայնի, հետևաբար ավելի նոր է, քան ամէն հին բառը, և չի կարող, փաստորեն, նրա ծնողը լինել։ Բացի դրանից՝Ն. Ադոնցը մերժում է ամեն-ը համայն-ի սեղմ ձևը համարելու մոտեցումն ըստ այնմ, որ թեք հոլովներում և բարդության մեջ անշեշտ է-ն պիտի փոխվեր ի-ի՝ ամինի, ամինայնի ևն։ Մինչդեռ Հայր Ղազիկյանը, Բագրատունու հետևությամբ, ա-ն ժխտական ածանց է համարում։ Մեր կարծիքով, ա-ն այստեղժխտական ածանց չէ, որովհետև ժխտական ա-ն, լատինական ծագում ունենալով, չի կարող դրվել հայկական արմատի վրա։ Ուղղագրական այս հարցերի ինքնատիպ մեկնաբանություններից հետո Ն. Ադոնցն անցնում էստուգաբանության պատասխանատու գործին։ «Հայերեն մի քանի բառերի ստուգաբանություններ»(1937, Բրյուսել) խորագրի տակ նա հայերենի երինջ բառը կապում է *rendhyo-ի հետ, ինչպես որ մեծ-ը՝*medyo-ի, մյուս կողմից կասկածի տակ է դնում գերմաներեն das Rind` ցուլ բառի՝ այս շարքին պատկանելը։ Կարծում ենք՝ վերջինս ավելի շատ իրավունք ունի այդ շարքում զետեղվելու թե՛ հնչյունական, թե՛իմաստային տեսանկյուններից, քան երինջ-ը, որովհետև, վերջինիս դեպքում միայն հնչյունական համապատասխանություն կա, մինչդեռ բացակայում է իմաստայինը. երինջ-ը, ըստ Ստ. Մալխասյանի բացատրության, երեք տարեկան էգ կովն է, մինչդեռ, ինչպես ինքը՝ Ն. Ադոնցն է վկայում, *rendhyo-ն նշանակում է «բեղմնավորող, արգասավորող»1։ Հայերեն գայլ («լկամ, սանձ») բառը, Ն. Ադոնցի վկայմամբ, համապատասխանում է սանսկրիտերեն valga-(սանձ), լետերեն valgus (ծուռ թուր) բառերին=հնդեվրոպական *wlg։ Ինչպես հ-ե *luqwos/*w!gwos, λύκος, lupus հայերենում տալիս է գայլ2։ Ն. Ադոնցն ուշագրավ զուգահեռներ է անցկացնում օձիք բառի ստուգաբանության առնչությամբ։ Նա նշում է, որ հունարեն αύχήν, -ένοs` վիզ, ծոծրակ, կոկորդ, և αύχή՝ գոռոզություն բառերի ստուգաբանությունը հայտնի չէ, սակայն փաստ է, որ դրանք առնչվում են հայերեն աւձի-ք, սեռ.՝ աւձեաց բառերին։ Այս օձ-ը, ըստ նրա, հնում հավանաբար նշանակել է վիզ, կոկորդ և հնչյունաբանորեն համապատասխանում է հունարեն αύχήν < aug1h-։ ύΦ-ανχενέω` գլուխը բարձրացնել, գոռոզանալ, ինչպես նաև ύΦανχένοε՝ պարծենկոտ բառերն ապացուցում են, որ αύχή՝ գոռոզություն-ը կապված է αύχήν՝ վիզ բառիհետ3։ Հայերեն արձա-գանգ, գանգ-իւն բառերը, ըստ Ն. Ադոնցի, անկասկած առնչություն ունեն հունարեն ήχή, όχά (*Fαχα)` աղմուկ, ձայն բառին։ Արձագանգ-ը, նրա վկայմամբ, նշանակում է վերադարձողձայն, մյուս կողմից՝ գանգ, գանգիւն (աղմուկ, ձայն) նույն բառն է, ինչ վանգ (ձայն, վանկ)-ը, սակայնվերջինը, ըստ Ն. Ադոնցի, իրանական փոխառություն է և համապատասխանում է պահլավական vāng`աղաղակ, ձայն բառերին4։ Ն. Ադոնցի լեզվաբանական հետազոտությունների մեջ անփոխարինելի տեղ ունի վաղ շրջանիփոխառությունների նրա քննությունը, որը կատարել է իր «Հայաստանի պատմություն» գրքում, և որըմիաժամանակ ընդգրկված է նրա Երկերի Գ հատորում։ Այստեղ մենք ընտրության սկզբունքով ենք արձանագրելու նրա քննած փոխառությունները։ Ըստ Ն. Ադոնցի՝ Ք.ա. III հազարամյակի կեսերին Սարգոնն արշավանք է ձեռնարկում Փոքր Ասիա։ Նախքան հեռանալը՝ նա կարգադրում է իրենց երկրինանծանոթ մի քանի բույսեր վերցնել իրենց հետ։ Ըստ Ն. Ադոնցի՝ այդ բույսերն են՝ hashuru, tittu, šimiššala, šallura, karanu, buttu, sirdu։ Ն. Ադոնցը գրում է. «Ֆ. Հոմմելը hashuru-ն նույնացրել է արամեականhuzra, ասորական hazzùra «խնձոր»-ի հետ, և hazzùra-ի մեջ ճանաչել են հայերեն խնձոր-ը (F. Hommel,Aufsätze und Abhandlungen, 1892, էջ 167)»5։ Բայց Ն. Ադոնցը հակված է hazzùra-ն և խնձոր-ն առանձին փոխառություններ համարել։ Ըստ նրա՝ hazzùra-ն գրեթե իր նախնական ձևով պահպանվել էկովկասյան լեզուներում։ Խնձոր անունը կա Դաղստանի բազմաթիվ լեզուներում և այնքան տարբերձևերով, որ դրանք համարյա անճանաչելի են դարձել։ Այս լեզուներից մի քանիսը՝ վարկան, կուրաճ, լեկևն, Ն. Ադոնցի հավաստմամբ, գործածում են hinče-hinze, xinč-xinj։ Ըստ նրա՝ վերջին ձևը նմանությունունի հայերենի խնձոր-ի հետ, որն էլ փաստում է, որ հայերենն ասորերենի hazzùra-ից կախում չունի։ Նա գրում է. «Խնձորն առաջ է գալիս xunjor կամ xinjor-ից, երկրորդային ն-ն շչականից առաջ, կարծումենք, օտար չէ հայկական հնչյունաբանությանը՝ ինձ անձնական դերանունը՝ տրական հոլովով՝ եզակիի(հմմտ. մեզ, քեզ) փոխարեն նույնանման դեպք է ներկայացնում։ Նույնպես և «կորիզ»-ը, որ բարբառային ձևով «կորինձ» է արտասանվում, Մ(ու)զուր=Մ(ու)նձուր»6։ Ն. Ադոնցի հավաստմամբ՝ Ա. Մեյեն ցույց է տվել հունարեն կամ լատիներեն ficus և հայերեն թուզբառերի ազգակցությունը։ Հայագետը կարծում է, որ հայերեն թին-ը, որ խաղողի կորիզն է, և արաբե1 Հմմտ. Ադոնց Ն., էջ 405։ 2 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 406։ 3 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 408։ 4 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 408։ 5 Նույն տեղում, էջ 387-388։ 6 Նույն տեղում, էջ 389։ րեն tiz-ը՝ թուզ, պատկանում են այս շարքին։ Այս բոլոր բառերը tittu-ի հետ ունեն առաջին բաղադրիչիընդհանրություն, բայց տարբերվում են երկրորդով։ Ն. Ադոնցն ընդգծում է, որ միայն թութ բառն է, որհստակ է ներկայացնում tutu-ն. վերջինս թութ բառն է, որ ողջ Մերձավոր Արևելքում նշանակում է թութ։ Նա, սակայն, նշում է, որ Աստվածաշնչի թարգմանության մեջ հունարեն συχομορέα-ն թարգմանվում էիբրև ժանտաթզենի։ Ըստ գիտնականի՝ այս կազմությունը ցույց է տալիս, որ տեղի-անտեղի որոշ նմանություն են գտել երկու մրգերի՝ թզի և թթի միջև, և այդ ըմբռնումների հետևանքով է, որ հայերենումդրանք նման անուններ ունեն։ Մյուս կողմից նա իրավամբ շեշտում է, որ խաղողի կորիզները հիշեցնումեն թզի կորիզները1։ Որպես եզրահանգում՝ Ն. Ադոնցը գրում է, որ բոլոր այս բառերն ընդհանուր ծագում ունեն նախախեթական tutti-ի հետ և կազմվել են ti-tu մասնիկից՝ –to, -ko, -gho, -no ածանցներիօգնությամբ2։ Այսինքն՝ նա ուրվագծում է խեթական ենթաշերտը հայերենում։ Հաջորդը šalluru «սալոր» բառն է։ Ըստ Ն. Ադոնցի՝ šalluru-ն ծառ է, բայց թե ինչպիսի, հայտնի չէ։ Նա առաջինն է փորձում բառային զուգաբանություն գտնել՝ այդ անվան մեջ տեսնելով հայերեն սալորը, գավառաբարբառով՝ շլոր։ Այնուհետև ըստ Ն. Ադոնցի՝ šušu անունը չի կարող կապ չունենալ արաբերեն կամ պարսկերենsùs` կաղամախի-ի և հայերեն սոսի՝ սպիտակ կաղամախի-ի անվանումների հետ։ Նա հիշատակում է Մ.Խորենացու պատմության այն հատվածը, որտեղ պատմահայրը վկայում է Արայի որդի Անուշավանի՝Սոսանվեր մականվան մասին։ Եվ բնութագրական է նաև, որ Արմավիրի միջնաբերդի բլրի ստորոտումգտնվում է մի գյուղ, ըստ Ն. Ադոնցի, որ նշանավոր էր իր սպիտակ սոսիներով3։ Hallùru բառը Ն. Ադոնցին անմիջապես հիշեցնում է հունարեն őλυρα-ն և հայերեն ոլոռն-ը։ Նրավկայմամբ՝ Աստվածաշնչի χύαμου χαί φαχόυ-ը հայերեն թարգմանել են ոլոռն և ոսպն, հետևաբար ոլոռննշանակում է χύαμοs` բակլա։ Ուշադրության է արժանի նաև այն, որ őλυρα-ն հայերեն թարգմանել ենհաճար։ Ն. Ադոնցը սրանից եզրակացնում է, որ իմաստային տարբերակում կա őλυρα-ի և ոլոռն-ի միջև.մեկը նշանակում է հաճար, մյուսը՝ բակլա։ Հենց սա էլ վկայում է, որ ոչ հայերենն է այդ տերմինը հունարենից փոխառել, ոչ էլ՝ հակառակը։ Ոլոռն-ի հին ձևը, ըստ նրա, օլոռ է։ Ն. Ադոնցը նշում է, որ ինչպեսխնձոր-ում և սալոր-ում, hallùru-ի վերջին վանկը դարձել է –որ, իսկ hallùru-ն, ըստ նրա, սեմական չէ, այլավելի շուտ՝ ասիանիկ փոխառություն, այսինքն՝ խեթա-լուվական։ Puglu բառի մասին Ն. Ադոնցը գրում է, որ վարանում է այն համեմատել հայերեն բողկ-ի և վրացերեն boloki-ի հետ։ Նմանությունը, թեև գայթակղիչ է, բայց նա հավանական է համարում բողկ-ի ընդհանուր ծագումը հունարեն βόλβος-ի՝ սոխի, լիտ.՝ bumbuly’s-ի՝ կարմիր բողկի հետ։ Ամփոփելով Ն. Ադոնցի վերոնշյալ դիտարկումները՝ ընդգծենք.Ա) Ն. Ադոնցը խոսում է ւ-ի՝ այս, այդ, այն դերանունների գործիական հոլովում պահպանված լինելու մասին։ Թվում է՝ ժամանակակից հայերենի սրանով, դրանով, նրանով ձևերի՝ այսու, այդու, այնու-ինփոխարինելը (և ընդհանրապես թեք հոլովներում տարահիմքությունը) պայմանավորված է հենց այդ ւի՝ որպես գործիականի հոլովակազմիչ այլևս չդիտարկվելու իրողությամբ։ Գործիական հոլովի համարստեղծվեց –ով ընդհանրական հոլովակերտը, որն էլ մյուս կողմից դարձավ գրաբարյան խառն հոլովումների անհետացման հիմնապատճառներից մեկը։ Բ) Կրավորական վ ածանցի ծագման մասին Ն. Ադոնցի հայացքներն ընդունելով հանդերձ՝ պետքէ նկատենք, որ ազդու-ի՝ ազդող-ին զուգահեռ նաև ազդվող իմաստը, կծու-ի՝ կծող-ին հարակա կծվողիմաստն ունենալը փոքր-ինչ տարակուսելի է մեր դիտարկմամբ, քանի որ դրանց մեջ ածականականարժեքն առավել ցայտուն է, քան բայականը, և այդ պատճառով դրանց մեջ կրավորականության երբեմնի հետքեր տեսնելը համոզիչ չէ։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ փաստարկին, ըստ որի՝ ու-ն իւ-ից է ծագել, ապա դարձյալ որոշ վերապահում կցուցաբերենք, քանի որ ու-ն իւ-ից կարող է առաջացած լինելմիայն ի հոլովման բառերի դեպքում, քանզի իւ-ն այլ բան չէ, քան գործիականի հոլովակերտ՝ ի հոլովման բառերի համար։ Իսկ ու-ն գործիականի վերջավորության տարաձևության դրսևորումն է ու հոլովման բառերի դեպքում, երբ մի դեպքում ո-ին ոչինչ չէին հավելում, մյուս դեպքում ավելացնում էին ւ։ Այսու-ն այդ ւ-ի հավելման արդյունքն է, այսինքն՝ գործիականի ցուցիչ, որի մասին, ի դեպ, վերը խոսում էրնաև Ն. Ադոնցը՝ շեշտելով, որ ւ-ի գրությունը պահպանվել է այս, այդ, այն դերանունների գործիականում։ Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ կրավորականի ու (վ) ածանցը կարող է բխեցվել գործիական հոլովից։ Այս առումով մերժելի է նաև վերոհիշյալ ածականներում կրավորականության վաղեմիհետքեր տեսնելու Ն. Ադոնցի ձգտումը. դրանց մեջ ավելի շուտ գործիականի վերջավորությունն էերևան գալիս, քան կրավորական ածանցը։ Գ) Ի նախդրի նկատմամբ գիտնականի դիրքորոշումը բավական տպավորիչ է, հատկապես՝ ձայնավորից առաջ յ-ի ի հայտ գալու նրա բացատրությունը, որ ավելի համոզիչ է դառնում ինչպես V դարի,1 Հմմտ. Ադոնց Ն., էջ 390։ 2 Հմմտ. նույն տեղում էջ 391։ 3 Նույն տեղում, էջ 392։ այնպես էլ միջնադարի մատենագրության մեջ կրկնակի նախդրի գործածությամբ, դիցուք, ի յանձնառնուլ (Ուռհ., 322), ի յերկիր կործանել (422)։ Այս իրողությունը կա՛մ hiatus-ի ակտիվ գործածումն էապացուցում, կա՛մ կրկնակի նախդրի՝ իմաստի սաստկության դրսևորման միջոց լինելը։ Hiatus-իակտիվության դեմ է վկայում, սակայն, գրաբարյան անցյալ կատարյալ ժամանակի եզակի III դեմքումաճականի ավելացման պարագայում՝ էարկ, էանց ձևերի առկայությունը՝ էյարկ, էյանց սպասելի տարբերակների փոխարեն։ Ուստի, մնում է ենթադրել, որ կրկնակի նախդրի գործածությունն իմաստիսաստկության արտահայտման միջոց է եղել միայն։ Դ) Բառավերջի յ-ի՝ համաբանությամբ մեծաթիվ, այդ թվում փոխառյալ բառերի վրա տարածվելըՆ. Ադոնցը տարօրինակ է համարում, բայց չէ՞ որ փոխառու լեզուն փոխառյալ ձևերը ենթարկում է իրլեզվական կանոններին։ Յ-ի հավելումը բառավերջում ա-ից և ո-ից հետո՝ մեր լեզվական օրինաչափություններից է եղել։ Այլ բան, եթե նա մերժեր այդ օրինաչափությունը մեր լեզվի շրջանակներում՝ դուրսչգալով փոխառությունների մակարդակ։ Այս օրինաչափությունն անշուշտ գիտեր նաև Ն. Ադոնցը,քանի որ իր իսկ խոսքերով՝ «յ-ի ձայնը երևան էր գալիս և որոշակի լսվում շեղ հոլովներում և բարդության մեջ. ծառա, բայց ծառայ-ի, ծառայ-ական»1։ Ե) Ամէն (ամեն) բառի ստուգաբանական փորձերում, որոնք, իրոք շատ հետաքրքիր ու համոզիչ են,Ն. Ադոնցն ամեն-ի առաջացումը մի դեպքում կապում է պարսկական համ-ի և հայկական եան ածանցիհետ, որի պարզեցմամբ առաջացել են՝ համ+եան>համեն>ամեն հերթագայությունները, իսկ մյուս դեպքում նա համ-ը և արդեն մեն-ը ծագած է համարում միայն-ից։ Այս դեպքում կախյալ է մնում ա-ի հարցը։ Ն. Ադոնցն ամ-ը դիտում է որպես պարսկական համ-ի հայեցի ձևը, սակայն այդ համ-ն արմա՞տ է, թե՞ածանց, չի նշում։ Բացի այդ՝ հիշենք, որ հայերենում կան հ վերջնահնչյունով փոխառյալ բառեր պարսկերենից, որոնք այդ հ-ն չեն գցում հայեցի ձև ապահովելու համար, օրինակ՝ աշխարհ բառը, ուստի,առավել ևս բառասկզբում հ-ի անկումը կասկածահարույց է։ Հ-ն հագագ լինելու դեպքում կարող է ընկնել։ Մյուս կողմից պետք է շեշտենք, որ էն (են)-ը ոչ թե եան-ի հնչյունափոխությունն է, մեր կարծիքով,այլ այն-ի։ Այստեղ մնում է միայն համ-ի հարցը, որը, թվում է, հունաբան դպրոցից փոխառած ածանցնէ՝ համատեղ, համամիտ, հենց համայն և այլ բառերում։ Սակայն մեր այս տեսակետը բացառում ենքմիաժամանակ այն հանգամանքով, որ համ- փոխառյալ նախածանցը ոչ մի ուրիշ բառում ամ- ձևովհանդես չի գալիս։ Է) Ն. Ադոնցի տաղանդը փայլում է թե՛ բնիկ, թե՛ փոխառյալ բառերի ստուգաբանական քննություններում։ Խորամուխ լինելով տարբեր լեզուների ուսումնասիրության մեջ, նա կարողանում է դյուրությամբ ի խույզ և ի խնդիր լինել լեզվական տարաբնույթ զուգաբանությունների։ Ասվածի հավաստումն են ոչ միայն մեր այս աշխատանքում տեղ գտած նրա ստուգաբանությունները, այլև հայկականտեղանունների վերաբերյալ նրա ուշագրավ մեկնաբանությունները տարբեր աշխատություններում,որոնք արժանի են առանձին ուսումնասիրության։ Ը) Ն. Ադոնցը, որքան էլ հետաքրքրված էր տարբեր լեզուների ուսումնասիրությամբ, այդուհանդերձ չէր հանդուրժում օտար տարրերի ներթափանցումը մեր լեզու, որի ապացույցը նրա հետևյալխոսքերն են. «Շատ լեզվական հարստություններ տեղի են տվել օտարամուտ տարրերի և իրենք բյուրեղացել գրավոր հիշատակարաններում։ Նրանք մեռած չեն, այլ սպանված. իսկ սպանվածներն ամենտեղ արժանի են հիշողության…»2։ Վանուհի ԲաղմանյանՆ. ԱԴՈՆՑԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՌԱՔԵՐԱԿԱՆԱԿԱՆ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Ն. Ադոնց, ուղղագրություն, ստուգաբանություն, փոխառություն։

Սույն աշխատանքը նվիրված է Ն. Ադոնցի հնչյունաբանական և բառաքերականական դիտարկումների վերհանմանը։ Մասնավորապես շեշտը դրել ենք ուղղագրական մի քանի ուշագրավ խնդիրների, ստուգաբանական որոնումների և փոխառյալ մի քանի բառերի քննության վրա։ Ն. Ադոնցի «Երկեր»-ի վեցհատորյակի Գ հատորում զետեղված են նրա մտորումները լեզվաբանական այնպիսի հարցերի շուրջ, որոնցից են՝ կրավորականի վ ածանցի առաջացումը, ի նախդրի գործածության խնդիրը, «ամեն» և «չեզոք» բառերի ուղղագրությունը, այնպիսի բառերի ստուգաբանություններ, ինչպիսիք են, դիցուք, գայլ, օձիք, արձագանք ևն, և, վերջապես, փոխառյալ մի շարք բառերի քննություն, որոնցից են, դիցուք, խնձոր, թութ, թուզ, սալոր, սոսի ևն։ Ի մասնավորի թուզ, թութ բառերի ստուգաբանական փորձերում Ադոնցն ըստ էության ուրվագծում է խեթական ենթաշերտը հայերենում։

Արհեստական ​​բանականությունը որպես գաղափար հայտնի էր մարդկանց 20-րդ դարի սկզբից, օրինակ ՝ հայտնի չեխ գրող Կառլ ապ ապեկի «Rossom Universal Robots» գիտաֆանտաստիկ աշխատությունը խոսում է Rossom ունիվերսալ ռոբոտի մասին, որն ըստ էության կրողն էր արհեստական ​​բանականություն. Մասնավորապես, «արհեստական ​​ինտելեկտ» տերմինը օգտագործվում է նկարագրելու մեքենաներ, որոնք ընդօրինակում են մարդու ճանաչողական գործառույթները, ինչպիսիք են սովորելու կամ խնդիրները լուծելու ունակությունները: Արհեստական ​​բանականության ծրագրերը ներառում են մի շարք ինքնակառավարվող մեքենաներ, անօդաչու թռչող սարքեր, ծրագրեր, որոնք ցուցադրում են բարդ մաթեմատիկական թեորեմներ, որոնիչներ (օրինակ ՝ Google- ը), ծրագրային ապահովման օգնականներ (օրինակ ՝ Siri, Bixby) և խաղեր (օրինակ ՝ Go, check 411 INFORMATICS), պատկերի ճանաչման ծրագրեր: Վերջինս աշխատում է նյարդային ցանցերի օգնությամբ: Մարդու տեսողական համակարգը աշխարհի հրաշալիքներից մեկն է: Եկեք քննարկենք ձեռագիր թվերի հետևյալ հաջորդականությունը. Մարդկանց մեծ մասը հեշտությամբ կհասկանա այդ թվերը որպես 504192: Մարդու ուղեղի երկու կիսագնդերում տեղակայված է տեսողական հիմնական հատվածը ՝ V1, որը պարունակում է 140 միլիոն նեյրոններ, որոնք միմյանց հետ կապված են ավելի քան 10 միլիարդ ցանցերով: Բայց ամբողջ տեսողական համակարգը բաղկացած է մի քանի նման հատվածներից: Այսպիսով, ձեռագրերը հասկանալը հեշտ չէ: Համակարգչում պատկերների ճանաչման ծրագիր ստանալու համար կարող եք օգտագործել մարդու ուղեղի տեսողական համակարգի կառուցվածքը: Ձեռագրերի ճանաչումը համակարգչում կատարվում է նյարդային ցանցերի օգնությամբ: Դա, իր հերթին, մի համակարգ է, որը դասեր է քաղում հսկայական տվյալների բազայից: Արհեստական ​​նեյրոնը համակարգչում նեյրոն է, որը կոչվում է պերսեպտրոն ՝ 1950-ականներին Ֆրենկ Ռոզենբլաթի ստեղծած: Պերսեպտրոնը ընդունում է մի քանի երկուական մուտքային արժեքներ (x1, x2, ...) և առաջացնում մեկ ելքային երկուական արժեք: Ելք Նկար .1 Պերսեպտրոնի մոդելը: Ռոզենբլատը ներկայացրեց ելքի արժեքը հաշվարկելու մի պարզ կանոն: Այդ պատճառով նա մտավ կշիռներ. W1, w2, ... իրական թվեր: Նեյրոնների երկու ելքերը ՝ 0 կամ 1, որոշվում են կշիռների հանրագումարով. ∑ 412 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ 0, եթե ∑, որտեղ k իրական թիվ է: 1, եթե Սա նեյրոնային ցանցերում օգտագործվող հիմնական մաթեմատիկական մոդելն է: Այլ կերպ, կարելի է կարծել, որ այս բանաձևը գործիք է, որը որոշում է կայացնում փաստերի հիման վրա: Բանաձևն ավելի լավ հասկանալու համար հաշվի առեք հետևյալ օրինակը: Ենթադրենք առաջիկա օրերին բացօթյա համերգ է, և ձեր այնտեղ մնալը կախված է հետևյալ 3 պայմաններից. 1. եղանակ, 2. ծնողների թույլտվություն, 3. հասարակական տրանսպորտ մուտք: Այս 3 գործոնները կարող ենք ներկայացնել որպես x1, x2 և x3 երկուական փոփոխականներ: Օրինակ, եթե եղանակը լավ է, x1 = 1, հակառակ դեպքում x1 = 0: Նույն կերպ x2 = 1, եթե դուք ստանում եք ծնողների թույլտվություն, և x2 = 0, հակառակ դեպքում: Նույնը պատահում է x3- ի հետ: Եվ հիմա եկեք պատկերացնենք, որ դուք մեծապես կարևորում եք ձեր ծնողների ՝ համերգ գնալու թույլտվությունը: Այսպիսով, կշիռները կարող են ընտրվել հետևյալ կերպ. W1 = 2 եղանակի համար, w2 = 6 թույլտվության համար և w3 = 2 երրորդ պայմանի համար: Սա ցույց է տալիս, որ դուք թույլտվությունն ավելի շատ եք գնահատում, քան եղանակը և հասարակական տրանսպորտի առկայությունը: Եվ վերջապես, եթե մենք ընտրենք k = 5 գործակիցը, այս փոփոխականներն ընտրելով, մենք կստանանք որոշումների կայացման հետևյալ մոդելը, որի արդյունքը կլինի ծնողների դրական թույլտվության շնորհիվ 1, իսկ հակառակ դեպքում ՝ 0: Այնուամենայնիվ, արդյունքը չի փոխվի մյուս երկու պայմանների առկայության դեպքում: Նկատենք, որ չնայած 3 պայմանների առկայությանը, ծնողների թույլտվության պայմանը ամենաազդեցիկն է համերգ գնալու որոշման համար: Վերոնշյալ օրինակը որոշում կայացնելու մոդել է, որը հաշվի է առնում տարբեր պայմաններ: Խնդիրները լուծելու համար համակարգիչը օգտագործում է մի քանի հազար նման որոշում կայացնելու մոդելներ (նեյրոններ), որոնց որոշման կայացումը կախված է նախորդ շերտերում նեյրոնների կայացրած որոշումներից (նկ. 2): Արդյունք = 413 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Մուտք Ելք Նկար. 2 Որոշումների կայացման մոդել: Ենթադրենք, որ մուտքագրումը հում պիքսելներից ստացված տվյալներն են, և մենք ցանկանում ենք ծրագրավորել նեյրոնային ցանցը ՝ ձեռագրային թվանշանները ճշգրիտ դասակարգելու համար: Դա անելու համար մենք մի փոքր փոփոխություն կկատարենք և պրեսցեպրոն նեյրոնի փոխարեն կօգտագործենք սիգմոիդ նեյրոն, որը 0 կամ 1 ելքային արժեքների փոխարեն ստեղծում է տիրույթում ցանկացած իրական թիվ (0; 1): Մեկ այլ եղանակով, նեյրոնը կարող է դիտվել որպես ֆունկցիա: Ֆունկցիայի գրաֆիկից ակնհայտ է, որ ֆունկցիայի արժեքը in- մոտ մոտ է 0-ին, իսկ + `- 1-ում, այսինքն` ֆունկցիայի արժեքների 414 INFORMATICS (0; 1) տիրույթը: Ալգորիթմը գործում է հետեւյալ կերպ. Նախ, ալգորիթմը «վարժեցվում է» տվյալների շտեմարանում, իսկ տվյալների շտեմարանների քանակի աճը ցույց է տալիս ալգորիթմի ստացումը, ավելի ճիշտ ՝ ելքային արժեքը: Այսպիսով, պատկերի ճանաչման ալգորիթմ ստանալու համար նախ անհրաժեշտ է ունենալ մեծ տվյալների բազա: Ալգորիթմը կատարում է հետևյալը. Տվյալների շտեմարանում պատկերը ստանալուց հետո ալգորիթմը համընկնում է պատկերի յուրաքանչյուր պիքսելի յուրաքանչյուր արժեքի ՝ կախված պիքսել խավարի աստիճանից: Այսպիսով, որքան մուգ է պիքսելը, այնքան նրա արժեքը մոտ է 0-ին, հակառակ դեպքում մոտ է 1-ին: Նշենք, որ միջակայքում գտնվող իրական թվերը (0; 1) ստացվում են վերը նշված սիգմոիդ ֆունկցիայի միջոցով: Հետեւաբար, նյարդային ցանցի i- րդ նեյրոնի կշիռների հանրագումարը պայմանավորված է i-1, i-2 նեյրոնների կողմից ստեղծված համապատասխան արժեքներով .... Սա նշանակում է, որ երբ մենք արդեն «վարժեցված» ալգորիթմը տրամադրում ենք որպես ձեռագիր համարի պատկերի ներդրում ՝ ենթադրելով, որ «9» թվանշանի պատկերն է, ալգորիթմը կհամապատասխանի այդ պատկերի յուրաքանչյուր պիքսելին, և այդպիսով ալգորիթմը կօգտագործի սիգմոիդ գործառույթը կցված է յուրաքանչյուր պիքսելին: , որը կստեղծի ցանկացած արժեք միջակայքում (0; 1), որի վրա հետագայում ալգորիթմը մի քանի անգամ կկիրառվի, այսինքն ՝ նախկինում ստացված արժեքները կհամապատասխանեն ստացված հաջորդ արժեքներին: Այսպիսով, վերջին քայլում մենք ստանում ենք 10 նեյրոն որպես ելքային արժեք, որոնցից յուրաքանչյուրը կունենա իրեն կցված արժեք միջակայքում (0; 1), և այդ նեյրոնի արժեքը, որն ամենամեծն է վերջին ելքում շերտը, մուտքային պատկերում արտացոլված թվանշանն է, այս դեպքում 9. Երրորդ նեյրոնը կունենա ամենամեծ արժեքը վերջին շերտում, և արժեքը 100-ով բազմապատկելը կտա վստահության գործակիցը արտահայտված տոկոսներով (ալգորիթմի քանի տոկոս համոզված է, որ մուտքագրված պատկերում ներկայացված է «9» թվանշանը): Հաշվի առեք արհեստական ​​ինտելեկտի ալգորիթմը, մասնավորապես գործնականում պատկերի ճանաչումը: Մեր ալգորիթմը հիմնված է Google- ի կողմից ստեղծված TenserFlow համակարգի վրա, որն իր մեջ ներառում է պատրաստի նեյրոնային ցանցեր: Google- ը նաև օգտագործել է 415 INFORMATICS գործիքը 100,000 օբյեկտ ճանաչելու համար, բայց պարզ է, որ իրական կյանքում կա ավելի քան 100,000 օբյեկտ, ուստի մենք կօգտագործենք նախապատրաստված ծրագիր ՝ նոր օբյեկտների պատկերները ճանաչելու համար: Ինչպես տեսանք վերևում, պատկերի ճանաչումը կատարվում է ներմուծվող պատկերը նեյրոնների շերտերի միջով անցնելու միջոցով, ուստի առաջին շերտում նկարում հայտնաբերվում է օբյեկտի սահմանը, միջին շերտերում ստուգվում է առարկայի ձևը և վերջին շերտերը վերջնական օբյեկտը ճանաչվում է: այդ վերջին շերտի «մարզմամբ»: Մեր ծրագիրը բաղկացած է 7 քայլից: Նշենք, որ այս ամենն արվում է MacOs օպերացիոն համակարգում: 1. Ներբեռնեք Python 2.7: 2. Mac տերմինալի վրա գրեք pip install tensorflow- ը: 3. Հետո կստեղծենք տվյալների բազա, որքան մեծ լինի տվյալների բազան, այնքան լավ, քանի որ դասընթացը կկատարվի ավելի մեծ տվյալների բազայի վրա, և արդյունքում վերջում կունենանք ավելի հստակ պատասխան: Կարող եք ընտրել ցանկացած օբյեկտի պատկերային շտեմարան: Այս դեպքում ընտրվել է 5 տեսակի ծաղիկների պատկերների շտեմարան: Պարզապես պետք է համոզված լինեք, որ յուրաքանչյուր ծաղկի նկարը իր համապատասխան անունով ֆայլում է (նկ. 3): Այս հրահանգը գրելով ՝ մենք վերջապես «կպատրաստենք» ծրագիրը: Ուղղակի * -ի փոխարեն պետք է գրել պատկերի շտեմարան (ուղի) պարունակող ֆայլի ուղին: 416 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Նկար .3 Պատկերների տվյալների շտեմարանի տեղադրում: Գծապատկեր 4 Վստահության տոկոսի որոշում: Տեսնենք, թե արդյունքում ինչ է տեղի ունեցել: Կարող եք դուրս գալ բակ և նկարների շտեմարանում ներկել ծաղիկների տեսակներից մեկը ՝ այս դեպքում 417 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ, ճյուղ, ինչպես տեսնում եք նկարի ներքևի աջ մասում: Python տերմինալում մուտքագրեք հետևյալ հրահանգը ՝ * –ի փոխարեն նշելով համակարգչի վրա մանրապատկերի պատկերի գտնվելու վայրը: Ինչպես երեւում է, առաջին տողում գրված է `բեկոր, որի համար վստահության տոկոսը 0.99950 է (նկ. 4): , ։

Սույն հոդվածը ծանոթացնում է արհեստական բանականությանը եւ դրա կարեւորագույն բաղադրամասերից մեկին՝ պատկերների ճանաչմանը, որը բավական բարդ գործընթաց է՝ հիմնված մարդու ուղեղի՝ պատկերների ճանաչման գործընթացի վրա։ Հոդվածում ներկայացված տեղեկատվությունը ներառում է պատկերների ճանաչման մաթեմատիկական ալգորիթմները, նեյրոնային ցանցերը՝ ընդգրկելով մանրամասն նկարագրություններ եւ գրաֆիկներ։

Լեզվաբանական տիպաբանությունն ուսումնասիրում և դասակարգում է աշխարհի լեզուները `ելնելով դրանց կառուցվածքային ընդհանրություններից և առանձնահատկություններից: Տիպաբանական դասակարգումները կատարվում են ձայնի (հնչյունաբանական և հնչյունաբանական տիպաբանություն), բառի (ձևաբանական տիպաբանություն) և նախադասության (շարահյուսական տիպաբանություն) մակարդակներում: Modernամանակակից լեզվաբանության մեջ հաճախ առանձնանում է գերադասական մակարդակի տեքստաբանություն ՝ տեքստ և քերականություն: Քանի որ տիպաբանական դասակարգումները ավանդաբար կենտրոնացած են բառի վրա, կան 395 ԼԵUՈՒ ԼԱՎԱԳՈՒՅՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ տեսակաբանությունն ավելի զարգացած է և ունի ավելի ամբողջական դասակարգումներ: Այնուամենայնիվ, ինչպես նրա «Լեզուն. «Խոսքի ուսումնասիրության ներածություն» ասում է Էդվարդ Սեփիրը: «... անհնար է որոշել սահմանափակ թվով տեսակներ, որոնք արդարացված կլինեին երկրի երեսին խոսվող հազարավոր լեզուների և բարբառների առանձնահատկություններով»: Unfortunatelyավոք, մենք դեռ լեզուների տիպաբանական դասակարգման վերաբերյալ ժամանակակից գիտելիքների լրացման փորձ չունենք: Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել լեզուների ձևաբանական տիպաբանության պատմական զարգացման ընդհանուր ուղեծիրը, ցույց տալ E. Սեպիրի կողմից առաջարկվող հայեցակարգային տիպաբանության կարևորությունը լեզուների տիպաբանական դասակարգման ոլորտում, ինչպես նաև որոշ լեզուներ: տեսություններ և մոտեցումներ, որոնք հետևում են հայեցակարգային տիպաբանության իմաստի համատեքստում: Առաջին ձևաբանական դասակարգումներում առանձնանում էին հակում և կցորդի գաղափարները: Առաջին անգամ անդրադառնալով այս խնդրին ՝ Ֆրիդրիխ Շլեգելը լեզուները բաժանեց երկու խմբի ՝ թեք և ոչ թեք: Լինելով դասական կրթությամբ գերմանացի մտավորական ՝ Շլեգելը թեք լեզուները համարում էր կատարելապես «օրգանական», իսկ ոչ թեք լեզուները ՝ անկատար և «անօրգանական»: Օգոստոս Շլեգելը նաև առանձնացրեց պաշտոնական լեզուները, ինչպես նաև իտալացիների համար ներկայացրեց համեմատական ​​և վերլուծական կառուցվածքների տարբերությունը: Բաղադրյալ կառուցվածքի դեպքում քերականական իմաստներն արտահայտվում են բառի ներսում ձևի տարբեր փոփոխությունների միջոցով, վերլուծության դեպքում ՝ օժանդակ բառերի, բառերի դասավորության և հնչերանգների միջոցով: Վ.-ն առանձնացնում էր այս սորտերն իրենց ժամանակակից անվանումներով: von Humboldt- ը, ավելին, նա առանձնացրեց բազմալեզու լեզուները, որոնք նա համարում էր մի տեսակ կցորդ: Հետագա հետազոտողները ավելի ու ավելի են ավելացնում տեսակների քանակը: «... մենք նախապես գիտենք, որ անհնար է ստեղծել սահմանափակ թվով տեսակներ, որոնք 396 ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ունեն ավելի ճշգրիտ պատկեր ստանալու համար: Դրանց շարքում նշանակալից են Ստայնտալի, Շլայխերի, Միստելիի, Ֆորտունովի դասակարգումները: Շտայնթալը ոչ միայն բառը, այլեւ նախադասությունը հիմնեց լեզուների տիպաբանության վրա: Նա պաշտոնական և պաշտոնական լեզուների բաժանման հեղինակ է: Նա միավորեց այն լեզուները, որոնք բառերի ներքին փոփոխություններ չունեին: Նման լեզուներից համարվում էին ինդոնեզերենը, օրինակ ՝ չինարենը: Steintal- ը դասակարգեց լեզուները `բառի ներքին ձևով, որպես փոփոխական: Ըստ նրա ՝ ձևի փոփոխությունը տեղի է ունենում կրկնությունների և նախածանցների, ինչպես նաև մարմնավորման միջոցով: Լեզուները փոխելիս քերականական իմաստը փոխվում է ՝ ավելացնելով տարրեր, ինչպես եգիպտերենում: Միստելը զարգացրեց Stanthal- ը ՝ պաշտոնական և պաշտոնական լեզուների բաժանումը, ինչպես նաև տարբերակեց ոչ վերբալ, կեղծ-բանավոր և իսկական խոսքային լեզուները: Լեզուները համարվում էին լեզուներ, որոնցում հայտնի իմաստ ունեցող բառեր չկան: այդպիսիք են եգիպտական, բանտուի լեզուները և այլն [4, С. 347-349]: Բառերը կարելի է տարբերակել կեղծ բառերի լեզուներով, բայց դրանք ամբողջովին չեն համապատասխանում բառի նկարագրությանը: Նման լեզուներն են ուգրաֆինյան, թյուրքական, մոնղոլական լեզուները: Wordշմարիտ բառերի լեզուները, ներառյալ հնդեվրոպական և սեմական լեզուները, առանձնանում են ամբողջական բառերի առկայությամբ: Բազմաշերտ լեզուները Միստելը առանձնացնում էր որպես անձև լեզուներ, քանի որ նրանց մեջ նախադասությունն ու բառը մեկ ամբողջություն են: E. Sepir- ը հրատարակել է իր «Լեզուն. Խոսքի ուսումնասիրության ներածությունը» ընդգրկում է լեզվի գրեթե բոլոր ասպեկտները ՝ սկսած դրա սահմանումից և հնչյունաբանությունից, վերջացրած նրա կառուցվածքով և տիպաբանությամբ: E. Sepir- ը քննադատում է այն հասկացությունը, որ գոյություն ունեն «ֆորմալ» և «ֆորմալ» լեզուներ: Նա նշում է, որ աշխարհի բոլոր լեզուները կարող են և պետք է արտահայտեն հիմնական շարահյուսական հարաբերություններ, նույնիսկ եթե դրանց մեջ նույնիսկ մեկ վերջածանց չկա: Իրականում անձև լեզուներ չկան, և չնայած որ կարելի է խոսել «ձևի» մասին, որպես պաշտոնական հոսքի, այն շարունակում է մնալ շատ մակերեսային ըմբռնում: Դրանով նա նաև մերժում է Շտայնհալի այն գաղափարը, որ կա «ներքին ձև» այնքանով, որքանով դա ենթադրում է դուալիստական ​​բաժանում ՝ ընդունելով «ներքին ձևի» հնարավորությունը: Նա նշում է, որ պաշտոնական գործընթացների վրա հիմնված բաժանումը ավելի բնական կլիներ: Sepir- ը չի հրաժարվում «վերլուծական», «համեմատական» և «բազմաբաղադրիչ» հասկացություններից, բայց առաջարկում է դրանք օգտագործել ոչ թե բացարձակ կերպով, այլ դիտարկել լեզուն որպես ամբողջություն և դիտարկել այն համապարփակ: Այսպիսով, վերլուծական են կոչվում այն ​​լեզուները, որոնցում բառերը կապված են ոչ թե բառափոխության, այլ ծառայության կարգի համաձայն: Նման լեզուներում հասկացությունները կամ ընդհանրապես չեն միավորվում մեկ բառի մեջ, ինչպես չինարենում, կամ այն ​​շատ քիչ են օգտագործում, ինչպես ֆրանսերենում: Ընդհակառակը, համեմատական ​​լեզուներում բառերի փոփոխությունները փոխում են քերականական իմաստը և կապում բառերը: Այդպիսիք են, օրինակ, լատիներենը և արաբերենը: Բազմալեզու լեզուները, ինչպիսին է E. Sepir- ի ձևակերպումը, դրանք էլ ավելի են համակցված [նույն տեղում]: Դրանք նույնքան կապված են համեմատական ​​լեզուների հետ, որքան համեմատական ​​լեզուները ՝ վերլուծական անգլերենի: Ելնելով այս բոլոր նկատառումներից ՝ E. Sepir- ը ստեղծում է ձևաբանական տիպաբանության նոր համակարգ, որն ի վիճակի է միավորել նախորդ տիպաբանությունների տարբեր սկզբունքները և ցույց տալ այն նրբությունները, որոնք համոզիչ կերպով չեն համաձայնեցվել այս բացարձակ բաժանումների հետ: E. Sepir- ի կողմից առաջարկված ձևաբանական դասակարգման մեթոդը կոչվում է հայեցակարգային դասակարգում: Այս դասակարգումը հիմնված է երեք չափանիշների վրա. Ա) արտահայտված հասկացությունների տեսակները, բ) հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկան, գ) քերականության սինթեզի աստիճանը: [4] Այսպիսով, հասկացությունների արտահայտման առումով Սեպիրը առանձնացնում է լեզուների չորս տեսակ: Pure Պարզ զուտ կապի լեզուներ  Բարդ կապի հարաբերական լեզուներ 398 ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  Պարզ խառն կապի լեզուներ արդի բարդ pureուտ կապի լեզուներ Պարզ մաքուր հարաբերական լեզուներ են այն լեզուները, որոնցում ընդհանրապես բաժանում չկա: և արտահայտվում են հիմնական հասկացությունները: Մաքուր կապի բարդ լեզուներում, ընդհակառակը, քերականական փոփոխությունները կատարվում են մասնիկների և բառերի ներքին փոփոխությունների միջոցով: Պարզ խառն-հարաբերական լեզուներում շարահյուսական հարաբերությունները արտահայտվում են անհրաժեշտ կապի մեջ հասկացությունների հետ, որոնք ամբողջովին զուրկ չեն որոշակի իմաստից, բայց որոնք չեն կարող փոխել դրանց արմատական ​​տարրերի իմաստը մասնիկների կամ ներքին փոփոխությունների միջոցով: Ամենաբարդ խառն-հարաբերական լեզուներից ամենատարածվածը թեք լեզուներն են, ինչպես նաև մեծ թվով կցորդի լեզուներ, որոշ բարդ, որոշ բազմաբնույթ լեզուներ: Հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկայի առումով բոլոր լեզվական միջոցները խմբավորված են չորս հիմնական կատեգորիաների ՝ անջատում, կցում, միաձուլում / կռում և խորհրդանշում: Հասկացությունների արտահայտման առումով չորս տեսակներից յուրաքանչյուրը բաժանված է երեք հիմնական խմբերի ՝ թեք, հարակից և խորհրդանշական: Պարզ մաքրման լեզուների դեպքում տարանջատվում է նաև անջատողական խմբավորումը: Վերջապես, քերականության մեջ սինթեզի աստիճանի տեսանկյունից լեզուները բաժանվում են վերլուծական, համեմատական ​​և բազմաբաղադրիչ տիպերի: Պետք է նշել, որ այս համակարգում հաշվի են առնվում ոչ միայն այս հիմնական խմբերը, այլ նաև դրանց տարբերակները: Լեզուն, օրինակ, կարող է լինել ինչպես թեք, այնպես էլ խորհրդանշական ՝ լինելով ավելի թեք: Դասակարգումը ներկայացված է համակարգված կերպով 1-ին աղյուսակում: (դ) թեք վերլուծական ֆրանսերեն (չափավոր համեմատական) Բարդ խառնուրդ բ բազմաֆունկցիոնալ զուգակցում (խորհրդանշական երանգ) գ, (դ) բ - թեք բազմակողմանի դրական (չափավոր) (բ) թեք բազմակողմանի դրական գ վերլուծական Պարզ խառը կապ վանկի (Վերին Նեղոս) համադրություն բանտ Անգլերեն c, da italic c, dc, d - լատինական զուգակցված, հին հունական, (խորհրդանշական գրություն) բ (ա) թեք (խիստ խորհրդանշական) d, cc, d (a) խորհրդանիշ - համեմատական ​​արաբերեն, եբրայերեն Yin-Tech համակցված հանում ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՆՇՈՒՄ. Անջատման գիծը նշանակում է, որ գործընթացը թույլ զարգացած է: (դ) բ - թեք բազմանդամ դրական (չափավոր) (բ) թեք բազմանդամ դրական գ վերլուծական Պարզ միաձուլման վանկ (Վերին Նեղոս) համակցված բանտ Անգլերեն c, da oblique c, dc, d - լատիներեն լատիներեն, հին հունական թեք, (խորհրդանշական գիր) բ (ա) շեղ (խիստ խորհրդանշական) d, cc, d (a) խորհրդանշական-բարդ արաբերեն, եբրայերեն yin-ital բարդ subliminalLINGUISTICS NOTE. Անջատման գիծը նշանակում է, որ գործընթացը թույլ զարգացած է: (դ) բ - թեք բազմանդամ դրական (չափավոր) (բ) թեք բազմանդամ դրական գ վերլուծական Պարզ խառնուրդ վանկ (Վերին Նեղոս) համակցված բանտ Անգլերեն c, da oblique c, dc, d - բարդ լատինական, հին հունական թեք, (խորհրդանշական գրություն) բ (ա) շեղ (խիստ խորհրդանշական) d, cc, d (a) խորհրդանշական-բարդ արաբերեն, եբրայերեն yin-ital բարդ subliminal ԼԵUՎԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՇՈՒՄ. Անջատման գիծը նշանակում է, որ գործընթացը թույլ զարգացած է: (դ) բ - թեք բազմանդամ դրական (չափավոր) (բ) թեք բազմանդամ դրական գ վերլուծական Պարզ խառնուրդ վանկ (Վերին Նեղոս) համակցված բանտ Անգլերեն c, da oblique c, dc, d - բարդ լատիներեն, հին հունական թեք, (խորհրդանշական գրություն) բ (ա) շեղ (խիստ խորհրդանշական) d, cc, d (a) խորհրդանշական-բարդ արաբերեն, եբրայերեն yin-ital բարդ subliminal ԼԵUՎԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՇՈՒՄ. Անջատման գիծը նշանակում է, որ գործընթացը թույլ զարգացած է: (դ) բ - թեք բազմանդամ դրական (չափավոր) (բ) թեք բազմանդամ դրական գ վերլուծական Պարզ խառնուրդ վանկ (Վերին Նեղոս) համակցված բանտ Անգլերեն c, da oblique c, dc, d - բարդ լատիներեն, հին հունական թեք, (խորհրդանշական գրություն) բ (ա) շեղ (խիստ խորհրդանշական) d, cc, d (a) խորհրդանշական-բարդ արաբերեն, եբրայերեն yin-ital բարդ subliminal ԼԵUՎԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՇՈՒՄ. Անջատման գիծը նշանակում է, որ գործընթացը թույլ զարգացած է: Պետք է նշել, որ a, b, c, d համապատասխանաբար նշում են անջատման, կցման, միաձուլման / թեքման և խորհրդանշման գործընթացները: Երբ կա մեկից ավելի տեխնիկա, դրանք տեսակավորվում են ըստ կարևորության: II, III, IV սյունները վերաբերում են հետևյալ հայեցակարգային խմբերին.  II - ածանցյալ, օրինակ ՝ նվազագույն ձևեր  III - խառը / բետոն ռացիոնալ, օրինակ ՝ թվային համաձայնություն  IV - զուտ հարաբերական, օրինակ ՝ ստորադաս նշանակություն Ներկայացնելով հայեցակարգային տիպաբանությունը, Sepir- ը հաջողությամբ դասակարգում է մի շարք լեզուներ, ինչպես նաև կարողանում է ցույց տալ քերականական հատկությունների հատման կետեր, որոնք նախկինում չեն նկատել լեզվաբանները կամ, լավագույն դեպքում, պատշաճ ուշադրության չեն արժանացել: Այնուամենայնիվ, այս դասակարգումը զերծ չէ իր թերություններից: Ինքը ՝ Սեպիրը, ընդունում է դա ՝ նշելով, որ որոշ լեզուների դեպքում դժվար է գծեր գծել տիպի միջև, ինչպես նաև իրավամբ նշել, որ լեզուները բարդ պատմական կառույցներ են, ուստի գուցե դրանք դասակարգելու ցանկացած փորձ, եթե դրանք դատապարտված չեն: սխալին, գոնե խանգարում է իր ճանապարհին: ամեն քայլափոխի մեծ վտանգի առաջ: E. Sepir- ի հայեցակարգային տիպաբանությունն իր ժամանակի առավել առաջադեմ և ամբողջական դասակարգումն է: Նրանից հետո եկած գիտնականները մեծապես ազդվել են նրա կողմից: Այս համատեքստում հատկապես կարևոր է նշել Green. Գրինբերգը, որի տեսությունը հիմնված է Սեպիրի հայեցակարգային տիպաբանության վրա: Գրինբերգի տիպաբանությունը կոչվում է քանակական տիպաբանություն և իր արտահայտությունն է գտել գիտնականի «Լեզուների ձևաբանական դասակարգման քանակական մոտեցում»: 402 ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ի տարբերություն Ե. Ըստ Սեպիրի, Green. Գրինբերգը իր դասակարգումը հիմնավորում է հինգ չափանիշների վրա և տալիս է մեկ կամ մի քանի ցուցիչներից բաղկացած շարք, որը որոշում է լեզուների տեղը այդ չափանիշներից յուրաքանչյուրի նկատմամբ: Այս մեթոդը, իհարկե, ավելի ճշգրիտ է, քանի որ քանակական հաշվարկների հետ գործ ունենալիս դա կարող է ավելի ճշգրիտ ցույց տալ լեզուների տեղը: [7] Ինչպես Նոամ Չոմսկին, այնպես էլ Գրինբերգը փորձում էր գտնել այն համընդհանուր կառույցները, որոնց վրա հիմնված է մարդկային լեզուն, բայց ի տարբերություն Չոմսկու, որն առաջնորդվում էր ֆորմալիստական ​​մեթոդով, Գրինբերգը մեթոդականորեն ֆունկցիոնալ էր: Գրինբերգը ձևակերպեց ենթատեքստերի համընդհանուր գաղափարը, որը դեռևս կարևոր է լեզվական ընդհանրությունների որոշման հարցում: Հենվելով Սեպիրի մոտեցումներին ՝ Գրինբերգը նաև խորապես ուսումնասիրում և ներկայացնում է հնչյունական ընդհանրությունները ժամանակակից տեսանկյունից, ինչպես նաև տեսական հիմք է տալիս ընդհանրությունների միաժամանակյա և ասինխրոն հասկացությունների համար: [6, էջ. 508–517] Պետք է նշել, որ առաջարկվում են այլ մոդելներ, որոնք հիմնականում հիմնվում են այն քննադատության վրա, որ վերոհիշյալ դասակարգումները ցույց չեն տալիս լեզվով գոյություն ունեցող քերականական կատեգորիաների բոլոր բարդ խաչմերուկները: Այսպիսով, ennենիֆեր Գարլանդը բերում է սինհալական օրինակը, ցույց տալով, որ չնայած դրա ածանցյալները, կլիտիկները և մակդիրները, ըստ ավանդական ընկալման, պետք է ընդունվեն որպես կցորդի դեպք, դրանք չափազանց մոտ են արմատին, բայց այդ լեզվի դասակարգումը թեքը նույնպես շատ սխալ է: [3] cycիկլային էվոլյուցիայի կողմնակիցները կարծում են, որ լեզուները սովորաբար վերածվում են թեքից դեպի վերլուծական, վերլուծականից ՝ բառակապակցական և կրկին թեք են ՝ մակդիրներից: R. Մ. Վ.Դիքսոնը այս գործընթացը նմանեցնում է ժամացույցի աշխատանքին `նշելով, որ, օրինակ, հին չինարենը կլինի մոտավորապես ժամը 3-ը: 00-ը, այսինքն, այն հիմնականում վերլուծական կլիներ որոշ հակված տարրերով: Եգիպտացին, լինելով հազարամյակների գրավոր պատմություն ունեցող լեզու, ըստ Դիքսոնի, 403 ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ անցել է ամբողջ ժամանակահատվածը [2, p. 42-43]: Նախկինում առաջադրվել են նման տեսություններ: Այսպիսով, Էլի վան Գելդերենը լեզվի փոփոխության օրինաչափությունները ներկայացնում է որպես շրջան [5, էջ. 233-234]: Դրա օրինակն է քերականացումը: Սա այն երեւույթն է, երբ բառային միավորները դառնում են քերականական նշանակիչներ, իսկ հետագայում դրանց փոխարինելու են գալիս լեզվական նոր միավորներ: Carlton Hodge- ն առաջարկում է եգիպտական ​​զարգացման հետեւյալ ցիկլը. Աֆրիկաանսական նախալեզվական-հին եգիպտական-համեմատական ​​ուշ եգիպտական-վերլուծական կոպտական-համեմատական ​​[8] Չնայած իր թերություններին, այնուամենայնիվ, Sepir տիպաբանությունը հեղափոխական էր, և հետագա դասակարգումները և ածանցյալ տեսական ըմբռնումները ոչ մի կապ չունեն Sepir համակարգի հետ: Կարելի է ասել, որ չնայած հետագա տեսությունները լրացնում և ճշգրտում են այն, անդրադառնում որոշ լեզուների սխալ դասակարգման կամ մատնանշում են նոր ձևեր, Սեպիրի առաջարկած դասակարգումը մնում է սկզբունքորեն ճիշտ, և նրա «Լեզուն» իսկապես կապիտալ աշխատանք է ոլորտում: քերականական տիպաբանության: Sepir- ը դասակարգումը հիմնավորում է բառերի քերականական հարաբերությունների վրա, դրանք զննելով երեք տարբեր տեսանկյուններից, առանձնացնելով խմբեր, որոնց միջոցով ստեղծում է մի կառույց, որի մեջ լեզուները չեն դասակարգվում ուղղակիորեն ելնելով այս կամ այն ​​առանձնահատկությունից, այլ համատեղելով այդ խմբերն ու տեսակները: Սա ուղղակիորեն փոխեց լեզվաբանական տիպաբանության ընթացքը ՝ ընդլայնելով դրա հնարավորությունները: Ավելին, Սեպիրը ունակ է ոչ միայն լեզվաբանորեն հիմնավորել իր դասակարգումը, այլև փիլիսոփայորեն քննադատել իր նախորդների մոտեցումները և անդրադառնալ քերականության հոգեբանական ասպեկտներին ՝ ճանապարհ հարթելով մի ամբողջ ոլորտի համար: Sepir- ը ճշգրտորեն դասակարգում է մի շարք լեզուներ ՝ որոշ դեպքերում մանրամասնելով դրանց բազմաթիվ քերականական նրբությունները: Այս ամենը թույլ է տալիս Սեպիրին հասկանալ 404 ԼԵUՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, գոյություն ունի տիպաբանություն, որը իրավամբ պետք է համարվի այս ոլորտի ամենահիմնավոր և կարևոր բառերից մեկը: Լեզուների տիպաբանական դասակարգման պատմության հայացքը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս համակարգված կերպով ներկայացնել լեզուների դասակարգման հետ կապված խնդիրները, այլ նաև ցույց է տալիս դրանում հայեցակարգային տիպաբանության կարևոր դերը: Sepir- ի առաջարկած համակարգը հիմք է ծառայում այս ոլորտում ժամանակակից հետազոտությունների և տեսությունների համար: Ջ. Գրինբերգի դասակարգումն այսօր տիպաբանական դասակարգման մեջ թերեւս ամենահաստատուն ամբողջական բառն է: Գնահատելով հայեցակարգային տիպաբանությունն ու դրա ազդեցությունը ժամանակի հեռավորությունից ՝ մենք տեսնում ենք դրա կարևոր նշանակությունը լեզուների տիպաբանական դասակարգման մեջ: R. Մ. Վ. Դիքսոն, Gar. Գարլանդի և այլոց տեսական համակարգերը: Իրականում կառուցված են համապարփակ սեպիրական մոտեցման վրա: Հայոց լեզվի ուսումնասիրության մեջ դրանց կիրառումը կարող է մեզ բոլորովին նոր, հիմնավորված գիտելիքներ տալ լեզվի պատմության և կառուցվածքի վերաբերյալ: Հայեցակարգային տիպաբանության քննադատությունները մեծ մասամբ վերաբերում են առանձին լեզուների դասակարգման դժվարությանը կամ անհնարինությանը, սակայն այսօր չկա այս մոտեցման բովանդակային, համակարգված քննադատություն: , ։

Սույն հոդվածում անդրադարձ է կատարվում լեզուների տիպաբանական դասակարգման, մասնավորապես՝ ձեւաբանական տիպաբանության պատմական զարգացմանը, որի համատեքստում փորձ է արվում արժեւորել Է. Սեպիրի առաջարկած հասկացական տիպաբանությունը՝ ինչպես գիտական ճշտության, այնպես էլ լեզվաբանության զարգացման վրա ունեցած մեծագույն ազդեցության տեսանկյունից, ցույց է տրվում հասկացական տիպաբանության արդիականությունը։ Ներկայացվում եւ քննվում են Է. Սեպիրի տեսության վրա հիմնվող որոշ ժամանակակից տեսություններ լեզուների տիպաբանական դասակարգման եւ պատմական ձեւաբանության ոլորտում։ Ինչպես հասկացական տիպաբանությանը, այնպես էլ հոդվածում դիտարկված ժամանակակից տեսություններին գրեթե անդրադարձ չի կատարվել հայ լեզվաբանության մեջ։ Հոդվածում փորձ է արվում տիպաբանության ոլորտի հիմնական զարգացումները տեղադրել պատմական-տրամասական շրջանակի մեջ։

ԵՊՀ ՈՒԳԸ հրատարակությունների կայք ՝ www.ssspub.ysu.am: Սահակյան Մայրամիկ ԵՊՀ, Կենսաբանության ֆակուլտետ, մագիստրատուրա Գիտական ​​ղեկավար ՝ բ.գ.թ., դոց. Փոլադյան Էլ Էլ. Փոստ. Այն կարող է կարևոր դեր ունենալ ապագայի էներգետիկ տեխնոլոգիաների մեջ: Escherichia coli բակտերիաների օգտագործումը խառը խմորումում նոր մոտեցում է մոլեկուլային ջրածնի (H2) արտադրության կենսատեխնոլոգիայում, որն առաջարկում է վերականգնվող աղբյուրներից ջրածնի արդյունավետ արտադրություն: Մոլեկուլային ջրածինը (H2), որպես վառելիքի այլընտրանքային և վերականգնվող աղբյուր, մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում, քանի որ այն արտանետում է մինչև 142 կJ / սերունդ [1], ճիշտ այնպես, ինչպես էկոլոգիապես մաքուր վառելիք է, քանի որ դրա այրման արդյունքում ջուր է առաջանում: Թթվածնի խմորման ընթացքում (երբ արտաքին էլեկտրոնային ընկալիչ չկա), E. coli- ն առաջացնում է խառը ածխածնի խմորում ՝ օգտագործելով գլյուկոզան ՝ որպես ածխածնի արտաքին էներգիայի աղբյուր: Որպես վերջնական արտադրանք, արտադրվում են մրջնաթթու, սուկինաթթու, քացախաթթու և էթանոլ [2, 3]: Specialրածնի նյութափոխանակության մեջ ներգրավված են հատուկ ֆերմենտներ ՝ ջրածնային նյութեր (Hyd), որոնք պատասխանատու են ջրածնի արտադրության համար, ընդհակառակը ՝ օքսիդացման համար: E. coli- ում հայտնաբերվել է չորս [Ni-Fe] (1-4) կաշի, որոնք սինթեզվում են տարբեր ֆիզիոլոգիական պայմաններում և կոդավորվում են համապատասխանաբար hya, hyb, hyc և hyf օպերատորների կողմից [4, 5, 2]: Հիդրոգենազները ֆերմենտներ են, որոնք մասնակցում են բակտերիալ թաղանթներով իոնների փոխադրմանը, որոնք կարող են փոխազդել FoF1 AEFase պրոտոնի հետ [6, 2, 3]: E. coli բակտերիալ թաղանթում մանրէների համար կա կենսական նշանակություն ունեցող H + / K + պոմպ, որը բաղկացած է պրոտոնային փոխադրիչ FOF1 AEPH- ից և կալիումի իոնափոխադրող TrkA համակարգից: Ուցադրվել է, որ մթնոլորտաթթվի ջրածնի լիազային համալիրը մասնակցում է պոմպի ներսում էներգիայի փոխանցմանը ՝ ապահովելով օքսիդափոխման համարժեք համարժեքներ [7, 6, 2]: HID- ի ակտիվությունը կախված է շրջակա միջավայրի պայմաններից `սկսած սուբստրատից մինչև դրա կոնցենտրացիան, pH- ը, օքսիդափոխման նվազումը, օքսիդափոխման հնարավորությունը: E. coli- ում ապացույցներ կան, որ Hid-3 ֆերմենտը հիմնականում պատասխանատու է E. coli- ի կողմից H2- ի արտադրության համար; այն ակտիվ է ցածր pH արժեքներով, մինչդեռ Hid-4- ը գտնվում է չեզոք և թույլ գետնի պայմաններում: Ուցադրվել է նաև, որ գլյուկոզան ճնշող ազդեցություն ունի hyf գենի արտահայտման վրա: Այնուամենայնիվ, Hid-4- ի վրա գլյուկոզի ճնշող ազդեցության մեխանիզմը դեռ պարզ չէ: Հիդ -4-ը ունի ստորաբաժանումներ, որոնք կարող են պրոտոնները տեղափոխել թաղանթի միջով: Այս ենթադրությունը, Sky- ը, դեռ ապացուցելու կարիք ունի: Ապացուցված է, որ E. coli մանրէում գլյուկոզի մակարդակը ազդում է Hid-4- ի գործունեության վրա ՝ փոխելով FoF1 պրոտոնի AEPH- ի հետ փոխազդեցությունը: JRG3621 (hyfB-R) մուտանտի շտամ Հետազոտության օբյեկտներ և մեթոդներ Ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել է E. coli ֆակուլտատիվ անաէրոբ գրամ-բացասական BW25113 մանրէի բնական իզոգեն շտամը և [6]: Բակտերիաները աճեցվել են անաէրոբ պայմաններում `1 / միջին / փորձարկման ծավալային հարաբերակցությամբ: 1․25: Հեղուկ միջավայրից `ազոտից թթվածինը նախկինում հանվել է ռետինե խցաններով կնքված խողովակների մեջ գոլորշու հեռացման միջոցով: Բակտերիաները աճեցվում էին 18-22 ժամվա ընթացքում Wise Cube 32 ջերմաստիճանում 37 ° C ջերմաստիճանում [9, 6]: Մանրէներն աճեցվել են հեղուկ միջավայրում, որը պարունակում է 20 գ / լ պեպտոն, 15 գ / լ K2HPO4, 1,08 գ / լ KH2PO4, 5 գ / լ NaCl (pH7,5) կամ 20 գ / լ պեպտոն, 1,08 գ / լ K2HP O4.15 գ / լ KH2PO4, 5 գ / լ NaCl (pH5.5): Մանրէները մեկուսացվել են միջավայրից 5000-6000 պտ / րոպե 10 րոպե ցենտրիֆուգմամբ (R g tina 420 R կամ PC-6): Ստացված մնացորդը երկու անգամ լվացվեց թորած ջրով և կրկին ցենտրիֆուգացվեց նույն պայմաններում: 0,5 մլ մանրէների ծավալը այնուհետև տեղափոխվեց 4,5 մլ փորձարարական լուծույթի, որը պարունակում էր 200 մմ տրիսամինոմետան, 1 մմ NaCl և KCl, 0,4 մմ MgSO 4 [9, 6]: Օքսիդափոխման ներուժը որոշվել է 0,1 մՎ ճշգրտությամբ. I-160MP տիպի պոտենցիոմետր (Գոմելի էլեկտրամետրերի կայան, Գոմել, Բելառուս), Գոմել, Բելառուս): Ti-Si ապակու էլեկտրոդի զգայունության պակասը մոլեկուլային ջրածնի նկատմամբ, ինչպես նաև օքսիդիչ ռեակցիաները կատալիզացնելու ունակությունը որոշում են այդ էլեկտրոդների առավելությունը պլատինի (Pt) էլեկտրոդի նկատմամբ [9, 6]: Այս հատկության շնորհիվ մանրէների կասեցման օքսիդացումը վերականգնող վիճակը կարելի է չափել Ti-Si էլեկտրոդի օգնությամբ: Pt էլեկտրոդը զգայուն է թթվածնի նկատմամբ: ջրածնի Հետևաբար, ոչ մի պարագայում այս էլեկտրոդը գրանցում է միայն մոլեկուլային ջրածնի քանակը (H2): Փաստորեն, OVP- ի կտրուկ անկումը մինչև բացասական արժեքներ վկայում է շրջակա միջավայրում ջրածնի քանակի ավելացման մասին: Իոնների տեղափոխումը բակտերիալ թաղանթների միջոցով ուսումնասիրվել է էպոթենոմետրիկ մեթոդի հիման վրա `հիմնված դրանց միջավայրում գործունեության փոփոխության վրա: Այս մեթոդը հիմնված է գալվանական բջիջի էլեկտրաշարժիչ ուժեղացման վրա, որը բաղկացած է հարաբերական կատիոն ընտրող էլեկտրոդներից: Մեթոդը թույլ է տալիս որոշել իոնների հոսքի նույնիսկ ամենափոքր փոփոխությունները, քանի որ մանրէների մակերես / ծավալ հարաբերակցությունը բավականին մեծ է (10-4 սմ -1): Կատիոն ընտրող էլեկտրոդները, որոնք օգտագործվել են շրջակա միջավայրում H + և K + - ի ակտիվությունը որոշելու համար, պատրաստվել են Պետերբուրգի պետական ​​համալսարանի քիմիայի ինստիտուտում (Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան): Որպես համեմատական ​​էլեկտրոդ օգտագործվել է 3 մ KCl- ից պատրաստված քլորիդ-արծաթ էլեկտրոդը (Gomel Electrometer Factory, Gomel, Բելառուս): Կատիոնային ընտրությամբ էլեկտրոդները տեղադրվել են ջերմացտիկ պալատի մեջ (37 0C) ընդհանուր էլեկտրոդի համեմատությամբ: Էլեկտրոդների ցուցումները որոշվել են իոնոմետրի միջոցով, իսկ տվյալները գրանցվել են Labvuw համակարգչային ծրագրի միջոցով: Հետազոտության արդյունքները և դրանց քննարկումը: Մանրէների աճի ուսումնասիրություն `0.2 և 0.8% գլյուկոզի խմորում և pH արժեքներ 5.5 և 7.5: Հայտնի է, որ մանրէների աճի միջավայրի (BPH) օքսիդափոխման ներուժը, որպես ֆիզիկաքիմիական գործոն, կարևոր է բակտերիաների կենսաակտիվության համար: Անաէրոբ աճող միջավայրերը (և՛ հարուստ օրգանական նյութերով, և՛ ածխածնի ցածր պարունակությամբ ՝ յուրահատուկ ածխածնի աղբյուրով) ունեն OVP դրական արժեքներ: OVP- ի նման արժեքը կարող է պայմանավորված լինել լուծված թթվածնի կամ որոշակի քանակությամբ տարբեր օքսիդիչների առկայությամբ: Մշակույթի աճը, այսինքն ՝ ձեր միջավայրում մանրէների բազմացումը տեղի է ունենում բարձր տեմպերով և պայմանավորված է OVP– ի անկմամբ (դրական արժեքներից բացասական): OVP- ի անկումը վկայում է վերականգնման գործընթացների ակտիվացման մասին: Այսինքն ՝ մանրէները աճում են անաէրոբ պայմաններում ՝ շրջակա միջավայրի բացասական OVP արժեքներով, երբ միևնույն ժամանակ նկատվում է pH– ի նվազում բազայինից թթվային: Նման արդյունքը ցույց է տալիս OVP- ի փոխկապակցվածությունը շրջակա միջավայրի pH- ի հետ: E.coli մանրէի գլյուկոզի խմորումի ուսումնասիրությունը բազմիցս իրականացվել է թթվածնազերծ, թթու-բազային pH տարբեր պայմաններում: Այս փորձը կատարելու համար 17 ° 37 ժամվա ընթացքում 37 ° C ջերմաստիճանի պայմաններում, 0,2 և 0,8% գլյուկոզայում աճեցված բակտերիաների գիշերային միջավայրից վերցվել է 3 մլ մանրէների կասեցում (կազմում է ուսումնասիրության միջավայրի 2% -ը) և տեղափոխվել է 150 մլ նախնական ախտահանմամբ պեպտոնային աճի միջավայր: Քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց, միջավայրի pH արժեքը խմորման անհրաժեշտ պայման է, այդ նմուշների աճը նկատվել է երկու տարբեր pH արժեքների պայմաններում: Մանրէների աճը դիտվել է 24 ժամվա ընթացքում չորս նմուշում, որոնցից երկուսը վայրի տիպի E. coli BW25113 մշակույթներ են աճել համապատասխանաբար 0,2% և 0,8% գլյուկոզայով, իսկ մյուս երկուսը E. coli JRG3621 (hyfB-R) են: արատավոր մուտանտի շտամի մշակույթներ են, որոնք նույնպես աճել են 0.2 և 0.8% գլյուկոզի կոնցենտրացիաներով: Այս նմուշներն աճեցվել են ջերմաստիճանում 37 0C ջերմաստիճանում: Նմուշներից մանրէների կասեցումը հանվում էր ամեն ժամ, որոշվում OVP, pH և օպտիկական խտության արժեքները: Մեկ այլ չափում կատարվեց 24-րդ ժամին: Ինչպես երեւում է Նկար 4-ից և 5-ից, աճերի ընթացքում երկու էլեկտրոդների (Pt և Ti-Si) ընթերցումները դրականից դառնում են բացասական արժեքների: E. coli BW25113 բակտերիաների կոլի 0.2 և 0.8% գլյուկոզայի կոնցենտրացիաների խմորումի պայմաններում Pt էլեկտրոդի ցուցումը հասնում է և -400 մՎ-ի թթվի և հիմնական արժեքների աճի 3-րդ ժամից: pH- ի: Սա ցույց է տալիս մոլեկուլային ջրածնի արտադրությունը (Նկար 2): 1 - BW25113 WT, ներմուծված 0.2% գլյուկոզա, pH 7.52 - BW 25113, WT, ներմուծված 0.8% գլյուկոզա, pH 7.53 - BW 25113, WT, ներմուծված 0.2% գլյուկոզա, pH 5.54 - BW 25113, W8, ներմուծված% գլյուկոզա, pH 5.55 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,2% գլյուկոզա, pH 7,5 6 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,8% գլյուկոզա, pH 7,5 7 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,2% գլյուկոզա pH 5,5 8 ​​- hyfB-R, MSH , ներմուծված 0,8% գլյուկոզայով, pH 5,5 OH Գծապատկեր 1. E.coli BW 25113 վայրի տիպի (WT) f hyfB-R մուտանտի շտամներ `գլյուկոզի պարունակությունն ավելացնելով 24 ժամում` 0,2 և 0,8% գլյուկոզի կոնցենտրացիաներում `5,5 և 7,5-ին, միջավայրի թթվի pH- ում: Պետք է նշել, որ գլյուկոզի բարձր կոնցենտրացիան խթանող ազդեցություն չունի H2- ի արտադրության վրա: Միեւնույն ժամանակ, նկատվում է շրջակա միջավայրի թթվայնացում: Նկատվում է օպտիկական խտության աճ: Նշենք, որ գլյուկոզայի բարձր մակարդակը 1.3 և 1.2 անգամ աճել է վայրի տիպի E. coli BW25113 բակտերիաներում `համապատասխանաբար pH 7.5 և pH 5.5-ով (Նկար 1): Պատկերն այլ է `E. coli hyfB-R մուտանտի դեպքում` HID-4 խախտմամբ: Ինչպես երեւում է Նկար 3-ից (այստեղ OVP- ի անկման համար դիտարկված բոլոր նմուշներում), սահող փուլում Pt էլեկտրոդի ընթերցումը չի հասնում -400 մՎ-ի: Սա ցույց է տալիս մոլեկուլային ջրածնի արտադրության բացակայությունը, չնայած 24 ժամ անց H2– ի արտադրությունը նկատվում է և´ 0,2, 0,8% գլյուկոզի խմորում, «թթվային և հիմնական pH» - ի պայմաններում: Նկար 2․E. coli BW 25113 շտամի գլյուկոզան O5- ում, փոխել OVP- ի կինետիկան 5,5-ին և 7,5-ին `գրանցված pt (Pt) էլեկտրոդի և տիտանի-սիլիկատային էլեկտրոդի (Ti-Si) վրա: Ներկայացված են գլյուկոզի (C) 0,2 և 0,8% նմուշների կորերը: V: մ: Հ. V: Oh: Timeամանակ, ժամ 0.2% C: C: C: C: Նկար 3 E. coli hyfB-R մուտանտի շտամը գլյուկոզան թթվածնի վրա `5,5 և 7,5 pH- ի արժեքների պահին պլատինի (Pt) էլեկտրոդում` տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդով (Ti-Si): Ներկայացված են գլյուկոզի (C) 0,2 և 0,8% նմուշների կորերը: Ավելին, եթե համեմատենք նույն պայմաններում աճած վայրի տիպի և hyfB-R մուտանտի շտամի օպտիկական խտության (OX) արդյունքները, ապա կտեսնենք, որ hyfB-R շտամի աճը մոտավորապես 1.3 անգամ գերազանցում է դրանից վայրի տիպի շտամի: Սա ենթադրում է, որ Hid-4- ը կարող է դեր ունենալ մանրէների աճի մեջ: Այնուամենայնիվ, այս մուտանտը հայտնաբերվում է մանրեային ասբեստում, բարձր գլյուկոզի խմորումով ՝ 0,8%: Տարբեր քանակությամբ գլյուկոզի խմորման պայմաններում E. coli մարտկոցների թաղանթում իոնների հոսքերի ուսումնասիրություն: Ուսումնասիրությունը ուսումնասիրել է E. coli BW2513 և hyfB-R Hid-4 մուտանտի H + հոսքերը պոտենցիոմետրիկ մեթոդով (տե՛ս մեթոդները): Բակտերիաներն աճեցվել են 0.2 և 0.8% գլյուկոզի խմորման ներքո: Ստացվել է մանրէների զանգված, որը ներմուծվել է փորձարարական միջավայր: Դրանից հետո ներդրվեց 0.2 կամ 0.8% գլյուկոզա: Անմիջապես նկատվեց միջավայրի թթվայնացում (H + արտանետում) և K + կլանում (Նկար 4): Արձանագրվեց պրոտոնների արտանետման կինետիկան, հաշվարկվեց իոնների հոսքի արագությունները (աղյուսակ 2): Oուգահեռ փորձեր են կատարվել FOF1 AEFA- ի արգելակիչ DC- ների առկայության դեպքում: Ուցադրվեց, որ H + հոսքերը զգայուն են DSCD- ի նկատմամբ: 0CH5 մմ Hg կոնցենտրացիայում DCH- ում H + հոսքը զսպվեց 61.6 անգամ (Նկար 4, Աղյուսակ 1): Արդյունքն իր ազդեցությունն է ենթադրում FoF1 AEFA- ի գործունեության վրա: Երբ բակտերիաները աճեցվում էին 0.2% գլյուկոզի տակ, ներդրվեց 2 0.2% գլյուկոզա, պրոտոնի արտանետման արագությունը was4.5 մմոլ / րոպե էր, իսկ FoF1 AEP փուլային հոսքը ՝ 1.6 մմոլ / րոպե: 0,8% գլյուկոզի 1.1 ներդրումը մեծացնում է պրոտոնների արտազատման տեմպը: Երբ բակտերիաները աճեցվում էին 0.8% գլյուկոզայի խմորման ներքո, փորձարարական միջավայրը ներմուծեց 0.2 և 0.8% գլյուկոզա պրոտոնային արտանետման արագության 1.1-ապատիկ աճով `0.2% գլյուկոզայում աճած մանրէների համեմատ (Աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. E. coli BW2513 և hyfB-R մուտանտ 0,2 և 0,8% գլյուկոզա ՝ խմորման տակ ՝ pH 7,5-ի պայմաններում .5 Փորձարարական պայմաններում վայրի տեսակը աճեցված է 0,2% գլյուկոզայում վայրի տեսակը աճեցված է 0,8% գլյուկոզայում 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա H + հոսքեր (մմ / րոպե) բ Ընդհանուր DSC- զգայական Ա պայմանները նույնն են, ինչ նկարագրված են մեթոդով: FoF1 AEF փուլի պրոտոնների արտանետման հոսքը 61.6 անգամ ավելի բարձր է, քան վայրի տիպի տվյալների հոսքը: DG: M: մ: Timeամանակը, r մ: ւ: o: տ: ե: n: ա տ: r: ա r: M: մ: Նկար 4 0.2% գլյուկոզի ֆերմենտացման ժամանակ 7.5 pH ջերմաստիճանում E. coli BW25113 մանրէներում պրոտոն-կալիումի նյութափոխանակության կինետիկա: Կան ապացույցներ, որ ցածր բուֆերային միջավայրում գլյուկոզի առկայությունը ճնշում է hyf օպերոնի գեների արտահայտմանը: Էնդրյուս և և նրա գործընկերների աշխատանքը ցույց է տվել, որ hyf օպերայի ակտիվացնողը ազդում է hyf- ի, բայց ոչ hyc opera- ի գեների վրա: Idույց է տրվել, որ Hid-3- ը հիմնականում պատասխանատու է ցածր pH պարունակությամբ ջրածնի արտադրության համար: Մնացականյանը և մյուսները ցույց են տվել, որ մրջնաթթվի ավելացումը pH արժեքի 7,5-ին ակտիվացնում է հիպերօպերոնը. Սա ավելացնում է վերը նշված տվյալներին, որտեղ գլյուկոզի կոնցենտրացիան 0.8% էր (hyic operon- ի ակտիվացմամբ ավելի շատ մաղձաթթու կարող է արտադրվել): Ինչպես նշվեց, Hid-4- ը կարող է փոխազդել FoF1 AEF- ի հետ `էներգիայի փոխադրման համար վերականգնող համարժեքներ տրամադրելով: Նշում է, որ գլյուկոզի սահմանափակ արտադրության պայմաններում Hid-4- ը խմորման ընթացքում ենթարկվում է ջրածնի արտադրության: Այսպիսով, արդյունքները ցույց են տալիս Heid 4- ի ներուժը մանրէների աճի համար, ինչը ենթադրում է, որ գլյուկոզի մակարդակը և շրջակա միջավայրի pH- ը կարող են նշանակալից լինել Heid-4 Հ FoF1 AEPhase փոխազդեցության համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Բնություն (2012); 488, էջ 294–303, DOI: 10.1038 / բնություն 11475: Մանրէային մութ և ֆոտո-խմորումներ: Novel Data and Future Approaches, RenewProducing Reactions in Escherichia coli, J Bacteriol (2015), 197, էջ 296–306: DOI DOI 10.1128 / ecosalplus.ESP-0011-2016.39, էջ 16914–18, DOI: 10.1016 / j.renene.2015.04.05.05. Խմորումը մանրէներում և դրա էներգետիկայում, In. Trchounian A (ed) Bacterial Membranes. CurrMicrobiol (2002), 45, էջ 281-6, DOI: 10.1007 / s00284-002-3764-z.MicrobiolLett (2013), 348, էջ 143-8, DOI: 10.1111 / 1574-6968.12281: Sahakyan Mayramik Escherichia coli ԲԱՐՁՐԱULՐՈ W PROՐԻ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ Բակտերիաներում և պրոտոնային հոսք FoF1 EFAZ գլյուկոզիտորային քանակով. Պարարտացման պայմաններ ։

Ցույց է տրվել, որ 0.8 % գլյուկոզը 1.3 անգամ խթանում է E․ coli BW25113 բակտերիաների աճը։ Դիտվում է H2 արտադրություն, որը բացակայում է hyfB-R մուտանտ շտամում։ Ավելին, 0.8 % գլյուկոզով աճեցված մուտանտ բակտերիաներում դիտվում է FoF1 ԱԵՖ-ազով H+-ի հոսքի 1.3 անգամ խթանում, որը 0.2 % գլյուկոզի դեպքում ճնշվում է 3 անգամ։

Հոդվածը հիմնված է «Լեզվի իմացության / իրազեկման եվրոպական մշակված տեսությունների վրա, ըստ որի ՝ լեզվի ուսուցումը ենթադրում է հիմնական հմտությունների զարգացում, ինչպիսիք են լեզվական, բազմալեզու-գործնական, որպես լեզվի ուսուցման հիմնական բաղադրիչ: Այս տեսակետը նույնպես հավանության արժանացավ մեր կողմից, որը, մասնավորապես, ուսումնասիրվեց հոդվածում: Այս հոդվածի նպատակն է օգտագործել CEFR- ի կողմից առաջարկվող լեզվական-հաղորդակցական կարողությունները լեզվի ուսուցման գործընթացում `առանց անտեսելու լեզվի զարգացման դերը նույն զարգացման լեզուն հաղորդակցելու գործում, որը ամենակարևոր բաղադրիչն է: Օտար լեզվով հաղորդակցվելու համար օգտագործվում են ոչ միայն լեզվական գիտելիքներ, այլև ընդհանուր լեզու և գործնական գիտելիքներ: Այլ կերպ ասած, արդյունավետ զրույց ունենալու համար, բացի քերականական, բառագիտական, հնչյունաբանական գիտելիքներից, անհրաժեշտ է ցուցադրել պատշաճ վարք, գիտելիք-խոսքի գործընթաց: Այնուամենայնիվ, պակաս ուշագրավ չէ, որ արտալեզվական կիրառումը հատուկ նշանակություն ունի արդյունավետ հաղորդակցության իրականացման գործում: Սա է այս հոդվածի հրատապության պատճառը: Իրավասության տիրապետում, որը, ուսանողի տեսանկյունից, անհրաժեշտ է օգտագործել ոչ միայն գիտելիքների ծավալն ու որակը, այլև գիտելիքներն անգիր պահելու միջոցները, դրանց հասանելիությունը: Լեզվաբանական իրավասությունը ներառում է լեզվի օգտագործման սոցիալ-մշակութային բաղադրիչը: Այս համատեքստում այն ​​նշանակալի է ուսման գործընթացում ուսանողների լեզվական կարողությունների տարբեր իրավիճակներում: Լեզվական ճշգրտության օգտագործումը Ինչ վերաբերում է գործնական իրավասությանը, ապա դա կապված է հասարակության լեզվամշակութային նորմերի հետ `հաղորդակցման նորմերի և ավանդույթների հետ: Այլ կերպ ասած, այս համատեքստում օտար լեզվի իմացությունը յուրահատուկ դեր ունի, առանց որի ոչ մի իրական հաղորդակցություն չի կարող տեղի ունենալ: Օտար լեզուների ոլորտում հաղորդակցական լեզվի իմացությունը չի նշանակում միայն երկու մարդու մտքերի բանավոր փոխանակում, այլ ներառում է ինտերակտիվ բանավոր գործունեության մի շարք բաղադրիչների: Օտար լեզուներ դասավանդելիս հաղորդակցության զարգացումը ներառում է մի շարք մտավոր գործընթացներ. Նոր տեղեկատվության ընկալում, հիշողություն, ճանաչողություն, ինչպես նաև յուրաքանչյուր ֆիզիկական և մտավոր փոխանցման զարգացում: Նրանց ունակություններն ու գործողությունները պայմանավորված են մի շարք գործոններով. Սովորողի տարիքը, մտավոր ուժը, աշխարհայացքը, ընդհանուր հաղորդակցական-լեզվական գիտելիքները, լեզվամտածողությունը, լեզվի ընկալումը և այլն: Հաղորդակցական-լեզվական իրավասության տեսանկյունից, Լեզվաբանության / իրազեկության համաեվրոպական համակարգի (CEFR) կողմից մշակված տեսություններում հստակ ասվում է. «Լեզվական-հաղորդակցական կարողությունը կարելի է դիտարկել որպես բաղադրիչների ամբողջություն: լեզվական, սոցիալ-լեզվական պրագմատիկ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին ներառում է գիտելիքներ, կարողություններ և հմտություններ »[2, 15-16]: Փաստորեն, «լեզվական ունակություն» տերմինը ինքնաբերական է, քանի որ. 1. Տարբեր մշակութաբաններ ունեն իրենց սեփական պատկերացումները լեզվի ճիշտ օգտագործման վերաբերյալ, յուրաքանչյուր էթնիկ խումբ մշակել է լեզվի ունակությունը գնահատելու իր մեխանիզմը. 3. Հաղորդակցման իրավասության մակարդակը կարող է տարբեր լինել `կախված հաղորդակցության նպատակներից: Ույցի ժամանակ: I. Karasik- ը դասակարգեց նաև լեզվական իրավասության մի քանի ասպեկտներ. Լեզվի իրական իմացություն, • կրթված ոչ կրթված բանախոսների լեզվական կարողություն, օտարախոսների, լեզվաբանների և փորձագետների որակավորում [7, 63-64]: Լեզվական իրավասություն Լեզվական իրավասությունը ներառում է բաղադրիչներ, որոնք շատ կարևոր են լեզվի ուսուցման մեթոդներում: Դրանք կապված են լեզվի հետևյալ մտածողության, քերականության և բառապաշարի հետ: Նա ավելացրեց, որ այս համատեքստում, երբ ասում ենք լեզվական կոմպետենտություն, նկատի ունենք քերականապես ճիշտ քերականական կառուցվածքներ օգտագործելու կարողությունը: Առանց բառերի չի կարելի խոսել իմաստալից արտահայտությունների ձևավորման մասին: [10] Ինչպես հայտնի է, լեզվական իրավասությունը կապված է լեզվական համակարգի հմտությունների, այսինքն ՝ հնչյունաբանական, շարահյուսական գիտելիքների ձեռքբերման հետ: Այս իրավասությանը տիրապետելով ՝ հնարավոր է կազմել իմաստալից նախադասություններ: Ինչ վերաբերում է սոցիալեզվաբանական իրավասություններին, ապա վերջինս ենթադրում է գիտելիքներ մշակութային կանոնների վերաբերյալ, այսինքն ՝ իմանալ լեզուն ինչպես հարկն է օգտագործել: Համապատասխանությունը կախված է հաղորդակցության վայրից, թեմայի և զրուցակիցների միջև փոխհարաբերությունից: Ավելին, պատշաճ լինել նշանակում է քաղաքավարի գիտելիքների նորմեր կիրառել, ինչպես հեգնանքի, հարգանքի, երախտագիտության դեպքում համապատասխան վերաբերմունքի դեպքում: Մշակույթի խորհրդանիշներ, որոնք հարգանք ցուցաբերելու դեպքում, օրինակ, Ա.Վ. Գլուխովան տեսնում է բազմալեզու իրավասությունը որպես տվյալ լեզվական իրավիճակում ուսանողների լեզվական ռեսուրսներ ձեռք բերելու կարողություն: Այստեղ նա օգտագործում է տեղեկատվության հետ կապված բառի նշանակությունները ինչպես հաղորդակցության ոճի, այնպես էլ հաղորդակցության գործնական նպատակի հետ կապված [4, 206]: Լեզվի գիտելիքների / իրազեկման համաեվրոպական համակարգի (CEFR) համաձայն ՝ բազմալեզու իրավասությունը վերաբերում է լեզվի օգտագործման սոցիալ-մշակութային պայմաններին [2, 16]: Ա.Արշակյանը կարծում է, որ բազմալեզու իրավասությունը վերաբերում է լեզվական ձևերի միջև հարաբերությունների իմաստներին, դրանց իմաստին, որոնք տարբերվում են լեզվական իրազեկության մեջ պարունակվող իմաստից: Եթե ​​վերջինս հիմնված է լեզվական նշանների և դրանց պայմանական (բառապաշարից դուրս) նշանակության կապի վրա, ապա ոչ լեզվական իրավասության լեզվական նշանների և դրանց նշանակողի կապը տվյալ իրավիճակում առկա բառային իրավիճակի վրա է: Այս տեղեկացվածության բաղադրիչներից մեկը «կազմված» -ի օգտագործումն է համապատասխան բառապաշարում [1, 83-84]: Պրագմատիկ իրավասությունը կապված է լեզվական ռեսուրսների գործառական օգտագործման հետ »՝ համաձայն լեզվի փոխազդեցության մեխանիզմների [2, 15-16]: Իրականացում, բանավոր ակտ ». Հաղորդակցական: Վերոհիշյալի լույսի ներքո կարելի է ենթադրել, որ փորձաքննությունը համապարփակ է, ինչը տվյալ լեզվախոս մարդկանց հաղորդակցական նորմերի և ավանդույթների ընդհանրությունն է և ներկայացնում է ներկայիս լեզվական և մշակութային համայնք: Հաղորդակցման վարքագիծ Այլ կերպ ասած, գործնական ունակությունը հաղորդակցման մեջ ճիշտ կողմնորոշվելու, զրուցակցի կարծիքը հաշվի առնելու, արտահայտման ամենահարմար միջոցներն օգտագործելու կարողությունն է ՝ կախված հաղորդակցության պայմաններից և նպատակներից: Շատ հետազոտողներ նույնպես վկայակոչել են հաղորդակցական կարողությունները: A. Leont, IA Zimnyan, M. Ն. Vatutn, B. Մ. Polonsky, O. Մ. Կազազները նրանք են, ովքեր կարծում են, որ վերջինս ունի բանավոր գործողություններ կատարելու, հարցեր տալու, իրենց պատասխանները հստակ ձևակերպելու, ուշադրություն դարձնելու, զրուցակցի առկա խնդիրների ակտիվ քննադատության, ինչպես նաև սեփականը հիմնավորելու ունակություն ունենալու ունակություն: կարծիք, լսեք և լսեք այլ մասնակիցների կարծիքները: [3], [9], [6]: է Ենթադրվում է, որ սա կմեկնաբանի, կքննարկի մտքերը: Ինչպես ցույց է տրված գծապատկերում, D. Hymes- ը դիտել է միօրինակություն, որն ընդգրկում էր ավելի լայն շրջանակ: Այն արտացոլվում է սոցիալական իրականության մեջ `վերջինիս հմտությունների շնորհիվ: [12] Գործունեության արդյունքը մտավոր է: Hymes- ի տեսակետն ավելի ընդունելի է, քանի որ մենք չենք կարող տարբերակել լեզվական կոմպետենտությունը ոչ լեզվականից, որն առանձնահատուկ դեր ունի միջանձնային հարաբերությունների մեջ: Հատկապես, երբ դպրոցը հիմքում է, ոչ լեզվական հաղորդակցության հիմնական բաղադրիչները ՝ քերի աչքն ու դեմքի արտահայտությունները, կարելի է կռահել ամենակարևոր գործիքի դ դեմքի արտահայտություններից ՝ նա դասը սովորե՞լ է, թե ոչ, նյութը արդյո՞ք պարզ է, թե ոչ ՝ կա դրա մեջ ճշմարտություն, թե ոչ: Ուսանողի ուսուցիչը մտքեր է փոխանակում: Գծապատկեր 1. Հաղորդակցման իրավասության ձևանմուշ [12] Competարգացման իրավասություն. Իր հետազոտության մեջ Մաքքեյը յուրովի է ուսումնասիրում օտար լեզուները, քանի որ ուսանողներն առաջին հերթին արձագանքում են ուսուցչի օտար լեզվին: Օրվա դասի պլանը կազմվում է առաջին մի քանի րոպեների ընթացքում, երբ ուսուցիչներն ու ուսանողները բնազդորեն կողմնորոշում են, թե ինչպես պետք է սկսել հաղորդակցությունը: Ուսուցչի դեմքի արտահայտությունը, ձայնը, ժեստերը, ժեստերը կարող են վստահություն ներշնչել, և հակառակը [13, 54]: Ուստի անցանկալի կլիներ, որ լեզվի ուսուցիչները հավասար հնարավորություն ընձեռեին տիրապետելու ոչ լեզվական գործիքների օգտագործմանը և կիրառմանը դասարանում, հատկապես ավագ դպրոցում, երբ աշակերտները ներկայացնում են դերախաղեր և քննարկումների մեջ: Մենք ոչ լեզվական միջոցներից առանձնացրել ենք առավել գործնական տարբերակները: ճակատային (զայրույթ, տխրություն, ուրախություն, վախ, արհամարհանք և այլն), 2. ժեստերի օգտագործում (ցույց տալ, ողջունել կամ հրաժեշտ տալ և այլն): 3. Աչքի հայացք, որը կարող է արտահայտել հետաքրքրություն, հիացմունք, վստահություն, ինչպես խաբեությունը , պատկերներ և առարկաներ, որոնք կարող են փոխանցել որոշակի տեղեկություններ անձի կամ առարկայի մասին: Հետևաբար, կարելի է փաստել, որ լեզվական-հաղորդակցական կարողությունների միջոցով հնարավոր է հիմնական գիտելիքները փոխանցել ուսանողներին, ունակությունները բացահայտում են, թե ով ենք մենք, ինչպես ենք շփվում ուրիշների հետ: Հաճախ խոսվում է այն մասին, թե ինչպես կարելի է լեզվի ուսուցիչը հեշտությամբ տարբերվել ժեստերով, որոնք նա օգտագործում է զրույցի ընթացքում: Ամփոփելիս կարելի է եզրակացնել, որ լեզվական հաղորդակցման հմտությունները ներառում են գիտելիքներ, հմտություններ, որոնք սովորողները պետք է ստեղծեն խոսքի վարքի իրենց սեփական ծրագրերը և հաղորդակցման համապատասխան իրավիճակներ: Վերջինս բանավոր գործունեության բոլոր տեսակների, ինչպես նաեւ հաղորդակցման գործընթացում սովորած հաղորդակցման պայմանների տիրապետումն է: Ուսուցման գործընթացում ճիշտ արտահայտվելու, բայց լեզվի իմացության պակաս չունենալու ունակություն: Արդյունավետ հաղորդակցություն է հաստատում հաղորդակցվող կողմերի միջև բազմալեզու հաղորդակցության միջոցով, ոչ լեզվական իրավասության դեպքում հաղորդակցությունն իրականացվում է հաղորդակիցների կողմից առանց խոսքի հաղորդակցություն ընդունելու կամ ստանալու միջոցով: ։

Սույն հոդվածում մասնավորապես քննվում է հաղորդակցականլեզվական կոմպետենցիան որպես լեզվական, հանրալեզվաբանական և գործաբանական կոմպետենցիաների ամբողջություն։ Այն իր մեջ ներառում է գիտելիքներ և կարողություններ, որոնք միտված են ստեղծելու խոսքային սեփական հաղորդակցություն և շփման տարբեր իրավիճակներ աշակերտների համար։ Առանձնակի կարևորվում է նաև լեզվի ուսուցման արտալեզվական կոմպետենցիայի դերը օտար գործընթացում, առանց որևէ հաղորդակցական գործընթաց։

Պետության և եկեղեցու տարանջատման և խղճի ազատության խնդիրները հիմնականում ազդվել են միջնադարյան եվրոպացի փիլիսոփաների այլախոհ մտքի կողմից: Վաղ կապիտալիստական ​​հարաբերությունների ի հայտ գալուն զուգահեռ, Վերածնունդը ծնվել է Իտալիայում և տարածվել Եվրոպա: Վերջինիս գաղափարական դարբնոցում սերմանվեցին աշխարհիկ փիլիսոփայական ուղղություններ, ինչպիսիք են քննադատական ​​ռեալիզմը, հումանիզմը 17, որոնք, ազատելով մարդուն կրոնական ինքնապաշարումից, հռչակեցին նրան որպես բարձր հումանիստ: սոցիալապես ակտիվ էակ: Նրանց գաղափարախոսության արդյունքում աստվածային նախախնամությունն ու հանդերձյալ կյանքի հետապնդումը հետզհետե տեղի տվեցին երկրային երջանկությանը: Հումանիստական ​​շարժման առանձին ճյուղ է հանդիսանում էկոլոգիական (գիտական) հումանիզմը, որից սկիզբ է առնում աշխարհիկ հումանիստական ​​փիլիսոփայությունը: Էվոլյուցիայի տեսության անմիջական ազդեցության ներքո աշխարհիկ հումանիզմը հերքեց Աստծո ՝ երկնային կյանքի գաղափարը, դիտեց մարդուն որպես սոցիալական էվոլյուցիայի արդյունք, ոչ թե ստեղծման: «Աշխարհիկ հումանիզմի հռչակագրի» սկզբունքներից մեկը եկեղեցու և պետության տարանջատումն է: 187 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ հիմնական արժեքը ՝ բնության և տիեզերքի առանցքային տարրը, կարևորեց մարդկանց կենտրոնացած աշխարհայացքը ՝ հիմնված անկաշկանդ, նախաձեռնողական մտքի և ինտելեկտի վրա: Աշխարհիկ պետություն հասկացության ձեւավորման ընթացքում ի հայտ են գալիս աշխարհիկ գիտություն, արվեստ, տիեզերքի աշխարհիկ ընկալում: Կրոնական դոգմաների և գաղափարների, ինչպես նաև կանոնական իրավունքի աստիճանական թուլացման հետ մեկտեղ ձեւավորվում է աշխարհիկ իրավական գիտակցություն: Այս ժամանակահատվածում, երբ իրավական և քաղաքական միտքը պատված էր կրոնական ոգով, և ինկվիզիցիան անողոք դատողություն տեսավ հերետիկոսության և այլախոհության ցանկացած դրսևորման դեմ, քաղաքական գործիչները և տեսաբանները հանդես եկան կաթոլիկ եկեղեցու ներսում կրոնական հանդուրժողականության խթանման համար: , պետությունից անջատվելու և դրա ենթակայության տակ անցնելու խնդիրները: Այսպիսով, ֆրանսիացի փիլիսոփա, աստվածաբան Johnոն Փարիզը իր «De Potestate Regia et Papali» (1302) աշխատության մեջ հաստատեց հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների ֆունկցիոնալ անկախությունը: Պետությունը, ըստ փարիզցու, ընդհանուր միության համար միավորված մարդկանց միություն է, որտեղ կա աշխարհիկ առաջնորդի միակողմանի իշխանություն: Ի վերջո, օրինական իշխանությունը միշտ Աստծուց է, բայց այն չի իրականացվում եկեղեցու միջոցով, այլ ժողովրդի միջոցով, քանի որ ժողովուրդը ընտրում է միապետին [4, p. 434]: Նշենք, որ 14-րդ դարի սկզբին Արևմտյան Եվրոպայի մի շարք երկրներում և, մասնավորապես, Իտալիայում, պետական ​​և հասարակական կյանքն ուղեկցվում էր բուռն քաղաքական և տնտեսական գործընթացներով: Ֆեոդալական հարաբերությունների խորացումը խոչընդոտում էր առևտրի և գյուղատնտեսության զարգացման հնարավորություններին, միևնույն ժամանակ բուրժուազիայի ամրապնդումը խթանում էր քաղաքների աշխուժացումը և առևտուրը և նպաստում բնակչության ֆեոդալական կախվածության թուլացմանը: Լայնորեն տարածվեց այն թեզը, որ ներդաշնակ համակեցությունն ու քաղաքացիական համերաշխությունը հնարավոր են միայն ուժեղ աշխարհիկ պետության գոյության պատճառով: Աստիճանաբար արքայական իշխանության կենտրոնացումը դարձավ օրակարգային հարց: Այս իրադարձությունների տրամաբանության մեջ է, որ կարևոր է Դանթե Ալիգիերիի և Մարկիլիուս Պադուացիի տեսական-գաղափարական դերը: Իտալացի բանաստեղծ Դանթե Ալիգիերիի 18 վաղ քաղաքական-տեսակետները, վաղ հումանիզմի կարկառուն ներկայացուցիչը, ամփոփվել են «Դե Մոնարխիայում» ՝ նախորոշելով պետություն-եկեղեցի հարաբերությունների արմատական ​​վերանայման նոր կառույցներ [6, էջ 327-346]: Դանթեն առաջ քաշեց աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների ինքնավարության գաղափարը ՝ քննադատելով միապետությունը պապականությանը ենթարկածների տեսակետները: Բիբլիական միտք բերելով ՝ Դանթեն գրում է. «Աստված ստեղծել է երկու մեծ ու փոքր լուսատուներ ՝ մեկը լուսավորելու առավոտյան, իսկ մյուսը գիշերը: Ավելին, նրանք դա հասկանում են որպես այլաբանական խոսք հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների մասին: » Դանթեն հերքում է հոգևորականության այս գաղափարը, որը միապետին նույնացրեց լուսնի հետ ՝ նշելով, որ այն իր լույսը ստացել է որպես փոքրիկ լուսավորիչ արևից ՝ Հռոմի պապից [5, էջ 102-103]: Դանթեն ոչ միայն պնդում էր, որ աշխարհիկ իշխանությունը չի կարող կախված լինել հոգևորից, այլ նաև պնդում է, որ երկու գործառույթների համադրությունը հակասում է դրանց էությանը և հղի է լուրջ վտանգներով: Այս տեսակետից Հռոմի պապն ու միապետը, որպես աստվածային կամքի ներկայացուցիչներ, ոչ թե հակադրվում են միմյանց, այլ լրացնում են միմյանց [4, էջ 127-138]: Դանթեն ակտիվորեն մասնակցում էր Իտալիայի քաղաքական գործընթացներին և ի սկզբանե միանում էր Գյուլֆների քաղաքական հոսքին, որոնք, որպես պապական իշխանության կողմնակիցներ, սուր հակասության մեջ էին միապետի կողմնակիցների ՝ hibիբելինների հետ ՝ կանխորոշելով պետության և եկեղեցու դիմակայությունը , Այնուամենայնիվ, Գյուլֆների հետ տարաձայնությունները Դանթեի մոտեցման մեջ նշանակում էին գաղափարական շրջադարձային պահ, որի դեպքում միապետն իր աշխարհիկ իշխանությամբ միապետն արդեն ընկալում էր որպես Ֆլորենցիայի ազատագրման և Իտալիայի միավորման հեռահար նպատակ: 189 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Դանթեն պետության լավագույն ձևը համարեց միապետությունը, որտեղ միապետի բացարձակ իշխանությունը հիմնված է օրենքի, բարոյականության և աստվածային պատվիրանների վրա: Ավելին, նա տեսնում էր համաշխարհային խաղաղության գրավականը Աստծո պատվիրակի միապետի (կայսեր) գլխավորությամբ միավորված աշխարհիկ աշխարհիկ պետության ձևավորման տեսլականում [4, էջ 48-50]: Աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը այլաբանորեն արտահայտվում է նաև իտալացի մտածողի «Աստվածային կատակերգություն» հայտնի պոեմում, որտեղ Դանթեն գրում է. «Աշխարհը բարելաված Հռոմը երկու արև ուներ, որոնք ցույց էին տալիս ճանապարհը դեպի երկիր և երկինք: Մեկը մարեց մյուսը, և թուրն ու դանակները խառնվեցին իրար, և արդյունքն այն էր, որ երկու կողմերն էլ անկարգացան, փչացան: ... Այժմ միաձուլելով երկու բաժանմունքներ ՝ եկեղեցին ընկնում է Հռոմի ցեխի մեջ և պղծվում է իրեն և իր բեռը զույգերով »[1, էջ 89-90]: Փաստորեն, Դանթեն ընդհանուր անբարոյականության պատճառը տեսնում էր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների միաձուլման մեջ: Developingարգացնելով աշխարհիկ պետության մասին իր պատկերացումը ՝ նա նպաստում է բացարձակ ազատության գաղափարին ՝ որպես Աստծո կողմից նվեր Դանթե Ալիգիերին: Եվ այդ ազատությունն առաջին հերթին որոշում կայացնելու ազատություն է, այսինքն ՝ կամքի, համոզմունքների ազատություն [4, էջ 41-42]: Աշխարհիկ պետության գաղափարը դրա կազմավորման ակունքներում կարելի է տեսնել մեկ այլ իտալացի մտածողի ՝ Մարկիլիուս Պադուացցիի տեսակետներում: Նրա ստեղծագործական կյանքի գագաթնակետը «Խաղաղության պաշտպան» («Defensor pacis») աշխատությունն է, որն ընդգծում է ոչ միայն աշխարհիկ և կրոնական, այլ նաև օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների տարանջատման հարցը, որը դարձավ տեսական և գաղափարական հիմնասյուներից մեկը: բարեփոխման [2, էջ. 149]: Պադուան կտրականապես ընդդիմանում էր կրոնական վերնախավին ՝ վրդովված պապության հեղինակությունից: Ըստ նրա, կաթոլիկ եկեղեցու քաղաքական գերակայության դոկտրինը «... կործանարար է մարդկային ցեղի համար և սպառնում է անդառնալի վնաս հասցնել ցանկացած համայնքի կամ դրա մի մասի, եթե այն չկանգնեցվի» [2, p. 67]: Գերագույն իշխանությունը պետք է պատկանի թագավորական կառավարությանը, իսկ կաթոլիկ եկեղեցին պետք է զրկվի աշխարհիկ կառավարությանը բնորոշ գործառույթներից, ինչպես նաև ապաքաղաքականացվի և բերվի հարկային դաշտ: Եկեղեցին օժտված լինելով հարաբերական անկախությամբ ՝ համարվում էր պետական ​​մեխանիզմի բաղկացուցիչ մասը: Սրանով, սակայն, Պադուան հակված չէր բացառել աշխարհիկ իշխանության դերը ՝ սահմանափակելով այն իրավունքով: Միապետը պետք է հետևի օրենքներին և դրանց սահմաններից դուրս չգա: Պադուանը չի ժխտում իշխանության աստվածային ծագման թեզը, բայց միևնույն ժամանակ շեշտում է, որ Աստված պետական ​​կառավարություն է հաստատում ազատ մարդկային բանականության միջոցով [2, p. 101] առանց հոգևոր դասի միջամտության: Այս համատեքստում մարդիկ կարող են ունենալ աշխարհայացք ՝ իրենց համոզմունքներին համապատասխան, եթե միայն մարդու օրենքը դա չի արգելում: Սա նշանակում էր, որ դավանանքի ազատության սահմանափակման հիմքերը դրվել են պետության կողմից, այլ ոչ թե կաթոլիկ եկեղեցու ինկվիզիցիայի կողմից: Այս համատեքստում Պադուան զարգացրեց իր մոտեցումը `տարբերելու մարդկային և աստվածային օրենքները: Ավելին, նա հավատում էր, որ աստվածային օրենքները հաստատվել են միայն Աստծո կողմից և արտահայտված են սուրբ գրություններում, և որ դրանից դուրս մնացած բոլոր կանոններն ու սկզբունքները մարդկային օրենքներ են, որոնք ստեղծվել են մարդու կողմից և ղեկավարում են երկրային կյանքը արդարության պահանջների հիման վրա: Պաշտպանելով օրենսդրության մի մասը ՝ Պադուան շեշտեց, որ բոլոր մարդիկ ՝ ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ հոգևոր, պարտավոր են պահպանել մարդու իրավունքների պարտադիր նորմերը [2, p. 288]: Պադուայի անվանական մասնագետ Ուիլյամ Օկկամը նման վերաբերմունք ցուցաբերեց պապական հեղինակության նկատմամբ [3, էջ. 34]: Իր «Երկխոսության», «Ութ հարց պապական հեղինակության մասին» գրքում նա կտրուկ քննադատում է կաթոլիկ եկեղեցին ՝ պաշտպանելով միապետության 191 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ գերակայությունն ու ամբողջականությունը: Միևնույն ժամանակ, Օկամը առաջադիմական դատողություններ է կատարում բոլոր մարդկանց հավասարության, դավանանքի ազատության, պետության կողմից ընդհանուր բարիքի պաշտպանության, օրենքի ՝ որպես հասարակության հետ կապի հիմնական կարգավորողի, բնական և դրական իրավունքի ներդաշնակության բնորոշ հարցերի վերաբերյալ: Հատկանշական է, որ վերոհիշյալ մտածողները, լինելով աստվածաբանական դասի անխոնջ քննադատողներ և աշխարհիկ պետության գաղափարի սերմանողներ, հանդես չէին գալիս Աստծո բացառման, հանրային գիտակցությունից օտարվելու և աստվածպաշտության համար. Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում Վերածննդի դարաշրջանի մտածողների հումանիստական ​​դատողությունների ազդեցությունը աշխարհիկ պետություն հասկացության ձևավորման մեջ, որը փոխեց մարդու կշիռը մարդ-աստված հարաբերություններում և վերաիմաստավորեց բնական օրենքի տեսական դրույթները և հատկապես մարդու հիմնարար իրավունքները: , , ։

Հոդվածում վերածննդի դարաշրջանի մտածողների իրավաքաղաքական մտքի վերլուծության միջոցով փորձ է արվել վեր հանել աշխարհիկ պետության իրավական-սոցիալական կոնցեպտի զարգացման հիմնահարցերը։ Հատկապես ուշադրության է արժանացել այս շրջանում պետության եւ եկեղեցու աստիճանական առանձնացման եւ խղճի ազատության իրավունքի արժեւորման գործընթացը եւ դրանց վերաբերյալ իրավաքաղաքական մտքի հումանիստական անդրադարձը։

ԸՆՏՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻC ԸՍՏ ԵՐԿՐԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՏԱՐԱԱՇՐ GROԱՆՆԵՐՈՒՄ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻ ՁԵՌՆԱՐԿՄԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄՆԵՐԸ Հայաստանի Հանրապետության քաղցրահամ ջրի հիմնական ձկնորսական շրջաններից մեկը Արագած լեռն է: Մենք իրականացրել ենք նոր գիտական ​​հետազոտություն `օգտագործելով էլեկտրական հետախուզության մեթոդը ուղղահայաց էլեկտրական զոնդով (UEZ): Հաշվի առնելով այդ ուսումնասիրությունների արդյունքները, մշակվել և ընդհանրացվել են նախկինում արված հիդրոերկրաբանական, երկրաֆիզիկական և ջրաբանական նյութերի տվյալները: Արագածի լեռնազանգվածի համար կառուցվել է տարածաշրջանային ջրազրկող շերտի քարտեզ (paleorelife): Ստացված արդյունքների հիման վրա հայտնաբերվել են ստորերկրյա ջրերի հոսքերը, որոնց հեռացումը, հատկապես վերին հոսանքներում, կարևոր դեր կխաղա նշված շրջանների ջրամատակարարման համար: Երկրաֆիզիկական և հիդրոֆիզիկական նյութերի մեկնաբանության հիման վրա ուսումնասիրվել են Արագածի լեռնազանգվածի ջրաբանական կառուցվածքի որոշակի խնդիրներ, այդ թվում `ճեղքված հրաբխային գոտիների, կոտրվածքների և ջրահոսքերի հայտնաբերում: Բարդ ուսումնասիրությունների հիման վրա. 1. Բացահայտվել են այն վայրերը, որոնք հիդրոերկրաբանական տեսանկյունից հեռանկարային են կենտրոնացված ստորերկրյա ջրերի հոսքերը որոնելու համար: 2. Հրաբխային զանգվածների օրինակի միջոցով կատարվել են մաթեմատիկական մոդելավորման երկու տեսակ, որի արդյունքում ապացուցվել են հրաբխային զանգվածի ծանրության ազդեցության տակ առաջացած տարածաշրջանային ճեղքերի տարածման ուղղությունները: 3. theանգվածի այս ճեղքվածքային գոտիները նույնպես հին են համարվում [1]: Մենք միասին ներկայացնում ենք հրաբխային կառույցներում լեռնային ապարների հիդրոերկրաբանական և ֆիզիկական հատկությունները որպես ֆիզիկահիդրոերկրաբանական մոդել (FHEM) (Նկար 1): Նման հիդրոերկրաբանական նմուշների առաջացումը հիմնականում արտացոլում է ապարների հիդրոֆիզիկական-պետրոֆիզիկական հատկությունները: Հրաբխային կառույցների հիդրոերկրաբանական ամփոփ հատվածը, ներառյալ կազմավորման, տեղափոխման և ստորերկրյա ջրերի արտանետման տարածքները, կարող է ներկայացվել տարբեր ժայռային համալիրներով, որոնք ունեն տարբեր petrophysical և hydrophysical հատկություններ: FHEM-1 մոդելը նկարագրում է հրաբխային կառուցվածքի արտաքին կերակրման շրջանը: Սրանք բարձր լեռնային ջրբաժաններն են, որտեղ գործնականում ջրատար գոյացություններ չկան, որոնց պատճառով մթնոլորտային տեղումների մեծ մասը (խտացվող խոնավությունը կոտրված է) անցնում է ծակոտկեն լավայի միջով ՝ կազմելով խորը հոսք: FHEM-2 մոդելը նկարագրում է միջլեռնային-նախալեռնային շրջանները: Հիդրոերկրաբանական տեսանկյունից դա ստորերկրյա ջրերի փոխադրման (հոսքի) շրջան է: FHEM-3 մոդելը նկարագրում է ստորերկրյա ջրերի արտանետման շրջանը: Սովորաբար այստեղ կան միջլեռնային հովիտներ, վիմաբանական հատվածը բարդ է, լավայի ապարները համեմատաբար մեծ ուժ ունեն (երբեմն ՝ մինչև մի քանի հարյուր մետր) և բաղկացած են մեկ կամ մի քանի ջրատարներից: Waterրի երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունները կատարվում են տարածաշրջանային ջրակայուն շերտի կառուցվածքը և ջրատար հորիզոնների երկրաֆիզիկական հատկությունները որոշելու նպատակով [2, 3]: Նկար 1. Հրաբխային կառուցվածքի հրաբխային կառուցվածքի սխեման: Նման հրաբխային գործընթացները նվազեցնում են լարվածությունը երկրի տակ ՝ նվազեցնելով ճնշումը խորը շերտերում: Itselfայթքված լավայի ծանրության ազդեցության տակ երկիրը թեքվում և դեֆորմացվում է ՝ փորձելով վերականգնել խաթարված հավասարակշռությունը: Հրաբխային շրջանների լարված և դեֆորմացված վիճակի ուսումնասիրությունների հիման վրա լավայի ապարներում հնարավոր են տարածաշրջանային հնարավոր ճեղքեր `կառույցի սեփական քաշի ազդեցության տակ: Մեր հաշվարկներում կառուցվածքը մոդելավորվում է որպես անսահմանորեն բաշխված մածուցիկ-առաձգական սալ, որը հիմնված է առաձգական դեֆորմացվող առաձգական բազայի վրա: Նույն խնդիրն առաջին անգամ լուծեց Գ. Գ. Օգանեզով Մենք դա լուծեցինք մաթեմատիկորեն ՝ հաշվի առնելով ժամանակային բնութագրերը: Ուսումնասիրություններն իրականացվել են ինչպես ամբողջ հրաբխային զանգվածի համար (մոդել -1), այնպես էլ առանձին սյունների տեսքով (մոդել -2) (Նկար 2) [3]: Գծապատկեր 2. Հաշվարկային մոդելների սխեմաներ Լավայի ապարների հնարավոր տարածաշրջանային ճեղքերի հաշվարկման արդյունքում, Արագածի հրաբխային զանգվածի օրինակի հիման վրա, կատարվել են երկրաֆիզիկական քանակական-որակական տվյալների համեմատություններ: Արագածի լեռնազանգվածի երկրաբանական քարտեզի վրա ինքնահոս դաշտը տարանջատվել է բազմաթիվ առավելագույններով և մինիմումներով: Համեմատաբար մեծ նվազագույնը (ինքնահոս) նկատվում է մակերեսին մոտ տարածքում: Մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ զանգվածի կենտրոնական մասը ուրվագծվում է ծանրության մեծ գրադիենտ գոտիներով: Այս գոտիներից առաջինն անցնում է լեռնազանգվածի արևելյան մասով, իսկ երկրորդը ՝ հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք (Նկար 3): Գծապատկեր 3. Արագածի լեռնազանգվածի երկրաբանական սխեմատիկ քարտեզ: 1. Փոքր և կիսա ասոցացված ժամանակակից նստվածքներ, 2. Չորրորդական լավային համալիր (բազալտներ, անդեզիտոբազալտներ և այլն), 3. Պալեոգեն լավային համալիր (դոլերիտային բազալտներ, դացիտներ, անդեզիտոդացիտներ), ապարների համալիր, 6. հրաբխային ժայթքման կենտրոններ, 7. գրավիտացիոն գոտու սահմանը, 8. գրավիտացիոն ուժի գրադիենտի գոտիները (հնարավոր տարածաշրջանային կոտրվածքների և լավայի ժայռային շրջանների շրջաններ): Մագնիսական սենսացիայի տվյալների համաձայն, մնացորդային մագնիսականության ուղղությունը համընկնում է կոտրվածքի գոտիների հետ: Էլեկտրական հետախուզական աշխատանքներ են տարվել տարբեր ազիմուտներով, չափվել է ապարների էլեկտրական դիմադրությունը Արդյունքում, ճեղքված գոտիների վրա տեղի է ունեցել դիմադրության նվազում (էլեկտրական հաղորդունակության բարձրացում): Հնագույն հրաբխային կառույցների հատվածը ներկայացված է երկու ժայռային համալիրներով ՝ ջրազրկող (ստորին բարդույթ), ջրագոյացնող կազմավորումներ (վերին բարդույթ), որոնք տեղակայված են լավաների վերևում: Երկրաբանական մեկնաբանության հիմքը ուղղահայաց տվյալների (UEZ) տվյալներն են: Ավելին, որքան խորն է հնագույն հովիտը, այնքան դժվար է այն տարանջատել: Դաշտային տվյալների ճշգրտությունը բարձրացնելու համար 150 մ-ից ավելի խորություններում օգտագործվել է մաթեմատիկական երկչափ մոդելավորման մեթոդ: Ստացված տվյալներն օգտագործվում են OEZ կորերի մեկնաբանման մեջ: Գծապատկեր 4. Հին հովիտների մաթեմատիկական երկչափ մոդելավորման օրինակ երեք շերտերում Q (cid): 3408) ρ1 (cid. 3408) ρ2 (cid. 3408) ρ3 տիպի երկրաէլեկտրական հատվածի դեպքում, հովտային հովիտների մաթեմատիկական երկչափ մոդելավորման եռաշերտ երկրաէլեկտրական հատվածի դեպքում մենք ստանում ենք Q տիպի կորի, իսկ հնի դեպքում կորը մի փոքր շեղվում է: Սա ապացուցում է հնության առկայությունը տվյալ խորքում (Նկար 4): Հիդրոերկրեֆիզիկական, հիդրոերկրաբանական, մաթեմատիկական մոդելավորման, մաթեմատիկական երկրաչափական մոդելավորման տվյալները համադրելով `գալիս ենք այն եզրակացության, որ հրաբխային կառուցվածքներում կան տարածաշրջանային կոտրվածքների գոտիներ: Դրանք դառնում են ստորգետնյա ջրուղիներ կամ, այսպես կոչված, հնավայրեր: Եզրակացություն Հայաստանի կենտրոնական հրաբխային լեռնաշխարհում Արագածի լեռնազանգվածը քաղցրահամ ջրի գոյացման հիմնական շրջաններից մեկն է: Արագածի լեռնազանգվածի տարածաշրջանային կոտրվածքային գոտիների, ստորերկրյա ջրերի հոսքերի, դրանց տարածական բաշխման, այնտեղ տարածված ապարների հիդրոֆիզիկական և petrophysical հատկությունների ուսումնասիրության արդյունքում մենք կատարել ենք հետևյալ եզրակացությունները. Ուսումնասիրվել են լեռնային զանգվածի ստորերկրյա ջրերի առաջացման, շարժման և բեռնաթափման հիդրոդինամիկ պայմանները: Արագածի լեռնազանգվածի համար լուծված 1-ին և 2-րդ մոդելի տվյալների համաձայն `ապացուցվել են տարածաշրջանային կոտրվածքների գոտիների ուղղությունները, որոնք առաջացել են լեռան ծանրության ազդեցությունից: Լուծվել են ավելի քան 150 մ խորություններում ստորգետնյա հոսքերի հնագույն հովիտների մաթեմատիկական երկչափ մոդելները: Մեր աշխատանքը կարող է օգնել պարզել հիդրոերկրաբանական հորատանցքերի ճշգրիտ տեղը: Գրականություն ։

Հոդվածում ներկայացնում ենք, որ ՀՀ քաղցրահամ ջրերի ձևավորման հիմնական տարածաշրջաններից մեկն Արագած լեռան զանգվածն է։ Լեռնազանգվածի տարածքում կատարել ենք գիտահետազոտական նոր ուսումնասիրություններ։ Էլեկտրահետախուզությունն իրականացվել է ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) մեթոդով։ Հաշվի առնելով այդ ուսումնասիրությունների արդյունքները, միաժամանակ վերամշակվել և ընդհանրացվել են նախկինում կատարված հիդրոերկրաբանական, երկրաֆիզիկական և հիդրոլոգիական նյութերի տվյալները։ Լեռնազանգվածի համար կառուցվել է ֆիզիկոհիդրոերկրաբանական մոդելը (ՖՀԵՄ), որի համար առանձնացվել են ստորերկրյա ջրերի ձևավորման, տեղափոխման և բեռնաթափման մարզերը։ Կառուցվել են մաթեմատիկական և երկչափ մաթեմատիկական մոդելներ, որոնցով լեռան քաշի ազդեցության ներքո ապացուցվել են ռեգիոնալ ճեղքավոր գոտիների այն առաջացումները, որոնցով պայմանավորված են հնահովիտների տարածման ուղղությունները։

Հայ միջնադարյան քնարերգությունը դարեր ի վեր թե՛ շարքայինընթերցողին և թե՛ ուսումնասիրողներին հիացրել է։ Եվ նրակազմավորման, ձևաբովանդակային փոփոխությունների, ժանրայինփոխանցումների,խնդիրներըտակավին չեն կորցրել իրենց գիտական նշանակությունը, քանի որ թույլեն տալիս հստակեցնել քնարերգության հիմնական աղբյուրի՝Աստվածաշունչ մատյանի ազդեցության ոլորտները, սահմաններն ուուղիները։ Միջնադարյան մատենագրական հուշարձանների՝ ՍուրբԳրքի հետ ունեցած ցանկացած աղերս իր հերթին կարևոր էԱստվածաշնչի քննական բնագրի կնճռոտ հարցերը լուծելու, ինչպեսնաև հոգևոր և աշխարհիկ գրականության կապի խնդիրներըպարզաբանելու առումով։ Հինկտակարանյան«Երգերգոցը» ևստեղծագործական ակունքնրա այլաբանականմեկնությունըդարձնելով՝ ԳրիգորՆարեկացին իր ստեղծած հոգևոր երգի նոր՝ «Գանձարան» (կամ«Տաղարան») ժողովածուի գանձ, տաղ, մեղեդի և հորդորակ (փոխ)միավորներով վերափոխեց հայ հոգևոր երգը։ Բանաստեղծական նուրբընկալման և ստեղծագործական հնարավորինս կատարյալ յուրացմանարդյունքում «Երգ երգոցը» դարձավ նոր տեսակի բանաստեղծությանաղբյուր։ Հենց Գրիգոր Նարեկացու միջնորդությամբ «Երգ երգոցի»ազդեցության հմայքով պետք է բացատրել միջնադարի հայ հոգևոր ևաշխարհիկվերաիմաստավորումն ու սիրային քնարերգության նվաճումները [12-30]։ քնարերգության պատկերայինհամակարգիՍողոմոն Իմաստունի այս երկը հայ իրականության մեջ արդենուներ ուղիղ ընկալման կողմնակիցներ։ Թերևս այդ նպատակովՎասպուրականի Գուրգեն արքան քանիցս հորդորում է ԳրիգորՆարեկացուն հեղինակել «Երգ երգոցի» մեկնությունը։ Մյուս կողմից,ավանդաբար համարվելով հարսանեկան երգ, այս շքեղ հյուսվածքնարտացոլում է կնոջ և տղամարդու սերը՝ կնոջ արտաքին գեղեցկությանմանրամասն նկարագրություններով։ Այն պանծացնումէ սիրոգաղափարը, և քանի որ Նարեկացու ընկալմամբ երկիրը չունի ավելիպատվական բան, քան կնոջ և տղամարդու սիրո պանծացումը, ուստիայս գործի մեջ պետք է փնտրել Աստծո և հավատացյալի հոգևոր կապիայլաբանությունը։ Նարեկացու բանաստեղծության այս մեկնակետը թե՛հոգևոր-այլաբանական և թե՛ ուղիղ-սիրային իմաստով հսկայականազդեցություն ունեցավ միջնադարյան քնարերգության վրա [8-63], [9-78]։ Գրիգոր Նարեկացու «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» աշխատության ևՏաղերի միջոցով հետագա շրջանի հայ քնարերգությունը ժառանգում է«Երգ երգոցի» ողջ բառագանձը («Տաղ քաղցրիկ»), պատկերայինհամակարգը («Տաղ Ծննդեան») և նրանում առկա սիրայինտրամադրությունը («Տաղ Յարութեան»)։ Իսկ ավելի ուշ, երբ պոեզիայիմեջ այլաբանությունն իր դիրքերը զիջում է, սիրային մոտիվն արագորենդառնում է աշխարհիկ քնարերգության ամենահնչուն լարը՝ չկորցնելովկապն իր երկու հիմնական աղբյուրների՝ հինկտակարանյան «Երգերգոցի» և Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության հետ։ Նարեկացիական ավանդների փոխանցումը հստակ երևում էԱնանուն բանաստեղծի (10-րդ դ.) «Տաղ Յովհաննու Կարապետին»քերթվածում, որտեղ Հերովդեսի դուստրը նկարագրվում է այսպես.Հերքըն ծալ ի ծալ առեալ նըմանեալ արքայօձին.Աչօքըն ծաւալ ծըփէր ծիրանի ծովու նըման։ Ուլունքն ի վերայ լանջացն նըմանեալ լերանց ծաղկանց։ Եւ վարդ վառելով այտիցն, նըմանեալ խայծեալ նըռանց [10-205]։ Այս օրինակում Անանուն բանաստեղծն ազդված է ոչ այնքան «Երգբանաստեղծականերգոցից»,հնարանքներից, որոնք, գրեթե նույնությամբ կիրառելով, վկայում են՝Նարեկացու բանաստեղծական գյուտերի մասին տակավին 10-րդ դ.-ումև աստիճանաբար տարածում են գտնում։ ՆարեկացուԳրիգորորքանՀայ մշակույթի ծաղկման կիլիկյան շրջանում (1080–1375) հոգևորիկողքին աստիճանաբար իր իրավունքն է ստանում մարմնականը.վերագնահատվում են հին աշխարհի գիտությունը, փիլիսոփայությունն ու արվեստը։ Ուշադրության կենտոնում են հայտնվում մարդուներաշխարհին առնչվողհատվածների՝ Դավթի«Սաղմոսների», Սողոմոն Իմաստունի «Առակների», «Ժողովողի», «Երգերգոցի»մեկնաբանությունները։ Կիլիկիայի երկու նշանավոր գործիչներ՝ Ներսես Շնորհալին և ՆերսեսԼամբրոնացին, վերագնահատելով Գրիգոր Նարեկացու գրականվաստակը, նպաստեցին հեղինակի ստեղծագործության ճանաչմանն ուտարածմանը։ մարգարեություններիսուրբգրայինորոշևԳրիգոր Նարեկացու պոեզիայից ազդված՝ ստեղծագործականազատ ներշնչանքով Ներսես Շնորհալին նոր բարձրության հասցրեցհոգևոր երգը [17-146-147]՝ Մարիամ Աստվածածնի և Հռիփսիմե կույսիննվիրված գողտրիկ տաղերում լայնորեն կիրառելով «Երգ երգոց»-իպատկերային համակարգը։ «Տաղ ի սուրբն Հռիփսիմէ» խորագիրը կրողքերթվածում Հռիփսիմեն, որպես «Երգ երգոցի» հարսը, անխախտ և սուրբսիրով կապված է Փեսա Քրիստոսի հետ։ Բանաստեղծական ամեն տունավարտվում է «ո'վ, սուրբ Հռիփսիմե» կրկնակով, որտեղ Հռիփսիմեններբողվում է որպես թագուհի, գարնանային ծաղիկ, անուշահոտ վարդ,փեսայի դուստր, արեգակնային արդարության հարս։ Սիրով բաղձման խանդակաթ ըղձմամբ Հոգւոյն,Անձուկ վառեալ տարփմամբ սրտիւ ի սէր փեսային.Հարսն Որդւոյ թագաւորին գեղեցկութեամբ պճնեալ,ով սուրբ Հռիփսիմէ [5-254]։ Ամենանուրբ գույներով է ներկայացված նաև Մարիամ Աստվածածինը «Տաղ աւետեաց» քերթվածում.Դրախտ աստուծոյ ծաղկալի,Նարդոս բուրեալ ի հոգի,Հովիտ պայծառ շուշանի,Աղբիւր գետոց քառակի [18-166]։ հոգևորնկարագրությունը՝երփներանգ և հոտավետՆերսես Շնորհալու ներբողական այս քերթվածները, ինչպես նաևԳրիգոր Նարեկացու «Ծննդյան» տաղը, քնարերգություն են ներմուծումկնոջ արտաքինգրականությանայլաբանական ընկալումների սահմաններում. կինը համեմատվում էբնությանտարաբնույթանզուգական երևույթների հետ։ Այսպիսի պատկերներովլի ենՀովհաննես Թլկուրանցու, Գրիգորիս Աղթամարցու քերթվածները։ Մարիամ Աստվածածնի՝ որպես մոր, և Հռիփսիմեի՝ իբրև պատմականանձի, բանաստեղծական պատկերները կամուրջ են, որով «Երգ երգոցի»բառապաշարով և պատկերավորման միջոցներով հոգևոր երգըկապվում է աշխարհիկ սիրային քնարերգության հետ։ ծաղիկների,դառնում«Երգ երգոցի» գլխավոր խորհրդանիշներ հարսը և փեսանաստիճանաբարնաևպատկերագրության հիմնական կերպարներ։ Ձեռագիր աղբյուրներիմանրանկար-լուսանցազարդերում«Երգ երգոցն» արտացոլված էԱստվածածին-հարսի տեսքով (ձեռ. հմր. 206, 1318 թ.) [14-914], հարսի ևփեսայի ճոխ պատկերներով (ձեռ. հմր. 2706, 1668-1669 թթ.) [15-31-32]։ քնարերգության,ինչպեսենՀարսի այլաբանական պատկերն սկսվում է կիրառվել նաևաշխարհիկ գրականության մեջ՝ պատմական ողբի ժանրում։ Այսգրական տեսակը հիմնավորվեց Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյի»միջոցով։ Երբեմնի փարթամ Եդեսիան ներկայանում է որպես հարս, որիհարսնարանն ու առագաստը կողոպտվել են, և նա զրկվել է փեսայից։ Այս նույն համեմատությունը տեսնում ենք նաև Գրիգոր Տղայի «ՈղբԵրուսաղէմի» քերթվածում.Ի յիմ երկու ստեանցս ըմպէին՝Կաթն ու գինի, զոր բղխէին...Եւ զիս պճնեալ զարդարէինՈրպէս զհարսն փեսային [6-281]։ Չափածո խոսքն իր զգացմունքայնությամբ ներթափանցում է նաևձեռագիր մատյանների հիշատակարանների մեջ։ Բանաստեղծականձիրք ունեցող գրիչները հյուսում են գեղարվեստական գողտրիկպատկերներ ներկայացնող չափածո հիշատակարաններ, որոնցից միքանիսը ունեն գրական արժեք։ Սողոմոնի «Երգ երգոց» և «Առակաց»գրքերի համար չափածո հանգավորված հիշատակարաններ ունիՆերսես Շնորհալին.Յիշատակարան երգողի բանիս («Երգ երգոց»)Սովաւ (իմա՛ «Երգ երգոցով») այնքան գեղեցկանայ,Քանի՞ արդեւք վայելչանայՃըշմարտութեան բանս որ ի սմա։ Երգոյն հանգոյն Սողոմոնի,Սա, որ Երգոց երգ անուանի,Որ զփեսային երկնաւորիԸզսէրն առթէ հարսին կուսի [19-175]։ Նույնիսկ Սողոմոնի «Առակների» հիշատակարանի վրա նկատելի է«Երգ երգոցի» ազդեցությունը.Փեսայն իջմամբ ցօղատարափ՝ համբուրէ զտիպըն լուսոյ Արփ,Քուր կոչելով աստուածակառքյաննիւթական տարեալ քաղաք [19-388]։ «Երգ երգոցի» և հիշատակարանի ժանրի միահյուսման գողտրիկօրինակ է ՄՄ. հմր. 1418 Ժողովածուի հետագա ստացող Մովսեսի (1280 թ.) հիշատակարանի ամփոփումը։ Գրիչ-բանաստեղծն իրենհամարում է փեսա, իսկ ձեռագիրը՝ հարս, որի հետ ինքը կապված էսիրով։ Այս օրինակով «Երգ երգոցի» հիմնական խորհրդանիշ հարսնառարկայանում է [11-500]։ Հավանաբար գրիչն անգիր իմացել է «Երգերգոցից» հատվածներ և կիրառել ըստ պահանջի, ուստի կարող ենքփաստել, որ բանավոր ավանդույթը նույնպես նպաստում է «Երգ երգոցի»տարածմանն ու ստեղծագործաբար յուրացմանը։ 12-րդ դ. Խաչատուր անունով հոգևորական գրիչը «Երգ երգոցի»մասին «կենդանի ձայնով շատ և շատ պատճառներ» լսելով՝ի մի է բերումդրանք (ՄՄ. հմր. 1897)։ Պարզվում է, որ հոգևորականներն անգամ իրենցիսկ բերանով վկայել են, թե «Երգ երգոց»-ն ընկալվել է ուղիղ. «Իսկ այլքոմանք ի վարդապետացն մերոց ասացին, եթէ... սա (Պողոս) գլխաւորգոլով անապատաւորաց, ունէր ընդ ձեռամբ կրաւնաւորս բազումս, որքոչ ընդունէին զայս գրիս, այլ խոտէին, քանզի մարմնական տռփումնհարսին եւ փեսային առ միմեանս վարկանէին։ Իսկ նա բազում անգամխրատէր զնոսա, եւ ոչ կարէր հաւանեցուցանել» [16-119բ-120ա]։ 13-14-րդ դդ. սիրային քնարերգության մեջ հարսի և փեսայիայլաբանական պատկերներին փոխարինելու են գալիս վարդը և բլբուլը։ Վերջիններիս վրա նկատելի է թե՛ արևելյան պոեզիայի, թե՛ «Երգ երգոցի»ազդեցությունը [1-135, 152]։ երբԿիլիկիայի14-րդդարավերջին,գրական փայլնաստիճանաբար մարում է, մշակույթի նորոգման դերն ստանձնում էՏաթևի վանքը Գրիգոր Տաթևացու գլխավորությամբ(ծաղկմանշրջանները՝ 1365-1415 թթ.)։ Նա գրել է «Երգ երգոցի» համարբառարանային արժեք ունեցող մի լուծմունք-մեկնություն, որից էլհավանաբար ազդվել է Տաթևացու քրոջ որդին և աշակերտ ԱռաքելՍյունեցին։ «Երգ երգոցը» միջնադարի մեր ոչ մի բանաստեղծի գրչի տակչի հղկվել և փայլել այնպես, ինչպես Առաքել Սյունեցու։ «Երգ երգոցի»հինգ հատվածների այլաբանական մեկնությունների հեղինակնանդրադարձել է թե՛ քարոզներով [2-73-74], թե՛ բանաստեղծականներշնչանքով՝ հյուսելով այնպիսի տողեր, որոնք ընկալվել են որպեսսիրային քնարերգության իսկական նմուշներ, որոնք շատ բարձր ենգնահատվել և թարգմանվել են ռուսերեն [2-2, 40-67]։ Առաքել Սյունեցուբանաստեղծական ժառանգության մեջ առանձնահատուկ են «Երգերգոցի» ազդեցությամբ ստեղծվածները(«Տարփմամբ սիրոյ քեզտագնապիմ», «Ահա բաղձամ քեզ ցանկալի», «Ահա մեծ լեառն ևահագին»), որոնց մեջ սիրային բազմաթիվ հատվածներ են թաքնված։ «Ադամքգրքի» իր հիշատակարանում Առաքել Սյունեցին խոսում էԳրիգոր Տաթևացու մասին խոր ջերմությամբ, որն արտահայտելուհամար դիմում է «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգին.Իղձ բաղձանաց սիրովըդ քո,Տուր ինձ համբոյրըս բերանոյ.Զի ծարաւի սիրտըս հոգոյ,Ըմպել զըստինս քո գինոյ [3-225]։ Եթե մի պահ մոռանանք, որ խոսքը րաբունապետ ԳրիգորՏաթևացու մասին է, ապա վերոբերյալը կարող է ընկալվել որպեսսիրային երգ։ Իրենց նրբությամբ և գեղեցկությամբ՝ որպես «Երգ երգոցի»բանաստեղծական յուրացման փայլուն նմուշներ, աչքի են ընկնումհատկապես Աստվածածնին նվիրված տաղերը։ Անձնական սիրոապրում է «Տարփմամբ սիրոյ քեզ տագնապիմ» անխորագիր տաղը, որիազդեցությունը նկատելի է հետագա շրջանի սիրային քնարերգությանմեջ։ «Առ ճշմարիտ բաղձալին Քրիստոս» խորագրով այաբանական միտաղ Առաքել Սյունեցին նվիրել է Քրիստոսին։ Առաքել Սյունեցինայստեղ անում է նորամուծություն. նա «Երգ երգոցի» բնաբանըներմուծում է քերթվածի մեջ՝ որպես բանաստեղծական տան առաջինտող։ Առ ճշմարիտ բաղձալին ՔրիստոսԴու ի վերայ ծաղկեալ լերանց,Անուշահոտ խնկաբերաց,Ճառագայթես լուսով փառաց,Ձիւնատեսիլ, սպիտակացած [4-1-2]։ «Երգ երգոցը» բանաստեղծական ինքնաստեղծ հատվածներովմիահյուսելու այս ձևը լայնորեն կիրառել է նաև 15-16-րդ դ. I կեսիքնարերգու Գրիգորիս Աղթամարցին։ Այլաբանորեն թե առանցայլաբանության երգվող սերը հեղինակի պեզիայում առկայծում է հյութեղ պատկերներով և թարմ շնչով։ Տաղ Սուրբ Աստուածածնի Թէպէտ կամ ի նինջ ւ ի քուն,Բայց ունիմ ըզսիրտս արթուն, Վառեալ կամ ի քո սիրուն,Տաճար լույսոյ մայր սուրբ կույս [7-169]։ Գրիգորիս Աղթամարցին այս բանաստեղծությունը հյուսել էԱռաքել Սյունեցու «Առ ճշմարիտ բաղձալին Քրիստոս» տաղի ակնհայտազդեցությամբ։ «Երգ երգոց»-ի անմիջական ազդեցությամբ են ստեղծվածնաև«Տաղ սուրբ Աստուածածնին ի Գրիգորիս կաթողիկոսէԱղթամարցոյ ասացեալ» («Արքայն փակեալ պարտէզ...») և «ԱղթամարցիԳրիգորիս կաթողիկոսէ ասացեալ» («Ահա այգիք մեր ծաղկեցան…»սկսվածքով) քերթվածները։ Գրիգորիս Աղթամարցին ներբողայինգեղեցիկ տաղեր է նվիրել Աստվածամորը, որոնք առավելապես կրումեն Առաքել Սյունեցու ազդեցությունը։ Գրիգորիս Աղթամարցու ամենասիրված և ամենաընդօրինակվածգործերից է «Ահա այգիք մեր ծաղկեցան…» սկսվածքով տաղը, որըգրչագրերի մեծ մասի խորագրում ունի «յԵրգ երգոց» հավելումը [2-73-74]։ «Երգ երգոց»-ի ազդեցությունն ամենաուժեղն է այս տաղում։ Հոգևոր այլաբանական իմաստով այն այլևս չի ընկալվում. բնության հետմիաձույլ մարդկային վեհագույն՝ սիրո զգուցումի ներբողն է այսբանաստեղծությունը։ Հավանաբար այդ պատճառով է, որ Վիեննայիմատենադարանի 1604-1626 թթ. հմր. 797 գրչագիրն ունի «Ի Գրիգորկաթուղիկոսէ Աղթամարցոյ ասացեալսուրբԱստուածածնին» խորագիրը, ինչը ցույց է տալիս, որ գրիչներն ամենկերպ ցանկացել են ընդգծել տաղի այլաբանական իմաստը։ դեմըս առիԳրիգորիս Աղթամարցու տաղերում նկատելի է «Երգ երգոց»-իազդեցության երկու շերտ. առաջինն անմիջական փոխազդեցությունն է,երբ տաղի հյուսվածքի մեջ է ներմուծվում «Երգ երգոց»-ի բնաբանը, իսկմյուսն ավելի թույլ ազդեցություն է. այստեղ արտացոլվում է միայն «Երգերգոցի» պատկերային համակարգը՝ միջնորդավորված ձևով։ Բխելով«Երգ երգոց»-ից՝ այդ պատկերներն այլևս չեն ընկալվում որպեսայդպիսին, չեն դառնում ամբողջ բանաստեղծության հիմք. «Կարմիրսպիտակ խնձոր անտառին, / Ծըրար ըստաշխից և իւղ մեծագին»։ Կամ՝«Յարեայ շըրջեցայ ի մէջ գիշերոյս, / Խընդրեցի գտա իմ աչացըս լոյս» ևայլն [13-12]։ այսթափանցածպատկերներնՀավանական է, որ «Երգ երգոց»-ից Գրիգորիս Աղթամարցուստեղծագործությունուարտահայտություններն արդեն բանաստեղծի մտապատկերում առկապատրաստի խորդանիշներ են, որոնց գործածությունն աստիճանապարսովորական էր դառնում միջնադարի հայ քնարերգության համար ևդժվար տարբերակելի։ Այդ խորհրդանիշ-պատկերներն սկսում ենգործածվել ոչ այնքան հոգևոր թեմաները մարմնական երևույթներովայլաբանելու նպատակով, որքան որպես ինքնուրույն պատկերավորմանմիջոցներ։ «Երգ երգոց»-ը չի դադարում ներշնչանքի աղբյուր լինել նաև ուշշրջանի հոգևոր և աշխարհիկ գրականության համար. ազդեցություններնկատում ենք 16-րդ դ. երկրորդ կեսից - 18-րդ դդ. գրականության մեջ[20-81, 147, 166-170, 190, 196, 607], սակայն այդ շրջանի մի հսկայականնյութ տակավին ձեռագիր վիճակումէ և ոչ ամբողջապեսուսումնասիրված։ Այդ պատճառով «Երգ երգոց»-ի ազդեցություններիքննությունը վերոնշյալ դարաշրջանի համար թողնում ենք այլ առիթի։ Հինկտակարանյան «Երգ երգոց»-ի ազդեցության քննությունը թույլա.է տալիս անել հետևյալ եզրակացությունները.«Երգ երգոցի» բանաստեղծականյուրացման անդրանիկդրսևորումները միջնադարի հայ քնարերգության մեջ ԳրիգորՆարեկացու «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» աշխատությունն ու Տաղերն են։ Սրանք Աստվածաշունչ մատյանի հետ հեղաշրջեցին միջնադարի հայքնարերգությունը՝ շրջանառության մեջ դնելով «Երգ երգոց»-ի ողջպատկերային համակարգը, որը լայնորեն կիրառեցին հետագա շրջանիքնարերգուներ Ներսես Շնորհալին, Առաքել Սյունեցին, ԳրիգորիսԱղթամարցին և այլք։ բ. «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգն ի սկզբանե կիրառվումէ զգուշորեն. բանաստեղծներն ավելի կառչած էին բնագրից՝ ստեղծելովբանաստեղծական կայուն ձևեր«Երգ երգոց»-ի բնաբանային ևինքնաստեղծ հատվածների միահյուսումով։ Բանաստեղծական այս ձևըշրջանառության մեջ դրեց Առաքել Սյունեցին, որը շարունակականկիրառություն ստացավ Գրիգորիս Աղթամարցու տաղերում։ գ. «Երգ երգոց»-ի խորհրդանիշներն աստիճանաբար «թափանցումեն» ինչպես պատկերագրության, այնպես էլ պատմական ատաղձունեցող հուշարձանների՝ ձեռագիր հիշատակարանների և պատմականողբերի մեջ՝ պատկերավորման լայն հնարավորություններ ստեղծելով։

Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունը և հատկապես նրա անդրանիկ երկը՝ «Երգ երգոցի մեկնությունը», ստեղծագործական լայն դաշտ բացեցին թե՛ հոգևոր և թե՛ աշխարհիկ գրականության (մասնավորապես քնարերգության) համար։ Հինկտակարանյան «Երգ երգոցի» ազդեցությունները նկատելի են Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Առաքել Գրիգորիս Աղթամարցու ստեղծագործությունների վրա։ «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգը զգալիորեն ազդում է ինչպես միջնադարյան սիրային քնարերգության, այնպես էլ փաստական ատաղձ ունեցող պատմական ողբերի և հիշատակարանների ժանրերի վրա։

ԴԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԳԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵՂԱՏՆԵՐԻՑԱՆՑՈՒՄԴեղագիտական հոգածությունը (ԴՀ) դեղագետի և բժշկի՝ դեղորայքային բուժման ամբողջ ընթացքում, այն է՝ դեղի բաց թողնումից մինչև նրա ազդեցությանավարտը, դեղագետի և հիվանդի փոխհամագործակցության ամբողջական ծրագիր է[1, 2]։ Առաջին հերթին դեղագիտական հոգածությունը նախատեսված է հիվանդիշահերի պաշտպանման համար, քանի որ դեղագետը կապող օղակ է բժշկի և հիվանդի միջև։ Կան դեղեր որոնք բաց են թողնվում բժշկի դեղատոմսով և կան առանցդեղատոմսի բաց թողնվող դեղեր։ Երբ խոսք է գնում դեղատոմսով բաց թողնվողդեղերի մասին, դեղագետի պարտքն է հետևել բժշկի հրահանգներին, ևս մեկ անգամստուգել դեղաչափը և հիվանդին տրամադրել տեղեկատվություն դեղի ընդունմանեղանակի մասին։ Իսկ երբ առանց դեղատոմսի կամ բժշկին այցելելու հիվանդներըհաճախում են դեղատուն, դեղագետը պետք է քննի նշանները, հիվանդությանընթացքը, ուղղորդի բժշկի մոտ կամ տա այնպիսի դեղ (առանց դեղատոմսի բացթողնվող), որը կթեթևացնի հիվանդի վիճակը։ ՀՀ տարածքում բոլոր դեղերի համար(բացառությամբ առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղերի) բժիշկները պետք է դուրսգրեն դեղատոմսեր [3]։ Դեղատոմսերը պետք է դուրս գրվեն ՀՀ կառավարությանկողմից հաստատված դեղատոմսերի ձևով [4]։ Հետազոտության նպատակը։ Գնահատել դեղատան աշխատողների և հաճախորդերի իրազեկության աստիճանը դեղագիտական հոգածության մասին, ինչպեսնաև պարզել դեղագիտական հոգածության պահպանման մակարդակը Երևանիդեղատներում։ Հետազոտության նյութը և եղանակները։ Սույն աշխատանքը հիմնված է անանուն հարցման ընթացքում ստացված հարցաթերթիկների արդյունքների վերլուծության վրա։ Հարցաթերթիկում դեղագետներին և հաճախորդներին առաջարկվում էրպատասխանել դեղագիտական հոգածության որակին վերաբերող հարցերին։ Հարցաթերթիկների վերլուծությունը կատարվել է կենսավիճակագրության եղանակներիկիրառմամբ՝ օգտագործելով SPSS-22 համակարգչային ծրագիրը։ Կիրառվել են նկարագրական վիճակագրության եղանակները (մեծությունների հաճախականությունների վերլուծություն)։ Հետազոտության արդյունքները։ Հարցմանը մասնակցել են 50 հաճախորդներև 50 դեղատան աշխատողներ (նկատի ունենք և´ դեղագետներին, և´ դեղագործներին)՝ 12-ը (24.0 %) արական, իսկ 38-ը (76.0 %)՝ իգական սեռի ներկայացուցիչներ։ Այսանհավասար բաշխման պատճառ կարող է հանդիսանալ այն գործոնը, որ հարցումըկատարվել է առավոտյան և ցերեկային ժամերին, իսկ արական սեռի ներկայացուցիչները աշխատում են հիմնականում գիշերային հերթափոխով։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 1. Պատասխանողների բաշխումն ըստ աշխատանքային ստաժիԻնչպես երևում է աղյուսակ 1-ից մեծամասնություն են կազմում 5 տարուց քիչաշխատանքային ստաժ ունեցող անձիք (54.0 %), և համեմատաբար ավելի քիչ են 515 տարվա ստաժ ունեցողները (40.0 %)։ ՉափանիշՕգտագործման ցուցումներՕգտագործման եղանակՀակացուցումներԿողմնակի երևույթներԲաց թողնման ձևԳինԸնդամենըԲացարձակ թիվՏոկոսԱղյուսակ 2. Դեղի մասին ո՞ր տեղեկություններն են Ձեզ համար արդիականԱղյուսակ 2-ից երևում է, որ հարցվածներն առավել հակված են դեղի կողմնակիերևույթների մասին տեղեկացված լինելուն (30 %)։ Հակացուցումները (26.0 %) ևօգտագործման ցուցումները (24.0 %) տեղեկատվության գրեթե նույն արդիականությունն ունեն։ ՉափանիշՄատչելի գինԹերապևտիկ կամ բուժիչ ազդեցությունԿողմնակի ազդեցությունների բացակայությունԲժշկի ցուցումԲացարձակ թիվ ՏոկոսԴեղագետի ցուցումԸնդամենըԱղյուսակ 3. Ձեր կարծիքով ո՞ր գործոններն են ազդում դեղ գնելու որոշում կայացնելու վրաԱղյուսակ 3-ից երևում է, որ ըստ դեղագետների դեղ գնելու որոշման վրա առավելապես ազդում է մատչելի գինը՝ 42.0 %, այն դեպքում, երբ բժշկի ցուցումը որպեսորոշման ազդեցիկ գործոն կազմում է 24.0 %, իսկ դեղագետի ցուցումն՝ ընդամենը12.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲուսականՍինթետիկԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 4. Հաճախորդը ո՞ր դեղերին է ավելի շատ հակվածԱղյուսակ 4-ից երևում է, որ հաճախորդների մեծամասնությունն առավել հակված է ձեռք բերել բուսական ծագման դեղեր (76.0 %), քան սինթետիկ (24.0 %)։ Չափանիշ< 1000 դրամ1000-5000 դրամ> 5000 դրամԸնդամենըԲացարձակ թիվՏոկոսԱղյուսակ 5. Ո՞ր գնային մակարդակի դեղերն են առավել շատ հարցվումԱղյուսակ 5-ից երևում է, որ հաճախորդների մեծամասնությունն (64.0 %) առավել հաճախ օգտվում են 1000-5000 դրամ արժեք ունեցող դեղերից։ Զարմանալի էայն փաստը, որ հաճախորդների զգալի մասը (22.0 %) ձերք է բերում թանկարժեք (>5000 դրամ) դեղեր։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲրենդայինԳեներիկԸնդամենըԱղյուսակ 6. Ո՞ր դեղերն են առավել շատ վաճառվումՏոկոսԱղյուսակ 6-ից երևում է, որ առավել շատ վաճառվող դեղերի մեծամասնությունըկազմում են բրենդային դեղերը՝ 62.0 %, իսկ գեներիկները՝ 38.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԴեղատոմսովԱռանց դեղատոմսիԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 7. Առավել հաճախ Դուք ո՞ր դեղերն եք բաց թողնումԱղյուսակ 7-ից երևում է, որ առավել հաճախ բաց են թողնվում առանց դեղատոմսի դեղերը՝ 78.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվՏոկոսԴեղատան իմիջՄշտական հաճախորդներՑածր գներՆախավաճառքային ևհետվաճառքային տեղեկություններԱպրանքի որակըԼայն տեսականինԸնդամենըԱղյուսակ 8. Ի՞նչն է Ձեր դեղատանն ապահովում դեղերի շարժԱղյուսակ 8-ից երևում է, որ դեղատան ապրանքային շարժը ապահովող գլխավոր գործոններից են մշտական հաճախորդների առկայությունն (32.0 %) ու ցածրգները (28.0 %)։ Հաջորդիվ ներկայացված են դեղատան հաճախորդներին վերաբերողհարցաթերթիկների վերլուծությունները։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԸնդամենըԱղյուսակ 9. Ձեր տարիքըՏոկոսԱղյուսակ 9-ից պարզ է դառնում, որ դեղատուն առավել հաճախ 16-25 տարեկանանձինք են հաճախում (56.0 %), իսկ 40-60 տարեկան` ընդամենը 10.0 %-ը, ինչըբավականին հետաքրքիր ու հակասական արդյունք է։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲժիշկԾանոթԲժշկագիտական գրականությունԴեղատան աշխատողԶԼՄՀամացանցԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 10. Որտեղի՞ց եք տեղեկություն ստանում դեղերի մասինԱղյուսակ 10-ում երևում է, որ հարցվածների 32.0 %-ը դեղերի մասին տեղեկություն ստանում է բժիշկներից, իսկ 28.0 %-ը՝ բժշկական գրականությունից։ ՉափանիշԲացարձակ թիվՈչ բավարար ժամանակբժշկի այցելելու համարՍեփական գիտելիքներիբավարար լինելըԲժշկի հանդեպանվստահությունԱյլ պատճառԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 11. Ո՞րն է ինքնություն դեղ ընդունելու պատճառըԱղյուսակ 11-ից երևում է, որ հարցվածների 28 %-ը դեղ ընդունելու որոշումկայացնելիս սեփական գիտելիքները համարում է բավարար, 24 %-ը բժիշկներիհանդեպ անվստահություն ունի, իսկ 22 %-ն ուղղակի ժամանակ չունի բժշկի այցելելուհամար։ ՉափանիշԲավարարԲացարձակ թիվՏոկոսԼավՈչ բավարարԴժվարանում եմ պատասխանելԸնդամենըԱղյուսակ 12. Ինչպե՞ս եք գնահատում Երևանի դեղատներում առկա դեդերի տեսականինԱղյուսակ 12-ից պարզ է դառնում, որ հաճախորդները Երևան քաղաքում առկադեղերի տեսականին գնահատում են հետևյալ ձևով՝ 42 %-ը՝ բավարար, 36 %-ը՝ լավև միայն 12 %-ը՝ ոչ բավարար։ Եզրակացություններ՝ 1. Դեղատներում դեղերի գերակշռող (78.0 %) մեծամասնությունը բաց է թողնվումառանց դեղատոմսի, ինչը հակասում է ՀՀ ԱՆ N100 և N 204-Ն հրամաններիդրույթներին։ 2. Դեղատան աշխատողների 32.0 %-ը՝ որպես դեղատան դեղերի շարժը ապահովողգործոն, նշում է մշտական հաճախորդների առկայությունը, 28.0 %-ը՝ ցածր գներըև ընդամենը 20.0 %-ը՝ ապրանքի որակը։ 3. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (76.0 %) նախընտրում է բուսական ծագման դեղեր, իսկ 24.0 %-ը՝ սինթետիկ։ 4. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (62.0 %) նախընտրում է բրենդային ծագման դեղեր, իսկ 38.0 %-ը՝ գեներիկ։ 5. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (64.0 %) հակված են գնել 10005000 դրամ արժեք ունեցող դեղեր, սակայն հաճախորդների բավականին զգալիմասը (22.0 %) այնուամենայնիվ, ձերք է բերում թանգարժեք (> 5000 դրամ) դեղեր։ 6. Դեղատան հաճախորդների գերակշռող մեծամասնությունը (78.0 %) դեղերի մասին տեղեկատվությունը ստանում է տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներից, ԶԼՄներից և այլն) և ընդամենը 32.0 %-ը՝բժիշկներից։ Ցածր է նաև այն հաճախորդների թիվը, որոնք տեղեկատվությունը ստանում են դեղատան աշխատողներից՝16.0 %։ 7. Ինքնաբուժության դրդող հանգամանքներից են՝ սեփական գիտելիքները բավարար համարելը (28.0 %) և բժշկի հանդեպ անվստահությունը (24.0 %)։ 8. Դեղատան հաճախորդների 12 %-ը գնահատում է դեղերի առկա տեսականին ոչբավարար, իսկ 78 %-ը՝բավարար և լավ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] ՀՀ Առողջապահության նախարարության N 100 հրաման «ՀՀ տարածքում դեղատոմսերի դուրս գրման և դեղերի բաց թողնման կարգը հաստատելու մասին»,  http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=52045 (24.08.2017 թ.)։ [4] ՀՀ Առողջապահության նախարարության N 204-Ն հրաման «Հայաստանի Հանրապետությունում առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղերի ցանկը հաստատելումասին»,էր19.09.2017 թ. դրությամբ)։ http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=32081(ՀասանելիՂազարյան Էմմա, Աբրահամյան ԼալաԴԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԳԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵՂԱՏՆԵՐԻ ՑԱՆՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ բժիշկ-դեղագետ, դեղատուն, դեղագիտական հոգածություն,հիվանդ։

Աշխատանքի նպատակն է՝ դեղատան աշխքատողների և հաճախորդերի շրջանում հարցման եղանակով գնահատել դեղագիտական հոգածության մակարդակը Երևանի դեղատներում։ Պարզվել է, որ դեղատներում դեղերի գերակշռող մեծամասնությունը բաց է թողնվում առանց դեղատոմսի։ Դեղատան հաճախորդների գերակշռող (78.0 %) մեծամասնությունը դեղերի մասին տեղեկատվությունը ստանում է տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներից, ԶԼՄ-ներից և այլն) և ընդամենը 32.0 % բժիշկներից, իսկ դեղատան աշխատողներից՝ 16.0 %։ Ինքնաբուժության դրդող հանգամանքներից են՝ սեփական գիտելիքները բավարար համարելը և բժշկի հանդեպ անվստահությունը։

ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԲԱՆԿԵՐՈՒՄ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՎԵՐԱՀՍԿՈՈՒԹՅԱՆ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ԵՎ ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՍԿԲՈՒՆՔՆԵՐԸ Բանկային համակարգի դերը չափազանց կարևոր է կայուն տնտեսական առաջընթացի և աճի տեմպերի ապահովման գործում: Լինելով ֆինանսական համակարգի հիմնական օղակը `բանկային համակարգն իրականացնում է ֆինանսական շուկայի ամենաբարդ գործառույթներից մեկը` ավանդների ներգրավման, վարկերի տրամադրման ծառայություն: Anbank- ն առանձնանում է իրեն ֆինանսական համակարգի մյուս մասնակիցներից `բանկային համակարգը դարձնելով առավել կարգավորվող հատվածներից մեկը: Հատկապես վերջին ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի պայմաններում բանկերը բախվեցին իրացվելիության և ակտիվների արժեզրկման լուրջ խնդիրների, որոնք արագորեն տեղափոխվեցին տնտեսության իրական հատված ՝ հանգեցնելով վարկավորման և իրացվելիության մակարդակների նվազման, և, ի վերջո, տնտեսական անկման: Այս ամենը նշանակում է, որ վերահսկիչ մարմինները և բանկերի համապատասխան ծառայությունները պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնեն վերահսկողության խնդիրներին ՝ արագ արձագանքելով բանկերում, ընդհանուր առմամբ, ֆինանսական համակարգում տեղի ունեցող փոփոխություններին ՝ զարգացնելով և բարձրացնելով ֆինանսական արդյունավետությունը: կառավարման համակարգ. Յուրաքանչյուր ընկերության բաղկացուցիչ մաս հանդիսացող ֆինանսական վերահսկողությունը նպատակաուղղված է տնտեսվարող սուբյեկտի ֆինանսական վիճակի գնահատմանը, այլ սուբյեկտների ֆինանսական վիճակի հետ համեմատական ​​վերլուծության անցկացմանը, ինչպես նաև արդեն առաջացած անցանկալի իրավիճակի պատճառների բացահայտմանը և միջոցառումների մշակմանը: իրավիճակից դուրս գալու համար: Այսպիսով, ֆինանսական վերահսկողությունը բարդ գործառույթների շարք է, որի նպատակն է ուսումնասիրել, գնահատել տնտեսվարող սուբյեկտի արդյունքների համապատասխանությունը տվյալ պահանջներին, ստանդարտներին, նորմերին, գտնել այդ ընթացքում հայտնաբերված շեղումների և թերությունների պատճառները և դրանց վերացման լուծումներ առաջարկել: , Դա շարունակական գործընթաց է, որը պահանջում է ամենօրյա մոնիտորինգ ՝ ընկերության նպատակներին հասնելու համար: Իհարկե, այդ նպատակները կարող են տարբեր լինել ՝ կախված օբյեկտի գործունեության ոլորտից, կարգավորող իրավական դաշտի առանձնահատկություններից, բայց կան նաև ընդհանուր նպատակներ, որոնք կարող են վերագրվել ցանկացած տնտեսվարող սուբյեկտի: Դրանք խմբավորվում են ըստ հետևյալ բնութագրերի. Գործառնական նպատակները. • Ակտիվների կառավարման արդյունավետությունը, • Բարձր շահութաբերության գործակիցները, • Առավելագույն պաշտպանությունը հնարավոր ռիսկերից և ֆինանսական կորուստներից: Տեղեկատվության պահանջները. • ամբողջականություն, • հուսալիություն, • ժամանակին տրամադրելու անհրաժեշտություն: Այս պահանջներն անհրաժեշտ են, որպեսզի ընկերության ղեկավարությունը կարողանա ժամանակին որոշումներ կայացնել ՝ հիմնված հավաստի, համապարփակ տեղեկատվության վրա: Ավելին, ընկերության նպատակները պետք է համապատասխանեն. • օրենսդրական դաշտի պահանջներին, • վերահսկիչ մարմնի կողմից սահմանված նորմատիվ ակտերին, • մայր կազմակերպության կողմից սահմանված ներքին ընթացակարգերին: Երրորդ խմբի նպատակներին հասնելը ընկերությանը թույլ է տալիս պաշտպանել իր անվան հեղինակությունը: Ընկերության անվանումը և հեղինակությունը շատ կարևոր հասկացություններ են: Ամենափոքր բիծը կարող է հանգեցնել հսկայական ֆինանսական կորուստների: Որքան մեծ է կազմակերպությունը, այնքան մեծ է նրա մատուցվող ծառայությունների կամ ապրանքների քանակը, այնքան ավելի դժվար է վերահսկել և կանխել վերոնշյալ անցանկալի երեւույթները ՝ չունենալով առանձին միավոր, որը կվերահսկի անցանկալի երևույթների ռիսկերը կամ կնվազեցնի հավանականությունը, և եթե հայտնաբերվի , կանխել դրանք: Ֆինանսական վերահսկողության կազմակերպումը պահանջում է բանկում հետևյալ 2 իրադարձությունների առկայությունը. Անկախություն: Ֆինանսական գործերը վերահսկող մարմինը նախ պետք է լինի անկախ, ինչը ենթադրում է ֆինանսական վերահսկողության արդյունքում հայտնաբերված սխալների և թերությունների մասին կառավարման մարմիններին զեկուցում ՝ բացառելով այլ ստորաբաժանումների աշխատողների հնարավոր ազդեցությունները, բոլոր տեսակի շահերի բախումը , Ֆինանսական վերահսկողության անկախությունն ու օբյեկտիվությունն ապահովելու համար դրա կազմակերպումն իրականացվում է բանկի ֆինանսական տնօրենի ենթակայության ներքո կամ անմիջապես գործադիր տնօրենին (տնօրինությանը): Սա թույլ է տալիս արագ և արդյունավետորեն վերացնել հայտնաբերված խնդիրները և հնացումը: Ռիսկ 1: Դա ֆինանսական վերահսկողության բաղկացուցիչ մասն է: նկարագրում է այս կամ այն ​​իրադարձության առաջացման հավանականությունը: Բանկային ռիսկերի առկայությունը բխում է բանկային բիզնեսի առանձնահատկություններից, Ֆինանսական վերահսկողության հիմնական նպատակներից մեկը դրանց բացահայտումն է և բանկի հնարավոր ֆինանսական կորուստներից պաշտպանվածության ապահովումը: Եկեք քննենք այն կատեգորիաները, որոնք կանխորոշում են բանկերում ֆինանսական վերահսկողության առանձնահատկությունները: Օրենսդրական միջավայր: Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրվել է ֆինանսական համակարգի կարգավորման վերահսկման միասնական համակարգ, որն իրականացվում է ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ կենտրոնական բանկը սահմանում է «Բանկերի նկատմամբ վերահսկողության իրականացման նվազագույն պայմաններ» կանոնակարգը, որի նպատակն է բարձրացնել ՀՀ առևտրային բանկերում ներքին հսկողության համակարգերի արդյունավետությունը: Բանկային գործունեության առանձնահատկությունները: Բանկային համակարգում ֆինանսական վերահսկողության հատուկ մոտեցումը պայմանավորված է երկրի տնտեսության, ինչպես նաև ֆինանսական համակարգի բանկային համակարգի ակտիվ առանցքային դերակատարմամբ: Տնտեսության մեջ բանկային համակարգի դերը կարելի է համեմատել մարդու մարմնի արյան անոթների դերի հետ: Այսպիսով, բանկերի համակարգային բնույթը ստեղծում է այնպիսի միջավայր, երբ բանկային համակարգի իրադարձություններն անմիջական ազդեցություն ունեն ինչպես ֆինանսական համակարգի, այնպես էլ երկրի տնտեսության վրա: Այդ պատճառով բանկերում ֆինանսական վերահսկողությունը խստորեն կարգավորվում է: Մյուս կողմից, բանկային գործունեության անկայուն բնույթը պահանջում է մեծ ուշադրություն դարձնել ֆինանսական վերահսկողության համակարգերին: Բանկային անկայունություն: Դա պայմանավորված է բանկի եկամտի մեծ կախվածությամբ մեկ կամ մի քանի խոշոր ավանդատուներից ավանդական վարկառուներից: «Նման ավանդատուների չնախատեսված արտահոսքը» կարող է բանկը դնել իրացվելիության դիրքում: Ֆինանսական հզորության բարձր մակարդակի առկայություն: Այլ ոլորտներում գործող ընկերությունների համեմատ, բանկերը կրում են իրենց սեփական կապիտալի մի քանի անգամ գերազանցող պարտավորություններ ՝ ստեղծելով ֆինանսական ցնցումների ռիսկ, ինչը հավանականությունն է, որ բանկը չկատարի իր պարտավորությունները: Նպատակ ունենալով սահմանափակել ֆինանսական ճգնաժամից բխող ռիսկերի հնարավոր բացասական ազդեցությունը, Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկը սահմանում է հետևյալ երեք տնտեսական ստանդարտները. 1. Բանկի կանոնադրական կապիտալի նվազագույն չափերը և ընդհանուր կապիտալը, 2. Բանկի կապիտալի համարժեքության երկու հարաբերակցություն. 1 Ռիսկը ծագել է արաբական «ռիսկ» բառից, որը մեկնաբանվում է որպես անցանկալի իրադարձության, կորստի հավանականություն: • Հիմնական կապիտալի ռիսկով կշռված ակտիվների մեծությունների միջև սահմանային հարաբերակցություն, Հարկ է նշել, որ ավանդատուների վստահությունը կախված է ոչ միայն որոշակի բանկից, այլև ընդհանուր բանկային համակարգի իրավիճակից, մեկ բանկում առկա խնդիրները հանգեցնում են համակարգային խնդիրների, ավանդատուների անվստահության արտահայտումը մեկ բանկի նկատմամբ խթանում է արտահայտությունը անվստահության ամբողջ բանկային համակարգում: Հետևաբար, բանկերը և կարգավորողները պետք է հնարավոր ամեն ինչ անեն, որպեսզի նշված ռիսկերը սահմանափակեն ՝ բացասական հետևանքները սահմանափակելու համար: Տարբեր մարզերում գործող առևտրային բանկերի ֆինանսական վերահսկողության մոտեցումները ակնհայտորեն հիմնված են ընդհանուր դատողությունների և նպատակների վրա, որոնք ուղղորդում են բանկերին իրենց գործունեության մեջ: Ձգտելով լինել ֆինանսական ապահով, ունենալ պրոֆեսիոնալ ղեկավար անձնակազմ և առաջնորդվել ռիսկի վերադարձի հարաբերակցության ցանկալի մակարդակի պահպանմամբ ՝ բանկերն ունեն ֆինանսական վերահսկողության գործառույթ, որը հիմնված է հետևյալ սկզբունքների վրա. • Ֆինանսական վերահսկողությունը շարունակական գործընթաց է: յուրաքանչյուր բանկի աշխատողի կողմից իրականացվող երկրորդը `համապատասխան ստորաբաժանման կողմից արդեն կենտրոնացված մակարդակում: Այսպիսով, այն ընդունում է երկաստիճան մոդել, որտեղ առաջին մակարդակում բանկի յուրաքանչյուր աշխատող վերահսկողություն է իրականացնում իր աշխատանքային պարտականությունների կատարման վրա, իսկ երկրորդ մակարդակում արդեն կենտրոնացված բաժանմունքն իրականացնում է վերահսկողություն: • Ֆինանսական վերահսկողության կազմակերպումը պետք է իրականացվի անկախ այլ ստորաբաժանումների աշխատանքից `աշխատանքների անաչառության համար նախադրյալներ ստեղծելու, շահերի հնարավոր բախումները բացառելու համար: Այս ամենը ապահովում է բացահայտված սխալների և թերությունների գրանցումը, արդյունքում ՝ դրանց ուղղմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը: Այսպիսով, ֆինանսական հսկողությունը իրականացնող մարմինը որոշվում է դրա անկախության աստիճանից, որը որոշում է իրականացված վերահսկողության որակը օբյեկտիվության մակարդակի վրա: • Ֆինանսական վերահսկողության իրականացումը հստակ նպատակ ունի, այսինքն `ապահովել բանկի համար ցանկալի ֆինանսական պայմանի համապատասխանությունը` գործունեության համապատասխանությունը օրենսդրությանը և այլ նորմատիվ ակտերին: Գծապատկեր 1. Ֆինանսական վերահսկողության երկաստիճան կառուցվածքը 1 Արտարժույթի կառավարման ստանդարտների և հաշվարկման մեթոդների սահմանափակումները ներկայացված են ԿԲ խորհրդատվական խորհրդի կողմից (տե՛ս «Բանկային կարգավորման մասին կանոնակարգ 2», «Բանկային գործունեության հիմնական տնտեսական չափորոշիչները», 2007 թ. Փետրվարի 16, Երևան): Ամփոփելով, ֆինանսական վերահսկողությունը համապատասխան բաժնի կողմից իրականացվող շարունակական գործընթաց է, որը կազմակերպվում է անկախ այլ ստորաբաժանումների աշխատանքից `բանկի գործունեության համապատասխանությունը բանկային օրենսդրությանը ապահովելու համար, բանկի ֆինանսական կորուստների հավանականությունը նվազեցնելու համար: Հովհաննես Գորգյան Առևտրային բանկերում ֆինանսական վերահսկողության կազմակերպման սկզբունքները և առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Ֆինանսական վերահսկողություն, առևտրային բանկեր, վերահսկողություն: ։

Հոդվածը նվիրված է առևտրային բանկերում և բանկային համակարգում ֆինանսական հսկողության իրականացման սկզբունքների և առանձնահատկությունների ուսումնասիրմանը։ Աշխատանքի շրջանակներում իրականացվել է բանկային համակարգում և տնտեսության այլ ոլորտներում իրականացվող ֆինանսական հսկողության կազմակերպման մոտեցումների համեմատական վերլուծություն, ընդգծվել են բանկերում ֆինանսական հսկողության համակարգի անհրաժեշտությունը և առանցքայնությունը։ Ներկայացվել և քննարկվել է բանկային համակարգում իրականացվող ֆինանսական հսկողության կազմակերպման երկմակարդակ մոդելը, որի ընթացքում ընդգծվել է ֆինանսական հսկողության ստորաբաժանման աշխատանքների կարևորությունը։

ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ԱՆՁԻՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՏԵՂԱՎՈՐԵԼՈՒ ԵՎ ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՁԵՎԱՎՈՐՎԱԾ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌՊՐԱԿՏԻԿԱՅԻ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆԸՓորձաքննելու նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելիս ազատության իրավունքի սահմանափակումից բխող իրավական երաշխիքներիապահովումն իրավակիրառ պրակտիկայում հետապնդվող հիմնարար խնդիրներիցէ։ Սակայն օրենսդրական հստակ կարգավորումների բացակայությունը, ձևավորվածիրավակիրառ պրակտիկայում առկա խնդրահարույց հիմնահարցերի առատությունըգործնականում դժվարություններ են առաջացնում իրավակիրառողների համար, ինչնիր հերթին որոշ դեպքերում անխուսափելիորեն հանգեցնում է անձի իրավունքների ևազատությունների անհամաչափ սահմանափակումների։ Ավելին, հարկ է նշել, որՄարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` քրեական գործերով փորձաքննության համար անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման վերաբերյալկայացված վճիռների սակավաթվությունը, այդ կապակցությամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների բացակայությունը, հայրենական մասնագիտական գրականությունում թեմայի համակողմանի ուսումնասիրության վերաբերյալ գիտագործնական աշխատությունների էական պակասը նույնպես իրենց բացասականազդեցությունն են թողնում փորձաքննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու ընթացքում իրավակիրառողների կողմից սեղմ ժամկետներում կայացվող որոշումների իրավաչափության վրա։ Ուստի, ստորև ներկայացվողգիտական աշխատանքի շրջանակներում խնդրահարույց որոշ հարցերի քննարկումը,կարծում ենք, էական նշանակություն կարող է ունենալ փորձաքննելու նպատակովանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական գործընթացիկատարելագործման համար։ Քրեական դատավարությունում անձի կամքին հակառակ կամ առանց նրա կամքը հաշվի առնելու կիրառվող դատավարական միջոցները համարվում են դատավարական հարկադրանքի միջոցներ, որոնց գոյությունը պայմանավորված է քրեականդատավարությանը բնորոշ հանրայնության սկզբունքով [1]։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում դատավարական հարկադրանքի միջոցներին է նվիրված 5-րդբաժինը, որը կազմված է ձերբակալմանը, խափանման միջոցներին և դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցներին նվիրված գլուխներից։ Ընդ որում, թեև դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների գլխում ներառված են միայն պաշտոնավարման ժամանակավոր դադարեցումը և բերման ենթարկելը, սակայն այդ կերպ դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցները սպառիչ համարվել չեն կարող։ Այսպես, օրինակ գույքի վրա կալանք դնելու դատավարական միջոցը թեև ՀՀքրեական դատավարության օրենսգրքում ներառված է քրեական գործով մինչդատական վարույթի ընթացքում կատարվող քննչական գործողությունների շարքում (բաժին8), սակայն այն իրականում զուրկ է քննչական գործողության կատարմանը բնորոշ`ապացույցի ձեռք բերման հատկանիշից, և դասվում է դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների շարքին, այլ ոչ թե համարվում քննչական գործողություն [2]։ Տեսական գրականության համաձայն` դատավարական հարկադրանքի համանմանայլ միջոցների շարքին են դասվում հետախուզումը, առգրավումը, անձնական խուզարկությունը, հետազոտման համար նմուշներ վերցնելը և այլ հարկադրական միջոցները, որոնք սպառիչ չեն թվարկվում [3]։ Այդ շարքին է դասվում նաև անձին դատահոգեբուժական, դատահոգեբանական կամ դատաբժշկական փորձաքննության համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական միջոցը [3, 4]։ Դատավարական հարկադրանքի միջոցներն ըստ բնույթի դասակարգվում ենֆիզիկական և հոգեբանական հարկադրանքի միջոցների [5]։ Առաջին խմբին ենպատկանում անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող դատավարականհարկադրանքի միջոցները` կալանավորումը, տնային կալանքը, ինչպես նաև անձինփորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելը` հաշվիառնելով, որ այդ դեպքում ևս սահմանափակվում է անձի ֆիզիկական ազատությունը[6]։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ խմբին, ապա այն ներառում է մնացած բոլոր դատավարական հարկադրանքի միջոցները, որոնք անձի ազատությունը սահմանափակումեն հոգեբանական ներգործության արդյունքում։ Օրինակ` չհեռանալու մասին ստորագրությունը հիմնված է պարտաճանաչ ներկայանալու վերաբերյալ անձի գրավորխոստման վրա, որի ուժով նա հոգեբանորեն կաշկանդված է լինում չփոխել իր բնակության վայրը, իսկ փոխելու դեպքում` այդ մասին անհապաղ հայտնել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնին։ Գործող քրեադատավարական իրավակարգավորումների պայմաններում ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող` կալանավորման և փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցները համատարած կիրառվում են միաժամանակ։ Այսինքն, քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը դատարան է ներկայացնում ինչպես փորձաքըննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու, այնպես էլ՝այդ նույն ժամանակահատվածի ընթացքում անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդություններ, որոնք, որպեսկանոն, բավարարում են դատարանները` հղում կատարելով գործող օրենսդրությունում տեղ գտած իրավակարգավորումներին։ Այսպես օրինակ` թիվ ԳԴ1/0058/01/16 բժշկական բնույթի հարկադրական միջոցների կիրառման գործի նյութերի ուսումնասիրությունը վկայում է դատավարականգործողությունների կատարման հետևյալ ժամանակագրության մասին.1. 2016 թ. սեպտեմբերի 9-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարանանձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ, 2. 2016 թ. սեպտեմբերի 19-ին քննիչը որոշում է կայացրել անձի ստացիոնար դատահոգեբուժական և դատահոգեբանական փորձաքննության վերաբերյալ,3. 2016 թ. հոկտեմբերի 11-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարան`անձին կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ` որպեսպատճառաբանություն նշելով, թե նշանակվել է ստացիոնար փորձաքննությունև անհրաժեշտ է ապահովել փորձաքննվողի ներկայությունը ՀՀ ԱՆ «Նուբարաշեն հոգեբուժական կենտրոն» ՓԲԸ-ում, որը դատարանը քննարկել և բավարարվել է 2016 թ. հոկտեմբերի 20-ին։ 4. 2016 թ. հոկտեմբերի 20-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարան` անձին 2016 թ. հոկտեմբերի 21-ից ստացիոնար փորձաքննելու համար հոգեբուժական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ։ Դատավարական գործողությունների կատարման վերոնշյալ հաջորդականությունից հետևում է, որ անձի նկատմամբ միաժամանակ կիրառվել է ինչպես փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ դատավարական հարկադրանքի, այնպես էլ՝ կալանավորման ձևով արտահայտված դատավարական հարկադրանքի միջոցները։ Ընդ որում, ուշագրավ է այն հանգամանքը,որ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությունում նշվել ենոչ թե անձին կալանավորելու համար անհրաժեշտ` ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 135-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերի ենթադրյալ առկայությունը, այլայն, թե նշանակված փորձաքննության համար անհրաժեշտ է ապահովել անձիներկայությունը համապատասխան բժշկական հաստատությունում։ Այսինքն, ստացվում է, որ կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ միջնորդության քննությունը դե ֆակտո վերածվել է անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկականհաստատությունում տեղավորելու միջնորդության քննության` այդ կերպ կալանքիտակ պահելու ժամկետը երկարացնելու միջնորդության ներքո ներկայացնելով ինքնուրույն դատական վերահսկողության ենթակա մեկ այլ միջնորդություն։ Նման մոտեցումն անթույլատրելի է, և առնվազն հանգեցնում է անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման հիմքի իրավական անորոշության։ Սակայն, նույնիսկ եթե քրեական վարույթն իրականացնող մարմինն անձին կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը պատճառաբաներ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերից մեկի կամ միքանիսի վկայակոչմամբ, ապա միևնույնն է, անձի ֆիզիկական ազատության իրավունքը սահմանափակող դատավարական միջոցների կրկնակի կիրառումը (այսինքն`ստացիոնար փորձաքննելու համար անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի կիրառումը կալանավորման հետ մեկտեղ)չէր կարող ապահովել ազատության իրավունքի սահմանափակման հիմքի իրավական որոշակիությանը (res judicata)։ Ընդհանուր առմամբ պետք է արձանագրենք, որ անձի ազատության իրավունքըսահմանափակող դատավարական հարկադրանքի միջոցների իրավաչափորենկրկնակի կիրառման հնարավորությունը բացառված չէ այն դեպքերում, երբ խոսքը էգնում ինքնավար նպատակ հետապնդող ֆիզիկական և հոգեբանական բնույթի դատավարական հարկադրանքի միջոցների կիրառման մասին։ Օրինակ` երբ կիրառվումէ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող` կալանավորում դատավարական հարկադրանքի միջոցն անձի ազատությունը հոգեբանական ներգործությանմիջոցով սահմանափակող` հետախուզում դատավարական հարկադրանքի միջոցիհետ մեկտեղ (տեսական գրականությունը հետախուզումը ևս դասում է դատավարական հարկադրանքի միջոցների շարքին) [7]։ Սակայն, անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող դատավարականհարկադրանքի մեկից ավելի միջոցների միաժամանակյա կիրառումն անթույլատրելիէ, քանի որ, երբ դատավարական հարկադրանքի որևէ միջոցի կիրառմամբ հնարավոր է հասնել հետապնդվող նպատակին, ապա այդ նույն նպատակի կենսագործմաննուղղված այլ հարկադրանքի միջոցների կիրառումը դառնում է առարկայազուրկ։ Այսինքն, անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող մի քանի դատավարականհարկադրանքի միջոցների միաժամանակյա կիրառումն արդարացված լինել չի կարող, երբ կիրառված դատավարական հարկադրանքի միջոցներից յուրաքանչյուրըհավասարապես հնարավորություն է տալիս չեզոքացնել անձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունն այդ միջոցի կիրառման ողջ ժամանակահատվածում։ Մեր առաջ քաշված վերոնշյալ մոտեցման հիմքում, ըստ էության, ընկած է նաևՀՀ վճռաբեկ դատարանի` Հրաչիկ Աղեկյանի վերաբերյալ կայացված որոշմամբարտահայտված իրավական դիրքորոշումն այն մասին, որ որևէ իրավաչափ հիմքովազատությունից զրկված վիճակում գտնվող անձը չի կարող վերստին «զրկվել ազատությունից» հանցագործություն կատարելու հիմնավոր կասկածի, նոր հանցագործություն կատարելու կամ փախուստը կանխելու հիմքերով [8]։ Այդ դիրքորոշման հիման վրա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույն որոշմամբ անդրադառնալով ազատազրկման ձևով պատիժ կրող անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու (այսինքն` անձի ֆիզիկական ազատությունըսահմանափակող իրավական ներգործության միջոցների կրկնակի կիրառման) իրավաչափությանը` գտավ, որ «և՛ ազատազրկման ձևով պատիժ կրող, և՛ կալանքի տակգտնվող անձը մեկուսացված է հասարակությունից, նրա որոշակի իրավունքներսահմանափակված են, ինչը հնարավորություն է տալիս կանխելու քրեական գործիքննության ընթացքում նրա ոչ պատշաճ վարքագիծը։ Այս պարագայում նվազում ենմեղադրյալի՝ դատական քննությանը չներկայանալու, արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու և հետագայում իրավախախտումներ կատարելու ռիսկերը։ Այլ կերպ՝ եթե անձը ազատազրկմամբ պատիժ է կրում, ապա, ի տարբերություն ազատության մեջ գտնվող անձի, քննությունից և դատից խուսափելու, գործի պատշաճքննությանը խոչընդոտելու կամ հանցավոր գործունեությունը շարունակելու նրա հնարավորությունները առավելագույն հնարավոր չափով սահմանափակված են։ Հետևաբար, ազատազրկում պատժատեսակը կրող անձին կալանավորելու միջնորդություննառարկայազուրկ է, քանի որ հայցվող խափանման ծավալն արդեն իսկ առկա է»։ Մեր համոզմամբ վերոնշյալ իրավական դիրքորոշմամբ ներկայացված մոտեցումը կիրառելի է նաև փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունումտեղավորված անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելիս, երբ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակվում է դատավարականհարկադրանքի միջոցների կրկնակի գործադրմամբ։ Այսպես, թե՛ բժշկական հաստատությունում անձին տեղավորելու, թե՛ որպես խափանման միջոց կալանավորումըկիրառելու դեպքում անձի ֆիզիկական ազատության իրավունքը փաստացիորենսահմանափակվում է, երբ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածով հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման ռիսկերն առավելագունսնվազում են։ Այսինքն, ինչպես բժշկական հաստատությունում անձին տեղավորելու,այնպես էլ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու դատավարականհարկադրանքի միջոցը հավասարապես հնարավորություն են տալիս չեզոքացնելուանձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունն այդմիջոցներից յուրաքանչյուրի կիրառման ամբողջ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար, նկատի ունենալով, որ անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցի կիրառմամբ հնարավոր է հասնել հետապընդվող` անձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորումը չեզոքացնելու նպատակին՝ ապա այդ նույն նպատակի կենսագործմանն ուղղված` կալանավորում դատավարական հարկադրանքի միջոցի կիրառումը դառնում է առարկայազուրկ։ Հարկ է նշել նաև, որ մեր կատարած հարցումներով անձին փորձաքննելու հետմեկտեղ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու վերաբերյալ ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան իրավապահ մարմինների աշխատակիցները պատճառաբանում են այն հիմնավորմամբ, թե ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ և Մարդուիրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածներն անձին ազատությունիցզրկումը թույլատրում են միայն հոգեկան հիվանդության փաստը հաստատվելուցհետո, իսկ այդ հանգամանքը հաստատելու նպատակով անցկացվող ստացիոնարփորձաքննության համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու միջոով ազատության իրավունքի սահմանափակումն անթույլատրելի է։ Այդ պատճառով այդժամանակահատվածում ազատության իրավունքի սահմանափակումն իրականացվում է՝ կիրառելով կալանավորում խափանման միջոցով։ Մինչդեռ մեր համոզմամբ ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան այդպիսիհիմնավորմամբ պատճառաբանելն իրավաչափ չէ, քանի որ այն չի արտացոլում փորձաքննելու նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու միջոցովազատության իրավունքի սահմանափակման իրավական պատշաճ հիմքը։ Մասնավորապես, խոսքն այն մասին է, որ փորձաքննելու նպատակով անձին բժշկականհաստատությունում տեղավորելու դեպքում իրավակիրառողը պետք է ելնի ոչ թե հոգեկան հիվանդության կամ հանցանքի կատարումից հետո փախուստը կանխելունպատակով անձի ազատության իրավունքի սահմանափակումը թույլատրող ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածի 1-ին մասով և Մարդու իրավունքների եվրոպականկոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված համապատասխան հիմքերից, այլ այդ հոդվածներով ամրագրված` դատարանի իրավաչափ կարգադրությանըչենթարկվելու համար ազատության իրավունքի սահմանափակումը թույլատրող հիմքից։ Այսպես, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մի շարք վճիռներումնշել է, որ փորձաքննելու նպատակով անձի ազատության իրավունքը հարկադիրսահմանափակելիս կիրառելի է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5րդ հոդվածի 1-ին մասի «բ» կետը [9], որը պարունակում է անձի ազատությանիրավունքի սահմանափակման երկու հիմք` 1) դատարանի օրինական կարգադրությանը չենթարկվելը և 2) օրենքով նախատեսված ցանկացած պարտավորությանկատարումն ապահովելը։ Միայն 2016 թ. կայացված Trutko v. Russia գործով վճռումԵվրոպական դատարանը, քննության առնելով կոնկրետ քրեական դատավարությունում ստացիոնար կերպով փորձաքննելիս անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման իրավաչափության հարցը, գտել է, որ ենթակա է քննարկման վերոնշյալ երկու հիմքերից առաջինի ներքո` հաշվի առնելով, որ փորձաքննվելու դատավարականպարտավորությունն անձի մոտ փաստացիորեն ծագում է դատարանի համապատասխան որոշումից հետո [10]։ Այսպիսով, պետք է արձանագրենք, որ անձին փորձաքննելու նպատակովբժշկական հաստատությունում տեղավորելիս ազատության իրավունքի սահմանափակումը չպետք է քողարկվի կալանավորում խափանման միջոցի կիրառմամբ։ Հակառակ պարագայում կարող է առաջանալ Մարդու իրավունքների եվրոպականդատարանի նշած` անձի ազատության իրավունքի կամայական սահմանափակմանվտանգը։ Այսպես, դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումների համաձայն` անձի ազատության իրավունքի սահմանափակումը Եվրոպական կոնվենցիայի5-րդ հոդվածի իմաստով կարող է դառնալ կամայական, երբ ազատության իրավունքիսահմանափակման մասին որոշման կայացումը և այն ի կատար ածումը չեն համապատասխանում ազատության իրավունքի սահմանափակմամբ հետապնդվող նպատակներին [11]։ Քննարկվող հարցի պարագայում այդ վտանգն առաջանում է, երբառկա է անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու որոշում, իսկ դրա գործողության ժամանակահատվածում ի կատար է ածվում փորձաքննելու նպատակ հետապնդող` բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցը։ Ուստի այն դեպքերում, երբ կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով անհրաժեշտություն է առաջանում բժշկական հաստատությունում տեղավորել,ապա որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը ենթակա է վերացման`մինչև անձին փաստացիորեն բժշկական հաստատությունում տեղավորելը։ Այսինքն,որպես խափանման միջոց կիրառված կալանավորումը կարող է շարունակել իրգործողությունը մինչև բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ դատարանի կայացրած որոշման ի կատար ածումը։ Հակառակ պարագայում, երբ կալանավորումը վերացվի մինչև դատարանի կողմից անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ միջնորդության քննությունը և համապատասխանորոշման կայացումը, ապա անորոշ կլինի հարկադրաբար դատարան տարվող անձիունեցած իրավական կարգավիճակը, խնդրահարույց կլինի նաև ներկայացվածմիջնորդության մերժման դեպքում այդ անձին նույն փաստական հանգամանքներիառկայության պայմաններում կրկին կալանավորելու միջնորդություն ներկայացնելուհնարավորությունը։ Առաջարկվող մոտեցման պայմաններում, երբ դեռևս կալանքի տակ գտնվողանձը ներկայացվի դատարան` փորձաքննության ենթարկվելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորման հարցը քննարկելու համար, ապա հնարավորկամայականություններից, ինչպես նաև տարբերակված իրավակիրառ պրակտիկայիձևավորումից խուսափելու նպատակով նախընտրելի կլիներ, որ դատարաններնանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ միջնորդությունըքննարկելիս անդրադառնային նաև որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացնելու հարցին։ Մասնավորապես, եթե անձը միջնորդությունը քննելուպահին գտնվեր կալանքի տակ, ապա կայացվող որոշման ի կատար ածումը դատարանները պայմանավորեին վարույթի օրինականության նկատմամբ հսկողությունիրականացնող դատախազի կողմից որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացնելու հետ։ Այլ կերպ, որոշման եզրափակիչ մասում ամրագրեին, որայն ենթակա է ի կատար ածման որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացվելուց հետո։ Ինչ վերաբերում է առաջարկվող մոտեցման պարագայում ծագող այն հնարավորմտահոգությանը, թե երբ նշանակված փորձաքննության արդյունքում պարզվի, որանձը մեղսունակ է, ապա ինչպես պետք է նույն հանգամանքների առկայությանպայմաններում քննիչը կալանքից ազատված անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությամբ կրկին դիմի դատարան, ապակարծում ենք, որ այդ հարցը փորձագիտական համապատասխան եզրակացությանառկայության պարագայում ընդհանրապես խնդրահարույց չէ և ենթակա է լուծմանՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իրավակարգավորման շրջանակներում։ Մասնավորապես, վերջինիս համաձայն` կալանքիցազատված անձը չի կարող նորից կալանավորվել նույն մեղադրանքով, եթե չեն հայտնաբերվել նոր էական հանգամանքներ, որոնք վարույթն իրականացնող մարմնինհայտնի չէին մեղադրյալին կալանքից ազատելու պահին։ Ինչպես երևում է այդհոդվածի բովանդակությունից, օրենսդիրը, չբացառելով անձին նույն մեղադրանքովկրկին կալանավորելու հնարավորությունը, այն պայմանավորել է դրա համարանհրաժեշտ նոր և էական հանգամանքների առկայությամբ, այսինքն` այնպիսի հանգամանքներով, որոնք անձին կալանքից ազատելու հարցը լուծելիս հայտնի չեն եղելվարույթն իրականացնող մարմնին և ունեն բեկումնային նշանակություն։ Այն դեպքում, երբ փորձաքննությունից հետո տրված եզրակացությամբ պարզվում է, որ անձըմեղսունակ է, ապա այդ հանգամանքն ինքնին հանդիսանում է նոր (քանի որ մինչ այդքրեական վարույթն իրականացնող մարմնին հաստատապես հայտնի չէր անձիմեղսունակ լինելը) և բեկումնային (քանի որ հնարավոր անմեղսունակության փաստիհաստատման դեպքում քրեական վարույթի ընթացքում կիրառվող դատավարականռեժիմը ենթարկվելու էր արմատական վերանայման, որը բացառելու էր նաև կալանավորումը կիրառելու հնարավորությունը)։ Ուստի, գտնում ենք, որ այն դեպքում, երբփորձաքննության կատարումից հետո պարզվի, որ անձը մեղսունակ է, ապավերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ մասը չի կարող մեկնաբանվել այնպես, որհանդիսանա արգելք անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոցկիրառելու վերաբերյալ միջնորդություն կրկին ներկայացնելու համար։ Միևնույն ժամանակ, սույն աշխատանքի շրջանակներում անդրադառնալովբարձրացված հարցի վերաբերյալ միջազգային փորձին` անհրաժեշտ ենք համարումնշել, որ անձին փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու հետ մեկտեղ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու խնդիրնարդիական է նաև արտասահմանյան այլ երկրներում։ Այսպես, ընդհանուր առմամբԱՊՀ մի շարք երկրների քրեական դատավարության օրենսգրքերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ այդ կապակցությամբ կա՛մ բացակայում են հստակ կարգավորումներ, կա՛մ առկա կարգավորումներից հետևում է, որ կալանավորումը կիրառվում էանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու հետ մեկտեղ, կա՛մ տրված տարաբնույթ կարգավորումներով արհեստականորեն փորձ է արվում լուծել բարձրացվածխնդիրը, որոնք վտանգում են անձի ազատության իրավունքի պաշտպանությունը։ Այսպես, օրինակ Մոլդովայի Քրեական դատավարության օրենսգրքում տրվածիրավակարգավորումներից հետևում է, որ կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելն ընդունելի է։ Մասնավորապես` Օրենսգրքի 152-րդ հոդվածի 8-րդ մասը նախատեսում է, որ «այնդեպքում, երբ կասկածյալը (մեղադրյալը) գտնվում է կալանքի տակ, ապա նրան փորձաքննելու համար բժշկական հաստատություն տեղափոխումն իրականացվում էդատարանի թույլտվությամբ` դատախազի միջնորդության հիման վրա», որպիսիպայմաններում որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը չի վերացվում,իսկ դատարանն էլ լուծում է համապատասխան բժշկական հաստատություն տեղափոխումը կազմակերպելու գործառույթը։ Նույնիսկ Ուզբեկստանի ՀանրապետությանՔրեական դատավարության օրենսգրքի 247-րդ հոդվածում նախատեսվում է, որ փորձաքննելու համար բժշկական հաստատությունում տեղավորված անձի կալանավորման կամ տնային կալանքի ժամկետի երկարացումն իրականացվում է առանց այդանձի մասնակցության։ Իսկ օրինակ ՌԴ կամ նույնիսկ 2019 թվականից օրինական ուժի մեջ մտնողՂրղստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում նախատեսված իրավակարգավորումներով ոչ միայն ընդունելի է կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելն, այլևվերջինս իրականացվում է դատական վերահսկողության բացակայության պայմաններում։ Այսպես, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 29-րդ հոդվածի 2-րդմասի 3-րդ կետի համաձայն` դատարանը թույլատրում է կալանքի տակ չգտնվողանձին դատաբժշկական կամ դատահոգեբանական փորձաքննության նպատակովստացիոնար տեղավորել բժշկական կամ հոգեբանական օգնություն ցույց տվողբժշկական հաստատությունում։ Նույնաբովանդակ կարգավորում ունի նաևՂրղստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի 31-րդհոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետը։ Այսինքն, վերոնշյալ կարգավորումից հետևում է, որ այն դեպքերում, երբ անձըգտնվում է կալանքի տակ, բժշկական հաստատությունում տեղավորումը կատարվումէ առանց դատարանի թույլտվության, երբ արհեստականորեն փորձ է արվում շրջանցելու սույն աշխատանքում բարձրացված խնդիրը։ Մինչդեռ, այդ դեպքում ոչ միայնմիաժամանակ կիրառվում է անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակողդատավարական հարկադրանքի երկու միջոց, այլև դրանցից մեկն ի կատար է ածվումառանց դատարանի թույլտվության այն պարագայում, երբ կիրառվող մոտեցումը ոչմիայն հակասում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` ազատությանիրավունքի կամայական սահմանափակման արգելքի սկզբունքին, այլև Միավորվածազգերի կազմակերպության՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 17-ի «Հոգեկան հիվանդներիպաշտպանության և հոգեբուժական օգնության բարելավման» թիվ 46/119 բանաձևի20-րդ սկզբունքին։ Վերջինիս համաձայն` այն անձինք, ովքեր կարող են ունենալհոգեկան խանգարում, բժշկական հաստատություն տեղավորվում են դատարանիկամ համապատասխան այլ մարմնի որոշմամբ։ Ընդ որում, «համապատասխան այլմարմինը» չի կարող նույնացվել նախաքննական մարմնի հետ, քանի որ այն ենթադրում է ինստիտուցիոնալ առումով այնպիսի անկախ մարմին, որը սահմանափակվածչէ գերատեսչական շահով և կարող է բացառել հենց նախաքննական մարմնի՝ անձինփորձաքննելու համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու իրավասությանչարաշահումը։ Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը՝ պետք է արձանագրենք, որ փորձաքննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու և նրա նկատմամբ միաժամանակ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ ձևավորված պրակտիկան իրավաչափ համարվել չի կարող և պետք է վերանայվի,որի արդյունքում որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը ենթակա կլինիվերացման նախքան անձին փորձաքննության նպատակով փաստացիորեն բժշկական հաստատությունում տեղավորելը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՈՒՆ[2] Վարդանյան Ա., Գույքի վրա կալանք դնելու հիմնահարցերը քրեական դատավարությունում, Պետություն և իրավունք, թիվ 1 (75), 2017 թ., էջ 130։ [8] Հրաչիկ Աղեկյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0744/06/10 գործով ՀՀ վճռաբեկդատարանի 11.05.2011 թ.-ի որոշում, 15-րդ կետ։ [9] X v. Germany գործով ՄԻԵԴ-ի` 10.12.1975 թ.-ի որոշում, գանգատ թիվ 6659/75,Petukhova v. Russia գործով ՄԻԵԴ-ի` 02.05.2013 թ.-ի վճիռ, գանգատ թիվ 28796/07,46-47-րդ կետեր և այլն։ [10] Trutko v. Russia գործով ՄԻԵԴ-ի` 06.12.2016 թ.-ի վճիռ, գանգատ թիվ 40979/04,կետ 34։ [11] Mutatis Mutandis James, Wells and Lee v. the United Kingdom գործով ՄԻԵԴ-ի`18.09.2012 թ.-ի վճիռ, գանգատներ թիվ 25119/09, 57715/09 և 57877/09, կետեր 191195. Saadi v. the United Kingdom [GC] գործով ՄԻԵԴ-ի` 28.02.2008 թ.-ի վճիռ,գանգատ թիվ 37201/06, կետեր 68-74։ Վարդանյան ԱռնոլդՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ԱՆՁԻՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՏԵՂԱՎՈՐԵԼՈՒ ԵՎ ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՁԵՎԱՎՈՐՎԱԾ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌՊՐԱԿՏԻԿԱՅԻ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆԸ Բանալի բառեր` փորձաքննություն, բժշկական հաստատություն, կալանավորում,դատավարական հարկադրանքի միջոց։

Ներկայացված հոդվածում քննարկվում են փորձաքննության նպատակով բժըշկական հաստատությունում տեղավորելու և միաժամանակ կալանավորումը կիրառելու հիմնական հարցերն ինչպես օրենսդրի ամրագրած իրավանորմերի, այնպես էլ՝ իրավակիրառ պրակտիկայում ձևավորված մոտեցումների տեսանկյունից։ Հեղինակը ներկայացնում է նախաքննության ընթացքում անձի ազատության իրավունքի սահմանակափակման հիմքերի վերաբերյալ ձևավորված իրավական անորոշությունը։ Հեղինակի համոզմամբ՝ ներկայացված հոդվածում բարձարացված հարցերի իրավական անորոշությունը կարող է հաղթահարվել՝ ելնելով ՀՀ Սահմանադրությամբ և Եվրոպական կոնվենցիայով ամրագրված մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության գաղափարներից։

FANTASY- ի սերունդ: Դիցաբանության տարրեր ՍՏԵՖԱՆ ՄԱՅԵՐԻ «Մթնշաղ» ԱՅISԸ Գրականությունը միշտ սերտ կապեր է ունեցել բանահյուսության հետ: Շատ գրական գործեր ունեն բանահյուսություն, առասպելական տարրեր, կերպարներ, շատերն անգամ ամբողջությամբ վերապատմում են տարբեր առասպելներ և առասպելներ: Եվ 19-րդ դարի վերջին գրականության և բանահյուսության այդ սերտ կապը ծնեց ֆանտազիայի ժանրը: Ֆանտազիան մի տեսակ ֆանտաստիկ գրականություն է, որտեղ առասպելներն իրենց հերոսների հետ կյանքի են կոչվում, դրանք բախվում են անցյալ-ներկային: Ներկան, սակայն, որոշակի չէ: Պատկերված է մեր իրականությունից անկախ մեկ այլ իրականություն, որտեղ մարդկանց կողքին ապրում են առասպելական արարածներ ՝ էլֆեր, թզուկներ, հսկաներ, վամպիրներ: Ֆանտաստիկ գրականության մեջ հեղինակը մեր աշխարհում ստեղծում է մեկ այլ աշխարհ իր երեւակայությամբ, փորձում իրականությունը կապել իր երեւակայության հետ, գիտական ​​տեսանկյունից բացատրում գերբնական ու շատ իրողություններ: Գիտաֆանտաստիկ գրականության վառ օրինակներ են Juյուլ Վեռնի ստեղծագործությունները, որտեղ գործողությունները իրական աշխարհում են, իսկ ֆանտազիայի դեպքում իրականությունն այլ է: Հեղինակը ստեղծում է իր երեւակայական աշխարհը, որտեղ ցանկացած գերբնական երեւույթ այդ աշխարհի մի մասն է: Երկուսում էլ միասին ապրում են տարբեր առասպելական կերպարներ, որոնց գոյությունը հեղինակը նույնիսկ չի էլ փորձում բացատրել: Ֆանտազիայի ժանրի մեկ այլ առանձնահատկությունը մոգությունն է: Կախարդանքն ու հրաշքները նույնացվում են հերոսի հետ և բազմիցս անձնավորված են դառնում բազում խնդիրների շարժառիթ, հիմք, լուծում, ընդհակառակը ՝ ստեղծում դրանք: Կախարդն ունի իր կամքը, նա որոշում է ում օգնել, ում ոչ, նա միշտ պահանջում է այդ օգնության փոխհատուցումը: Հեղինակը կարող է ստեղծել իր աշխարհը մեր մոլորակի վրա, մեկ այլ համաստեղությունում, նույնիսկ միաժամանակ տարբեր զուգահեռ աշխարհներում: Ֆանտազիայի ժանրում ժամանակի օտարման բոլոր հասկացությունները կոտրված են: Հերոսը կարող է գնալ անհնարին ճանապարհը մեր իրականության համար անհնարին ժամանակում կամ ճանապարհորդել մտացածին ու անբացատրելի տարածական-ժամանակի լաբիրինթոսների միջով: Հեղինակը մեր օրեր է բերում անցյալի աստվածներին: Բիզնեսը կապված է ներկայի հետ: Brokenամանակի բոլոր հիմքերը կոտրված են, ստեղծվում է նոր ժամանակ, որը համապատասխանում է դրա իրականությանը: Օրը կարող է լինել տարի, տարի օր, մարդկային կյանքը `մի պահ, անվերջ հավերժություն: Հերոսը ապրում է հավերժ, բայց նա նույնպես չի գիտակցում այդ հավերժությունը: Reանրը սկիզբ է առել 19-րդ դարի վերջին Ուիլյամ Մորիսի «Աշխարհի վերջում ջրհորը» գրքի հրատարակմամբ, որը ծաղկում է ապրել 1954-1956 թվականներին, երբ լույս է տեսել Tոն Տոլկինի «Մատանիների տիրակալը»: Գիրքը մեծ հաջողություն ունեցավ, և դրանից հետո տարբեր հեղինակներ հետաքրքրվեցին այս ժանրով: Այսօր Ամերիկայում և Անգլիայում ամենատարածված գրքերից շատերը ֆանտազիա են: Anոան Ռոուլինգի «Հարի Փոթերը», Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղը», Մելիսա դե Կրուզը «Բոշամների ընտանիքը» - այս ժանրի այլ գրքեր գրախանութներում բեսթսելլեր են: Գրականությունից բացի, ժանրը շատ տարածված է կինեմատոգրաֆիայում: Շատ ֆիլմեր նկարահանվում են գրքերի հիման վրա: Վերոնշյալ բոլոր գրքերը ունեն համանուն ֆիլմեր, որոնք նույնպես մեծ պահանջարկ ունեն: Ֆանտազիան տարածված է ոչ միայն ԱՄՆ-ում և Անգլիայում, այլ նաև տարբեր երկրներում: Նման գիրք փորձ է արվել գրել նաև Հայաստանում: Լույս է տեսել Անինայի «Ֆիան» -ը: Reանրի լավագույն գրքերից է Ստեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» քառահատոր վեպը, որի «Մթնշաղ», «Նոր լուսին», «Մայրամուտ», «Արևածագ» գրքերը տպագրվել են համապատասխանաբար 2005, 2006, 2007, 2008 թվականներին: և վաճառվել է 9,5 միլիոն օրինակ ԱՄՆ – ում և 3 միլիոն Մեծ Բրիտանիայում: Գիրքն արժանացավ տարբեր մրցանակների, իսկ հեղինակը ճանաչվեց տարվա լավագույն գրող: Theանրի օրենքներին համապատասխան, այստեղ նույնպես հեղինակը իրական կյանք է բերում առասպելական հերոսներին: Երգի հերոսները վամպիրներ և մարդագայլեր են: Ֆանտազիայի ժանրի հիմնական գործերը ներառում են երկվորյակների առասպելը, որը շատ տարածված է տարբեր երկրների առասպելներում: Երկվորյակները փոխլրացնող հերոսներ են, բայց միևնույն ժամանակ հակադիր հերոսներ, որոնք պատկերված են որպես հակադիր բևեռներ: Նրանց միջեւ բախում է տեղի ունենում, բայց մեկը մյուսին չի սպանում, այլ միավորվում է ընդհանուր նպատակի համար: Երկվորյակները կարող են մտերիմ եղբայրներ լինել, ընդհանուր առմամբ նրանք կարող են լինել արյան հարազատներ: «Մթնշաղ» վեպի գլխավոր հերոսներ Էդվարդ Կալլեն Ջ Ջեյքոբ Բլեքը երկվորյակ հերոսներ են: Ս. Իր «Հայկական դիցաբանություն» գրքում Հարությունյանը առանձնացնում է երկվորյակ առասպելի յոթ դրդապատճառներ, որոնք հիմնականում համապատասխանում են «Էդվարդ» և «Յակոբական կերպարներին»: 1 Ըստ այդ յոթ կետերի ՝ ներկայացնենք Սանասար և Բաղդասար հայկական էպոսը, շումերական էպոսը ՝ Գիլգամեշ և Էնկիդու 3 Էդ Էդվարդը և «Մթնշաղ» -ի Հակոբը 4: 1. Երկվորյակների հիանալի (աստվածային, արքայական) ծագումը կամ ծնունդը: Ա) Սանասար և եղբոր մայրը հղիանում է սուրբ ջրից կամ կաթողիկոսի տված մի զույգ ցորենից, որից ծնվում են հերոսները: բ) Եթե Սանասար դ Բաղդասարը երկվորյակներ են, ապա Գիլգամեշը և Էնկիդուն ծնվում են տարբեր ժամանակներում, և ոչ թե նույն ծնողներից: Գիլգամեշը արքայական և աստվածային ծագում ունի, նա երկու երրորդով անմահ է և մեկ երրորդով մահկանացու: Enkidu- ն ստեղծվել է աստվածների կողմից իրենց թուքից և կավից: գ) Էդվարդը ծնվել է որպես սովորական մարդ, բայց հետագայում դարձել է վամպիր ՝ ձեռք բերելով կախարդական ունակություններ: Յակոբը ծնունդով գայլ է, մոգությունն իր արյան մեջ է, բայց նա գլուխը բարձրացրեց միայն Էդվարդին հանդիպելուց հետո, այսինքն ՝ ծննդյան հիանալի ծագումը կապված է ոչ թե նրանց ծննդյան օրվա, այլ հետո կատարված վերափոխման հետ: բախումը 2. Նիշերի հակադրություն: Ա) Սանասարը ծնվում է մի բուռ ջրից, Բաղդասարը `կես: Սանասարն իր եղբորից ուժեղ է ու ուժեղ: բ) Գիլգամեշը խոշտանգում է մարդկանց, շատ վատ արարքներ գործում, մեղավոր է: Էնկիդունը ծնվել է նրա դեմ պայքարելու համար, սկզբում նա նույնիսկ չի ընդունում իր մեղքը: գ) Էդվարդը մարմնավորում է սառույցը, Հակոբը ՝ կրակ: Նրանք հակադրվում են միմյանց իրենց մարմնավոր էակներով ՝ վամպիր և գայլ: Այս երկու գերբնական էակները հավերժական պայքարի մեջ են միմյանց դեմ: 3. Հակասություն ծնողների և երկվորյակների միջև ա. Ա) Սանասար և Բաղդասար հայրը (հայրը) ցանկանում է սպանել իր որդիներին կամ կուռքերին: Որոշ պատմություններում որդիները սպանում են հորը (հորը): բ) Հակառակ նկարը «Գիլգամեշ» -ում է: Հակասություն չկա: Էնկիդուն ծնողներ չունի, և Գիլգամեշը նրան տանում է իր մոր մոտ ՝ խնդրելով նրան ընդունել նրան որպես իր սեփական որդի: Իրենց մոր օրհնությամբ նրանք եղբայրանում են: գ) Արնախումներն ու գայլերը արգելված էին սիրել մահկանացուներին, բայց երկու հերոսներն էլ հակառակվում են իրենց ծնողներին. նրանք սիրում են նույն աղջկան ՝ Իզաբելլա Սվանին: 4. Փախուստ - հետապնդում հայրենիքից, տնից: Ա) Սանասար դ Բաղդասարը փախչում է հայրենիքից ՝ հալածվելով իր հայրիկի կողմից և օտար երկրում բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն չեն հետապնդվում և չեն վտարվում, նրանք պարզապես ճանապարհ են ընկել օտար երկիր ՝ սպանելու անտառի հովանավոր աստված Խումբաբային: գ) Փորձելով խուսափել Բելլայի արգելված սիրուց, երկուսն էլ հերոսները լքում են երկիրը: Obեյքոբը թափառում է այլ երկրներում ՝ գայլի տեսքով, իսկ Էդվարդը շրջում է գրեթե ամբողջ մոլորակով: 5. Երկվորյակների միջև վեճ ա. Ա) Եղբայրները վիճում և կռվում են օտար աղջկա կողմից Սանասար ուղարկված նամակի շուրջ, առաջանում է վեճ 1 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հայ դիցաբանություն, Բեյրութ, 2000, էջ 341-349: 2 Տե՛ս «Սասունցի Դավիթ», Երեւան, 1961: 3 Տե՛ս Հին Արևելքի պոեզիա, Երևան, 1982, էջ 101-169: 4 Տե՛ս Meyer St., Twilight, New York, 2005: բ) Էնկիդուն ստեղծվել է Գիլգամեշի դեմ պայքարելու համար, հակասությունները գոյություն ունեն ծննդյան օրվանից: Նրանց միջեւ բախում չկա, բայց Գիլգամեշը երազում է պարտվել Էնկիդուին, որից հետո նա ձգտում է ընկերանալ նրա հետ: գ) Էդվարդի և obեյքոբի միջև տարաձայնությունները թաքնված են իրենց էության մեջ, բայց այն վերածվում է թշնամանքի, երբ նրանք երկուսն էլ սիրահարվում են նույն աղջկան: Ստեղծվում է սիրային եռանկյունի, որն, ի դեպ, բնորոշ է ֆանտազիայի ժանրի շատ գործերի: 6. Հաշտեցում: Ա) Սանասար և Բաղդասարը հաշտվում է նրա մոր հետ: բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն հաշտվում են Գիլգամեշի մայրի հետ `ընդունելով Էնկիդուին որպես իր սեփական որդի: գ) Էդվարդ ք Jacեյքոբի հաշտեցումը տեղի է ունենում Էդվարդ երեխայի Բելլայի ՝ Ռենեսմեյթսնունդից հետո, որը դառնում է նրանց հաշտության և բարեկամության եզրը: 7. Նոր կարգի հաստատում (տարածական, սոցիալական): Ա) Սանասարը և Բաղդասարը հաստատվեցին Սասունում, հիմնեցին Սասնա բերդը, քաղաքը, նրանց հզոր տոհմը, հիմք դրեցին Արծրունիների և Գնունի 1-ի իշխող տոհմերին: բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն կառուցվում են, նրանց քաղաքը կառուցվում է, Խումբաբան սպանվում է: գ) Էդուարդ Ջ obեյկոբը վերացնում է հավերժական թշնամանքը արնախումներ և մարդագայլեր. Ս. Հարությունյանի նշած յոթ դրդապատճառները համապատասխանում են երկվորյակների առասպելներին ֆանտաստիկ ժանրի գործերում. «Արնախումներ ակադեմիա», «Վամպիրի օրագրեր», «Գերբնական», «Բոշամների ընտանիք» և այլն: Մարդագայլ Jacեյքոբ Բլեքը բնիկ ամերիկացիների Քվիլթ ցեղից է: Փաստորեն, նույնիսկ այսօր այդ մարդիկ իրենց գայլերից սերված են համարում, նրանք հավատում են գայլի տոտեմին: Նրանք գայլին ընդունում են որպես եղբայր և խստորեն պատժում են նրանց, ովքեր ցանկանում են սպանել այդ սուրբ արարածին: «Մթնշաղ» -ում հեղինակը ներկայացնում է այդ ցեղի տարբեր առասպելները ՝ դրանք կյանքի կոչելով: Ըստ այդ առասպելներից մեկի ՝ գայլերը սովորական մարդիկ էին, բայց նրանք ձեռք բերեցին կախարդական ունակություններ ՝ փրկելու և պաշտպանելու իրենց ցեղի կյանքը: Սկզբում մոգությունը նրանց վերածեց մարտիկների հոգիներ: Թշնամու հարձակման ժամանակ մարտիկների հոգիները դուրս են գալիս մարմիններից, միավորվում բնության հետ, պաշտպանում իրենց կանանց ու երեխաներին, իրենց երկիրը: Նրանք դառնում են մեկը բնության և վայրի բնության հետ և շահում: Մարդը կերպարանափոխվում է փրկվելու կամ իր սիրելիին փրկելու համար: Վերափոխման նմանատիպ օրինակներ կան հայկական առասպելներում, երբ աղջիկները, ցանկանալով խուսափել հարկադիր ամուսնությունից, Աստծուց խնդրում էին նրանց քար, բույս ​​կամ թռչուն դարձնել 2: Հիշենք Դաֆնայի առասպելը, որը ծառ է դառնում ՝ մերժելով Ապոլոն 3 աստծո սերը: Ռազմիկ-հոգիների առասպելի շարունակության մեջ «Եգիպտոսների» պետ Տախա-Ակինը կորցնում է մարմինը իր հարազատներից մեկի դավաճանության պատճառով, և նրա հոգին սկսում է թափառել ՝ զրկվելով նույնիսկ մահանալու հնարավորությունից: Անորոշ ժամանակում թափառելուց հետո հոգին կորցնում է մարդկային բոլոր հատկությունները և վերածվում քամու: Մի օր այդ քամու հոգին տեսնում է իր ցեղի տառապանքները և, դրդված նրան օգնելու մեծ ցանկությունից, միավորվում է գայլի հետ, ստանում է երկու էություն ՝ մարդ և գայլ: Մարդը միավորված է բնության հետ, այն համարվում է երկնային պարգև, աստվածային շնորհ: Հետագայում այս տաղանդը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, գայլերը դառնում են իրենց երկրի պաշտպաններն ու պահապանները 4: Մարդագայլի առասպելը գոյություն ունի նաև հայկական դիցաբանության մեջ: Ս. Հարությունյանը իր «Հայկական դիցաբանություն» գրքում նշում է, որ գայլերը հիմնականում կանայք են: Նրանք առավոտյան մարդ են, գիշերը ՝ գայլ, ուտում են իրենց սեփական երեխաներին ՝ գայլի տեսքով, ոչնչացնում են գերեզմանները և լափում դիակները: Հայ դիցաբանության մեջ մարդագայլի էությունը երկնային անեծք է, որի պատճառով երկնքից մարդու վրա գիշատչի մաշկն է իջնում, վերջինս կերպարանափոխվում է: Անեծքը գործում է միայն գիշերը, իսկ ցերեկը ընկնում է մորթի վրա 5: Եկեք համեմատենք մարդագայլի հայկական առասպելները հնդիկների առասպելների հետ: Առաջինը ՝ մարդագայլի էությունը երկնային պատիժ է, այն վնասում է մարդկանց, սպառնում է երեխաների կյանքին, իսկ երկրորդում ՝ փրկում և պաշտպանում է կյանքը, համարվում է օրհնություն: 1 Տե՛ս Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1990, էջ 45-46: 2 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հին հայկական վեպի աշխարհը, Երեւան, 1987, էջ 30-34: 3 Տե՛ս հանրագիտարանի առասպելները, Մոսկվա, 2005, էջ: 18 4 Տե՛ս Meyer St., Eclipse, New York, 2007, p. 239-267թթ. 5 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, 2000, էջ 281-286: «Մգդակածածկույթների» առասպելներում գայլագայքի էությունը մարդկանց արյան մեջ է և հավերժական, գայլը կարող է ցանկացած պահի փոխակերպվել, իսկ հայկական առասպելներում անեծքը տրվում է ընդամենը յոթ տարի, տղամարդը փոխում է իր էությունը միայն գիշերը ՝ անկախ նրա կամքից: Յոթ տարեկան հասակում մորթին այրվում է: Այստեղ մենք հանդիպում ենք մեկ այլ տարբերության: Մգդակածների առասպելներում գայլը խորհրդանշում է կրակ, ջերմություն, իսկ հայերենում ՝ խուսափելով կրակից: Եթե ​​նրա մաշկն այրվի, անեծքը կվերանա: Մարդ-գայլի ընդհանուր էությունը արտահայտված է նաև «Տարոնի պատերազմ» հայկական վեպի հրամանատար Գայլ Վահանի կերպարում: Theirողովուրդը իր հերոսին օժտեց գերմարդկային ուժով, որը պարսիկների դեմ պայքարում հասնում է նույնիսկ ծայրահեղ դաժանության, երբ վերջինս կտրում է թշնամու զինվորների քիթը և նրանց դնում դանակի մեջ կամ հանում գեներալ Միհրանի լյարդը և դնում նրա մեջ: բերանը Մգդակածների գայլերի նման, Գայլ Վահանը նույնպես պայքարում է իր երկրի, իր ազգային համարի համար: Նա ուժեղ է, ունի գայլին բնորոշ բազմաթիվ գծեր, այդ իսկ պատճառով հայ ժողովուրդը նրան գայլ է անվանել: Խորամանկությամբ ու ճարպկությամբ նա պաշտպանում է իր երկիրը, դաժանորեն ծեծում ու խոշտանգում է բոլոր նրանց, ովքեր վտանգում են այն: Իրական գայլի նման, Վահան Գայլը չի ​​ցատկում, չի փախչում, չի հաշտվում «աղբ ուտող խոզերից ծնվածների» հետ, բայց կռվում ու հաղթում է նրանց 1: Գայլ Վահանի կերպարում արտահայտված գիշատչի էությունը համարվում է ոչ թե անեծք, այլ հզոր երկիր, որը պաշտպանում է երկիրը: Մեկ այլ ծածկոց առասպել, որը պատմում է «Մթնշաղ» գրքում, ջրհեղեղի մասին է. «Կան բազմաթիվ լեգենդներ, ոմանք պատմում են, թե ինչպես են ջրհեղեղի ժամանակ հին ծածկոցները (ինչպես ցեղն էր անվանում) իրենց կանոները կապում էին ամենաբարձր սոճիներին` իրենց երեխաներին փրկելու համար »: Նոյ »: 2 Համաշխարհային ջրհեղեղի մասին առասպելը հանդիպում է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ: Նոյի աստվածաշնչյան պատմության նման, շումերական «Գիլգամեշը» պատմում է նաև Ուբարապուտիի որդու ՝ Ուտնապիշտիի մասին, որը Լուսակ Եա աստվածուհու խորհրդով կառուցում է «Saveրհեղեղից փրկված» նավը (էջ 156-162): Համաշխարհային ջրհեղեղի մասին առասպելը հանդիպում է հունական դիցաբանության մեջ: Ամպրոպը զայրացած է պղնձի դարաշրջանի մարդկանց կողմից կատարված վայրագություններից և որոշում է ոչնչացնել ամբողջ աշխարհը և ջրով ողողել այն: Միայն Պրոմեթեւս որդին ՝ Դ'Կալիոնը, և նրա կինը ՝ Պայրան, գոյատևում են հսկայական արկղում ՝ ինը օր ու ինը գիշեր լողալով ալիքների մեջ: Այս առասպելը տարածված է շատ ժողովուրդների շրջանում: Ոմանք նման են Նոյի պատմությանը, ոմանք ՝ ոչ, բայց բոլորն էլ ունեն ընդհանուր դրդապատճառներ. Զայրացած աստված, ջրհեղեղ երկիրը ծածկող նավ, նավ կամ փրկության փայտե միջոց ՝ վերջում Աստծո և փրկվածների դաշինք: Արնախումները մեծ դեր են խաղում «Մթնշաղ» վեպ շարքում: Նրանցից յուրաքանչյուրն օժտված է գերբնական, մոգական ուժով, ինչը նրան դարձնում է հունական կամ հայկական դիցաբանության հրեշի տեսք: Վեպի կենտրոնում արնախումներ Կալենի ընտանիքն է, որը զուգահեռ է Օլիմպոսի աստվածների ընտանիքին: Ընտանիքի հայրը Կառլիս Քալլենն է, ով զուգահեռ է հունական ZZ- ին `հայկական Արամազդին: Բացի բոլորի հայր լինելուց, ընտանիքի ղեկավար լինելուց ՝ նա օժտված է ստեղծագործության պարգևով: Նա ստեղծեց իր ընտանիքը, կնոջը և որդեգրած երեխաներին արնախումներ դարձրեց (հիշեք, որ վամպիրների կյանքը սկսվում է ոչ թե ծննդյան օրվանից, այլ վերափոխման օրվանից): Esme Cullen- ը ընտանիքի մայրն է: Նրա եզակի էությունը մայր լինելն է, իր ընտանիքն ու տունը պահելը: Նա ընտանիքի հովանավորն է, որը զուգահեռ է հույն Հերային և հայկական Անահիտին: Էմմեթ Քալընը Արեսն է (Վահագն), ով ունի հզոր ուժ, սիրում է կռվել, վայելում է ուրիշների մարտերը, մարմնավորում է ուժը: Ինչպես դիցաբանության մեջ, այստեղ նույնպես նա ամուսնացած է Ռոզալիի (Աֆրոդիտե, Աստղիկ) հետ, ով ներկայացվում է որպես աշխարհի ամենագեղեցիկ արարած: Էդվարդ Կալլենը Ապոլոն է: Նա լուսավորում է ամեն ինչ, կարդում Ապոլոնի նման ուրիշների մտքերը, գուշակում: Էդուարդը Ապոլոնի կիթառը փոխարինեց դաշնամուրով ՝ գրավելով ու գերելով բոլորին իր գեղեցիկ հնչյուններով: 1 Հարությունյան Ս., Հայ հին վեպի աշխարհը, Երեւան, 1987, էջ: 175 թ. 2 Meyer St., Twilight, p. 124: 3 Տե՛ս Կուն Ն., Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները, Երեւան, 1979, էջ 101-102: Ալիս Քալընը Ապոլոն Արտեմիսի քույրն է, ով սիրում է իր եղբորը և միշտ նրա կողքին է, օգնում և աջակցում է նրան, նրբանկատ և քնքուշ, բայց միևնույն ժամանակ ուժեղ մարտիկ, որսի սիրահար: Asասպեր Հեյլը Հերկուլես է: Նա ընտանիքին միացավ ուշ, մինչ այդ նա անցավ բազմաթիվ փորձությունների ու դժվարությունների միջով: Այս փորձությունները համընկնում են Հերկուլեսի տասներկու սխրանքների հետ, որոնք միայն նրան հաղթահարելուց հետո են կարողանում հասնել անմահության ՝ Օլիմպոսին, ինչպես asասպերին ՝ Կալենի ընտանիքին: Բացի Կալլեններից, կան նաեւ այլ վամպիրներ, որոնք ունեն տարբեր մոգական ուժեր, որոնք կապված են այս կամ այն ​​աստվածության հետ: Նրանցից մեկն իր մարմնով կայծ է արձակում, պայթում, մյուսն ունակ է փոխել շրջապատը, կարդալ մտքեր, տեսնել ապագան, վերահսկել չորս տարրերը և այլն: Ստեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» վեպերի շարքը հարուստ է դիցաբանական, ընդհանրապես, բանահյուսական տարրերով, որոնք սերտ նմանություն ունեն հայկական ու համաշխարհային դիցաբանության հետ: Աստղիկ Սողոյան ՖԱՆGEԻ ՍԵՐՆԴ Առասպելական տարրեր ՍՏԵՖԱՆ ՄԱՅԵՐԻ «Մթնշաղ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Ֆանտազիա, բանահյուսություն, «Մթնշաղ», վամպիր, երկվորյակ առասպել, մարդագայլ, Գայլ Վահան, Համաշխարհային ջրհեղեղ, Հունական պանթեոն , ։

Ֆենթեզի ժանրը, որը մեծ տարածում ունի 21-րդ դարի համաշխարհային գրականության մեջ, նորից գրականություն կենտրոնական թեմա է դարձնում տարբեր ազգերի առասպելներն ու լեգենդները։ Ստեֆենի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը, ինչպես և այս ժանրի բոլոր ստեղծագործությունները, ունի բանահյուսական բազմաթիվ տարրեր, որոնք զուգահեռվում են հայկական և այլ ազգերի առասպելների հետ։ Երկվորյակների առասպելը զուգահեռվում է հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին և շումերական Գիլգամեշին ու Էնկիդուին, մարդագայլի առասպելը` Գայլ Վահանի կերպարին և այլն։

ԴԱՏԱՊԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Դատաբժշկական գիտությունում փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունք տալը նշվում է որպես Պաշտպանի կողմից վերջերս ձեռք բերված տվյալների հետապնդման անկախ միջոց: Այսպիսով, Ս.Փաշինյանն առաջարկում է օրենսդրորեն սահմանել դատավորի կամ քննիչ դատավորի մոտ ապացույցների պահման կարգը: 1 LA Voskobitova- ն նշում է դատարանում ցուցմունք տալը որպես պաշտպանի կողմից հարցման արդյունքում ստացված տվյալների օրինականացման միջոց: Ըստ հեղինակի, նախաքննության ընթացքում ցուցմունքների դատական ​​փոխանցումը նպատակահարմար է այն դեպքերում, երբ պաշտպանը, հաշվի առնելով քննիչի կողմից ապօրինի գործողություններ կատարելու կամ այլ անձի նկատմամբ սպառնալիքներ գործադրելու իրական հնարավորությունը կամ վկայի տարիքը, վստահ չէ: որ նա կարող է իր վկան կանչել դատարան: նրան Testimուցմունքի դատական ​​պահումը հնարավորություն է տալիս պաշտպանին ձեռք բերել դատաբժշկական ապացույցներ, որոնց օրինականացումը չի պահանջում լրացուցիչ քննչական գործողություններ: 2 ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի 42-րդ գլուխը (այսուհետ `նախագիծ) ամրագրում է ցուցմունքները դատական ​​կարգով պահելու ինստիտուտը: Հայաստանի իրավական համակարգի համար այս բոլորովին նոր ընթացակարգի ներդրումը ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ-ն առաջարկել է դատավարության մոնիտորինգի ծրագրի վերջնական զեկույցում, համաձայն որի `դեպոնացման կարգը պետք է հավասարապես մատչելի լինի դատախազության և պաշտպանական կողմի համար: 3 Նախագծի 328-րդ հոդվածի համաձայն ՝ ցուցմունքների դատական ​​պահումն իրականացվում է. 1) մեղադրյալի խոստովանության արժանահավատությունն ապահովելու համար ՝ քննիչի միջնորդությամբ: 1 Տե՛ս Pashin S. A., Судебные прения в механизме установления унисты по уголовному делу. քաղաքացիություն 12.00.09 - Անկյունային գործընթաց; Մ., 1988, էջ 8: 2 Տե՛ս Voskobitova L. A., Ugovolny process. Учебник для бакалавров, / М. 2015, էջ 356-358 3 Տե՛ս Հայաստանում ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ դատավարության ծրագրի վերջնական զեկույցը (2008 թ. Ապրիլ - 2009 թ. Հուլիս), էջ: 88-ը 2) դատաքննությանը չկարողանալու ներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի դեպքում `քննիչի կամ դատավարության մասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ որևէ անձից հավատարմագրեր ստանալու համար: Ինչպես նշում ենք, նախագիծը թույլ է տալիս քրեական դատավարության մասնավոր մասնակցին, այդ թվում ՝ պաշտպանին, նախաձեռնել ցուցմունքի դատական ​​դեպոնացման գործընթացը, որն ուղղված է քրեական դատավարության հիմնական սկզբունքներից մեկի `հավասարության հավասարության սկզբունքի ապահովմանը: ձեռքեր Նախաքննության ընթացքում կպահպանվի զենքի հավասարության սկզբունքը, եթե փաստաբանը հնարավորություն ունենա ապացույցներ հավաքել, այդ թվում `վկայի և փորձագետի ցուցմունքները դատարանում պահելով: Testimուցմունքների դատական ​​ի պահ հանձնումը փաստաբաններին հնարավորություն է տալիս իրականացնել ապացույցների հավաքագրման գործառույթ, անկախ քննչական մարմնից, որն առավելապես ուղղված է օմբուդսմենի հակառակորդի պաշտոնը որդեգրելուն: Փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների պահման ինստիտուտի ներդրումը կնպաստի մինչդատական ​​վարույթում մրցակցության տարրերի ամրապնդմանը, ամրապնդելու է օմբուդսմենի անկախությունը ապացույցներ ստանալու հարցում, մեղմելու է պաշտպանական կողմի կախվածությունը քննիչից: իսկ դատախազը: Testimուցմունքի ի պահ հանձնումը պաշտպանական կողմի նախաձեռնությամբ ստացված տվյալների հետապնդման անկախ միջոց է ՝ անկախ քննիչի և դատախազի հայեցողությունից: Դատարանը չի հանդիսանում մեղադրանքի կողմ: testimուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքում դա կարող է հավասար հնարավորություն ընձեռել քրեական հետապնդման մարմնի և պաշտպանների համար: Դատարան չներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի դեպքում, ընդհանուր առմամբ, ընդունելի է ցանկացած անձի, մասնավորապես ՝ վկայի ցուցմունքի պահպանում: Նման հաստատությունը նախատեսված է մի շարք երկրների օրենսդրությամբ: Այսպիսով, Մոլդովայի Քրեական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի համաձայն (այսուհետ `ՔՊԿ), եթե վկան արտասահմանում գտնվելու կամավոր պատճառներով չի կարող մասնակցել դատական ​​նիստին, ապա նա կարող է հարցաքննվել քրեական հետապնդման դատավորի կողմից: դատախազի պահանջով `տրամադրելով կասկածյալին, ամբաստանյալին, պաշտպանին, տուժողին: նարավոր Դատախազի կողմից հարցաքննվող վկային հարցեր տալու հնարավորությունը: Էստոնիայում վկայի ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման ինստիտուտը գործում է բոլորովին այլ ընթացակարգով: Մասնավորապես, Էստոնիայի ՔԴԿ 67-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ նախաքննության դատավորը, հաշվի առնելով հանցագործության ծանրությունը կամ բացառիկ հանգամանքների առկայությունը, դատախազություն պետք է միջնորդի հայցել անձին անանուն վկա `ապահովելու համար վկայի անվտանգությունը: Դատավորը վկային հարցաքննում է միայն այն բանից հետո, երբ բավարար ապացույցների հիման վրա նա համոզվում է ցանկացած վկայի անվտանգությունն ապահովելու անհրաժեշտության մեջ: Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը կարգավորում է նախաքննության ընթացքում վկա-տուժողի հարցաքննության կարգը: Ուկրաինայի քրեական օրենսգրքի 225-րդ հոդվածի համաձայն `դա կարող է կատարվել բացառիկ դեպքերում, երբ վկան ներկայություն է, սպառնում է տուժողի կյանքին կամ առողջությանը, ծանր հիվանդություն կամ այլ հանգամանքներ, որոնք կարող են անհնարին դարձնել նրանց հարցաքննությունը դատարան կամ ազդել ցուցմունքի ամբողջականության վրա: Նախագծի վերաբերյալ ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ զեկույցի նախագծում նշվում է, որ որդեգրման ընթացակարգի նպատակն է կանխել դատավարության ընթացքում իրավապահ մարմինների կողմից նախաքննական ցուցմունքների անվճար ընթերցումը, ինչը սովորական պրակտիկա է (մրցակցային տեսանկյունից, ներառյալ Հայաստանում): Ի տարբերություն քննիչի կողմից իր աշխատասենյակում վերահսկողությունից դուրս հարցաքննություն իրականացնելու, հարցաքննության դեպքում և ցուցմունքը դատարանի դահլիճում միջնորդությանը ի պահ հանձնելու դեպքում դատարանը վկային կտրամադրի ամբողջական տեղեկատվություն, այդ տեղեկատվության ամբողջական գրառում, և կամավոր ցուցմունք տալ: Aուցմունքի դեպքում հարցաքննությունն իրականացնում է քննիչը, բայց արդար դատաքննության իրավունքի պահանջից բխում է, որ այս ընթացակարգում պետք է կիրառվի արդար դատաքննության չափանիշը, համաձայն որի ՝ կողմը, որը նախաձեռնել է հարցաքննությունն առաջինն էր, որ հարցեր էր տալիս: Պաշտպանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքում, պաշտպանի կողմից տրված հարցերը հանելու և այն անպատասխան թողնելու քննիչի հայեցողությունը զգալիորեն սահմանափակվում է: Եթե ​​ցուցմունք տալու դեպքում նա պաշտպանում է հարցի արդիականությունը կամ ընդունելիությունը 4 Տե՛ս ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ եզրակացություն Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի վերաբերյալ: Եզրակացության համարը CRIM -ARM / 228/2013 [LH] // Վարշավա, 23 ապրիլի, 2013 Էջ 45: Քննիչի և օմբուդսմենի միջև վեճ է ծագում, ապա դատարանը որոշում է կայացնում օմբուդսմենի հետաքննության օրինականության վերաբերյալ: Կարելի է ասել, որ քրեական դատավարության օրենսդրության մշակման ներկա փուլում դատական ​​իշխանության պահումը սահմանափակ կիրառություն ունի: Այն կարող է օգտագործվել միայն այն դեպքում, երբ հիմքեր կան ենթադրելու, որ տուժողը կամ տուժողը այլևս չեն կարող ներկայանալ դատարան կամ կարող են օգտվել ցուցմունք չտալու իրավունքից: Ելնելով ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքերի ամփոփ նկարագրությունից ՝ ապագայում հնարավոր կլինի վկայակոչել փաստաբանների դատական ​​դեպոնացման այլ դրսևորումներ պաշտպանական նախաձեռնության նախաձեռնությամբ: Testimուցմունք տալու այս հիմքը նախատեսված է պաշտպանությանը երաշխավորելու Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն (մեղադրյալի կողմից իր դեմ վկաներ հարցաքննելու համար), երբ կա ողջամիտ ենթադրություն: որ հարցաքննողը չի կարող ներկա լինել: դատավարության կամ դատավարության ընթացքում կարող է օրինականորեն հրաժարվել ցուցմունք տալուց: Սույն կանոնակարգի տրամաբանական շարունակությունն է 354-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը, համաձայն որի `կողմի միջնորդությամբ դատարանում տրված ցուցմունքները, նախաքննությունը կամ օրենքով սահմանված պահանջներին համապատասխան, ինչպես նաև կից հավելվածները (նկարներ, գծագրեր, գծապատկերներ, լուսանկարներ, ձայնագրություններ): , տեսանյութերի, ձայնագրությունների, տեսանյութերի հրապարակում) թույլատրվում է, եթե նախաքննական վարույթում ցուցմունքները ի պահ են տրվել օրենքի պահանջներին համապատասխան: Այսպիսով, նախագծի քննարկված դրույթները նպատակ ունեն կանխել իրավիճակը, երբ նախաքննական վարույթում կարող է լինել միայն այն անձի ցուցմունքը քննիչի ներկայությամբ, որին պաշտպանական կողմը հնարավորություն չի ունեցել ուղղակիորեն հարցեր ուղղելու: վերջնական դատական ​​ակտի հիմքը: Այսպիսով, վերլուծելով արտասահմանյան մի շարք երկրների օրենսդրական կարգավորումները `ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման ինստիտուտի առջև դատարան չկարողանալու ներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի պարագայում, կարող ենք փաստել, որ Նախագծում դրա ամրագրումը բավականին առաջադեմ քայլ է: թե՛ Համայնքների, թե՛ արդարության շահերից ելնելով: Այնուամենայնիվ, նույնը չի կարելի ասել ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման երկրորդ հիմքի, մեղադրյալի խոստովանության ի պահ տալու մասին: Գրականության մեջ հակասական կարծիքներ կան այս ինստիտուտի վերաբերյալ: Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ: Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ: Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ: ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????????????? Այնուամենայնիվ, բոլոր դեպքերում, երբ խոշտանգումներ կամ հարկադրանքներ կարող են օգտագործվել անձամբ մինչև դատարան տեղափոխվելը, հարկ է հղում կատարել ՄԱԿ-ի «Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի դեմ» կոնվենցիային: Դրանից բխում է, որ յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն ապահովում է, որ յուրաքանչյուր անձ, ով պնդում է, որ խոշտանգվել է այդ պետության իրավասության տակ գտնվող ցանկացած տարածքում, իրավունք ունի բողոք ներկայացնել այդ պետության իրավասու մարմիններին և անհապաղ և անկողմնակալ քննության առնել իր գործը: , 5 Ձեռնարկվում են միջոցներ հայցվորի կամ վկայի պաշտպանությունն ապահովելու համար `իր բողոքի կամ ցուցմունքի արդյունքում վատ վերաբերմունքի կամ վախի դեմ: Եթե ​​կա միջազգային նորմ, անկախ նրանից ՝ կասկածյալը կամ մեղադրյալը նախաքննության ընթացքում դատավորի ներկայությամբ հարցաքննվել է, թե ոչ, եթե նա հայտարարում է, որ դատավարության ընթացքում իրեն խոշտանգել է, իրավասու պետական ​​մարմինները պարտավոր են անհապաղ իրականացնել անաչառ հետաքննություն: Այս պարագայում այս ինստիտուտի օրենսդրական ամրագրումն աննպատակահարմար է: Թեև Նախագիծը մանրամասնորեն սահմանում է ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքերի կարգը, միջնորդություն ներկայացնելու որոշման պահանջները, այնուամենայնիվ, մեղադրյալի խոստովանությունը հանձնելու հետ կապված որոշ հարցեր մնում են թերի պարզված կամ չպարզաբանված: Անդրադառնանք դրանցից մի քանիսին: Այսպիսով, Նախագիծը չի պատասխանում այն ​​հարցին, թե արդյո՞ք մեղադրյալի խոստովանությունը փոխանցած դատարանը կարող է լինել գործը փաստացի լուծող դատարանը: Ի վերջո, վերջինս կարող է կանխակալ վերաբերմունք ունենալ: Նախագծի 7 3 3 հոդվածի համաձայն ՝ դատավորը պետք է անաչառ լինի արդարադատություն իրականացնելիս կամ դատական ​​այլ երաշխիքներ տրամադրելիս: Տե՛ս Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի դեմ կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի 5-րդ էջը: Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի համաձայն `յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի անկախ դատարանի կողմից կայացնել անկախ, հրապարակային և ողջամիտ լսումներ: Օրենքով այդ դրույթների ընդունումը նպատակ ունի երաշխավորել յուրաքանչյուր անձի անկողմնակալ դատավորի արդար դատաքննության իրավունքը: Projectրագրում ստեղծված այս անորոշությունը կարող է վերացվել հետևյալ եղանակներից որևէ մեկի միջոցով. Կամ արգելք դնել գործի առարկայական քննության համար խոստովանություն ներկայացրած դատարանի կողմից, կամ սահմանել պաշտպանական կողմի գործի բովանդակային քննություն իրականացնելու իրավունք: նույն դատարանի կողմից, եթե կա ողջամիտ կասկած, որ դատարանը կարող է կանխակալ վերաբերմունք ունենալ: Կատարյալ իրավական կարգավորման դեպքում ենթադրվում է, որ մենք առաջնորդվելու ենք առաջին տարբերակով ՝ արգելել ինքնին դատարանին քննել գործի էությունը: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով ՀՀ տարածքի փոքր չափը, դատարանների ծանրաբեռնվածությունը, ռեսուրսների սղությունը, կարծում ենք, որ երկրորդ տարբերակը ավելի նպատակահարմար է: Draftեկավարվելով նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասով `դատարանն ապահովում է սույն օրենսգրքով սահմանված հարցաքննության կարգի պահպանումը, ինչպես նաև ցուցմունքը հանձնելու ընթացքում խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքի իրականացումը: Չնայած ցուցմունքների ցուցմունքում խաչաձեւ հարցաքննության իրավունք ունեցող անձանց մասնակցությունը ողջունելի է, այս կարգավորումը հակասում է նախագծի 239-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջներին, քանի որ մեղադրյալը հարցաքննվել է այլ անձանցից բացի: Քննիչը միջոցներ է ձեռնարկում, որպեսզի մեղադրյալը տվյալ վարույթի շրջանակներում չշփվի մեկ այլ հարցաքննված անձի հետ կամ հարցաքննության ենթակա լինի: Նախագծի բովանդակությունից պարզ չէ, թե դատարանն ինչ լիազորություններ ունի մեղադրյալի խոստովանությունները ի պահ հանձնելիս, և ինչպես դա պետք է ապահովի այդ ցուցմունքների իսկությունը: Նախաքննական վարույթում դատարանը իրականացնում է նախնական կամ հետագա ստուգում, որի արդյունքում որոշվում է քրեական հետապնդման մարմնի որոշումների, գործողությունների կամ անգործության օրինականությունը: Արդյո՞ք դատավորի ներկայությունը ցուցմունքների պահման մեջ, ցուցմունքների ամրագրումը տեղավորվում է դատավորի գործառույթների մեջ: Որոշ տեսաբաններ նշում են, որ դատարանի մասնակցությունը հարցաքննությանը ՝ մեղադրյալի խոստովանության արժանահավատությունն ապահովելու համար, դուրս է դատական ​​վերահսկողությունից: 6 Նախագծի 331 3 3 հոդվածի համաձայն ՝ դատարանն իրավունք չունի հիմնավոր հարցեր տալ: Ինչպես նկատում ենք, մեղադրյալի ցուցմունքը ի պահ հանձնելու դեպքում դատավորն իրավունք չունի հարցեր տալու մեղադրանքի էության վերաբերյալ: Նախագծի նշված գլուխը չի նախատեսում դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորություն: Փաստորեն, ստացվում է, որ դատավորը ներկա չէ հարցաքննությանը, բայց պասիվ է ներկա հարցաքննությանը, նա իրավունք չունի հարցաքննության ընթացքում կանխել կամ պատասխանել հնարավոր խախտումներին: Ուստի դատավորի ներկայությունը նախաքննության գործընթացում որևէ կերպ չի կարող համարվել դատական ​​վերահսկողություն: Ստացվում է, որ դատավորը խոստովանության հուսալիությունն ապահովելու համար ներկա է հարցաքննությանը և կատարում նոտարի կամ ուղեկցողի հատուկ գործառույթ: այսինքն ՝ հաստատել կամ ամրագրել նրա ներկայությամբ իրականացված քննչական գործողության արդյունքը: 7 Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե որքանով արդյունավետ կլինի մեղադրյալի խոստովանությունը հանձնելու ինստիտուտի ներդրումը, մենք պետք է քննարկման առարկա դնենք հետևյալ հարցը. կասկածյալներից կամ ամբաստանյալներից խոշտանգումների, ծեծի կամ այլ միջոցների միջոցով: Բացի այդ, այս կերպ հնարավո՞ր է վերջնականապես արմատախիլ անել մեր իրավական համակարգից նույնիսկ խորհրդային տարիներին: Վիշինսկու պրակտիկան, ըստ նրա, միայն խոստովանական ցուցմունքները բավարար են մարդուն դատապարտելու համար: Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքին բնորոշ էական երաշխիք է ոչ միայն իր դեմ ցուցմունք չտալու, այլև մեղավորությունը չխոստովանելու իրավունքը: Միջազգային նորմերը սահմանում են, որ «անձին առաջադրված մեղադրանքը որոշելիս` յուրաքանչյուր մարդ իրավունք ունի ցուցադրել իր դեմ լիակատար հավասարության հիման վրա հարկադրանքից զերծ: 8 Մեկ այլ կանոն ասում է, որ «իրավապահ մարմինները անպատշաճ չեն օգտագործում կալանավորվածի կամ կալանավորվածի կարգավիճակը նրան խոստովանելու համար»: 6 Տե՛ս JL Worral, Քրեական դատավարություն, 4-րդ հրատարակություն, Նյու Յորք // 2010, էջ 15-17: 7 Տե՛ս mbամբարյան Ա., Նախաքննական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում: Գիտագործնական ձեռնարկ, Երեւան, 2010, էջ 53-55: 8 Տե՛ս Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդված 3 (3): որպեսզի ստիպեն նրան մեղք գործել կամ այլ կերպ նմանվել ուրիշին: » 9 Համապատասխան այլ համապատասխան միջազգային ստանդարտների համաձայն, հարկադրանքի ցանկացած ձև, ներառյալ խոշտանգումները և անմարդկային վերաբերմունքի այլ ձևեր, արգելվում է: Մասնավորապես, դատախազների ուղեցույցները արգելում են դատախազներին օգտագործել ապացույցներ, եթե դրանք ձեռք են բերվել ապօրինի միջոցներով, ինչը համարվում է կասկածյալի իրավունքների կոպիտ խախտում, հատկապես եթե միջոցները ենթադրում էին խոշտանգումներ, դաժան կամ անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունք կամ պատիժ կամ այլ մարդ իրավունքների խախտումներ 10. Ընդունելի ապացույցի վերաբերյալ ՄԱԿ ՓԳՀ-ի թիվ 20 ընդհանուր մեկնաբանությունը համապարփակ մոտեցում է որդեգրել, որը ներառում է հարկադրանքի միջոցով ձեռք բերված ապացույցներ, որոնք պահանջում են, որ օրենքն արգելի դատական ​​գործընթացներում խոշտանգումների կամ այլ արգելված վերաբերմունքի միջոցով ձեռք բերված հայտարարությունների կամ խոստովանությունների օգտագործումը 11: Անդրադառնալով խոշտանգումների, դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի արգելմանը ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր նախադեպով որոշում կայացրեց, որ անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի վերաբերյալ լուրջ մեղադրանքները պետք է ամբողջությամբ քննվեն: Իշխանություններն իրենց իրավասության շրջանակներում պետք է ձեռնարկեն բոլոր ողջամիտ քայլերը դեպքի վերաբերյալ ապացույցներ տրամադրելու համար, ներառյալ ականատեսի ցուցմունքները և դատաբժշկական ապացույցները 12: Այն դեպքում, երբ ձերբակալման պահին անձը լավ առողջություն ունի, բայց ազատման պահին հայտնաբերվում են վնասվածքներ, պետությունը պատասխանատու է այդ վնասվածքների պատճառների վերաբերյալ հավաստի բացատրություններ տալու համար 13: ՀՀ քրեական դատավարություն Միջազգային իրավունքի պահանջների հիման վրա այն նաև արգելում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքների խոշտանգումը, հարկադրանքը, խաբեությունը, իրավունքները ոտնահարելը: 9 Տե՛ս Մոսկվայում 1991 թ. ԵԱՀԿ փաստաթղթի 1-ին պարբերությունը: 10 Տե՛ս «Դատախազների դերի վերաբերյալ ուղեցույցներ», ուղեցույց 16, ընդունված ՄԱԿ-ի 8-րդ համաժողովում հանցագործությունների կանխարգելման և հանցագործների նկատմամբ վերաբերմունքի վերաբերյալ, Հավանա, Կուբա 1990 թ. (Օգոստոսի 27-ից սեպտեմբերի 7-ը), էջ 14-16: 11 Տե՛ս ՄԱԿ ՓԳՀ Գլխավոր մեկնաբանությունը 20. Խոշտանգումները արգելում են վատ վերաբերմունքը կամ պատիժը (պարբ. 7) CCPR / C / GC / 20, 1992 թ. Մարտի 10-ի կետ 2: 12 Տե՛ս Tanrıkulu Tanrikuluv: Թուրքիա, ՄԻԵԴ վճիռ 1999 թվականի հուլիսի 8-ին // պարբերություններ 104-106: 13 Տե՛ս «Ակսոյն ընդդեմ Թուրքիայի», ՄԻԵԴ վճիռ, 18 դեկտեմբերի 1996 թ. / Կետ 61: կարգապահական խախտումների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցների օգտագործումը: Թե՛ միջազգային իրավունքը, և թե՛ ներքին օրենսդրությունը խստության մեղադրանքները հետաքննելու խիստ պարտավորություն են նախատեսում պետական ​​մարմինների համար, և մոնիտորինգի դատավարությունների մոնիտորինգի արդյունքում ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ այդ պարտավորությունը միշտ չէ, որ կատարվել է: Ամբաստանյալները մի քանի անգամ դատարանին հայտնեցին, որ ոստիկանության կողմից իրենց ծեծի են ենթարկել և վատ վերաբերմունքի ենթարկել ոստիկանությունում 14: Մեղադրյալի խոստովանությունները ի պահ հանձնելու ինստիտուտը կարող է արդյունավետ գործիք հանդիսանալ մեղադրյալի խոշտանգումը և դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի արտահայտումը կանխելու համար: Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ իրականում նշված հաստատությունը չի կարող խանգարել քննիչին նույն անձանց նկատմամբ ճնշում կամ խոշտանգումներ կիրառել, և այնուհետև հարցաքննել նրանց դատավորի ներկայությամբ, հատկապես այն դեպքերում, երբ կալանքը որպես խափանման միջոց է օգտագործվում, հիմնականում գտնվում է քրեական հետապնդման անմիջական վերահսկողության ներքո: , իսկ դատավորի մասնակցությունը հարցաքննությանը մասնակի է: Նախագծի թերություններից մեկն այն է, որ վերջինս առանձին հիմք չի նախատեսում անչափահաս տուժողների և վկաների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման համար: Մինչդեռ, մի շարք միջազգային փաստաթղթերում առանձին երկրներում քրեական դատավարությունները նախատեսում են անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքեր: Այսպիսով, վկաների պաշտպանության իրավունքի պաշտպանության մասին Եվրոպայի խորհրդի 1997 թվականի N 13 (97) 13 հանձնարարականի 26-րդ կետի համաձայն, անպաշտպան վկաները (անչափահաս վկաներ, ընտանեկան բռնության զոհեր) պետք է հարցաքննվեն կամ դատական ​​համակարգի ներկայությունը, և պաշտպանությունը պետք է ունենա այն վիճարկելու լայն հնարավորություն: Այս դրույթը, ըստ էության, վերաբերում է նախաքննության ընթացքում անչափահասների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացմանը, քանի որ անչափահասի ցուցմունքները տրվում են մինչդատական ​​վարույթի ընթացքում դատարանի ներկայությամբ, որտեղ նա, պաշտպանական կողմը, կարող է մասնակցել: Ուղղակիորեն Projectրագրում 14 Տե՛ս Հայաստանում փորձնական դիտանցման ծրագրի վերջնական զեկույցը (ապրիլ 2008-հուլիս 2009) Վարշավա, 8 մարտի, 2010 թ., Էջ 73-79: Անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման համար հիմք չկա, բայց նրանց օրինական շահերը զուգորդվում են Մեղադրյալի հակընդդեմ հայցի իրավունքը համատեղելու համար անչափահաս տուժողի ցուցմունքի դատական ​​հանձնումը պետք է իրականացվի հոդվածի հիման վրա: Նախագծի 312 նախագծի 2-ը, այսինքն `անձը հնարավորություն չունի ներկայանալ դատաքննությանը: Բանն այն է, որ միջազգային իրավական ստանդարտների համաձայն `անհրաժեշտ է խուսափել անչափահաս տուժածներին, հատկապես սեռական շահագործման ենթարկվածներին, դատարան բերելուց, նրանց երկու անգամ հարցաքննելուց, որպեսզի բացառվի նրանց կրկին զոհ դառնալու հնարավորությունը (կրկնակի վիկիմիզացիա): Մեր իրավական համակարգում կան որոշակի քայլեր, որոնք ուղղված են անչափահաս զոհերի հարցաքննության հատուկ ընթացակարգ սահմանելուն, անչափահաս զոհերի շահերի պաշտպանության ավելի ճկուն և արդյունավետ կառույցների մշակմանը: Մասնավորապես, ՀՀ կառավարության թիվ 303-Ն որոշման 50-րդ կետը Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին սահմանում է անչափահասների քրեական գործերում գաղտնիությունը պահպանելու համար լրացուցիչ իրավական երաշխիքների տրամադրման անհրաժեշտությունը և կետը: Նույն որոշման 51-ը պահանջում է հետագա միջոցառումներ: 1. քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանել անչափահասի և այլ քննչական գործողությունների մասնակցությամբ առճակատման հատուկ կարգ, մասնավորապես, Բացի այդ, «Քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որն արդեն շրջանառության մեջ է, նաև վերաբերում էր անչափահաս ուշացումներով հարցաքննություն անցկացնելու պահանջին ՝ առանց ավելորդ ուշացումների, որպեսզի հնարավոր լինի բացառել նրա հարցաքննությունը ապագա Տեսական աղբյուրների և օտարերկրյա պետությունների օրենսդրության վերլուծությունը համատեղելով `մենք գտնում ենք, որ ցուցմունքները դատական ​​կարգով հանձնելու հիմքերից մեկը (քննիչի միջնորդությամբ դատավարությանը ներկայանալու անկարողության ողջամիտ կանխավարկածի պարագայում քննիչի միջնորդությամբ կամ մասնավոր մասնակից) արդարացված է: Այն ուղղված է դատաքննության արդյունավետ ընթացքին, իսկ ինչ վերաբերում է մեղադրյալի խոստովանությունը ի պահ հանձնելուն, ապա անհրաժեշտ է հստակեցնել այս հաստատության կարգավորման նախագծի որոշ դրույթներ: Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք վերանայել մեղադրյալի խոստովանությունը ի պահ տալու ինստիտուտին վերաբերող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նորմերի բովանդակությունը և ավելացնել անչափահասների ցուցմունքների պահումը որպես առանձին հիմք: Արփինե Առաքելյան Հրահանգների դատական ​​ավանդ Բանալի բառեր. Ցուցմունքի դատական ​​պահում, վկայի դատական ​​ցուցմունք: ։

Հոդվածը վերաբերում է քրեադատավարական բոլորովին նորէ ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտին։ Տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը ապացուցում է, որ սույն ինստիտուտի ամրագրումը քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում առաջադիմական քայլ է։ Թեև նախագծի մի ամբողջ գլուխ նվիրված է այս ինստիտուտի կարգավորմանը, այնուամենայնիվ ունեն։ Աշխատանքում փորձ է արվել վեր հանել Նախագծի թերությունները և առաջարկել հնարավոր լուծումներ։

ՉՍՏԱԱ COMM ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ scientificանկացած գիտական ​​համակարգում կան բազմաթիվ չլուծված և վիճելի խնդիրներ: Քրեական օրենսդրությունում նման «ապորիան» «անհաջող ասոցիացիա» է: Դա այն հիմնախնդիրներից է, որը դժվարություններ է առաջացնում քրեական իրավունքի վիճահարույց պրակտիկայում: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ իրավաբանական գրականության մեջ անհաջող մեղսակցության հարցը բազմիցս քննարկվել է. մինչ օրս այս հաստատության վերաբերյալ միանշանակ մոտեցում չի մշակվել: Գործող քրեական օրենսդրությունը չի օգտագործում «ձախողված հանցակցություն» եզրույթը: Օրենսդիրը, փորձելով կարգավորել ձախողված հանցագործության հետ կապված խնդիրները, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասում նշել է հետևյալ դրույթը. «Եթե կազմակերպչի, դրդիչի կամ աջակիցի գործողությունները չեն հաջողվում, անկախ հանգամանքներից դրանք, ապա այդ անձանց պատասխանատվությունը ընկնում է համապատասխան հանցագործությունը նախապատրաստելու վրա »: Այնուամենայնիվ, օրենսդրական նորմայի գործնական կիրառումը մի շարք խնդիրներ և բարդություններ է առաջացնում: Հիմնական խնդիրն այն է, որ հոդվածի ձևակերպումը թույլ չի տալիս բացահայտել ձախողված մեղսակցության շրջանակը: Նորմի բովանդակային ընկալումը մասնավորապես կապված է այն փաստի հետ, որ օրենքը չի հստակեցնում, թե ինչ է նշանակում կազմակերպչի, դրդիչի կամ աջակիցի անհաջող գործողություններ 1: Հնարավո՞ր է ասել «անհաջող գործողություններ» միայն այն դեպքում, երբ կազմակերպիչը, դրդիչը կամ խրախուսողը չկարողանան դրսևորել իրենց վարքի դրսևորումը, այսինքն `վարողը չի կարող գործիք կամ միջոց տրամադրել հանցագործին, դրդիչը չի կարող մտադրություն սերմանել ենթադրյալի մեջ: ոճրագործ Եվ եթե մյուս հանցակիցները հաջողության են հասնում ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 39 5 5-րդ կետում ամրագրված «գործողություններ» տերմինի ներքո, օրենսդիրը, ըստ էության, նկատի ուներ անձի վարքի պասիվ դրսևորումը: Քանզի անվիճելի է, որ հնարավոր է անգործության մեղսակից լինել: Հետևաբար, ավելի ճիշտ կլինի օրենսդրական ձևակերպման մեջ «գործողություն» տերմինը փոխարինել «գործողություն» եզրով, որը ներառում է անձի վարքի և՛ ակտիվ, և՛ պասիվ ուսումնասիրություն: կատարել իրենց համապատասխան դերերից բխող գործողություններ, բայց հանցագործը կամ ապագայում ընդհանրապես չի կատարում հանցագործությունը, կամ ինքնակամ հրաժարվում է հանցագործությունից, որի դեպքում մյուս հանցակիցների գործողությունները պետք է համարվեն անհաջող, թե ոչ: Թե՞ անհաջող մեղսակցությունը կարող է ընդհանրապես մեղսակցություն համարվել, և անձանց քրեական պատասխանատվության հարցը լուծվել է մեղսակցության շրջանակներում: Հետևաբար, այս ինստիտուտի էությունը բացահայտելու և իրավաբանական պրակտիկայում կողմնորոշվելու համար նախ անհրաժեշտ է անդրադառնալ մասնագիտական ​​գրականության մեջ առաջ քաշված տերմինի տեսական, իրավական մեկնաբանությանը: Քրեական իրավունքի տեսության մեջ գերակշռող կարծիքի համաձայն `անհաջող մեղսակցությունը սահմանվում է որպես անպտուղ, անվավեր մեղսակցություն: Տերմինի ավանդական սահմանումը ինքնին անորոշ է, ինչը էլ ավելի է դժվարացնում եզրույթի հիմնական առանձնահատկությունների և. Մասնագիտական ​​գրականության մեջ քրեագետների կողմից առաջ են քաշվել տարբեր մոտեցումներ և դասակարգումներ `անհաջող մեղսակցության գնահատման վերաբերյալ: Օրինակ ՝ Բուրչակը, Թելնովը և Կովալյովը ձախողված դավադրությունը բաժանեցին անհաջող հրահրման, անհաջող աջակցության և անհաջող կազմակերպչական գործունեության 2: Կոլոկոլովը ձախողված հանցագործությունը դիտում էր միայն դրդապատճառների և կազմակերպչական գործունեության անհաջող դրսեւորման մեջ 3: Քրիգերը սահմանափակեց ձախողված ասոցիացիան միայն հրահրման շրջանակներում 4: Ավելի հետաքրքիր մոտեցում առաջ քաշեց Trainin- ը, որը բաժանեց անհաջող մեղսակցությունը անավարտ և ավարտեց 5: Ըստ նրա, անավարտ անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ անձը չի կարող սուբյեկտիվ կապ հաստատել ենթադրյալ հանցագործի հետ `իր մեջ հանցագործություն կատարելու մտադրություն հարուցելու համար: Թրեյնը ենթադրում է, որ անհաջող մեղսակցությունը պետք է որակել որպես հանցագործության նախապատրաստում 6: Կամ որոշ գիտնականներ պնդում են, որ այս պարագայում հանցագործության նախապատրաստումը որակապես հակասում է հանցագործության համար պատասխանատվության սկզբունքին և խախ 2 Տե՛ս Бурчак Ф. Գ., Գթասրտություն: սոցիոլոգիական, քրեագիտական ​​և իրավական խնդիրներ: Կիև Ավագ դպրոց, 1986, էջ 161; Կովալյով Մ.Ի., Գթասրտությունը սնահավատության մեջ: Եկատերինբուրգ, 1999, էջ 162; Նաումով Ա.Վ., Ռուսաստանի պայմանական իրավունք: Общая часть. Դասընթացների ընթացք: Մ., 1996, էջ. 312; id 3 Տե՛ս Kolokolov GE, O համակրանքներ սնահավատություններում: Մ., 1881, էջ 120-124: 4 Տե՛ս Krieger GL, կարեկցանք ճանապարհի աջ կողմում: Մ. Госюриздат, 1959. С. 391; Telyanov PF, Գնումների կարեկցանքի համար պատասխանատվություն: Դիս ... բժիշկ юрид գիտություն Խարկով, 1973, էջ. 208 թ. 5 Տե՛ս Trainin AN, Իմանալով ասոցիացիաների մասին: Մ., 1941, էջ. 109: 6 Տե՛ս Trainin AN, Նշված աշխատություն, էջ 109: սահմանում է հանցագործությունների իրավական որակավորման կանոնները: Նրանք գտնում են, որ անավարտ ձախողված հանցագործությունը ոչ այլ ինչ է, քան հանցավոր մտադրության բացահայտում, որը անձի կողմից քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվում: Այնուամենայնիվ, մեր կարծիքով, երբ անձի գործողությունները ուղղված են ենթադրյալ հանցագործին հանցագործության դրդելուն, նրա հետ համատեղ հանցագործություն կատարելուն, դրանք դադարում են լինել միայն դիտավորյալ բացահայտում, դառնում օբյեկտիվ և դառնում են հանրության համար վտանգավոր հատուկ գործողությունների օբյեկտ: Մյուս մասնակիցները հանդես են գալիս որպես հանցագործության ինքնախարաձիգներ ՝ փորձելով դրդապատճառներ ստեղծել հանցագործի գիտակցության մեջ ՝ նպատակ ունենալով նրան մղել հանցագործության: Եվ եթե նրանց գործողությունները չեն հանգեցնում ցանկալի արդյունքի, դա կախված չէ նրանց կամքից: Մյուս մասնակիցների գործողությունները սահմանափակվում են հանցագործության կատարման համար պայմաններ ստեղծելով, հետևաբար, Trainin- ի առաջ քաշած մոտեցումը կարելի է համարել միանշանակ ընդունելի, և անավարտ ձախող մեղսակցությունը կարող է որակվել որպես հանցագործության նախապատրաստում: Ըստ Trainin- ի, ավարտված անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքերում, երբ հանցակիցներին հաջողվում է ամբողջությամբ իրականացնել իրենց դերից բխող գործողությունները: Հանցագործը հանցագործություն կատարելու մտադրություն ունի, բայց չգիտես ինչու չի կատարում հանցագործությունը ՝ գիտակցելով հանցագործությունն ավարտին հասցնելու իր սեփական ունակությունը 7: Անհաջող մեղսակցության դեպքում Տրեյնին առաջարկում է հետապնդել նրան ՝ որպես հանցագործության կազմակերպիչ, դրդիչ կամ խրախուսող ՝ կախված նրանց դերից: Հարցի վերաբերյալ մեր դիրքորոշումը հայտնելուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այն հարցի պարզաբանմանը, թե արդյո՞ք ձախողված գործընկերությունը կարելի է ընդհանրապես մեղսակցություն համարել: Բանն այն է, որ մեղսակցությունը գոյություն ունի, երբ առկա են մեղսակցության բոլոր օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ առանձնահատկությունները, և ձախողված գործընկերության դեպքում կա'մ մասնակիցների միջև սուբյեկտիվ կապ չի ստեղծվում, կամ գործողությունների համադրություն բացակայում է: Ուստի անհաջող մեղսակցության դեպքում չի կարելի խոսել մեղսակցության մասին: Քանի որ անհաջող մեղսակցության դեպքում մեղսակցություն չկա, մեղսակիցների մասին խոսելն անիմաստ է: 7 Տե՛ս նույն տեղում: Հետևաբար, «կազմակերպիչ», «դրդիչ» և «աջակից» հասկացությունները, որոնք օգտագործվում են անհաջող մեղսակցության օրենսդրական ձևակերպման մեջ, կիրառելի չեն բառի դասական իմաստով, ինչը օրենսդիրի կողմից պետք է վերանայվի: Այսպիսով, մենք գտնում ենք, որ անհաջող դավադրության դեպքում Տրեյինի առաջարկած արարքի իրավական բնութագրումը չի հետևում օրենքին և անցնում է տրամաբանությունից այն կողմ, քանի որ դավադրության ժամանակ օրինական չէ անհատների գործողությունը որակյալ հանցագործություն որակելը: ինքնին ձախողվեց: Բացի այդ, եթե անձի գործողությունը չի պարունակում ավարտված հանցագործության բոլոր հատկանիշները, նրա քրեական պատասխանատվության հարցը չի կարող լուծվել ավարտված հանցագործության կանոններով: Եվ ինչպես իրավացիորեն շեշտում է Ա.Պիոնտկովսկին. «Եթե հանցագործը որևէ գործողություն չի կատարել, կամ կատարված արարքները հանցակազմ չեն պարունակել, ապա մյուս մասնակիցների գործողությունները չեն կարող քննարկվել հանցակցության շրջանակներում»: Ինչպես հանցագործը դիտավորյալ չի կատարել հանցագործությունը, այնպես էլ հանցագործություն կատարելու հասարակական խոստումը չի պարունակում որևէ հանցակազմ: Հանցագործի կողմից հանցագործություն կատարելու համաձայնությունը ենթադրում է հանցավոր դիտավորության բացահայտում, իսկ մյուս մասնակիցների գործողությունները սահմանափակվում են որոշակի հանցագործություն կատարելու համար պայմաններ ստեղծելով ՝ դուրս չգալով հանցագործության նախապատրաստման շրջանակներից: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ ավարտված անհաջող հանցագործությունը պետք է որակել որպես հանցագործության նախապատրաստում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ եթե անձի համար կա ձախողված հանցագործություն, բայց նա հետագայում անձամբ է կատարում հանցագործությունը, ապա նրա գործողությունները պետք է որակվեն որպես հանցագործությունների համադրություն: Լինում են դեպքեր, երբ անձի մեկ արարքը պարունակում է ինչպես անհաջող մեղսակցության, այնպես էլ այլ հանցագործության հատկանիշներ: Օրինակ ՝ անհաջող կազմակերպչական գործունեության դեպքում, երբ անձը կատարում է ավազակային հարձակում կատարելու նպատակով հանցագործի հետ համագործակցելու կամ խմբավորում ստեղծելու անհաջող փորձ, նրա արարքը պետք է որակվի որպես ավազակություն կամ հանցագործություն կատարելու փորձ: համագործակցություն, նախապատրաստություն բոլոր ներգրավված հանցագործություններին: Թելնովն առաջարկել է ձախողված ասոցիացիայի ձիու ավելի ընդգրկուն դասակարգում, որն առանձնացրեց հետևյալ դրսևորումները. Անհաջող ընկերակցություն, անհաջող դրդում, անհաջող աջակցություն: Ըստ նրա, կազմակերպչի գործողությունները կարելի է համարել անհաջող այն դեպքերում, երբ այն անձինք, ովքեր նա փորձում է միավորվել հանցագործություն կատարելու համար, չեն ընդունում առաջարկը կամ ի սկզբանե համաձայնվում են համագործակցել, բայց հետագայում հրաժարվում են հանցագործություն կատարել, ինչպես այն դեպքերում, երբ կազմակերպիչը հաջողությամբ փորձում է ստեղծել կազմակերպված հանցավոր խումբ կամ հանցավոր միավորում: Հրահրումը համարվում է անհաջող, երբ ենթադրյալ հանցագործը համաձայն է կատարել հանցագործությունը կամ համաձայնվելուց հետո ընդհանրապես հանցագործություն չի կատարում: Օգնությունը ձախողվում է, երբ ենթադրյալ հանցագործը նախ ընդունում է աջակցության աջակցությունը, ապա հրաժարվում է հանցագործությունից և նույնիսկ չի նախաձեռնում նախապատրաստական ​​գործողություններ, ինչպես ուշ օգնության դեպքում, այսինքն `երբ օգնությունը հետաձգվում է, և հանցագործությունից հետո աջակցություն է ցուցաբերվում: Ըստ Թելնովի, օգնությունը համարվում է անհաջող, երբ վարողը սխալ է թույլ տալիս անձին և աջակցում է այն անձին, ով ընդհանրապես չի ունեցել հանցագործություն կատարելու մտադրություն 8: Ըստ Վ.Պիտեցկիի, անհաջող օժանդակություն կա այն դեպքում, երբ աջակցել ցանկացողը փորձում է միջոց կամ գործիք տրամադրել ենթադրյալ կատարողին, բայց բռնվել է իրավապահ մարմինների կողմից, նա ի վիճակի չէ դրանք տրամադրել 9: Մեր կարծիքով, անհաջող աջակցություն գոյություն ունի, երբ աջակիցը նախատեսված կատարողին միջոց, գործիք, տեղեկատվություն, խորհուրդ կամ հրահանգ է տրամադրում, իսկ վերջինս չի օգտագործում դրանք: Եվ եթե հետագայում հանցագործը կատարի հանցագործությունը, այնուամենայնիվ, մեղսակցության օբյեկտիվ կողմի պարտադիր կողմի միջև պատճառահետեւանքային կապը չի լինի այն անձի «հանցագործությունից», որը փորձում է օգնել: Այնուամենայնիվ, հատկանշական է, որ եթե դրդելու կամ կազմակերպչական գործունեության դեպքում հանցագործին հանցագործության դրդելու կամ նրան հանցագործության կատարման մեջ ներգրավելու դրդապատճառը պատկանում է դրդիչին կամ կազմակերպչին, ապա դրան օժանդակելու դեպքում: ոճրագործն արդեն ունի հանցագործություն կատարելու նախաձեռնություն: նա է, ով դրդում է ենթադրյալ խթանողին բարենպաստ պայմաններ ստեղծելուն կամ մեկ այլ ձևով աջակցելով `նպաստել նրա կողմից հանցագործության կատարմանը: Եվ եթե աջակիցը համաձայն չէ կամ այլ կերպ 8 Տե՛ս Telyanov PF, Պատասխանատվություն համակրանքի համար: Մ., 1974, էջ. 157 թ. 9 Տե՛ս Pitecki V., Անասելի համակրանքը նախադրյալում: //www.juristlib.ru/book_2794.html- ը հրաժարվում է համագործակցել նրա հետ, կատարողի համար կա անհաջող մեղսակցություն: Եթե ​​հանցագործը ապագայում հանցանք է գործել, ապա նրա արարքը պետք է որակվի որպես հանցագործությունների համադրություն, որպես համապատասխան հանցագործության նախապատրաստում ՝ չկայացած հանցագործության տեսանկյունից (եթե այդ հանցագործությունը լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն է) և ավարտված: հանցանք. Այնուամենայնիվ, եթե նախապատրաստվող հանցագործությունը լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն է, ենթադրյալ միջնորդը պետք է քրեական պատասխանատվության ենթարկվի հայտնի ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն չհայտնելու համար (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 335-րդ հոդվածի 1-ին մաս): Հանցագործությունից որպես հանցագործի կողմից անհաջող համակեցությունից կամավոր հրաժարվելուն վերաբերող հարցերի պարզաբանումը տեսական և գործնական մեծ նշանակություն ունի: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ այս հարցում ընդհանուր դիրքորոշում չկա: Շատ քրեագետներ անհաջող մեղսակցությունը համարում են միայն այն դեպքերում, երբ հանցակիցներին չի հաջողվում հանցագործին դրդել հանցագործության: ԵՎ եթե դա հաջողվի, բայց հանցագործը կամավոր հետագայում հրաժարվի հանցագործությունից, ապա մեղսակցությունը չի կարող համարվել անհաջող: Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ մեղսակցությունը, այսպես ասած, շարունակական գործընթաց է: Այն սկսվում է պարտադիր հատկությունների կայուն միասնության (օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ) ձևավորմամբ և ավարտվում հանցագործության կատարմամբ: Գործիքի և գործիքի կամ գործիքի տրամադրումը կամ հանցագործություն կատարելու համար դրդիչը դրդող հանցագործին հանցագործություն կատարելու համար բավարար պայմաններ չեն հանցագործությունը ավարտված և միաժամանակ հաջողված ճանաչելու համար: Հանցակիցների նպատակը ոչ թե հանցագործին միտումնավոր կատարելը կամ նրա համաձայնությունն ստանալն է, այլ նրա հետ համատեղ կատարել որոշակի հանցագործություն: Որոշ քրեագետներ նաև կարծում են, որ անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքերում, երբ հանցագործը զարգացնում է հանցագործություն, նա կատարում է հանցագործությունը, բայց հետագայում ինքնակամ հրաժարվում է հանցագործությունից 10,11: 10 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք: Ընդհանուր մաս, Երեւան, 2012, էջ 286: 11 Դժվար է միանշանակ ասել, թե որ տեսանկյունից է գործել օրենսդիրը ՝ ասելով «անհաջող գործողություններ»: Հետևաբար, օրենքի միատեսակ կիրառում ապահովելու համար, մասնավորապես, օրենքի զարգացման գործառույթն ապահովելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել ձախողված ասոցիացիայի հետ կապված խնդիրները: Կամ օրենսդրական նորմը պետք է ձևակերպվի այնպես, որ ձախողված ասոցիացիայի վերաբերյալ թյուրիմացության հիմքեր չլինեն: Մենք ընդունում ենք երկրորդ տեսակետը, քանի որ հանցագործի կողմից կամավոր հրաժարվելը հանցագործությունից հանգեցնում է հանցագործության լուծարման, և հանցագործի վրեժխնդրությանն ուղղված մյուս մասնակիցների գործողությունները ձախողվում են, ինչը կախված չէ նրանց կամքից կամ իրականացվում է: իրենց կամքին հակառակ: Այս ամենը զրոյացնում է հանցակիցների վերջնական նպատակի իրացումը, հանգեցնում է անհաջող մեղսակցության: Բացի այդ, ներքին քրեական օրենսդրությունը համարում է բոլոր մեղսակիցների գործողությունները մեղսակցության պարագայում ՝ ամբողջությամբ, որի կենտրոնում է հանցագործի գործողությունը: Նրանք պատասխանատվություն են կրում նույն սահմաններում `Հատուկ մասի հոդվածի սանկցիայի շրջանակներում, որը որակավորում է հանցագործի արարքը: Առանց կատարողի, մեղսակցության մասին խոսք լինել չի կարող: Հետեւաբար, եթե չկա հանցագործ, հանցագործության օբյեկտիվ կողմը չի կատարվել, ապա մեղսակցություն չկա: Այնուամենայնիվ, հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս պետք է լուծվի այլ մասնակիցների հարցը հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելու դեպքում: Քրեական իրավունքի տեսության մեջ այս հարցում կա երկու հիմնական մոտեցում: Մասնագետներից շատերը հակված են անհաջող մեղսակցությունը դիտել որպես նախապատրաստական ​​գործունեության ձև, յուրահատուկ կերպով պայմաններ ստեղծել հանցագործության կատարման համար և առաջարկել, որ անհաջող մեղսակցության բոլոր ասպեկտները, ներառյալ հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելը, նախապատրաստում են: հանցագործության համար: Մյուս տեսակետի կողմնակիցները ենթադրում են, որ անհաջող մեղսակցությունը պետք է դիտվի որպես հանցագործության մեջ մեղսակցության փորձ. Օրինակ ՝ անձի գործողությունները, որոնք ուղղված են մեկ այլ անձի սպանության հրահրմանը, եթե դրանք հաջողության չեն հասնում, ենթադրյալ հանցագործը չի համաձայնում կամ համաձայնում է, որ հետագայում ինքնակամ հրաժարվի հանցագործությունից, պետք է որակել որպես սպանության փորձ: Այնուամենայնիվ, այս պարագայում, որքան էլ մեզ համար ընդունելի է ձախողված մեղսակցությունը դիտել որպես հանցակցության փորձ, այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ մյուս մասնակիցների գործողության իրավական որակավորումը չի բխում օրենքից: Քանի որ հանցագործություն կատարելու փորձը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ հանցագործը 12 Այս մոտեցումը կարգավորվում է ՌԴ քրեական օրենսգրքի 34 5 5-րդ հոդվածում, համաձայն որի. «Այն անձը, ով չի կարողացել հակվել այլ անձի հանցագործությանը, անկախ նրա կամքը քրեական պատասխանատվություն է կրում հանցագործության նախապատրաստման համար: անել. « Այնուամենայնիվ, հետազոտողները կարծում են, որ օրենսդրորեն բաց կարելի է համարել այն փաստը, որ կարգավորվել են միայն անհաջող դրդման, անհաջող օգնության կամ կազմակերպչական անհաջող գործունեության դեպքերը: Այն դեպքերի դեպքում, որոնք ուղղակիորեն նախատեսված են Քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով, և եթե մասնակցի գործողությունները չեն պարունակում քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված հանցագործության փորձի քրեական բնութագրերը, չեն կարող որակվել այս կանոններով: Բացի այդ, անհաջող համակեցության դեպքում համատեղ կյանքի բացակայությունը գործողությունների նման որակումն անօրինական է դարձնում: ՀՀ օրենսդիրը, շարժվելով այն տրամաբանությամբ, որ ձախողված մեղսակցությունը հանցագործության նախապատրաստման յուրահատուկ դրսևորում է, համարժեք կարգավորում է նախատեսել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասում: Այնուամենայնիվ, մենք գտնում ենք, որ նման իրավական կարգավորումը չի կարող համարվել իրավական լուծում ձախողված հաղորդակցության ոչ բոլոր ձևերի դեպքում: Մեր կարծիքով, հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելու դեպքում, այլ մասնակիցների գործողությունների իրավական որակավորման հարցը լուծելիս, առաջնային ելակետ պետք է լինի այն հանցագործության այն փուլը, որով հանցագործը կամավոր հրաժարվել է այլ մասնակիցների հանցավոր մտադրության իրականացման աստիճանը: Մասնակիցների գործողությունները որպես համապատասխան հանցագործության նախապատրաստում որակելը խնդիր չի առաջացնում, արդարացված է թվում այն ​​դեպքում, երբ հանցագործության նախապատրաստման ընթացքում տեղի է ունենում հանցագործի կամավոր մերժում: Այս դեպքում մյուս մասնակիցների գործողությունները կրկին սահմանափակվում են որոշակի հանցագործության նախապատրաստմամբ, և հանցագործության օբյեկտի վրա ուղղակի ազդեցություն չկա: Այնուամենայնիվ, երբ հանցագործի կամավոր հրաժարումը հանցագործությունից տեղի է ունենում հանցագործության փորձի փուլում, մյուս մասնակիցների գործողությունները դուրս են գալիս հանցագործության նախապատրաստման շրջանակներից և ուղղված են ուղղակիորեն հանցագործության օբյեկտի դեմ: Այս անհաջող մեղսակցության դեպքում, չնայած այն բանին, որ հանցագործության օբյեկտիվ կողմը (դրա մի մասը) իրականում կատարել է հանցագործը, մյուս մասնակիցների գործողությունները չեն սահմանափակվում հանցավոր գործունեության նախնական փուլով, այլ դրանց գործողությունները «միանում» են հանցագործին: փուլեր Եթե ​​հանցագործի գործողությունները հանցագործության նախապատրաստման փուլից անցնում են հանցագործության փորձի փուլ, ապա այդ փուլում հայտնվում են այլ մասնակիցների գործողությունները: Հանցագործություն կատարելու ցանկություն ունեցող անձինք ենթադրում են հանցագործի ընդհանուր մտադրության առկայություն, իսկ ընդհանուր նպատակի իրականացմանն ուղղված նրանց գործողությունները պատճառահետեւանքային կապ են ստեղծում ինչպես կատարողների գործողությունների, այնպես էլ հանցագործի կողմից կատարված հանցագործությունների միջև: Յուրաքանչյուր մասնակցի արարքի ընդհանուր հանցավոր արդյունքի միջև պատճառահետեւանքային կապը նրա վարքի օբյեկտիվ կողմի բաղկացուցիչ մասն է: Հետևաբար, եթե հանցագործի գործողությունները շտկվում են ՝ ունենալով անմիջական ազդեցություն, դրանք վնաս են պատճառում հանցագործության օբյեկտին, ապա պարզվում է, որ վնասը պատճառել է ոչ միայն հանցագործը, այլ նաև մյուս մասնակիցները: Այնուամենայնիվ, քանի որ հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելը անհատական ​​բնույթ է կրում, քրեական պատասխանատվությունից կազատվեն միայն հանցակիցը (այս դեպքում ՝ հանցագործը), որը կամովին հրաժարվել է հանցագործությունն ավարտին հասցնելուց: Եթե ​​հանցագործից կամավոր հրաժարվելը ինքնին չի հանգեցրել կամավոր հրաժարվել մյուս մասնակիցներից, մասնակիցների գործողությունների իրավական որակավորումը պետք է իրականացվի անավարտ հանցագործության կանոնների համաձայն ՝ կախված այն բանից, թե որ փուլում է հանցագործը ընդհատեց հանցագործությունը: Այսպիսով, եթե հանցագործության նախապատրաստման ընթացքում կատարվել է հանցագործի կամավոր մերժումը, հանցագործությունը նախապատրաստելու համար հետապնդվում են մյուս հանցակիցները, բայց եթե հանցագործության փորձ կատարելու ընթացքում կատարվել է հանցագործի կամավոր մերժում, ապա մյուս մասնակիցները պետք է ենթարկվեն քրեական պատասխանատվության: հանցագործության փորձ կատարելու համար: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ անհաջող մեղսակցության օրենսդրական կարգավորման շրջանակներում անձանց քրեական պատասխանատվության հարցը լուծելիս պատասխանատվությունը պետք է ապահովվի ոչ միայն հանցագործության նախապատրաստման, այլև հանցագործության փորձի համար: Մեր կարծիքով, կա անհաջող մեղսակցություն այն դեպքում, երբ անձը մեկ այլ անձի դրդում է հանցանքի ՝ առանց գիտակցելու, որ վերջինս իրավաբանորեն «անօգուտ է»: Եթե ​​հրապարակավ վտանգավոր արարք է իրականացվել, դրդիչը պետք է ենթարկվի քրեական պատասխանատվության ոչ թե հանցագործություն նախապատրաստելու, այլ համապատասխան հանցագործություն փորձելու համար: Հարկ է նշել, որ մասնագետների խումբը նույնիսկ հանցագործությունն համարում է անհաջող, երբ հանցագործը հանցագործին չի բերում հանցագործին իր վերահսկողությունից դուրս հանգամանքներում 13: Կարծում ենք, որ այս դեպքերը այնքան էլ հարմար չեն անհաջող մեղսակցության շրջանակներում, քանի որ անհաջող մեղսակցության դեպքում մեղսակցության հատկությունների կայուն միասնություն չկա, և տրված է 13 տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք, ընդհանուր մաս, Երևան, 2012, էջ 286-287թթ. Այս պարագայում այդ հատկություններն ամբողջովին առկա են: Այս տեսակետը հիմնված է առկա օրենսդրական կարգավորումների վրա և համահունչ է օրենսդիրի արտահայտած կամքին 14: Այսպես կոչված հանցակիցի ավելորդության (Գերազանցության) խնդիրը կապված է անհաջող մեղսակցության հետ: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի `« Հանցագործի սահմանի հատում »վերնագրով,« Հանցագործի սահմանը հատելը համարվում է անձի կողմից կատարված հանցագործություն, որը չի ներառվում այլ հանցակիցների մտադրության մեջ »: Այնուամենայնիվ, սահմանի հատման ոչ բոլոր դեպքերն են հանգեցնում անհաջող մեղսակցության: Անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի միայն այն դեպքում, երբ հանցակիցը, հանցագործի փոխարեն, կատարում է բոլորովին այլ բնույթի հանցագործություն (որակական խախտում), և եթե այդ արարքը հանցագործության բաղկացուցիչ մասն է, որը ներառված է հանցակիցների մտադրության մեջ և չի կլանված հանցագործի կողմից: կատարված հանցագործություն: Հանցագործության որակական հանցագործության դեպքում հանցակիցը ձախողվում է, քանի որ մասնակիցների գործողությունների պատճառահետեւանքային կապը հանցագործի կողմից կատարված հանցագործության կամ բացակայում է, կամ վերանում է: Որակական խախտման դեպքում, եթե մասնակիցների մեջ ներգրավված հանցագործությունը դիտավորյալ չի կատարվել, նրանց արարքը որակվում է որպես նախապատրաստում համապատասխան հանցագործությանը: Այս հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այն իրավիճակին, երբ հանցագործը զոհի առողջությանը վնաս պատճառելու փոխարեն նրան զրկում է կյանքից: ապա և՛ կյանքը, և՛ առողջությունը քրեական պաշտպանության տարբեր օբյեկտներ են, բայց մասնակիցների քրեական պատասխանատվության հարցը պետք է լուծվի ոչ թե որակական, այլ քանակական խախտումներով, այսինքն ՝ մյուս մասնակիցները պետք է պատասխան տան ոչ թե առողջությանը վնաս պատճառող հանցագործություն նախապատրաստելու համար, բայց նրանց դիտավորյալ հանցագործության համար: տուժողի առողջությանը վնաս պատճառելու մեղսակցության համար: Հանցագործին քանակական գերազանցելու դեպքում, երբ մյուս հանցակիցներին դիտավորյալ հասցված առարկան ամենամեծ վնասն է հասցնում, անհաջող մեղսակցության մասին խոսք լինել չի կարող, քանի որ, 14 Տե՛ս ՀՀ քրեական օրենսգիրք, 2003 թ., 39-րդ հոդված, հոդված 4, մաս 4: 15 Տե՛ս Korchagina A.,., Цекссесс исполнителя преступления. / А. . Կորչագինա: Դիս կանդ юрид.наук. Մոսկվա, 2004, էջ. 196 թ. Օբյեկտը, որին ուղղված էր հանցակիցների արարքը, ոտնձգություն է արվում, վնասվում է, և նրանք հասնում են իրենց նպատակին: Այնուամենայնիվ, այն դեպքում, երբ հանցագործը պատճառեց ավելի մեծ վնաս, քան պայմանավորված էր (ի դեպ, սա նաև որակական խախտում է համարվում մասնագիտական ​​գրականության մեջ 16), ապա և կա անհաջող մեղսակցություն, և հարցը պետք է լուծվի կանոնների համաձայն: անհաջող մեղսակցություն Պետիկ Մկրտչյան ԱՆՀԱESSՈ ԳՈՐARTԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ KeyԵՐ Հիմնաբառեր. Անհաջող միավորում, ձախողված միավորում, ավարտված - անավարտ ձախողված ընկերակցություն, ենթադրյալ հանցագործ, ենթադրյալ դրդիչ, օրինազանց ։

Հոդվածում քննարկվում են չհաջողված հանցակցության գնահատման տեսական և գործնական դժվարություններ առաջացնող որոշ հիմնախնդիրներ, վերլուծվում են խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ առկա տեսական մոտեցումները, կոնկրետացվում է չհաջողված հանցակցության ձևի դրսևորման շրջանակը։ Հիմնավորվում է կատարողի կամովին հրաժարումը և հանցակցի որակական սահմանազանցումը՝ որպես չհաջողված հանցակցության ձևի դրսևորում։ Հոդվածում նաև քննարկվում են հանցակիցների քրեական պատասխանատվության որոշ հարցեր, առաջարկվում չհաջողված հանցացկության դեպքում, նախապատրաստությունից, քրեական պատասխանատվություն նախատեսել նաև հանցափորձի համար։ Քննարկվող ինստիտուտի կիրառման արդյունավետությունը բարձրացնելու, այս ոլորտում առկա օրենսդրական խնդիրները լուծելու նպատակով առաջարկվում են համապատասխան օրենսդրական փոփոխություններ։

ԷԱԿԱՆ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅԱՆ՝ ՈՐՊԵՍ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԱՆՎԱՎԵՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՔաղաքացիական օրենդրությունը, լինելով ՀՀ իրավական համակարգի հիմնարար և ինքնուրույնճյուղ, նախ և առաջ, ուղղված է ապահովելու ապրանքադրամական հարաբերությունների կայունությունն ու միասնականությունը։ Պրակտիկայում քաղաքացիաիրավական հարաբերություններն առավելապես ծագում են գործարքներից։ Գործարքները, լինելով իրավական հետևանքներ առաջացնելունուղղված գործողություններ, ունեն կամային բնույթ։ Բայց այն հարցը, թե ինչին պետք է տրվի նախապատվություն գործարքի վավերությունը պարզելու համար` ներքին կամքին, թե կամահայտնությանը,վիճարկելի է։ Հատկանշական է, որ այս հարցի կապակցությամբ տեսության մեջ գոյություն ունի 3 հիմնականմոտեցում։ Կամքի տեսության հիմնադիրն է համարվում Ֆ. Կ. Սավինյին իր «Ժամանակակից հռոմեական իրավունքի համակարգ» աշխատությամբ։ 1 Պայմանագրի վավերության համար անհրաժեշտ պայման համարելով կամքը` հեղինակը գրում է. «Այն դեպքում, երբ բացակայում է կամքի և կամահայտնության համապատասխանությունը, բացակայում է ազատ, իրական կամքը, և կա միայն կամքի պատրանք։ Առաջացող արատավորությունը, մտնելով իրավական դաշտ որպես խոչընդոտ, առաջացնում էպոզիտիվ հակազդեցության անհրաժեշտություն»2։ Բացարձակ ձևով, թերևս, նման տեսակետն ընդունելի չէ։ Հնարավոր են դեպքեր, երբ կողմի վրաօրենքով դրված է պարտականություն մտնել գործարքի մեջ (օրինակ` նախնական պայմանագիր), որիդեպքում պարտադիր չէ, որ կամքը համապատասխանի կամահայտնությանը։ Առաջնայնություն տալովներքին կամքին` անտեսում ենք նախ և առաջ պոզիտիվ դրսևորում ստացած գործարքի նշանակությունը։ Կամքի տեսությունը չափազանց վերացական և անորսալի է դարձնում քաղաքացիական իրավահարաբերություններն առհասարակ և գործարքների կիրառումը մասնավորապես։ Երկրորդ տեսությունը նախապատվությունը տալիս է կամահայտնությանը։ Սրա ներկայացուցիչներից են Իերինգը, Գոդեմը, Զանկովսկայան։ Հիմնվելով «արտաքին փաստերին վստահելու» սկզբունքի վրա` կամքը` որպես իրավական նշանակություն չունեցող երևույթ, անտեսվում է3։ Այս տեսությանհամաձայն` գործողություններն ու իրավաբանական հետևանքները կապված են հենց կամահայտնության հետ, ինչն էլ հաղորդում է կայունություն քաղաքացիաիրավական հարաբերություններին։ Բայցմիևնույն ժամանակ անտեսելով ներքին կամքի կարևորությունը` բացառվում է այնպիսի գործարքներվիճարկելու հնարավորությունը, որոնք, օրինակ, կնքվել են սպառնալիքի ազդեցության տակ։ Մեր կողմից ավելի ընդունելի է երրորդ տեսությունը, որն, ըստ էության, միավորում է առաջին երկուսը։ Սրա համաձայն` գործարքի վավերության համար առաջնային են կամքի ու կամահայտնությանմիասնությունը։ «Միայն այնպիսի գործողությունն է համարվում իրավաբանական, որը ներկայանում էորպես կամային գործունեություն. կամքի առկայությունն էլ, սակայն, բավարար չէ. իրավական նշանակություն ունեն միայն արարքները` ենթակա արտաքին բնութագրման»,- նշել է այդ կապակցությամբ Դ.Ի. Մեյերը4։ Կարևորելով և´ կամքը, և´ կամահայտնությունը` այս տեսությունը միանշանակ լուծում չիտալիս հակասություն առաջանալու դեպքում ծագող խնդրին և միայն հավատարիմ է մնում այդ երկուսի միասնության գաղափարին։ Ըստ էության՝ ներքին կամքը չի կարող դիտվել որպես իրավաբանական փաստ։ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` գործարքները քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց գործողու1 Տե՛ս Томсинова А., Понятие “Willenserklärung” (волеизъявление) в германском гражданском уложении 1900 г., Вестн. моск.ун-та, сер. 11, Право. 2012, № 5, էջ 49-63, հասանելի է՝ http։ //tomsinov.com/IGPZS/WILLENSERKLARUNG.pdf, մատչելի էր՝08.03.2015 դրությամբ։ 2 Տե՛ս Савиньи Ф.К., Система современного римского права, Том II, изд. Статут, Москва-Одесса 2012, էջ 266-267։ 3 Տե՛ս Проблемные аспекты условий действительности сделки, հասանելի է՝ http։ //www.jourclub.ru/31/1786/, մատչելի էր՝08.03.2015 դրությամբ։ Տե՛ս Мейерհասանելիէ՝http։ //civil.consultant.ru/elib/books/45/page_21.html#29։ թյուններն են։ Պայմանագիր կնքելու համար անհրաժեշտ է երկու կողմի (երկկողմ գործարք) կամ երեքու ավելի կողմերի (բազմակողմ գործարք) համաձայնեցված կամքի արտահայտությունը։ Միակողմգործարք կնքելու համար անհրաժեշտ և բավարար է մեկ կողմի կամքի արտահայտությունը։ 447 հոդվածով պայմանագրի պայմանները մեկնաբանելիս դատարանը պետք է ելնի նրանում պարունակվողբառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությունից։ Այս ամենը հիմք ընդունելով` կարողենք փաստել, որ մեր օրենդրությունն առավելություն է տալիս կամահայտնության տեսությանը` առաջնորդվելով կամքի և կամահայտնության համապատասխանության կանխավարկածով։ Միևնույն ժամանակ, ամրագրելով կամքի ինքնավարության սկզբունքը` օրենսդիրը սահմանում է,որ քաղաքացիական իրավահարաբերության յուրաքանչյուր սուբյեկտ կարող է ազատորեն ձևավորելև արտահայտել սեփական կամքը։ Իսկ օրենսգրքի 306-313 հոդվածները, ներկայացնելով գործարքիանվավերության պայմանները, վերաբերում են կա´մ սխալ ձևավորված` այսպես կոչված «արատավոր»կամքին (օրինակ՝ մինչև 14 տարին լրացած երեխայի կնքած գործարքը), կա´մ ներքին կամքի անհամապատասխանությանը կամահայտնությանը (շինծու գործարք)։ Փաստորեն, բացարձակ ձևով օրենքնառաջնահերթություն չի տալիս մի տեսությանը` անտեսելով մյուսը, այլ համադրելով երկուսը` այն դառնում է երրորդի ինքնատիպ դրսևորում։ Հիմք ընդունելով դա` քննարկենք էական նշանակություն ունեցող մոլորության` որպես կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությամբ կնքված գործարքների անվավերության վերաբերյալ գործող իրավական կարգավորումը։ Սույն հարցի ուսումնասիրությունը սկսենք էական մոլորության հասկացության պարզաբանումից։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` էական նշանակություն ունի գործարքի բնույթի կամ դրաառարկայի այնպիսի հատկանիշների վերաբերյալ մոլորությունը, որոնք զգալիորեն պակասեցնում ենայն ըստ նշանակության օգտագործելու հնարավորությունները։ Փաստացի, այս դեպքում կողմերի ներքին կամքը չի համապատասխանում կամահայտնությանը, այն կարող է առաջանալ շրջահայեցությանպակասի, կողմերից որևէ մեկի դրսևորած ինքնավստահության, երրորդ կողմի գործողություններիարդյունքում, նաև կողմերից անկախ հանգամանքներում։ Միևնույն ժամանակ մոլորությունը գործարքի կողմի դիտավորյալ և ուղղորդված գործունեության հետևանք չէ։ Այն դեպքում, երբ գործարքի վերաբերյալ կողմի սխալ ընկալումը առաջանում է մյուս կողմի անհրաժեշտ զգոնության բացակայության, այսինքն` անզգուշության արդյունքում, օրենքի առաջ ծագում էխնդիր՝ արգելելու մոլորություն առաջացրած կողմի առաջադրած գործաքի կիրառումը։ Ընդ որում,օրենքը արդյունավետ է, երբ կիրառում է «զգոն» կողմի կամքը, զգոնության բացակայության դեպքումայն չի կիրառվի։ ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգի իրավակիրառ պրակտիկան հանգել է նրան, որ իրավական իմաստով սխալը1 առկա է 2 պայմանի առկայության դեպքում`1) մոլորությունն այնպիսին է, որ իրականությունն իմանալու դեպքում մոլորության տակհայտնված կողմը չէր մտնի գործարքի մեջ, 2) մոլորության տակ գործող կողմը գիտեր կամ պարտավոր էր իմանալ մոլորության առարկայիկարևորությունը մյուս կողմի համար։ Միևնույն ժամանակ սխալի առկայության գիտակցումըպարտադիր պայման չէ2։ Առաջին կետը մեկնաբանում է այն պայմանը, որի դեպքում մոլորությունը կլինի էական։ Այս մոտեցումն ունի կիրառական մեծ նշանակություն. այն գրեթե լիովին սահմանազատում է պարզապես մոլորությունը էական մոլորությունից՝ արդյունքում հնարավորինս չափ նվազագույնի հասցնելով դատարանի հայեցողությունը այդ հարցի որոշման կապակցությամբ։ Մեր օրենսդրության կարգավորումն այդառումով հստակ չէ. այն էական մոլորության առկայությունը կապում է գործարքի բնույթի կամ դրաառարկայի այնպիսի հատկանիշների հետ, որոնք զգալիորեն պակասեցնում են այն ըստ նշանակության օգտագործելու հնարավորությունները։ Կարծում ենք, որ էական մոլորության առկայության փաստը պետք է նախ և առաջ կապել այն պայմանների հետ, որոնց բացակայության դեպքում կողմը (կողմերը) չէր մտնի այդ գործարքի մեջ։ Հիմնավորելու համար այդ տեսակետը դիտարկենք ՌԴ դատականպրակտիկայի մի դեպք։ Արբիտրաժային վճռաբեկ դատարանն անվավեր է ճանաչել առուծախի պայմանագիրը` հենվելով այն փաստի վրա, որ գնորդը գործել է մոլորության ազդեցության տակ` մասնավորապես՝ կարծելով, թե ներմուծում իրականացնող կազմակերպությունն ունի համապատասխան լիցենզիա3։ Հատկանշական է, որ այդ որոշումն ընդունվել է մինչև օրենսդրական փոփոխությունը, երբգործում էր նույն կարգավորումը, ինչ նախատեսված է մեր ներկայիս օրենսդրությամբ։ 1 Տե՛ս Louisiana Civil Code, Chapter 4, Section 1։ 2 Տե՛ս Redmann D., The Role of "Unilateral" Error in Contract Rescission, Construction, and Damage Valuation։ A Modest Proposal,է՝http։ //digitalcommons.law.lsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=5471&context=lalrev, մատչելի էր՝ 08.03.2015։ 3 Հասանելի է՝ http։ //iv.garant.ru/SESSION/PDA/linkProxy?subjectId=70561464&linkType=65537, մատչելի էր՝ 08.03.2015։ հասանելիՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածը վերջին փոփոխմամբ էական մոլորությանսահմանման մեջ նշում է, որ կողմը, ողջամիտ և օբյեկտիվ գնահատելով իրավիճակը, չէր կնքի գործարք, եթե իմանար փաստացի առկա դրությունը։ Վերջին դրույթը ամբողջապես ընդունելի չէ։ Փաստացի, առկա դրությունը լայն հասկացություն է և կարող է նաև չվերաբերել բուն գործարքին։ Դրահետ մեկտեղ առանձին թվարկվում են այն կետերը, որոնց կապակցությամբ կարող է ծագել մոլորություն։ Օրենքի նման ծանրաբեռնումը, կարծում ենք, ավելորդ է. այն, փաստացի, իրականացնում է նորմի մեկնաբանում, չնայած միևնույն ժամանակ ունի նաև դրական նշանակություն. նպաստում է հոդվածի միատեսակ կիրառմանը։ Դիտարկենք ևս մեկ կարգավորում։ ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգի Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` «Փաստական սխալն այնպիսի սխալ է, որը, ծագած չլինելով սխալառաջացրած կողմի վրա դրված պարտականության չարաշահումից, ենթադրում է. 1) առկա կամ գոյություն ունեցած այնպիսի փաստի չիմացություն կամ մոռացություն, որն էական է գործարքի համար, 2)հավատ առ այն, որ գործարքի համար էական նշանակություն ունեցող փաստը գոյություն ունի (ունեցել է), սակայն իրականում այն չկա (չի եղել)1»։ Հոդվածն անմիջապես ընդգծում է կողմի բարեխղճության պարտադիր պայմանը, ինչը կարևոր հանգամանք է մոլորությունը խաբեությունից տարանջատելու համար։ Այս հոդվածի կիրառման արդյունավետությունը նաև նրանում է, որ առանձին չեն թվարկվում այն կետերը, որոնց կարող է վերաբերել մոլորությունը գործնականում. տալով ընդհանուր ձևակերպում` այն ընդգրկում է իր մեջ բոլոր հնարավոր տարբերակները։ Կարծում ենք՝ այսպիսի կարգավորումը առավել օպտիմալ տարբերակ է։ Մեր օրենսդրությունը մոլորության առաջացումը վերագրում է միայն գործարքի բնույթին կամդրա առարկայի հատկանիշներին, ինչը սպառիչ չլինելու պատճառով կարող ենք նաև համարել օրենսդրական կարգավորման բաց։ Վճռաբեկ դատարանը 2009 թ. կայացրել է էական մոլորության վերաբերյալ նախադեպային որոշում, որով ասվում է. «…Էական նշանակություն ունի գործարքի բնույթի,մասնավորապես` գործարքի էության, դրա հետևանքների, կողմերի հարաբերությունների բովանդակության վերաբերյալ մոլորությունը։ Գործարքի առարկայի հատկանիշների վերաբերյալ մոլորությունընշանակում է, որ կողմերը կամ նրանցից մեկը նկատի է ունեցել ոչ այն առարկան, որին վերաբերում էկնքված գործարքը, այլ իր հատկանիշներով տարբերվող մեկ այլ առարկա»2։ Այս որոշմամբ կարգավորումը դարձել է առավել կոնկրետացված, բայց, կարծում ենք, ոչ ամբողջական։ Այսպես դրանից դուրսկմնա այն իրավիճակը, երբ մոլորությունը վերաբերի կողմին կամ նրա հատկանիշներին։ Այդպիսիդեպք է եղել ՌԴ դատական պրակտիկայում։ Անհատ ձեռնարկատերը դիմել էր դատարան գործարքըանվավեր ճանաչելու համար այն հիմքով, որ գործարք կնքելիս ենթադրում էր ոչ թե այն իրավաբանական անձին, որի հետ փաստացի այն կնքվել է, այլ նույն անվանումը կրող, սակայն պետական գրանցման այլ համար ունեցող իրավաբանական անձին։ Հայցը բավարարվեց, իսկ Արբիտրաժային վճռաբեկդատարանը հաստատեց, որ հոդվածը սպառիչ չի թվարկում այն հանգամանքները, որոնց կապակցությամբ կարող է առաջանալ էական մոլորություն3։ Առհասարակ շատ երկրների օրենսդրություններն եննախատեսում այլ հանգամանքների հետ մեկտեղ նաև կողմի հատկանիշների կապակցությամբ մոլորություն առաջանալու հնարավորությունը։ Ի մի բերելով կատարված դիտարկումները` նշենք, որ կարգավորման առավել արդյունավետ ձևըկլինի հետևյալը. գործարքը համարվում է էական նշանակություն ունեցող մոլորության ազդեցությամբկնքված, եթե կողմը, որ հայտնվել է մոլորության մեջ, իմանալով և ողջամտորեն գիտակցելով գործարքով նախատեսված պայմանների իրական բովանդակությունը, չէր մտնի գործարքի մեջ։ Կարևոր է ճիշտ տարանջատում իրականցնել մոլորության և խաբեության միջև։ Գործնականումանվավերության այս երկու պայմանների տարբերակումը խնդրահարույց է, ուստի այս կամ այն խնդրիկապակցությամբ հնարավոր է և չհասնել միանշանակ լուծման։ Կարծում ենք, որ տարանջատմանհիմքում դնելով մեղքի դրսևորումը` հնարավոր կլինի ինչ-որ չափով հստակություն բերել այս ոլորտին։ Ինչպես վերը նշեցինք, ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգը յուրահատուկ մոտեցում է դրսևորել մոլորությունըձևակերպելիս։ Այժմ անդրադառնանք երկրորդ կետին, որը առավել վիճարկելի է։ Նշելով, որ սխալիառկայության գիտակցումը պարտադիր չէ՝ ստացվում է, որ գիտակցելու դեպքում ևս առկա է մոլորություն, մինչդեռ այդ դեպքում արդեն գործ ունենք կողմի անբարեխղճության հետ։ Կողմի անբարեխղճությանն անդրադարձել է Վճռաբեկ դատարանը խաբեության վերաբերյալ նախադեպային որոշմամբ. «Խաբեությունն անձին գիտակցաբար մոլորության մեջ գցելն է` նրա հետ գործարք կնքելունպատակով։ …Խաբեությամբ կնքված գործարքներում մեկ կողմի անբարեխղճությունն անպայմանենթադրվում է4»։ 1 Տե՛ս California Civil code, Article 1577։ 2 Տե՛ս ԵՔԴ/0724/02/08/2009, «Գևորգ Զուրունյան ընդդեմ Դավիթ Քիթապսզյանի, Վարազդատ Եղոյանի»։ 3 Տե՛ս Дело № А40-154129/13 02.06.2014, Москва.4 Տե՛ս ԵՇԴ/1671/02/09 2011 թվականի հուլիսի 01։ Ռուսաստանում կիրառվում էր այն տեսակետը (նախկին օրենդրական կարգավորմամբ), որն ընդգծում է ոչ թե պարզապես մեղքի, այլ մեղքի անփութության ձևի առկայության պարտադիրությունը՝մանրամասնելով, որ դիտավորության դեպքում կառնչվենք խաբեության հետ1։ Այդ ձևով ավելի է կարևորվում բարեխղճությունը` չգիտեր, սակայն կարող և պարտավոր էր։ Հարկ ենք համարում նշել, որմեղքի նմանատիպ բաժանումը բնորոշ է քրեական իրավունքին, մինչդեռ քաղաքացիական իրավունքում նախատեսվում է երկու ձև` դիտավորություն և անզգուշություն` երկու ենթատեսակով` մեղմ ևկոշտ2։ Ուստի, հարցի կարգավորման համար նպատակահարմար է անզգուշության ձևի կիրառումը,ինչպես արել է, օրինակ, Էստոնիան, որի քաղաքացիական օրենսգիրքը և´ մոլորության, և´ խաբեության համար նախատեսում է, որ այն անձը, ում հայցով գործարքը ճանաչվել է անվավեր, կարող է պահանջել իրական վնասի հատուցում։ Մյուսը կողմը չի հատուցում պատճառված վնասը, եթե չգիտեր ևպարտավոր չէր իմանալ մոլորության, խաբեության մասին3։ Մեր օրենսդրության ներկայիս կարգավորումը ընդգծում է պարզապես մեղքի առկայության անհրաժեշտությունը՝ իրական վնասի հատուցման հարցի կարգավորման համար։ Գտնում ենք, որ ավելինպատակահարմար կլինի, եթե հոդվածի այդ մասում նշվի, որ կողմը, որի հայցով գործարքն անվավերէ ճանաչվել, պարտավոր է մյուս կողմի պահանջով հատուցել նրան պատճառված իրական վնասը, բացառությամբ այն դեպքի, երբ մոլորությունն առաջացել է մյուս կողմի անզգուշության արդյունքում։ Իսկառաջնորդվելով քաղաքացիական իրավունքում գործող մեղավորության կանխավարկածով` կողմնինքը պետք է ապացուցի իր մեղքի բացակայությունը։ Առաջարկվող կարգավորումը նախ կարևորում էգործարքի մեջ մտնելիս յուրաքանչյուր կողմի համար պատշաճ շրջահայեցություն դրսևորելու անհրաժեշտությունը, նաև ընդգծելի է դարձնում ոչ թե պարզապես մեղքի, այլ մեղքի անզգուշության ձևի առկայության պարտադիրությունը (չկարևորելով ենթատեսակը)։ Հետաքրքիր է նաև, որ Գերմանիայի Քաղաքացիական օրենսգիրքն անդրադառնում է միայն տուժած կողմի բարեխղճությանը. «Փոխհատուցման պարտականություն չի առաջանում, եթե տուժած կողմը գիտեր անվավերության հիմքի մասին կամ դրսևորել է անփութություն (պարտավոր էր իմանալ)»4։ Բացի այն, որ այս կարգավորումն ուղղված է կանխելու փոխհատուցում ստանալու հնարավոր չարաշահումները, այն նաև տալիս է մոլորության յուրօրինակ սահմանում` կարևորելով նաև տուժողի բարեխըղճությունը։ Փաստորեն, կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ մոլորության ծագման հիմքերից է անզգուշությունը, որը կարող է դրսևորել թե´ տուժած կողմը և թե´ կոնտրագենտը, իսկ օրենքը պաշտպանում էայն կողմի շահերը, ով գործարք կնքելիս ցուցաբերել է անհրաժեշտ զգոնություն և շրջահայեցություն։ Այսպիսով, մենք տեսանք, թե որքան մեծ է էական մոլորության` որպես գործարքի անվավերության պայմանի ճշգրիտ սահմանման ու կիրառման կարևորությունը։ Ծագելով հռոմեական իրավունքից` այն իր արտացոլումն է գտել շատ երկրների օրենսդրություններում, ընդ որում, համապատասխաննորմի սահմանումը բոլոր երկրներում տարբեր է։ Լինելով գործարքի մեջ մտած կողմի սուբյետիվ ընկալման արդյունք` կարևոր է դառնում հստակություն հաղորդել վավերության որոշման պրոցեսին։ Լուիզա ՄելիքսեթյանԷԱԿԱՆ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅԱՆ՝ ՈՐՊԵՍ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԱՆՎԱՎԵՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ գործարք, կամք, կամահայտնություն, էական մոլորություն, խաբեություն, անվավերություն, բարեխղճություն։

Էական նշանակության մոլորության ազդեցության տակ կնքված գործարքը, լինելով կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությամբ կնքված գործարք, մոլորության ազդեցության տակ հայտնված անձի հայցով կարող է ճանաչվել անվավեր։ Պրակտիկայի տեսանկյունից կարևոր է պարզել այն չափանիշները, որոնք հնարավորություն կտան հստակ տարանջատել մոլորությունը անվավերության մեկ այլ պայմանից` խաբեությունից, ապա նաև առհասարակ մոլորությունն էական մոլորությունից։ Այդ հարցերի պարզաբանումը հնարավոր է դառնում` հիմնվելով արտասահմանյան երկրների համապատասխան իրավական կարգավորումների ու դատական պրակտիկայի վրա և համադրելով դրանք ներպետական կարգավորման հետ։

Հանցագործ հայերի միգրացիան և Նոր Նախիջևանի հիմնադրումը Նոր Նախիջևանը ՝ Ռուսաստանի ամենամեծ հայկական գաղութներից մեկը, նշանակալի դեր է խաղացել հայաստանյան հասարակական, քաղաքական և մշակութային կյանքում: Ռուս-թուրքական 1768-1774 թվականներին պատերազմից հետո theրիմի խանութի անջատումից և Օսմանյան կայսրությունից անկախության հռչակումից հետո ռուսական դիվանագիտությունը օգտագործեց բոլոր հնարավոր միջոցները Crimeրիմը խաղաղ կերպով անեքսիայի ենթարկելու համար: Ռուսաստանի հարավի անմշակ աշխարհաքաղաքականության յուրացման, բնակչության կայունացման, aրիմի բռնակցման համար բուռն պայքարի պայմաններում հասունացավ քրիստոնեական թերակղզու բնակչության տեղահանության խնդիրը: Քրիստոնյա բնակչությանը Crimeրիմից դուրս բերելը կնշանակեր մեծ նյութական վնաս խանին, զրկել նրան եկամտի հիմնական աղբյուրներից և տնտեսական կախվածության մեջ դնել Ռուսաստանից: Միևնույն ժամանակ, հնարավոր էր բնակեցնել Նովոռոսիայի անմարդաբնակ տափաստանները առևտուրով, արհեստներով, գյուղատնտեսությամբ, դարերով անպտուղ հողեր մշակելով և վերակենդանացնելով տնտեսական կյանքը: Իսկ 1778-ին 18րիմի քրիստոնյա բնակչության տեղահանումը 1918-ի գարնանը դարձավ Հարավային Ռուսաստանում Եկատերինա II կայսրուհու կառավարության քաղաքականության հիմնական օղակներից մեկը: Այսպիսով, Կովկասում Պետեր I- ի քաղաքականությունը շարունակեց Եկատերինա Երկրորդը (1762-1796) ՝ «արտահայտելով իր համաձայնությունը հայկական հովանու ներքո հայկական պետության վերականգնմանը»: Սա իր հերթին ենթադրում էր Կովկասում քրիստոնեական տարրի ամրապնդում, դրա օգտագործումը ռուսական աշխարհաքաղաքականության հարավային ուղղությամբ 1: 1778 Հայ և ռուս հեղինակները այս կամ այն ​​կերպ անդրադարձել են Armeniansրիմից հայերի և հույների արտագաղթի խնդրին: Նրանց մեծ մասը, այդ թվում ՝ Լեոն, Ա. Մարկիչը, Մ. Ներսիսյանը, Պ. Նադինսկին, Գ. Ըստ Պատկանյանի, Ռուսաստանի կառավարությունը գնացել է այս քայլին ՝ իր արտաքին քաղաքական հաշիվներն ավելի արագ, հեշտ եղանակով իրականացնելու համար, իսկ ոմանք ՝ Ռ. Պատկանյանը, Հ. Տեր-Աբրահամյանը, զիջելով Եկատերինա Երկրորդի ՝ որպես քրիստոնյաների «պաշտպան» և «ազատության ջատագով» տարածված թյուր կարծիքին, կարծում է, որ Ռուսաստանի կայսրուհու գաղթը պայմանավորված էր քրիստոնյա ժողովուրդների հանդեպ նրա սիրալիր զգացմունքներով 2: 1872 ղրիմագետ Ա. Մարկիչը գրում է, որ Ռուսաստանի կառավարությունը մտադիր էր խանը վերցնել իր ձեռքը, հետ կանգնեցնել նրան ռուսական դատարանի փողերի ու առհասարակ բարեգործությունների օգտագործմանը: Այս կարծիքը անվերապահորեն կիսում է Կ. Կուշներյանը, որը 2 Միքայելյան Վ., Colրիմի հայկական գաղութի պատմություն, Երևան, 1964, էջ 4: 340 թ. քաջատեղյակ էր վերաբնակեցման փաստաթղթերին: Assessmentարական կառավարության նպատակը հայերին հույներից վտարելուն նույն գնահատականը տվեց ակադեմիկոս Մ. Ներսիսյանը 1: Մինչ այժմ հետազոտողները ընդունում էին theրիմի բնակչության տեղահանման պատմությունը մինչև 1778 թվականը: 1945 թվականի մարտի սկզբից Եկատերինա II- ի կողմից տրված երկու հրամանագրեր ուղղված էին ֆելդմարշալ Ռումյանցին և Պոտյոմկինին: Կայսրուհի, Գ. Պոտեմկինին ուղարկված հրամանագրով, որով Ռումյանցին տեղեկացվում է հրամանագրի բովանդակության մասին, նա պահանջում է, որ պատշաճ կառավարում իրականացվի, որպեսզի նոր միգրանտները ոչ միայն մատակարարման կարիք չունենան Ռուսաստանի սահման մտնելուց հետո, այլ նաև բավարար քանակով հող ու արքայական օգուտներ ՝ իրենց տները կառուցելու համար: Բարձրագույն կայսերական հրամանագրերի հիման վրա Պոտեմկինի «Ռումյանցը» պաշտոնական հրամաններ է արձակել Crimeanրիմի զորքերի հրամանատար Պրոսորովսկուն, Խան Կոստանդինովում Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչին, նահանգապետին և այլ պաշտոնատար անձանց ՝ միգրացիան պատրաստելու մասին: Կոստանդինովը, ով երկար ժամանակ ապրել էր theրիմում և շատ լավ ուսումնասիրել էր խանութի կանոնները, կանչեց Հունաստանի միգրոպոլիտ Իգնատիոսին ՝ նրան հորդորելով նպաստել այդ գործին ՝ մեծ արտոնություններ խոստանալով ժողովրդին և մեծ պատիվներ: Նա նման խոստումներ է տալիս Հայ Առաքելությունների հոգատար առաջնորդ Պետրոս վարդապետ Մարկոսյանին և կաթոլիկ հայերի առաջնորդ Հակոբ վարդապետես Վարդերեսովիչին: Վերջիններս տալիս են իրենց համաձայնությունը, բայց հաջողություն չեն խոստանում, քանի որ գործը շատ բարդ էր, նրանք ցանկանում էին խորհրդակցել իրենց համայնքի ղեկավարների հետ, քննարկել գործի մանրամասները, ապա հայտարարել իրենց որոշման մասին, առաջարկել որոշ պայմաններ 3: Արտագաղթի կազմակերպման դեպքը որոշակի ընթացք է ստանում, երբ 1778-ին ապրիլին Պրոզորովսկին կառավարության վերաբնակեցման քաղաքականության մեջ փոխարինվեց արդեն ճանաչված, վճռական և եռանդուն գեներալ Ալեքսանդր Վասիլիչի Սուվորովով: 1778 թ. Մայիսի 17-ին արքայազն Պոտեմկինը հատուկ հրամանագիր արձակեց, որով Սուվորովը հրամայեց անհապաղ սկսել Crimeanրիմի քրիստոնյաների արտաքսումը Հայաստան և Հունաստան հնարավորինս շուտ 4: Արտագաղթն արագացնելու համար Սուվորովը գնում է արտագաղթողների սնունդը, խոստանում անշարժ գույքի արժեքը վճարել պետական ​​գանձարանից, բավարարում քրիստոնյաներին երկմտելու մյուս խնդիրները: Օ 1778-ի օգոստոսի 18-ին նա Ռումյանցին հայտնեց, որ արտագաղթողների առաջին խումբը (3896 մարդ) մեկնել է Ռուսաստան: Հայերը մտովի հաշտվել էին արտագաղթելու գաղափարի հետ, բայց իրականում հեշտ չէր լքել այն երկիրը, որտեղ ապրել են դարեր շարունակ, ստեղծել իրենց կյանքը, հարուստ մշակույթը: Միգրանտների երկրորդ խումբը մեկնում է օգոստոսի 22-ին, իսկ երրորդը `վերջին քարավանը, սեպտեմբերի 18-ին, չնայած հետագա ամիսներին շարունակվում է քրիստոնյաների փոքր խմբերի մեկնումը դեպի Ռուսաստանի սահման` Պերեկոպ ամրոց: Christiansրիմում քրիստոնյաների թիվը 40 000 էր: ,Րիմը լքել է 31 386 մարդ: Հույների թիվը 18407 էր, հայերը ՝ 12 598, վրացիները ՝ 219, իսկ վալախները ՝ 1625: 1 Ներսիսյան Մ., Սուվորով և հայ-ռուսական հարաբերություններ, Երևան, 1944: 2 Շահազիզ Ե., Նոր Նախիջևան և նոր-Նախիջենցիկ, Թիֆլիս (Վրաստան), 1903, էջ 31: 3 Նույն տեղում: 4 Ներսիսյան Մ., Էջ 7: 5 Բաղդիկով Գ., Դոնի Նախիջևանի համառոտ պատմություն, Դոնի Ռոստով, 2013, էջ. 9. Բարխուդարյան Վ., Նոր Նախիջջանի հայկական գաղութի պատմություն (1779-1861), Երեւան, 1967, էջ: 36 Հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ Ռուսաստանի կառավարությունը շատ քիչ բան էր ձեռնարկել եկվորներին տեղավորելու համար, և նման իրավիճակը հանգեցրեց մեծ կորուստների, զրկանքների և զոհերի: Ի զարմանս միգրանտների, երբ նրանք աստիճանաբար հասնում են Դնեպր ՝ Սամարա և Օրյոլ գետերի միջև ընկած հովիտը, որտեղ ապրում են, պարզվում է, որ ազատ տեղ չկա, ոմանք արդեն բնակեցված են, իսկ մյուսները բնակվում են այլ միգրանտներով: Mildրիմահայերը, սովոր են մեղմ կլիմայական պայմաններին, չէին դիմանում տափաստանային ձմռան ցրտահարություններին, նրանցից շատերը մրսածության և համատարած հիվանդությունների զոհ են դառնում: 1779 Crimeanրիմի հայերի կողմից Սովորովին և Պոտյոմկին Չ-ին ուղղված Ազովի նահանգի գեներալ-նահանգապետ Չերտկովին ուղարկված բազմաթիվ խնդրագրերում արտաքսված հայերի աղետալի իրավիճակն ամբողջությամբ արտահայտված էր բողոքներում 1: Ձմեռն անցկացնելով մեծ դժվարություններով `1779 թ.: 19-րդ դարի սկզբին հայերը Սանկտ Պետերբուրգ ուղարկեցին երկու պատվիրակների` վերաբնակեցման հարցերը հոգալու համար: Նրանք փառաբանում էին Տեր Ոսկանի կամ Կարապետ Ոսկանովի որդի Կարապետին. Ես փառավորեցի Սանկտ Պետերբուրգում մահացած Մահդեսի որդու ՝ Իգնատիուսի հարությունը: Նրանց ջանքերը, հավանաբար, շոշափելի արդյունք չեն տալիս, քանի որ Կարապետի նամակը Պոտեմկինին ասում է, որ հայերը Պոտյոմկինի համաձայնությունը ստացել են 1779 թվականին: Գարնանը ամբողջ համայնքը տեղափոխվեց Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկի ամրոց: Եվ քանի որ այդ խոստումը չկատարվեց, հայերը շարունակում են դիմել Պոտյոմկինին ՝ չմոռանալով դիմել Սուվորովին, Լազարյաններին և Արղությանին օգնության համար: Մեկ այլ պատգամավոր ուղարկվում է միգրանտների քարավանից առաջ ՝ տեղում ծանոթանալու պայմաններին, որոշակի մշտական ​​բնակության վայր ընտրելու համար: Պատվիրակությունը կանգ առավ Դոն գետի ափին ՝ Սբ Դմիտրի Ռոստովսկու բերդի մոտակայքում, որտեղ բնակություն հաստատելուց հետո կառուցվեց Նոր Նախիջևանը (այժմ Դոնի Ռոստով քաղաքի մի մասը): Լազարյանները, հատկապես Հովհաննես Լազարյանը, ինչպես նաև ռուսահայերի հոգատար առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Սանկտ Պետերբուրգում `սրբադասելու տեղի նոր հայկական եկեղեցին, ուշադիր լսում են պատգամավորների խնդրանքը: Նպատակասլաց փորձերից հետո, Արղությանի խորհրդով, օգոստոսի վերջին, հայ գաղթականության անունից, նրանք դիմեցին մայրաքաղաքում գտնվող Պոտյոմկինին և նրա միջոցով հասան խնդրի կարգավորմանը 3: 1779 թ. Եկատերինա Երկրորդը 1945 թ. Նոյեմբերի 14-ին ստորագրեց «Գերագույն կանոնադրությունը» ՝ բավարարելով Crimeanրիմի հայերի խնդրանքը ՝ տեղափոխվել Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկի ամրոցի շրջակայք: Նոյեմբերի 26-ին պատգամավորներ Կարապետ Ոսկանովը և Հովհաննես Աբրահամյանը հրովարտակ ստացան Tsուղոր գաղթող բնակչությունից: Գարունը բացվելուն պես մարդիկ սկսում են շինարարական աշխատանքներ: Joinրիմի 6 քաղաքների բնակիչները միանում են, հայտնաբերում են Նոր Նախիջևան քաղաքը, Չալտր, Թոփտի, Մեծ Սալա, Սուլթան Սալա և Նեսվիտա գյուղերը 4 քաղաքի շրջակայքում 4: 1 Միքայելյան Վ., Էջ 370: 2 «Армяне юга России. Պատմություն, մշակույթ », հրատարակվել է Buduщe, ենթ. ԼԱՎ. Պարոն Մատիշովա, Դոնի Ռոստով, 2012, էջ 269: Աբրահամյան Ա., Հայկական գաղթօջախների պատմության հակիրճ ուրվագիծ, հ. 1, Երեւան, 1964, էջ 375: 3 Դիլոյան Վ., Լազարյանների հասարակական-քաղաքական գործունեության պատմությունից, Երեւան, 1966, էջ: 144: 4 Բարխուդարյան Վ., Հայկական գաղութների պատմության էջեր, Երեւան, 1996, էջ 37: «Հայերը Ռուսաստանից են: Պատմություն, մշակույթ, սովորական բան », էջ: 140 Բարխուդարյան Վ., Ոսկանյան Վ., Հայ-ռուսական պատմական կապեր և Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին, Երևան, 1978, էջ: 146: 1780 Մարտի 9-ին Հ. Արղությանը և Հ. Լազարյանն այցելեցին կայսրուհուն, ապա թագաժառանգին և շտապեցին Նոր Նախիջևան `տեղում բնակչության կարիքները բավարարելու համար: Հ. Արղությանի գալուստով `քաղաքի և գյուղերի կառուցումը էապես կարգավորվում է: Սանկտ Պետերբուրգից քաղաք բերման է ենթարկվել հայտնի ճարտարապետ Ի. Ստարովի կողմից կազմված արդեն հաստատված հատակագիծը, համաձայն որի `նախատեսվում է քաղաքի կառուցում, կամ կա վարկած, որ այդ ծրագրի հեղինակը Ռիգելմանն է` Դմիտրի Ռոստովսկի ամրոցի ամրոցը և 1: Ըստ ծրագրի ՝ Նոր Նախիջևանը ուներ խաչմերուկ և քաղաքներին անհրաժեշտ այլ մասեր: Քաղաքի կենտրոնական մասում կա մի մեծ հրապարակ, որտեղ 1783 թ. Դրվում է կենտրոնական եկեղեցու հիմքը: Բոլոր հիմնական վարչական և հասարակական շենքերը գտնվում էին քաղաքի կենտրոնական մասում 2: Նրանք սկսեցին քարե աղյուսով տներ կառուցել, գյուղերից դուրս հողմաղացներ բացել, իսկ ավելի ուշ գյուղերում խանութներ բացվեցին, ինչպես նաև եկեղեցիներին կից տեղական դպրոցներ: Եկատերինա II- ի կողմից թողարկված հռչակագրի առաջին կետի համաձայն `կառավարությունը հոգ է տարել տեղափոխման մասին: Երկրորդ կետը որոշեց հայերին հավերժ տրված տարածքների սահմանները: Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկու ամրոցի շրջակայքի հողերը տրվում են հայերին, բացառությամբ 3000 դեզիատինի, որոնք ամրոցում մնում են որպես արոտավայր: Հայերը իրավունք ունեին Դոն գետում ձուկ որսալ վերոհիշյալ հողերի սահմաններում, բացառությամբ գետի ¼ մասի, որը առանձնացված էր տեղական ձկնորսության համար 3: Առաջին տարին որբերը կստանային սնունդ, սերմեր, անասուններ, տնտեսության համար անհրաժեշտ այլ օգնություն, որը կվերադարձնեին 10 տարի հետո, կալվածքներ կառուցելու համար փայտանյութ, անհրաժեշտ շինանյութերը կտրամադրվեին անվճար: Նրանք, ովքեր իրավունք ունեին վերապահել իրենց հողի վրա կառուցել կրպակներ, շտեմարաններ, ինչ ուզում էին: Մտադրության նամակի 4-րդ կետը վերաբերում է կրոնի խնդրին: Պետրոս Մարկոսյանին հանձնարարվել է հոգալ Crimeanրիմի հայերի ողջ համայնքի կարիքները կյանքի համար: Թույլատրվել է կառուցել եկեղեցիներ, զանգակատներ, ազատորեն կատարել հայկական եկեղեցական ծեսեր `գտնվելով Մայր Աթոռի տիրապետության տակ: Կանոնադրության 3-րդ հոդվածը հայերին դասում է որպես պետության ռեզիդենտ: Հայերը 10 տարի ազատված էին հարկերից: Կանոնադրության 5-րդ հոդվածի համաձայն, պետք է ստեղծվեր մագիստրատուրա, որը պետք է ընտրովի գործեր ազգային «օրենքի» սովորույթների համաձայն: Նույն սկզբունքով ՝ հայերին իրավունք էր տրվել ազատ առեւտուր իրականացնել ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ արտերկրում: Հայերին թույլատրվեց նոր նավեր կառուցել իրենց հաշվին, գինիներ և ֆրանսիական օղի (շամպայն) արտադրել 4: Այլ կերպ ասած, խրախուսվեց զարգացնել բոլոր տեսակի արդյունաբերությունները `ըստ իրենց ցանկությունների և կարողությունների: Այսպիսով, Նոր Նախիջևանի հայաշատ գաղութը, համաձայն կայսերական հրովարտակի և իրեն տրված արտոնությունների, դարձավ ինքնավար ՝ ստեղծելով ներքին կառավարման կառույցներ ՝ հիմնվելով ազգային ավանդույթների վրա: Անկախության գրեթե հարյուր տարվա ընթացքում Նոր Նախիջևան 1 «Հայկական Рога России. Պատմություն, մշակույթ, ընդհանուր եզրեր », էջ: 266.3 Միքայելյան Վ., Էջ 380: 4 Գալոյան Գ., Հայաստանը մեծ տերությունների աշխարհիկ դիմակայություններում (16-րդ դարից 1917 թվականներ), Երեւան, 2004, էջ. 139: «Բարձրագույն մրցանակի» կողմից հաստատված ինքնավարությունը պայքարն էր, որի հետ գաղութը պայքարում էր գոյատեւման համար: Նոր Նախիջևանի հայ մագիստրատուրան բացվել է 1780 թվականին: Արտոնության հռչակագրի 5-րդ հոդվածի հիման վրա: Այն ընդգրկում էր քաղաքի և գյուղերի վարչական բոլոր հաստատությունները: Դատավարությունն իրականացվել է «Հայ դատարանների գրքի» հիման վրա, որը ստորագրվել է 1782 թվականին: Հ.-ն Աստրախանից բերեց Նոր Նախիջևանը: Արղության Բացի աշխարհիկ կառավարությունից, կազմավորվում է գաղութի խնամքի բաժինը: 1781 Հին հայկական եկեղեցական կանոններից հավաքածու պատրաստելով և այն հարմարեցնելով ռուս-հայկական կյանքի տեղական պահանջներին: Արղությանը սահմանում է դատարանի կանոնները: Հ. Արղությանի կողմից սահմանված կանոնները բաղկացած էին վեց մասից. Դրանք վերաբերում էին եկեղեցական հոգևորականության պարտականություններին և լիազորություններին, ժողովրդից եկամուտներ հավաքելու կարգին, Երուսաղեմից միանձնուհիներին և դատարանի կառավարման եղանակին: Գերագույն դատարանի կանոնադրության համաձայն ՝ ռուսահայերի առաջնորդը փորձեց կարգավորել հարաբերությունները եկեղեցու և աշխարհիկ կառավարության միջև 1: Հ.Արղությանը կազմեց «Ուխտի միաբանություն» վերնագրով 13 հոդվածներից բաղկացած կանոնադրություն, որի հիման վրա 1795 թ. Մայիսի 26-ին կազմակերպվում է հոգաբարձությունը `քաղաքի դուման կամ պառլամենտը 2: Նոր Նախիջեւանի քաղաքային խորհրդարանը բաղկացած էր 24 հոգաբարձուներից, որոնք երեք տարի ժամկետով ընտրվեցին հայ հասարակության «պատվավոր» քաղաքացիներից ՝ հինգ մագիստրոս դատավորներից: Հոգաբարձուը պետք է հոգ տանի քաղաքի բարելավման, ճանապարհների և կամուրջների կառուցման, քաղաքապետի ֆինանսական հաշվետվության ստուգման մասին: Այն կատարեց իր պարտավորությունները ժողովրդի մեջ պահպանված սովորույթների և սկզբունքների համաձայն, որոնք 1817-ին ամփոփված են 39 գրված հոդվածներում: Փաստորեն, Crimeanրիմի հայերի միգրացիան ՝ Նոր Նախիջևանի հիմնադրումը ինքնաբուխ չէր, այլ կազմակերպված էր Ռուսաստանի կառավարության կողմից, պայմանավորված էր Ռուսաստանի տնտեսական և ռազմաքաղաքական նկրտումներով: Դատելով այն փաստից, որ 1894 թվականին հայերը Դոն Նախիջևանում կանգնեցրեցին Եկատերինա Երկրորդի հուշարձանը, կարելի է կարծել, որ նա հայերի նկատմամբ բարյացակամ վերաբերմունք ուներ: Արձանի պատվանդանին կար մի գրություն. «Երախտապարտ հայոց Եկատերինա կայսրուհուն», հուշարձանի կառուցման տարի, Հ. Արղությանի քանդակը և Նախիջևանի զինանշանը: Կամ արձանը ոչնչացվել է խորհրդային շրջանում, բայց հետխորհրդային շրջանում այն ​​վերականգնվել է տեղի հայերի կողմից 3: Արթուր Վարդանյան ՀԱՆIMEԱԳՈՐ ՀԱՅԵՐԻ ՎԱIGԱՌՈՒՄԸ ԵՎ ՆՈՐ ՆԱԽԻՉԵՎԱՆԻ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Crimeanրիմի հայերի գաղթ, 1768-1771: Ռուս-թուրքական պատերազմ, Եկատերինա Երկրորդ, Նոր Նախիջևան, Գ. Պոտեմկին: ։

Աշխատանքում ներկայացվում է, որ ղրիմահայերի գաղթը և Նոր Նախիջևանի հիմնումը կազմակերպվել են Ռուսական կայսրության տնտեսական և քաղաքական շահախնդրություններից ելնելով։

Մարդը, իր տնտեսական գործունեության ամենավաղ ժամանակներից, գիտակցելով ռիսկի գործոնը, մտածեց դրա կառավարման մեթոդների ներդրման մասին: 1930 թվականը համարվում է պատմության մեջ առաջին ապահովագրական ընկերություններից մեկը: Հիմնադրվեց գերմանական «Ապահովագրական պալատը», որն ապահովագրական գործարքներ էր իրականացնում վաճառականների և արհեստավորների գույքային շահերի համար: Գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ամենավտանգավորն է ապահովագրական համակարգում `կլիմայական ռիսկերի պատճառով (կարկուտ, երաշտ, ջրհեղեղ, ցրտահարություն և այլն): Այդ պատճառով այն միշտ գտնվել է բոլոր երկրների իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում: ՀՀ գյուղի գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ռազմավարական փաստաթղթերում բազմիցս նշվել է գյուղատնտեսության ոլորտում ռիսկերի գնահատումը, փորձնական ապահովագրական ծրագրերի իրականացումը և նույնիսկ ապահովագրական համակարգի ներդրման ծրագրի իրականացումը: Միջազգային փորձի ուսումնասիրություն: Պատմության մեջ շատ դեպքեր կան, երբ տարբեր երկրներում գյուղացիները մեծ ֆինանսական վնասներ են կրել բնության «քմահաճույքի» պատճառով: Այդ է պատճառը, որ տարիների ընթացքում տարբեր երկրներ մշակել և ներմուծել են իրենց գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելները, որոնցից յուրաքանչյուրում կա պետության մասնակցություն: Միջազգային պրակտիկայում այսօր կարելի է առանձնացնել պետության աջակցությամբ և մասնավոր-պետական ​​գործընկերությամբ մի քանի մոդելներ 1: ԱՄՆ-ում պետության և մասնավոր հատվածի միջև կա առավելագույն արդյունավետ համագործակցություն: Բուսաբուծության ապահովագրություն 1 http: //agroinsurance.com. Համակարգում գործում է Դաշնային կոոպերատիվը, որը որոշում է ապահովագրավճարների դրույքաչափերը, սուբսիդիաների չափը և որոշում է ապահովագրական ապրանքները: Դրա գործունեությունը վերահսկում է ԱՄՆ գյուղատնտեսության նախարարությանը կից ռիսկերի կառավարման գործակալությունը: Դաշնային ապահովագրությունը տրամադրվում է մասնավոր ապահովագրական ընկերությունների կողմից, որոնք ամբողջ պատասխանատվություն են կրում ապահովագրողների համար և երաշխավորում են ապահովագրավճարների վերադարձը ապահովագրվողներին: Վերջիններս ստանում են սուբսիդիաներ, որի միջին մակարդակը ապահովագրական գումարի 50% -ն է և ապահովագրական ծածկույթի 70% -ը: Իսրայելում գյուղատնտեսական արտադրությունը 100% ապահովագրված է: Ստեղծվել է բնական աղետների պաշտպանության պետական ​​հիմնադրամ, որը սուբսիդավորում է բոլոր գյուղատնտեսական մշակաբույսերի անասունների ապահովագրությունը: 1978 թվականին Իսպանիայում ստեղծվեց ազգային պետական ​​ապահովագրության ծրագիր, որը ղեկավարում էր պետական ​​կազմակերպություն: Վերջինս ստեղծում է գյուղատնտեսական ապահովագրական արտադրանք, որի համար պետությունը սահմանում է սուբսիդիայի չափը (միջինը մոտ կեսը): Արդյունքում, այս երկրում ապահովագրված է ֆերմերների ավելի քան 70% -ը, բերքի ոլորտի և անասնապահության մոտ 90% -ը: Թուրքիայի գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելը համարվում է լավագույններից մեկը աշխարհում: 2005-ին երկրում ընդունվեց «Գյուղատնտեսական ապահովագրության մասին» օրենք, որով ստեղծվեց Ագրարային ապահովագրության կազմակերպությունը, որն ապահովագրում է ֆերմերներին և ապահովագրավճարների մոտ կեսը ստանում է պետական ​​դոտացիաների միջոցով: Կարծում ենք, որ վերը նշված մոդելներից յուրաքանչյուրն ապացուցեց իր գոյության արդարացումը: Այս տեսակի մոդելները թույլ են տալիս այլ երկրներին զարգացնել և զարգացնել առավելագույն արդյունավետ գյուղատնտեսական ապահովագրություն ցանկացած երկրում `պատշաճ վերլուծության և իրականացման միջոցով: ՀՀ գյուղատնտեսության խնդիրները: ՀՀ-ում 1990-ական թթ. Հողի, անասունների, գյուղատնտեսական տեխնիկայի և արտադրության այլ միջոցների մասնավորեցման (սեփականաշնորհման) արդյունքում ներկայումս գործում է շուրջ 340,000 տնային տնտեսություն և գյուղացիական տնտեսություն: Միջինում նրանք ունեն մոտ 1,4 հա գյուղատնտեսական նշանակության հողեր, այդ թվում `1,1 հա վարելահողեր: Վերջին տարիներին գյուղատնտեսությունը միշտ հռչակվել է ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղ: Այնուամենայնիվ, ոլորտի համաչափ զարգացումը խոչընդոտում են վտանգավոր ջրաբանական երևույթները, հատկապես երաշտները, կարկտահարությունները, կարկտահարությունները և ցրտահարությունները: Հետևաբար, ոլորտի արդյունավետ զարգացման համար անհրաժեշտ է արտադրանքի որակի մշտական ​​բարելավում, պետական ​​աջակցություն `նպատակային ֆինանսավորման ծրագրերի, սուբսիդիաների համակարգի, ապահովագրական համակարգի և այլ ծրագրերի ներդրման միջոցով: Դրանք պետք է ուղղված լինեն գյուղատնտեսության ոլորտում բնական ռիսկերի կանխարգելմանը և հետևանքների մեղմմանը 1: Հայաստանի Հանրապետության մարզերն ունեն որոշակի կլիմայական առանձնահատկություններ. որոշակի ռիսկեր առավել յուրահատուկ են յուրաքանչյուր տարածաշրջանում: Ուստի պարզ է, որ բոլոր ռիսկերի դեմ միաժամանակյա ապահովագրությունը դեռ իրատեսական և արդյունավետ չէ: Այս փուլում անհրաժեշտ է գնահատել անհրաժեշտ ռիսկերը, բյուջեի հնարավորությունները, համապատասխան նորմատիվային հիմքերի մշակում, մեթոդաբանություն, ապահովագրողների ցանկությունների ուսումնասիրություն: Ապահովագրության մեթոդաբանության մշակում `ՀՀ Արարատի մարզի օրինակով: Արարատի մարզի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը կազմում են 156,962 հա: Տարածաշրջանն ունի չոր և շատ չոր կլիմա: Գյուղատնտեսական արտադրանքը հիմնականում կազմակերպվում է 52 500 գյուղացիական տնտեսությունների միջոցով: Ինչպես գիտենք, Արարատի մարզում ՀՀ գյուղատնտեսության համար բերքը և տնկարկները ռազմավարական նշանակություն ունեն: Խնդիրների պատճառով անհրաժեշտ է հաշվի առնել այս դեպքում եղանակի, եկամտի և եկամտաբերության ցուցանիշը: Եղանակի ինդեքսի հիման վրա ապահովագրության օրինակ է ապահովագրությունը `պայմանավորված տեղումների քանակով: Օրինակ ՝ նորմալ մակարդակից շեղվելու դեպքում ապահովագրողը վճարում է բերքի կորստի համար: Արարատի մարզում 2006-2007 թվականներին եղանակային անբարենպաստ պայմանների պատճառած վնասները: կազմել է 13,100 մլն դրամ, 2008-ին ՝ 3200 մլն, 2009-ին ՝ 929,2 մլն, 2014-ին վնասվել է 2517,3 հա ծիրան և 670,9 հա խաղող: Ելնելով բերքատվության ինդեքսից `ապահովագրության եկամտաբերության մակարդակը հաշվարկվում է որպես համախառն բերքի հարաբերակցություն այն տարածքի, որի վրա մշակվում է: Սահմանվում է նորմ, որի շեղումը փոխհատուցվում է: Եկամտի ինդեքսի միջոցով գյուղատնտեսական ապահովագրության ապրանքը ձեւավորվում է տարածաշրջանային ցուցանիշների, այլ ոչ թե անհատական ​​տնտեսության հիման վրա: Այն ապահովագրում է եկամտի հավանական կորստից `տարածաշրջանում բերքատվության նվազման կամ որոշակի բերքի ցածր գների պատճառով: 1 Ավետիսյան Ս., «Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության հրատապ խնդիրներ», Երեւան: Տնտեսագետ, 2014 թ. Ստորև, Արարատի մարզի օրինակով, մենք առաջարկել ենք մի մեթոդաբանություն, որը կարող է պարզել, թե երբ և որ դեպքում ապահովագրավճարների դեպքում ճիշտ կլինի այս տարածաշրջանում ներդրումներ կատարել ապահովագրական համակարգում: Մոդելում փորձ է արվել գտնել եղանակի տատանումների բերքատվության ցուցանիշները փոխելու միջոցով առավելագույն ապահովագրավճարը, որը պատրաստ կլինի վճարել գյուղացին, որը պատրաստ կլինի ապահովագրել ապահովագրական ընկերությունը ռիսկերից: Այսպիսով, • Cmin- ը, Cmax- ը նվազագույն և առավելագույն ջերմաստիճանն է, որով բերքատվությունը չի նվազում. , Ենթադրենք, որ այս ժամանակահատվածը լ. Հավանականությունը, որ վորտարին անբարենպաստ կլինի, հավասար է l / n, որտեղ n- ը բոլոր տարիների թիվն է: Անհատի օգտակարությունը կախված է U (Wt) t տարվա եկամտից: Եկեք ասենք W1, W2,… ..Wn- եկամտաբերությունն է, Wi1, Wi2, is Wik- ը լավ տարիների բերք է, Wj1, Wj2, Wjl- ը վատ տարիների բերք է, K- ը `այդ տարիների կորուստ, l + k = n Թող P- ը լինի ապահովագրավճար Q- ը սուբսիդիա է, U (W lP + Q) = E, որտեղ Q 0Ln (W lP + Q) = EW lP + Q = հետևաբար, P = W l + Q (2) ցույց է տալիս ապահովագրավճարի չափը, որը վճարելու է ապահովագրվողը: Ֆերմերների կարծիքով, 10-23 ° C- ը համարվում է բարենպաստ ջերմաստիճան կարտոֆիլի մշակման համար: Մյուս կողմից, Հայպետհիդրոմետի կողմից տրամադրված ջերմաստիճանի տվյալների հիման վրա, ինչպես նաև բերքատվության մակարդակը, գները հաշվի առնելով, կարտոֆիլի տնտեսությունների համար առաջարկվող մոդելը նման կլինի Աղյուսակ 1-ին: W lm- ը լավ տարիների միջինն է. W vm- ը վատ տարիների միջինն է. Աղյուսակ 1. Մոդելի արդյունքը gindeflyGinbase: W l W v Մեր օրինակում n = 9, l = 3, k = 6: Մեր տվյալներով ՝ 2006-2014թթ. Արարատի մարզում կարտոֆիլի ֆերմերային տնտեսությունների համար անբարենպաստ տարիներ են եղել 2010, 2011 և 2013 թվականներին, այս տարիներին համախառն բերքը չի գերազանցում 24,5 հազարը: տոննա W lm W wm Ln (W lm) Ln (W wm) E sp.use E sp.use = 1/3 Ln (W w) +2/3 Ln (W lm) Այսպիսով, մեր մոդելի հաշվարկները ցույց են տալիս. ամբողջ Արարատի մարզի կարտոֆիլի ֆերմերային տնտեսությունները լիակատար կորուստներից ապահովագրելու համար ֆերմերները կարող են միասին վճարել 175,008,535 դրամ, քանի որ այդ դեպքում դրանց օգտակարությունը չի նվազի: Եթե ​​այս թիվը բաժանենք Արարտի տարածաշրջանում կարտոֆիլի արտի վրա, որը միջինում կազմում է 857 հա, ապա կստացվի, որ 1 հա տնտեսություն ապահովագրելու համար անհրաժեշտ է վճարել 204,210 դրամ: Կարծում ենք, որ պետության կողմից աջակցվող գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելներին համարժեք տեղական մոդելի մշակումն ու իրականացումը կարող են էապես նպաստել ոլորտի զարգացմանը ՝ հիմնվելով «պետական-գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ-ապահովագրական կազմակերպություններ» եռամիասնության վրա: Քրիստինե Անտոնյան, Շուշանիկ Գյոլչանյան ՀՀ ԳՅՈՒICԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ Ապահովագրական համակարգի ներմուծման հնարավորություններ Հիմնաբառեր. Գյուղատնտեսություն, ապահովագրություն, Արարատի մարզ: ։

Առաջադրված մոդելի միջոցով պարզ է դառնում, որ ՀՀ-ում գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման համար նպատակահարմար է ներդնել ապահովագրական համակարգ։ Առաջադրված մեթոդաբանությունը հիմք է ընդունում այնպիսի ապահովագրավճարների ծավալը, որտեղ հաշվի են առնվել տարածաշրջանում եղանակային տատանումները, բերքատվության և գների մակարդակը։ Ապահովագրական համակարգը արդյունավետ կգործի, եթե հենվի այնպիսի ապահովագրական մոդելի վրա, որի շահակիցներն են՝ գյուղացիական կոոպերացիաները, ապահովագրական ընկերությունները, պետությունը՝ ի դեմս նպատակային կառույցի։

ՊԱՏԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔՎերջին տասնամյակների ընթացքում լայն կիրառություն են ստացել պատժամիջոցները՝ դառնալով միջազգային հարաբերությունների կարգավորման գործիք։ Պատժամիջոցները կիրառում են ինչպես մեկ կամ մի քանի պետություններ, այնպեսէլ՝ միջազգային կազմակերպություններ (ՄԱԿ, ԵՄ) և անդրազգային կորպորացիաներ։ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է բարդ տարածաշրջանում, փակսահմաններ ունի հարևան երկու պետությունների հետ, ուստի օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է առաջանում ընդլայնելու և խորացնելու հարաբերություններն ինչպեսհարևան երկու մյուս պետությունների, այնպես էլ՝ ռազմավարական դաշնակից ՌԴ-իհետ։ Սակայն, այստեղ ևս, ի հայտ են գալիս բարդություններ, քանի որ դեռևս 1979 թ.Իրանում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո ԻԻՀ-ի նկատմամբ տարբերպետություններ և միջազգային կազմակերպություններ պատժամիջոցներ են սահմանել, որոնք ավելի են խստացվել 2006 թ.-ին [1]։ Հակաիրանական պատժամիջոցների թնջուկն այսօր էլ շարունակում է մնալ համաշխարհային քաղաքականության ևմիջազգային հարաբերությունների առջև ծառացած բարդագույն խնդիրներից մեկը՝նվազագույնի հասցնելով հարևան պետությունների միջև հնարավոր համագործակցության հեռանկարները։ Համագործակցության արդյունավետության վրա ազդում են նաև հակառուսական պատժամիջոցների կիրառումը։ Դեռևս 2014 թ. մարտին ԵՄ-ն սկսեց պատժամիջոցներ սահմանել ՌԴ-ի նկատմամբ։ Այս պատժամիջոցները սահմանվեցին Ղրիմիթերակղզում ռուսական զորքերի տեղակայումից հետո [2]։ ԵՄ-ի օրինակին հետևեցինմի շարք այլ պետություններ, իսկ հետագայում՝ ՌԴ-ի կողմից Դոնեցկի և Լուգանսկիշրջաններում անջատողական ուժերի աջակցմանը զուգահեռ պատժամիջոցներնավելի խստացվեցին [3]։ Այս իրավիճակում մեզ համար շատ կարևոր է հասկանալ պատժամիջոցներիբնույթը, դրանց կիրառման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմերը, գիտական մոտեցումները և բացատրությունները։ Անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպես են պատժամիջոցները դարձել արտաքին քաղաքականության իրականացման գործիք և էվոլյուցիոնինչ ճանապարհով են անցել։ Բավականին հետաքրքիր են պատժամիջոցների մասին ինչպես կիրառող,այնպես էլ՝ ընդունող կողմերի մեկնաբանությունները։ Պատժամիջոցներ սահմանողսուբյեկտները պատժամիջոցների կիրառումը հիմնավորում են միջազգային իրավունքի ոտնահարմամբ՝ հիմնանպատակ են սահմանելով վերջինիս վերականգնումըպատժամիջոցների ճնշման շնորհիվ։ Պատժամիջոցների սահմանումների մասին մասնագիտական գրականության ևհանրագիտարանային բացատրությունների միջև գոյություն ունեն որոշակի հակասություններ։ Մերիամի և Վեբստերի բառարանում պատժամիջոցները սահմանվումեն հետևյալ կերպ՝ «Մեկ կամ մի քանի պետության կողմից կիրառվող տնտեսականկամ ռազմական հարկադրանք՝ ստիպելու մեկ այլ պետության՝ միջազգային իրավունքի խախտումը դադարեցնելու և միջազգային իրավական արդարադատության ենթարկելու համար» [4]։ Քեմբրիջյան բառարանում քաղաքական պատժամիջոցների համար տրված էհետևյալ սահմանումը՝ «Պաշտոնական գործողություններ՝ միտված կանգնեցնելուկամ սահմանափակելու առևտուրը կամ հաղորդակցությունը պետության հետ՝ ստիպելով վերջինիս ենթարկվել միջազգային իրավունքին» [5]։ Այս սահմանումներում հստակ շեշտադրում կա միջազգային իրավունքի խախտումն ընդգծելու համար, սակայն վերջին տասնամյակների ընթացքում ականատեսնենք մի շարք հակամարտությունների, որտեղ միջազգային իրավունքի մեկնությունները երկակի են։ Հետևապես, դժվար է հասկանալ, թե որքանով են սահմանվածպատժամիջոցները համապատասխանում միջազգային իրավունքին, և արդյոք երբեմն որոշ պատժամիջոցների կիրառումն ինքնին միջազգային իրավունքի խախտումչէ։ Յոհան Գալթունգն իր «Միջազգային տնտեսական պատժամիջոցների ազդեցության մասին» աշխատությունում պատժամիջոցները բնութագրում է հետևյալկերպ. «մեկ կամ մի քանի միջազգային դերակատարների (ուղարկողներ) ձեռնարկածգործողություններ, որոնք ուղղված են մեկ կամ մի քանի այլ դերակատարների(ստացողներ) պատժելուն՝ զրկելով նրանց որոշակի հնարավորություններից և (կամ)ընդունողներին, ստիպելու` հետևեն որոշակի նորմերի, որոնք ուղարկողը կարևոր էհամարում» [6]։ Վերոնշյալ սահմանումն առավել ամբողջական է ներկայացնում պատժամիջոցների կիրառման բնույթը, քանի որ միջազգային իրավունքի մեկնաբանումըկարող է լինել երկակի, օրինակ՝ ազգերի ինքնորոշման և պետությունների տարածքային ամբողջականության իրավունքները երբեմն անհամատեղելի են։ Ուստի և՛մեկի, և՛ մյուսի աջակիցները միմյանց դեմ կարող են քաղաքական սեփական շահիհետապնդմամբ պատժամիջոցներ սահմանել՝ որակելով այն միջազգային իրավունքիվերականգմանն ուղղված միջոցառում։ Դեյվիդ Բալդվինը տնտեսական պատժամիջոցներն (ըստ հեղինակի՝ տնտեսական հարկադրանքի հոմանիշ) տարանջատում է տնտեսական դիմակայությունից՝առանձնացնելով «էմբարգո» և «առևտրային պատերազմներ» եզրերը։ Ըստ Դ. Բալդվինի՝ տնտեսական պատժամիջոցները տնտեսական դիմակայության ձևերից են։ Տնտեսական պատերազմի միջոցով միջազգային հարաբերությունների մեկսուբյեկտը ձգտում է թուլացնել մյուսի տնտեսական ներուժը, նրա ռազմականհնարավորություններն՝ ինչպես խաղաղ, այնպես էլ՝ պատերազմական իրավիճակում։ Այն երկարաժամկետ մոտեցում ունի, մինչդեռ տնտեսական պատժամիջոցներն ունենկարճաժամկետ և անհապաղ նպատակներ [7]։ Սկզբունքորեն կարող ենք համաձայնել Բալդվինի առաջարկած մոտեցումներից որոշների հետ, այն է՝ տնտեսականպատժամիջոցները չնույնականացնել տնտեսական պատերազմներին, սակայնամբողջովին համաձայնել ևս հնարավոր չէ։ Կարծում ենք, որ տնտեսականպատժամիջոցները տնտեսական պատերազմի եղանակներից են, սակայն ոչ միակը։ Մեր կարծիքով պատժամիջոց է համարվում՝ «միջազգային քաղաքականությանմեկ կամ մի քանի սուբյեկտների կողմից մեկ այլ սուբյեկտի նկատմամբ պատժիչգործողությունների և միջոցառումների ամբողջությունը, որը միտված է օբյեկտհանդիսացող պետության քաղաքականության վրա ազդելուն և վերջինիս կողմիցցանկալի քաղաքական վարքագծի դրսևորմանը»։ Պատժամիջոցների կիրառման արդյունավետությունն ու ինստիտուցիոնալացումն ավելի լավ պատկերացնելու նկատառումներով, ինչպես նաև հասկանալու համար, թե ինչպես են պատժամիջոցները դարձել արտաքին քաղաքականության իրականացման գործիք, անհրաժեշտ է հասկանալ պատժամիջոցների կիրառման պատմությունը՝ առանձնացնելով այն հիմնական ժամանակահատվածները, երբ պատժամիջոցները՝ որպես քաղաքական երևույթ, ինստիտուցիոնալ կառուցվածք և զարգացման միտումներ են ունեցել։ Ժամանակակից մասնագիտական գրականության մեջ՝ որպես պատժամիջոցների կիրառման ինստիտուցիոնալ առաջին դրսևորում, մատնանշվում է մ.թ.ա 432 թ.ը, երբ Աթենական քաղաք-պետության ղեկավար Պերիկլեսի նախաձեռնությամբարգելվեց աթենացիներին և դաշնակիցներին առևտրով զբաղվել հարևան Մեհերյանքաղաք-պետության հետ, որն, ի վերջո, հանգեցրեց Պենեպոլեսյան պատերազմին[8]։ Տրամաբանական է այն հանգամանքը, որ մինչ այդ ևս հնարավոր էր մեկ քաղաքպետության կողմից մեկ ուրիշի նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառել, սակայն հենցայս ժամանակահատվածում էր, երբ քաղաք-պետությունների մի դաշինքի տնտեսական արգելանք կիրառեց մեկ այլ քաղաք-պետության նկատմամբ՝ ստանձնած դաշնակցային պարտավորությունները չկատարելու պատճառով։ Պատժամիջոցների զարգացման երկրորդ փուլը միջնադարյանն էր։ Այս շրջանում պատժամիջոցները կիրառում էին առևտրային մի շարք փոքր կազմակերպություններ և պետություններ [9]։ Այս շրջանում համակարգային զարգացում տեղի չէրունենում և պատժամիջոցները բացառապես դիտարկվում էին սեփական տնտեսությանն ու քաղաքական նկրտումներին հասնելու համատեքստում։ Որպես կանոն, այսժամանակաշրջանում պատժամիջոցները մասշտաբայնություն չունեին։ Որպես երրորդ փուլ մենք առանձնացնում ենք 19-րդ դարասկզբի Եվրոպայումտեղի ունեցող իրադարձությունները, երբ Նապոլեոնի նախաձեռնությամբ ՄեծԲրիտանիան ենթարկվեց մայրցամաքային շրջափակման։ Մասշտաբային առումովայս ժամանակաշրջանում կիրառված պատժամիջոցներն անհամեմատ ավելի մեծէին, քան նախկինում կիրառվածները։ Փաստացի, այս շրջանում պատժամիջոցներիմասշտաբներն ընդգրկում էին գրեթե ողջ մայրցամաքային Եվրոպան։ Գիտական աշխատության շրջանակներում, որպես չորրորդ փուլ, առանձնացնում ենք 20-րդ դարասկիզբը, մասնավորապես՝ 1914-1940 թթ. Ազգերի լիգայի շրջանակներում իրակացված ինստիտուցիոնալիզացիան։ 1919 թ. Վուդրո Վիլսոնն ԱզգերիԼիգային է ներկայացնում բոյկոտի ամբողջական նախագիծ, որի միջոցով փակվելուէին հաղորդակցման ուղիները՝ ագրեսոր համարվող պետության քաղաքացիներինզրկելով առևտրով զբաղվելու հնարավորությունից [10]։ Վ. Վիլսոնը ոչ բռնի միջոցներով պայքարի ջատագով էր, և կարծում էր, թե հնարավոր է պետությանն առանցռազմական ուժի կիրառման պարտության մատնել։ Ըստ Վիլսոնի՝ «Բոյկոտի ենթարկված պետությունը գտնվում է անձնատվության փուլում։ Եթե հաջողությամբ կիրառվենտնտեսական, խաղաղ, լուռ և մահացու այս միջոցները, ուժի կիրառման կարիք չիլինի։ Սրանք սարսափելի միջոցներ են։ Դրանք բոյկոտված պետությունից դուրսմարդկային կյանքի զոհաբերություն չեն պահանջում, սակայն ճնշում են գործադրումայդ պետության ներսում, որին, մեր կարծիքով, ժամանակակից ոչ մի պետություն իվիճակի չէ դիմակայելու» [11]։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որՎիլսոնն այս հայտարարությամբ հանդեսէր եկել Առաջին աշխարհամարտին հաջորդող ժամանակաշրջանում, երբ մարդկանց մոտ դեռևս առկա էր այն ողջ սարսափը,որն առաջացել էր պատերազմի մասշտաբների և արհավիրքների պատճառով։ Այսպիսով, պատժամիջոցները Վիլսոնը դիտարկում էր իբրև կանխարգելիչ միջոց ևայլընտրանք պատերազմին։ Ժամանակին և արդարացիորեն կիրառվող պատժամիջոցների միջոցով հնարավոր էր կանխել ագրեսոր պետության հզորացումը։ Ինչպես հասկանալի է Վիլսոնի մեջբերումից, պատժամիջոցների հիմնանպատակը տվյալ պետության իշխանությունների նկատմամբ պատժամիջոցների և ընդունող պետության քաղաքացիների միջոցով գործադրվող ճնշումներն են՝ գործելակերպը կամ արտաքին քաղաքականության ուղղությունը փոխելու նպատակով։ Սակայն,արդի միջազգային հարաբերություններում այս մոտեցումը միշտ չէ, որ պսակվում էհաջողությամբ։ Մասնավորապես, եթե 2013 թ. ՌԴ նախագահ Վ. Վ. Պուտինի վարկանիշը 45 % էր, ապա 2015 թ. այն կազմում էր 72 % [12]։ Վիլսոնյան բանաձևի հաջողման համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել մի շարք այնպիսի հանգամանքներ, ինչպիսիք են՝ ազգային, գաղափարական առանձնահատկությունները, տնտեսական ինքնաբավության աստիճանը, միջազգային հեղինակությունն ու ստեղծված միջազգայինիրադրությունը։ Երբեմն պատժամիջոցների կիրառումը կարող է հակառակ ազդեցություն ունենալ և համախմբել պատժամիջոցներ ստացող պետության ուժերը՝ դիմակայելու այն մարտահրավերներին, որոնք ծագել են տվյալ պետության դեմ պատժամիջոցների կիրառման արդյունքում։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ Ազգերի լիգայում պատժամիջոցներնառաջին անգամ ստացան համակարգային բնույթ և սկսեցին օգտագործվել՝ պաշտպանելու միջազգային իրավունքը։ Պատժամիջոցների ժամանակակից բնույթիհիմնադիրը ԱՄՆ նախագահ Վ. Վիլսոնն է։ Ազգերի Լիգան պատժամիջոցներ կիրառել է հինգ անգամ՝ 1921 թ. ընդդեմ Հարավսլավիայի, 1925 թ. ընդդեմ Հունաստանի,Պարագվայի և Բոլիվիայի, 1932 թ., իսկ 1935 թ. ընդդեմ Իտալիայի՝ ի պատասխանԱբիսինիա (այժմ` Եթովպիա) զորք մտցնելուն [11]։ Անհրաժեշտ է ընդգծել այն հանգամանքը, որ Ազգերի Լիգան այն ունիվերսալ կառույցը չէր, ինչպիսին այսօր ՄԱԿ-ն է.Ազգերի Լիգային անդամակցում էին ավելի քիչ պետություններ և, հետևապես, այսկառույցի ընդունած պատժամիջոցները չէին կարող ներկայացնել աշխարհի բոլորպետությունների շահերը։ Որպես հինգերորդ շրջանի սկիզբ առանձնացնում ենք 1945 թ.-ը, երբ ստեղծվեցՄԱԿ-ն, իսկ պատժամիջոցները՝ որպես միջազգային հարաբերությունների գործիք,ստացան իրենց վերջնական տեսքը՝ ամրագրվելով ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ։ ՄԱԿի կանոնադրության համաձայն՝ անվտանգության խորհուրդը օբյեկտի նկատմամբկարող է պատժամիջոցներ սահմանել միայն այն դեպքում, երբ ՄԱԿ-ի մշտական հինգանդամներից (ԱՄՆ, ՄԲ, Ֆրանսիա, ՌԴ, ՉԺՀ) ոչ մեկը դեմ չի քվեարկել տվյալնախագծին [13]։ Այս շրջանը շարունակվում է ցայօրս, և ունի ենթաշրջանները, որոնքբաժանել ենք երկու հիմնական ուղղությունների՝ սառըպատերազմյան և հետսառըպատերազմյան։ Առաջին ենթափուլը ներառում էր սառըպատերազմյան շրջանը՝ 1945 թ.-ից մինչև1990-ականների սկզիբը։ Ինչպես արդեն նշվեց, ըստ ՄԱԿ-ի կանոնադրության, ԱԽմշտական անդամ պետությունները պետք է ունենան որոշումների կայացման կոնսեսուս, այդ թվում՝ պատժամիջոցների սահմանման համար։ Սառըպատերազմյանշրջանում ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև դժվար էր պատկերացնել կոնսեսուս։ Հատկանշական է, որ այս շրջանում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի կողմից ընդամենը երկու անգամ ենպատժամիջոցներ սահմանվել՝ 1966 թ. Ռոդեզիայի դեմ և 1977 թ. ՀԱՀ-ի դեմ [14]։ Այսժամանակաշրջանին առավել բնորոշ էին երկկողմանի պատժամիջոցների կիրառումը, քանի որ մրցակցող հիմնական ճամբարները չէին կարող ՄԱԿ-ի միջոցովինչպես միմյանցմ այնպեսլ էր դաշնակիցների նկատմամբ սահմանել պատժամիջոցներ։ Այսպիսով, ԱՄՆ-ն և դաշնակից պետությունները պատժամիջոցներ էին սահմանում ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիստական ճամբարի մյուս պետությունների ինչպես տնտեսական, այնպես էլ՝ տեխնոլոգիական զարգացումը կասեցնելու նպատակով։ Սառըպատերազմի ավարտին զուգահեռ ավարտվեցին նաև երկկողմ պատժամիջոցներիկիրառումը։ Պատժամիջոցներ ավելի շատ սկսվեց կիրառվ ՄԱԿ-ը։ Երկրորդ ենթափուլը սկիզբ առավ սառը պատերազմի ավարտից հետո։ Այսժամանակահատվածում ՄԱԿ-ը մշակեց մի շարք նախագծեր, որոնց միջոցովբարձրացվելու էր պատժամիջոցների արդյունավետությունն ու մշակվելու էին մեխանիզմներ՝ կրճատելու պատժամիջոցներ ընդունող երկրում հումանիտար աղետներիհնարավորությունը։ Հատկանշական է, որ 1990-2000 թթ. ընթացքում միայն ՄԱԿ-իԱԽ-ն կիրառվել է ավելի քան 30 մասնավոր և համընդհանուր պատժամիջոց՝ Իրաքիդեմ 1990 թ.-ին, Հարավսլավիայի դեմ 1991, 1992և 1998 թթ.-ին, Սոմալի դեմ 1992 թ.ին, Ռուանդայի դեմ 1994 թ.-ին, Սուդանի դեմ 1996 թ.-ին, Աֆղանստանի դեմ 1999 թ.ին և այլն [14]։ Այս ժամանակաշրջանում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի սահմանած մեծաքանակ պատժամիջոցները կարելի է կապել, այսպես կոչված, երկբևեռ աշխարհակարգի տապալման հետ։ ԽՍՀՄ-ին փոխարինելու եկած ՌԴ-ը զբաղված էր ներքին խնդիրներով ևբավարար ռեսուրսներ չուներ դիմակայելու ԱՄՆ-ին։ Այս շրջանում ակնհայտ դարձավնաև որոշ դեպքերում պատժամիջոցների կիրառման վնասակար հետևանքները.մասնավորապես՝ 1990 թ.-ի հակաիրաքյան պատժամիջոցները թեև որոշակիորենթուլացնում էին Իրաքի ռազմաքաղաքական կարողությունները, բայց և անդառնալիազդեցություն են թողնում խաղաղ բնակչության կյանքի վրա։ Պատժամիջոցներիցավելի շատ տուժում էին շարքային քաղաքացիները, մինչդեռ էլիտան շարունակում էրապրել շքեղության մեջ։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ բռնատիրական նմանպետություններում հակաիշխանական ցանկացած ընդվզում դատապարտված էրարյունալի վախճանի։ Վերոնշյալը ևս մեկ անգամ փաստում է պատժամիջոցներիկիրառումից առաջ հնարավոր բոլոր հետևանքների վերլուծության անհրաժեշտությունը։ Վերջին հինգ տարիների ընթացքում ականատեսն ենք լինում պատժամիջոցների կիրառման նոր թափի և ձևաչափի։ 2014 թ.-ից ՌԴ-ի դեմ կիրառվում են պատժամիջոցներ, իսկ ՌԴ-ն էլ իր հերթին, լինելով պատժամիջոցներ ընդունող պետություն, փոխադարձ պատժամիջոցներ է սահմանում ԵՄ-ի նկատմամբ։ Կարևոր էընդգծել մեկ հանգամանք, որ ԵՄ-ի սահմանած պատժամիջոցները չեն թիրախավորում ո՛չ ՌԴ նախագահ Վ. Վ. Պուտինին, ո՛չ վարչապետ Դ. Մեդվեդևին, ավելին, սահմանված պատժամիջոցները չեն սահմանափակում նաև ՌԴ տնտեսության հիմնական շարժիչ ուժի՝ էներգակիրների և հանքային մետաղներին արտահանումը [15]։ Այստեղ հակասություն է առաջանում պատժամիջոցների դասական ընկալումների ևկիրառման մեթոդաբանության, մասնավորապես՝ Վ. Վիլսոնի մոտեցման միջև։ Սակայն, հասկանալի է նաև այն հանգամանքը, որ ռուսական էներգակիրների և հանքային մետաղների հիմնական սպառողները հենց ԵՄ-ի անդամ պետություններ են, ևվերջինների արգելափակումը տնտեսական հսկայանական ազդեցություն կունենահենց կիրառող կողմի տնտեսությունների վրա։ Այստեղ անհրաժեշտ է հաշվի առնելնաև անդրազգային այն կազմակերպությունների շահերը, որոնք գործում էին ՌԴ-ումև զգալի կորուստներ կարող էին կրել ամբողջական պատժամիջոցների կիրառմանարդյունքում։ Արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որ պատժամիջոցներ կիրառողպետությունը կամ կազմակերպությունը պետք է համոզված լինեն, որ պատժամիջոցներ ընդունող կողմը որոշակի կախվածություն ուղարկողից։ Եթե ուղարկող կողմնավելի մեծ կախվածություն է ունենում ստացողից, կամ այդ կախվածությունը հավասար է երկու կողմերի համար, ապա պատժամիջոցների արդյունավետությունը խիստկասկածի տակ է դրվում և կարող է ավելի շատ վնաս հացնել հենց ուղարկող կողմին։ Այսպիով, մեկ անգամ ևս կարող ենք եզրահանգել, որ պատժամիջոցները ժամանակակից միջազգային հարաբերություններում ծառայում են ոչ միայն միջազգայինիրավունքի վերականգնմանը, այլև գործիք են պետությունների արտաքին քաղաքականության իրականացման համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Iran Sanction, U.S. Department of State։ Diplomacy in Action,URL։ https։ //www.state.gov/e/eb/tfs/spi/iran/index.htm (Accessed։ 19.02.2018). URL։ http։ //www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/ukraine-crisis/history-ukraineURL։ https։ //moderndiplomacy.eu/2017/12/21/geopolitics-sanctions-russia/ (Accessed։ [4] Definition of Sanction, URL։ https։ //www.merriam-webster.com/dictionary/sanction(Accessed։ 23.02.2018). [5] Sanction, Cambridge Business English Dictionary, URL։ https։ //dictionary.cambridge.org/ru/%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80 B8%D0%B9/sanction?q=sanctions+ (Accessed։ 24.02.2018). [7] Baldwin D., Economic Statecraft, Princeton, N. J.։ Princeton University Press, 1985,[8] История Санкций, Специальный проект «Коммерсантъ FM», 03.08.2017, 19։ 25,URL։ https։ //www.kommersant.ru/doc/3374130 (дата обращения։ 28.02.2018). URL։ https։ //law.yale.edu/system/files/documents/pdf/Faculty/Langbein_The_Historical_Ori gins_of_the_Sanction_of_Imprisonment.pdf. (Accessed։ 28.02.2018). URL։ https։ //piie.com/publications/chapters_preview/4075/01iie4075.pdf. (01.03.2018).[11] Hufbauer G. C., Schott J. J., and Elliot K. A., Economic Sanctions Reconsidered։ History and Current Policy, 2nd edition, Washington, D.C.։ Institute of International[12] Электоральный рейтинг Путина за 15 лет. Инфографика, 26.03.2015, 00։ 08,URL։ http։ //www.aif.ru/dontknows/infographics/1475392 (дата обращения։ 01.03.2018).[13] Charter of Unites Nations, Chapter V, URL։ http։ //www.un.org/en/sections/uncharter/chapter-v/index.html. (Accessed։ 02.03.2018). 1, URL։ https։ //www.globalpolicy.org/global-taxes/49076-learning-from-the-sanctionsdecade.html (Accessed։ 04.03.2018).[15] Veebel V., and Markus R., At the Dawn of a New Era of Sanctions։ Russian-UkrainianՊետրոսյան ԳոռՊԱՏԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔԲանալի բառեր՝ պատժամիջոցներ, միջազգային իրավունք, Միացյալ ազգերիարդյունավետություն, ինստիտուցիոնալացում, միջազգային կազմակերպություններ։

Սույն հոդվածը նվիրված է միջազգային պատժամիջոցների բնույթի բացահայտմանը, պատժամիջոցների կիրառմանը՝ որպես միջազգային իրավունքի պահպանման և պետությունների արտաքին քաղաքականության վարման գործիքի։ Հոդվածի շրջանակներում անդրադարձ է կատարվում մի շարք տեսաբանների առաջ քաշած սահմանումներին, քննարկվում և մանրամասն վերլուծվում են այդ սահմանումների բովանդակային տարբերությունները և նպատակները։ Հոդվածի շրջանակներում ուսումնասիրվել և փուլավորվել են նաև պատժամիջոցների՝ որպես արտաքին քաղաքականության իրացման գործիքի էվոլուցիոն փուլերը։ Հոդվածում տեղ են գտել նաև պատժամիջոցների իրավական կարգավորումներին նվիրված դրույթներ, մասնավորապես՝ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ում պատժամիջոցների կիրառման կարգի մասին, վերլուծվել են դրանց ուժեղ և թույլ կողմերը։

WEԱՎԱԽՔԻ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ WEԱՎԱԽՔԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ ՏԵԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐՈՒՄ ԱՊՐՈ ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱՐ. ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԸ ԽԱԽՏՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԸ Միջխմբային տարբերակման խնդիրն առավել արդիական է դառնում, հատկապես այն խմբերի դեպքում, որոնք հաճախ են լինում Հայաստանում, ինչպես, օրինակ, Javավախքի հայերը: Javավախահայ երիտասարդները հիմնականում Հայաստան են գալիս կրթական նպատակներով, քանի որ Հայաստանը նրանց համար հարթակ է ՝ հայալեզու կրթություն ստանալու համար: Javավախահայության հիմնախնդիրների վերաբերյալ ուսումնասիրություններն ավելի քիչ են, քան այլ համանման խմբերի, ինչպիսիք են սիրիահայերը, որտեղ Հայաստանում ապրող հայերի հետ հարաբերությունները քննարկվում են ֆիզիկական տարածքի համատեքստում ՝ բաց թողնելով սոցիալական տարածքում միջխմբային տարբերակման առանձնահատկությունները: , Այս տեսանկյունից հրատապ է դառնում հասկանալ ջավախահայության հետ միջխմբային հարաբերությունները Հայաստանում բնակվող հայերի հետ սոցիալական տարածքում ֆիզիկական տարածությունը հաղթահարելուց հետո: Մյուս կողմից, հնարավոր է նաև, թե ինչ գործոններ են ազդում ջավախահայ երիտասարդության «մենք ՝ նրանք» տարբերակման վրա: Javավախահայ հայեր Հայաստանում ապրող հայերը ֆիզիկապես մոտ են, բայց նույն ֆիզիկական տարածքում նրանց խմբային սահմաններն արդեն տարանջատված են Հայաստանի և Վրաստանի պետական ​​սահմաններով 1: Որպեսզի պարզենք, թե ինչպես են արտահայտվում «մենք-նրանք» -ի առանձնահատկությունները ֆիզիկական տարածության տարածությունը հաղթահարելուց հետո անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ջավախահայ երիտասարդության խմբային կապերը Հայաստանում ապրող հայերի հետ `ֆիզիկական և սոցիալական համատեքստում: տարածություն միաժամանակ: Javավախքը Վրաստանի Հանրապետության մաս է կազմում: Վարչականորեն Javավախքն այսօր ընդգրկում է Վրաստանի Սամցխե-Javավախեթի նահանգը (6 շրջան) և Քվեմո Քարթլի նահանգի Tsալկա շրջանը: Սկզբնապես համարվում էր, որ այն շատ մոտ է ֆիզիկական տարածքին: Այն ընկալվեց որպես մի վայր, որտեղ տեղակայված են սոցիալական խմբեր, տեղի են ունենում սոցիալական կարևոր իրադարձություններ: Տիեզերքն, ըստ Սիմելի, սոցիոլոգիական նշանակություն ունի. դա անբաժանելի է «սոցիալական խումբ» հասկացությունից: «Սոցիալական տարածքը մարդկանց փոխազդեցության վայր է, այն չի տարբերվում այդ տարածքը զբաղեցնող մարդկանցից» [1]: Սորոկինը տարածքը սահմանում է որպես երկրի «բնակչություն»: Մյուս կողմից, տարածքը սահմանվում է որպես սոցիալական դիրքերը կարգավորելու միջավայր: Այն հիերարխիկ է և ունի գրաֆիկական պատկեր, որում յուրաքանչյուր անհատ կարող է սահմանվել որպես կետ, որը գտնվում է մյուս կետերից որոշակի հեռավորության վրա: Այս սխեմայով Չիկագոյի դպրոցի ներկայացուցիչները տարածքը դիտում են նաև էմպիրիկ հետազոտությունների համատեքստում: Ֆրանսիացի սոցիոլոգ Պ.-ն ֆիզիկական և սոցիալական տարածությունների փոխազդեցության մասին Բուրդիեի մոտեցումը ներկայացնում է սոցիալական տարածքը որպես սոցիալական դիրքի ցուցիչ, իսկ ֆիզիկական տարածքը `որպես օբյեկտի տեղայնացում: Ըստ նրա, մարդիկ միաժամանակ հանդես են գալիս որպես կենսաբանական անհատներ-սոցիալական գործակալներ, նրանք անճանաչելի են ֆիզիկական-սոցիալական տարածքի հետ որոշակի հարաբերությունների միջոցով: Եթե ​​անհատի զբաղեցրած տեղը մեկն է `ֆիզիկական տարածքը, ապա սոցիալական տարածքը որոշվում է դիրքերի բացառման հիման վրա [2]: Ստացվում է, որ տարածությունը (ֆիզիկական և սոցիալական) այն սոցիալական միջավայրն է, որտեղ տեղի են ունենում անհատների և խմբերի հարաբերություններ: Հետեւաբար, տարածության մեջ է, որ սոցիալական տարբեր հարաբերությունների արդյունքում շեշտվում են «մենք-նրանք» տարբերությունների առանձնահատկությունները: Subավախքի հայերի միջխմբային հարաբերությունները հայերի հետ կարելի է համարել երկու ենթաէթնիկական խմբերի հարաբերություններ: Սա պետք է բացահայտի «մենք ՝ նրանք» տարբերությունները նրանց ազգամիջյան հարաբերությունների մեջ: Հենց «մենք-նրանք» -ի տարբերակման համատեքստում են ձևավորվում միջսահմանային սահմանները, որոնք ոչ միայն առանձնացնում են խումբը մյուսից, այլ նաև ցույց են տալիս խմբերի դիրքը միմյանց նկատմամբ սոցիալական տարածքում: , Այսինքն ՝ «սոցիալական հեռավորություն» հասկացությունը կապված է «միջխմբային սահմաններ» հասկացության հետ: Սոցիալական հեռավորությունն իր հերթին կապված է կարգավիճակի պահպանման խնդրի հետ: «Սոցիալական հեռավորությունը սոցիալական կարգավիճակի պահպանման արդյունք է: Նա, ով պահպանում է սոցիալական հեռավորությունը մյուսներից, միևնույն ժամանակ պահպանում է իր դիրքը ընկերների շրջանում, օրինակ ՝ իր խմբում և այլն »: [3] Մյուս կողմից, սոցիալական հեռավորությունը պայմանավորված է սոցիալական տարածքում առկա սպառնալիքներով, որոնք կարող են բախվել միջխմբային հարաբերությունների համատեքստում: Բացի այդ, «միջէթնիկական հարաբերությունները կարող են պայմանավորված լինել կարծրատիպերով, որոնք ներկայացված են այն բանում, ինչ ասում են խմբի անդամները»: Կախված այս ընկալումներից և սպառնալիքներից, այսինքն ՝ սոցիալական հեռավորությունը, միջխմբային վստահությունը կամ անվստահությունը կարող են առաջանալ: «Վստահությունը կարելի է համարել մարդկային կյանքի ամենակարևոր բաղադրիչը, որը որոշում է նրանց գործողությունները, որտեղ այլ մարդիկ էական են» [4]: Ստացվում է, որ միջխմբային վստահությունն ու անվստահությունը պայմանավորում են մի խմբի անդամների գործողությունները մեկ այլ խմբի անդամների հետ շփվելիս: Այսինքն ՝ որպես արդյունք, անհատը ընտրում է իր գործողությունների ռազմավարությունը և որոշում, թե ինչպես գործել որոշակի տարածական-ժամանակային միջավայրում: Այսպիսով, հրատապ է պարզել Հայաստանի Հանրապետությունում սովորող ջավախահայ երիտասարդների իմիտացիայի և տարբերակման առանձնահատկությունները: Այդ նպատակով խորը հարցազրույցներ են անցկացվել Հայաստանի Հանրապետությունում սովորող 16 ջավախահայերի հետ, որոնց ընտրության չափանիշներն են `սեռը, կրթությունը (դպրոց, միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ), ընդունելություն ունենալու կամ չունենալու փաստը: Հայաստանի Հանրապետություն Խորացված հարցազրույցներն անցկացվել են նախապես մշակված ուղեցույցի համաձայն, որը կենտրոնացել է հետազոտության մասնակիցների ակնկալիքների և արդարացված կամ չարդարացված սպասումների բացահայտման վրա: Հաշվի են առնվել նաև հայաստանյան հայրենադարձության գործընթացում խմբային փորձի ազդեցությունը և Հայաստանի Հանրապետությունում հարմարվողականության գործընթացի վրա ազդող գործոնները բացահայտելու հնարավորությունը: Օգտագործվել է նաև և պրոյեկտիվ տեխնիկա Հարցազրույցի մասնակիցներին հանձնարարվել է նկարել Javավախքի հայի պատկեր: Բովանդակության վերլուծությունը կատարվել է այդ պատկերների հիման վրա: Հարցազրույցներն անցկացվել են 2017-2018 ուստարում Հայաստանում սովորող ջավախահայ երիտասարդների հետ: Այդ նպատակով իրականացվել է սոցիոլոգիական հետազոտություն, որի արդյունքների ընդհանրացումը թույլ է տալիս պնդել, որ հայերը «բոլորովին տարբեր են, տարբեր են և հայերին չեն նման»: Այն փաստը, որ նման խմբերի անդամները (այս դեպքում ՝ ենթաէթնիկական խումբ) ավելի հավանական է, որ ունենան դրական ընկալումներ իրենց սեփական խմբի անդամների վերաբերյալ ՝ «այլ» խմբի անդամների վերաբերյալ բացասական ընկալումներ, այստեղ դրսևորվում է: Ըմբռնումում իրենց խմբի կողմից արտահայտված այս կարծրատիպերը հետևյալն են. • Ինքնատիպ կարծրատիպեր. «Հասնել», «օգնել», «հավատարիմ», «բարի», «վստահելի», «ազնիվ», «խելացի», «ուժեղ»: • Միասեռ կարծրատիպեր. «Խաբեբա», «կեղտոտ», «ոչ հուսալի», «նախանձ», «ոչ հյուրընկալ»: Հարցվածները, օրինակ, նշել են, որ «... Հայերը ստախոս են, ստախոս, նրանք շրջում են մեկ առ մեկ պտտվելով, այստեղ պետք է զգույշ լինել, հանկարծ քո գլխին չեն պտտվի ...» (17 տարեկան- ծեր տղա, որը սովորում է ավագ դպրոցում): «... Javավախքի ժողովուրդը վատ կողմ չունի, նրանց համար ամենալավն այն է, որ իրար ետևից լինեն" »: Ես կցանկանայի, որ Հայաստանի ժողովուրդը մեզ նման լիներ: Հատկապես աղջիկները պետք է նույնքան համեստ լինեն, որքան մենք: ”- քոլեջի 16-ամյա ուսանող: Այս տարասեռ կարծրատիպերը զգուշավոր են, քանի որ մարդիկ ձգտում են շփվել այն մարդկանց հետ, ովքեր իրենց անորոշ իրավիճակներում օգնություն են փնտրում, ովքեր, նրանց կարծիքով, բարի են, օգտակար, ազնիվ և հավատարիմ: Իսկ հայերը հեռու են իրենց ընկալումներում նշված նկարագրիչներից: Հետևաբար, կա վստահության պակաս, ինչը, իր հերթին, հանգեցնում է սոցիալական հեռավորության բարձրացմանը: Հարկ է նշել, որ կարծրատիպի իրական կրողը խումբն է, Armenianավախքի հայ երիտասարդության շրջանում հայերի ընկալումները հիմնականում պայմանավորված են իրենց խմբի կողմից արտահայտված կարծրատիպերով, որոնք ձևավորվում են նրանց մեջ նույնիսկ Հայաստան գալուց առաջ: Հարցվածներից շատերը նշում էին, որ մինչ Հայաստան գալը ասում էին, որ հայերը խաբեբաներ են, անվստահելի, պետք է զգույշ լինել: «... Հայերին չի կարելի վստահել, մենք չենք հավատում հայերին, հայերի մասին միշտ շեշտված կլինի, որ նրանք խաբեբան ազգ են: Միանշանակ իր մեջքին գտնվող հայը: Մեզ միշտ ասում են ՝ հայերի հետ զգույշ եղեք, քաղցր խոսքերով մի խաբվեք, ցինիկ մի եղեք: Պատրաստված է մեխակից: Ես չեմ ուզում շատ շփվել, որտե՞ղ կա մի բան, որ մեր ժողովուրդն այդքան շատ է ասում: » Նման դեպքում ջավախահայ երիտասարդության նախազգուշացումը իսկապես «արդարացված է»: Թվում է, թե հենց դրանցում արմատավորված այս հասկացություններն են դարձել «մշակութային գիտելիքների» մաս և պայմանավորում ազգամիջյան հարաբերությունները: Մյուս կողմից, «մենք ՝ նրանք» տարբերակման համատեքստում հնարավոր է պահպանել կարգավիճակը, հատկապես երբ այն վիճարկվել է անցյալում: Հարցվածներից շատերը նշել են, որ Վրաստանում, ապրելով այլ ազգերի հետ, նրանք, իբր, պահպանել են իրենց լեզուն և կրոնը ՝ մնալով նույնական: Վերջինիս խոսքով ՝ նրանք պետք է պահեն իրենց դիրքը, լավ որակները կամ այլ կերպ ասած ՝ իրենց կարգավիճակը Հայաստանում: Հետաքրքիր է, որ նրանք, սոցիալական հեռավորություն պահպանելով հայերից, միաժամանակ ցանկանում են պահպանել իրենց դիրքը ջավախքցիների խմբում: Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ նա, ով պահպանում է սոցիալական հեռավորությունը մյուսներից, միևնույն ժամանակ փորձում է պահպանել իր դիրքը խմբի ներսում: «... Ես շատ հպարտ եմ, որ Javավախքից եմ, ջավախքցիներն ինձ անուն են տվել, որ ոչ մեկի նկատմամբ վատ վերաբերմունք չլինի: Ես չէի ցանկանա հայ լինել, ես ավելի հպարտ կլինեմ դրանով, մեր պատմությունը մեզ շատ կհպարտացնի, որ այլ երկրում հայ ենք մնացել »(ավագ դպրոցում սովորող 17-ամյա աղջիկ): «... Դե, հիմա ի՞նչ բարեկամություն պետք է ունենամ հայերի հետ: Մենք նրանց հետ ոչ մի ընկերություն չունենք: Երբ ես եկա Հայաստան, ինձ ասացին, որ հանկարծ նրանք շատ մոտ չեն: Մի կողմից, ես կմտածեմ որ նրանք մաշված են, բայց մյուս կողմից իմ ընկերները գալիս են մեզ մոտ, որպեսզի իմանան, որ ես շատ մոտ եմ հայերին, գուցե նույնիսկ չկարողանան ... »(համալսարանում սովորող 22-ամյա տղա ) Մեկ այլ հետաքրքիր եզրակացություն այն է, որ weավախքի հայ երիտասարդության «մենք-նրանք» տարբերակման մեջ լեզուն գործում է նաև որպես տարբերակիչ գործոն `ի սկզբանե խոչընդոտ դառնալով հայերի հետ շփման մեջ: Հարցվածներից մեկը նշեց. «... Ես շատ կվշտանայի, ինձ թվում էր, թե նրանք ինձ ձեռքից կբռնեն, ես չէի հասկանա, թե ինչ են ասում, ես լուռ կլինեի, բայց եթե հիմա լավ լինեի , ի՞նչ կասեի հայ աղջկան »(համալսարանում սովորող 21-ամյա աղջիկ): Մեկ այլ կարևոր տարբերություն `Հայաստանի Հանրապետության կրթական մեխանիզմը: Javավախքի երիտասարդները կարծում են, որ իրենք ավելի լավն են, ավելի խելացի, ուստի ունեն որոշ առավելություններ: Բացի այդ, ըստ նրանց, դա առաջացնում է հայերի համեմատաբար վատ վերաբերմունքը ՝ խանդ առաջացնելով: Հարցվածներից մեկը նշեց. «... Օրինակ իմ դասընկերները նյարդայնացած են, որտեղ ջավախքցիներն առանց մարզվելու են ընդունվելու, մենք այդքան պարապելուց հետո կընդունվենք: Ես ինձ լավ կզգամ, ինձ առաջ տանելու բան ունեմ: Լավ է, որ նրանք մեզ բաժանում են: » Մշակութային հակասությունները «Մենք-նրանք» տարբերակման առանցքային ասպեկտներից մեկն են: Խոսքն առաջին հերթին ժամանակակից և ավանդական տարրերի համադրության մասին է: Հետաքրքիր է, որ այս հարցի շուրջ ինչպես աղջիկների, այնպես էլ տղաների գաղափարները համընկնում են: Նրանք համարում են, որ հայ տղաները հեռու են իրենց ընտանիքներից, առաջ են շարժվում ըստ իրենց կանանց, իսկ աղջիկները ՝ ազատամիտ: Հարցվածներից մեկը նշեց. «... Այստեղ աղջիկները մեր կողքի աղջկան ծով են տանում ՝ ծարավը հագեցնելու համար: Իսկ հարցվածներից մեկը նշեց, որ կինն ու ընտանիքն ավելի ամուր հիմք ունեն Javավախքի տղաների համար: «... Javավախքցիների համար ընտանիքը միշտ առաջին տեղում է, նրանք բաժանված են թվերի, headավախքի տղաները ընտանիքի գլուխն են»: Նման հակասության արդյունքում է, որ, օրինակ, ջավախահայ երիտասարդները չեն ցանկանում ամուսնանալ Հայաստանում ապրող հայի հետ: Հարցին, թե ամուսնանալու եք հայի հետ, մի աղջիկ պատասխանեց. «... Ոչ, ոչ, իմ ծնողներն էլ չէին ցանկանա: Լիոնում շատերը ցանկանում են Javավախքը Հայաստանից, բայց մենք չենք ուզում: «Հայերը զզվելի են»: Հին նկարներում հայկական «մեզնից բոլորովին այլ» ընկալելու հանգամանքը: Հայերը պատկերվում էին որպես աղջիկներ `ժամանակակից տարրերի համադրությամբ, մինչդեռ Javավախքը կամ տղամարդ էր` առանց վառ տարրի, կամ աղջիկ կամ կին `բավականին համեստ պատկերով, ավանդական տարրերով, հաճախ տարբեր հագուստներով (Նկար 1): Նկար 1 Ըստ նրանց, միակ ընդհանուր հայտարարը հայի ճավայական ընկալումներն էին: Սակայն, ինչպես ցույց տվեցին նկարները, այդ ընդհանրությունը բացարձակապես ընկալվում է նրանց ընկալման մեջ, քանի որ նրանք յուրաքանչյուր հերոսի կողքին գրում էին, թե որ մեկն է հայկական, նրանք վախենում էին, թե որից: Հետաքրքիր է, որ 16 նկարներից 9-ում հայերենի վրա գրված էր հայերեն, այլ ոչ թե հայերեն (Նկար 1): Ակնհայտ է, որ ջավախահայ երիտասարդները տարբերվում են ոչ միայն հայերից, այլև հայերից: Մյուս կողմից, նրանք գրեցին «quiteավախք» բառը բավականին մեծատառով: Այլ կերպ ասած, նրանք իրենց ավելի շատ կապում են Javավախքի, քան Հայաստանի հետ: Այդ պատճառով նրանց հարաբերությունները Հայաստանում բնակվող հայերի հետ զարգանում են որոշակի սոցիալական հեռավորության համատեքստում: Javավախքի բնակիչները իրենց խմբի ներկայությունը Հայաստանում համարում են խաղաղություն և անվտանգություն: Անցյալի շարունակությունը մարմնավորող նրանց «Javավախքի» ինքնությունը այս տեսանկյունից անհատի համար խթանող հոգեբանական գործառույթ է իրականացնում նման իրավիճակներում: Օրինակ ՝ հարցվածներից մեկը նշեց mentioned «Ես ինձ լավ կզգամ, որ Javավախքից եմ, ոչ հայ, սա ավելի լավ է, այստեղ մենք շատ ենք, նրանք կանգնած են իմ թիկունքին ...»: Այսպիսով, ջավախահայ երիտասարդության «մենք մենք» տարբերակման առանձնահատկությունները պայմանավորված են մշակութային տարբերություններով, խմբային փորձի արդյունքում ձևավորված ավոտ-հետերո-կարծրատիպերով, որոնք արտահայտվում են հետևյալ շղթայական գործընթացով. ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2 ] Վերմիշյան Հ.Ռ., Բալասանյան Ս.Ս., Գրիգորյան Օ.Գ., Քերոբյան Ս.Ն., Տեղականություններ Երևանում, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 32: Lamալամդարյան Անժելա VԱՎԱԽԱԽԻ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ «ՄԵՆՔ - ՆՐԱՆՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՊՐՈ ՀԱՅԵՐԻ ՏԱՐԲԵՐ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ. ։

Հոդվածի հիմքում ընկած են հայաստանաբնակ հայերի հետ հարաբերություններում ՀՀ-ում ուսանող ջավախահայ երիտասարդների նմանակաման և տարբերակման առանձնահատկությունների բացահայտմանն ուղղված սոցիոլոգիական հետազոտության արդյունքները։ Հետազոտության համար ստեղծվել է տեսական սխեմա՝ բացահայտելով «միջխմբային հարաբերություններ», «սոցիալական հեռավորություն», «սոցիալական վստահություն» հասկացությունների հայեցակարգային կապը։ Հետազոտությունն իրականացվել է տեղեկատվության հավաքագրման խորին հարցազրույցի և կոնտենտ վերլուծության մեթոդներով։ Հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ ՀՀ-ում ուսանող ջավախահայ երիտասարդների «մենք-նրանք» տարբերակումների առանձնահատկությունները պայմանավորված են մշակութային տարբերություններով և խմբային փորձի արդյունքում ձևավորված ավտո կամ հետերոկարծրատիպերով։

Թիմերը ստեղծվում են որոշակի նպատակներ իրականացնելու համար եւ նրանց գործունեության քանակական արդյունքը որոշիչ է։ Հետեւաբար, թիմը համարվում է հաջողության հասած, եթե այն հասել է իր նպատակին։ Այսպիսով թիմային աշխատանքի արդյունավետության գլխավոր հատկանիշը թիմի նպատակներին հասնելու մակարդակն է։ Ցանկացած նպատակին հասնել պահանջում է թիմի անդամների որոշակի գործունեություն։ Եթե թիմի գործունեությունը ամբողջովին կամ մասնակի բերում է դրված նպատակներին, ապա այն արդյունավետ է։ Թիմի նպատակներին հասնելուն` արդյունավետության բարձրացման, հասնում են այն դեպքում, երբ բոլոր անդամները ճանաչում են այդ 124ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նպատակները ինչպես անձնական, մասնագիտական, այնպես էլ հոգեւոր տեսանկյունից։ Սա հնարավոր է միայն ամբողջ կոլեկտիվի եւ նրա անդամներից յուրաքանչյուրի հասունության բարձր մակարդակի դեպքում։ Թիմի արդյունավետությունը` նրա ունակությունն է հասնելու հետեւյալ 4 նպատակներին` նորարարությունների ներդրում (փոփոխություններին հարմարում), արտադրողականության աճ, ապրանքների եւ ծառայությունների բարձր որակի ապահովում, աշխատակիցների պահանջմունքների բավարարում [1, с.289]։ Նորարարություններին հարմարվել ասելով նկատի ունենք, որ կազմակերպության համար կարեւոր նշանակություն ունի արտաքին միջավայրի պահանջներին եւ դրանց փոփոխություններին թիմի արագ արձագանքը։ Արտադրողականությունը կորպորատիվ նպատակներին նվազագույն ռեսուրսներով հասնելն է։ Որակը նշանակում է խոտանների բացակայություն եւ ապրանքների եւ ծառայութjունների համապատասխանություն սպառողի սպասումներին։ Աշխատակիցների պահանջմունքների բավարարումը թիմի ունակությունն է հասնելու նրա անդամների լոյալությանը, ոգեշնչմանը։ Թիմի արդյունավետության հետ խիստ կապված է երեք ոլորտ. 1. միասնականությունը կամ համախմբվածությունը, 2. առաջադրանքների կատարումը եւ սոցիալ-էմոցիոնալ դերը, 3. լիդերի անձնական ազդեցությունը թիմի վրա։ Միասնականությունը եւ թիմի արդյունավետությունը։ Թիմի համախմբվածությունը նրա անդամների միությունն է, նրանց ձգտումը դեպի ընդհանուր նպատակ։ Համախմբված թիմի անդամները ոչ միայն խորապես նվիրված են նրան, այլ նաեւ զգում են, որ զբաղված են ինչ որ նշանակալի բանով, ինչպես նաեւ նրանք ուրախություն են ապրում ընդհանուր հաջողության հասնելիս։ Երբ մարդկանց մեջ չկա միասնականություն, նրանք այնքան էլ մտահոգված չեն թիմի ծաղկունքով։ Համախմբվածությունը թիմի դրական բնութագրիչ է։ Թիմային համախմբվածության գործոնները։ Լիդերները կարող են կիրառել որոշակի գործոններ, որպեսզի հասնեն թիմային համախմբման։ Այդ գործոններից մեկը փոխադարձ ազդեցությունն է։ Որ125ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քան շատ շփում կա թիմի անդամների միջեւ, որքան շատ ժամանակ նրանք անցկացնեն միասին, այնքան ավելի ուժեղ է թիմի համախըմբվածությունը։ Երկրորդ գործոնը ընդհանուր նպատակներն են։ Եթե թիմի անդամները համաձայնվում են թիմի նպատակներին, ապա նրանք դառնում են միասնական։ Դա թույլ է տալիս ստեղծել միատեսակ մտածողների կոլեկտիվ։ Երրորդ գործոնը թիմի գրավչությունն է, ինչը նշանակում է, որ նրա անդամներն ունեն միեւնույն սկզբունքները եւ նրանց դուր է գալիս միասին աշխատել։ Այս դեպքում աշխատակիցները միմյանց վերաբերվում են համակրանքով եւ հարգանքով։ Թիմային համախմբվածության վրա ազդում է նաեւ կազմակերպչական կոնտեքստը։ Երբ մի թիմ մրցում է մյուսի հետ, նրա համախմբվածությունը մեծանում է, քանի որ մրցման երկու մասնակիցներն էլ ձգտում են հաղթանակի։ Եվ վերջապես հաջողությունը եւ այլ անձանց դրական գնահատականը էլ ավելի է ուժեղացնում թիմի միությունը։ Երբ թիմը հաջողությամբ կատարում է առաջադրանքը եւ կազմակերպության մյուս անդամները ընդունում են նրա հաջողությունները, թիմի անդամներն էներգիայի ներհոսք են զգում, եւ նրանց լոյալությունն աճում է։ Թիմային համախմբվածության հետեւանքները։ Թիմային միասնականության հետեւանքները կարելի է բաժանել երկու կատեգորիայի` հոգեւոր եւ նյութական։ Որպես կանոն թիմի մարտական ոգին բարձր է միասնական թիմերում, քանի որ հենց համախմբվածությունն է լավացնում թիմի անդամների շփումը, խթանում ընկերական մթնոլորտի ստեղծմանը, մշտական կապի պահպանմանը, լոյալության ուժեղացմանը եւ որոշումների կայացման գործընթացում աշխատակիցների ավելի ակտիվ մասնակցությանը։ Միասնական թիմն ավելի լավ է բավարարում իր անդամների պահանջմունքները։ Ինչ վերաբերվում է արտադրողականությանը, ապա սովորաբար համախմբվածությունը դրական ազդեցություն է թողնում դրա վրա` չնայած, որ հետազոտությունների արդյունքները միանշանակ չեն։ Միասնական թիմերում աշխատակիցները խիստ մոտիվացված են, այդ պատճառով առավելագույն ջանքեր են գործադրում հաջողության հասնելու համար։ Սակայն այստեղ կարող է առաջանալ սոցիալական խթանման էֆեկտը, երբ ինչ-որ մարդու ներկայությունը ոգեշնչում է թիմի անդամներին։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ միասնականությունը էապես ազդում է աշխատանքի արդյունքների վրա, եթե 126ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թիմի փոխադարձ կախվածությունը բարձր է, այսինքն, երբ թիմի անդամները պետք է սերտորեն փոխգործակցեն եւ կոորդինացնեն իրենց աշխատանքները։ Արտադրողականության վրա ազդող այլ կարեւորագույն գործոն է թիմի եւ թոփ-մենեջերների միջեւ փոխհարաբերությունները։ Մի հետազոտությունում 200 թիմերի օրինակով գնահատվել է աշխատանքի արդյունքների եւ միասնականության կոորելյացիան։ Պարզվել է, որ համախմբված թիմերն ավելի արտադրողական են, երբ թիմի անդամները զգում են վերին օղակի ղեկավարների սատարումը, եւ պակաս արտադրողական, երբ թոփ-մենեջերները ցուցաբերել են թշնամանք։ Լիդերների կողմից սատարվելը օգնել է թիմերին ավելի բարձր նորմաներ գրանցել, իսկ լիդերների թշնամանքը նորմաների իջեցում է առաջացրել։ Առաջադրանքը եւ սոցիալ-հոգեբանական պահանջմունքները։ Որպեսզի թիմն արդյունավետ լինի անհրաժեշտ է հավասարակշռություն հաստատել կորպորատիվ առաջադրանքների կատարման եւ աշխատակիցների սոցիալ-էմոցիոնալ պահանջմունքների բավարարման միջեւ։ Այստեղ տեղին է հիշել ղեկավարման ոճերը՝ առաջադրանքի կամ մարդկանց վրա կենտրոնացած։ Առաջադրանքի վրա կենտրոնացումը հիմնականում կապված է բարձր արտադրողականության հետ, իսկ մարդկանց վրա կենտրոնացումը՝ փոխհարաբերությունների եւ աշխատակիցներ պահանջմունքների բավարարման։ Որպեսզի թիմը երկարաժամկետ լավ արդյունքներ ցույց տա, այն պետք է ոչ միայն կատարի իր առջեւ դրված խնդիրները, այլ նաեւ բավարարի իր կազմում ընդգրկված մարդկանց պահանջմունքները։ Այս պայմանները բավարարվում են լիդերի մասնակցությամբ, որը խաղում է երկու հիմնական դերերից մեկը` կա՛մ մասնագետի դերը, կա՛մ սոցիալ-հոգեբանակ դերը[1, с.293]։ Մասնագետի դերը կապված է նոր մտքերի եւ խնդիրների լուծման միջոցների, ինչպես նաեւ թիմի արդյունավետության գնահատման հետ։ Այս դերը կատարողն ուսումնասիրում է փաստերը, առաջարկներ է ներկայացնում, գտնում է անհրաժեշտ տեղեկատվություն, որպեսզի պարզեցնի առաջադրանքը, գումարում է տվյալները եւ ոգեշնչում աշխատակիցներին։ Սոցիալ-էմոցիոնալ դերն իր մեջ ներառում է վարքագծի այնպիսի ձեւեր, ինչպիսին են խնդիրների լուծման գործընթացում թիմի անդամների ներգրավումը, այլ մտահաղացումների 127ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ընդունում, անհամաձայնությունների եւ կոնֆլիկտների հարթեցում, աշխատակիցների զգացմունքների եւ պահանջմունքների հանդեպ ուշադիր վերաբերմունք։ Այս դերը կատարողը մյուսների համար օրինակ է ծառայում։ Նա սահմանում է վարքագծի նորմեր եւ ստեղծում է փոխգործակցություն եւ համագործակցություն թիմի անդամների միջեւ՝ օգնելով նրանց հաղթահարել դժվարությունները։ Իդեալական դեպքում թիմի լիդերը այս երկու դերը կատարում է միաժամանակ, ինչով հարգանք եւ հիացմունք է վայելում։ Սակայն երբեմն անհրաժեշտ է ուշադրությունը կենտրոնացնել որեւէ դերի վրա, օրինակ, եթե թիմի անդամները բավականին կենտրոնացած են առաջադրանքի վրա, լիդերը կարող է հիմնականում սոցիալ-էմոցիոնալ դեր կատարել։ Եվ հակառակը, երբ թիմի անդամները կենտրոնացած են փոխհարաբերությունների վրա, լիդերը պետք է մասնագետի դեր կատարի՝ բացատրելով առաջադրանքը եւ սահմանելով նպատակները։ Լիդերի ջանքերը ուղղված են այնպիսի պայմանների ապահովմանը, որոնցում թիմի անդամները կկարողանան բավարարել այդ երկու տիպի պահանջմունքները։ Լավ հավասարակշռված թիմերն ունակ են երկարաժամկետ հեռանկարում հաջող աշխատել, եթե յուրաքանչյուր աշխատակից բավարարում է իր հիմնական պահանջմունքները եւ կատարում է իր առջեւ դրված առաջադրանքները։ Լիդերի անձնական դերը։ Թիմի հաջողությունների մեծ մասը կախված է նրա լիդերի արդյունավետությունից եւ պրոֆեսիոնալիզմից։ Հարվարդի բիզնես դպրոցի դասախոսները, հետազոտելով սրտաբանների թիմին, նկատեցին, որ լիդերի գործողությունները ամբողջ թիմի արդյունավետության կարեւորագույն գործոնն են։ Շատ մարդիկ ունակ են յուրացնելու թիմի լիդերի համար անհրաժեշտ հմտությունները, չնայած, որ այդ հմտությունների ձեռքբերումը ոչ միշտ է հեշտ տրվում։ Որպեսզի արդյունավետ լիդեր դառնալ, պետք է ձգտել փոխվել, ձգտել սեփական հարմարավետության սահմաններից դուրս գալ։ Ահա փոփոխությունների երեք ձեւ, որոնք թույլ են տալիս դառնալ թիմի իրական լիդեր։ Դրանք են` ընդունել ընդհանուր նպատակների եւ արժեքների նշանակությունը, կարողանալ ընդունել սեփական սխալները եւ լինել թիմի անդամների ընդդիմախոսը եւ սատարել նրանց։ Պետք է նշել, որ թիմային աշխատանքը դեռեւս չի նշանակում արդյունավետության աճ։ Բազմաթիվ հետազոտությունների արդյուն128ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քում առանձնացվում են մի շարք բնութագրեր, որոնք առկա են արդյունավետ թիմերում։ Դրանք են` Հստակ նպատակներ։ Բարձրարտադրողական թիմերը բնութագրվում են իրենց նպատակի հստակ գիտակցմամբ եւ այն համոզմամբ, որ դա կբերի օգտակար կամ կարեւոր արդյունքների։ Անհրաժեշտ հմտություններ եւ կարողություններ։ Արդյունավետ թիմերը ձեւավորվում են իրազեկ, բարձր որակավորում ունեցող մասնագետներից, ովքեր տիրապետում են յուրահատուկ հմտությունների եւ ունակությունների։ Փոխադարձ վստահություն։ Արդյունավետ թիմերին բնորոշ է վստահության բարձր մակարդակը։ Այսպիսի թիմերի անդամները հավատում են իրենց գործընկերների ազնվությանը եւ ունակություններին։ Ընդհանուր հակվածությունը։ Սրան բնորոշ է թիմի անդամների մեծ նվիրվածությունը նրա նպատակներին եւ մարդկանց պատրաստակամությունը ծախսելու մեծ քանակի էներգիա դրանց հասնելու համար։ Սերտ փոխկապվածությունը։ Արդյունավետ թիմերը բնութագըրվում են շփման բարձր մակարդակով։ Այսպիսի թիմերի անդամները ունակ են միմյանց տեղեկատվություն փոխանցել պարզ ու հասկանալի ձեւով։ Պայմանավորվելու ունակություն։ Արդյունավետ թիմերն անընդհատ ձգտում են ճկունության բարձրացման եւ իրենց անդամների աշխատանքային առաջադրանքներում ներդնում են հնարավոր բոլոր շտկումները եւ փոփոխությունները։ Այդպիսի ճկունությունը թիմի անդամներից պահանջում է միմյանց հետ պայմանավորվելու լավ ունակություն։ Արդյունավետ ղեկավարում։ Արդյունավետ ղեկավարը կարող է թիմին ստիպել հետեւել իրեն՝ հաղթահարելով ամենադժվար խոչընդոտները։ Ինչպե՞ս։ Նա հստակ բացատրում է առաջադրանքը եւ հըստակ նպատակներ է սահմանում։ Ներքին եւ արտաքին աջակցություն։ Արդյունավետ թիմերի վերջին բնութագրիչը սատարող մթնոլորտն է։ Եթե խոսենք ներքին իրավիճակից, ապա այս թիմերում պետք է ձեւավորվի ամուր ենթակառուցվածք։ Իսկ Եթե խոսենք արտաքին սատարման մասին, ապա կա129ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռավարող անձնակազմը պետք է թիմին ապահովի բոլոր ռեսուրսներով, որոնք անհրաժեշտ են նրան հանձնարարված աշխատանքի իրականացման համար [2, с.726]։ Այսպիսով, թիմային աշխատանքի արդյունավետության ուսումնասիրությունն անհրաժեշտ է սկսել դրա վրա ազդող գործոնների ուսումնասիրմամբ։ Դիտարկելով եւ պարզելով յուրաքանչյուր գործոնի ազդեցությունը` կարելի է ազդել այդ գործոնի վրա` կազմակերպության գործունեության արդյունավետության բարձրացման նպատակով։ Խոտորոնյան փորձարկման դերը աշխատողների աշխատունակության բարձրացման գործում։ Աշխատողների աշխատունակության բարձրացման նպատակով իրականացված ամենահայտնի փորձակումներից է Խոտորոնյան փորձարկումը։ Այն իրականացվել է 1994 թվականի նոյեմբերին, երբ հետազոտողների մի խումբ սկսեց փորձարկում Վեսթերն Էլեկտրիկ ընկերությանը պատկանող Խոտորոնի գործարանում` Իլինոյս նահանգի Չիչերո քաղաքում։ Դրա սկզբնական նպատակը աշխատանքի ֆիզիկական պայմանների եւ աշխատանքի արտադրողականության միջեւ եղած կախվածության որոշումն էր։ Այս փորձարկումը «գիտական մենեջմենթի» տեսության տրամաբանական զարգացումն էր, որն այն ժամանակ գերակշռող էր։ Ինչպես շատ հաճախ պատահում է մեծ հայտնագործությունների հետ` չստացվեցին այն արդյունքները, ինչ սպասում էին գիտնականները։ Անսպասելիորեն նրանք նկատեցին ինչ-որ ավելի կարեւոր բան, որն անուղղակիորեն բերեց մենեջմենթում «մարդկային հարաբերությունների» տեսության առաջացմանը։ Հարկ է նշել, որ վերը նշված փորձարկումն իրականացվել է չորս փուլով։ Փորձարկման առաջին փուլի էությունը կայանում էր նրանում, որ բացահայտվեր լուսավորության ազդեցությունը աշխատողների աշխատանքի արտադրողականության վրա։ Այս փուլում աշխատողները բաժանված էին երկու խմբի` վերահսկողության եւ փորձարարական։ Ի զարմանս հետազոտողների, երբ նրանք մեծացրեցին լուսավորությունը փորձարարական խմբում, երկու խմբերի աշխատանքի արտադրողականությունն էլ աճեց։ Նույնը տեղի ունեցավ նաեւ այն ժամանակ, երբ լուսավորությունը կրճատվեց։ Հետազոտողները եզրակացրեցին, 130ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ որ լուսավորությունը աննշան ազդեցություն է թողել աշխատանքի արտադրողականության վրա։ Նրանք հասկացան, որ փորձարկումը չհաջողվեց այնպիսի գործոնների պատճառով, որոնք իրենց վերահսկողությունից դուրս էին։ Պարզվեց, որ նրանց վարկածը ճիշտ էր, բայց բոլորովին այլ պատճառներով։ Երկրորդ փուլում խմբին միացավ Էլթոն Մեյոն, ով այն ժամանակ արդեն Հարվարդի համալսարանի լավագույն գիտնականներից էր։ Այս փուլում իրականացվեց ռելեներ հավաքողների լաբորատոր փորձարկում։ Այս անգամ վեց կամավորներից բաղկացած փոքր խումբը առանձնացվեց մնացած անձնակազմից եւ իր աշխատանքի համար ստացավ արտոնյալ վճար։ Աշխատողներին տրվեց ավելի մեծ շփման ազատություն, քան սովորաբար ընդունված էր գործարանում։ Դրա արդյունքում նրանց միջեւ առաջացան ավելի սերտ փոխհարաբերություններ։ Սկզբնական շրջանում արդյունքները հիմնավորում էին նախնական վարկածը։ Երբ, օրինակ, աշխատանքում մտցվեցին լրացուցիչ ընդմիջումներ, աշխատանքի արտադրողականությունը աճեց։ Գիտնականները դա բացատրեցին հոգնածության ավելի ցածր աստիճանով։ Այդ իսկ պատճառով խումբը շարունակում էր նմանատիպ փոփոխություններ կատարել աշխատանքի պայմաններում` կրճատելով աշխատանքային օրը եւ աշխատանքային շաբաթը։ Իսկ աշխատանքի արտադրողականությունը շարունակում էր աճել։ Երբ գիտնականները վերադարձրեցին աշխատանքի սկզբնական պայմանները, աշխատանքի արտադրողականությունը շարունակեց մնալ նախկին բարձր մակարդակում։ Այն ժամանակաշրջանի կառավարման տեսության համաձայն, այդպիսի բան պետք է տեղի չունենար, բայց այդպես եղավ։ Այդ պատճառով հարցում անցկացվեց մասնակիցների շրջանում` այդ երեւույթի պատճառների բացահայտման համար։ Հետագայում գիտնականները պարզեցին, որ ինչ-որ մարդկային տարր ավելի մեծ ազդեցություն ունի աշխատանքի արդյունավետության վրա, քան տեխնիկական եւ ֆիզիկական պայմանների փոփոխությունը։ Փորձարկումների երրորդ փուլը սկզբնապես մտածված էր որպես մարդկանց անմիջական ղեկավարման կատարելագործման պարզ պլան։ Սակայն արդյունքում պլանը վեծաճեց մեծ ծրագրի, որը բաղկացած էր ավելի քան քսան հազար աշխատակիցների հետ զրույցնե131ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րից։ Հավաքվեց մեծ ծավալի տեղեկատվություն իրենց աշխատանքի նկատմամբ աշխատակիցների վերաբերմունքի վերաբերյալ։ Արդյունքում հետազոտողները պարզեցին, որ յուրաքանչյուր աշխատակցի արտադրողականությունը եւ կարգավիճակը կազմակերպությունում կախված էր ինչպես հենց աշխատակցից, այնպես էլ աշխատանքային կոլեկտիվից։ Որպեսզի ուսումնասիրեն կոլեգաների ազդեցությունը աշխատակիցների աշխատանքի արտադրողականության վրա, գիտնականները որոշեցին իրականացնել չորրորդ փորձարկումը։ Ենթադրվում էր, որ չորրորդ փուլը կբացահայտեր աշխատանքի թիմային արդյունավետության վրա հիմնաված նյութական խթանման ծրագրերի ազդեցության աստիճանը։ Գիտնականները տրամաբանորեն հիմնվում էին այն վարկածի վրա, որ այն աշխատողները, ովքեր մյուսներից արագ էին աշխատում եւ մոտիվացված էին ավելի շատ վաստակելու ցանկությամբ, կստիպեն ավելի դանդաղաշարժներին մեծացնել թողարկումը։ Բայց այս անգամ եւս գիտնականներին անակնկալ էր սպասվում։ Իրականում ավելի արագաշարժ աշխատակիցները հակված էին կրճատել իրենց աշխատանքի տեմպը, որպեսզի դուրս չմնային թիմի սամանած շրջանակներից։ Նրանք չէին ցանկանում, որպեսզի իրենց համարեն ընդունված ռիթմի խախտողներ, կամ իրենց մեջ թիմի մյուս անդամների բարեկեցության համար վտանգ տեսնեն։ Սակայն նրանք, ովքեր մյուսներից դանդաղ էին աշխատում, այնուամենայնիվ փորձում էին բարձրացնել իրենց արտադրողականությունը։ Խոտորոնյան փորձարկման եզրակացությունները։ Խոտորոնյան փորձարկումը տվեց տվյալների այնպիսի ծավալ, որ դա հնարավորություն տվեց կատարել բազմաթիվ գիտական հայտնագործություններ։ Հիմնական հայտնագործություններն էին` վարքագծային գործոնների կարեւորությունը, ղեկավարների հետ փոխհարաբերությունները եւ այն, ինչ այժմ անվանում են Խոտորոնյան էֆֆեկտ։ Խոտորոնյան էֆֆեկտը այն պայմաններ են, որոնց ժամանակ նորամուծությունը, փորձարկման նկատմամբ հետաքրքրությունը կամ տվյալ հարցի նկատմամբ ուշադրության բարձրացումը բերում է խեղաթյուրված, մասնավորապես չափազանց բարենպաստ արդյունքի։ Փորձարկման մասնակիցները իսկապես ավելի ջանասիրաբար էին աշխատում շնորհիվ միայն այն գիտակցման, որ մասնակցում են փորձարկման։ Եվ այժմ 132ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ գիտնականները, որոնք զբաղվում են վարքագծային գործոնների ուսումնասիրությամբ, լավ գիտեն Խոտորոնյան էֆֆեկտի մասին եւ իրենց ծրագրերն այնպես են կազմում, որ խուսափեն դրանից։ Սակայն ավելի հաճախ են այն դեպքերը, երբ փորձարկման ավարտից հետո գիտնականները նկատում են Խոտորնյան էֆֆեկտի առկայությունը։ Ակնհայտ է, որ Խոտորոնյան էֆֆեկտը ազդել է աշխատանքի արդյունքների վրա, սակայն դա գործոններից միայն մեկն էր։ Գիտնականների կարծիքով, աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման վրա ազդող եւս մեկ կարեւոր գործոն է վերահսկողության ձեւը։ Փորձարկման ժամանակ ղեկավարները շատ հաճախ ավելի քիչ էին վերահսկում աշխատողներին, քան սովորաբար։

Թիմերը ժամանակակից կազմակերպությունների հիմնական մասն են, բայց ոչ բոլոր թիմերն են արդյունավետ գործում։ Հաճախ թիմերը չեն օգտագործում իրենց ամբողջ պոտենցիալը կամ չեն արդարացնում մենեջերների հույսերը։ Սակայն լավ լիդերները օգնում են թիմին հասնել հաջողության։ Արդյունավետությունը բարդ հասկացություն է, որի հստակ եւ բոլորի կողմից ընդունված սահմանում գոյություն չունի։ Այն բնութագրում է նպատակահարմարություն, որակ, օգտակարություն եւ այլն։ Լայն իմաստով արդյունավետությունը բնութագրում է համակարգի որակը, նպատակների ճիշտ ժամանակին հասնելը։ Ավելի նեղ իմաստով` համակարգի արդյունավետությունը բնութագրվում է համակարգի գործունեության արդյունքների եւ ծախսերի հարաբերակցությամբ։

URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՆՀԱՅՏ ԵՆ TOԲՈՍԱՇՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ Աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ տուրիստական ​​կոոպերատիվներ ստեղծելու անհրաժեշտությունը `հանուն զբոսաշրջային ուղղությունների կայուն կառավարման ամրապնդման` ներկայացնելով կոոպերատիվի համատեղ կայունության սկզբունքների համատեղելիությունը: Կոոպերատիվները գոյություն ունեն շուրջ երկու հարյուր տարի: Տնտեսական գործունեության բոլոր ոլորտներում կոոպերատիվներն ավելի կայուն և երկարակյաց են, քան ներդրումային կողմնակից ընկերությունները: Համագործակցության մոդելը անընդհատ հարմարվել է փոփոխվող պայմաններին, և համագործակցության նորարարական ձևեր են ի հայտ եկել `նոր տնտեսական և սոցիալական խնդիրներ լուծելու համար: Համաձայն վերջին գնահատականների ՝ կոոպերատիվները եկամտի աղբյուր են աշխարհում ավելի քան 279 միլիոն մարդու համար: Աշխատունակ բնակչության գրեթե 10% -ը ՝ առանց հաշվի առնելու ստեղծված լրացուցիչ անուղղակի աշխատատեղերը: Կոոպերատիվների հաջողության և երկարակեցության հիմնական պատճառն այն է, որ նրանք շահագրգռված չեն ներդրողների շահույթը առավելագույնի հասցնելու մեջ, այլ համայնքի կարիքները հոգալու մեջ: Կոոպերատիվները պետք է վերաբերվեն որպես համատեղ (կոլեկտիվ) խնդիրներ լուծողներ: Շուկայամետ բարեփոխումների, սեփականաշնորհման և ապակենտրոնացման ներկայիս միտումների ազդեցության տակ կոոպերատիվը իրավամբ դիտվում է որպես համայնքի տնտեսական նախաձեռնությունների, կայուն զարգացման և արդյունավետ կառավարման իրականացման ամենահարմար կազմակերպական միջոց: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 117, կոոպերատիվների վերաբերյալ հիմնական դրույթներ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն (ԱՄՀ. Կոոպերատիվների միջազգային ֆեդերացիա): Կոոպերատիվը այն մարդկանց ինքնավար ասոցիացիան է, ովքեր կամավոր միավորվում են համատեղ տնտեսական, սոցիալական և մշակութային կարիքներն ու նկրտումները բավարարելու համար `համատեղ սեփականություն հանդիսացող,« ժողովրդավարորեն վերահսկվող »ձեռնարկության միջոցով: Կոոպերատիվը կամավոր կազմակերպություն է, որը ստեղծվել է ապրանքների, ծառայությունների և ապրանքների մատակարարման համար, որի անդամները կառավարում և կիսում են ռիսկերը և շահույթները: Կոոպերատիվում միասին աշխատելը, շուկայական տարբեր ռիսկերը նվազեցնելով, ուժեղացնում է ոչ միայն մարդկանց տնտեսական, այլ նաև սոցիալական կարողությունները [1]: Աղյուսակ 1. Կոոպերատիվի հայեցակարգի սահմանում ըստ տարբեր աղբյուրների Վերոնշյալ սահմանումները ձևակերպվել են կոոպերատիվների գործունեության հիմնական դրույթները ցույց տալու համար `ամփոփելով հիմնական նպատակները: Այնուամենայնիվ, կոոպերատիվ գործունեության առաքելությունը հասկանալու համար նպատակահարմար է ուսումնասիրել կոոպերատիվների ՝ Կոոպերատիվների միջազգային ֆեդերացիայի 1995 թ. հռչակեց հետևյալ սկզբունքները .1. Կամավոր և բաց անդամակցություն: Կոոպերատիվները կամավորական կազմակերպություններ են, որոնք բաց են բոլոր այն անհատների համար, ովքեր իրավունք ունեն ստանալու կոոպերատիվի ծառայություններ և պատրաստ են ստանձնել պարտավորություններ `որպես անդամ` առանց որևէ գենդերային, սոցիալական, ռասայական, քաղաքական կամ կրոնական խտրականության: 2. Democraticողովրդավարական վերահսկողություն: Կոոպերատիվը ժողովրդավարական կազմակերպություն է, որը վերահսկվում է իր անդամների կողմից: Անդամները ակտիվորեն ներգրավված են կոոպերատիվի քաղաքականության մշակման և որոշումների կայացման գործընթացում: Մեծ թվով անդամներ ունեցող կոոպերատիվներում ուղղակի հսկողությունն իրականացնում են որոշակի կանոնակարգերով ընտրված ներկայացուցիչները, որոնք հաշվետու են կոոպերատիվի անդամների առջև: Որպես կանոն, կոոպերատիվի անդամներն ունեն հավասար քվեարկության իրավունք ՝ անկախ բաժնետոմսերի քանակից (մեկ անդամ, մեկ ձայն): 3. Անդամների տնտեսական մասնակցություն: Կոոպերատիվի անդամները նպաստում են կոոպերատիվի գույքի ձեռքբերմանը և դրա օգտագործման հավասար իրավունքներ ունեն: Այդ գույքի գոնե մի մասը կոոպերատիվի ընդհանուր սեփականությունն է: 4. Ինքնավարություն և անկախություն: Համագործակցություն. Պատմվածքները ինքնավար կազմակերպություններ են, որոնք վերահսկվում են իրենց անդամների կողմից: Եթե ​​կոոպերատիվը պայմանագրային հարաբերությունների մեջ է մտնում այլ կազմակերպությունների, այդ թվում `պետության հետ, դա արվում է կոոպերատիվ ինքնավարության անկախությունը պահպանելու պայմանով: 5. Կրթություն, ուսուցում և տեղեկատվություն: Կոոպերատիվները տրամադրում են կրթություն և վերապատրաստում իրենց անդամների, ընտրված ներկայացուցիչների, ղեկավարների և աշխատակիցների համար, որպեսզի վերջիններս կարողանան նպաստել իրենց կոոպերատիվի զարգացմանը: Նրանք հասարակությանը, մասնավորապես երիտասարդությանը, հայտնում են նրանց մասին, ում կարծիքներն արտահայտվում են, համագործակցության բնույթի օգուտների մասին: 6. Կոոպերատիվների համագործակցություն: Կոոպերատիվները համագործակցում են տեղական, ազգային, տարածաշրջանային և միջազգային նմանատիպ կազմակերպությունների հետ ՝ իրենց անդամներին ավելի արդյունավետ ծառայելու և կոոպերատիվ շարժումը ուժեղացնելու համար: 7. Համայնքի մասին մտահոգություն: Կոոպերատիվներն աշխատում են իրենց համայնքների կայուն զարգացման համար `համաձայն անդամների կողմից հաստատված քաղաքականության [6]: Ամփոփելով կոոպերատիվների համար սահմանված սկզբունքներն ու սահմանումները ՝ մենք հասկանում ենք, որ վերջիններս հատկապես տնտեսական միավորներ են, որոնց ստեղծումն ու արդյունավետ գործունեությունը երաշխավորում է ժողովրդավարական, կենտրոնական կառավարությունը: Ի տարբերություն բաժնետիրական ընկերությունների, որոնք կապիտալակենտրոն, ներդրումային ուղղվածություն ունեցող ընկերություններ են, ունեն ներդրումային հարաբերություններ, կոոպերատիվները մարդակենտրոն են, անդամների վրա հիմնված, և վերջիններս հետընտրական գործարքներ ունեն: Բաժնետեր-ներդրողը չի կարող լինել բաժնետիրական ընկերության ապրանքների կամ ծառայությունների գնորդ կամ օգտագործող: Կոոպերատիվների դեպքում սա շատ կարևոր կառուցվածքային տարր է: անդամները համագործակցային ծառայությունների հիմնական օգտագործողներն են: Կոոպերատիվները, որպես տնտեսական կազմակերպություններ, պետք է ապահովեն տնտեսական դրական արդյունք: Այնուամենայնիվ, նրանց նպատակը ոչ թե այդ դրական արդյունքի ապահովումն է, այլ իրենց անդամների տնտեսական, սոցիալական և մշակութային կարիքների փողով բավարարումը [1]: Tourismբոսաշրջության ոլորտը, որպես գլոբալ ոչ արտադրական հատվածի հիմնական բաղադրիչ, կազմում է համաշխարհային ՀՆԱ-ի 10,2% -ը կամ տարեկան եկամտի 7,613,3 մլրդ դոլար: Այնուամենայնիվ, ըստ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության միջազգային կազմակերպության, զբոսաշրջությանը բաժին է ընկնում CO2 արտանետումների 5% -ը: Massանգվածային զբոսաշրջությունը բարձրացրել է նաև մի շարք սոցիալական և մշակութային խնդիրներ, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է բարդ մոտեցումների կիրառում: Դեռ 25 տարի առաջ, երբ Ռիո դե Janeանեյրոյի Երկրի գագաթնաժողովում ներդրվեց կայուն զբոսաշրջության գաղափարը, պարզ դարձավ, որ ճանապարհորդության հարցում անհրաժեշտ են հիմնարար փոփոխություններ: Որպեսզի զբոսաշրջության կայունությունը որոշ չափով «չափելի» լինի, այսինքն `կայունության (տնտեսական շահ, շրջակա միջավայրի մաքրություն, սոցիալական հավասարություն և արդարություն) սկզբունքների ներդրումը ակնհայտորեն ակնհայտ է, անհրաժեշտ է այն կիրառել որոշ մոդելների համար: զբոսաշրջության կառավարում: Tourismբոսաշրջության ուղղությունները տուրիստական ​​արդյունաբերության ամենակարևոր բաղադրիչներն են և այդ արդյունաբերության գործունեության համակարգի, կառուցվածքի և ներկայացման գործնական մոդելները: Ըստ Լեփերի, նպատակակետը որոշակի աշխարհագրական սահմաններ ունեցող տարածք է, որը, իր մեջ ունենալով գրավիչ պայմանների բարդույթ, կարող է ազդել զբոսաշրջիկի ՝ իր կարիքները բավարարելու ընտրության վրա: Նպատակը զբոսաշրջիկների այցելած ուղղակի ուղղություն չէ, այլ տարածք է, որն ապահովում է համապատասխան ենթակառուցվածքային ցանց էլեկտրոնային տուրիզմի ծառայությունների համար: Ուղղությունները զբոսաշրջիկների կարիքների բավարարմանն ուղղված համապարփակ ծառայություններ մատուցելու համակարգված մոտեցում են: Կայուն նպատակակետերը, կարելի է ասել, նոր փորձնական մոդելներ են, որոնց գործադրումը աշխատաոճի հաղթանակի համար կհանգեցնի մի շարք ռազմավարական և տակտիկական մշակված փորձերի ապացուցմանը, և կծառայեն որպես պետության կողմից վերահսկվող ծրագրի օրինակ: Բայց ինչպե՞ս հասնել այդ հաղթանակին: Ուղղություններ, որոնք կառավարման գործընթացում բավարարելով զբոսաշրջիկների հոգևոր և մշակութային կարիքները. 1. Ձեռք բերել տնտեսական օգուտներ ՝ արդյունավետորեն ազդելով երկրի տնտեսական աճի վրա, գրանցելով արտադրության բարձր մակարդակ, 2. Որոշումների կայացման գործընթացում նրանք ապահովել տարածաշրջանի սոցիալական պայմանների բարելավումը, գործազրկության մակարդակի նվազումը, զբաղվածության ապահովումը, գենդերային հավասար ներգրավվածությունը: 3. Դրանք չեն խաթարում բնության հավասարակշռությունը գործունեության ձևավորման և իրականացման ողջ ընթացքում: Այսպիսով, կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարման ուժեղացումը առանցքային խնդիր է, որի բանաձևերի մշակումը օրակարգում է: Կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարումն ուժեղացնելու ամենաարդյունավետ լուծումներից մեկը զբոսաշրջային ուղղություններում կոոպերատիվների ստեղծումն է: Եթե ​​կայուն կառավարման մոդելների ուրախ զարգացումը առաջնահերթություն է տուրիզմի արդյունաբերության կայունացման համար, ապա տուրիստական ​​կոոպերատիվները գործնական մոդելներ են. նրանք արդեն առաջնորդվում են իրենց բիզնեսի կառավարման կայունության սկզբունքներով: Այստեղ է, որ ի հայտ է գալիս զբոսաշրջային ուղղություններում կոոպերատիվներ ստեղծելու անհրաժեշտությունը, որոնք իրենց վրա են վերցնելու կայուն կառավարման իրականացման գործնական փորձի արտահայտման ծանր բեռը: Tourismբոսաշրջությունը, առանց պատշաճ պլանավորման և կառավարման, կարող է շրջակա միջավայրի մեծ վնաս հասցնել նպատակակետերին ՝ առաջացնելով մի շարք սոցիալական և մշակութային խնդիրներ և բախումներ ՝ օտարելով զբոսաշրջիկ ընդունող համայնքները: Tourismբոսաշրջության կայուն զարգացումը կառավարում է զբոսաշրջության ազդեցությունը բնական նպատակակետային համակարգերի, տնտեսական գործունեության և համայնքի վրա ՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով նպատակակետերում ռեսուրսների կայուն օգտագործման ներուժը: Նկար 1. Կայուն կայուն կառավարման VICE (այցելու, արդյունաբերություն, համայնք, միջավայր) մոդելը: Այս մոդելը առաջ է բերում հետևյալ հարցերի անհրաժեշտությունը, որոնց չպատասխանելը կամ դատապարտման բացակայությունը չի արդարացնում տուրիստական ​​ուղղություններում կառավարման մոդելի ներդրման անհրաժեշտությունը: • Ինչպե՞ս որոշումները կանդրադառնան նպատակակետի ֆունկցիոնալ, ամբողջական, առողջ գործունեության վրա: • Ի՞նչ տնտեսական հարաբերություններ կան: • Ի՞նչ հետեւանքներ դա կարող է ունենալ համայնքի անդամների կյանքի վրա: • Ի՞նչ ազդեցություն կունենա դա նպատակակետի և (կամ) մշակույթի բնական համակարգերի վրա: Tourismբոսաշրջության կայուն նպատակակետերի կառավարման VICE մոդելի հայեցակարգային ընդունումը պահանջում է գործնական կիրառում: Ներդրվում է տուրիստական ​​կոոպերատիվի կառավարման մոդելը `վերոնշյալ հարցերի պատասխանները գործնականում բավարարելու համար: Համայնքների անդամների սոցիալ-մշակութային կարիքները բավարարելու և տնտեսական առաջընթաց ապահովելու համար տուրիստական ​​ծառայությունների և ապրանքների արտադրության և առաքման համար ստեղծված կոոպերատիվները կոչվում են տուրիստական ​​կոոպերատիվներ: Tourismբոսաշրջային կոոպերատիվներն իրենց բնույթով ենթակա են կոոպերատիվների առանձին սահմանումների և սկզբունքների: Tourismբոսաշրջային կոոպերատիվի մոդելը իր գործունեության ողջ ընթացքում իրականացնում է կայունության սկզբունքներ: Ինչու է անհրաժեշտ կոոպերատիվ կառավարման մոդելների ներդրման միջոցով բարձրացնել զբոսաշրջության կառավարման արդյունավետությունը: Քանի որ տուրիստական ​​ուղղությունները զբոսաշրջության արդյունաբերության ամենակարևոր գործառական օղակն են, դրանց կայուն կառավարումը պահանջում է հատուկ մոտեցումների կիրառում `տուրիստական ​​արտադրանքն ավելի մրցունակ դարձնելու համար: Համագործակցային կառավարման մոդելը պարունակում է կայունության սկզբունքներ: դա համակարգ է, որն ապացուցում է այդ սկզբունքների կիրառելիությունը: Համագործակցային մոդելի ներդրումը կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարման համակարգում կիրականացնի և նյութականացնելու է կայուն կառավարման գաղափարական բնույթը: Վերոգրյալից եզրակացնում ենք, որ կոոպերատիվների առկա կառավարման մոդելը կարող է շոշափելի գործնական փորձ հաղորդել կայուն կառավարման ներդրման գործընթացին: Հավասարապես կարևոր է այն փաստը, որ տուրիստական ​​կոոպերատիվի անդամները, մասնավորապես փոքր ձեռնարկատերերը, հնարավորություն ունեն տուրիստական ​​արտադրանք տրամադրել խոշոր բիզնեսին և բրենդային արտադրանք արտադրողներին: Pureուտ տնտեսական դրդապատճառներից բացի, սա նաև դրական ազդեցություն է ունենում կոոպերատիվի և համայնքի ընդհանուր սոցիալական մթնոլորտի վրա ՝ սոցիալ-հոգեբանական տեսանկյունից: Tourismբոսաշրջության կոոպերատիվի գործունեության շրջանակը ներառում է. Գծապատկեր 3. tourismբոսաշրջային կոոպերատիվների գործունեության ոլորտները [8] Ինչպես երեւում է վերը նշված գծապատկերից, տուրիստական ​​կոոպերատիվների գործունեության ոլորտները բազմազան են և բազմաֆունկցիոնալ: Theբոսաշրջային նպատակակետում տուրիստական ​​կոոպերատիվների առկայությունն ու գործունեությունը նվազագույնի են հասցնում նպատակակետի կառավարական «գործառնական պարտականությունները»: Յուրաքանչյուր կոոպերատիվ, ղեկավարելով իր գործառնական ոլորտը, նպատակակետը դարձնում է ինքնակառավարվող օբյեկտ: Սա իդեալական պատկեր է, որը պետք է ստացվի, երբ տուրիստական ​​նպատակակետային համակարգի յուրաքանչյուր բաղադրիչ օժտված է ինքնակառավարվող հատկություններով: Վերլուծելով տուրիստական ​​կոոպերատիվների գործունեության ոլորտների բազմազանությունը `եզրակացնում ենք, որ տուրիստական ​​կոոպերատիվները համարվում են կոոպերատիվ գործունեության ամենակարևոր տնտեսական բաղադրիչները: Այնուամենայնիվ, հետապնդելով տնտեսական նպատակներ և շահեր ՝ տուրիստական ​​կոոպերատիվները սոցիալական բնույթ ունեն ՝ պահպանելով ռեսուրսների կայուն օգտագործման սկզբունքները: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Ուռուտյան Վ., Ավետիսյան Ա., Գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, Երեւան 2011, Ասողիկ, էջ 7: [7] «Կոոպերատիվների վերաբերյալ հիմնական դրույթներ», էջ 57, URL: http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=7465823.05.2018): [8] Համագործակցային մշակույթի եվրոպական ուղի, URL: http: //www.cooproute.coop/ (հասանելի է: 27.05.2018, 02: 45) [9] Դիրքային թուղթ: Կոոպերատիվները և աշխատանքի ապագան, International Cooperative Alliance, 30 ապրիլի, 2018, URL: https: //goo.gl/RFX6SJ (հասանելի է: 19.05.2018). ՈւՐԼ. https: //goo.gl/Hvm1vk (հասանելի է: 29.05.2018): [11] Համագործակցության ինքնություն, արժեքներ և սկզբունքներ, URL: https: //goo.gl/kuNiXp (հասանելի է. (Տեղեկատվություն. Գամորգյան Շամամ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ USTԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ ԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԵՐԻ ՄԻՈ Հիմնաբառեր. ։

Աշխատանքում բացահայտվել են զբոսաշրջային կոոպերատիվների բնույթն ու առանձնահատկությունները, ունեցած դերն ու նշանակությունը զբոսաշրջային ինդուստրիայում։ Աշխատանքի նպատակն է առաջադրել զբոսաշրջային կոոպերատիվների գործարար մոդելի կիրառումը՝ որպես կայուն զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման հզորացման գործոն։ Արդյունքում եզրակացնում ենք, որ զբոսաշրջային կոոպերատիվները, որպես սոցիալ-ձեռնարկատիրական ընկերություններ, կայուն կառավարման գործնական արտահայտման մոդելներ են, և այդ մոդելների ներդրումը կհանգեցնի կայուն կառավարման գաղափարախոսության նյութականացմանը։

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՍԱՆJԱԿԻ ԽՆԴԻՐԸ ԹՈՒՐՔ-ՍԻՐԻԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ 1936-1939թթ. Առաջին աշխարհամարտում (1914-1918թթ.) Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո Օսմանյան կայսրությունը ստորագրվեց 1918 թ .: Մուդրոսի զինադադարը 1: Ըստ այդ հրադադարի, Սիրիան և Լիբանանը հայտնվել են France 2 – ի մանդատի տակ, բայց, ինչպես ցույց տվեց Սիրիայի տարածք համարվող Ալեքսանդրեթի սանջակի շուրջ իրադարձությունները, Թուրքիան, նույն կերպ, շարունակեց հավակնություններ արտահայտել ՝ գրավելով հարեւան երկրների տարածքները: 1936-1939թթ. Սիրիայի նկատմամբ Ֆրանսիայի և Բրիտանիայի անջատողական քաղաքականության պատճառով Սիրիայի մաս կազմող Ալեքսանդրեթի սանջակը բռնակցվեց Թուրքիային: Ալեքսանդրետ Սանջակի հարցը Առաջին համաշխարհային պատերազմին հաջորդող տարիներին միջազգային դիվանագիտության ուշադրության կենտրոնում էր: 1921 թվականը կարող է հիմք հանդիսանալ այդ հարցի համար: Անկարայի համաձայնագիր, 1923 թ. Լոզանի պայմանագիր 3, բայց այս հարցն ավելի ակտիվացավ 1936 թ .: Ալեքսանդրեթի սանջակը գտնվում է Հալեպից արևմուտք ՝ Լաթաքիայի հյուսիսային մասում: Այն զբաղեցնում էր 4805 կմ 2 տարածք և ուներ բազմազգ բնակչություն, որի ընդհանուր թիվը 1937 էր: մինչ այդ այն հասել էր 240,0004-ի: Այստեղ ապրում էին արաբներ, թուրքեր, հայեր, թուրքմեններ 1 Մուդրոսի համաձայնագիր: Withինադադար Թուրքիայի հետ (1918, հոկտեմբերի 30), հատոր 6. Վեյմարի Գերմանիա, 1918 / 19–1933թթ. //germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/arm/armistice_turk_eng.pdf (հասանելի է 10.03.2016): 2 Սիրիայի և Լիբանանի ֆրանսիական մանդատ, http: //www.saylor.org/site/wpcontent/uploads/2011/06/ Սիրիայի-և-Լիբանանի-ֆրանսիական-մանդատ.pdf (հասանելի է 15.03.2016): Խաղաղություն 1919-1923, հատ. II (Նյու Յորք) Քարնեգիի հիմնադրամը միջազգային խաղաղության համար, 1924 թ.) Http: //wwi.lib.byu.edu/index.php/Lausanne_- ի պայմանագիրը (հասանելի է 10.03.2016-ին): 4 Բայրամյան Ա., Ալեքսանդրետի և միջազգային դիվանագիտության հարցը (1936-1939), Երևան, 1998, էջ. 18 Քրդեր, չերքեզներ և այլ փոքրամասնություններ: Ալեքսանդրեթի շրջանը, ինչպես ամբողջ Սիրիան, մնաց օսմանյան տիրապետության տակ 1516 թվականից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը: Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում Ալեքսանդրետ Սանջակը պաշարվեց բրիտանացիների կողմից, և Մուդրոսիզինադայի զինադադարից հետո Կիլիկիայի հետ միասին այն ընկավ ֆրանսիացիների ձեռքը: 1921 թ. Հոկտեմբերի 20-ին Անկարայում ստորագրվեց ֆրանս-թուրքական պայմանագիր 5, որով Ալեքսանդրեթ Սանջակը մնաց ֆրանսիական տիրապետության տակ, բայց հաստատվեց «հատուկ վարչական ռեժիմ»: 1922 Ձևավորվեց «Սիրիական պետությունների ֆեդերացիա»: Ալեքսանդրետիսանջակը, որպես Հալեպ պետության մաս, միացավ ֆեդերացիային վերջինիս հետ 6: Հատկանշական է, որ ֆեդերացիայի նախագահ է նշանակվել մեծ թուրքացված արաբ ֆեոդալ Սուբհի բեյ Բարաքաթը: 1924 թ. Դեկտեմբերին Գերագույն հանձնակատարի հրամանով վերացվեց «Սիրիայի ֆեդերացիան» և ստեղծվեց «Սիրիայի պետությունը» ՝ Հալեպի և Դամասկոսի միավորմամբ: Ալեքսանդրետի սանջակը, միանալով «սիրիական պետությանը», պահպանեց իր «հատուկ ռեժիմը» ​​7: «Հատուկ ռեժիմը» ​​երբեք սանջակին չի տվել անկախ պետական-քաղաքական միավորի կարգավիճակ սիրիական պետության սահմաններից դուրս, բայց միայն վերջինիս դեպքում `վարչական-ֆինանսական ինքնավարության արտոնություններ: Ազգային ազատագրական խարտիայի և մանդատի դրույթների համաձայն, մանդատային պետությունը պետք է հանդես գա միայն որպես «պահապան» ՝ փորձելով ուղղություն տալ մանդատին ենթակա պետությունների ղեկավարներին, մինչև նրանք կկարողանան ինքնուրույն կառավարել: Սակայն այս «խնամակալությունը» իրականում այլ կերպ էր ընկալվում հենց սանջակում: Այստեղ մանդատային իշխանության ներկայացուցիչը, Սիրիայում և Լիբանանում Ֆրանսիայի Գերագույն հանձնակատարի տեղակալը, իր ենթակա տեսուչների միջոցով անձամբ իրականացնում էր պետական-պետական ​​իշխանության բոլոր գործառույթները, չնայած սանջակի կառավարման մարմինները միայն մի քանիսն էին: Պատվիրակի տեղակալի լիազորությունները որոշվել են Գերագույն հանձնակատարի կողմից 1924 թվականին: 1930 թվականի դեկտեմբերի 12-ին մայիսի 14-ի հրամանագրերով: Փոխադարձ պատվիրակն իրավունք ուներ վերահսկելու սանջակի, ինչպես նաև ներքին և պետական ​​անվտանգության մարմինների բոլոր պետական ​​գերատեսչությունների գործերը: 5 ֆրանս-թուրքական 1921 թ. Համաձայնագիր, http: //www.hri.org/docs/FT1921/Franco-Turkish_Pact_1921.pdf (հասանելի է 10.03.2016): 6 Աղաձանյան Մ., Ալեքսանդրեցկի սանձակ: потерянная родина армян, http: //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է 10.03.2016): 7 Բայրամյան Ա., Գրավոր աշխատանք., Էջ 21: 8 Նույն տեղում, Պ. ծնունդ 1924-1937 թվականներին Պիեռ Դուրիոնը, ով երկար տարիներ եղել է Թուրքիայում Ֆրանսիայի հյուպատոսը, ծառայել է որպես փոխդեսպան: Ինչ վերաբերում է Սանջակի տեղական իշխանություններին, ապա հարկ է նշել, որ Սանջակի տիրակալ Մութասարիֆը նշանակվել է սիրիական պետության ղեկավարի կողմից: Մութասարիֆի պարտականությունները ներառում են օրենքների, կանոնադրությունների և սանջակի ֆինանսների վարման վերահսկողությունը: Մութասարիֆի բոլոր որոշումները ենթակա էին պատվիրակի տեղակալի գրավոր հաստատման: Ալեքսանդրեթի օրոք ֆրանսիացիները տարանջատողական քաղաքականություն էին վարում Սիրիայի նկատմամբ ՝ հիմնականում համագործակցելով Թուրքիայի ներկայացուցիչների հետ տարբեր հարցերի շուրջ: Նրանք ամեն կերպ փորձում էին իշխանությունից հեռու պահել բնակչության մեծամասնությունը կազմող արաբահայերին: Պարտադրված կառավարության թուրքամետ քաղաքականության մասին վկայում էր այն փաստը, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում առաջատար դիրքերը հիմնականում թուրքերի ձեռքում էին, Սանջակում տարածքային փոփոխություններ և զիջումներ հաճախ էին արվում ՝ ի վնաս արաբների: Կրթական և մշակութային ոլորտներում Սանջակի թուրքական փոքրամասնությունը միշտ հատուկ ուշադրության էր արժանանում: Այն փաստը, որ Թուրքիայի դպրոցներում ուսումը, որն անցկացվում էր պետության հաշվին, իրականացվում էր թուրքերենով և արգելվում էր արաբերենի դասավանդումը, խոսում է ֆրանսիական թուրքամետ քաղաքականության կրթության ոլորտում: Ֆրանսիացիների պրոթուրքական քաղաքականության վառ արտացոլումը Օսմանյան տիրապետությունից ժառանգած ազգային-կրոնական համայնքների իրավական կարգավիճակի պահպանումն էր ՝ «կորեկները», ինչը հիմք ստեղծեց արհեստականորեն ավելացնելու համար թվի և քաշի Թուրքերը սանջակում: Ալեքսանդրետ Սանջակում քաղաքական իրավիճակը միշտ լարված էր: Սրա պատճառները մի կողմից Սիրիայի կենտրոնական կառավարության սահմանափակ իշխանությունն էր, մյուս կողմից ՝ Անկարայի կողմից սահմանների խախտումները, զինված 9 միլլետները Օսմանյան կայսրությունում ինքնակառավարվող կրոնական համայնքներ էին, որոնք ունեին իրենց սեփական օրենքներ, որոնք ղեկավարում են կրոնական փոքրամասնությունների առաջնորդը: Դա համակարգ էր, բայց ուներ եկեղեցական-կրթական ինքնավարություն ՝ առանց քաղաքական իրավունքների. Համակարգը ստեղծվել է Մեհմեդ Երկրորդ Ֆաթիհ Սուլթան Կ.-ի կողմից Պոլիսը նվաճելուց հետո: Ստեղծվել է 3 կորեկ ՝ հայեր, հույներ և հրեաներ: Ըստ էության, այն պահպանվել է Թուրքիայի Հանրապետությունում, ինչպես 1923 թվականին: Լոզանի պայմանագրի համաձայն, Թուրքիան ճանաչում է միայն հայերի, հույների և հրեաների կրոնական և կրթական իրավունքները: ավազակային հարձակումներ, բաց տարածքային-քաղաքական պահանջներ: Այս կապակցությամբ, 1923 թ. Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը, մարտի 15-ին Ադանայում իր ելույթի ժամանակ, անդրադառնալով Ալեքսանդրեթ-Անտիոքի շրջանին, ասաց. «Քառասուն դարերի թուրքական տարածք երբեք չի կարող ստրուկ մնալ» Քաղաքական իրավիճակը մնում էր հանդարտ մինչև 1934 թվականը, երբ Այնթապի նահանգապետի Սանջակ կատարած այցի արդյունքում թուրքերի անջատողական գործունեությունը նոր թափ ստացավ: Այնթապի նահանգապետը եկել էր Հալեպ ՝ բանակցելու սահմանային հարցերի շուրջ: Անտեսելով պետական ​​անվտանգության բարձրաստիճան պաշտոնյաների կարծիքը ՝ պատվիրակի տեղակալ Դուրիոնը մարզպետին հրավիրեց սանջակ: Նման իրավիճակը հանգեցրեց թուրք-արաբական հարաբերությունների լարվածությանը: 1934 թ. Մայիսի 5-ին արաբաբնակ քաղաքներում և գյուղերում տեղի ունեցան անջատողականների գործողությունները դատապարտող համաժողովրդական ցույցեր, որոնք շարունակվեցին նաև հաջորդ օրերին, և, ի վերջո, բողոքի ալիք տարածվեց ամբողջ երկրով մեկ: Սիրիական մամուլը և հասարակական կարծիքը պահանջում էին, որ Ֆրանսիան հստակեցնի սանջակի հետ կապված իր մտադրությունները: Շուտով թուրքական մամուլը սկսեց կատաղի հակասիրիական և հակաֆրանսիական արշավ: Նրանք մեղադրեցին Ֆրանսիային սանջակի թուրքերին «ճնշելու» կամ «հետապնդելու» մեջ ՝ շարունակելով, որ սանջակը բռնազավթված է: 1936 թ. Սեպտեմբերի 9-ին, երբ ստորագրվեց ֆրանս-սիրիական պայմանագիրը, Թուրքիայի կառավարությունը գտավ, որ ժամանակն է «Ալեքսանդրեթի հարցը» միջազգային դիվանագիտության սեղանին դնել: 1936 Ըստ ֆրանս-սիրիական դաշնագրի, նախատեսվում է մանդատի աստիճանական վերացում և Սիրիայի լիակատար անկախության ճանաչում 12: Այս դաշնագրի վերաբերյալ Թուրքիայի արտգործնախարար Թ.Ռ. Արասը հայտարարեց, որ Թուրքիայի կառավարությունը շատ գոհ է այդ պակտի ստորագրումից: Ինչ վերաբերում է Ալեքսանդրեթ Սանջակի խնդրին, ապա թուրքերը վստահ էին, որ կկարողանան կարգավորել այն սիրիական պատվիրակության հետ բանակցությունների միջոցով: Թուրքիայի այն ժամանակվա վարչապետը ցանկություն հայտնեց, որ սիրիական պատվիրակությունը 10 Gülseren Akalın, Adana'nın Gazi'li Günleri, http: //turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/2.php (հասանելի է 15.03.2016): 11 ֆրանս-սիրիական պայմանագիր, 936 թ. Սեպտեմբերի 9, http: //www.britannica.com/topic/NationalBloc#ref1079716 (հասանելի է 15.03.2016): 12 Աղաձանյան Մ., Ալեքսանդրեցկի սանձակ: потерянная родина армян, http: //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է 15.03.2016): Arամանում Թուրքիա հանդիպումների: Փարիզից վերադառնալով սիրիական պատվիրակությունը, անցնելով Թուրքիայով, 1936 թ.-ին որոշում կայացրեց. Սեպտեմբերի 22-23-ը մնալ Ստամբուլում `Արասի հետ քննարկելու Ալեքսանդրեթի հարցը: Թուրքերը, ովքեր հույս ունեին լուծել սանջակի հարցը սիրիական պատվիրակության հետ բանակցությունների միջոցով, ձախողվեցին: Փաստորեն, պատվիրակությունը այլ բան չէր կարող անել, քանի որ իրավասու չէր բանակցել Թուրքիայի հետ; Բացի այդ, Սիրիան դեռ գտնվում էր ֆրանսիական մանդատի տակ, ուստի Սիրիայի արտաքին կապերը գտնվում էին պետության, այսինքն ՝ Ֆրանսիայի մանդատի տակ: Ենթադրվում է, որ Թուրքիան միտումնավոր բարձրացրեց սանջակի հարցը հենց այն ժամանակ, երբ Սիրիան ամբողջովին չէր ազատագրվել ֆրանսիական գաղութից, քանի որ այդ դեպքում Սիրիան ի վիճակի չէր լինի վարել անկախ քաղաքականություն այս հարցը լուծելու համար: 1936 թ. Թուրքական մամուլի կատաղի հակասիրիական և հակաֆրանսիական արշավը սկսվեց 2010 թ. Սեպտեմբերի 24-ին, և սիրիաբաբական մամուլն իր հերթին սկսեց բողոքներ տարածել ընդդեմ սադրիչ հակասիրիական ելույթների և թուրքական անհիմն մեղադրանքների: մամուլ Թուրքական մամուլի արշավին անմիջապես հաջորդեցին դիվանագիտական ​​գործողությունները: Թուրքիայի արտգործնախարար Արասը 1936 թ. Սեպտեմբերի 26-ին, Ազգերի լիգայի 93-րդ նստաշրջանում, նա առաջին անգամ բարձրացրեց «Ալեքսանդրետ Սանջակի հարցը» ՝ հույս հայտնելով, որ Սանջակի բնակչությունը կորոշի իր ճակատագիրը: Թուրքիայի և Ֆրանսիայի միջև բանակցությունները սկսվել են 1936 թ.-ին: 1945 թ. Հոկտեմբերի 10-ին Փարիզում Թուրքիայի դեսպան Սուադ Դավազը Ֆրանսիայի կառավարությանը սանջակի խնդրի վերաբերյալ հուշագիր ներկայացրեց `պահանջելով Ալեքսանդրետին և Անտիոքի շրջանից անկախություն, և նրա հետ դաշինք կստեղծվի, ինչպես ֆրանս-սիրիական դաշինքը: Մինչ Ֆրանսիայի կառավարությունը կուսումնասիրեր Թուրքիայի հուշագիրը, 1936 թ. Նոյեմբերի 1-ին, Թուրքիայի նախագահ Մ.Ք. Աթաթուրքը (1923-1938), իր ելույթում Թուրքիայի Հինգերորդ գումարման Ազգային մեծ ժողովի երկրորդ նստաշրջանի բացման ժամանակ, խոսելով մի շարք խնդիրները, հատկապես շեշտեցին Ալեքսանդրետ Սանջակի հարցը ՝ ասելով. «Այս օրերին մեր ազգին օր ու գիշեր անհանգստացնող հիմնական հարցը Իսքենդերուն-Անթաքիայի և հարակից տարածքի ճակատագրի խնդիրն է, որի իրական տերը թուրքերն են: Մենք ստիպված ենք մեր ձեռքը վերցնել այս հարցի լուծումը »13: Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարը պատասխան հուշագրում նշել է, որ անհնար է սանկի հետ ֆակտո-սիրիական դաշնագրի պես պայմանագիր կնքել, քանի որ դա հակասում է մանդատին և Ֆրանսիայի միջազգային պարտավորություններին: Որոշում կայացվեց հրավիրել Ազգերի լիգայի արտահերթ նստաշրջան ՝ Սանջակի հարցը քննարկելու համար: 1936 թ. Դեկտեմբերի 14-ին բացվեց Ազգերի լիգայի 95-րդ նստաշրջանը: Օրակարգում ներառված էր Թուրքիայի կողմից առաջադրված «Ալեսանդրա և Անտիոքի հարցը»: Թուրքիայի ներկայացուցիչ Արասը, նշելով Թուրքիայի կառավարության դիրքորոշումն այս հարցում, պնդում էր Սանջակին անկախություն տալու գաղափարը և նրա հետ ֆրանս-սիրիական դաշնագրին կնքված դաշնագիր կնքելու գաղափարը ՝ նշելով, որ Սանջակում ապրող թուրք բնակչությունը գտնվում է « ողբալի պետություն »: Ֆրանսիայի ներկայացուցիչ Պոլ Վիենոն նախ մերժեց Թուրքիայի կառավարության տեսակետը, որ սանջակը պայմանականորեն զիջել են ՝ նշելով, որ Թուրքիան դա պաշտոնապես ընդունել է: Սահմանված սահմանից հարավ երկիրն իսկապես Սիրիան է: Պոլ Վիենոն, հերքելով Թուրքիայի ներկայացուցչի անհիմն պնդումները, թե վերջին ամիսներին «արտառազմական միջոցներ» են ձեռնարկվել սանջակի բնակչությունը ճնշելու համար, առաջարկել է, որ Լիգան դիտորդներ ուղարկի Սանջակ ՝ իրավիճակի վերաբերյալ ճշգրիտ տեղեկություններ հավաքելու և Լիգա ներկայացնելու համար: Ազգերի 1936 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Ազգերի լիգայի չեզոք դիտորդների լիգան ժամանեց Ալեքսանդրեթի Սանջակ և այցելեց Սանջակի տարբեր հատվածներ: Այցերի արդյունքում պարզ դարձավ, որ բնակչության մեծ մասը ցանկանում է մնալ Սիրիայի հայրենիքում: Նշված ժամանակահատվածում միջազգային դիվանագիտության և դիվանագիտական ​​հարաբերությունները բարենպաստ էին «ուժի դիրքերից» դիմելու համար `« կտրուկ և վճռական »քայլեր ձեռնարկելու համար: 1930-ականների կեսերից `Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրեին (1939-1945), պայքար էր ընթանում անգլո-ֆրանսիական և գերմանա-իտալական դաշինքների միջև` Թուրքիան իրենց դաշինքում ընդգրկելու կամ գոնե դրա չեզոքությունը պահպանելու համար: Այդ ժամանակ նացիստական ​​Իտալիան ձգտում էր մեծ http: //www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/5d2yy.htm (հասանելի է 15.03.2016): Նրա ազդեցությունը Միջերկրական ծովում, ինչը ստիպեց Ֆրանսիային մերձենալ Թուրքիային և զիջումներ կատարել դրան: Լարված միջազգային պայմաններում Ֆրանսիայի կառավարությունը, վարչապետ Լեոն Բլումի նախաձեռնությամբ, մշակել է Սանջակի հակամարտության լուծման փոխզիջումային ծրագիր 14, որում ներառված էին ինչպես Թուրքիայի, այնպես էլ Ֆրանսիայի տեսակետները Սանջակ կարգավորման վերաբերյալ: Համաձայն այս ծրագրի, նախատեսվում էր, որ սանջակը կդառնա քաղաքական անկախ միավոր: Ազգերի լիգայի հերթական նստաշրջանը բացվեց 1937 թ. Հունվարի 21-ին: Սանջակի հարցը մնաց օրակարգում: Ֆրանսիացիները ներկայացրեցին խնդրի լուծման իրենց պահանջներն ու առաջարկները, բայց այս երկու կողմերի թեզերը մերձեցնելու համար անհրաժեշտ էր դիմել բրիտանական պատվիրակության ղեկավար Անտոն Իդենի միջնորդությանը: Առանցքի տերությունների (Գերմանիա, Իտալիա) վտանգավոր առաջխաղացման պայմաններում Մեծ Բրիտանիան շահագրգռված էր կանխել իր դաշնակից Ֆրանսիայի և Թուրքիայի միջև վեճի այնքան սրումը, որ վերջիններս դեմ լինեին Առանցքի կողմին 15: Այսպիսով, Թուրքիայի ճնշման և Թուրքիայի առանցքի խարդավանքների սպառնալիքների ներքո, Ֆրանսիան Ալեքսանդրեթ Սանջակը զիջեց Թուրքիային: թ Սանջակի նոր կարգավիճակի մասին օրենքի նախագիծը ներկայացվել է Ազգերի խորհրդին քննարկման և հաստատման համար 2010 թ. Մայիսի 29-ին, բայց խորհրդի անդամները նույնիսկ չեն քննարկել, քանի որ Թուրքիայի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչները հայտարարեցին, որ իրենց կառավարությունները հաստատեցին նախագծերը: Արդյունքում, Ալեքսանդրետ Սանջակը դարձավ անկախ քաղաքական սուբյեկտ, որն իր ներքին գործերում վայելում էր լիակատար անկախություն: Սանջակը պետք է ունենար Սիրիայից անկախ օրենսդիր իշխանություն, սանջակի ժողով-խորհրդարան, անկախ գործադիր իշխանություն, որը ղեկավարում էր պետության ղեկավարը, ինչպես նաև դատական ​​համակարգը: Սանջակը անվանականորեն կապված էր Սիրիայի հետ արտաքին հարաբերությունների, մաքսային և արժութային համակարգերի ոլորտներում: Թուրք-ֆրանսիական կառավարությունները իրավունք ունեին խառնվել սանջակի ներքին գործերին: Սանջակը դեպի Թուրքիա և սիրիական կարա 14 Bayramyan A., note work., Էջ 70: 15 Bayramyan A., note work., Էջ 73: Իշխանություններին տրվել են հավասար իրավունքներ Ալեքսանդրետ 16 նավահանգիստն օգտագործելու համար: 1937 թ.-ի մայիսի 29-ին, երբ ստորագրվեց Accնևյան համաձայնագրերը, Անտիոքի շրջակայքում գտնվող մարդիկ, արաբները, հայերը և սիրիամետ թուրքերը հայտարարեցին decisionնևի համաձայնագրերը մերժելու իրենց որոշման մասին, քանի որ դա, իրենց կամքին հակառակ, բաժանում էր նրանց իրենց Սիրիական հայրենիք: Սիրիայի կառավարությունը հրաժարվեց ճանաչել Սանջակում նոր ռեժիմի օգտագործումը, մինչդեռ Թուրքիան, իր հերթին, իր զորքերը կենտրոնացրեց սիրիական սահմանին: Իրավիճակը Եվրոպայում մնաց լարված; Նման իրավիճակում Ֆրանսիան գիտակցում էր Թուրքիայի հետ համաձայնության գալու հնարավորությունը, ուստի 1938 թ.-ի հուլիսի 5-ին, Ֆրանսիայի իշխանությունների համաձայնությամբ, թուրքական զորքերը մտան սանջակ 17: 1938 Հուլիսի 22-ին Սանջակում տեղի ունեցան տեղական օրենսդիր մարմնի ընտրություններ: Արդյունքում, թուրքական համայնքը հավաքեց ընդհանուր ձայների 63% -ը, բայց այս ընտրությունները ակնհայտորեն կեղծված էին, քանի որ թուրքական համայնքն իրականում կազմում էր բնակչության միայն 23% -ը: Թուրքիայի ներկայացուցիչները Օրենսդիր ժողովի 40 տեղերից 22-ը զբաղեցրին 18: Արաբներին, հայերին, որոնք կազմում են Սանջակի բնակչության շուրջ 75 տոկոսը, 19 խմբում տրվել է ընդամենը 18 տեղ (արաբա-ալավիական համայնք ՝ 9, արաբ-սունի ՝ 2, հույն-ուղղափառ ՝ 2, հայ ՝ 5): 1938 թ. Սեպտեմբերի 2-ին կայացած առաջին նստաշրջանի ընթացքում Ալեքսանդրիայի ժողովի սանջակը վերանվանվեց «Հաթայի նահանգ»: Նշենք, որ ըստ վարկածներից մեկի, Հաթայ անունը ստեղծվել է Աթաթուրքի կողմից «հիթիտ էթի» և «ata» բառերի միաձուլումից, իսկ մեկ այլ վարկածի համաձայն ՝ այսպես կոչված «խեթական թուրքեր» բառերից (Hitay turkleri) ) 20 Հարկ է նշել, որ թուրքերը ակտիվորեն տարածում էին այն կարծիքը, որ 16 Sarah D. Shields, Fezzes- ը Հաթայի անունով գետում: Ինքնության քաղաքականություն և եվրոպական դիվանագիտություն Մերձավոր Արևելքում //books.google.am/books?id=9UcoWVKG3GoC&pg=PA235&lpg=PA235&dq= Հիմնարար+ 29% 2C% 201937 & f = false (մատչելի է 15.03.2016): 17 Ռ. Սաֆրաստյան, Ռ. Մելքոնյան, Թուրքիայի պատմության դասագիրք, Երևան, 2014, էջ 97: 18 Աղաձանյան Մ., Ալեքսանդրեցկի սանձակ: потерянная родина армян, http: //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է 15.03.2016): 19 Bayramyan A., note work., P. 114: 20 Այ (սիդ. 31) e Hür, Atatürk diplomasisinin ba (սիդ. 31) arı .yküsü. Hatay'ın ilhakı, http: //www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/ataturk-diplomasisinin-basari-oykusu-hatayin-ilhaki1103985/ (հասանելի է 15.03.2016): Մեկը կապված է խեթերի հետ 21: Թուրքիան օգտագործում է նման հայտարարություններ ՝ հիմնավորելու այն անհիմն տեսակետները, թե Մերձավոր Արևելքի հին ժողովուրդները, ինչպիսիք են խեթերը և շումերները, թուրք ժողովրդի նախնիներն են: Սիրիան, սակայն, երբեք չի ընդունել սանջակի այս անունը, մինչև 2000-ականները մի շարք քարտեզներ ցույց էին տալիս Ալեքսանդրեթի սանջակը որպես սիրիական տարածք: Հաթայ նահանգի հռչակումը հակասահմանադրական էր. դա համարվեց հասարակական իրավունքի խախտում, քանի որ պետության հռչակումը ներկայացուցչական չէր, չի ընտրվել սանջակի բնակչության կողմից ազատ ժողովրդավարական ընտրությունների միջոցով, այլ նշանակվել է օտարերկրյա պետությունների ներկայացուցիչների կողմից: Սիրիայի կառավարությունը երբեք չի ճանաչել Լիգայի կողմից սանջակին տրված նոր կարգավիճակը, ոչ էլ Հաթայ նահանգի հռչակումը և գոյությունը: Միջազգային բարդ հարաբերությունների և ներքաղաքական իրավիճակի պայմաններում Հաթայի կառավարությունն իրականացրեց Ալեքսանդրեթի սանջակի թուրքացումը: Տարածաշրջանի միացումը Թուրքիային արդեն լավ պատրաստված էր, մնում էր միայն այն օրինականացնել դիվանագիտական ​​ակտերով: 1939 թ.-ին Անկարայի և Փարիզի միջեւ չորս ամիս տևած բանակցություններից հետո: 2006 թվականի հունիսի 23-ին Փարիզում ստորագրվեց ֆրանս-թուրքական «Փոխօգնության համատեղ հռչակագիրը»: Նույն օրը Անկարայում ստորագրվեց Թուրքիայի «Սիրիա» տարածքային վեճի վերջնական կարգավորման մասին համաձայնագիր: Այս գործողություններով Ֆրանսիան Ալեքսանդրեթ Սանջակը հանձնում էր Թուրքիային, իսկ վերջինս պատրաստվում էր ապահովել իր մասնակցությունը անգլո-ֆրանսիական ռազմական խմբում 22: Սակայն Թուրքիան հավատարիմ չեղավ այս պայմանագրին. Փոխանակ ցույց տալու իր խոստացած օգնությունը Բրիտանիային և Ֆրանսիային, շտապեց օգնություն ցուցաբերել Հիտլերի Գերմանիային, որպեսզի վերջինս հասնի իր հավակնոտ նպատակներին: Հազարավոր տեղացիներ, այդ թվում ՝ 40,000 հայեր, Թուրքիայի կողմից Թուրքիայի բռնազավթումից հետո փախան Սանջակ և հաստատվեցին Սիրիայի և Լիբանանի այլ շրջաններում: Թուրքիայի տարածքում մնացել է միայն մեկ հայկական գյուղ ՝ Vak ֆ fl ,, որը միակ հայկական Հաթայ նահանգն է Թուրքիայում, http //encyclopedia.thefreedictionary.com/Hatay+Province (հասանելի է 15.03.2016): 22 Բայրամյան Ա., Նշվ. Cit., P. 146: 150 բնակիչ ունեցող գյուղ է: Քեսաբի հայերը համաձայն չէին սանջակի գրավման հետ; նրանք բողոքի բազմաթիվ նամակներ են գրել Ֆրանսիայի կառավարությանը, անգամ բախումներ են տեղի ունեցել, մեծ թվով քեսաբցիներ գաղթել են Բեյրութ կամ ապաստանել լեռներում: Այս ընթացքում Քեսաբ էին այցելել հայ-ֆրանսիացի գործիչներ, այդ թվում ՝ հայրապետական ​​արքեպիսկոպոս Ռեմի Լեֆրեթր 23: Վերջինս, տեսնելով հայերի ծանր վիճակը, դիմեց Հռոմի պապին և Ֆրանսիայի կառավարությանը ՝ խնդրելով Քեսաբի շրջանը վերադարձնել Սիրիա: Հայ կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս, պատրիարք, կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս XVI Աղաջանյանը մեծ ջանքեր գործադրեց Սիրիայում այդ տարածքները պահելու համար ՝ Վատիկանի անունից միջնորդելով Ֆրանսիայի կառավարությանը: Վերջինս Սիրիայի նախագահի կողմից պարգեւատրվել է երկրի բարձրագույն շքանշանով `« Շուքրի Քուաթլի »: Այսպիսով, Քեսաբի համար պայքարը հաջողությամբ ավարտվեց, Քեսաբի շրջանի մոտ 2/3-ը անջատվեց Հաթայից և վերադարձավ Սիրիա 24: Սիրիայի ժողովուրդը և կառավարությունը, ամբողջ արաբական աշխարհը խոր ընդվզմամբ և զայրույթով ընդունեցին սիրիական սանջակի միացումը Թուրքիային: Բողոքի հուշագիր է ուղարկվել Փարիզ: Հուշագրում նշվում էր, որ Սիրիան չի ճանաչում և չի կարող երբեք ճանաչել այդ անօրինական համաձայնագիրը առանց դրա համաձայնության և մասնակցության: Սիրիայի նախագահ Աթասն իր հերթին բողոքի նամակներ է հղել Ֆրանսիայի նախագահին և վարչապետին, որում նա հայտարարել է, որ Ֆրանսիան խախտել է իր ՝ որպես մանդատային պետություն ստանձնած պարտավորությունները: Ինչ վերաբերում է ժողովրդի բողոքներին, դրանք հիմնականում արտահայտվում էին զանգվածային ցույցերի, գործադուլների ու մասշտաբային արտագաղթի միջոցով: Չնայած այս բողոքներին, 1939 թ. Հուլիսի 23-ին Անտիոքի ֆրանսիական զորանոցից իջեցվեց Ֆրանսիայի դրոշը, և ֆրանսիացի զինվորները և գեներալ Մոլայը դուրս եկան սանջակից: Այսպիսով, շուրջ երեք տարվա պայքարից հետո Թուրքիան, օգտվելով այդ ժամանակաշրջանի միջազգային բարենպաստ իրավիճակից, կարողացավ իր օգտին լուծել Ալեքսանդրեթ Սանջակի հարցը: Թուրքիայում Ալեքսանդրեթ Սանջակի «Սիրիա» խնդրի շուրջ բարդ և երկարատև դիվանագիտական ​​պայքարի արդյունքում պարզվեց, որ հարցը անարդարացիորեն լուծվում է, և փոխզիջումը կարգավորվում է: 23 Թուրքիայի Հանրապետության պատմություն, Համալսարանական դասագիրք, Երեւան, 2014, էջ: 98 թ. 24 Ենգիբարյան Հ.Կ., Քեսաբի հայ կաթոլիկ համայնքի պատմությունից, http: //lraber.asjoa.am/6125/1/2012-4_%2851%29.pdf (հասանելի է 15.03.2016): հետ: Ֆրանսիան և Մեծ Բրիտանիան մեծ դեր խաղացին անարդար կարգավորման գործընթացում, ինչը, ելնելով անգլո-ֆրանսիական դիվանագիտության ընդհանուր շահերից, հակամարտությունը տեղափոխեց ամուր իրավական հիմքից քաղաքական: Ֆրանսիան, որպես Սիրիայի անկախություն խոստացող մանդատային պետություն, հարցը լուծեց իր շահերից ելնելով, բայց իր «խնամակալության» տակ գտնվող երկրի ՝ Սիրիայի հաշվին, առանց հաշվի առնելու վերջինիս կարծիքը: Սոնա Սուքիասյան ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵՏ ՍԱՆJԱԿԻ ԽՆԴԻՐԸ ԹՈՒՐՔ-ՍԻՐԻԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ 1936-1939 Հիմնաբառեր. Թուրք-սիրիական հարաբերություններ, Թուրքիա, Սիրիա, Ալեքսանդրեցանջակ, Քեմալ Աթաթուրք, Մեծ Հաթայ, Ֆրանսիա ։

Բրիտանիա Ամփոփում Այս հոդվածում ներկայացրել ենք Թուրքիայի վարած անջատողական քաղաքականությունը իր հարևան պետության՝ Սիրիայի նկատմամբ։ 1939 թ. Սիրիայի տարածքային մասը հանդիսացող Ալեքսանդրեթի սանջաքը բռնակցվեց Թուրքիային։ Այս հարցում Թուրքիան աջակցություն ստացավ Ֆրանսիայից և Մեծ Բրիտանիայից, որոնք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի աջակցությունը ստանալու համար զիջեցին Ալեքսանդրեթի սանջաքը Թուրքիային։ Հոդվածում ներկայացված են Թուրքիայի պանթյուրքիստական արտաքին քաղաքական հայեցակարգին հավատարիմ մնալու ձգտումները, քեմալական Թուրքիայի բացահայտ կամ քողարկված ծավալապաշտական քաղաքականության դրսևորումները տարածաշրջանում։

ՑՈՒՑՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԵՊՈՆԱՑՈՒՄԴատավարագիտության մեջ վերջին ժամանակներում որպես պաշտպանի կողմից ձեռք բերված տվյալների դատավարականացման ինքնուրույն եղանակ նշվում է պաշտպանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դեպոնացումը։ Այսպես, Ս. Պաշինն առաջարկում է օրենսդրությամբ նախատեսել դատավորիկամ քննիչ դատավորի մոտ ապացույցների դեպոնացման ընթացակարգ։ 1 Լ.Ա. Վոսկոբիտովան, որպես պաշտպանի կողմից հարցման արդյունքում ձեռքբերված տվյալների օրինականացման եղանակ, նշում է դատարանում ցուցմունքի դեպոնացումը։ Ըստ հեղինակի`նախաքննության ընթացքում ցուցմունքների դատական դեպոնացումը նպատակահարմար է այն իրավիճակներում, երբ պաշտպանը, նկատի ունենալով վկայի նկատմամբ քննիչի կողմից ոչիրավաչափ գործողություններ կատարելու կամ այլ անձի կողմից սպառնալիքներ գործադրելու իրական հնարավորությունը, կամ վկայի տարիքը, վստահ չէ,որ կարող է իր վկային հրավիրել դատարան և հարցաքննել նրան։ Ցուցմունքիդատական դեպոնացումը հնարավորություն է տալիս պաշտպանին ձեռք բերելդատավարական ապացույց, որի օրինականացման համար չի պահանջվումլրացուցիչ քննչական գործողությունների կատարում։ 2ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի (այսուհետ՝Նախագիծ) 42-րդ գլխում ամրագրված է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտը։ Հայաստանյան իրավական համակարգի համար բոլորովիննոր այս ընթացակարգի ներդրումն առաջարկվել էր դեռևս ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-իկողմից Հայաստանում դատավարությունների մոնիթորինգի ծրագրի վերջնական զեկույցում, համաձայն որի՝ դեպոնացման ընթացակարգը պետք է հավասարապես մատչելի լինի մեղադրող և պաշտպանական կողմերի համար։ 3 Համաձայն Նախագծի 328-րդ հոդվածի՝ ցուցմունքների դատական դեպոնացումը կատարվում է՝1) մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի արժանահավատությանապահովման նպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ.1 Տե՛ս Пашин С. А., Судебные прения в механизме установления истины по уголовному делу։ циальность 12.00.09 — Уголовный процесс; М., 1988, էջ 8։ 2 Տե՛ս Воскобитова Л. А., Уголовный процесс. Учебник для бакалавров,/ M. 2015, էջ 356-358 3 Տե՛ ս ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի Հայաստանում դատավարությունների մոնիթորինգի ծրագրի վերջնականզեկույցը (ապրիլ 2008 – հուլիս 2009), էջ 88։ 2) դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձից արժանահավատցուցմունք ստանալու նպատակով՝ քննիչի կամ վարույթի մասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ։ Ինչպես նկատում ենք՝ Նախագծով քրեական վարույթի մասնավոր մասնակցին, այդ թվում՝ պաշտպանին հնարավորություն է տրված ինքնուրույն նախաձեռնել ցուցմունքի դատական դեպոնացման գործևնթաց, ինչը միտված էապահովելու քրեկան դատավարության հիմնական սկզբունքներից մեկի՝ կողմերի հավասարության սկզբունքի ապահովմանը։ Նախաքննության ընթացքում կողմերի հավասարության սկզբունքը կպահպանվի, եթե փաստաբանըհնարավորություն ունենա ապացույց հավաքել, այդ թվում՝ վկայի և փորձագետի ցուցմունքները դատարանում դեպոնացնելու եղանակով։ Ցուցմունքներիդատական դեպոնացումը հնարավորություն է տալիս փաստաբաններին իրականացնել ապացույց հավաքելու գործառույթ՝ քննչական մարմնից անկախ,որն առավելապես միտված է ընդունելու պաշտպանի դատավարական հակառակորդի կեցվածք։ Փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտի ներդրումը կնպաստի մինչդատական վարույթում մրցակցության տարրերի ուժեղացմանը, կամրապնդի ապացույց ձեռք բերելու ոլորտում պաշտպանի ինքնուրույնությունը և կմեղմի քննիչից և դատախազից պաշտպանիկախվածությունը։ Ցուցմունքի դեպոնացումը քննիչի ու դատախազի հայեցողությունից անկախ և պաշտպանության կողմի նախաձեռնությամբ ձեռք բերված տվյալների դատավարականացման ինքնուրույն եղանակ է։ Դատարանըմեղադրանքի կողմ չէ և ցուցմունքների դատական դեպոնացման դեպքում կարող է ապահովել քրեական հետապնդման մարմնի և պաշտպանի համար հավասար հնարավորություն։ Դատաքաննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձի, մասնավորապես վկայիկամ տուժողի ցուցմունքի դեպոնացումն ընդհանուր առմամբ ընդունելի է.նման ինստիտուտ նախատեսված է մի շարք երկրների օրենսդրությամբ։ Այսպես, Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ՔԴՕ) 109-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե վկան արտասահմանում գտնվելու կամայլ հիմնավոր պատճառներով չի կարող մասնակցել դատարանում գործի քննությանը, ապա դատախազի պահանջով նրան կարող է հարցաքննել քրեական հետապնդման դատավորը՝ ապահովելով կասկածյալի, մեղադրյալի, նրապաշտպանի, տուժողի և դատախազի՝ հարցաքննվող վկային հարցեր տալուհնարավորությունը։ Բոլորովին այլ ընթացակարգով է գործում վկայի ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտը էստոնիայում։ Մասնավորապես, Էստոնիայի ՔԴՕ 67-րդ հոդվածը սահմանում է, որ նախնական քննության դատավորը, հաշվի առնելով հանցագործության ծանրությունը կամ բացառիկ հանգամանքների առկայությունը, դատախազության միջնորդությամբորոշում է կայացնում անձին անանուն վկա ճանաչելու մասին՝ վկայի անվտանգության ապահովման նպատակով։ Դատավորը վկային հարցաքննում է միայնայն բանից հետո, երբ բավարար ապացույցների հիման վրա համոզվում է, որկա վկայի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտություն։ Ուկրաինայի քրեադատավարական օրենսդրությունը կարգավորում է նախաքննության ընթացքում վկայի և տուժողի հարցաքննության կարգը դատաքննության ընթացքում։ Համաձայն Ուկրաինայի ՔԴՕ 225-րդ հոդվածի՝ այնկարող է կատարվել բացառիկ դեպքերում վկայի և տուժողի կյանքին կամ առողջությանը սպառնացող վտանգի, ծանր հիվանդության կամ այլ հանգամանքների առկայության դեպքում, որոնք կարող են անհնար դարձնել դատարանում նրանց հարցաքննությունը կամ ազդել ցուցմունքների հավաստիության և լրիվության վրա։ Նախագծի վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ եզրակացության մեջ նշվում է, որդեպոնացման ընթացակարգի նպատակն է կանխել իրավապահ մարմիննեիպաշտոնատար անձանց կողմից վերցված մինչդատական ցուցմունքներիազատական ընթերցանությունը դատական քննության ժամանակ, որը բավական հաճախ հանդիպող անընդունելի պրակտիկա է (մրցակցայնության և բանավորության տեսանկյունից) հետխորհրդային պետություններից շատերի, ներառյալ` Հայաստանի քրեական վարույթում։ 4Ի տարբերություն քննիչի՝ իր աշխատասենյակում՝վերահսկողությունիցդուրս իրականացվող հարցաքննությանը, դատական նիստերի դահլիճումպաշտպանի միջնորդությամբ իրականացվող հարցաքննության և ցուցմունքիդեպոնացման դեպքում, դատարանը կապահովի վկայի կողմից ամբողջականտվյալների ներկայացումը և այդ տեղեկությունների ամբողջական արձանագրումը, ինչպես նաև կերաշխավորվի ցուցմունքը կամավոր ներկայացնելուհանգամանքը։ Ցուցմունքի դատական դեպոնացման դեպքում, հարցաքննությունը թեև իրականացնում է քննիչը, սակայն արդար դատաքննության իրավունքի պահանջից բխում է, որ այս ընթացակարգում պետք է կիրառվի արդար դատաքննության այն չափորոշիչը, որի համաձայն առաջինը հարցեր էտալիս այն կողմը, ով նախաձեռնել է տվյալ հարցաքննությունը։ Պաշտպանինախաձեռնությամբ ցուցմունքների դատական դեպոնացման դեպքում էապեսսահմանափակվում է պաշտպանի տված հարցերը հանելու և այն անպատասխան թողնելու քննիչի հայեցողությունը։ Եթե ցուցմունքի դեպոնացման դեպքում պաշտպանի հարցադրման վերաբերելիության կամ թույլատրելիության4 Տե՛ս ԵԱՀԿ/ ԺՀՄԻԳ եզրակացությունը ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծիվերաբերյալ։ Եզրակացության հերթական համարը CRIM -ARM/228/2013 [LH]// Վարշավա, 23-ըապրիլի, 2013 թ. Էջ 45։ հետ կապված քննիչի և պաշտպանի միջև ծագում է վեճ, ապա պաշտպանիհարցադրման իրավաչափությունը որոշում է դատարանը։ Կարելի է ասել, որ քրեադատավարական իրավունքի զարգացման ներկայիս փուլում դատական դեպոնացումն ունի սահմանափակ կիրառություն։ Այն կարող է կիրառվել միայն այն ժամանակ, երբ հիմքեր կան ենթադրելու, որվկան կամ տուժողը հետագայում չեն կարող ներկայանալ դատարան, կամ կարող են օգտվել ցուցմունք չտալու իրավունքից։ Ցուցմունքների դատական դեպոնացման պրակտիկայի ամփոփման հիման վրա հետագայում հնարավորկլինի անդրադառնալ պաշտպանների նախաձեռնությամբ ապացույցների դատական դեպոնացման այլ դրսևորումներին։ Ցուցմունքների դեպոնացման այսհիմքը կոչված է պաշտպանության կողմի համար երաշխավորելու Մարդուիրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված հակընդդեմ հարցման(մեղադրյալի՝ իր դեմ վկայած անձանց հարցեր տալու) իրավունքն այն դեպքում, երբ առկա է հիմնավոր ենթադրություն, որ հարցաքննության ենթակաանձը չի կարող ներկայանալ դատաքննության կամ դատաքննության ընթացքում իրավաչափորեն կարող է հրաժարվել ցուցմունք տալուց։ Այս կարգավորման տրամաբանական շարունակությունը նախագծի 354-րդ հոդվածի 1-ինմասի 6-րդ կետն է՝ որի համաձայն, կողմի միջնորդությամբ և դատարանիորոշմամբ, մինչդատական վարույթում կամ դատարանում օրենքով սահմանված պահանջների պահպանմամբ տրված ցուցմունքների ինչպես նաև դրանցկցված հավելվածների (նկարների, գծագրերի, սխեմաների, լուսանկարների,ձայնագրությունների, տեսագրությունների, նկարահանումների, տեսաֆիլմերի) հրապարակումը թույլատրվում է, եթե մինչդատական վարույթում անձիցուցմունքն օրենքի պահանջներին համապատասխան դեպոնացվել է։ Այսպիսով, Նախագծի քննարկված դրույթները կոչված են կանխելու այն իրավիճակը,երբ մինչդատական վարույթում միայն քննիչի ներկայությամբ անձի տվածցուցմունքները, որին պաշտպանության կողմն անմիջականորեն հարցեր տալու հնարավորություն չի ունեցել, կարող են դրվել վերջնական դատական ակտի հիմքում։ Այսպիսով, վերլուծելով մի շարք արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորումները դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորությունչունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցուցմունքների դատականդեպոնացման ինստիտուտի վերաբերյալ, կարող ենք փաստել, որ վերջինիսամրագրումը Նախագծում բավական առաջադիմական քայլ է և բխում է ինչպես կոմերի, այնպես էլ արդարադատության շահերից։ Սակայն նույնը չենքկարող ասել ցուցմունքների դատական դեպոնացմանման երկրորդ հիմքի՝ մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի դեպոնացման վերաբերյալ։ Տեսականգրականության մեջ այս ինստիտուտի վերաբերյալ առկա են իրարամերժ կարծիքներ։ Այսպես, այս ինստիտուտի կողմնակիցները նշում են, որ դատավորի մասնակցության անհրաժեշտությունը հարցաքննությանը պայմանավորված էնշված սուբյեկտների նկատմամբ որևէ ճնշումը կամ խոշտանգումը բացառելուհանգամանքով, քանի որ անձը դատավորի ներկայությամբ ավելի անկաշկանդցուցմունք կտա, իսկ հետագայում էլ չի փոխի իր կողմից նախաքննության ժամանակ տված ցուցմունքը։ Սակայն բոլոր այն դեպքերի համար, երբ անձինկատմամբ հնարավոր է խոշտանգում կամ ճնշում կիրառված լինի մինչևնրան դատարան տանելը, պետք է վկայակոչել ՄԱԿ-ի «Խոշտանգումների և այլդաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի դեմ» կոնվենցիան։ Վերջինիս բովանդակությունից բխում է,որ յուրաքանչյուր մասնակից պետություն ապահովում է, որ ցանկացած անձ,ով պնդում է, թե ինքն այդ պետության իրավազորության ներքո գտնվող ցանկացած տարածքում ենթարկվել է խոշտանգումների, ունենա տվյալ պետության իրավասու մարմիններին բողոք ներկայացնելու և նրանց կողմից իր գործի անհապաղ ու անաչառ քննության իրավունք։ 5 Ձեռնարկվում են միջոցներ՝ապահովելու համար հայցվորի կամ վկաների պաշտպանությունն ընդդեմվատ վերաբերմունքի կամ ահաբեկման՝ որպես նրա բողոքի կամ վկայությանհետևանքի։ Միջազգային հետևյալ նորմի առկայության դեպքում անկախ այնհանգամանքից մինչդատական վարույթում կասկածյալը կամ մեղադրյալըհարցաքննվել էդատավորի ներկայությամբ, թե ոչ, եթե նա դատական քննության ժամանակ հայտարարի իր նկատմամբ խոշտանգումներ կիրառելու մասին, ապա պետական իրավասու մարմինները պարտավոր են անհապաղ ուանաչառ քննություն իրականացնել։ Տվյալ պարագայում այս ինստիտուտի օրենսդրական ամրագրումը աննպատակահարմար է։ Թեև Նախագիծը հանգամանորեն ներկայացնում է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ընթացակարգը, ներկայացվող միջնորդությանը և դեպանցում կատարելու մասին որոշմանը ներկայացվող պահանջները, այնուամենայնիվ, որոշ հարցեր` կապված մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման հետ, շարունակում են մնալ ոչ լիարժեք պարզաբանված կամչպարզաբանված։ Ստորև կանդրադառնանք դրանցից մի քանիսին։ Այսպես, Նախագիծը չի պատասխանում այն հարցին, թե արդյո՞ք մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքները դեպոնացրած դատարանը կարող է լինել գործն ըստ էության լուծող դատարանը։ Չէ՞ որ վերջինիս մոտ կարող է կանխակալ վերաբերմունք առաջանալ։ Համաձայն Նախագծի 7-րդ հոդվածի 3-րդմասի` արդարադատություն իրականացնելիս կամ դատական այլ երաշխիքներապահովելիս դատավորը պարտավոր է լինել և երևալ անկողմնակալ։ ՀՀ Սահ5 Տե՛ս «Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի դեմ» 1984 թվականի հոկտեմբերի 10-ի կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածը։ մանադրության 63-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ ևանաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Այս դրույթների ամրագրումը օրենքիմակարդակով կոչված է երաշխավորելու յուրաքանչյուր անձի` իր գործի արդար դատաքննության իրավունքը անկողմնակալ դաատավորի կողմից։ Նախագծում ստեղծված այս անորոշությունը հնարավոր է վերացնել հետևյալ եղանակներից որևէ մեկով. կամ սահմանել արգելք խոստովանական ցուցմունքը դեպոնացրած դատարանի կողմից հետագայում գործն ըստ էության քննելու համար կամ սահմանել պաշտպանության կողմի իրավունքը՝ առարկելուգործի ըստ էության քննությունը նույն դատարանի կողմից իրականացնելուվերաբերյալ, եթե հիմնավոր կասկած կա, որ դատարանը կանխակալ վերաբերմունք կարող է ցուցաբերել։ Կատարյալ իրավակարգավորման դեպքում ենթադրվում է, որ մենք կառաջնորդվեինք առաջին տարբերակով և կարգելեինքնույն դատարանին գործի ըստ էության քննություն կատարել։ Սակայն հաշվիառնելով ՀՀ տարածքի փոքրությունը, դատարանների ծանրաբեռնվածությունը և ռեսուրսների սակավությունը, կարծում ենք՝ ավելի գործուն և նպատակահարմար է երկրորդ տարբերակը։ Նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատարանն ապահովում է սույն օրենսգրքով սահմանված հարցաքննության ընթացակարգի պահպանումը, ինչպես նաև ցուցմունքի դեպոնացման ընթացքում հակընդդեմհարցման իրավունքի իրականացումը։ Թեև ինքնին ողջունելի է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ժամանակ հակընդդեմ հարցման իրավունք ունեցող անձանց մասնակցությունը, սակայն այս կարգավորումը հակասում է նախագծի 239-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջներին, քանի որ մեղադրյալըհարցաքննվում է այլ անձնացից անջատ։ Քննիչը միջոցներ է ձեռնարկում, որպեսզի մեղադրյալը չհաղորդակցվի տվյալ վարույթի շրջանակներում հարցաքննված կամ հարցաքննման ենթակա այլ անձի հետ։ Նախագծի բովանդակությունից պարզ չէ, թե դատարանն ինչպիսի լիազորություններ ունի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքները դեպոնացնելիս և ինչպես պետք է ապահովի այդ ցուցմունքների հավաստիությունը։ Մինչդատական վարույթում դատարանն իրականացնում է նախնական կամ հետագա վերահսկողություն, որի արդյունքում որոշվում է քրեական հետապնդման մարմնի որոշումների, գործողությունների կամ անգործության օրինականությունը։ Արդյո՞ք դատավորի ներկայությունը ցուցմունքների դեպոնացմանըև ցուցմունքների ամրագրմանը տեղավորվում է դատավորի գործառույթներիշրջանակում։ Որոշ տեսաբաններ նշում են, որ մեղադրյալի խոստովանականցուցմունքի արժանահավատության ապահովման նպատակով դատարանիմասնակցությունը հարցաքննությանը դատական վերահսկողության դրսևորում է։ 6 Համաձայն Նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասի՝ դատարանն ըստէության հարցեր տալու իրավունք չունի։ Ինչպես նկատում ենք, դատավորը մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում մեղադրանքի էության վերաբերյալ հարցեր տալու իրավունք չունի։ Նախագծի նշված գլխում նախատեսված չէ դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորությունը։ Փաստորեն, ստացվում է, որ դատավորը ոչ թեմասնակցում , այլ պասիվ կերպով ներկա է գտնվում հարցաքննությանը, իրավունք չունի հարցաքննության ընթացքում հնարավոր խախտումները կանխելկամ դրանց արձագանքել։ Ուստի, մինչդատական վարույթում կատարվողհարցաքննությանը դատավորի ներկայությունը ոչ մի կերպ չի կարող համարվել դատական վերահսկողություն։ Ստացվում է, որ դատավորը, խոստովանական ցուցմունքների հավաստիությունն ապահովելու նպատակով հարցաքննությանը ներկա գտնվելով, իրականացնում է նոտարին կամ ընթերակայինհատուկ գործառույթ. այն է՝ հաստատել կամ ամրագրել իր ներկայությամբ կատարված քննչական գործողության արդյունքը։ 7 Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե որքանով արդյունավետ կլինի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտի ներդրումը, պետք է քննարկման առարկա դարձնենք հետևյալ հարցը. արդյո՞քխոստովանական ցուցմունքների դեպոնացումը կարող է կանխել ներկայիս արատավոր պրակտիկան առ այն, որ վարույթն իրականացնող մարմիններըկասկածյալներից կամ մեղադրյալներից ցուցմունքներ կորզում են խոշտանգումների, ծեծի կամ այլ ձևերով։ Բացի այդ, այս ճանապարհով արդյո՞ք հնարավոր կլինի վերջապես մեր իրավական համակարգից արմատախիլ անելդեռևս ԽՍՀՄ տարիներին Ա. Վիշինսկու կողմից ձևավորած պրակտիկան, ըստորի՝ միայն խոստովանական ցուցմունքները բավարար են անձին դատապարտելու համար։ Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքի մեջ արմատավորված էականերաշխիք է ոչ միայն իր դեմ ցուցցմունք չտալու, այլ նաև մեղքը չխոստովանելու իրավունքը։ Միջազգային նորմերով սահմանվում է, որ «անձի դեմ առաջադրված մեղադրանքի հարցը որոշելիս յուրաքանչյուր անձ, լիակատար հավասարության պայմաներում ունի իր դեմ ցուցմունք տալու կամ մեղքը խոստովանելու պարտադրանքից ազատ լինելու իրավունք»։ 8 Մեկ ուրիշ նորմով ամրագրվում է, որ «իրավապահ մարմիններն անպատեհ կերպով չեն օգտագործում կալանավորված կամ ազատազրկված անձի վիճակը՝ նրան խոստովանե6 Տե՛ս J. L. Worral, ,,Criminal procedure’’ 4th edition , New York//2010, էջեր 15-17։ 7 Տե՛ս Ղամբարյան Ա., Մինչդատական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում։ Գիտագործնական ձեռնարկ, Երևան, 2010, Էջեր 53-55։ 8 Տե՛ս Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի հոդված14(3.) է կետ։ լուն կամ ինքն իրեն այլ կերպ մեղսագրեուն կամ ցանկացած այլ անձի դեմցուցմունք տալուն հարկադրելու նպատակով»։ 9Այս և մի շարք այլ համապատասխան միջազգային չափանիշների համաձայն՝ հարկադրանքի ցանկացած ձև, ներառյալ՝ խոշտանգումը, անմարդկայինվերաբերմունքի այլ ձևերը արգելված են։ Մասնավորապես, Դատախազներիդերի վերաբերյալ Ուղեցույցները դատախազներին արգելում են օգտագործելապացույցը, եթե այն ձեռք է բերվել ապօրինի միջոցների օգտագործմամբ, ինչը համարվում է կասկածյալի իրավունքների կոպիտ խախտում, հատկապես,եթե միջոցները ներառել են խոշտանգում, դաժան կամ անմարդկային վերաբերմունք կամ պատիժ, կամ մարդու իրավունքների այլ ոտնահարումներ10։ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեի N20 ընդհանուր մեկնաբանություննանթույլատրելի ապացույցի վերաբերյալ ընդունել է համապարփակ մոտեցում,ինչը ներառում է ճնշման միջոցով ձեռք բերված ապացույցը՝ պահանջելով, որօրենքը պետք է արգելի խոշտանգման կամ արգելված այլ վերաբերմունքի միջոցով ձեռք բերված հայտարարությունների կամ խոստովանության օգտագործման թույլատրումը դատական վարույթում11։ Խոշտանգումների, դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի արգելքին անդրադառնալով՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը իր նախադեպային որոշումներում ամրագրել է, որ անմարդկային վերաբերմունքին առնչվող լուրջ հայտարարությունները պետք է ամբողջական քննության ենթարկվեն։ Իշխանություններն իրենց իրավասության շրջանակներում պետք է ձեռնարկեն բոլոր ողջամիտ քայլերը՝ միջադեպին առնչվող ապացույցները, ներառյալ ականատեսների ցուցմունքները և դատաբժշկական փորձաքննությանապացույցներն ապահովելու ուղղությամբ12։ Այն դեպքում, երբ անձն արգելանքի վերցվելիս գտնվել է լավ առողջական վիճակում, սակայն ազատ արձակվելու ժամանակ հայտնաբերվում են վնասվածքներ, ապա այդ վնասցածքներիառաջացման պատճառների վերաբերյալ հավաստի բացատրություններ տալու պարտականությունը կրում է պետությունը13։ ՀՀ Քր. դատ. օր-ը, հիմք ընդունելով միջազգային իրավունքի ներմերի պահանջները, նույնպես արգելում է խոշտանգման, հարկադրանքի, խաբեության,կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքների ոտնահարման կամ ընթացա9 Տե՛ս ԵԱՀԿ-ի 1991 թվականի Մոսկովյան փաստաթղթի պարագրաֆ 23.1։ 10 Տե՛ս Դատախազների դերի վերաբերյալ ուղեցույցներ, ՈՒղեցույց 16, ընդունվել է ՄԱԿ-ի՝ Հանցագործությունների կանխարգելմանն ու հանցագործների նկատմամբ վերաբերմունքին նվիրված 8-րդ համաժողովում, Հավանա, Կուբա 1990 (Օգոստոսի 27- սեպտեմբերի 7), էջ 14-16։ 11 Տե՛ս ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեի Ընդհանուր մեկնաբանություն 20՝ Խոշտանգումները և դաժան վերաբերմունքը կամ պատիժն արգելելու վերաբերյալ (հդվ . 7) CCPR/C/GC/20, 10մարտի 1992, Պարագրաֆ 2։ 12 Տե՛ս Tanrıkulu Tanrikuluv. Turkey, ՄԻԵԴ վճիռ 8 հուլիս 1999// պարագրաֆներ 104 -106։ 13 Տե՛ս Aksoy v. Turkey, ՄԻԵԴ վճիռ, 18 դեկտեմբերի 1996// պարագրաֆ 61։ կարգային խախտումների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցի օգտագործումը։ Թեև միջազգային իրավունքը և ներպետական օրենսդրությունը պետական իշխանությունների համար խոշտանգումների վերաբերյալ հայտարարությունները քննելու խիստ պարտականություն են նախատեսում, դատավարությունների դիտարկման մոնիթորինգի արդյունքում ձեռք բերված տվյալներն ընգծում են, որ այս պարտականությունը ոչ միշտ է կատարվել։ Բազմիցս ամբաստանյալները դատարանին հայտնել են, որ ոստիականներն իրենց ծեծել ենև ոստիկանությունում գտնվելու ժամանակ ենթարկվել են դաժան վերաբերմունքի14։ Մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտն արդյունավետ գործիք կարող է ծառայել ամբաստանյալների նկատմամբ խոշտանգումները և դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի դրսևորումները կանխելու համար։ Սակայն կարծում ենք՝ իրականում նշված ինստիտուտը չի կարող խոչընդոտել քննիչի կողմից նույն այդ անձանց նկատմամբ ճնշումկամ խոշտանգում կիրառելու և դրանից հետո դատավորի ներկայությամբնրանց հարցաքննելու համար հատկապես այն դեպքերում, երբ անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված լինի կալանքը, երբ անձն առավելապես գտնվում է քրեական հետապնդման մարմնի անմիջական հսկողությաններքո, իսկ հարցաքննությանը դատավորի մասնակցությունն ունի հատվածային բնույթ։ Նախագծի բացթողումներից կարելի է համարել այն, որ վերջինս չի նախատեսում անչափահաս տուժողների և վկաների ցուցմունքների դատականդեպոնացման առանձին հիմք։ Մինչդեռ մի շարք միջազգային փաստաթղթերում և առանձին երկրների քրեական դատավարություններում նախատեսվածէ անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական դեպոնացման հնարավորություն։ Այսպես՝ Եվրոպայի Խորհրդի՝ «Վկաներին ահաբեկելու և պաշտպանության իրավունքի ապահովման մասին» 1997թվականի սեպտեմբերի10-ի N R (97) 13 հանձնարարականի 26-րդ կետի համաձայն՝ խոցելի վկաների(անչափահաս վկաներ, ընտանեկան բռնության զոհեր) հարցաքննությունըպետք է իրականացվի կամ դատական իշխանության մարմինների կողմիցկամ նրանց ներկայությամբ, իսկ պաշտպանության կողմը պետք է բավարարհնարավորություն ունենա վիճարկելու այն։ Այս դրույթը, ըստ էության, վերաբերում է մինչդատական վարույթում անչափահասների ցուցմունքների դատական դեպոնացմանը, քանի որ անչափահասի ցուցմունքը տրվում է մինչդատական վարույթի ընթացքում՝ դատարանի ներկայությամբ, որին կարող էմասնակցել նաև պաշտպանության կողմը։ Թեև Նախագծում ուղղակիորեն14 Տե՛ս Հայաստանում դատավարությունների դիտարկման ծրագրի վորջնական զեկույցը (ապրիլ2008-հուլիս 2009) Վարշավա, 8 մարտի 2010, էջ 73-79։ նախատեսված չէ անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական դեպոնացման հիմք, սակայն նրանց օրինական շահերը և մեղադրյալի հակընդդեմհարցման իրավունքը զուգակցելու նպատակով պետք է անչափահաս տուժողի ցուցմունքի դատական դեպոնացումը իրականացնել նախագծի 312-րդհոդվածի 2-րդ հիմքով, այն է՝ անձը հնարավորություն չունի ներկայանալու դատաքննությանը։ Բանն այն է, որ միջազգային իրավական չափանիշների համաձայն՝ պետք է խուսափել հատկապես սեռական շահագործման զոհ հանդիսացող անչափահաս տուժողներին դատարան հրավիրելուց և կրկնակի հարցաքննելուց՝ նրանց կրկին անգամ զոհ դառնալու հնարավորությունը բացառելու նպատակով (double victimisation)։ Մեր իրավական համակարգում նկատվում են որոշակի քայլեր՝ ուղղվածանչափահաս տուժողների հարցաքննության առանձնահատուկ կարգի սահմանմանը, անչափահաս տուժողների շահերի պաշտպանության ավելի ճկունև արդյունավետ կառուցակարգերի մշակմանը։ Մասնավորապես, Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին ՀՀ Կառավարության թիվ 303-Ն որոշման 50-րդ կետով ամրագրվում է անչափահասների վերաբերյալ քրեականգործերով գաղտնիության պահպանման համար օրենսդրորեն լրացուցիչ երաշխիքներ նախատեսելու անհրաժեշտությունը, իսկ նույն որոշման 51-րդ կետը ներկայացնում է հետևյալ միջոցառումների իրականացման պահանջ՝ 1.քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանել անչափահասի մասնակցությամբ առերեսման և այլ քննչական գործողությունների հատուկ կարգիսահմանում մասնավորապես, 2. Անչափահասին հանցագործությամբ հասցված վնասի վերապրումը բացառելու համար (double victimization)։ Բացի այդ արդեն շրջանառության մեջ գտնվող «Քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը նույնպես անդրադարձել է անչափահասի մասնակցությամբհարցաքննության՝ առանց անհարկի ձգձգումների կատարման պահանջին,հետագայում միևնույն հանգամանքների վերաբերյալ նրա հարցաքննությունըհնարավորինս բացառելու նպատակով։ Ի մի բերելով տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը՝ գտնում ենք,որ ցուցմունքների դատական դեպոնացման հիմքերից մեկի (ցուցմունքներիդեպոնացման կատարումը դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձիցարժանահավատ ցուցմունք ստանալու նպատակով՝ քննիչի կամ վարույթիմասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ) օրենսդրական կարգավորումը հստակ է, գոյությունն արդարացված է և ուղղված է դատական քննության արդյունավետ իրականացմանը, իսկ ինչ վերաբերում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացմանը, ապա այս ինստիտուտի կարգավորմանընվիրված Նախագծի որոշ նորմեր հստակեցման կարիք ունեն։ Այսպիսով, առաջարկում ենք վերանայել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի Նախագծի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտին վերաբերող նորմերի բովանդակությունը և ավելացնել անչափահաստուժողների ցուցմունքների դեպոնացումը որպես առանձին հիմք։ Արփինե ԱռաքելյանՑՈՒՑՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԵՊՈՆԱՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ ցուցմունքների դատական դեպոնացում, վկայի ցուցմունքների դատական։

Հոդվածը վերաբերում է քրեադատավարական բոլորովին նորէ ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտին։ Տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը ապացուցում է, որ սույն ինստիտուտի ամրագրումը քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում առաջադիմական քայլ է։ Թեև նախագծի մի ամբողջ գլուխ նվիրված է այս ինստիտուտի կարգավորմանը, այնուամենայնիվ ունեն։ Աշխատանքում փորձ է արվել վեր հանել Նախագծի թերությունները և առաջարկել հնարավոր լուծումներ։

ՖԵՆԹԵԶԻ ԺԱՆՐԸ. ԱՌԱՍՊԵԼԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԸ ՍԹԵՖԱՆԻ ՄԵՅԵՐԻ «ՄԹՆՇԱՂ» ՎԻՊԱՇԱՐՈՒՄԳրականությունը միշտ էլ սերտ կապեր ու առնչություններ է ունեցել բանահյուսության հետ։ Բազմաթիվ գրական երկեր ունեն բանահյուսական, առասպելական տարրեր, կերպարներ, շատերում անգամ ամբողջությամբ վերապատմվում են տարբեր առասպելներ ու ավանդազրույցներ։ Եվ գրականության ու բանահյուսության այդ սերտ կապն էլ 19-րդ դարի վերջում ծնունդ է տվել ֆենթեզի (անգլ.` fantasy) ժանրին։ Ֆենթեզին ֆանտաստիկ գրականության մի տեսակ է, որտեղ առասպելներն իրենց հերոսներովբերվում են իրական կյանք, բախվում են անցյալն և ներկան։ Ներկան, սակայն, ևս որոշակի չէ։ Պատկերվում է մեր իրականությունից անկախ մի այլ իրականություն, որտեղ մարդկանց կողքին ապրում ենառասպելական էակներ` էլֆեր, թզուկներ, հսկաներ, վամպիրներ։ Ֆանտաստիկ գրականության մեջ հեղինակն իր երևակայությամբ մեր աշխարհի մեջ կերտում էմի ուրիշ աշխարհ, փորձում կապել իրականությունն իր երևակայության հետ, բացատրել գերբնականշատ ու շատ իրողություններ գիտական տեսանկյունից։ Գիտաֆանտաստիկ գրականության վառ օրինակներ են Ժյուլ Վեռնի երկերը, որտեղ գործողություններն իրական աշխարհում են, մինչդեռ ֆենթեզիժանրի դեպքում իրականությունն այլ է։ Հեղինակը կերտում է իր երևակայական աշխարհը, որտեղցանկացած գերբնական երևույթ կազմում է այդ աշխարհի մի մասը։ Երկում մարդկանց զուգահեռ ապրում են առասպելական ամենատարբեր կերպարներ, որոնց գոյությունը բացատրել անգամ չի ձգտումհեղինակը։ Ֆենթեզի ժանրի մյուս բնորոշ հատկանիշը կախարդանքն է։ Կախարդանքն ու հրաշքները նույնանում են հերոսի հետ, շատ անգամ էլ իրենք են կերպավորվում, դառնում գործողությունների շարժառիթ, հիմք, լուծում բազում խնդիրներ և հակառակը` ստեղծում դրանք։ Կախարդանքն ունի իր սեփական կամքը, ինքն է որոշում` ում օգնել, ում` ոչ և այդ օգնության համար միշտ հատուցում է պահանջում։ Հեղինակն իր աշխարհը կարող է կերտել մեր մոլորակում, ուրիշ համաստեղությունում, անգամտարբեր զուգահեռ աշխարհներում միաժամանակ։ Ֆենթեզի ժանրում խախտվում են ժամանակի ուտարածության բոլոր պատկերացումները։ Հերոսը կարող է մեր իրականության համար անհնարին ժամանակում անցնել անհնարին ճանապարհ կամ էլ ճանապարհորդել երևակայական ու անբացատրելիժամանակատարածային լաբիրինթոսներով։ Հեղինակը մեր օրեր է բերում անցյալի աստվածներին ևարարչագործությունը կապում ներկայի հետ։ Խախտվում են ժամանակի բոլոր հիմքերը, և կերտվում էմի նոր ժամանակ, որը համապատասխանում է իր իրականությանը։ Օրը կարող է տարի լինել, տարին`օր, մարդու կյանքը` մի ակնթարթ, անվերջանալի հավերժություն։ Հերոսն ապրում է հավերժականկյանքով, բայց ինքն էլ չի գիտակցում այդ հավերժությունը։ Ժանրը ձևավորվում է 19-րդ դարի վերջում, երբ լույս է տեսենում Ուիլիամ Մորիսի «Ջրհորը`աշխարհի ծայրում» գիրքը, և վերելք է ապրում 1954-1956 թվականներին, երբ հրատարակվում է ՋոնԹոլքիենի «Մատանիների տիրակալը»։ Գիրքը մեծ հաջողություն է ունեցել, և դրանից հետո այս ժանրով սկսել են հետաքրքրվել տարբեր հեղինակներ։ Այսօր Ամերիկայում և Անգլիայում ամենամեծ պահանջարկ ունեցող գրքերից շատերը ֆենթեզի են։ Ջոան Ռոուլինգի «Հարրի Փոթթերը», Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղը», Մելիսա դե Կռուզի «Բոշամ ընտանիքը» և այս ժանրի այլ գրքեր գրախանութներումամենավաճառվողներից են համարվում։ Գրականությունից բացի՝ ժանրը մեծ տարածում ունի նաևկինոմատոգրաֆիայում. գրքերի հիման վրա շատ ֆիլմեր են նկարահանվում։ Վերոհիշյալ բոլոր գրքերնունեն համանուն ֆիլմեր, որոնք նույնպես մեծ պահանջարկ են վայելում։ Ֆենթեզին մեծ տարածում ունի ոչ միայն ԱՄՆ-ում և Անգլիայում, այլև տարբեր երկրներում։ Այդպիսի գիրք գրելու փորձ է արվել նաև Հայաստանում. 2010 թ․ հրատարակվել է Անինայի «Ֆիան»։ Ժանրի լավագույն գրքերից մեկը Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» քառահատոր վիպաշարն է, որի«Մթնշաղ», «Նորալուսին», «Մայրամուտ», «Արևածագ» գրքերը լույս են տեսել համապատասխանաբար 2005, 2006, 2007, 2008 թթ. և վաճառվել 9.5 միլիոն օրինակով ԱՄՆ-ում և 3 միլիոն Անգլիայում։ Գիրքն արժանացել է տարբեր մրցանակների, իսկ հեղինակը` տարվա լավագույն գրող կոչմանը։ ժանրի օրենքներին համապատասխան այստեղ էլ հեղինակն իրական կյանք է բերում առասպելականհերոսների. երկի գործող կերպարները վամպիրներն ու մարդագայլերն են։ Ֆենթեզի ժանրի հիմնական ստեղծագործություններում առկա է տարբեր երկրների առասպելների մեջ մեծ տարածում ունեցող երկվորյակների առասպելը։ Երկվորյակները միմյանց լրացնող, բայցմիևնույն ժամանակ հակադրվող հերոսներ են, պատկերվում են որպես հակադիր բևեռներ։ Նրանց մեջտեղի է ունենում բախում, բայց մեկը մյոսին չի սպանում, այլ միավորվում են հանուն ընդհանուր նպատակի։ Երկվորյակները կարող են լինել հարազատ եղբայրներ, կարող են և ընդհանրապես արյունակիցչլինել։ «Մթնշաղ» վիպաշարի գլխավոր կերպարներ Էդվարդ Քալլենը և Ջեյքոբ Բլեքը երկվորյակ հերոսներ են։ Ս. Հարությունյանն իր «Հայ առասպելաբանություն» գրքում երկվորյակների առասպելի համարառանձնացնում է յոթ մոտիվ, որոնք հիմնականում համապատասխանում են նաև Էդվարդի և Ջեյքոբիկերպարներին։ 1Ըստ այդ յոթ կետերի՝ ներկայացնենք հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին2, շումերական էպոսի Գիլգամեշին ու Էնկիդուին3 և «Մթնշաղ»-ի Էդվարդին ու Ջեյքոբին4։ 1. Երկվորյակների հրաշալի (աստվածային, արքայական) ծագումը կամ ծնունդը.ա) Սանասարի և եղբոր մայրը հղիանում է սուրբ ջրից կամ կաթողիկոսի տված ցորենի զույգհատիկներից, ինչից էլ ծնվում են հերոսները։ բ) Եթե Սանասարը և Բաղդասարը երկվորյակներ են, ապա Գիլգամեշը և Էնկիդուն ծնվում ենտարբեր ժամանակներում և ոչ նույն ծնողներից։ Գիլգամեշն ունի արքայական ու աստվածային ծագում, նա երկու երրորդով անմահ է, մեկ երրորդով` մահկանացու։ Էնկիդուն ստեղծվել է աստվածներիկողմից` նրանց թքից ու կավից։ գ) Էդվարդը ծնվել է որպես սովորական մարդ, բայց հետագայում դարձել վամպիր` ձեռք բերելովկախարդական կարողություններ։ Ջեյքոբն ի ծնե մարդագայլ է, կախարդանքը նրա արյան մեջ է, բայցգլուխ է բարձրացրել միայն Էդվարդին հանդիպելուց հետո, այսինքն՝ այստեղ հրաշալի ծագումը կամծնունդը կապվում է ոչ թե նրանց ծնվելու օրվա, այլ կերպարանափոխության հետ, ինչը կատարվել էմիմյանց հետ բախվելուց հետո։ 2. Կերպարների հակադրություն.ա) Սանասարը ծնվում է մեկ բուռ ջրից, Բաղդասարը` կես։ Սանասարն ավելի հզոր ու ուժեղ էեղբորից։ բ) Գիլգամեշը տանջում է մարդկանց, գործում բազմաթիվ վատ արարքներ, մեղավոր է։ Էնկիդունծնվում է նրա դեմ պայքարելու համար, սկզբում նա չի էլ ճանաչում մեղքը։ գ) Էդվարդը մարմնավորում է սառույցը, Ջեյքոբը` կրակը։ Նրանք հակադրվում են միմյանց անգամիրենց էություններով` վամպիր և մարդագայլ։ Այս երկու գերբնական արարածները հավերժականպայքարի մեջ են միմյանց դեմ։ 3. Հակադրություն ծնողների և երկվորյակների միջև.ա) Սանասարի և Բաղդասարի հայրը (հայրացուն) ցանկանում է սպանել որդիներին կամ զոհելկուռքերին։ Որոշ պատումներում որդիները սպանում են հորը (հայրացուին)։ բ) «Գիլգամեշում» հակառակ պատկերն է. հակադրություն չկա։ Էնկիդուն ծնողներ չունի, իսկ Գիլգամեշը տանում է վերջինիս իր մոր մոտ և խնդրում ընդունել նրան որպես հարազատ որդի։ Մոր օրհնությամբ նրանք եղբայրանում են։ գ) Վամպիրներին ու մարդագայլերին արգելված էր սիրել մահկանացու մարդկանց, բայց երկուհերոսներն էլ հակադրվում են իրենց ծնողներին և սիրում նույն աղջկան` Իզաբելլա Սվանին։ 4. Փախուստ – հալածանք հայրենի երկրից, տանից.ա) Սանասարը և Բաղդասարը փախչում են հայրենի երկրից, հալածվում հորից և ապաստանումօտար երկրում։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն չեն հալածվում կամ վտարվում, պարզապես ճանապարհ են ընկնումօտար երկիր` սպանելու անտառի հովանավոր աստծուն` Խումբաբային։ գ) Փորձելով փախչել Բելլայի արգելված սիրուց` երկու հերոսներն էլ հեռանում են երկրից։ Ջեյքոբը գայլի կերպարանքով թափառում է ուրիշ երկրներում, իսկ Էդվարդը` ոտքով անցնում գրեթե ողջմոլորակը։ 5. Հակասություն երկվորյակների միջև.ա) Օտար աղջկա կողմից Սանասարին ուղղված նամակի պատճառով վիճում ու կռվում ենեղբայրները, առաջ է գալիս հակադրություն։ 1 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, Բեյրութ, 2000, էջ 341-349։ 2 Տե´ս «Սասունցի Դավիթ», Երևան, 1961։ 3 Տե´ս Հին Արևելքի պոեզիա, Երևան, 1982, էջ 101-169։ 4 Տե´ս Meyer St., Twilight, New York, 2005։ բ) Էնկիդուն ստեղծվել է Գիլգամեշի դեմ կռվելու համար, և հակասությունն առկա է դեռևս նրածննդից։ Նրանց միջև բախում տեղի չի ունենում, բայց Գիլգամեշը երազում տեսնում է իր պարտությունն Էնկիդուից, ինչից հետո էլ ձգտում է բարեկամանալ նրա հետ։ գ) Էդվարդի և Ջեյքոբի հակասությունը թաքնված է նրանց էության մեջ, բայց այն սրվում և թշնամանքի է վերածվում, երբ երկուսն էլ սիրահարվում են նույն աղջկան։ Ստեղծվում է սիրային եռանկյունի, որը, ի դեպ, բնորոշ է ֆենթեզի ժանրի շատ երկերի։ 6. Հաշտություն.ա) Սանասարին և Բաղդասարին հաշտեցնում է մայրը։ բ) Գիլգամեշին և Էնկիդուին հաշտեցնում է Գիլգամեշի մայրը` ընդունելով Էնկիդուին որպես հարազատ որդի։ գ) Էդվարդի և Ջեյքոբի հաշտեցումը կատարվում է Էդվարդի և Բելլայի երեխայի` Ռենեսմեիծնունդից հետո, ով էլ դառնում է նրանց հաշտության և բարեկամության եզրը։ 7. Նոր կարգի (տիեզերական, սոցիալական) հաստատում.ա) Սանասարը և Բաղդասարը հաստատվում են Սասունում, հիմնում Սասնա բերդը, քաղաքը,իրենց հզոր տոհմը, հիմք դնում Արծրունիների և Գնունիների իշխանական տոհմերին1։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն կառուցում, շենացնում են իրենց քաղաքը, սպանում Խումբաբային։ գ) Էդվարդը և Ջեյքոբը վերացնում են վամպիրների և մարդագայլերի միջև հավերժական թշնամությունը, սկիզբ դնում բարեկամությանը։ Ս. Հարությունյանի նշած յոթ մոտիվները համապատասխանում են ֆենթեզի ժանրի նաև այլստեղծագործություններում առկա երկվորյակների առասպելներին` «Վամպիրների ակադեմիան»,«Վամպիրի օրագրերը», «Գերբնականը», «Բոշամ ընտանիքը» և այլն։ Մարդագայլ Ջեյքոբ Բլեքը Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկ հնդկացիների Քվիլեթ ցեղից է։ Իրականում այսօր էլ այդ մարդիկ իրենց համարում են գայլերից սերված և հավատում են գայլ տոտեմին։ Նրանք գայլին ընդունում են որպես եղբայր ու խստորեն պատժում են այդ սրբազան էակին սպանելցանկացողներին։ «Մթնշաղում» հեղինակը ներկայացնում է այդ ցեղի տարբեր առասպելերը` բերելովդրանք իրական կյանք։ Ըստ այդ առասպելներից մեկի` մարդագայլերը սովորական մարդիկ են եղել,բայց իրենց ցեղի կյանքը փրկելու, պաշտպանելու համար ձեռք են բերել կախարդական ունակություններ։ Սկզբում կախարդանքը նրանց դարձրել է մարտիկ-հոգիներ։ Թշնամու հարձակման ժամանակցեղի մարտիկների հոգիները դուրս են գալիս մարմիններից և, միավորվելով բնության հետ, պաշտպանում իրենց կանանց ու երեխաներին, իրենց երկիրը։ Նրանք մեկ են դառնում բնության ու կենդանական աշխարհի հետ և հաղթանակ տանում։ Մարդը կերպարանափոխության է ենթարկվում փրկվելուկամ իր սիրելիին փրկելու համար։ Կերպարանափոխության նման օրինակներ կան նաև հայ առասպելներում, երբ աղջիկները, ցանկանալով փրկվել բռնի ամուսնությունից, խնդրում էին Աստծուն իրենցքար, բույս կամ թռչուն դարձնել2։ Հիշենք նաև Դափնեի առասպելը, ով ծառ է դառնում` մերժելով Ապոլոն աստծու սերը3։ Մարտիկ-հոգիների առասպելի շարունակության մեջ Քվիլեթների ցեղապետ Տախա-Ակին յուրայիններից մեկի դավաճանության պատճառով զրկվում է իր մարմնից, և նրա հոգին սկսում է թափառելանհայտության մեջ` զրկված անգամ մահանալու հնարավորությունից։ Անորոշ ժամանակի և անորոշտարածության մեջ թափառելուց հետո հոգին կորցնում է մարդկային բոլոր հատկանիշները, վերածվում քամու։ Մի օր էլ այդ քամի-հոգին տեսնում է իր ցեղի տառապանքները և, նրան օգնելու մեծ ցանկությունից դրդված, միավորվում գայլի հետ, ստանում երկու էություն` մարդ ու գայլ։ Մարդը միավորվում է բնության հետ, և դա համարվում է երկնային պարգև, աստվածային շնորհ։ Հետագայում այդշնորհը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, մարդագայլերը դառնում են իրենց երկրի պաշտպաններն ուպահապանները4։ Մարդագայլի առասպելը կա նաև հայ առասպելաբանության մեջ։ Ս. Հարությունյանն իր «Հայառասպելաբանություն» գրքում նշում է, որ մարդագայլերը հիմնականում կանայք են։ Նրանք առավոտյան մարդ են, գիշերը` գայլ, գայլի կերպարանքով ուտում են իրենց հարազատ երեխաներին, քանդումգերեզմաններ, հոշոտում դիակներ։ Հայկական առասպելներում մարդագայլի գայլի էությունը երկնայինանեծք է, որի պատճառով երկնքից մարդու վրա է իջնում գիշատչի մորթին, և վերջինս կերպարանափոխվում է։ Անեծքը գործում է միայն գիշերը, իսկ ցերեկը մորթին վայր է ընկնում5։ Համեմատենք մարդագայլի հայկական առասպելները հնդկացիների առասպելների հետ։ Առաջինում մարդագայլի էությունը երկնային պատիժ է, վնասում է մարդկանց, սպառնում երեխաների կյանքին, իսկ երկրորդում փրկում և պաշտպանում է կյանքը, համարվում օրհնություն։ 1 Տե´ս Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1990, էջ 45-46։ 2 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ հին վիպաշխարհը, Երևան, 1987, էջ 30-34։ 3 Տե´ս Мифы энциклопедия, Москва, 2005, էջ 18։ 4 Տե´ս Meyer St., Eclipse, New York, 2007, p. 239-267։ 5 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, 2000, էջ 281-286։ Քվիլեթների առասպելներում մարդագայլի էությունը մարդկանց արյան մեջ է և հավերժական,մարդագայլը ցանկացած պահի կարող է կերպարանափոխվել, իսկ հայկական առասպելներում այդանեծքը տրվում է միայն յոթ տարով, և մարդը փոխում է իր էությունը միայն գիշերը` անկախ իր կամքից։ Յոթ տարին լրանալուն պես մորթին այրվում է։ Այստեղ բախվում ենք նաև մեկ այլ տարբերության. քվիլեթների առասպելներում մարդագայլը խորհրդանշում է կրակը, ջերմությունը, իսկ հայկականում` խուսափելը կրակից։ Եթե նրա մորթին այրվի, կվերանա նաև անեծքը։ Մարդու և գայլի միասնական էությունն արտահայտված է նաև «Տարոնի պատերազմ» հայոց հինվեպի զորավար Գայլ Վահանի կերպարում։ Ժողովուրդն իր հերոսին օժտել է գերմարդկային ուժով,որը պարսիկների դեմ կռվում հասնում է անգամ ծայրահեղ դաժանության, երբ վերջինս կտրում էթշնամու զինվորների քթերն ու լցնում մախաղի մեջ կամ էլ հանում Միհրան զորավարի լյարդն ուդնում նրա բերանը։ Քվիլեթների մարդագայլերի նման Գայլ Վահանը նույնպես մարտնչում է իր երկրի, իր ազգիհամար։ Նա հզոր է, ուժեղ և ունի գայլին բնորոշ շատ գծեր, ինչի համար էլ հայ ժողովուրդը կնքել էնրան Գայլ անվամբ։ Խորամանկությամբ և խելքով նա պաշտպանում է իր երկիրը, դաժանաբարսպանում ու տանջում բոլոր նրանց, ովքեր վտանգի են ենթարկում այն։ Իսկական գայլի նման Գայլ Վահանն էլ չի ընկրկում, չի փախչում և «աղբ ճաշակող խոճկորներիցեղից սերվածների հետ» հաշտություն չի կնքում, այլ մարտնչում ու հաղթում է նրանց1։ Գայլ Վահանի կերպարում արտահայտված գիշատչի էությունը չի համարվում անեծք, այլ հզորուժ է, որը պաշտպանում է երկիրը։ Քվիլեթների մեկ այլ առասպելում, որը պատմվում է «Մթնշաղ» գրքում, խոսվում է ջրհեղեղիմասին.«Լեգենդները շատ են, որոշներում պատմվում է` ինչպես ջրհեղեղի ժամանակ հին քվիլեթները(այդպես էր իրեն անվանում ցեղը) կապեցին իրենց կանոեներն ամենաբարձր սոճիներից, որպեսզիփրկեն իրենց և երեխաներին, ինչպես` Նոյը»։ 2Համաշխարհային ջրհեղեղի առասպելն առկա է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ։ Աստվածաշնչի Նոյի պատմության նման շումերական «Գիլգամեշում» նույնպես պատմվում է ՈւբարՏուտուի որդի Ուտնապիշտիի մասին, ով Լուսակն Էա աստվածուհու խորհրդով նավ է կառուցում ևփրկվում ջրհեղեղից (էջ 156-162)։ Համաշխարհային ջրհեղեղի առասպելը կա նաև հունական դիցաբանության մեջ։ ԱմպրոպայինԶևսը զայրանում է պղնձի դարի մարդկանց կատարած չարագործություններից և որոշում վերացնելողջ աշխարհը, այն ողողել ջրով։ Փրկվում են միայն Պրոմեթևսի որդին` Դևկալիոնը և նրա կինը` Պիրրան, ովքեր մտնում են մի վիթխարի արկղի մեջ և ինն օր, ինը գիշեր լողում ալիքների վրայով3։ Այս առասպելն առհասարակ տարածված է շատ ժողովուրդների մոտ։ Ոմանք նման են Նոյի պատմությանը, մյուսները` ոչ, բայց բոլորում էլ կան ընդհանուր մոտիվներ` բարկացած աստված, աշխարհըծածկող ջրհեղեղ, նավ կամ փրկության փայտե միջոց և վերջում աստծո ու փրկվածների միջև հաստատվող դաշինք։ «Մթնշաղ» վիպաշարում մեծ դեր են ունեն վամպիրները։ Նրանցից յուրաքանչյուրն օժտված էգերբնական, կախարդական ուժով, ինչով նմանվում է հունական կամ հայկական դիցաբանության միաստծո։ Վեպի կենտրոնում վամպիրների Քալլեն ընտանիքն է, որը զուգահեռվում է Օլիմպոսի աստվածների ընտանիքին։ Ընտանիքի հայրը Քարլայլ Քալլենն է, ով զուգահեռվում է հունական Զևսին և հայկական Արամազդին։ Բացի բոլորի հայրը և ընտանիքի գլուխը լինելուց՝ նա օժտված է նաև արարչագործությանշնորհով։ Ինքն է ստեղծել իր ընտանիքը, վամպիր դարձրել կնոջն ու որդեգիր երեխաներին (հիշենք, որվամպիրների կյանքն սկսվում է ոչ թե ծննդյան, այլ փոխակերպման օրից)։ Էսմե Քալլենն ընտանիքի մայրն է։ Նրա յուրահատուկ էությունը հենց մայր լինելն է, ընտանիքը,օջախը պահելը։ Նա ընտանիքի հովանավորն է, ինչով զուգահեռվում է հունական Հերային և հայկական Անահիտին։ Էմմեթ Քալլենն Արեսն է (Վահագն), ով ունի հզոր ուժ, սիրում է կռվել, հաճույք է ստանում ուրիշների մարտերից, մարմնավորում է ուժը։ Ինչպես դիցաբանության մեջ, այնպես էլ այստեղ նա ամուսնացած է Ռոզալիի հետ (Աֆրոդիտե, Աստղիկ), ով պատկերվում է որպես աշխարհի ամենագեղեցիկ էակ։ Էդվարդ Քալլենն Ապոլոնն է։ Նա լուսավորում է ամեն բան, Ապոլոնի նման կարդում է ուրիշներիմտքերը, գուշակում։ Ապոլոնի կիթառն Էդվարդը փոխարինել է դաշնամուրով և դրա գեղեցիկ հնչյուններով գերում ու գրավում է բոլորին։ 1 Հարությունյան Ս., Հայ հին վիպաշխարհը, Երևան, 1987, էջ 175։ 2 Meyer St., Twilight, p. 124։ 3 Տե´ս. Կուն Ն., Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները, Երևան, 1979, էջ 101-102։ Էլիս Քալլենն Ապոլոնի քույր Արտեմիսն է, ով սիրում է եղբորն ու նրա կողքին է անընդհատ, օգնում ու օժանդակում է նրան, նուրբ է ու քնքուշ, բայց միևնույն ժամանակ հզոր և մարտնչող, որսի սիրահար։ Ջասպեր Հեյլը Հերկուլեսն է։ Նա ուշ է միացել ընտանիքին և մինչ այդ բազմաթիվ փորձությունների ու դժվարությունների միջով է անցել։ Այդ փորձությունները զուգահեռվում են Հերկուլեսի տասներկու սխրագործություններին, որոնք հաղթահարելուց հետո միայն նրան հաջողվում է հասնել անմահությանը և Օլիմպոսին, ինչպես Ջասպերը` Քալլենների ընտանիքին։ Բացի Քալլեններից՝ կան նաև ուրիշ վամպիրներ, ովքեր ունեն տարբեր կախարդական շնորհներ,որոնցով զուգահեռվում են այս կամ այն աստվածությանը։ Նրանցից մեկը մարմնով կայծակ է արձակում, շանթահարում է, մյուսը կարողանում է փոխել միջավայրը, կարդալ մտքեր, տեսնել ապագան, ղեկավարել չորս տարերքները և այլն։ Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը հարուստ է առասպելական և առհասարակ բանահյուսական տարրերով, որոնք սերտ աղերսներ ունեն հայ ու համաշխարհային առասպելաբանության հետ։ Աստղիկ ՍողոյանՖԵՆԹԵԶԻ ԺԱՆՐԸ. ԱՌԱՍՊԵԼԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԸ ՍԹԵՖԱՆԻ ՄԵՅԵՐԻ «ՄԹՆՇԱՂ» ՎԻՊԱՇԱՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ֆենթեզի, բանահյուսություն, «Մթնշաղ», վամպիր, երկվորյակների առասպել,մարդագայլ, Գայլ Վահան, համաշխարհային ջրհեղեղ, հունական պանթեոն ։

Ֆենթեզի ժանրը, որը մեծ տարածում ունի 21-րդ դարի համաշխարհային գրականության մեջ, նորից գրականություն կենտրոնական թեմա է դարձնում տարբեր ազգերի առասպելներն ու լեգենդները։ Ստեֆենի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը, ինչպես և այս ժանրի բոլոր ստեղծագործությունները, ունի բանահյուսական բազմաթիվ տարրեր, որոնք զուգահեռվում են հայկական և այլ ազգերի առասպելների հետ։ Երկվորյակների առասպելը զուգահեռվում է հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին և շումերական Գիլգամեշին ու Էնկիդուին, մարդագայլի առասպելը` Գայլ Վահանի կերպարին և այլն։

ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՈՒՄ Հայ ժողովուրդը իր գոյության հազարամյակների ընթացքում երկար ու դժվարին ճանապարհ է անցել: Նույնիսկ ստրկության, ֆեոդալիզմի դարաշրջանում Հայաստանը դարձավ համաշխարհային տերությունների ասպարեզ, ավերիչ բախումների, շարունակական արշավանքների ասպարեզ, որտեղ բնակչության մեծ զանգվածներ ենթարկվեցին ֆիզիկական ոչնչացման և տեղահանման, այրվեցին ու ավերվեցին քաղաքներ ու գյուղեր, մշակութային հուշարձաններ ոչնչացվել են մշակույթի հուշարձանները: Այս ամենից հետո հայ ժողովրդին մնում էր միայն արտագաղթել: Այլ մայրցամաքներում ապաստանած հայ զանգվածները հայտնվել են տարբեր իրավիճակներում, անցել են տարբեր ուղիներ `երկրի ընձեռած հնարավորությունների և պատմական ժամանակաշրջանի շնորհիվ: Գաղութներում հայ զանգվածները շփվում էին, շփվում հյուրընկալող ժողովուրդների հետ և կրում իրենց ազդեցությունը: Տեղի են ունեցել սովորույթների, վարվելակերպի և մշակույթների փոխհարաբերություններ և փոխադարձ հարստացում: Հետևաբար, գաղութների գոյությունը լոկ հայ առանձին զանգվածների պատմություն չէ: Միևնույն ժամանակ դա հայ ժողովրդի պատմություն է, օտար ժողովուրդների հետ շփումներ, պատմական կապեր: Բազմաթիվ հարցեր `կապված հայկական արտագաղթի պայմանների, հայկական սփյուռքի ծագման, կազմավորման և գոյատևման, ինչպես նաև նրանց ներքին կյանքի հետ, վերաբերում էին միջնադարի հայ պատմաբաններին` ondոնդ, Սեբեոս, Ասողիկ, Արիստակես Լաստիվերտցի, Մատթեոս Ուրհայեցի, Arvakz, Samroel, Samovel Grigor Daranaghtsi, Simeon Lehatsi և այլ հեղինակներ 1: Հարուստ փաստական ​​նյութի տեսանկյունից անհամեմատ ավելի կարևոր են հայկական ձեռագրերի հուշարձանները և հատկապես դրանց հուշերը: Գաղութի հայոց պատմության լուսաբանման համար հատկապես անգնահատելի է ձեռագրերի և նրանց հուշերի տեղեկությունները, որոնք ստեղծվել են միգրացիայի աշխարհում: Հայերը հյուսիսի ժողովուրդների մասին տեղեկություններ ունեին հին ժամանակներից, երբ կազմավորվել են ռուսների նախնիների ցեղերը, սլավոնները, ապա `« Հին ռուսական պետությունը »: Հայերի կապերը Հին Ռուսաստանի հետ կապ Հին Ռուսաստանի կապերը հայերի հետ հաստատվում են փաստաթղթերով `սկսած X դարի գրավոր աղբյուրներից: Սակայն, ըստ էության, դրանք սկսվել են շատ ավելի վաղ ՝ հին ժամանակներում, դրանք արտացոլված են հնագիտական ​​և բանահյուսական նյութերում, ճարտարապետական ​​հուշարձաններում, տարեգրություններում, պատմություններում, առասպելներում: Հիմքեր կան խոսելու հայերի հնագույն կապերի մասին արևելյան սլավոնների ՝ Կիանի Ռուսաստանի հետ դրա կազմավորման և զարգացման շրջանում: Այս կապերը նկատվում են Ռուսաստանի պատմության այսպես կոչված սկյութա-սարմատական ​​շրջանից, որը համընկնում է Հայաստանի ուրարտական ​​ժամանակաշրջանի պատմության հետ, մինչև նախարարական շրջանը: Հին Ռուսաստանի այսպես կոչված սկյութա-սարմատական ​​դարաշրջանից պահպանված ամենահին պատմությունը երեք եղբայրների ՝ Կուար, Մելտե և Խորյանների կողմից Կուարաք քաղաքի հիմնադրման առասպելն է, որը հիշատակել է հայ պատմաբան enենոբ Գլակը (7-րդ դարի Johnոն, պատմություն , Սանկտ Պետերբուրգ, Սանկտ Պետերբուրգ, 1987 Պատմություն, Երեւան, 1979, Ասողիկ, Տիեզերքի պատմություն, Սանկտ Պետերբուրգ, 1885, Լաստիվերտցի Ա., Երևանի պատմություն, 1963, Ուրհայեցի Մ., Ժամանակագրություն, Վաղարշապատ, 1989, Անեցի Ս ., Պատմաբանների ժողովածու, Վաղպատ, 1893, Արծրունի Թ., Արծրունիների տան պատմություն, Թիֆլիս, Վրաստան, 1917, Գանձակեցի Կ., Հայոց պատմություն, Երեւան, 1961, Դավրիժեցի Ա., Պատմություն, Վաղպատ, 1896, Դարանաղցի Գ., Ronամանակագրություն, Երուսաղեմ, 1915, Լեհական Ս., Ogueանապարհորդական հուշեր, Վիեննա, 1936: 2 Խաչիկյան Լ., 14-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, Երեւան, 1950: Նույն, 17-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, մաս Ա և Բ, Երևան 1955: Հովհաննիսյան Ա., Հայ ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1601-1620) մերթ., Երևան, 1974 և հ. Բ. (1621-1640) Երեւան, 1981, Հակոբյան Վ., Փոքր մատենագրություններ, 13-18-րդ դարեր, հ. 1, Երեւան, 1951, հ. 2, Երեւան, 1956: Մաթթոսյան Ա., Հայոց ձեռագրերի հուշեր, 13-րդ դար, Երեւան, 1984: վերջ - 8-րդ դարի սկիզբ): Այս առասպելը նման է Ռուսաստանում առասպելին երեք եղբայրների ՝ Կի, Շչեկ «Խորիվ» Կի քաղաքը հիմնադրելու մասին: Ակադեմիկոս Ն. Մառնը ուշադրություն դարձրեց այդ առասպելների բովանդակությանը, հերոսների, եղբայրների նմանությանը, պատմական իրավիճակին և այլ հանգամանքներին: Ռուսական տարեգրության մեջ Կի քաղաքի կառուցման մասին պատմությունը իր զուգահեռը գտնում է «Հայաստանը Վանա լճի ափին 4-5-րդ դարերի պատմություններում» 1-ում: Նա մանրամասն անդրադարձավ նաեւ հայ-ռուսական առասպելների այդ զուգահեռներին: Ռիբակով: Ակադեմիկոս Ռիբակովը Կիևում ապրելու ամենահավանական ժամանակը համարում է Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոս Առաջինը և նրա սերունդները, քանի որ հենց այդ ժամանակ սլավոնները առաջին անգամ կապվեցին կայսրության հետ: Ըստ Ռիբակովի, հայկական գրառումը թույլ է տալիս Կիի հիմնադրման ամսաթիվը գտնել նախ 7-8-րդ դարում: Ancientուգահեռների առկայությունը հինավուրց ռուսական առասպելի և «հայկական աղբյուրի» միջև հայ-սլավոնական կապերի առկայության ամենավաղ վկայությունն է մինչև Կիանի Ռուսաստանի կազմավորումը: Հայկական պատմական աղբյուրները ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանել ոչ միայն ռուսների, այլև սլավոնների ու նրանց նախորդների մասին: Պատմաբան Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմություն» գրքում պատմում է հյուսիսային երկրների բնակիչների ու նրանց հետ հայերի շփումների մասին: 7-րդ դարի հայ գիտնական Անանիա Շիրակացին արժեքավոր վկայություններ է թողել Դոն գետի տարածքում բնակվող սլավոնական ցեղերի մասին 2: Սկզբնական փուլում հայ-սլավոնական հարաբերությունները պատահական էին: Հին Ռուսաստանի սլավոնական ցեղերի երկրներից Հայաստանի հեռավորությունը, անմիջական կապերի բացակայությունը պատճառ հանդիսացավ այն բանի, որ հայերի և սլավոնների նախնական շփումները տեղի էին ունենում հարևան պետությունների տարածքում: Նման պետություններից մեկը Բյուզանդիան է, որի սլավոնական գաղութացումը չի սահմանափակվել միայն Բալկաններում: Վերաբնակիչները ներթափանցեցին Բալկանյան թերակղզու հարավ, ապա Փոքր Ասիա, նույնիսկ Սիրիա: Փոքր Ասիայում և Բյուզանդիայի այլ շրջաններում բնակություն հաստատած սլավոններն առավել անմիջական շփումներ են ունեցել հայերի հետ: Այնպես որ, հայ-սլավոնական հարաբերությունների սկիզբը պետք է համարել ոչ թե Կիանի Ռուսաստանի ժամանակաշրջանը, այլ շատ ավելի վաղ: Հայերը, ինչպես Կովկասի մյուս ժողովուրդները, սլավոնների հետ հարաբերություններ հաստատեցին Վոլգայի, Կասպից ծովի, Միջերկրական ծովի, Սև ծովի, Դոնի և aրիմի շուրջ: 8-րդ դարի կեսերին խազարները, Վոլգայի բուլղարացիները և այլ ժողովուրդներ ակտիվ դեր ստանձնեցին որպես միջնորդ Բալթյան Արևելքի և Արևելքի միջև ակտիվ առևտրի փոխանակման մեջ: Բալկանյան թերակղզում բնակվող ռուսների, բյուզանդացիների, բուլղարացիների և հայերի հետ նրանց հարաբերությունների մասին տեղեկատվությունն արտացոլվել է 10-րդ դարից մինչև 11-րդ դարի սկիզբ հայ պատմաբան Ստեփանոս Տարոնեցու «Տիեզերական պատմություն» աշխատության մեջ: Նա նաև գրում է այնպիսի կարևոր իրադարձությունների մասին, ինչպիսիք են «Ռուսաստանի մկրտությունը» և Կիի արքայազն Վլադիմիր Սվյատոսլավիչի ամուսնությունը արքայադուստր Վասիլ Երկրորդի ՝ արքայադուստր Աննայի հայ քրոջ հետ: Ռուսաստանում քրիստոնեության վերափոխումը, Կիանի Ռուսաստանի մերձեցումը Բյուզանդիայի, Բալկանյան թերակղզու, Եվրոպայի, Կովկասի, հայերի և վրացիների հետ դինաստիկ կապերի հաստատման հետ նպաստեցին այդ երկրների տնտեսական, քաղաքական և մշակութային զարգացմանը, ինչպես նաև արաբական տիրապետության դեմ համատեղ պայքարը: Բյուզանդական շահերը պահանջում էին սերտ հարաբերություններ ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Կովկասի հետ: Ռուս գիտնականների կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում պարզվեց, որ Հինավուրց և նշանակալի հայկական գաղութը Կազանից 90 կմ հեռավորության վրա ՝ Մեծ Բուլղարիա քաղաքում: Բոլգարը խոշոր կենտրոն էր, որը հայտնի էր իր առաջադեմ արհեստներով և առևտրով, որից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հայկական գաղութը 3: Հարկ է նշել այն փաստը, որ Պետրոս Մեծն առաջինն էր հետաքրքրվում Մեծ Բուլղարիայի ավերակներով: Նա մահացավ 1712 թվականին: Մոսկվայից Կազան ուղարկեց հայազգի Իվան Վասիլին ՝ շիրմաքարերի արձանագրությունները վերծանելու համար: Այստեղ հայտնաբերվել են հայկական գերեզմաններ և տապանաքարեր. Բարխուդարյան Վ. 2, Ոսկանյան Կ., Հայ-ռուսական պատմական կապեր և Արջելյան Հայաստանի մուտքը Ռուսաստան, Երևան, 1978, էջ 2: 10 հռութներ Պարզվեց, որ քաղաքի պարիսպներից դուրս հայկական բնակավայր կա: Հայկական գերեզմանաքարերից ամենահինը (1121) հայտնաբերվել է «Հունական պալատի» մոտակայքում: Գերեզմանների պեղումներ, արձանագրությունների ուսումնասիրություններ, այսպես կոչված «Հունական պալատ» պրոֆ. Սմիրնովին բերեցին այն եզրակացության, որ Մեծ Բուլղարիայում հայկական գաղութ կա, նա իր եկեղեցին անվանեց, որ «Հունական պալատը» հայկական սրբավայր էր 1: XI դարի հայ պատմաբան Արիստակես Լաստիվերտցին վկայում է, որ 1054 թ.-ին, երբ սելջուկ թուրքերը ներխուժեցին Հայաստան, նրանց դեմ դուրս եկավ Վարանգների գնդ (այսինքն ՝ վայրենիներ, ոչ թե ֆրանկներ): Կ.Յուզբաշյանը ապացուցեց, որ «վարգը» հոմանիշ է «ռուսերեն» բառին, որ այդ ժամանակի հունահայ աղբյուրներում դրանք օգտագործվել են որպես համարժեք եզրույթներ: 11-րդ դարի երկրորդ կեսին շատ հայեր հաստատվեցին Ռուսաստանում: 1062 Գալիցիայի արքայազն Ֆյոդոր Դմիտրիկը հրավեր ուղարկեց Կոսոխի հայերին ՝ միասին կռվելու: Իշխանը նրանց խոստացավ շատ արտոնություններ ՝ 3 տարի հարկերից ազատում սննդից, որից հետո նրանք կարող էին մնալ կամ հեռանալ: Այդ հռչակագիրը կամ արտոնագիրը ժամանակավորապես թարգմանվել է ռուսերենից հայերեն և 1641 թվականին: Այն հաստատվել է Լեհաստանի թագավոր Վլադիսլավ IV- ի կողմից: Հայտարարության մեջ նշվում է, որ այդ ժամանակ հայերը բնակություն են հաստատել Կիում: 10-11-րդ դդ. Հայաստանում ստեղծվել է քաղաքական-տնտեսական իրավիճակ, որն առաջացրել է բնակչության զանգվածային արտագաղթ հայրենիքից, վերաբնակվել այլ երկրներում: Հայերի արտագաղթը կապված է Արևելքում Բյուզանդիայի վարած հակահայկական քաղաքականության, ինչպես նաև սելջուկ թուրքերի արշավանքների հետ: 11-րդ դարի երկրորդ կեսին սելջուկյան արշավանքների հետևանքով Հայաստանի ավերումը հայկական պետականության անկումն էր, ինչը բնակչությանը ստիպեց արտագաղթել հայրենի հողերից: Այսպիսով, արտագաղթը տնտեսական անկման տրամաբանական շարունակությունն էր, որն իր գագաթնակետին հասավ անկախության կորստից հետո: Գալիցիայում, ընդհանուր առմամբ, Ռուսաստանի հարավում հայերի ժամանման ժամանակը պարզելու համար, հին ռուսական դպրոցի հուշարձանը, որը հայտնի է որպես «Անվճար բժիշկ մեր սուրբ հայր Ագապիտի պահվածքը, որը բուժում էր թույլը աղոթքով և նրանց կերակուրից դեղեր տվեց. նա խնայեց »: «Վարքագիծը» ներառված է այսպես կոչված «Կիո-Պեչորյան վանքի սրբերի վարքը» ժողովածուի մեջ, որը հիմնված է XII-XII դարերի պատմությունների վրա, որոնք ստեղծվել և պատրաստվել են պատրաստի նյութերից 12-րդ դարում: Իսկ «Վարքի» տվյալները կապված են Վսեվոլոդ Յարոսլավիչի (1077-1078-1093) և հատկապես Վլադիմիր Վսեվոլոդովիչ Մոնոմախի (1113-1125) կառավարման ժամանակաշրջանի հետ: «Վարկումը» պատմում է, որ Կին ապրում էր Կիում «Հայաստանից« բուժման »բարձր հմուտ բժիշկ, ով շատ փորձառու էր բժշկության մեջ, ինչը նախկինում չէր եղել: Հայ բժիշկը ախտորոշել և կանխատեսել է հիվանդության այս կամ այն ​​արդյունքը: Շատ հնարավոր է, որ այս բժիշկը միայնակ չլիներ Կիում, նրա շուրջ էին հավաքվել նրա հայրենակիցներից մի քանիսը, որոնք «Վարքում» հիշատակվում են որպես «հավատացյալներ» կամ պարզապես «իրենց սեփական»: Նրա համբավն այնքան մեծ էր, որ հայ բժիշկը հրավիրվեց Չեռնիգով ՝ իշխան Վլադիմիր Մոնոմախի մոտ, որը ծանր հիվանդ էր: Այդ «Վարքի» հիման վրա քիչ թե շատ որոշվում է XI դ. 19-րդ դարի երկրորդ կեսից Կիում հայկական գաղութի կազմավորման տարին: Եկեղեցու նախագահը 1037-ին Յարոսլավ Իմաստուն գերեզմանի (1019-1054) գերեզմանի մարմարե մեծ սարկոֆագը, որը կառուցվել է 11-12-րդ դարերում, մինչ այժմ պահպանվում է հայտնի Սոֆիա եկեղեցու հայտնի եկեղեցում: Քարադագաղի զարդանախշերով ծածկված ծածկույթի հյուսիսային կողմում կան արձանագրություններ, այդ թվում ՝ հայերեն: Գրությունների վատ պահպանումը թույլ չի տալիս կարդալ դրա բովանդակությունը: Որոշ տեղերում դրանք հստակ տարբերվում են հայկական AGNP- ից: նամակներ 2 Սարկոֆագի դեկորատիվ զարդարանը հիշեցնում է Հայաստանի 4-7-րդ դարի ճարտարապետական ​​հուշարձանների զարդարանքը: Այսպիսով, խաչի շուրջ զարդարված զարդը, որը պատկերում է տերերի և կլաստերի ոճավորված որթատունկ, առկա է Արշակունիների հանգստյան տանը Ախցում (4-րդ դար), Ապարանի Քասախի բազիլիկում (4-րդ դար) և հատկապես լայնորեն տարածված է ներկայացված է vվարթնոց տաճարում (7-րդ.): Յարոսլավ Իմաստունի 2 Հարությունյան Վ., Հայատառ գրության վրա, ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր», 1956, №5, էջ. 119: Սարկոֆագի դեկորատիվ զարդարման եղանակների նմանությունը, սարկոֆագի ծածկույթի վրացական արձանագրությունների առկայությունը վկայում են այն մասին, որ 11-12-րդ դդ. Կիում ապրում էին հայտնի հայ արհեստավորներ, ովքեր իրենց հետքն էին թողնում ճարտարապետության և կիրառական արվեստի հուշարձանների վրա: Վոլինի հին Գալիչ քաղաքի մոտակայքում ՝ Կրիլոս գյուղում, գոյություն ունի 13-րդ դար: 20-րդ դարի սկզբին թվագրված Սուրբ Պանտելեյմոնի եկեղեցին, որը պահպանել է հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ գծերի հետքերը: Նրա պատերին կան հայկական վիմագրեր և պատկերներ. Ավանդական «eringաղկած խաչ» ուրվանկարներ հայկական զարդերի համար, տաճարների էսքիզներ: «Eringաղկող խաչի» մոտիվը լայնորեն օգտագործվում է Կիրիլ եկեղեցու որմնանկարներում: Այս իրողությունները վառ կերպով արտացոլում են ռուս-հայկական հարաբերությունները ճարտարապետության և կիրառական արվեստի բնագավառներում: Ռուս-հայկական մշակութային կապերի փոխազդեցության վերաբերյալ կան այլ վկայություններ: Ռուսական եկեղեցին պահպանել է Գրիգոր Լուսավորչի և 37 կույսերի պաշտամունքը: Սեպտեմբեր ամսվա ռուսական «Հայսմավուրքի» 30-րդ օրակարգում նշված է. «Մեծ Հայքի եպիսկոպոսի ՝ Սուրբ Գրիգոր նահատակությունը, նրա հետ երեսունյոթ կույսերի պահվածքը»: Հին Ռուսաստանում կային տաճարներ նվիրված հայկական Սուրբ Գրիգորին, ինչպես, օրինակ, Կի մոտ, պահպանվել է հայտնի Նովգորոդի Ներդիցան (նացիստների կողմից նրա բարբարոսական ոչնչացումը), ի միջի այլոց, ոչ միայն սբ. նման է Վրաստանի և Հայաստանի նման հուշարձաններին (Ախթալա, Բութանիա, Արտենի, Անիի Տիգրան Հոնեցու եկեղեցի և այլն): Եվ 15-րդ դարում: Գրիգոր Լուսավորչի պատվին `Նովգորոդում նույնպես եկեղեցի է կառուցվել, որի եկեղեցու ճարտարապետությունը ցույց է տալիս հին հայկական ճարտարապետության հետքեր: Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև մշակութային կապերի առկայությունը հաստատող պերճախոս փաստաթուղթ է `ռուսական գրականության ամենահին հուշարձաններից մեկի` «Բորիս և Գլեբ վարք» -ը հայերեն թարգմանությունը, որը կազմվել է 1173 թվականին: մեջ մտավ հայկական «Հայսմավուրք» խմբագրած Լորդ Իսրայել: Խմբագրումը կատարվել է վանականի հրամանով և ավարտվել է մինչև 1251 թվականը: «Վարք» թարգմանության մեջ կան հետեւյալ տողերը. «Սրբերի այլ հրաշքներ էլ կան, որոնք նկարագրված են նրանց հսկայական պատմության մեջ, և մինչ օրս նրանք նշաններ են կատարում, որոնց մասին պատմում են մեզանից շատ վկաներ մեր երկրից»: Այլ կերպ ասած, շատ հայեր եկել էին Կի դեպքեր ՝ խմբագրին կամ թարգմանչին պատմելու Կի-ում և Բորիսի և Գլեբի հրաշքների մասին իրենց լսած առասպելները 3: Բորիսի և Գլեբի մասին պատմվածքի հայերեն թարգմանության բուն փաստը վկայում է 12-13-րդ դարերի ցուցաբերած հետաքրքրության մասին: Հայ քաղաքական գործիչները դեպի ռուսական կյանքի այս կամայական կողմը: Վերլուծելով Բորիս և Գլեբի պատմությունը, որտեղ արքայազն Յարոսլավ Վլադիմիրովիչը նշում է Սբ. Բորիս և Գլեբ հիանալի հինգ գմբեթավոր եկեղեցու կառուցման մասին, Լ. Մելիքսեթ-Բեկը առաջ է քաշում Ռուսաստանում և Հայաստանում հինգ գմբեթավոր եկեղեցիների կառուցվածքի խնդիրը: Ռուսաստանում ուշ գմբեթավոր տաճարները տարածված էին ուշ շրջանում, մինչդեռ Վրաստանում դրանք ընդհանրապես չկային: Իսկ Հայաստանում այդպիսի կառույցը հայտնվել է բավականին վաղ ՝ Երեւանի մոտ գտնվող Ավան գյուղի եկեղեցին, XI դարում Անիի Առաքելական եկեղեցին: և այլ եկեղեցիներ 4: Հավանաբար, հայ վարպետները կառույցներում աշխատում էին նաև ռուս վարպետների հետ, ինչպես Սառցե Կովկասի ռուս վարպետները աշխատում էին տեղի վարպետների հետ: 12-րդ դար Երկրորդ կեսից սկսվում է հայերի և Ռուսաստանի հարաբերություններում նոր փուլ, երբ տեղի է ունենում հայերի ավելի ակտիվ և մասսայական արտագաղթ Ռուսաստան: Դա կապված է Հայաստանը գրաված սելջուկ թուրքերի լծի տակ ընկած հայերի ծանր վիճակի հետ: Այդ ժամանակ որոշակի քաղաքական և տնտեսական փոփոխություններ տեղի ունեցան նաև Արևելյան Եվրոպայում: Հին Ռուսաստանը, որը ժամանակին եղել է հզոր պետություն, XI դարը կրճատվել է ավանգարդային բաժանմունքներից 12-րդ դարում: Երկրորդ կեսին այն բաժանվեց առանձին իշխանությունների: Վայրենիներից դեպի հույներ նախկին առևտրային ուղին կորցրեց իր երբեմն նշանակությունը և փոխարինվեց Հյուսիսային և Բալթյան ծովերը միացնող նոր առևտրային ուղով. 1 hamամկոչյան Ա., Պատմա-բանասիրական հանդես, Երևան, 1978, № 3, էջ 4: 209 թ. 2 Հաճիկյան Ս., Ուկրաինայի հայկական սյունակները մ.թ.ա. 16-17 թվականներին: Մեծ բարեկամություն, Երեւան, 1954, էջ: 196 թ. 3 Միքայելյան Վ., Հայկական սփյուռքի պատմություն, հ. 1, Երեւան, 2003, էջ 48-49: Վիստուլայի, West Bug- ի, Մերձդնեստրի վրայով: Հայերն, ովքեր լքել են իրենց երկիրը, արտագաղթել են Ռուսաստանի հարավ-արևմուտք, Գալիցիա, Լեհաստան, Պովոլժիե, aրիմ, որտեղ գտել են կյանքի ավելի տանելի պայմաններ: Այնտեղ նրանք հիմնում են իրենց բնակավայրերը, եկեղեցիները: Պրոֆեսոր I. Ըստ Ա. Լիննիչենկոյի, Հարավային Ռուսաստանի, Լվովի, Լուցկի, Կամենեց-Պոդոլսկի ամենակարևոր կենտրոնները, որտեղ ապրում էին հայ ներգաղթյալներ, մեծապես պարտական ​​էին հայերին իրենց հարստությամբ, շքեղությամբ և շքեղությամբ: Դրանց շնորհիվ Հարավային Ռուսաստանի առևտրի կենտրոնները միջնորդի դեր խաղացին Արևելքի և Արևմուտքի միջև առևտրում: Արևելյան ապրանքների առևտուրը Հարավային Ռուսաստանում և Լեհաստանում բացառապես հայերի ձեռքում էր, ուստի արևելյան մի շարք ապրանքներ կոչվում էին «հայկական ապրանքներ» 1: Հինավուրց ժամանակներից հայերը գաղութ են հիմնել մեծ Վոլին Լուցկ քաղաքում, որը XII դ. Լուչեսկը իշխող մայրաքաղաք էր: 17-րդ դար Իր «ageանապարհորդության» մեջ հայ հեղինակ Սիմեոն Լեհացին նշում է, որ նախկինում Լուցկ քաղաքն ուներ 800 տուն, շենքեր, տնակներ, շատ կալվածքներ, և այնտեղ էր գտնվում առաջին նստավայրը ՝ «եպիսկոպոսությունը»: Սակայն Սիմեոնի օրոք «հայկական գաղութից մնաց միայն երկու հայկական տուն»: Ըստ Սիմեոնի ՝ Ռուսաստան արտագաղթած հայերի եպիսկոպոսական աթոռը գտնվում էր Լուցկում ՝ նախքան Լվովը (14-րդ դարից առաջ): 12-րդ դարի Հին ռուսական պետության մայրաքաղաք Կին կորցնում է իր նախկին նշանակությունը և դադարում է լինել ռուսական իշխանների նստավայրը: Կիում հայերի քանակի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել: Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ Կի և և հարևանների շրջակայքում գտնվող հայ բնակչությունն այն ժամանակ այնքան էր աճել, որ այնտեղ անհրաժեշտ էր ստեղծել առանձին թեմ: Այդ մասին մեզ տեղեկացնում է 17-րդ դարը: Կաթոլիկ գործիչ Ալոիս Պիդուն «Համառոտ տեղեկատվություն առաքելական քարոզչության սկիզբի և տարածման մասին Լեհաստանի և Վալախիայի հայերի շրջանում» վերնագրով հուշագրության մեջ: Տեղեկատվության համաձայն ՝ մենք ի վիճակի ենք լրացնել մեր գիտելիքները Կիում հայերի թվի, նրանց զբաղմունքների, նրանց երկրորդ հայրենիք դարձած երկրի պաշտպանության գործում ունեցած ներդրման մասին: Եթե ​​Կիի հայերը գաղութի բարգավաճման ընթացքում կարողանային դուրս գալ քաղաքից պաշտպանելու համար 500 համարձակ և հզոր զինվոր, ապա նրանց թիվը պետք է լիներ երեք-չորս հազար մարդուց ոչ պակաս: Լեհական աղբյուրները տեղեկություններ են պահպանել այն մասին, որ 1410 թվականին Գրունվալդի ճակատամարտում հայ զինվորները, այդ թվում ՝ Կիից, նույնպես լեհական բանակի կազմում մարտնչում էին Տոնտան շքանշանի ասպետների դեմ: 14-րդ դարում, երբ Գալիցիայի կառավարության տարածքները գրավեցին լեհական հողատերերը, Կիին անցավ Մեծ Լիտվայի Կառավարության (1362-1471), ապա մինչև 1654 թվականը: Ուկրաինայի մյուս միավորումը Ռուսաստանին ՝ այլ ուկրաինական տարածքների հետ միասին: , մաս էր կազմում Լեհաստանի: 14-րդ դարում, Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից հետո, տեղի ունեցավ հայերի ամենամեծ արտագաղթը `նախ toրիմ, իսկ այնտեղից` Գալիցիա-Պոդոլիա, որը միացավ տեղի հայկական համայնքներին: Ռուզաննա Մելքոնյան ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Արտագաղթ, Կիանի Ռուսաստան, արտագաղթ, Հայ-սլավոնական կապեր, ռուս-հայկական մշակութային կապեր , ։

Ընդհանուր ճանաչում գտած ճշմարտություն է դարձել այն հանգամանքը, որ արտագաղթի հետևանքով աշխարհի տարբեր անկյուններում գաղութներ ստեղծելը հայ ժողովուրդների պատմական ճակատագրին բնորոշ առանձնահատկություն է դարձել և նրան ուղեկցել իր անցած պատմական ուղու գրեթե ողջ ընթացքում։ Կիևյան Ռուսիայում հայկական գաղթավայրերն սկզբնավորվել են դեռևս 10-11-րդ դդ., այդ պետության տնտեսական ու ռազմական հզորության ժամանակներում։ Ռուսահայ գաղութն էական դեր կատարեց ռուս և հայ ժողովուրդների փոխճանաչման, հայերի ռուսական կողմնորոշման ամրապնդման գործում։ Հայ-սլավոնական կապերը նաև ներկայիս Ռուսաստանի հայ համայնքի ձևավորման և առկայության հիմքն են հանդիսանում։

ԻՐԱՆՈՒՄ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՇԽԱՐՀԻ ՊԱՏԵՐԱՄԻTER ՀԵՏՈ ԱՄՆ-Ի ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԷՎՈԼՈՒԻԱ (ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԵVԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԻORE ԱՌԱ 1978-1979) ԽՍՀՄ հաղթանակը խթան հանդիսացավ սոցիալիզմի մեծ ազդեցության ազդեցության համար ՝ հանրաճանաչությունը մեծացնելու համար, ինչը պառակտում առաջացրեց հակաֆաշիստական ​​կոալիցիայում: Բրիտանիայի ու Միացյալ Նահանգների նախաձեռնությամբ սկսեցին շրջանառվել «սովետական ​​սպառնալիք» և «սպառնալիք ԽՍՀՄ-ին» հասկացությունները: Արտաքին քաղաքականության զարգացման ուղիները էապես փոխվեցին: 18-րդ դարից ԱՄՆ քաղաքական հասկացություններն իրենց բնույթով «պասիվ» էին: «Մեկուսացման» դոկտրինը (18-րդ դարի վերջ - 1930-ականներ), որի հիմնադիրներից մեկը J.. Վաշինգտոնն սահմանափակում և խանգարում է Միացյալ Նահանգներին ակտիվ լինել արտաքին քաղաքականության մեջ, միջազգային բախումներում: «Մոնրոյի դոկտրինը» (1823), որը «Մեկուսացման դոկտրինի» մշակման հաջորդ փուլն է, արդեն բնութագրվում է իմպերիալիստական ​​դրդապատճառներով և ավելի տեղայնացված է Լատինական Ամերիկայում ՝ ներառյալ ԱՄՆ ազդեցության ոլորտներում: 19-րդ դար 20-րդ դարի վերջից: Ի սկզբանե ամերիկյան իմպերիալիզմը ստացավ գործունեության նոր պլատֆորմ ՝ «բաց դռների» դոկտրին, որն ուղղված էր դեպի Ասիա 2: Ուսումնասիրելով ԱՄՆ քաղաքական դոկտրինները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ ՝ համոզված ենք, որ դրանք ճանապարհ են հարթել պատերազմի ավարտից հետո ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության որակական փոփոխության համար: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին (1939 թ. Սեպտեմբերի 4, ապա 1941 թ. Հունիսի 26) Իրանը իր պաշտոնական դիրքորոշումն արտահայտեց պատերազմի վերաբերյալ `հայտարարելով այն« չեզոք »3, բայց դրան հաջորդած ռազմական գործողությունները, երկրում աճող պրո-գերմանական տրամադրությունները, իշխող վերնախավի հետաքրքրությունը Գերմանիայի ծրագրերի նկատմամբ 41 Դոկտրինը առաջ քաշեց Ջ Ջ Քենանը, որը 1945-1947թթ. Նա զբաղեցնում էր ԽՍՀՄ-ում ԱՄՆ դեսպանության խորհրդականի պաշտոնը: Հետագայում նա ամփոփեց իր գաղափարներն ու մտքերը «զսպման դոկտրին» արտահայտության մեջ, որը զինեց ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը: Քենանը համոզված էր, որ սովետական ​​ռեժիմի գոյությունը կախված է արտաքին քաղաքականությունից, ուստի ԽՍՀՄ հետագա առաջընթացին և զարգացմանը խոչընդոտելու առաջարկով հնարավոր կլինի վերջ տալ կոմունիստական ​​ռեժիմին: Տե՛ս Rubin B., Secrets of States, NY, 2013, էջ: 43 4 Տե՛ս Agayev S., German Imperialism in Iran, Moscow, 1969, p. 26 Դրանք մեծ խոչընդոտ էին չեզոքությունը պահպանելու համար: Իրանական էլիտայի ակնհայտ գերմանական կողմնորոշումը երկրում գերմանական դիրքի ամրապնդումը պատճառ դարձավ, որ 1941 թ. Օգոստոսի 25-ին, խորհրդային զորքերը հյուսիսից մտան Իրան, իսկ հարավից և արևմուտքից բրիտանական զորքերը 1: Օգտագործելով Բրիտանիայի և ԽՍՀՄ դաշնակցի իրավունքը, ԱՄՆ-ը զորք է ուղարկում Իրան 2: Իրանի վերնախավը, կորցնելով Գերմանիայի աջակցությունը, սկսում է դաշնակից փնտրել, աճող ԱՄՆ-ն ամենալավ թեկնածուն էր 3: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները սկսեցին ակտիվ քայլեր ձեռնարկել Իրանին իր ազդեցության գոտում ներգրավելու ուղղությամբ: ԱՄՆ-ը ֆինանսական և ռազմական օգնություն է ցուցաբերել Իրանին 4: Իրանի կողմից ԱՄՆ արտաքին քաղաքական սպեկտրում զբաղեցրած ամենակարևոր տեղը պայմանավորված է «տնտեսական և ռազմական գործոններով» 5 Նախ, Իրանի հանքավայրերի շուրջ ոչ հուսալի կանխատեսումների ֆոնին Իրանի համար անհրաժեշտ էին հսկայական նավթի պաշարներ 6: Բացի այդ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց ԱՄՆ-ԽՍՀՄ սառը պատերազմը սաստկացնելով և աշխարհը մասնատելով, ուստի հնարավոր դարձավ ռազմաբազա ունենալ ԽՍՀՄ սահմանին 7: 1947 թ. Մարտի 12-ին Կոնգրեսում ունեցած ելույթի ժամանակ ԱՄՆ նախագահ Հարի Թրումենը հավանություն տվեց Հունաստանին և Թուրքիային ԱՄՆ օգնության գաղափարին, քանի որ նրանք գտնվում էին «կոմունիզմի սպառնալիքի տակ» և շտապ օգնության կարիք ունեին: Հ. Տրումանը հիմնված էր այն գաղափարի վրա, որ այդ երկրներում հաստատված կոմունիզմը կտարածվի, կընդլայնի իր «տոտալիտար» կառուցվածքը, և այդ երկրները չեն կարողանա դիմակայել սովետական ​​ագրեսիային և ճնշմանը, ուստի զսպման դոկտրինի կիրառումը արտահայտվել այդ երկրներին նյութական օգնության մեջ: ինչը այդ երկրներին ամուր հիմք կտար «սովետական ​​սպառնալիքին դիմակայելու համար»: Հունաստանը և Թուրքիան 400 միլիոն դոլար օգնություն են ստացել 9: 1947 թ. Հունիսին Միացյալ Նահանգները մեծ քանակությամբ ռազմական տեխնիկա վաճառեց Իրանին 10, որի գնման համար Իրանին տրամադրվեց $ 10 մլն վարկ 11, ինչը ԱՄՆ-ին թույլ տվեց ուժեղացնել իր ռազմական ներկայությունը իրանական բանակի օգնությամբ: ԱՄՆ դիմելու միտում, քանի որ այդ կերպ հնարավոր է մանեւրել Անգլիայի «ԽՍՀՄ» -ին: Տե՛ս Orlov E., Իրանի արտաքին քաղաքականությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, Մոսկվա, 1975, էջ: 59 9 Հարկ է նշել, որ Հունաստանը և Թուրքիան գտնվում էին Միացյալ Թագավորության հովանու ներքո, սակայն Միացյալ Նահանգների հորդորով Բրիտանիան այդ իրավունքը զիջեց ԱՄՆ-ին: Անգլիայի նման վերաբերմունքի քաղաքականության դրդապատճառները մի քանիսն էին Բրիտանիան «անհանգստանում էր» ԽՍՀՄ-ում սոցիալիզմի աճող ազդեցությունից, դա քաղաքական հնարք էր `խուսափել Հունաստանին միջամտելու համար Բրիտանիայի քննադատությունից: Տե՛ս «Դիվանագիտության պատմություն», խմբ. Ա. Gromyko et al., Vol. 5, kn. 1, Մոսկվա, 1974, էջ: 249: Համենայն դեպս, այս վարկի հիմնական նպատակը իրանական բանակը բարձր մակարդակով ամերիկյան ռազմական տեխնիկայով հագեցնելն էր, քանի որ ռազմական տեխնիկայի քանակը զգալիորեն գերազանցում էր Իրանի պահանջները, և այդ սարքավորումների իրական գինը 10 միլիոն էր: Տե՛ս Bashkirkov A., p. 111 Մար. Դա հիմք է հանդիսացել 1947 թվականին: 2006 թ. Հոկտեմբերի 6-ին Իրան-ԱՄՆ ռազմական համաձայնագրի ստորագրումը, որը վերաբերում էր ԱՄՆ ռազմական առաքելության և վարկի մի շարք պայմանների: Համաձայնագիրը նպատակ ուներ ապահովել ԱՄՆ ռազմական մենաշնորհը Իրանի ռազմական ոլորտում ՝ բացառելով որևէ երրորդ կողմի միջամտությունը Իրանի ռազմական գործերին: Համաձայնագրի 24-րդ հոդվածի համաձայն, Իրանի կառավարությանը արգելվում էր օգտագործել այլ երկրների խորհրդատուների ծառայությունները `առանց ԱՄՆ կառավարության հետ խորհրդակցելու պայմանագրի գործողության ընթացքում որևէ ռազմական գործողություն իրականացնելու համար 1: Ավելի ուշ պայմանագիրը պարբերաբար երկարաձգվում էր. Իրանական բանակը ուղղակիորեն զեկուցում է ԱՄՆ պաշտպանության նախարարությանը: Ռազմական ոլորտում ձեռք բերված ուժեղ դիրքերը հսկայական ներուժ էին ԱՄՆ-ի հետագա միջամտության համար Իրանի ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ, ինչը վկայում է «Իրանի 7-ամյա զարգացման ծրագրի» ձևակերպման մեջ ամերիկյան տարրի գերակայությունը 2: 1946 թ. Դեկտեմբերին, իրանական կառավարության և ամերիկյան Morrison-Nadson ընկերության միջեւ կնքված պայմանագրի հիման վրա, այդ ընկերության ինժեներները ժամանեցին Իրան: զեկույց ներկայացրեց Իրանի զարգացման 7-ամյա ծրագրի վերաբերյալ: Այս ծրագրի իրականացման համար տրամադրվեց ֆինանսական բազա Իրանի ֆինանսական հնարավորություններից վեր, ինչը թույլ կտա Միացյալ Նահանգներին էլ ավելի ընդլայնել իր օգնությունը Իրանին: 1949 Փետրվարի 15-ին ծրագիրը հաստատվեց 3: Իրանի զարգացման ծրագրի ամերիկյան տարբերակը նշանակալից քայլ էր դեպի Իրան-ԱՄՆ մերձեցում, քանի որ ԱՄՆ-ը կարողացավ օգտագործել այս ծրագիրը առավելագույնի հասցնելու Իրանի «զարգացման» գործողությունները ամերիկյան իմպերիալիզմի և նրա շահերի հիման վրա Նախատեսվում էր կառուցել երկաթուղիներ, օդանավակայաններ, մայրուղիներ, կապի միջոցներ, որոնց մասշտաբները էապես գերազանցում էին Իրանի կարիքներն ու հնարավորությունները: Ստեղծված իրավիճակում ԱՄՆ նախագահ Հ. Թրումանը 1949 թ. Հունվարի 20-ին նա սկսեց հետամնաց երկրներին օժանդակելու ծրագիր 4: Այս ծրագիրը պարզեց և տեղայնացրեց Տրումենի վարդապետության բովանդակությունը ՝ այն տեղափոխելով գաղութացման եզրին գտնվող կախված երկրներ: Իրանի պարագայում նշանակալից էր Թրումենի ծրագրի չորրորդ փուլը, համաձայն որի ՝ ԱՄՆ-ն օգտագործեց իր տեխնիկական կամ ֆինանսական նվաճումները ՝ թույլ զարգացած երկրների տնտեսական աճին ծառայելու համար: Ելնելով այս կետից `ԱՄՆ-ը հսկայական գումարներ է տրամադրել Իրանին` երկրի քաղաքական և տնտեսական իրավիճակը կայունացնելու համար: Իրանի և ԱՄՆ-ի հետագա մերձեցման համար անհրաժեշտ էին 1950-ականները: Հոկտեմբերի 19-ին ստորագրված գյուղատնտեսության զարգացման համար Իրանին տեխնիկական օժանդակություն տրամադրելու մասին համաձայնագիրը, համաձայն որի `Իրանում պետք է ստեղծվեին գյուղատնտեսական հատուկ ցուցահանդեսային կենտրոններ, որոնք հետագայում կտարածվեն ամբողջ երկրով: Հաշվի առնելով Իրանի ֆինանսատնտեսական իրավիճակը 2 ԱՄՆ-ը տնտեսական և ֆինանսական ոլորտներում նշանակալի լծակների ձեռքբերումը համարեց Իրանում դրա վերջնական ամրապնդման և դրա ազդեցության ոլորտում ներգրավման հնարավոր զենք: Դա են վկայում Միլսպոյի գլխավորությամբ ԱՄՆ երկու ֆինանսական առաքելությունները, որոնք, օգտագործելով ֆինանսական արտոնություններ, կարողացան ստանալ երկրի ներքին կյանքի կառավարման անհրաժեշտ հիմքը: Իրանի զարգացման 7-ամյա ծրագիրը հնարավորություն տվեց ծրագրի հիմնական ուղենիշները «ուղղել» Միացյալ Նահանգներ ՝ Բրիտանիան հեռացնելով Իրանի ներքին կյանքի վերահսկողությունից: Միացյալ Նահանգները ստանձնեց այդ կենտրոնների կազմակերպման, կառավարման, մասնագետների, սարքավորումների և բժշկական հաստատությունների տրամադրման գործընթացը 1: Այսպիսով, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված իրավիճակը Միացյալ Նահանգները կարողացավ հնարավորինս օգտագործել `հիմք ստեղծելով իրենց վարագույրի ներքո գտնվող արտաքին քաղաքական հայեցակարգերի, քաղաքական, ռազմավարական, տնտեսական լայնամասշտաբ ծրագրերի իրականացման համար: Իրանում ԱՄՆ դիրքի ամրապնդումը զուգահեռ ընթացավ բրիտանական ազդեցության նեղացման հետ: Բրիտանական իմպերիալիզմի դեմ պայքարը և երկրում բրիտանական տարրի ներկայությունը կարող էին Իրանում թափ հավաքել Միացյալ Նահանգների համար: 1950-ական թվականներին Իրանում բրիտանական իմպերիալիզմի հիմքը անգլո-իրանական նավթային ընկերությունն էր 2, որը շարունակում էր հսկայական ֆինանսական ռեսուրսներով հարստացնել բրիտանական գանձարանը: Իրանական նավթի նկատմամբ ԱՄՆ-ի հավակնությունները Milspo- ի երկու առաքելությունների հիմքն էին, որոնք ձախողվեցին, բայց 1950-ականներին: ԱՄՆ-ի համար ստեղծվեց անհրաժեշտ քաղաքական և տնտեսական միջավայրը: 1951 թ. Մարտի 15-ին Մեջլիսը օրենք ընդունեց Իրանի նավթարդյունաբերության ազգայնացման մասին, որը հինգ օր անց հաստատվեց Սենատի կողմից 3: Միացյալ Նահանգները նպաստեց այս օրենքի ընդունմանը, քանի որ այն ուղղակի հարված հասցրեց անգլո-իրանական նավթային ընկերությանը 4: Իրանական նավթի ազգայնացման մասին օրենքի իրագործումը ազգային բուրժուազիայի ծրագրի հիմքն էր: 1951-1953 Իրանում իշխանության եկավ ազգային բուրժուազիան ՝ դոկտոր Մոհամադ Մոսադեղի գլխավորությամբ: Մոսադեղը, իր կառավարման առաջին փուլում, կենտրոնացած էր Իրանի նավթարդյունաբերության ազգայնացման մասին օրենքի իրագործման վրա, ԱՄՆ-ը դիտում էր որպես հավանական դաշնակից, անգլո-իրանական նավթային ընկերությունից իրանական նավթի բռնագրավման օգնական: , Այսպիսով, Անգլիայի նկատմամբ խիստ, անզիջում քաղաքականությանը զուգահեռ, Միացյալ Նահանգների նկատմամբ վարվում էր բավականին ճկուն «փափուկ քաղաքականություն», որի հետևանքները պահպանվում էին մինչև Մոսադեղի կառավարության ավարտը 5: Այնուամենայնիվ, նա մտադիր չէր սահմանափակել Իրանի նավթային արդյունաբերության ազգայնացման ողջ գործընթացը ՝ Անգլիան փոխարինելով ԱՄՆ-ով: Մոսադեղի ներքին-արտաքին քաղաքական հայեցակարգը շահը շահի կողմից անվանեց «բացասական ազգայնականություն» ՝ հիմնված «բացասական հաշվեկշռի» վրա 6, որը ենթադրում է չեզոքության պահպանում արտաքին քաղաքականությունում, ինչը Մոսադեղը համարում էր Իրանի անկախության և ինքնիշխանության պահպանման երաշխիք: Մոսադեղի «բացասական ազգայնականությունը» հակասում էր շահի «դրական ազգայնականությանը», որը ենթադրում էր արտաքին քաղաքական անկայունություն և փոփոխականություն ՝ ելնելով իր շահերից: Mossadegh քաղաքական շահի քաղաքական հայացքները 2 անգլո-պարսկական նավթային ընկերությունը 1935 թվականին վերանվանվեց անգլո-իրանական նավթային ընկերություն (հիմնադրվել է 1909 թվականին բրիտանական D'Arcy- ին տրված նավթի արտոնության հիման վրա): ԱՄՆ-ի նկատմամբ հանդուրժողականության քաղաքականության վկայություններից մեկը կարելի է համարել Իրանում Թրումենի 4-րդ կետի կիրառումը, որի հիման վրա Իրանին ֆինանսական օգնության ծավալը ոչ միայն կրճատվեց, այլև զգալիորեն ավելացավ ազգային հաստատումից հետո: բուրժուական կառավարություն: Տե՛ս Stamboltsyan A., p. 50 6 Նույն տեղում, Պ. Կատեգորիաների ակնհայտ տարբերությունը նկատվել է նավթային արդյունաբերության ազգայնացման գործընթացում: Շահը, քննադատելով Մոսադեղի ծայրահեղ քաղաքականությունը, դեմ արտահայտվեց դրան իր տեսակետով Իր իսկ խոսքերով, նա լիովին համաձայն էր իրանական նավթի ազգայնացման օրենքի գաղափարին, բայց համոզված էր, որ դրան պետք է հասնել Մեծ Բրիտանիայի հետ բանակցությունների միջոցով, ինչը Մոսադեղը ընդունեց ծայրահեղ անհանդուրժողականությամբ: Դեռ 1949 թվականին in Նոյեմբերին Շահը մեկնում է ԱՄՆ, որտեղ Թրումենի և Աքիսոնի հետ քննարկում է Իրանին տրամադրվող ֆինանսական և տնտեսական օգնության տարբեր ասպեկտներ: Մոհամմադ Ռեզա Հ. Նա Թրումենի հետ քննարկում է Իրանում մի շարք տնտեսական բարեփոխումների անհրաժեշտությունը, որոնք պետք է իրականացվեն իրանական նավթային եկամուտների հաշվին 2: 1951 թ. Թրամանը գաղտնի հանդիպում ունեցավ Անգլիայի ներկայացուցիչների հետ: Քննարկվում են իրանական նավթի ապագայի մի քանի ասպեկտներ: Հ.Թրումանը դիմում է Մոսադեղին ՝ մտահոգություն հայտնելով Իրան-Բրիտանիա հակամարտության կապակցությամբ, միաժամանակ կոչ անելով Մոսադեղին գտնել այլընտրանք Իրանի շահերին, որը ձգտում է ազգայնացնել նավթը, հաշվի առնելով Բրիտանիայի շահերը համաշխարհային նավթային տնտեսության մեջ: Միացյալ Նահանգները, Բրիտանիան և Բրիտանիան հայտարարեցին իրանական նավթի համատեղ բոյկոտի մասին, փակեցին դրա արտահանման ուղիները և կասեցրեցին անգլո-իրանական նավթային ընկերությունը: ԱՄՆ-ը ցանկանում էր գտնել խնդրի լուծման մի տարբերակ, որը, իրանական նավթի շահագործման հարցում Բրիտանիայի դիրքերը նեղացնելու միջոցով, թույլ կտար Միացյալ Նահանգներին հասնել այդ կարևոր ռեսուրսին, ինչը պայմանավորված էր նավթի որոնման ԱՄՆ առաջարկներով 4: Մոսադեղը իր վճռականությունը ցույց տվեց նավթի հարցում ՝ մերժելով ստացված բոլոր առաջարկները: Շահը լինելով իր քաղաքական ողնաշարը, նրա անմիջական շրջապատը ՝ երկրի հետամնաց ուժերը, չտեսնելով այլ տարբերակ Մոսադեղի հետ համաձայնության գալու համար, Միացյալ Նահանգները հեղաշրջում են կազմակերպում Մոսադեղի դեմ: Այնուամենայնիվ, պաշտոնական Վաշինգտոնը չի հերքում իր անմիջական մասնակցությունը 5: Ասուլիսում D. Դալլեսը հայտարարեց, որ ԱՄՆ-ն անհնար է համարում գործ ունենալ Մոսադեղի հետ 6: 1954 Ապրիլին ավարտվեց Իրանի նավթի վեճը: Նրանք կազմեցին Արևմուտքի 8 մենաշնորհ Միջազգային կոնսորցիումում, որտեղ 40% -ը պատկանում էր ամերիկյան ընկերություններին: Բացի այդ, 1955-ին Իրանը մտավ Բաղդադի դաշնագիր 7, որը չէր ներառում ԱՄՆ 8, բայց ուղղակի ազդեցություն ունեցավ նրա գործունեության, տնտեսական և ռազմական ծրագրերի վրա 9: 7 Իրանը համարվում էր ոչ միայն Բաղդադի դաշնագրի անդամ, այլև դաշնագրի անդամ պետությունների հնարավոր կապ, ուստի Իրանի անդամակցությունը դաշնագրին և դրա շրջանակներում Մոհամադ Ռեզա շահի վարած հետագա քաղաքականությունը մեծ ուշադրության արժանացան ԱՄՆ-ի կողմից: Կառավարություն Տե՛ս 8 Կարևոր մի հանգամանք այն էր, որ Բաղդադի դաշնագրի ստեղծման գաղափարը պատկանում էր Դալեսին, ինչը խոսում է դաշնագրի ստեղծման և նրա հետագա գործունեության ամերիկյան հետաքրքրության մասին: Տե՛ս Tuganova O., International Affairs in the Near and Middle East, Moscow, 1967, էջ: 45 1960-ականներ Իրանում ներքաղաքական զարգացումներն ազդեցին ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունների վրա: Ի. Մոհամադ Ռեզա Շահը ձեռնարկեց մի շարք բարեփոխումների ներքին կյանքի տարբեր ոլորտներում, որոնք նա անվանեց Սպիտակ հեղափոխություն: Բարեփոխումների ծրագիրը, որը Շահի անմիջական պատասխանն էր Քենեդիի արտաքին քաղաքական դոկտրինին, բարելավեց երկրի տնտեսական իրավիճակը, որի արդյունքում Իրանը մեծ անկախություն ստացավ արտաքին քաղաքականության մեջ: ԱՄՆ-ի հետ սերտ հարաբերությունները շարունակվում էին, քանի որ Շահը ԱՄՆ-ը համարում էր «Իրանի անկեղծ և մտերիմ ընկերը» 3, բայց այդ հարաբերություններում Իրանի և ԱՄՆ-ի դիրքերը սկսեցին հավասարվել: Դրա հավանաբար լավագույն ապացույցը Իրանին ԱՄՆ-ի ֆինանսական օգնության դադարեցումն է 4: Նախագահ Նիքսոնի արտաքին քաղաքականության հայեցակարգը սկսում էր օգտագործվել Երրորդ աշխարհի խոշոր դաշնակիցների կողմից: Սպիտակ հեղափոխությունից հետո Իրանի հասարակական-քաղաքական իրավիճակը անուղղակիորեն հիմնված է 1970-ականների վրա: Իսլամական հեղափոխության համար: Ության ածը, որը նախագահում էր Միացյալ Նահանգները հեղափոխության նախօրեին Ջ ած Քարտերը չէին առաջարկում ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունների ծանրակշիռ ձևաչափ 6: Նրա կառավարման տարիներին Նիքսոնի դոկտրինի միջոցով Իրան-ԱՄՆ հարաբերություններին փոխանցված թափը շարունակվեց իներցիայով: Հեղափոխությունը, պայմանավորված տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական մի շարք նախապայմաններով 7, փոխեց ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունները. «Նիքսոնի դոկտրինի ուժով Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ դիրքերը ցնցվեցին, այդ իսկ պատճառով այն կոչվում է« երկրաշարժ »: ԱՄՆ քաղաքական շրջանակներում 8: Շահը, իր ներքին տնտեսական և քաղաքական գործունեությամբ, ցանկանում էր Իրանը դարձնել հզոր կապիտալիստական ​​երկիր ՝ «բարձր քաղաքակրթության բնօրրան» 9, բայց այդ քաղաքականության մեջ դրա իրականացման առկա հիմքի անբավարարության արդյունքում ՝ զանգվածները վերածվեցին հեղափոխության: 1978-1979 ԱՄՆ հեղափոխության ընթացքում ԱՄՆ-ի տեսակետները Իրանում հետագա քաղաքականության վերաբերյալ որակապես փոխվեցին Հեղափոխության սկզբում Միացյալ Նահանգները համառորեն պաշտպանում էին Շահ իշխանի իշխանությունը, բայց համոզվելով դրա անհնարինության մեջ ՝ Միացյալ Նահանգները սկսեցին անել բավականաչափ գործողություններ: 2 Իրանում ներքաղաքական զարգացումները, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության համաձայն, պահանջում էին ԱՄՆ միջամտություն, ուստի Պետդեպարտամենտը Բոուլինգը, որը մի շարք այցեր է կատարել Իրան, Քենեդիին է ներկայացնում խնդրի լուծման մի քանի տարբերակ ՝ իրավիճակին պատշաճ կերպով արձագանքելու համար: Տե՛ս Zonis M., ATheory of Revolution From Accounts of Revolution, from World Politics, Vol. 35, № 4, հուլիս., 1983, էջ 586-606: 5 Ալվանդի Ռ., Դիվանագիտական ​​պատմություն, Նիքսոն, Քիսինջեր և շահ: Իրանի առաջնության ծագումը Պարսից ծոցում, 7 Տե՛ս «Իրանական հեղափոխություն», խմբ. Ա. Арабаджяна, Москва, 1989, էջ 26-56, կարող է լավատեսական կանխատեսումներ անել Խոմեյնիի և իսլամական Իրանի հետագա հարաբերությունների վերաբերյալ 1: 1979 թ. Թեհրանում ԱՄՆ դեսպանատունը փակվեց 2010 թ. Նոյեմբերի 4-ին ՝ հուսահատեցնելով ԱՄՆ քաղաքական գործիչներին, ովքեր կողմ էին Իրանի նկատմամբ մեղմ քաղաքականությանը: Դեսպանատան գրավումը մեծ աղմուկ բարձրացրեց ամբողջ աշխարհում, ինչը հանգեցրեց ԱՄՆ-Իրան դիվանագիտական ​​հարաբերությունների խզմանը 1980 թվականին: Ապրիլի 7-ին: Ուսումնասիրելով Իրանում ԱՄՆ քաղաքականությունը ՝ մենք տեսնում ենք, որ օգտագործելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո առկա նախապայմանները ՝ ԱՄՆ-ն ակտիվ քայլեր էր ձեռնարկում Իրանում իր դիրքերն ամրապնդելու համար: Արտաքին քաղաքական ուղղվածությունը գտնվել է քաղաքական դոկտրիններում, որոնցում անկյունաքարային հայեցակարգը նոր դրսեւորումներ է ստացել: Իրանում ԱՄՆ վարած քաղաքականությունը Իրան-ԱՄՆ հարաբերությունները բերում է երկու հավասար պետությունների դաշինք, որի ներքո էլ ավելի ակնհայտ է շահի քաղաքական հեղինակության զարգացումը: Իրանի ուժը Միացյալ Նահանգների համար հաստատվում է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ռազմական և քաղաքական տեսանկյուններից, ուստի ԱՄՆ-ն օգտագործեց բոլոր միջոցները Իրանին իր ազդեցության գոտում պահելու համար: Իսլամական հեղափոխության ընթացքում Միացյալ Նահանգները փոխեց իր «գործողությունների ընթացքը» ՝ իրադարձությունների զարգացմանը զուգահեռ, ուստի Միացյալ Նահանգները որոշեցին «մտածել այն մասին, թե ինչն է անհավատալի» 2, բայց այդ քաղաքականությունը հաջող չէր ՝ հանգեցնելով տապալման Իրանում ԱՄՆ երկարամյա քաղաքականությունը: Անգելինա Գաբրիելյան. ԻՐԱՆՈՒՄ ԱՄՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԷՎՈԼՈՒՇԻԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՇԽԱՐՀԻ ՊԱՏԵՐԱՄԻTER ՀԵՏՈ (ՄԻՆՉԵՎ 1978-1979 ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԵVԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ. Արտաքին շահ, արտաքին հարաբերություններ) ։

Հոդվածում ներկայացված է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը Իրանում, դրա հիմնական ուղիները, այն պայմանավորող դոկտրինաները և քաղաքական ու տնտեսական նախադրյալները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև Իսլամական հեղափոխություն։ Քննվում են ԱՄՆ քաղաքականության համար հիմք հանդիսացող Իրանի ներքին քաղաքական և տնտեսական զարգացումները, ներիրանյան կոնֆլիկտները, Իրանի արտաքին քաղաքական մտքի էվոլյուցիան՝ ընդհուպ մինչև հակաիմպերիալիստական պայքարի գագաթնակետ, որն էլ Իսլամական հեղափոխության ընթացքում հանգեցրեց հակաամերիկյան միտումների ակտիվացմանը, ԱՄՆ-Իրան դիվանագիտական հարաբերությունների խզմանը։

3-ԲԵՆZԻԼ-4-ՖԵՆԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱOLՈԼԱՅԻՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ ՍԻՆԹԵIS ՄԻ ՔԱՆԻ Բանջարեղենի Վերջին հիսուն տարիների ընթացքում ուսումնասիրվել են բժշկական քիմիայի որոշ հնարավոր խնդիրներ: սինթեզ [1]: Հետերոցիկլիկ համակարգերից 1,2,4-տրիազոլի ածանցյալներն առանձնանում են իրենց կենսաբանական ակտիվությամբ, որոնցից լայնորեն օգտագործվում են շատ հայտնի դեղամիջոցներ. Հակասնկային (Fluconazole, Itraconazole, Ravuconazole և այլն), հակաքաղցկեղային (Letrozole, Anastinazole (Anastrazole), Estazolam) թմրանյութերի շարքում ՝ որպես հիմնական թերապևտիկ դեղամիջոցներ [1,2]: Տրիազոլները մեծ հետաքրքրություն են առաջացրել և շարունակում են առաջացնել իրենց կենսաբանական տարբեր գործունեությունները: Այս ուղղությամբ աշխատանքներ են տարվում ԵՊՀ Դեղագործության ֆակուլտետի Օրգանական քիմիայի ամբիոնում տրիազոլի նոր ածանցյալներ ձեռք բերելու ուղղությամբ, որոնք կարող են մեծ նշանակություն ունենալ նոր հակասնկային, հակաքաղցկեղային դեղեր ստանալու համար [3]: Ելնելով վերոգրյալից ՝ ներկայացված աշխատանքի նպատակը 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի ածանցյալների սինթեզումն է: Ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը հիդրոքլորային թթվի մեթիլ էսերի հետ: Պոտաշն օգտագործվում էր որպես ացետոնիտրիլում թթու կապող նյութ `1 մոլի մոլային հարաբերությամբ: Ռեակցիան իրականացվել է 40 ° C ջերմաստիճանում: S- (3-բենզիլ-4-ֆենիլ-4- Հ-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ) -Օ-մեթիլ կարբոնատի բերքատվությունը 56% էր: Այնուհետև արտադրանքը հիդրոլիզվեց 85% հիդրազինի հիդրատով լուծում 1 1,5 մոլ հարաբերակցությամբ, էթանոլի միջավայրում 0-60 ° C տարբեր ջերմաստիճանում: Անկախ պայմաններից `նպատակային S- (5-բենզիլ-4-ֆենիլ-4H-1,2,4-triazol-3-yl) հիդրազինի կարբոնատը չի առաջանում, և ռեակցիայի հիմնական արտադրանքը 3-բենզիլ- 4-ֆենիլ -5. Ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ 4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը 3-բրոմոպրոպիոնաթթվի մեթիլ էսթերի հետ `գործառական խմբի ներդրման համար ֆունկցիոնալ խումբ ներմուծելու համար: 1.2 մոլային հարաբերակցությամբ տարբեր պայմաններում (վճարունակ ՝ բենզոլ, ացետոն, մեթանոլ, բենզոլ և ացետոն) (1: 1) խառնուրդ, հիմքերը `պոտաշ, տրիէթիլամին, լիթիումի կարբոնատ): Արդյունքում ստացված ՄՌՏ ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ էսթերն իրականում ոչ թե մեկ S- փոխարինողի, այլ երկու N և S փոխարինիչների խառնուրդ է: Պատճառն այն է, որ ռեակցիայի ընթացքում ջրածնի բրոմիդի արձագանքը ՝ մեթիլակրիլատ կազմելու, ինչը հանգեցնում է տրիազոլի մեջ 2-N- փոխարինված էսթերների առաջացմանը: մեթիլ ակրիլատով 1: 1,5 մոլ նատրիումի մեթիլային միջավայրում: Արդյունքում, առաջանում է միայն մեթիլ -3 - ((5-բենզիլ-4-ֆենիլ-4 Հ-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ) թիո) պրոպիոնատ: Շարունակելով աշխատանքը ՝ 3 - ((4-ֆենիլ 4H-1,2,4-triazol-3-yl) տիո) պիպիոն 3-ի (5-բենզիլ- հիդրոզինոլիզի) տիո) պրոպիոնատ, որի արդյունքում ստացված հիդրազիդը արձագանքեց ացետիլացետոնի հետ մեկ կաթիլ կենտրոնացված աղաթթու: 1 մոլային հարաբերություն, որի արդյունքում ստացվում է տրիազոլ-տրիազոլի խումբ պարունակող 3- (3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-թիոքսո-4,5-դիհիդրո-1 Հ-պիրազոլ-1-իլ) պրոպան-1-մեկի 95% եկամտաբերություն: , Բաղադրությունը սինթեզելու համար ուսումնասիրվել է սինթեզված հիդրազիդի ֆենիլիսոթիոցիանատի փոխազդեցությունը գրականության մեջ նկարագրված պայմաններում [4,5], ինչը հանգեցրել է համապատասխան թիոզեմիկարբազիդի առաջացմանը: Արդյունքում ստացված արտադրանքը ենթարկվել է ներմոլեկուլային հեծանվավազքի 10% KOH ջրային լուծույթով, որի արդյունքում ստացվել է 5 բենզիլ-2- (2- (5-մերկապտո-4-ֆենիլ-4 Հ-1,2,4-տրիազոլ -3) 96% եկամտաբերություն: -) իլ) էթիլ) -4-ֆենիլ-1,2,4-դիհիդրո-3 Հ-1,2,4-տրիազոլ-3-տիոն: Այսպիսով, ստեղծվել են մի շարք պոտենցիալ կենսաակտիվ միացությունների սինթեզի պայմաններ. ցույց է տրվել, որ 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո 1,2,4-տրիազոլը հարմար մեկնակետ է կենսաակտիվ միացությունների սինթեզի համար: Բոլոր սինթեզված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է MMR և IC սպեկտրալ վերլուծության տվյալների միջոցով: Գրականություն 3. Lass-Flцrl C., Triazole հակասնկային միջոցներ ինվազիվ սնկային ինֆեկցիաների ժամանակ: մի համեմատական ​​4. Գրիգորյան Ս., Կենսաբանորեն ակտիվ 3,4-կրկնակի-5-մերկապտո 1,2,4-տրիազոլի նոր ածանցյալների սինթեզ, ԵՊՀ ՈՒԳԸ գիտական ​​հոդվածների ժողովածու: 1.1 (4), 2015 թ., 155. Ադանա Քեշիշյան, Էմմա hazազարյան 3-ԲԵՆZԻ ՖԵՆԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱOLՈԼԱՅԻՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ ՊՈՆՏԵՍԱԼ-ԲՅԱԿՏԻՎ ՀԱՄԱԼԻՐՆԵՐԻ Հիմնաբառեր. Տրիազոլ, հակասնկային, հիդրազիդ, S- և N- փոխարինված էսթեր, մեթիլպրոպիլ մեթիլ եթեր: ։

Ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը տարբեր էլեկտրոֆիլ ռեագենտների հետ՝ նպատակ ունենալով ներմուծել ֆունկցիոնալ խումբ, որը կարող է օգտագործվել այլ դասի ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ միացությունների սինթեզում։ Ցույց է տրվել, որ, կախված ռեագենտի բնույթից և միջավայրից, ստացվում են ինչպես N-տեղակալված, այնպես էլ S-տեղակալված ածանցյալներ։ Սինթեզված էսթերը փոխարկվել է համապատասխան հիդրազիդի, և վերջիններս ենթարկվել են հետերոցիկլացման հայտնի մեթոդներով։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է ՄՄՌ և ԻԿ սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։

ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈՒՅՍԵՐՈՒՄԵՐԿՐՈՐԴԱՅԻՆ ՄԵՏԱԲՈԼԻՏՆԵՐԻ ԿՈՒՏԱԿՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ՎՐԱԱվիցենան իր «Բժշկական գիտության կանոն»-ում գրել է. «Բժիշկը երեք միջոցունի հիվանդի տառապանքը մեղմելու համար՝ խոտ, դանակ և խոսք»։ Ֆիտոթերապիան՝ բուժական բույսերի կիրառումը բուժիչ նպատակներով, հազարամյակներիպատմություն ունի և ժամանակակից բժշկության մեջ վերածնունդ է ապրում։ Դեռևս հնում ժողովրդական բժշկության մեջ օգտագործվել են բուսական էքստրակտներ, որոնք դրական ազդեցություն են գործել նույնիսկ այնպիսի հիվանդությունների ժամանակ, ինչպիսիք են չարորակ նորագոյացությունները, շաքարայինդիաբետը, մաշկային հիվանդությունները և այլն [1]։ Վերջին տարիներին մեծ ուշադրություն է դարձվում դեղաբույսերի, ստացվածթուրմերի քիմիական բաղադրության ուսումնասիրությանը, ինչպես նաև տարբեր հիվանդությունների բուժման նպատակներով դրանց կիրառությանը բժշկության մեջ։ Դեղաբույսերի բուժական արժեքը որոշվում է դրանց բաղադրության մեջ մտնողկենսաբանական ակտիվ նյութերով։ Կենսաբանորեն ակտիվ կոչվում են բոլոր այննյութերը, որոնք ունակ են ազդեցություն ունենալ օրգանիզմում ընթացող կենսաբանական պրոցեսների վրա [2]։ Կենսաբանորեն ակտիվ կարևորագույն նյութերիշարքին են պատկանում հակաօքսիդիչները, որոնք պաշտպանում են օրգանիզմնազատ ռադիկալներից և թթվածնի ակտիվ ձևերից։ Ազատ ռադիկալները թթվածնովառաջ են բերում օրգանական մոլեկուլների ոչ լրիվ օքսիդացում։ Այդ պրոցեսինանվանում են պերօքսիդային օքսիդացում։ Հակաօքսիդիչները խոչընդոտում ենլիպիդների օքսիդացմանը և օքսիդացման հետևանքով առաջացած անցանկալիպրոդուկտների գոյացմանը։ Հակաօքսիդիչներն ընդունակ են կանգնեցնել ազատռադիկալային օքսիդացման ռեակցիաների ընթացքը, վերականգնել քայքայվածկապերը։ Դեղաբույսերի բաղադրության մեջ մտնող կենսաբանորեն ակտիվ նյութերըպատկանում են քիմիական միացությունների տարբեր դասերի։ Հիմնական ազդանյութերի թվին են պատկանում ֆենոլային միացություները՝ պոլիֆենոլները կամբիոֆլավոնոիդները, վիտամինները, կումարինները, եթերայուղերը, թթուները, դաբաղանյութերը և այլն։ Ֆենոլային միացություններն արդյունավետ փոխազդում ենազատ ռադիկալների հետ։ Սակայն բույսերի քիմիական բաղադրությունը որակապեսև քանակապես հաստատուն չէ, այլ տատանվում է կախված մի շարք հանգամանքներից՝1. բույսի տեսակից,2. բույսի տարիքից,3. բույսի օնտոգենեզի էտապից,4. վեգետացիայի փուլից, 5. հողի քիմիական բաղադրությունից, 6. աշխարհագրական և բնակլիմայական պայմաններից, 7. էկոլոգիական արտաքին այլ պայմաններից։ Հակաօքսիդիչները միացություններ են, որոնք պաշտպանում են բջիջները օքսիդացման պրոցեսներից [3]։ Մեր մոլորակում գրեթե բոլոր քայքայման գործընթացները թթվածնի մասնակցությամբ ընթացող օքսիդացման ռեակցիաներ են։ Օրինակայդպիսի պրոցեսներ են երկաթի ժանգոտումը, անտառում տերևների փտումը։ Ծերացումը ևս կարելի է համարել օքսիդացման գործընթաց։ Բուսական էքստրակտների հակաօքսիդիչ հատկությունների ուսումնասիրմանամենաճշգրիտ եղանակներից մեկը կինետիկական եղանակն է։ Այն օրգանականմիացությունների ռադիկալային-շղթայական օքսիդացման ռեակցիաների կինետիկայի ուսումնասիրություն է` հիմնված կլանված թթվածնի ծավալաչափական գրանցումների վրա [4]։ Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս որոշել ինչպես հակաօքսիդիչ նյութերի ընդհանուր քանակը հետազոտվող էքստրակտում, այնպես էլ` դրանցհակաօքսիդիչ ակտիվությունը։ Հակաօքսիդիչի կամ ինհիբիտորի ակտիվությունը բնութագրվում է ինհիբիտորիվրա պերօսիլային ռադիկալների հատման ռեակցիայի արագության հաստատունով։ RO(cid։ 2870)∙(cid։ 3397)InH (cid։ 2921)(cid։ 3123) (cid։ 4657)(cid։ 1755)(cid։ 1755)(cid։ 1755)(cid։ 4654) ROOH(cid։ 3397)In∙Մեր կողմից հետազոտված էքստրակտների հակաօքսիդիչ հատկությունները ուսումնասիրել ենք կումոլի հարուցված օքսիդացման ռեակցիայի օրինակով։ Կումոլիընտրությունը բացատրում ենք նրանով, որ, նախ, այն հեշտ օքսիդացող նյութ է, ևերկրորդ, դրա օքսիդացման մեխանիզմը և կինետիկական պարամետրերը շատմանրամասն ուսումնասիրված են [5]։ Օքսիդացումն իրականացրել ենք մանոմետրիկսարքի (նկար 1) օգնությամբ՝ որպես ազատ ռադիկալների աղբյուր օգտագործելովազոդիիզոբութիրոնիտրիլը, իսկ որպես լուծիչ՝ քլորբենզոլը։ Մեթոդը հիմնված էկումոլի օքսիդացման արդյունքում կլանված թթվածնի անմիջական գրանցման վրա։ Նկար 1. Մանոմետրիկ ապարատի սխեմանՓորձնականորեն մեր կողմից հաստատված է, որ բուսական էքստրակտներիներկայությամբ կումոլի հարուցված օքսիդացման ժամանակ թթվածնի կլանման կինետիկական կորերի վրա ի հայտ են գալիս հստակ արտահայտված ինդուկցիայի ժամանակամիջոցներ, ինչը վկայում է էքստրակտներում հակաօքսիդիչ նյութերի առկայության մասին։ Նկար 2. Կումոլի օքսիդացման թթվածնի կլանման կինետիկական կորերը ՍՀՏԷ-իբացակայությամբ (1) և 5,6 մգ (2) ու 8.9 մգ էքստրակտի ներկայությամբ։ Նկար 2-ում բերված են կումոլի հարուցված օքսիդացման թթվածնի կլանմանտիպիկ կինետիկական կորերը սև հաղարջի տերևներից ստացված էքստրակտի(ՍՀՏԷ) բացակայությամբ (ուղիղ 1) և ներկայությամբ (2 և 3 կորեր)։ Նկարից երևում է,որ ՍՀՏԷ-ի ներկայությամբ թթվածնի կլանման կինետիկական կորերի վրա ի հայտ ենգալիս արտահայտված ինդուկցիայի ժամանակամիջոցներ։ Ընդ որում, ինչպեսհաստատում է փորձը, ինդուկցիայի ժամանակամիջոցները բնութագրվում ենհետևյալ բանաձևով` որտեղ V(cid։ 2919) –ին հարուցման արագությունն է, f -ը՝ 1 մոլեկուլ հակաօքսիդիչի վրաτ(cid։ 3404)f∙(cid։ 4670)InH(cid։ 4671)V(cid։ 2919)⁄ հատված ռադիկալների թիվը։ Այդ բանաձևը թույլ է տալիս որոշել հակաօքսիդիչներիգումարային քանակները՝ ելնելով ինդուկցիայի ժամանակամիջոցների թվայինարժեքներից։ Նկար 2-ից (2 և 3 կորեր) երևում է, որ ինդուկցիայից դուրս գալուց հետոթթվածինը կլանվում է ավելի փոքր արագությամբ` համեմատած չինբիրացված օքսիդացման արագության հետ։ Հարկ է նշել, որ նման երևույթ նկատվել է հետազոտվածբոլոր էքստրակտների դեպքում։ Այդ փաստը մենք բացատրում ենք նրանով, որելային հակաօքսիդիչների օքսիդացման արգասիքները նույնպես ցուցաբերում ենհակաօքսիդիչ հատկություններ։ Ընդ որում, ի տարբերություն ելային հակաօքսիդիչների, վերջիններիս ներկայությամբ կումոլի օքսիդացումն ընթանում է առանցինդուկցիոն ժամանակամիջոցի։ Սա վկայում է այն մասին, որ ելային հակաօքսիդիչների օքսիդացման արգասիքների ներկայությամբ շղթաների հատումը տեղի է ունենում ինչպես գծային, այնպես էլ քառակուսային։ Ելնելով այս ամենից` առաջարկումենք բուսական էքստրակտների ներկայությամբ կումոլի օքսիդացման հետևյալ մեխանիզմը՝ մոլեկ.արգասիքներ մոլեկ.արգասիքներ, որտեղ RH–ը օքսիդացող նյութնէ՝ կումոլը, InH-ը՝ ելային հակաօքսիդիչը, Q-ն՝ ելային հակաօքսիդիչի օքսիդացմանարգասիքը։ սխալով, ուստի այդ բանաձևի օգնությամբ հակաօքսիդիչի ակտիվությունը ևսէքստրակտների հակաօքսիդիչ ակտիվությունների որոշման համար օգտվում ենքԿինետիկական կորերի վրա ինդուկցիայի ժամանակների առկայությունը բացատրվում է (I), (II), (IV) և (V) ռեակցիաների ընթացքով։ Այս դեպքում օքսիդացմանարագությունը նկարագրվում է հետևյալ հավասարումով՝V(cid։ 2899)(cid։ 3118)(cid։ 3404) k(cid։ 2870)(cid։ 4670)RH(cid։ 4671) f∙k(cid։ 2875)(cid։ 4670)InH(cid։ 4671)∙V(cid։ 2919)Հակաօքսիդիչների համեմատաբար մեծ կոնցենտրացիաների (cid։ 4666)(cid։ 4670)InH(cid։ 4671)(cid։ 3408)10(cid։ 2879)(cid։ 2873)մոլ/ լ(cid։ 4667) դեպքում թթվածնի կլանման արագությունը (cid։ 3435)V(cid։ 2899)(cid։ 3118)(cid։ 3407)5∙10(cid։ 2879)(cid։ 2876)մոլ/լ∙ վ(cid։ 3439) չափվում է մեծորոշվում է մեծ սխալով (cid։ 4666)(cid։ 3399)50 %(cid։ 4667)։ Այդ է պատճառը, որ մեր կողմից հետազոտվածԴենիսովի հավասարումից [6]՝ (cid։ 4670)∆O(cid։ 2870)(cid։ 4671)-ը կլանված թթվածնի կոնցենտրացիան էt(cid։ 3407)τժամանակահատվածում, (cid։ 4670)RH(cid։ 4671)-ըկումոլի կոնցենտրացիան, k(cid։ 2870) ևk(cid։ 2875)-ը` համապատասխանաբար (II) և (IV) ռեակցիաների(նկար 3) և փորձնական տվյալներից` հաշվել ենք k(cid։ 2870) k(cid։ 2875)⁄ հարաբերությունը, և, հաշվի k(cid։ 2870)(cid։ 3404)4.677∙10(cid։ 2874)∙exp(cid։ 4666)(cid։ 3398)9800RT⁄ (cid։ 4667), որոշել ենք k(cid։ 2875) -ի արժեքը (cid։ 4670)7(cid։ 4671)։ (cid։ 4670)∆O(cid։ 2870)(cid։ 4671) (cid։ 4670)RH(cid։ 4671)(cid։ 3404)(cid։ 3398)k(cid։ 2870)k(cid։ 2875)ln(cid։ 4666)1(cid։ 3398)tτ⁄(cid։ 4667)արագության հաստատունները։ Կառուցելով գրաֆիկը ելնելով նշված հավասարումիցառնելով, որ կումոլի համարՆկար 3. (cid։ 4670)∆O(cid։ 2870)(cid։ 4671)(cid։ 4670)RH(cid։ 4671) մեծության կախվածությունը (cid։ 3398)ln(cid։ 4666)1(cid։ 3398)tτ⁄(cid։ 4667) պարամետրից 12 մգ ՍՀՏԷ-իներկայությամբ կումոլի օքսիդացման ժամանակ։ V(cid։ 2919)(cid։ 3404)1.73∙10(cid։ 2879)(cid։ 2875)մոլ/լ∙ վ T(cid։ 3404)351KԿինետիկական եղանակով բուսական էքստրակտների հակաօքսիդիչ հատկությունների ուսումնասիրման նպատակով օգտագործված էքստրակտները ստացել ենքհետևյալ կերպ՝ վակուումային վառարանում 40 (cid։ 1320)–ում չորացրած բույսերի օրգանները(տերևներ, ծաղիկներ, սերմեր, պտուղներ) մանրակրկտորեն մանրացրել ենքհախճապակե հավանգում։ Ստացված փոշու վրա 1։ 20 հարաբերությամբ) ավելացրելենք բենզոլ (1 գ փոշուն 20 մլ բենզոլ), խառնել ենք և 1 օր սենյակային ջերմաստիճանում թողել լուծահանվի, ապա ֆիլտրել ենք թղթե ֆիլտրով, և ֆիլտրատը գոլորշիացրել վակուումի տակ մինչև հաստատուն զանգված։ Ինչպես արդեն նշել ենք, բույսերում կենսաբանական ակտիվ նյութերի, այդթվում նաև հակաօքսիդիչների առաջացումը և կուտակումը բույսի վեգետացիայիցկախված դինամիկ գործընթաց է։ Մեր կողմից ուսումնասիրված է հակաօքսիդիչներիկուտակման դինամիկան բուսական էքստրակտներում` կախված վեգետացիայից։ Մենք հետևել ենքհակաօքսիդիչակտիվությամբ օժտվածնյութերի կուտակմանդինամիկային սևհաղարջի և ծորենուտերևներում` կախվածբույսերի վեգետացիայից։ Տերևները հավաքելենք միևնույն թփից։ Արդյունքները բերվածեն աղյուսակ 1-ում։ ԷքստրակտՍև հաղարջիտերևներիցf∙(cid։ 4670)InH(cid։ 4671)∙10(cid։ 2873)Հավաքման ժամանակըմոլ/լ 1 մգէքստրակտումk(cid։ 2875)∙10(cid։ 2879)(cid։ 2872) լ/մոլ∙ վ Ծորենու տերևներիցԱղյուսակ 1. Սև հաղարջի և ծորենու տերևների էքստրակտներում հակաօքսիդիչնյութերի պարունակությունը և ակտիվությունը կախված բույսերի վեգետացիայից։ T(cid։ 3404)351KԱղյուսակից երևում է, որ բոլոր նմուշները պարունակում են բավական քանակությամբ հակաօքսիդիչ նյութեր, և դրանց քանակությունն առավելագույն արժեքիհասնում է բույսի ծաղկման շրջանում։ Բույսերում կենսաբանական ակտիվ նյութերի` երկրորդային մետաբոլիտներիկուտակումը դինամիկ գործընթաց է, որը զգալիորեն կախված է շրջակա միջավայրիբնակլիմայական պայմաններից [8, 10]։ Այդ կապը ցույց տալու նպատակով մեր կողմից կատարված է Հայաստանի Հանրապետության Գորիսի տարածաշրջանում(ՀՀԳՏ) և Բելառուսի Հանրապետության Մինսկ քաղաքի Կենտրոնական բուսաբանական այգում (ԲԿԲԱ) աճող մի շարք բույսերի հակաօքսիդիչ հատկություններիհամեմատական ուսումնասիրություն։ Հակաօքսիդիչ հատկությունների ուսումնասիրությունների և հաշվարկների արդյունքները բերված են աղյուսակ 2-ում։ Բույսի անվանումըը ն ա գ ր Օ (cid։ 2872) (cid։ 4671) (cid։ 4670) յ ը ր ա վ ն ա մ ճ Ա Եղերդակ սովորականԽատուտիկ դեղատուԵրեքնուկմարգագետնայինծաղիկներտերևներտերևներԲԿԲԱՀՀԳՏԲԿԲԱՀՀԳՏԲԿԲԱՀՀԳՏլ (cid։ 2872) (cid։ 2875) լ լ ո մ մ ւ ո տ կ ա ր տ ս ք է գ մ յ ի ր ե ն չ ի դ ի ս ք օ ա կ ա Հ ը ն ւ ո թ ւ ո կ ա ն ւ ո ր ա պ վ յ չ ի դ ի ս ք օ ա կ ա Հ ո մ լ ը ն ւ ո թ ւ ո վ ի տ կ ա ն ա մ ք ա վ ա Հ ը կ ա ն ա մ ա ժ Ելակ սովորականՕշինդր սովորականԽնկածաղիկսովորականտերևներտերևներծաղիկներԲԿԲԱՀՀԳՏԲԿԲԱՀՀԳՏԲԿԲԱՀՀԳՏԱղյուսակ 2. ԲԿԲԱ-ում և ՀՀԳՏ-ում աճող բույսերի էքստրակտներում հակաօքսիդիչնյութերի պարունակությունը և ակտիվությունը։ T(cid։ 3404)348KԱղյուսակում բերված տվյալներից հետևում է, որ Բելառուսի ՀանրապետությանՄինսկ քաղաքի Կենտրոնական բուսաբանական այգում աճող բույսերի էքստրակտները պարունակում են ավելի մեծ քանակությամբ (բացառությամբ ելակի տերևներիէքստրակտի) և ավելի ակտիվ (բացառությամբ օշինդրի տերևների էքստրակտի)հակաօքսիդիչ նյութեր, քան Հայաստանի Հանրապետության Գորիսի տարածաըշրջանում աճող նույն բույսերի էքստրակտները։ Ամենայն հավանակությամբ սա պայմանավորված է բույսերի ինտրոդուկցիայի գործոնով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԳյուրջյան ՄարիամԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈՒՅՍԵՐՈՒՄԵՐԿՐՈՐԴԱՅԻՆ ՄԵՏԱԲՈԼԻՏՆԵՐԻ ԿՈՒՏԱԿՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ՎՐԱԲանալի բառեր` հակաօքսիդիչ հատկություններ, պերօքսիդային օքսիդացում,կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր, երկրորդային մետաբոլիտներ։

Հակաօքսիդիչ նյութերի կուտակումը բույսի մեջ վեգետացիայից կախված դինամիկ գործընթաց է։ Փորձնականորեն մեր կողմից հաստատված է, որ հակաօքսիդիչների առավելագույն քանակությունը բույսերում գրանցվում է բույսի ծաղկման շրջանում։ Հայաստանի Հանրապետության Գորիսի տարածաշրջանում (ՀՀԳՏ) և Բելառուսի կենտրոնական բուսաբանական այգում (ԲԿԲԱ) աճող մի շարք բույսերի հակաօքսիդիչ հատկությունների համեմատական ուսումնասիրությամբ հաստատված է, որ բույսերում կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի՝ երկրորդային մետաբոլիտների կուտակումը զգալիորեն կախված է շրջակա միջավայրի բնակլիմայական պայմաններից։ Ցույց է տրված, որ ԲԿԲԱ-ում աճող բույսերի էքստրակտները հիմնականում պարունակում են ավելի մեծ քանակությամբ և ավելի ակտիվ հակաօքսիդիչ նյութեր, քան ՀՀԳՏ-ում աճող նույն բույսերի էքստրակտները, ինչը բացատրվում է բույսերի ինտրոդուկցիայի գործոնով։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՎԻԴԵՈ-ՄԵԹՈԴոլոգիական մոտեցումների համեմատական ​​վերլուծություն modernամանակակից հասարակությունների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը սոցիալական օտարման բարդ, բազմաչափ երեւույթն է: Այն բնորոշ է այսօրվա հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներին և մակարդակներին ՝ իր խոր ազդեցություններով և տարատեսակ դրսևորումներով: Սոցիալական օտարացումը զուգահեռվում է այս կամ այն ​​կերպ, զուգորդվում այնպիսի երեւույթների հետ, ինչպիսիք են սոցիալական քայքայումը, անոմիան, անհատականացումը և այլն: 19-րդ դարի վերջին «հատկապես 20-րդ դարի ինտենսիվ ինդուստրացումը, շուկայական հարաբերությունների տրամաբանության ներխուժումը կյանքի բոլոր ոլորտներ, սպառողական հարաբերությունների համախմբում, նեոլիբերալիզմ, տոկոսադրույքների համակարգ և շարունակական, անկանխատեսելի զարգացումներ: Այսպիսով, օգտագործելով սոցիալական օտարացումը ժամանակակից հասարակություններում, հոդվածը ներկայացնում է երևույթի նկարագրությունը, դրա հիմքերը, փիլիսոփայությունը զարգացումների, զարգացումների, փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև ժամանակակից հեղինակների տեսակետների, գաղափարների, գաղափարական կառուցվածքների և համեմատական ​​վերլուծության մասին: , Այսպիսով, «օտարում» հասկացությանը հղում արեց Հեգելը: Վերջինս նշեց, որ օտարումն առաջանում է այն ժամանակ, երբ ճանաչման օբյեկտը բաժանվում է գիտակից մարդուց `փիլիսոփայից 1: Հեգելի համար օտարացումը հաղթահարելու հիմնական միջոցը փիլիսոփայական ըմբռնումն է: Դա բանական աշխարհի ըմբռնումն է, և աշխարհը ճանաչելը նշանակում է մեկ լինել այդ աշխարհի հետ, նույնանալ նրա հետ 2: Այսպիսով, Հեգելի համար օտարության հաղթահարումը կապված է խաղաղության հետ; Փիլիսոփայական օտարման այս խնդրի լուծումը կայանում է իրականության ռացիոնալության հետ հավասարեցման մեջ: Հեգելի փիլիսոփայության ազդեցության ներքո հետագայում ի հայտ եկան երկու ճամբար. Ձախակողմյան հեգելյանները, ովքեր զարգացրեցին իր փիլիսոփայությունը ՝ աջակցելու նորարարությունները կրոնում և քաղաքականությունում, և աջակողմյան հեգելյանները, ովքեր մշակեցին իր փիլիսոփայությունը քաղաքական-կրոնական պահպանողական ուղղությամբ: Լյուդվիգ Ֆոյերբախը առաջին ճամբարի ներկայացուցիչ էր, ձախակողմյան հեգելյանականությունը: Իր փիլիսոփայության մեջ Ֆոյերբախը օտարացումը ներկայացնում է որպես մարդկային գիտակցության տարանջատում դրսից: Մի մասն ընդգրկված է նյութական աշխարհում, իսկ մյուս մասը ՝ Աստծո աշխարհում: Նյութական աշխարհը, մռայլ և ձանձրալի լինելով, նպաստում է կատարյալ աշխարհի կանխատեսումներին: Ըստ նրա, քանի դեռ այս երկու աշխարհները միմյանցից անջատ են, օտարման խնդրի լուծում հնարավոր չէ 3: Այսպիսով, Ֆոյերբախը Աստծո երկրպագությունը համարեց օտարության հավատք դավանանքի «գեներալի» հանդեպ, քանի որ այն կապում էր մարդկային որակները արտաքին գաղափարների հետ, այլ ոչ թե դրանք որպես «իր» մաս: Հորովիցը նշում է, որ իդեալիստ Հեգելը օտարացման սոցիոլոգիական մոտեցմանը ավելի մոտ է, քան մատերիալիստ Ֆոյերբախը: Պատճառն այն է, որ Հեգելի օտարացումը հաղթահարվում է մի շարք գործողությունների միջոցով, որոնք կապելու են լինելու առարկան աշխարհի օբյեկտի հետ: Մինչդեռ Ֆոյերբախի լուծումը ենթադրում է հավատի պրոյեկտիվ նևրոտիկ կողմերի ավելի հոգեբանական հաղթահարում 4: Հեգել ոյ Ֆոյերբախն իր ազդեցությունն ունեցավ Կ.-Ի վրա Մարքսի գաղափարների զարգացման վրա: Վերջինս իր հերթին փիլիսոփայական դաշտից «օտարման» հասկացությունը տեղափոխեց տնտեսական դաշտ և ներկայացրեց մարդու օտարումը իր արտադրանքից: Ըստ Մարքսի ՝ մարդիկ այլ կենդանիներից առանձնանում են իրենց գիտակցությամբ, ինքնավարությամբ և հասարակության արդյունավետ անդամներ լինելու կարողությամբ, ինչը նրանց տալիս է կյանքի իմաստի զգացում: Հեղինակի խոսքով ՝ սա մարդկային բնույթ է կրում, որը Էլննային թույլ է տալիս որոշ չափով վերահսկել իր ճակատագիրը: Այնուամենայնիվ, երբ անհատը գտնվում է կապիտալիստական ​​համակարգի ցածր շարքերում, ղեկավարվում է բարձր դասերի կողմից ՝ հնարավորինս արտադրելու համար, նա այլևս չի կարող վերահսկել ապագան, անհատի և նրա մարդկային էության միջև կա տարածություն, որը օտարում է: , Ըստ օտարացման մարքսիստական ​​հայեցակարգի ՝ աշխատողները տարանջատված են իրենց արտադրածից: Ինչու են նրանք արտադրում: Օտարումը կապիտալիզմի արդյունք է: Բանվորներն անխուսափելիորեն կորցնում են իրենց «ես» -ի վերահսկողությունը, քանի որ նրանք վերահսկողություն չունեն իրենց աշխատանքի վրա: Այլ կերպ ասած, աշխատանքը մարդուն օտար է դարձնում իր արտադրանքի համար: Ընդհանրապես, մարդկային հարաբերությունների մասին խոսելիս, ըստ անհատների հարաբերությունների, կարելի է առանձնացնել երկու տեսակ: Մարդիկ եկել են այն եզրակացության, որ նպատակներին հասնելու համար միմյանց հետ միավորվելը ավելի արդյունավետ և օգտակար է: Այնուամենայնիվ, այս ասոցիացիաները կարող են հեշտությամբ թուլանալ կամ ամրապնդվել ՝ կախված խմբի նպատակներից: Այսպիսով, առաջին տիպի դեպքում միությունը տեղի է ունենում գիտակցական մակարդակում, մինչդեռ երկրորդ տիպի դեպքում բնորոշ է խմբին պատկանելու զգացումը: Միության այս տեսակի մեջ անհատի կապերն ամուր են: Դրա անդամները համերաշխության զգացում ունեն, այդ կապերը չեն խզվում, թուլանում են, եթե դա որևէ այլ առավելություն չի բերում: Օտարացումը, կարելի է ասել, առաջին տեսակի արդյունք է, երբ անհատները ունենում են կապերի թուլացում, անհատականացում, պատկանելության զգացում կարող է թույլ արտահայտվել, առկա են ուժեղ ոչ համայնքային կապեր: Նման իրավիճակները իրենց աշխատություններում հիշատակվում էին որպես Ֆ. Թունիս, նույնն է նաև Դ. F. Tunis- ը տարբերակում է Gesellschaft- ը (հասարակություն) և Gemeinschaft- ը (համայնք): Առաջին օղակը Gesellschaft- ն է, որը բնորոշ է գործիքային գործառույթ ունեցող սոցիալական խմբերին, այսինքն ՝ նրանք օգնում են խմբի անդամներին հասնել իրենց նպատակներին: Եվ խմբի անդամներին ուրիշներին օգնելու միակ դրդապատճառն այն է, որ ի վերջո նրանք կստանան իրենց արածի համարժեքը 5: Ըստ Թունիսի, Gesellschaft հարաբերություններն առաջանում են քաղաքաշինական-կապիտալիստական ​​համատեքստում, որը բնութագրվում է անհատականությամբ, օգտագործվում են դրամավարկային հարաբերությունները: Gemeinschaft- ը բնորոշ է այն խմբերին, որոնք ծագում են պատկանելության հիման վրա: Այստեղ օգտագործվում են ընդհանուր նպատակները. Այդ խմբի անդամները դրանց հասնելու ճանապարհն են: Օտարման մասին խոսելիս անհրաժեշտ է վկայակոչել Դյուրկհեմի «անոմիա» հասկացությունը, որը նա ներմուծեց իր «Աշխատանքի բաժանում» գրքում: Նա անոմիան նկարագրում է որպես աշխատանքի բաժանման աննորմալ ձև, որն առաջանում է, երբ այդ բաժանումը հասարակության մեջ չի ստեղծում համերաշխություն: Հեղինակը իր «Ինքնասպանություն» աշխատության մեջ անդրադառնում է «անոմիա» հասկացությանը, որտեղ նշում է, թե ինչպես է նորմատիվային համակարգի թուլացումը կամ վերացումը հասարակության մեջ անոմիա առաջացնում: Անոմին նկարագրվում է որպես մի իրավիճակ, երբ հասարակությունը գնահատում է B 5 Bond N., Ֆերդինանդ Թյունիսի գնահատումը Կարլ Մարքսի համար: Պարտքեր և հեռավորություն, նորմատիվային կարգավորման թուլացում, այդ թվում `երբ հին նորմերը կորցրել են իրենց ուժը և դեռ նորերը չեն հայտնվել, որոնք այլևս չեն կարգավորում սոցիալական հարաբերությունները: Ընդհանուր մակարդակում անոմիան կապված է անհատական ​​հարմարվողականության հետ կապված դժվարությունների հետ, ինչը հանգեցնում է սոցիալական կողմնորոշման կորստի, անապահովության զգացումի, մարգինալացման, աճող անվերահսկելի սպասումների, հարաբերական զրկանքների զգացում և հիմնական սոցիալական արժեքների օրինականության քննադատություն: , Երբ վարքը կարգավորող նորմերը չեն գործում, մարդիկ այլևս չգիտեն, թե ինչ կարելի է ակնկալել այլ մարդկանցից: Երբ մենք խոսում ենք անհատականությունից համայնքային հարաբերություններին անցնելու մասին, որը սոցիալական օտարման հիմքն է, անհրաժեշտ է անդրադառնալ Գ. Նմանատիպ աշխատություններին, հատկապես «Փողի փիլիսոփայությունը»: Ստեղծագործության մեջ հեղինակը ներկայացնում է, թե ինչպես են փողը, անհատները, ժամանակակից հասարակությունն ընդհանուր առմամբ միմյանց հետ անքակտելիորեն կապված 8: Նախ ՝ հեղինակը առաջ է քաշում արժեքի գաղափարը, կապում փողի հետ ՝ նշելով, որ հենց փողի միջոցով են օբյեկտիվանում մարդկանց կողմից ընկալվող սուբյեկտիվ արժեքները: Տարբեր արժեքներ կարող են կցվել միևնույն առարկային, բայց ցանկացած սուբյեկտիվ արժեք կարելի է գտնել մեկ օբյեկտի մեջ ՝ ամբողջական օբյեկտիվ արտահայտություն կամ դրսևորում 9: Այստեղ արժեքը որոշվում է այն ցանկությամբ, որ մարդիկ ձեռք են բերում առարկան, այլ ոչ թե դրա կիրառելիության արժեքով: Zimիմելը նշում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ փողն ավելի գործունակ է դառնում: այն հարաբերություններ է ստեղծում ապրանքների և ծառայությունների հոսքի միջոցով ՝ այն վերածելով անդեմ ծախս-օգուտի հարաբերությունների: Այսպիսով, փողը դառնում է գործիք, որը մարդկանց սոցիալական փոխազդեցության բաղկացուցիչ մասն է: Phenomenonիմելն այս երեւույթն անվանում է փոխազդեցությունների ապրանքայնացում կամ որակի ընդհանուր իջեցում 10-ի: Նշվում է, որ փողը մեծացնում է անհատական ​​ազատությունները, «այն կարող է հաղթահարել ֆիզիկական և սոցիալական հեռավորությունը անհատների միջև», քանի որ այն կարող է բացարձակ փոխանցվել անհատականացման գործընթացի շնորհիվ: Modernամանակակից կյանքում զգայունությունը փոխարինվում է հաշվարկով; վերամշակման գործընթացը գերակա է դառնում յուրաքանչյուր ոլորտում: Այսպիսով, այդ հաշվարկելիությունը, կենտրոնացումը կենտրոնացված է քանակի վրա, հանգեցնում է այն փաստի, որ սոցիալական փոխազդեցությունները սկսում են վերահսկել 8 Deflem M., The Sociology of the Sociology of Money. Սիմելի և փողի ժամանակակից ճակատամարտի միջոցով, և արդյունքում փողը դառնում է նպատակ: Մյուս կողմից, էլեկտրոնային փողն ունի ազատագրական գործառույթ, քանի որ այն մարդկանց ազատում է որոշակի խմբերի անդամագրվելուց, և այդ խմբերի հետ հարաբերությունները պայմանավորված են միայն նյութական շահույթով: Բայց այս ազատությունը, մյուս կողմից, բերում է հաճույքի, զգացմունքի, որակի հարաբերական բացակայության: Այսպիսով, պարզվում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ, որտեղ կա անհատականության աճ, տեղի են ունենում հարաբերությունների նյութականացում, փոխազդեցություններ, վերազինում, օտարում և մեկուսացում, միևնույն ժամանակ ստեղծելով ցանց անհատների միջև, որտեղ փող է շրջանառվում: Մարդկային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես շահի, փոխանակման հարաբերություններ: Արդյունքում, փողը նյութականացնում է ողջ սոցիալական կյանքը, ներառյալ տնտեսությունը, մշակույթը և հանգեցնում է բովանդակության, որակական արժեքի քանակական գործառույթի վերափոխմանը: Վերը քննարկված հարցերին անդրադարձավ նաեւ Մ. Վեբերը ռացիոնալացման և բյուրոկրատացման իր հասկացություններում: Նա տեսնում էր արդիականացումը որպես բանականացման գործընթաց, որն ազդում էր տնտեսական կյանքի, կրոնի, անհետացող ավանդական գաղափարների և սովորական պրակտիկայի վրա ՝ հօգուտ բանական չափանիշների: Ռացիոնալացման հիմնական նախադրյալն այն է, որ անհատները սկսում են օգտագործել գիտելիքները հարաբերությունների համատեքստում, որոնք նպատակ ունեն վերահսկողություն հաստատել շրջակա միջավայրի վրա: Սակայն դրանով տեղայնացման գործընթացը, ինչպես նշում է Վեբերը, մարդուն փակեցնում է ռացիոնալացված հաստատությունների, կազմակերպությունների, գործունեության երկաթե վանդակում: Վեբերը բյուրոկրատիան համարում է անկանոնացման հիմնական օրինակը 11: Երբ աշխարհը դեմագոգիկ է, հայտնվում է բյուրոկրատիայի տակ: Բյուրոկրատական ​​ճնշումը սկսում է ի հայտ գալ, և բյուրոկրատությունները մարդուն վերաբերվում են որպես սովորական թվին, այլ ոչ թե եզակի անհատականությանը: Մտնելով ցանկացած կազմակերպություն ՝ անհատները ստիպված են զոհաբերել իրենց անձնական ցանկությունները ՝ ընդդեմ կազմակերպության գործընթացի նպատակների և 12: Բայց այդպես վարվելով նրանք կորցնում են իրենց «ես» -ի մի մասը, այդպիսով օտարվելով: Վեբերի բանականության գաղափարները նրա աշխատություններում մշակել է իր ուսանող Չ. R. Mills. Միլզի սոցիոլոգիան կենտրոնացած է արդյունաբերական հասարակության այնպիսի խնդիրների վրա, ինչպիսիք են օտարացումը, ժողովրդավարության սպառնալիքները, մարդու ազատությունը 12 Erwell F., Verstehen: Մաքս Վեբերի սոցիոլոգիան, Օկլահոմա, 1996, էջ. 5. Անհանդուրժողականությունը, բարոյական անտարբերությունը և այլն, որոնք փոխկապակցված են, բոլորը բյուրոկրատական ​​գործընթացի մաս են կազմում: Մարքսի նման, Միլզը նաև խթանում էր օտարացումը որպես աշխատանքային գործընթացի առանձնահատկություն: նա ուսումնասիրում էր սպիտակ մանյակների աշխատողներին ՝ կախված բյուրոկրատական ​​համակարգից: Սպիտակ օձիքով աշխատողներից շատերը որոշումներ կայացնելու ազատություն չունեն, ինչը հանգեցնում է աշխատանքից օտարման: Միլսի կարծիքով, սպիտակ օձիքների օտարման առանձնահատկությունն այն է, որ, ի տարբերություն աշխատողների, նրանց անհատականությունը լիովին ներգրավված է աշխատանքային գործընթացում: Եվ այս «անհատականության շուկան», որը սպիտակ մանյակներով աշխատելու հիմնական մասն է, ընդգծում է տարածված անվստահությունն ու ինքնաօտարումը, որն այնքան տարածված է ժամանակակից մարդկանց շրջանում 13: Բայց, ի տարբերություն Մարքսի, Միլսը օտարումը չի պայմանավորում միայն կապիտալիզմով ՝ որպես արտադրական միջոցների տիրապետմամբ, այլև աշխատանքի ժամանակակից բաժանմամբ: Օտարման աստիճանը տատանվում է `կախված աշխատողի ինքնավարության աստիճանից, ազատությունից և հմտություններից: Միլսը նշում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ գրեթե բոլոր աշխատատեղերը բնութագրվում են օտարման աստիճանում, քանի որ աշխատողի գործողությունները ենթակա են այլ մարդկանց վերահսկողության: Աշխատանքի բաժանման արդյունքում աշխատողը չի անցնում աշխատանքի ամբողջ ընթացքը, չի տեսնում, երբեմն նույնիսկ տեղյակ չէ վերջնական արտադրանքի մասին: Բացի վերը նշվածից, օտարման պատճառն այն է, որ աշխատակցին հնարավորություն չի տրվում մտքերը ներդնել աշխատանքի մեջ, ինչը բյուրոկրատական ​​համակարգի առանձնահատկությունն է: Այսպիսով, Միլսը տեսնում է օտարման աղբյուրը հենց կազմակերպության մեջ ՝ նշելով, որ դա հեռացնում է մարդուն իր աշխատանքը հասկանալուց, նրա աշխատանքը վերահսկելուց, որոշում է մարդու համար, թե երբ, ինչպես և ինչ արագությամբ նրանք պետք է աշխատեն: Մարքսիստական ​​օտարման գաղափարը իր ազդեցությունն ունեցավ Ֆրանկֆուրտի դպրոցի ներկայացուցիչներ Տ. Ադորնոյի և Մ. Հորկհայմերի «Լուսավորության դիալեկտիկայի» մասին, որի հիմնական գաղափարը օտարումն է: Եթե ​​Մարքսը օտարումը կապում էր հիմնականում կապիտալիզմի ազատական ​​տնտեսական համակարգի զարգացման հետ, կենտրոնանալով աշխատանքի բաժանման վրա, Հորկհայմերը և Ադորնոնան սկսեցին տարածել այն ավելի լայն ասպեկտների վրա, քան պարզապես աշխատանքի բաժանում: Հեղինակները նշել են, որ օտարացումը բնորոշ է զանգվածային հասարակությանը: Աշխատանքի մեջ նշվում է, որ 13 Mills CW, White մանյակ լուսավորություն: ամերիկյան միջին դասերը, Նյու Յորք, 2002, էջ. 187-188.14 Adorno T., Horkheimer M., Dialectic of Enlightence. Փիլիսոփայական բեկորներ, Սթենֆորդ, 2002 թ., Նպատակն էր կրթությունը դարձնել և զանգվածներին ազատել առասպելներից, կախարդություններից, իռացիոնալ ուժերից: Ռացիոնալությունը, ի տարբերություն իռացիոնալ առասպելների և մոգության, համարվում էր այդ իռացիոնալ գործոնների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու, առաջընթացը խթանելու, քաղաքակրթությունը ռացիոնալացնելու հիմնական միջոց 15: Բայց ստեղծագործության հիմնական իմաստն այն է, որ լուսավորությունն ինքն իրեն ոչնչացնում է: Դա է դիալեկտիկայի իմաստը: Մարդկությունը հասնում է իր անկախությանը ՝ ճնշելով իր ներքին բնույթը: Այսինքն ՝ երբ մարդկությունը դառնում է ռացիոնալ, նա օգտագործում է այդ ռացիոնալությունը բնությունից ազատվելու, նրան տիրանալու համար, բայց միևնույն ժամանակ ստեղծում է կառույցներ, որոնք այնուհետև քաշում են հասարակության գերության մեջ: Այսպիսով մարդը ազատություն է ձեռք բերում արտաքին բնույթից, բայց ներքին իմաստով նա կրկին դառնում է ստրուկ: Այսինքն ՝ ինտելեկտը ոչնչացնում է իր ստեղծած մարդկությունը: Adorno- ն և Horkheimer- ը խթանում են «մշակութային արտադրություն» հասկացությունը: Նրանք ներկայացնում էին կապիտալիստական ​​հասարակության մշակութային արտադրությունը որպես Լուսավորության մի կողմ, որը գործիքային տրամաբանությանը թույլ էր տալիս ստանձնել մարդու սոցիալական կյանքի դերը: Մշակութային արտադրությունը ստեղծում է կեղծ գիտակցություն աշխարհի մասին ՝ հիմնված առասպելների և աղավաղումների վրա: Այն դիտավորյալ տարածվում է իշխող դասին օգուտ տալու համար: Մշակութային արտադրության բոլոր նմուշները ստեղծվում են շահույթ ստանալու համար, ուստի մշակույթի առևտրայնացումը բերում է մարդկային գիտակցության առևտրայնացման: Մարդիկ դառնում են կամավոր սպառողներ իրենց օտարման վերարտադրողներ ՝ լինելով ոչ թե մշակույթի արտադրողներ, այլ միայն մաքուր սպառողներ 16: Այսպիսով, օտարումը կապված է հենց այս մշակութային արտադրության հետ, որը մարդուն սուբյեկտից վերածում է անդեմ առարկայի, որն այլևս չի ստեղծում այն, ինչ սպառում է և ծառայում է իշխող դասի շահերին: Իր հերթին. Ֆրոմը օտարացումը սահմանում է որպես փորձի մի ձև, երբ անհատն այլևս իրեն չի զգում որպես իր աշխարհի կենտրոն, որպես գործողությունների ստեղծող: Ընդհակառակը, նրա գործողությունները և դրանից հետո դարձել են նրա տերը, ում նա ենթարկվում է, կամ ում նույնիսկ կարող է երկրպագել: Օտարված անձնավորությունը կապ չունի իր հետ, ինչպես որ այլևս կապ չունի այլ մարդկանց հետ 17: Ըստ այդ սահմանման ՝ ստացվում է, որ ժամանակակից հասարակության բոլոր անդամներն օտարված են, և Ֆրոմը իրականում խոսում է մեր ժամանակի օտարված հասարակության մասին 16 Thompson P., Frankfurt school, 3-րդ մաս: Լուսավորության դիալեկտիկա, The Guardian, 2013.17 Գեյեր Ֆ., Շվայցեր Դ., Օտարման տեսություններ: Քննադատական ​​հեռանկարներ փիլիսոփայության մեջ և տեղական առանձնահատկությունը: Այս տեսանկյունից Ֆրոմի տեսակետները հոռետեսական են, նշում է նա, որ օտարումն ու ավտոմատացումը հանգեցնում են էլ ավելի խելագարության, երբ այլ բան իմաստ չունի: Ըստ Ֆրոմի, օտարման ամենօրյա ձևը ճնշման արդյունք է արդյունաբերական հասարակության համատեքստում, որտեղ գործիքակազմությունն ու մեկուսացումը դարձել են սոցիալական հարաբերությունների հիմքը: Ֆրոմը դեպրեսիան, դժբախտությունը նկարագրում է որպես օտարացում «իրենից», բնությունից և ուրիշներից 18: Կրկին անդրադառնալով «անոմիա» հասկացությանը ՝ անհրաժեշտ է անդրադառնալ Ռ. Մերթոնին: Չկան հասարակություններ, որտեղ չկան հասարակական կյանքը կարգավորելու նորմեր: Այնուամենայնիվ, մշակույթի արժեքների հիերարխիայում բարձր դիրք զբաղեցնող նորմերը, սովորույթները, ինստիտուցիոնալ վերահսկողության մեխանիզմների նպատակներին արդյունավետ ինտեգրումը տարբերվում են հասարակությունից: Սա հարց է առաջացնում, թե առկա ընթացակարգերից որն է առավել արդյունավետ մշակութային ընդունելի արժեք ստեղծելու հարցում: Մերթոնը նշում է, որ տեխնիկապես ամենաարդյունավետ ընթացակարգը, լինի դա մշակութային լեգիտիմ, թե ոչ, սովորաբար գերադասելի է ինստիտուցիոնալ կերպով սահմանված վարքից: Եվ եթե այս գործընթացը ցույց է տալիս շարունակականության միտում, ապա հասարակությունը դառնում է անկայուն, առաջանում է անոմիա կամ աննորմալություն 20: Սա հիմք է դարձել հեղինակի համար առանձնացնել անհատական ​​հարմարվողականության տեսակները `նպատակների կապի և դրանց հասնելու` մշակութային ընդունելի միջոցների հետ կապված: Այսպիսով, Մերթոնը առաջ է քաշում անոմիայի իրավիճակին հարմարվելու հինգ տեսակ ՝ հիմնված սոցիալական ընդունված, հին արժեքների վրա, որդեգրում, մերժում կամ փոխարինում ՝ համապատասխանություն, նորարարություն, ծիսականություն, խուսափում և ընդվզում: Սոցիալական օտարմանն անդրադառնում են նաև ժամանակակից գիտնականները, ինչը նշանակում է, որ այս երևույթը չի կորցրել իր արդիականությունը. դա բնորոշ է ժամանակակից հասարակությանը: Այսպիսով, սոցիալական օտարման տեսության ներկայացուցիչը, առավել վերջերս, հոլանդացի սոցիոլոգ-կիբերնետիկ Ֆ. Գեյերն են: Վերջինս առաջարկեց օտարացումն ուսումնասիրելու համար օգտագործել ընդհանուր համակարգի տեսություն: Օտարումը սովորաբար ենթադրում է որոշակի հարաբերություններ առարկայի խմբի երկու կողմերի և արտաքին միջավայրի հետ. Աստված, բնություն, աշխատանք, արտադրական միջոցներ, «ինքը», տարբեր սոցիալական կառույցներ և հաստատություններ և այլն: Այսինքն ՝ այդ հարաբերությունները ենթադրում են անջատում դրանցից: Գայերը անհատին դիտում է որպես առանձին համակարգ, որն ունի իր արտաքին միջավայրը, և նա անընդհատ համագործակցում է orորի հետ: Սա նշանակում է, որ անհատը արտաքին միջավայրից ընտրում է որոշակի տեղեկատվություն, որը պետք է համապատասխանի նրա գործողություններին ՝ միաժամանակ ստեղծելով տեղեկատվություն արտաքին միջավայրի համար: Գեյը կենտրոնանում է անհատի վրա, քանի որ դա միակ համակարգն է, որը կարող է տեղյակ լինել իր օտարման մասին 21: Ինչ վերաբերում է խմբերին ու ինստիտուտներին, ըստ հեղինակի, կարող ենք ասել, որ ոչ թե խումբն է օտարվում, այլ այդ խմբի անդամները: Այսպիսով, ինչպես արդեն նշվեց, Գայերի տեսության մեջ համակարգը անհատական ​​է: Արտաքին մարդը կարող է տեսնել այդ համակարգի միայն արտաքին սահմանները, բայց ոչ նրա ներքին կառուցվածքը: Դրա մասին կարելի է միայն կռահել արդյունքների և արդյունքների տարբերություններից, որոնք կարող են դիտարկել արտաքին միջավայրի ներկայացուցիչները: Ներածումը փոփոխականների ամբողջություն է, որոնք գալիս են արտաքին միջավայրից: Արդյունքն իր հերթին փոփոխականների շարք է, որոնք ենթադրում են այն ամենը, ինչը, կարծես, թողնում է համակարգը համապատասխան արտաքին միջավայրին: Այլ կերպ ասած, արդյունքը համակարգի վարքագիծն է, որը պատասխան է կամ գործողություն է շրջակա միջավայրին: Քանի որ սա շրջանաձեւ մոդել է, այսինքն ՝ առկա է մուտքային-ելքային տեղեկատվություն, այն կարելի է դիտել երկու տեսանկյունից ՝ կախված նրանից, թե մուտքը առաջինն է, թե ելքը: Եթե ​​նայենք ներածմանը, մենք ստանում ենք խթան-պատասխան սխեմա, որի դեպքում համակարգը դիտվում է որպես ռեակտիվ և ոչ նորարարական: Եթե ​​մենք նախ համարում ենք լուծումը, ապա նախաձեռնությունը տրվում է համակարգի կողմից, այն կարելի է համարել մանիպուլյատիվ և նորարարական: Համակարգի գործունեության հիման վրա Գայերը առանձնացնում է երկու տեսակի գործառույթներ ՝ իրավիճակային և որոշումներ կայացնելու գործառույթներ: Առաջինը տեղեկատվության ամբողջությունն է, որը համակարգը հավաքել է բոլոր իրավիճակներում, որտեղ եղել է: Այս դեպքում անհատի հիշողության մասը տարածությունն է, որը պարունակում է իրավիճակային գործառույթներ: Փորձի տվյալների ամբողջականության սիմվոլիկան հավաքվում է այնտեղ: Իսկ որոշումներ կայացնելու գործառույթը կապված է իրավիճակային գործառույթների հետ: Այս գործառույթները կազմում են համակարգի ուղենիշը: Բնապահպանությունն այն ամենն է, ինչը դուրս է համակարգից: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ չէ խոսել ամբողջ արտաքին միջավայրի մասին, այլ միայն այն մասի, որը համապատասխանում է տվյալ ժամանակին տվյալ համակարգին 21 Geyer F., Schweitz D., Teories of Alienation. Քննադատական ​​հեռանկարներ փիլիսոփայության և հատվածի և ոլորտում: Այսպիսով, Գայերը առաջ է քաշում հետևյալ գաղափարը. Օտարումը բնորոշ է այն անհատին, որին նա ընկալում է որպես համակարգ, որն իր հերթին ունի իր արտաքին միջավայրը: Արտաքին միջավայրից բացի, համակարգն ունի մուտքային-ելքային, ինչպես նաև որոշակի գործառույթներ, որոնք ապահովում են վարքի ըմբռնման և կարգավորման գործընթացներ: Ներկայիս տեխնոլոգիական դարաշրջանն անհատի համար այնքան շատ հնարավորություններ և տարբեր ընտրանքներ է տալիս, որ երբեմն նա ի վիճակի չէ համապատասխան ընտրություն կատարել այդ ամենից: Գայերը դա նկարագրելու համար առաջ է քաշել «բնապահպանական բարդության» հայեցակարգը: Օտարումը շրջակա միջավայրի այս բարդության արդյունքն է: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ այս տեսությունները ցույց են տալիս «սոցիալական օտարում» հասկացության զարգացման դինամիկան: Եթե ​​փիլիսոփայական մոտեցումները կապված էին անհատի և նրա գիտակցության հետ օտարումից, աշխարհի ճանաչումից և մտքի տարանջատումից կրոնից, ապա այն հետագայում տեղափոխվեց տնտեսական, ապա նաև սոցիալական ոլորտներ: Եթե ​​սկզբում շեշտը դրվում էր միայն աշխատանքի և բանվորների օտարման վրա, ապա նրանք սկսեցին ուսումնասիրել սոցիալական հարաբերությունները և դրանց փոփոխության վրա ազդող գործոնները, ինչպիսիք են փողը, նյութական շահույթը, սպառումը, զանգվածային արտադրությունը և այլն: Անդրադառնալով ժամանակակից հասարակությանը `հարկ է նշել, որ բացի վերը նշվածից, այն բնութագրվում է նաև անհատական ​​ազատությունների աճով, այլընտրանքների բազմազանությամբ և այլն: Evanhat- ը հաճախ է հայտնվում մի իրավիճակում, երբ հնարավորություն ունի ընտրելու այլընտրանքներ, կորչում են սոցիալական կողմնորոշման մեխանիզմները, աճում է մեկուսացման զգացումը, ինչը կարող է հիմք դառնալ սոցիալական օտարման: Նշված բոլոր տեսությունների քննարկման նշանակությունն այն է, որ դրանք հիմք հանդիսացան Սիմենի համար ամերիկացի սոցիալական հոգեբան Մ. Նա առաջինը ներմուծեց սոցիալական օտարման բաղադրիչներ, որոնց միջոցով հնարավոր դարձավ ուսումնասիրել հասարակության մեջ երեւույթի դրսեւորումները: Այս բաղադրիչներն են անզորությունը, անիմաստությունը, աննորմալությունը, սոցիալական մեկուսացումը և ինքնազարմացումը 22: Շուշան hահրիյանՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՎԻԴԵՈ-Մեթոդաբանական մոտեցումների համեմատական ​​վերլուծություն Հիմնաբառեր. Սոցիալական օտարում, անոմիա, համայնք, հասարակայնության հետ կապեր, դրամական հարաբերություններ, բյուրոկրատացում, ռացիոնալացում, մշակութային արտադրություն, շրջակա միջավայրի բարդություն: Ամփոփում ։

Արդի հասարակությունների հատկանշական բնութագրերից մեկը սոցիալական օտարում բարդ և բազմաչափ երևույթն է։ Այն իր խորքային ազդեցություններով, տարատեսակ դրսևորումներով բնորոշ է ներկայիս հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներին և մակարդակներին։ Այդ իսկ պատճառով հոդվածի նպատակն է տալ այս երևույթի հիմքերի, դրսևորումների և զարգացումների վերաբերյալ փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև արդի հեղինակների հայացքների, պատկերացումների հայեցակարգային նկարագրությունը, դրանց համեմատական վերլուծությունը, ինչը հնարավորություն կտա հասկանալու և բացատրելու հասարակական կյանքում տեղի ունեցող երևույթները խնդրի այս տեսանկյունից։

Լեզվի զարգացման արդի փուլում բառային կազմի հարստացումն առավելապես կատարվում է ի հաշիվ բայերի` կապված բառաբարդման և ածանցմանկաղապարների հետ։ Ըստ Ա. Սուքիասյանի` բառաբարդումը լեզվի բառայինկազմի հարստացման կարևորագույն եղանակներից է (8, էջ 292), իսկ բայականգերադաս բաղադրիչով կազմված համադրական բարդությունները մեծ տեղ ենգրավում հայերենի բառային կազմում և բառապաշարը հարստացնում են նորգոյականներով ու ածականներով։ Ներկա հոդվածում ներկայացնում ենք բայական հիմքերով բարդությունների կազմության եղանակները, հիմքերի տեսակները, դրանց տարբերակայինձևերը, ձևաբանական կաղապարները, բաղադրիչների շարահյուսական և հոլովական հարաբերությունները և բայական հիմքերին առնչվող բազմաթիվ այլհարցեր։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է անցել գրաբարից ևծառայում է նոր բառեր կազմելուն։ Բարդությունների կազմության ժամանակբայական բաղադրիչն ավելի շատ հանդիպում է բաղադրող հիմքի դերում։ Սաբացատրվում է նրանով, որ բուն կամ իսկական բարդության գերադաս անդամը երկրորդ բաղադրիչն է, իսկ առաջին բաղադրիչը` նրա լրացումը։ Փաստերը ցույց են տալիս, որ բայական գերադաս բաղադրիչներով բարդբառերն առանձնապես արգասավոր չեն գոյականներ կազմելիս, քանի որ այդպիսի կառուցվածք ունեցող բարդ բառերի մեծ մասն արտահայտում է հատկանշային հարաբերություն։ Ստորև ներկայացնում ենք այն խոսքի մասերի ձևաբանական կաղապարները, որոնց կազմությանը մասնակցում են բայական բաղադրիչներ։ 1 Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են Գ + Բ, Ա + Բ, Մ + Բ կաղապարները։ 1. Գ + Բ կաղապարի բաղադրիչների զուգադրման արդյունքում ստեղծվողնոր բառերը կարող են լինել և՛ գոյականներ, և՛ ածականներ։ Այստեղ բարդության հիմնական իմաստն արտահայտում է բայարմատը, իսկ գոյական բաղադրիչը` տարբեր իմաստներով ու հարաբերություններով, լրացնում է նրան։ «Բարդության ներսում,- գրում է Ս. Էլոյանը,- գոյականով ու բայարմատով (բայահիմքով) բաղադրված բաղադրիչներն իմաստային առումով ունեն այնպիսիփոխհարաբերություններ, ինչպիսին ունի բայը կամ ստորոգյալը իր լրացումների ու ենթակայի հետ» (4,էջ 333)։ Այս կաղապարով գոյական բարդություններ են կազմվում ինչպես հոդակապով՝ աստղագուշակ, ատամնաբույժ, բանաստեղծ, բաժակակալ, դասախոս,գրավաճառ, երկրաշարժ, հարկահան, հարկատու, լրաբեր և այլն, այնպես էլ առանց հոդակապի` խրատասաց, կայծհան, հավկիթ, հյուրընկալ, ձկնորս, ունկնդիր և այլն։ 1 Խոսքի մասերը նշվում են հետևյալ ձևով‵ գ (գոյական), ա (ածական), բ (բայ), մ (մակբայ),իսկ հոդակապը` + նշանով։ Ի դեպ, այս կաղապարով ավելի շատ կազմվում են ածականներ։ Վերջիններիս գերակշռությունը բացատրվում է բայարմատի արտահայտած գործողության ընդհանուր հատկանիշներով` ազգադավ, ազգահալած, թելատու, ծաղկահյուս, կարգապահ, կաշառակեր, մարդատար, պատվաբեր, սրտաբուխ, սերմնազուրկ և այլն։ 2. Ա + Բ կաղապարով ժամանակակից հայերենում հիմնականում կազմվումեն ածականներ` դատարկախոս, երկարակյաց, թեթևասահ, կարճատև, հանդարտածուփ, հումակեր, մեծածախ, նրբահյուս, նորադավան, սակավակյաց,քաղցրաբուխ և այլն։ Հանդիպում են նաև գոյականներ` բարեխոս, բարձրախոս,բարեկամ, հնավաճառ, ստախոս, ուղղաթիռ և այլն, որոնք միաժամանակ կարողեն գործածվել որպես ածականներ։ 3. Մ + Բ կաղապարով բացառապես ստացվում են ածականներ, քանի որկառույցնը պարունակում է հատկանշային իմաստ` առատաբուխ, արագահոս,արագավազ, արագընթաց, հանկարծածին, հարատև, հավերժաբուխ, մշտածածան, վաղահաս, վաղամեռ, վերընթաց և այլն, սակայն հանդիպում են նաևգոյականներ` առաջընթաց, առաջնեկ, հեռադետ, հեռախոս, հեռաչափ և այլն։ Ուշագրավ են թվական, դերանուն, կապ, շաղկապ + բայական բաղադրիչկաղապարները։ Ինչպես նշում է պրոֆ. Ս.Գալստյանը, «վերջին երկու կարգիբառախմբերը` որպես նյութական իմաստ չունեցող, ձևական խոսքի մասեր,ստորադասական բառակապակցություններ չեն կազմում, հետևաբար իսկականբարդությունների կազմությանը որպես բաղադրիչներ չեն մասնակցում (7, էջ23), իսկ դերանունները բառակազմությանը քիչ են մասնակցում և իսկականբարդության կառուցվածքում հանդես են գալիս միայն որպես առաջին բաղադրիչներ (1, էջ 251)։ 4. Դերանուններից բառակազմության տեսակետից շատ կենսունակ է ինքըդերանունը, օրինակ` ինքնաբավ, ինքնաբույժ, ինքնաբուխ, ինքնաեռ, ինքնաթիռ,ինքնաթափ, ինքնածին, ինքնահոս, ինքնամեծար, ինքնասեր և այլն։ Պարզ երևում է, որ ինքը դերանունը երրորդ դեմքի իմաստ չի արտահայտում, այլ երկրորդ բաղադրիչի արտահայտած գործողության ինքնին կատարվելը, ինչպես` ինքնաթիռ = (ինքնիրեն թռչող), ինքնահոս = (ինքնիրեն հոսող) ևայլն։ Ըստ Հ. Բարսեղյանի բառարանի տվյալների` նման կազմությունների թիվըածանցների հետ շուրջ 650 է (5), որոնք կա՛մ ածականներ են, կա՛մ գոյականներ։ Բառակազմական դրսևորումներով ինքն դերանունից քիչ է տարբերվումյուր դերանունը, որը, սակայն, արդի բառակազմության մեջ այլևս կենսունակ չէ։ Էդ. Աղայանի «Արդի հայերենի բացատրական բառարանում» յուր + բայահիմքկաղապարով հանդիպել է 9 օրինակ, որոնք բոլորն էլ ածականներ են` յուրաբնակ, յուրադիր, յուրածին, յուրակերտ, յուրահնար, յուրահոգ, յուրաշարժ, յուրաշեն, յուրաստեղծ (3, էջ 1043)։ Մյուս դերանուններով (ողջ, ամեն, բոլոր, այլ) կազմությունները քանակովզիջում են վերը նշվածներին, թեև այստեղ էլ Դ + Բ զուգորդումից հիմնականումստացվում են ածականներ` այլադավան, այլածին, այլամերժ, այլասեր, ամենագնաց, ամենագրավ, բոլորանվեր, բոլորակերտ, բոլորաշեն, ողջանվեր, ողջախոհ, ողջակեզ և այլն։ 5. Թ + Բ կազմություններում որպես առաջին բաղադրիչ հանդես են գալիսբոլոր թվականները. գերակշռում են մեկից ինը թվականներով բարդությունները, օր.` եռահյուս, եռաշար, հնգասեր, միահավան, միագոչ, միախոս, միածինև այլն։ Իրենց քանակային դրսևորումներով զգալիորեն զիջում են այն կաղապարները, որոնցում բայահիմքը հանդես է գալիս որպես գերադաս բաղադրիչ։ Այսպես`1. Բ + Գ կաղապարով հիմնականում կազմվում են գոյականներ, որոնքբառակապակցության վերածելիս` անորոշ դերբայի սեռական հոլովաձևիիմաստ են ստանում, օր.` անցագիր, գրասեղան, դիտակայան, ելակետ, զսպաշապիկ, ընտրարշավ, խաղաոճ, պարասրահ, մրցահրավեր, քննաշրջան, փոխադրավարձ և այլն, 2. Բ + Ա կաղապարով շատ քիչ բարդություններ են կազմվում, այն էլմիայն ածականներ։ Գերակշռում են -կից արմատական և -ուն (ակ) ածանցավորբաղադրիչներով կազմությունները, թեև կան նաև այլ հիմքերով ածականներ`ընկալունակ, հարգարժան, մարտունակ, շարժակից, պաշտպանունակ, տեսարժան և այլն։ Հանդիպում են նաև գոյականներ՝ գործազուրկ, գործակից, մրցակիցև այլն։ Ինչ վերաբերում է դերբայական սերող հիմք + բաղադրող հիմք կաղապարին, ապա պետք է նշել, որ ժամանակակից հայերենում այս կառույցով համադրական բարդությունների բառակազմությանն անկախ դերբայներից մասնակցում են անորոշը, ենթակայականը և հարակատարը, որոնք կազմում են անվանական խոսքի մասեր։ Այս կազմությունների սերող հիմքում գործածությանհաճախականություն ունեն -գրել , - գործել , - խոսել, - մտածել , -նստել, -վարել,-ուտել դերբայները, որոնց հետ բաղադրող հիմքում հաճախակի հանդես են գալիս -ձև, -նյութ, - ոճ, - տեղ, - ցավ և այլ հիմքերը՝ գրելաձև, գրելաթուղթ, գրելաոճ,գործելաշրջան, խոսելակերպ, խոսելաձև, խոսելացավ, մտածելակերպ, մտածելաձև, նստելաձև, նստելավարձ, նստելատեղ, պատմելաձև, պատմելաոճ, վառելանյութ, վարվելաձև և այլն։ Վերը բերված օրինակներից ակնհայտ է, որ անորոշ դերբայը, հանդեսգալով սեռական հոլովի նշանակությամբ, բաղադրություններում դրսևորվում էմերթ գոյականի, եթե բաղադրող հիմքը գոյական է (գրելաձև-գրելու ձև, վարելահող-վարելու հող,), մերթ բայի նշանակությամբ՝ դառնալով խնդրային լրացում,եթե բաղադրող հիմքը բայական է (զբոսասեր - զբոսնել սիրող, զրուցասեր– զրուցել սիրող, իշխելասեր – իշխել սիրող) և այլն (6,էջ103)։ Իսկ ենթակայական դերբայը բառակազմական կաղապարներում հանդես է գալիս երկակի կիրառությամբ` Ա. որպես բուն կամ իսկական բարդության սերող հիմք, օր.` արարողակարգ, քերթողահայր, ծնողասեր, ծնողասպան, ծնողապաշտ և այլն,Բ. որպես բուն կամ իսկական բարդության բաղադրող հիմք. ընդ որում,այս կաղապարի բառերը կարելի է բաժանել երկու խմբի` բառեր, որոնք առաջացել են բառակապակցություններից` հեռուստադիտող, ռադիոլսող, ռադիոսիրող, կինոդիտող, իրավախախտող, լրագրող, և բառեր, որոնք առաջացել են անորոշ դերբայից` արդյունաբերող, արդյունահանող, գծագրող, մեքենագրող, մեղադրող, սղագրող, ուսումնասիրող և այլն։ Ինչպես երևում է օրինակներից, ենթակայական դերբայով արտահայտված հիմքերն անվանական նշանակությունունեն։ Ենթակայական դերբայի պես երկակի կիրառություններ ունի նաև հարակատարը, որի վերջավորությունը` -ած ածանցը, բայերից կազմում է բազմաթիվ ձևեր ինչպես գործողության հետ կապված հատկանիշի, այնպես էլ անցյալդերբայի նշանակությամբ (2, էջ 194)։ Օրինակ` երկփեղկված, լիաբեռնված, ծանրաբեռնված, շահագրգռված։ Հարկ է նշել, որ եթե բայական բաղադրիչը սերող հիմքում հանդես էգալիս բայահիմքի և դերբայական հիմքի ձևով, ապա բաղադրող հիմքում երևանէ հանում տիպաբանական բազմազան տարբերակներ (2, էջ 251), որոնց մեջկարելի է առանձնացնել՝ 1. մաքուր բայարմատով կազմված, որը համընկնում է պարզ բայերի ներկայիհիմքին` աստվածապաշտ, բանախոս, հերարձակ, հողակերտ, քարակոփ ևայլն, 2. գրաբարի պատճառական բայերին համընկնող՝ ամպահարույց, կիսակառույց, վարձահատույց, խելակորույս, որդեկորույս, մատնացույց, ինքնուսույցև այլն,3. անցյալ կատարյալի ցոյական վերջավորություններին համընկնող` ազգուրաց, անձնամոռաց, ալրաղաց, բանիմաց, հեռասլաց, խրատասաց, նրբազգացև այլն,4. բուն հրամայականի եզակի երկրորդ դեմքին համընկնող հիմքերի տեսակները։ Առավել գործածական են դիր և տուր հիմքերը` ուսադիր , որմնադիր,օրենսդիր, բնատուր, անձնատուր և այլն։ Հաճախ բառաբարդման կամ ածանցման դեպքում, երբ բայական բաղադրիչը հանդես է գալիս բարդության բաղադրող հիմքում, բայական հիմքերումառաջանում են հնչյունափոխական երևույթները։ Օրինակ՝ ի > ը` գնդացիր - գնդացրորդ, նետաձիգ - նետաձգություն, ի > զրո` արյունակից - արյունակցական, ուղեկից - ուղեկցորդ, ույ > ու` մեղվաբույծ - մեղվաբուծություն, ջրասույզ - ջրասուզակ,է (ե)>ի` դիակեզ - դիակիզարան, բանասեր – բանասիրություն, ու > ը` բարեհունչ – բարեհնչություն, խոտհունձ – խոտհնձիչ,ու> վ‵ տեղեկատու-տեղեկատվություն, կաթնատու-կաթնատվություն և այլն։ Վերջապես, երբ բարդության բաղադրող հիմքն արտահայտվում է բայարմատով կամ բայահիմքով, նման բարդությունները բառակապակցություններիվերածելիս առաջին բաղադրիչն ստանում է զանազան հոլովական իմաստներ. Ուղղական -հայցականի նշանակությամբ` ալրաղաց, խրատասաց, հարկատու, հուսահատ, սրտատրոփ, սրտամեռ, տնաքանդ, սանձարձակ, ուժասպառ և այլն։ Սեռական - տրականի նշանակությամբ` բուն սեռական` արքայանիստ,դիմաշարժ, տրական` գետնատարած, կենտրոնամետ, երկնահուպ, չափահասև այլն։ Բացառականի նշանակությամբ` հողմածեծ, ձայնազուրկ, սրտաբուխ,լեռնահոս, հողածին, մտահան, պաշտոնազուրկ և այլն։ Գործիականի նշանակությամբ` ամպասքող, ասֆալտապատ, զրահապատ, կավածեփ, մառախլապատ, գորգածածկ, մեքենագիր, ծաղկազարդ,ոսկեզօծ և այլն։ Ներգոյականի նշանակությամբ` գինեսույզ, ամրոցաբնակ, մտասույզ,լեռնաբնակ, մոխրաթավալ, խավարաբնակ և այլն։ Հոլովման հարացույցի իմաստային բազմազանության հետ միասին բայական հիմքերով բարդությունների բաղադրիչներն աչքի են ընկնում նաև շարահյուսական հարաբերությունների տարազանությամբ։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենում բավականին տարածված գոյական (մասամբ նաև այլ խոսքի մասերով) + բայահիմք կաղապարով կազմված բարդ բառերը շարահյուսական կապակցությանվերածվելիս արտահայտում են խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։ Խնդրային հարաբերությունների մեջ կարելի է առանձնացնել բազմաթիվիմաստային խմբեր.ա. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները սննդամթերքիանուններ կամ առարկաներ են` գինեվաճառ, մսավաճառ, տոմսավաճառ, փայտահատ և այլն։ բ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները զանազան կենդանիների անուններ են` անասնապահ, կովկիթ, տավարարած, մեղվապահ, շերամաբույծ և այլ։ գ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները երկնային մարմինների անուններ են` ամպացիր, արևաչափ, լուսնագնաց, տիեզերագնաց և այլն։ դ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն արվեստի տարբերբնագավառների հետ կապված հասկացություններ են` դուդուկահար, երգասաց,թատրոնասեր, դաշնակահար, տաղասաց, տաղերգու, դերակատար և այլն։ Նկատելի է, որ վերոնշյալ բարդությունների ցանկում զգալի թիվ են կազմում ուղիղխնդրային հարաբերություն արտահայտող բառերը, օր.՝ բեռնատար,բայակերտ, գրաշար, կենսագիր, մարդասպան, մսակեր, ժամանակացույց, քարտաշ և այլն։ Հանգման, միջոցի, անջատման խնդրի հարաբերություններ ունեցողբարդություններն արտահայտում են առարկաների, անձերի հատկանիշներ ևկազմում են հիմնականում ածականներ. դրանց մի մասը վերածվել է գոյականի։ Բարդության մեջ սերող հիմքի գոյական բաղադրիչն արտահայտում է. • տրական հոլովի իմաստ (հանգման խնդիր)` ազգադավ, ամպահուպ, երկնահուպ, երկնահաս, հայրենանվեր, վանքապատկան և այլն, • բացառական հոլովի իմաստ (անջատման խնդիր)` ականազերծ, աթոռազուրկ,ամպրոպածին, հողածին, պաշտոնանկ, տերևազուրկ, տեղահան, սրտաբուխ ևայլն,• գործիական հոլովաձևի իմաստ (միջոցի խնդիր)` աղբածածկ, անտառապատ,աղապատ, ասֆալտապատ, գորգածածկ, զարդանախշ, կղմինդրածածկ, մշուշապատ, մեքենագիր, նկարազարդ, պարսպապատ, սիրակառույց և այլն։ Պարագայական հարաբերությունների մեջ առանձնացվում է պատճառիպարագայական հարաբերությունը` մարդու հոգեկան ու մտավոր գործունեությանը վերաբերող հատկանիշների առատությամբ, օր.` ամոթահար, մտավախ,սիրակեզ, վշտաբեկ, գործածականության հաճախականությամբ` տեղի պարագայական հարաբերությունը. վերջինիս իմաստները կարող են դրսևորվել զանազան հոլովներով, օր.` Հայցական` տիեզերագնաց, երկնասլաց, ծովագնաց և այլն,Տրական` վիմագիր, ճակատագիր, գետնատարած և այլն,Ներգոյական` ջրասույզ, հայաստանաբնակ, ձյունաթավալ, ցեխաթաթախ և այլն, իսկ կառուցվածքային առանձնահատկություններով` ժամանակիպարագայական հարաբերությունը, քանի որ այս կառուցվածքի բուն կամ իսկական բարդությունների մեծ մասը փոխանվանաբար ածականներից անցել է գոյականների համակարգը` աշնանացան, գիշերապահ, գիշերածին, իրիկնապահ,վաղահաս և այլն։ Խնդրային հարաբերություն արտահայտող բարդությունները կարող ենստանալ –ություն վերջածանցը և, ըստ ածանցի գոյականակերտ բնույթի, վերածվել գոյականների, սակայն դրանից բաղադրիչների շարահյուսական հարաբերությունը չի փոխվում` մարդասպան - մարդասպանություն, շերամաբույծ –շերամաբուծություն, պաշտոնանկ – պաշտոնանկություն, տպագիր – տպագրություն, տեղահան – տեղահանություն, ձայնազուրկ – ձայնազրկություն և այլն։ Հարկ է նշել, որ շատ դեպքերում բարդությունների շարահյուսական հարաբերությունները որոշելը բավական դժվար է, և հաճախ դրանք որոշվում ենհարաբերական առումով` նկատի ունենալով բարդության առավել ընդունելի ևառավել բնորոշ շարահյուսական հարաբերությունը։ Այսպիսով, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները`կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմականհնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ս. Ա. Աբրահամյան, Արդի հայերենի դերանունները, Ե., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1956, 351 էջ։ 2. Ս. Ա. Աբրահամյան, Հայերենի դերբայները և նրանց ձևաբանական նշանակությունը, Եր., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1953, 441 էջ։ 3. Էդ. Բ. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հ.1, Եր., «Հայաստան» հրատ., 1976, 929 էջ։ 4. Էդ. Բ. Աղայան, Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, Եր.,ԵՊՀ հրատ.,1984, 370 էջ։ 5. Վ. Դ. Առաքելյան, Ա. Հ. Խաչատրյան, Ս. Ա. Էլոյան, Ժամանակակից հայոցլեզու, հ. 1, Եր., 1979, 250 էջ։ 6. Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայերենի ուղղագրական, ուղղախոսական, տերմինաբանական բառարան, Եր., «Լույս» հրատ., 1973, 978 էջ։ 7. Ս. Ա. Գալստյան, Անորոշ դերբայը բառակազմական անփոփոխ հիմք, Բանբեր Երևանի համալսարանի, Եր., 2008, 1(124), 99 էջ։ 8. Ս. Ա. Գալստյան, Ածանցումը և ածանցները ժամանակակից հայերենում, Եր.,ԵՊՀ հրատ., 1978, 324 էջ։ 9. Ա. Մ. Սուքիասյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, Եր., ԵՊՀ հրատ.1982, 440 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄուրադյան Անահիտ Ժուլվերի - բան . գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Խ.Աբովյանի անվան Երևանի պետական մանկավարժական համալսարան, E-mail։

Աշխատանքում, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները` կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմական հնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է ժառանգվել գրաբարից։ Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են գոյ.+բայ, ած.+բայ, մկբ. + բայ, բայ+ գոյ. կաղապարները։ Այս կաղապարներով կազմված բարդությունները շարահյուսական կապակցության վերածելիս կարող են արտահայտել խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։

ՏՐՎԱԾ ՀԵՏԱԳԾՈՎ ՔԱՌԱԹԵՎ ԱՆՕԴԱՉՈՒ ԹՌՉՈՂ ՍԱՐՔԻ ԹՌԻՉՔԻՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Քառաթև անօդաչու թռչող սարքը (ՔԱԹՍ) կազմված է չորս շարժիչից, որոնցիցյուրաքանչյուրը պտտում է իր պտուտակը։ Եթե շարժիչները գործարկենք, ապաոլորող մոմենտի հաշվին, ՔԱԹՍ-ը կսկսի պտտվել պտուտակների պտտման հակառակ ուղղությամբ։ Որպեսզի խուսափեն այս երևույթից, ՔԱԹՍ-ն կառուցել են հետևյալմեխանիզմով՝ երկու պտուտակները պտտվում են ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ,իսկ մյուս երկուսը՝ ժամսլաքի, որպեսզի դրանք փոխադարձաբար հավասարակշռենոլորող մոմենտները։ ՔԱԹՍ-ում պտուտակները տեղակայված են հետևյալ կերպ.առջևի ձախ և ետևի աջ պտուտակները պտտվում են դրական, իսկ առջևի աջ և ետևիձախ պտուտակները՝ բացասական ուղղությամբ։ Որպեսզի ՔԱԹՍ-ը մնա օդում՝հորիզոնական հարթության մեջ, անհրաժեշտ է, որ բոլոր չորս պտուտակներըպտտվեն այնպիսի արագությամբ, որ առաջացնեն նույն քարշի ուժը։ Երբ բոլորպտուտակների քարշի ուժերի համազորը հավասարակշռի ՔԱԹՍ-ի ծանրությանուժին, այն կգտնվի անկշռության մեջ։ Եթե քարշի ուժի համազորը փոքր (կամ մեծ) էծանրության ուժից, ապա այն՝ ինքն իրեն զուգահեռ մնալով, կիջնի ներքև (կամկբարձրանա վերև)։ Եթե առջևի և ետևի աջ պտուտակների պտույտներիարագությունը մեծացնենք, ապա ՔԱԹՍ-ը դուրս կգա հորիզոնական հարթությունից,և կշարժվի դեպի ձախ, իսկ ձախ պտուտակների պտույտների արագությունըմեծացնելու դեպքում՝ կշարժվի դեպի աջ։ Նկար 1. Քառաթև անօդաչու թռչող սարքԵթե ժամսլաքի ուղղությամբ պտտվող պտուտակների պտույտների արագությունը մեծացնենք, և ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ պտտվողներինը փոքրացնենք,ապա՝ ոլորող մոմենտի հաշվին, ՔԱԹՍ-ը կսկսի պտտվել ժամսլաքի հակառակուղղությամբ և հակառակը, եթե ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ պտտվող պտուտակների պտույտների արագությունը մեծացնենք, իսկ ժամսլաքի ուղղությամբպտտվողներինը փոքրացնենք, ապա այն կպտտվի ժամսլաքի ուղղությամբ։ ՔԱԹՍ-ն ունի ազատության վեց աստիճան, հետևաբար շարժումը նկարագրելուհամար մեզ անհրաժեշտ է վեց անկախ կոորդինատներ։ ՔԱԹՍ-ի դրիքը նկարագրելու համար ներմուծում ենք երկու՝ մեկը անշարժ,մյուսը՝ մարմնի որևէ կետին ամրացված շարժական կոորդինատական համակարգեր։ Անշարժ կոորդինատական համակարգի սկզբնակետը նշանակենք-ով, որը գըտնվում է երկիր մակերևույթի վրա։ Շարժական համակարգի սկզբնակետը՝-ը,ամրացնենք մարմնի զանգվածների կենտրոնին։ Շարժական և անշարժ կոորդինատական համակարգերի համապատասխան առանցքները, միմյանց նկատմամբթեքված են համապատասխանաբար անկյուններով (Էյլերի անկյուններ)։ Դիցուք՝ ՔԱԹՍ-ի վրա ազդում են միայն ծանրության և քարշի ուժերը։ Նկար 2. ՔԱԹՍ-ի դրիքը անշարժ և շարժական կոորդինատական համակարգերումՕգտվելով Նյուտոնի երկրորդ օրենքից և շարժման քանակի մոմենտի փոփոխման թեորեմից՝ շարժման դիֆերենցիալ հավասարումները կլինեն [1]՝Որտեղ՝ -ը զանգվածների կենտրոնի կոորդինատներն են, ՝ զանգվածների կենտրոնի արագության պրոյեկցիաներ,՝ Էյլերի անկյուններ,՝ պտտման անկյունային արագության պրոյեկցիաներ,՝ ոլորող մոմենտի պրոյեկցիաներ,՝ իներցիայի գլխավոր մոմենտներ,՝ ազատ անման արագացում։ Դիտարկենք (1) համակարգի գծային մոտավորությունը՝ զրոյական նախնականպայմանների դեպքում [2]։ Կունենանք՝Կատարենք հետևյալ նշանակումները՝(2) համակարգը կընդունի հետևյալ տեսքը՝որտեղ՝Այսպիսով,(4) համակարգը կարող ենք գրել հետևյալ վեկտորամատրիցայինտեսքով [3]՝Որտեղ՝(5) համակարգիլրիվ ղեկավարելիությունը ստուգելու համար՝ օգտվում ենքԿալմանի թեորեմից [4]։ ՝ հետևում է, որ (5) համակարգը լրիվ ղեկավարելի է։ ՍտանալովՔԱԹՍ-ի թռիչքի ապահովումը տրված հետագծովԴիցուք՝ պահին ՔԱԹՍ-իզանգվածներիկենտրոնի կոորդինատներն են։ Շարժման դիֆերենցիալ հավասարումներն են ՝Ստանանք պայմաններ,որոնքկապահովենհորիզոնական հարթության մեջ՝ՔԱԹՍ-իշարժումը արագությամբ և հետագծով[5]։ Այդ դեպքում ստանանք, որ։ Դիֆերենցիալ հավասարումները կլինեն՝Դիցուք՝ ժամանակի ինչ-որ պահին ՔԱԹՍ-ն շեղվել է տրված շարժումից։ Ստորևներկայացված ֆունկցիաները նկարագրում են այդ շեղումները՝Կազմենք հետևյալ օժանդակ ֆունկցիաները՝Պահանջենք, որ՝(11) պայմանների կատարման դեպքում ՔԱԹՍ-ն պետք է պահպանի իր դիրքըցանկալի հետագծի բոլոր կետերում, հետևաբար անհրաժեշտ է, որ՝(12) պայմանները կարող ենք գրել նաև հետևյալ կերպ՝1xgygzu234xyzuuu(,)deszzxyconst(,)desvvxyconst(,)fxyykxb02340,0,0uuu100xyzu()((),())()()((),())()()((),())desdesFtfxtytZtztzxtytVtvtvxtyt()()()()()()()()ffzzvdFtStkFtdtdZtStkZtdtStVt()0,()0,()0fzvStStSt2220,0,0fzvdddSSSdtdtdt2222222,2,2fffzzzvvvdddSaSSaSSaSdtdtdtՈրտեղ՝-ը դրական հաստատուններ են, իսկ (13)-րդ հավասարումներըապահովում են ֆունկցիաների զրոյի ձգտելը։ Այսպիսով կունենանք՝Այս հավասարումները ապահովում են ՔԱԹՍ-ի շարժումը՝ տրված հետագծով։ Արդյունքում կստանանք՝Եթե (8)-ը տեղադրենք (15)-րդ հավասարումների մեջ,ապա կունենանք՝Հետևաբար՝Այժմ ստանանք պայմաններ, որոնք կապահովեն ՔԱԹՍ-իհորիզոնական հարթության մեջ՝շարժումըարագությամբ և հետագծով։ Այդ դեպքում կունենանք, որ։ Դիֆերենցիալ հավասարումները կլինեն՝Դիցուք՝ ժամանակի ինչ-որ պահին ՔԱԹՍ-ն շեղվել է տրված շարժումից։ Կատարելով նույն դատողությունները՝ ինչ նախորդ խնդրում,(14)-րդպայմաններին համապատասխանող հավասարումները կընդունեն հետևյալ տեսքը՝(18)-ը տեղադրելով (19)-րդ հավասարումների մեջ՝ կստանանք՝(20)-րդ համակարգի առաջին հավասարման երկու կողմը ածանցենք՝ ըստժամանակի, հաշվի առնելով, որ պտտական շարժման դեպքում, կստանանք՝Կատարենք հետևյալ նշանակումը՝Կստանանք՝ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆмультикоптерного летательного аппарата, Теоретическая и прикладная механика։ МоскваԶաքոյան ՆոնաՏՐՎԱԾ ՀԵՏԱԳԾՈՎ ՔԱՌԱԹԵՎ ԱՆՕԴԱՉՈՒ ԹՌՉՈՂ ՍԱՐՔԻ ԹՌԻՉՔԻՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՍԻՆԲանալի բառեր՝ քառաթև անօդաչու թռչող սարք, ղեկավարում, հետագիծ,դիֆերենցիալ հավասարում, հարթություն։

Աշխատանքում ներկայացված է քառաթև անօդաչու թռչող սարքը։ Տրվել են տարածական շարժման դիֆերենցիալ հավասարումները։ Կառուցվել է ղեկավարվող համակարգի մաթեմատիկական մոդելը, և ցույց է տրվել, որ ՔԱԹՍ-ի գծային մոդելի լրիվ ղեկավարելիության պայմանը բավարարվում է։ Գծային մոդելի համար լուծվել 212(22)fffzzzvkxxyyaSukzaSwR22221((22)(22(22)))4fffkxyaxykxxyyvR22221((22)(22(22))),,,4fffkxyaxykxxyyxyxyvR3yuեն տրված հետագծով թռիչքի ղեկավարման երկու խնդիր, հորիզոնական հարթության մեջ դիտարկվել են շարժումները՝ ուղիղ գծով և շրջանագծով։ Բոլոր հաշվարկները կատարվել են «Wolfram Mathematica» 12 ծրագրով։

Վերջին տասը տարիների ընթացքում արդար դատաքննության իրավունքի խախտումներ ավելի հաճախ են գրանցվել իրավապահների, ինչպես նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում աշխատող փաստաբանների կողմից, ինչը ոչ բոլոր մյուս խախտումներից է, այլ տերմինի բովանդակությունը: բնույթով: Այս հոդվածի համատեքստում քննարկվել է արդար դատաքննության իրավունքի միայն մեկ բաղադրիչ, որը պարզ և հասկանալի է թվում, բայց իրավական վերլուծության շրջանակներում այն ​​անընդհատ ենթարկվում է տարբեր ճշգրտումների, որոնք ընդլայնում են տերմինի իմաստային շրջանակը: , որը որոշում է Հոդվածի արդիականությունը: Խոսքը դատարանում գործի քննության հրապարակայնության մասին է: Այս հոդվածի նպատակն է պարզաբանել գործի գոյության շրջանակը, որն ընդգծված է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախահաշվում (այսուհետ ՝ Արդարադատության եվրոպական դատարան կամ Բարձր դատարան) փաստացի կիրառման մեջ տերմինը `յուրաքանչյուր դեպքում հիմնված գործի փաստերի վրա: Խնդիրն էր պարզել `արդյո՞ք ՀՀ գործող օրենսդրությունն ապահովում է գործի քննության հրապարակայնության չափանիշի կիրառումը` որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք: Գործերի հրապարակայնության պահանջն ամրագրված է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում (այսուհետ `Կոնվենցիա), որը վավերացվել է Հայաստանի Հանրապետության կողմից 26.04.2002 թ., Համաձայն որի` բոլորը, երբ իրենց որոշվում են քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները, կամ որևէ հանցագործ իրավունք ունի արդար և հրապարակային դատաքննություն անցկացնել ողջամիտ ժամկետում `օրենքով սահմանված անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից: Դատավճիռը հայտարարվում է դռնբաց դատարանում, սակայն մամուլի և հասարակության ներկայությունը չի կարող թույլատրվել ամբողջ դատավարության ընթացքում կամ մասամբ ՝ բարոյականության, հասարակական կարգի կամ ժողովրդավարական հասարակության պետական ​​անվտանգության շահերից ելնելով, երբ անչափահասների շահերը կամ կողմերի գաղտնիությունն այնպես են պահանջում: այնքանով, որքանով դա դատարանի կարծիքով, միանգամայն անհրաժեշտ է հատուկ հանգամանքներից ելնելով, եթե հրապարակայնությունը խախտում է արդարադատության շահերը: Տեսությունից հայտնի է, որ ցանկացած կանոն ունի իր բացառությունը: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ հանրային, այսինքն `բաց դատավարություն ապահովելը կանոն է, և բացի այդ, ամեն ինչ բացառություն է կանոնից: Հայաստանի Հանրապետության ներքին իրավական համակարգում հրապարակայնության երաշխիքը ամրագրված էր ՀՀ Սահմանադրության բոլոր հրատարակություններում 2015 թ. Խմբագրվել է ՝ 63-րդ հոդվածի 2005 թ., Խմբագրվել է 19-րդ հոդվածի և 1995 թ. Խմբագրվել է 39-րդ հոդվածի կողմից: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք, Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը (2015 թ.) Սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ, անկողմնակալ դատարանի կողմից արդար, հրապարակային և ողջամիտ դատաքննության իրավունք: Հրապարակայնության սկզբունքը, թերևս, արդար դատաքննության իրավունքի չափանիշն է, որի անմիջական ազդեցության համար ոլորտային օրենսդրությունները տրամադրել են մասնավոր կարգավորումներ ՝ այդպիսով ապահովելով սահմանադրական երաշխիքի իրավական ուժը: «Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդ հոդվածի (դատական ​​վարույթի հրապարակայնություն) դրույթները ուղենիշ են ծառայում ոլորտային օրենսդրությունների համար: Հրապարակման ոլորտային իրավունքներն ամրագրված են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 17-րդ, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 16-րդ հոդվածներում: Չնայած իրավական նորմերի նման շրջանակի առկայությանը, գործնականում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնց մի մասը կապված է բուն հրապարակայնության չափանիշի գնահատման հետ, իսկ մյուս մասը `յուրաքանչյուր դեպքում իրավական պահանջից բացառությունների գնահատման հետ: , Այնուամենայնիվ, նախքան ՀՀ դատական ​​պրակտիկայում ծագող հարցերի քննարկումը, անդրադառնանք Եվրոպական դատարանի նախադեպային դատարանին, որը տարիների արդյունքում ձևավորել է գործի հրապարակման իրավունքի ապահովման չափանիշներ: , Չնայած Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մի շարք դեպքերում որոշում է կայացրել այն մասին, որ գործի հրապարակայնությունը հանդիսանում է հասարակության վերահսկողության հիմնարար իրավունք, ինչը խթանում է հասարակության վստահությունը դատարանների նկատմամբ, Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը նաև սահմանում է որոշակի սահմանափակումներ: Բարձր դատարանը նշեց, որ հնարավոր է անհրաժեշտություն լինի սահմանափակել հետաքննության հրապարակայնությունը քրեական դատավարության ընթացքում, օրինակ ՝ վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը ապահովելու համար [16, p. 22] կամ, 95 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, հիմնված արդարադատության արդյունավետության վրա, ազատորեն փոխանակել որոշ տեղեկություններ և կարծիքներ [20, p. 30]: Եվրոպական դատարանը նաև ընդգծեց այն մոտեցումը, որ ներքին դատարանները պետք է ձգտեն հավասարակշռել շահերի բախումը `ապահովելով գաղտնիություն, բաց արդարություն և մամուլի ազատություն [1, էջ. 326]: Եվրոպական դատարանն իր վճիռներից մեկում սահմանեց գնահատման մեկ այլ հանգամանք, ըստ որի `դատավարության համապատասխանությունը հրապարակման մասին կոնվենցիայի պահանջներին հաստատելու համար անհրաժեշտ է դիտարկել վարույթի առանձին դրվագները որպես ամբողջություն: [13, էջ. Դեպքերից մեկում, ըստ գործի, երբ դատական ​​նիստերը տեղի են ունեցել քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ Եվրոպական դատարանը նպատակ ունի երաշխավորել ոչ թե տեսական կամ պատրանքային իրավունքներ, այլ իրագործելի և արդյունավետ իրավունքներ: Դատարանը հայտարարեց, որ հրապարակայնության պայմանը կպահպանվի, երբ հասարակությունը հնարավորություն ունենա տեղեկատվություն ստանալ դատական ​​նիստի վայրի և ժամանակի մասին և կարողանա ազատորեն մասնակցել նիստին: Դատարանը գտավ, որ շատ դեպքերում այս պահանջը բավարարվում է միայն այն պարզ պատճառով, որ լսումները տեղի են ունենում բավականաչափ մեծ դատարանի դահլիճում: Դատարանը նշեց, որ դատական ​​նիստի անցկացումը դատարանի շենքից դուրս և քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, որը, որպես կանոն, հասարակության համար մատչելի չէ, էական խոչընդոտ է գործի հրապարակայնության տեսանկյունից [26, էջ , 29]: Հետևաբար, Գերագույն դատարանը նաև անհրաժեշտ է համարում տեսական և փաստական ​​մուտքը դատական ​​նիստի անցկացման վայրը, ինչը նաև չափանիշ է հանրության կողմից պահանջվող պահանջների կատարման գնահատման համար: Եվրոպական դատարանը հրապարակման սկզբունքի համար որպես էական չափանիշ է համարել գործի քննության մեթոդը (գրավոր կամ բանավոր քննություն), դատական ​​ակտերի հրապարակման կարգը, որն ուղղակիորեն ամրագրված է Իրավագիտության մասին կոնվենցիայի 6 96 96 հոդվածում, ինչպես նաև փորձաքննության համար լրատվամիջոցների հասանելիություն: ԴԱՏԱԿԱՆ ԼՍՈՒՄՆԵՐ Եվրոպական դատարանը վճռել է, որ առաջին և միակ ատյանում «հասարակական լսումների» իրավունքը ենթադրում է «բանավոր լսումների» իրավունք [19, p. 21]: Միևնույն ժամանակ, մեկ այլ որոշման մեջ նշվում էր, որ «բանավոր լսումների» պահանջը կարող է չբավարարվել որոշ բացառիկ հանգամանքների պատճառով, որոնք արդարացնում են նման լսումներ չանցկացնելը [22, p. 29]: Եվրոպական դատարանը նաև հաստատել է դեպքեր, երբ «բանավոր լսումներ» չներկայացնելը չի ​​կարող հանգեցնել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտմանը: Մասնավորապես, «բանավոր լսումներ» տրամադրելու պարտավորությունը բացարձակ չէ և չի կարող տարածվել այն դեպքերի վրա, երբ, օրինակ, չկան փաստի կամ իրավունքի խնդիրներ, որոնք դատարանը չի կարող լուծել գործի և կողմերի հիման վրա: 'փաստարկներ [17, p. 37]: Վերոնշյալին զուգահեռ, Եվրոպական դատարանը նաև նկատեց ճիշտ հակառակ իրավիճակը, երբ, անկախ ամեն ինչից, դատարանը պարտավոր է տրամադրել «բանավոր լսումներ» `օրենքով բարձրացված խնդիրները և այլ փաստական ​​հանգամանքներ պարզելու համար [18, p. 44] կամ երբ անհրաժեշտ է լսել կողմի բացատրությունները իրեն վերաբերող իրավիճակի վերաբերյալ ՝ անձամբ կամ ներկայացուցչի միջոցով [22, էջ. 34]: Այսպիսով, «բանավոր լսումներ» անցկացնելու պահանջը ՝ որպես հանրային լսումների բաղկացուցիչ մաս, բացարձակ չէ. այն կարող է կիրառվել որոշակի հանգամանքներով ՝ սահմանափակումների պատճառով, ինչպիսիք են գործի «պարզ» հանգամանքները, ինչպես նաև կիրառելի օրենսդրության, դատարանների հարցերը: Նրանք չեն հայտնվում: Լրատվամիջոցներ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը չի բացառում դատական ​​քննության համար բաց լինելու սկզբունքը և սահմանում է որոշակի դատավարական սահմանափակումներ, որի հետևանքն այն է, որ լսումների ամբողջ մասը կամ դրա մի մասը բաց է հասարակության համար: Վերջինս պետք է հաշվի առնի պաշտպանված սոցիալական արժեքների կարևորությունը, ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության և պետության համար: Ամեն դեպքում, այդ որոշումը պետք է հիմնավորված լինի: Ոչ հրապարակային դատավարության անցկացման միակ պատճառն այն է, որ հրապարակայնությունը կարող է վնասել բարոյականությանը: հասարակական կարգը, ազգային անվտանգությունը, անչափահասների շահերը, անձնական կյանքը և արդարադատության շահերը: Այս հիմքերը գնահատման բնույթ ունեն, և, հետևաբար, պետությունները որոշակի հայեցողություն իրականացնելու հնարավորություն ունեն [3, p. 298]: Սահմանափակելով inԼՄ-ների և հասարակության ներկայությունը գործի մեջ `Կոնվենցիան նախատեսում է մի շարք դեպքեր, որոնք գերակա են հրապարակայնության իրավունքից, մասնավորապես` 1) բարոյականությունը ժողովրդավարական հասարակությունում, 2) հասարակական կարգը, 3) պետությունը անվտանգություն, 4) անչափահասների (օրինակ ՝ երեխաների) շահերը: բնակության կամ խնամքի դեպքեր [14, p. 38], 5) կողմերի անձնական կյանքի պաշտպանությունը (օրինակ ՝ մասնագիտական ​​գաղտնիքի հետ կապված գործեր և, այդպիսով, մեկ այլ անձի կյանքի հետ կապված [15, էջ 34], 6) արդարադատության շահերը: Caseանկացած դեպքում, երբ որևէ հիմքով գործի հրապարակայնությունը սահմանափակվում է, պետք է լինի հստակ և հիմնավորված պատճառաբանություն, հակառակ դեպքում իրավիճակը չի կարող համարվել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելի: Ռուսաստանի դեմ գործերից մեկում, որի փաստական ​​հանգամանքների համաձայն, գործը հանրային մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում, և նիստերին ներկա գտնվողների քանակը մեծ էր, դատարանի դահլիճ մուտքը արգելափակվել էր նրանց կողմից, ովքեր ցանկանում էին ներկա գտնվել: ունեն ծանուցումներ լսմանը մասնակցելու կամ անձը հաստատող փաստաթղթեր չունեն: , Եվրոպական դատարանի կողմից նման հիմնավորումը համարվեց անբավարար և գտավ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտում [27, p. 26]: Անդրադառնալով «արդարադատության շահին» ՝ Բարձր դատարանը նշեց, որ նույնիսկ քրեական գործերում, երբ ավելի մեծ ակնկալիք կա, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը կարող է պահանջել սահմանափակել բաց և հրապարակային վարույթները, ինչպիսիք են ՝ վկա կամ արդարության անհրաժեշտություն: տեղեկատվության և կարծիքների ազատ փոխանակում ապահովելու համար [24, p. 45]: Եվրոպական դատարանն անդրադարձավ նաև հանրային լսումների իրավունքից հրաժարվելու հնարավորությանը ՝ նշելով, որ 6-րդ հոդվածը չի խանգարում անձին կամավոր հրաժարվել հրապարակային լսումից [21, p. 59]: ԴԱՏԱՎՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի պարզ ընթերցման արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որ դատական ​​ակտերի հրապարակման պահանջը ունի բացարձակ ձևակերպում. «... վճիռը հայտարարվում է բաց դատարանում, ...»: Փաստորեն, Կոնվենցիան չի նախատեսել բացառություններ վճռի հրապարակման հետ, ավելին ՝ Եվրոպական դատարանը նախադեպով չի սահմանել որևէ հատուկ բացառություն: Չնայած նման ձևակերպման հստակությանը, Եվրոպական դատարանը չի բացառել, որ բացի նիստում կայացված վճիռը, հրապարակման այլ եղանակների համատեղելիությունը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ [23, p. 101]: Միևնույն ժամանակ, անդրադառնալով վճռի հրապարակման տարբեր մեթոդների `Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելիությանը, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր դեպքում, ազգային օրենսդրության համաձայն, հրապարակման ձևերը պետք է գնահատվեն որոշակի լույսի ներքո: Գործի վարույթի առանձնահատկությունները ՝ հղում անելով 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1. կետի թեման և նպատակը [25, էջ. 26]: 99 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Արդարադատության եվրոպական դատարանի դատավորներից մեկը ՝ Լուկաս Լուսաիդեսը (ժամկետ ՝ 1998-2008, Կիպրոս) իր գրքում հարց է բարձրացրել փակ դատավարություններում վճիռների հրապարակման վերաբերյալ: Այս կապակցությամբ վերջինս անդրադարձավ դռնփակ դատական ​​նիստերի ընթացքում ներկայացված ապացույցներին ՝ շեշտը դնելով Դատավճռում դրանց արտացոլման արդյունքում դրանք հանրայնացնելու մասին: Հեղինակը համեմատություն կատարեց Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի (հոդված 14) հետ, որում հստակ նշված էին վճռի հրապարակումը բացառող հանգամանքները 1: Այս առնչությամբ հեղինակը կարծիք հայտնեց, որ դռնփակ դատական ​​նիստերի արդյունքում կայացված որոշումը չպետք է ներառի ամբողջական տեղեկատվություն, մասնավորապես անուններ, այլ տեղեկություններ, որոնցով հնարավոր է անձը նույնականացնել, պետք է խուսափի տեղեկություններ ընտանեկան կյանքի մասին: անձը, բայց որպեսզի դա չանդրադառնա դատարանի վերլուծության և եզրակացությունների վրա, որը ենթակա է հրապարակման, և որը, ըստ էության, պետք է ենթարկվի հանրային քննության [2, էջ. 220-221]: Նշված հեղինակի կողմից բարձրացված հարցը կարգավորվում է ՀՀ օրենսդրությամբ, բայց ոչ թե դատավարական օրենսդրությամբ, այլ ՀՀ Գերագույն դատական ​​խորհրդի որոշմամբ, որի կապակցությամբ ստորև ներկայացվում է ավելի մանրամասն կարծիք: Վերոհիշյալ նախադեպային որոշումների քննարկման արդյունքում պարզ է դառնում, որ գործի քննության հրապարակայնության իրավական նորմը հասկանալի իրավական կարգավորում է, բայց կիրառման գործընթացում դա բերում է տարբեր և հակասական մոտեցումների: , Ամփոփելով Եվրոպական դատարանի վերը նշված իրավական մեկնաբանությունները և հղում կատարելով «բանավոր լսումների» պահանջի և գործով մեջբերված հոդվածի պահպանմանը, «... բայց քրեական կամ քաղաքացիական գործով ցանկացած դատական ​​որոշում պետք է հրապարակային լինի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ անչափահասների շահերը, եթե հարցը կապված է ամուսնական վեճերի կամ երեխայի խնամակալության հետ »: 100 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ռասայական գնահատման չափանիշը դիտարկելու համար անհրաժեշտ ենք համարում քննարկել Հայաստանի Հանրապետության իրավական պրակտիկայում ծագող խնդիրները: ՀՀ Սահմանադրական դատարանը 11.04.2012 թ. Անդրադառնալով նախորդ խմբագրությամբ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 138-րդ հոդվածի իրավական կարգավորմանը, նա եզրակացրեց, որ «նույնիսկ գործերի գրավոր քննության դեպքում դատավարության մասնակիցները (ներառյալ կողմերը ) կաշկանդված չեն իրենց ընթացակարգային իրավունքներն իրականացնելու համար և կրում են համապատասխան պարտականություններ: իրականացվել են ՝ հաշվի առնելով գրավոր քննության առանձնահատկությունները, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ հարցը վերաբերում է դատական ​​գործընթացների իրականացմանը և դրա հետ կապված մասնակիցների իրավունքներին ու պարտականություններին: Ուստի Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այդ հատկանիշների կիրառումը չի փոխում մասնակիցների իրավունքների և պարտականությունների հիմնական նորմատիվային էությունը: Այլ կերպ ասած, ինչպես բխում է վերոնշյալ վերլուծությունից, գրավոր ընթացակարգի դեպքում օրենսդիրը երաշխավորեց մրցակցային դատավարության կանոնների պահպանում: Նման ընթացակարգով կայացված դատական ​​ակտերը, որոնք բխում են վերոնշյալ նորմերի բովանդակությունից, անվերապահորեն ենթակա են ինչպես հրապարակման, այնպես էլ պաշտոնական հրապարակման: Այսինքն ՝ այդ ակտերի ամբողջական տեքստերը սկզբունքորեն մատչելի են նույն կերպ, ինչպես կներկայացվեին բանավոր լսումների արդյունքում: Միևնույն ժամանակ, գրավոր դատաքննության արդյունքում ակտերի ընդունմանը և հրապարակմանը հետևում են օրենքով նախատեսված անհրաժեշտ իրավական հետևանքները, որոնք մատչելի և գնահատելի են ինչպես հայցվոր կողմերի, այնպես էլ հասարակության համար, և այդ ակտերը ենթակա են վերանայել կանոններին համապատասխան: Նույն որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը մեկ այլ ճշգրիտ եզրակացություն արեց, համաձայն որի ՝ «դատաքննության հրապարակայնությունը, առաջին հերթին, նշանակում է դատավարության և դատարանի կողմից ընդունված ակտերի նկատմամբ հասարակական վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորություն»: Մենք գտնում ենք, որ վերոհիշյալ եզրակացությունն արդարացված է և կարող է մեկնաբանվել անդամ պետության գնահատման սահմանի համատեքստում, ուստի համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված գործի հրապարակման պահանջի հետ: Միևնույն ժամանակ, մենք կարևոր ենք համարում նշել 2018 թվականը: ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի այն կանոնակարգերը, ըստ որի նախատեսվել էր ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում գրավոր քննության կարգը, կամ 21.12.2017 թ. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխությունը (գլուխ 19.1), որը հետագայում պահպանվեց 2018 թ. Օրենսգրքի հետ կապված գործերի պարզեցված ընթացակարգով (գլուխ 41), որի կանոնակարգի համաձայն, եթե օրենսգրքով սահմանված որոշակի պահանջներ բավարարվում են, դատարանը կարող է որոշում կայացնել գործը քննարկել պարզեցված ընթացակարգով, որի դեպքում դատական ​​նիստ չի գումարվում, բայց դատարանը լիովին ի վիճակի է իրականացնել իր իրավունքները: պաշտպանություն ՝ ներկայացնելով ապացույցներ, դիրքորոշումներ, Սույն հոդվածի մշակման պահին շրջանառության մեջ է «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծը [12], որը նախատեսում է պարզեցված կիրառման կանոնակարգեր: վարույթ Այս նախագիծն ընդունելու դեպքում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը լրացվում է մեկ այլ իրավական փաստաթղթով `գործը քննելու համար գրավոր ընթացակարգով` առանց դատական ​​նիստ հրավիրելու: Վերոգրյալից բխում է, որ ՀՀ գործող կանոնակարգերը, ըստ որոնց ՝ դատավարությունների ընթացքում գրավոր քննության կարգ է տրամադրվում, չեն հանդիսանում «բանավոր լսումների» իրավունքի չարաշահում, այլ ընդհակառակը ՝ դրանց առկայությունը ողջամիտ ժամկետում ապահովում է արդար արդարություն: »Գործի քննության պահանջի ապահովում: Այլ կերպ ասած, վերոգրյալից հետեւում է, որ «բանավոր լսումների» փոխարինումը գործի գրավոր քննությամբ չի հակասում գործի հրապարակային քննության պահանջին, քանի որ, ինչպես նշել է ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, նման «բախումը ենթադրվում է », և իրականում նորմերի փաստացի բախում չկա: , եթե գրավոր քննության պայմաններում պահպանվում են հրապարակայնության սկզբունքի այլ հատկանիշներ, ապա սկզբունքը չի դադարում գործել: Այլ հատկանիշներ ասելով `նախ պետք է նկատի ունենալ դատավարության իրավունքների անխոչընդոտ պաշտպանությունը մրցակցության սկզբունքի շրջանակներում, ինչը արդար դատաքննության երաշխիք է, ինչպես նաև դատական ​​ակտի հրապարակումը, դրա ծանոթությունը դատարանների կողմից: կուսակցությունները և դրա մատչելիությունը հասարակության համար: Այս առումով, սակայն, անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել «Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդ հոդվածի 10-րդ մասը, որի հիման վրա ՀՀ Գերագույն դատական ​​խորհուրդը 27.09.2019 թ. No որոշում: Ընդունվեց BDK-40-O-105 դատական ​​իշխանության պաշտոնական կայքում հրապարակված դատական ​​ակտերում անձնական տվյալների անհատականացման կարգի վերաբերյալ BDK-40-O-105, որն արդեն համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի դրույթների հետ (հարգանքի իրավունք անձնական և ընտանեկան կյանքը) և իրավաբանորեն սահմանափակում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը: Հոդվածի բացարձակ կիրառում: Հետևաբար, այս առումով կարող ենք ասել, որ ՀՀ գործող իրավական կարգավորումները բավականաչափ պարզ և սպառիչ են `ամբողջ իրավական գործիքակազմի տեսանկյունից: Այսպիսով, հոդվածն ուսումնասիրելուց հետո գալիս ենք այն եզրակացության, որ չնայած այն փաստին, որ Եվրոպական դատարանը սահմանել է հրապարակայնության պահանջը գնահատելու չափանիշներ, որոնք պետք է հաշվի առնվեն յուրաքանչյուր դեպքում, քննարկվող իրավական նորմերի իրական կիրառումը և մեկնաբանությունները յուրաքանչյուրում: գործը քննվում է: գնահատման մարժա, քանի որ իրավական նորմայի շրջանակի և (կամ) կիրառման համատեքստում դատարաններն այն ինստիտուցիոնալ մարմինն են, որն իրավասություն ունի որոշելու յուրաքանչյուր դեպքում հրապարակայնության սահմանները, նորմից հնարավոր բացառությունների շրջանակը և այդպիսով պետականության շրջանակը: որոշումներ կայացնող մարմինը: , ։

Հոդվածում, հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա, անդրադարձ է կատարվել գործի քննության հրապարակայնության գնահատմանը՝ որպես արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրիչի։ Հոդվածում քննարկման առարկա են դարձվել ոչ միայն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությունները, այլեւ փորձ է արվել դրանք դիտարկել ՀՀ գործող օրենսդրության համատեքստում՝ վերլուծելով առկա իրավական նորմերը եւ դիտարկելով իրավակիրառ պրակտիկայում դրանց մեկնաբանությունների շրջանակը։

Բարձրագույն կրթության առաջին մակարդակում, բակալավրիատի կրթական ծրագրի համաձայն, դասընթացը, ավարտական ​​կամ դիպլոմային աշխատանքը, թեզը կամ զեկույցը համարվում են հետազոտություն: Իսկ մագիստրոսի մակարդակում հետազոտական ​​աշխատանքն ու պրակտիկան ավելանում են, որն ավարտվում է վերջնական թեզի պաշտպանությամբ: Ուսումնառության ընթացքում նման աշխատանք կատարելու համար ուսանողին անհրաժեշտ են որոշակի տեսական գիտելիքներ և հետազոտություններ կատարելու, ձևակերպելու և ներկայացնելու հմտություններ: Գրագիտության պահանջների և գործնական հմտությունների զարգացման մեթոդների ուսուցման փորձ ուսանողների համար հետազոտական ​​աշխատանքներ իրականացնելու համար: Մենք առաջարկում ենք մի շարք հաջորդական քայլեր, դրանց ուսուցում և խթանում, համապատասխան մոտեցումներ հետազոտական ​​աշխատանքների կատարման դրական արդյունքի վերաբերյալ: 1. Նոր բան սովորելու, աշխատելու ցանկություն: Արտասովոր թվացող այս պահանջը հաջողության լավագույն գրավականն է: Քանի որ փաստ է, որ մանկավարժության մեջ անընդհատ ապացուցվում է, որ համարյա անհնար է ինչ-որ բան սովորեցնել ցանկացողին: Հետևաբար, ղեկավարի հավանական խնդիրն է ուսանողին հետաքրքրել հետազոտական ​​աշխատանք կատարելու մեջ: 2. Թեմայի ընտրություն: Թեման ընտրելիս մենք առաջարկում ենք առաջնորդվել վերակացուի կամ հետազոտողի նախասիրություններով, տվյալ կառույցի գիտական ​​կողմնորոշմամբ, տվյալ ոլորտի զարգացման հեռանկարներով, մարտահրավերներով, տվյալ ոլորտում դեռ ուսումնասիրվող խնդիրներով, տվյալ տարածքին հատուկ խնդիրներ: Թեման պետք է անպայման մատնանշի հետազոտության կոնկրետ շրջանակը: Հետազոտությունները կատարելու համար անհրաժեշտ գործնական պահանջները կատարելու համար անհրաժեշտ տեսական հմտությունները զարգացնելու համար կարող են ձեռնարկվել հետևյալ քայլերը: Նախապես հանձնարարեք ուսանողներին ձևակերպել ուսման մեթոդաբանության (կամ այլ ոլորտի) 1-7-րդ կետերին վերաբերող բոլոր պահանջները հետազոտական ​​թեմայի թեմային և ստորև ՝ հաջորդ դասի վրա աշխատելու համար: Այնուհետև ներկայացված բոլոր քայլերը պետք է քննարկվեն լսարանում ՝ հաշվի առնելով նշված պահանջները: Որպես խմբագրման ընդհանուր մոտեցում `մենք առաջարկում ենք քննարկել համապատասխան պարբերության ցուցումներից շեղումները` սկսած թեմայի վերնագրից: Կկազմակերպվի տարբերակը, կկազմակերպվի քննարկում, վերնագիրը կխմբագրվի հիմնավորմամբ: Օրինակ ՝ ներկայացրեք թեմա ՝ «Կենսաբանության դասերի կազմակերպում ժամանակակից մեթոդներով»: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ դասագրքերի մանկավարժության ոլորտում հետանկախության պահանջներով ասպիրանտուրայում կիրառվող «ժամանակակից մեթոդներ» հասկացությունը, կոոպերատիվ խմբագրման անհրաժեշտությունը կարող է հիմնավորված լինել այն փաստով, որ էմետիկան դժվար է կապել (ինտերակտիվ) հիմնականում դասարանում: , թեմայի ընտրություն: Դրա համար վերնագիրը պետք է հստակ մատնանշի հետազոտության շրջանակը: 2) Ոչ մի մեթոդ չունի վաղեմության ժամկետ, և այսօր օգտագործվող ինչպես ավանդական, այնպես էլ համագործակցության մեթոդները ժամանակակից են, ավելին, գրեթե ոչ մի համատեղ մեթոդ չի ծնվել այսօր, բացառությամբ համակարգիչների օգտագործման այլ ժամանակակից տեխնիկական սարքերի օգտագործման մեթոդների: Այսօր անվանակոչվել են միայն մեթոդներ, որոնք պարզապես յուրաքանչյուրի համար ավելի հեշտ է դարձնում դրանք ճանաչել և օգտագործել, բայց նույն նպատակների համար կարող են օգտագործվել ոչ ավանդական ուսուցման ժամանակ: Արդյունքում վերնագիրը կարող է վերաձեւակերպվել, օրինակ, որպես «Կենսաբանության ուսուցչի X- ի փոփոխվող էությունը ՝ համեմատաբար համագործակցային մեթոդներով (կամ մեկ այլ սկզբունքով)»: 3. Նպատակների ձևակերպում: Նպատակների ձևակերպումը պետք է համապատասխանի վերնագրին, ուստի որքան հաջող լինի վերնագիրը, որը պարունակում է գոլը նշող գերիշխող բառ: Նպատակները պետք է հիմնավորեն, թե ինչու պետք է կատարվի աշխատանքը, համարժեք լինի հետազոտողի կարողություններին և ռեսուրսներին, նշեն հետազոտության քայլերի ուղղությունը և ակնկալվող արդյունքները: (ռեսուրսներին) Մեկից ավելի նպատակների դեպքում դրանք պետք է լինեն կառուցողական, շարունակեն, լրացնեն միմյանց, լրացնեն նպատակը: Նպատակներ դնելիս ցանկալի է ցույց տալ հետևյալ (կամ նման) գործողությունները. - խթանել, սովորեցնել, կատարելագործել, աջակցել, լրացնել, ավելացնել, ավելացնել, զարգացնել, ընդլայնել, ամրապնդել, միավորվել հավատարմագրմանը , սահմանել ռազմավարություն, հետագա զարգացում, կանխատեսել ուղղությունները նախ և այլն etc. [5]: Ենթադրենք, որ առաջարկվում կամ խմբագրվում է «Համագործակցային դասը որպես արդյունավետ ուսուցման գործիք» վերնագրով թեման: Այս թեմայի շուրջ հետազոտություն կատարելու նպատակները կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ. 1. Developարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախային խմբի ՝ դասախոսներ, ուսուցիչներ the) հմտությունները ՝ համատեղ դասեր պլանավորելու և կազմակերպելու համար: 2. Բարելավել ուսանողի համատեղ ուսուցման մեթոդների կիրառական հմտությունները: 3. Բարելավել ուսուցման, ուսուցման որակը և այլն: Նման հերքումները, որոնց մենք հանդիպել ենք տարբեր աղբյուրներում: Օրինակ ՝ արժե՞ դրան: Ուսումնասիրեք համագործակցության մեթոդները: Մերժումը կարող է արդարացվել այն փաստով, որ այն, ինչ դուք եք ձեւակերպել, խնդիր է, ոչ թե նպատակ: Բացի այդ, դա չի նշում զարգացման ակնկալվող արդյունքը: Կամ ՝ 2. Մշակել «X» թեմայի ուսումնասիրման գործընթացը: Այս ձևակերպումը պետք է մերժվի, առաջին հերթին, անտրամաբանական լինելու համար: Բացի այդ, դժվար է պատկերացնել ուսումնասիրության աշխարհագրությունը: որտեղ, ում կողմից պետք է առնչվի հետազոտությունը և այլն: 4. Խնդիրների ձևակերպում: Ըստ էության, խնդիրների ձևակերպումը «սցենար» է, որտեղ բոլոր «անձնակազմերը» միմյանց հետ կապված են պատճառահետեւանքային կապերով: Նրանք ունեն նույն ուղղությունը, տանում են նույն նպատակին: Խնդիրներն այն կոնկրետ, չափելի, իրագործելի, իրատեսական են, որոնք համապատասխանում են ընդհանուր նպատակին, որը ենթադրում է իրականացման հստակ ժամանակահատված, որը պետք է մանրակրկիտ պատասխանի այն քայլերին, թե ինչ հաջորդականությամբ քայլեր, ինչպես կատարել աշխատանքը: Խնդիրներ ձեւակերպելիս նպատակահարմար է օգտագործել հետևյալ (կամ նման) բայերը. Ուսումնասիրել, - սահմանել, ստեղծել, զարգացնել, պլանավորել, նախապատրաստել, - կիրառել, անցկացնել, փորձարկել, կազմակերպել, կազմակերպել, ներառել, - հայտնաբերել, հաստատել, վերլուծել, գնահատել, առաջարկել, ներկայացնել և այլն: [5] Նախորդ օրինակի 3-րդ կետի օրինակում ՝ «Developարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախային խմբերի, դասախոսներ, ուսուցիչներ organizing) կազմակերպելու համագործակցության հմտությունները», տրամաբանական ձևակերպման հետ կապված խնդիրները կարող են ներկայացվել հետևյալ ձևակերպումներում. 2) Ուսումնասիրեք աղբյուրներից վերցված համատեղ դասի ծրագրերը: 3) Ստեղծեք համագործակցային դասի ծրագիր ցանկացած թեմայի համար: 4) համապատասխան դասընթացի մանկավարժական պրակտիկայի կամ գործնական դասընթացների ընթացքում այդ պլանով կազմակերպել դասեր: 5) քննարկումներ անցկացնել դասին մասնակցող ուսանողների հետ: 6) Բացահայտեք դասի ծրագրի հաջող և անհաջող կողմերը: 7) կատարելագործել դասի պլանը: 8) եզրակացություններ և առաջարկություններ արեք: 5. Մեթոդաբանություն: Հետազոտական ​​նպատակների և խնդիրների խառնուրդից: Ի՞նչ միջոցներով պետք է բավարարի դրա ձևակերպումը, ի՞նչ պետք է ստանա այդ սկզբունքը: Ձևավորվում է մեթոդաբանություն: կազմակերպելու հմտություններ: Մեր պրակտիկայում մենք հաճախ հանդիպում ենք այնպիսի ձևակերպումների, ինչպիսիք են. - դասերի պլանների կազմում, - դասերի կազմակերպում, - վերլուծությունների կատարում և այլն: Նման արտահայտություն, համապատասխանություն չկա: Իրականում դրանք պարզապես միջոցների արտահայտություններ են ՝ մատնանշելով խնդիրները, չուղղորդելով նպատակի իրագործումը: Միջնորդության մերժման վերջնական արդյունքները, Qanior6: Աշխատանքի բովանդակությունը: Ի տարբերություն ավելի հաճախ ընդունված գաղափարի, որ բովանդակությունն ավարտելուց հետո կարելի է ձևակերպել, մենք գտնում ենք, որ աշխատանքի հաջողակ լինելու համար անհրաժեշտ է հստակ պատկերացնել, թե նախ ինչ պետք է ձևակերպվի բնօրինակ բովանդակությունը: Դա նշանակում է, որ շուտով կլինի տարվա ամենահիասթափեցուցիչ ժամանակը: Հետևաբար, հետազոտական ​​աշխատանքների քայլերը, բովանդակությունը պետք է ներառեն գործատուի կանոնակարգով պահանջվող բոլոր կառուցվածքային մասերի անվանումները և աշխատանքում դրանց համապատասխանող էջերը: Օրինակ ՝ ներածություն (ցույց տալով էջը) the Ընդհանուր տեղեկություններ թեմայի վերաբերյալ կամ գործատուի կարգավորող պահանջները կարող են ներկայացվել այստեղ: Օրինակ ՝ թեմայի ընտրության կամ համապատասխանության հիմնավորվածությունը, հետազոտական ​​խնդիրները, մեթոդաբանությունը կամ դրանցից մի քանիսը և այլն: Իրականացման նպատակները, հիմնական մասը Տարբեր գործատուներ կարող են այս մասին այլ կերպ անդրադառնալ: օրինակ ՝ «Գրական ակնարկ» և այլն: Այս մասը ներառում է գլուխները: Յուրաքանչյուր գլուխ և դրա ենթագլուխները պետք է տրամաբանորեն կապված լինեն և միասին լրացնեն խնդիրները: Օրինակ, նրանք պետք է ունենան վերնագրեր, որոնք պետք է լուսաբանվեն: Այդ դեպքում մենք առաջարկում ենք մատնացույց անել գլխի էջը, այլ դեպքերում հնարավոր է էջանշել միայն ենթագլուխները: Գլուխին համապատասխանող կրկնակի ենթավերնագրերով ենթավերնագրերը, ներկայացվում են վերնագրերը, մատնանշվում են էջերը: պետք է համարակալվի 1.1: Համագործակցային ուսուցման առավելությունները ……… 1.2. Համագործակցային ուսուցման պատմությունը 1. .1.3. և այլն: Գլուխ 2. Համագործակցային դասի պլանավորում 2.1. Համագործակցային պլանավորման սկզբունքները ………………………………………………………………… 2.2. Հանրագիտարանների նմուշներ բնօրինակից ………………… ... ………………… համատեղ վերցված 2.3. և այլն: Այս գլուխը կարող է լինել առաջին ենթագլուխները: Գլուխ 3. Սեփական հետազոտության (մեթոդաբանության) արդյունքների վերլուծություն Կախված թեմայից, այս գլուխը կարող է ունենալ ենթագլուխներ: 3.1. Ո՞րն է մեր կողմից ստեղծված համատեղ դասի ծրագրի թեման (նշեք վերնագիրը) ………………………………… .. …………… 3.2. Համագործակցային դասի կազմակերպման առաջադրանքներ (նշեք վերնագիրը) ………………………………………………………… ... քում 3.2 ենթաբաժնում ցանկալի է նշել առաջադրանքները ըստ դասի ծրագրի քայլերի ու նպատակների: 3.3. Դասի քննարկման վերլուծություն. ………… 3.3. Ենթագլխի էսսեում կարող են ներկայացվել մասնակիցների բանավոր կարծիքները կամ դասագրքերը, առաջարկները, եզրակացությունները դասի ծրագրի, կազմակերպված դասի առավելությունների և թերությունների վերաբերյալ և հետագա ուղղումները: Եզրակացություններ և առաջարկություններ Հետազոտողին ներկայացված կարգավորող պահանջների «Եզրակացություններ և առաջարկություններ» բաժինը կարող է համակցվել կամ առանձին: Եզրակացությունները պետք է ներառեն վերլուծական դիտարկումներ աշխատանքի արդյունքների վերաբերյալ: Առաջարկությունները պետք է մատնանշեն նման աշխատանքը բարելավելու կամ սխալները վերացնելու այլընտրանքային եղանակներ: Ձևակերպելու համար այն առաջարկում է սկզբունքային մոտեցում, եզրակացություններ խնդիրներից: Եզրակացությունը պետք է տեղեկատվություն ներկայացնի օբյեկտիվ առաջադրանքի իրականացման արդյունքի մասին (դրանցից յուրաքանչյուրը), պարունակի վերլուծության եզրակացություն արդյունքի արդարացման վերաբերյալ (ինչու՞ ստացվեց, արդյո՞ք արդյունքը համապատասխանում էր ակնկալիքին կամ ինչն էր ապահովում արդյունքը համապատասխանում էր սպասմանը, թե որն էր անհամապատասխանության պատճառը և այլն): Միտումնավոր խնդրանքի դեպքում եզրակացության մեջ եզրակացությունը պետք է նշի այդպիսի արդյունքի պատճառները (օրինակ, մեթոդի անհամապատասխանությունը, ժամանակին վերաբերելը, հիմնական նպատակի կամ խնդրի անմիջականության բացակայությունը, անկախ հետազոտության նպատակը կամ խնդրի այլ պատճառներ): Արդյունքների վերլուծական գնահատման հիման վրա կարելի է նաև առաջարկություններ ներկայացնել: Օրինակ. 3-րդ կետի օրինակում «Ուսանողների թիրախային խմբի ՝ դասախոսների, ուսուցիչների հմտությունները զարգացնել» (կամ այլ համակազմակերպում) 1-ին նպատակի վերաբերյալ եզրակացությունները կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ. Դասի պլանավորում և 1. ուսանողակենտրոն ժամանակացույցի գործողություններ, տեսական նյութի պակաս կամ անբավարար մակարդակ կամ այլ… Եվ այս առաջարկը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ. 1.1 Վերանայել ուսումնական պլանները, կատարելագործել դասավանդվող տեսական գիտելիքների պահանջները, համապատասխանել ստանդարտ պահանջներին, ավելացնել գործնական դասեր թեմայի ուսումնասիրության համար կամ այլ: 2. Ուսուցիչների կամ դասախոսների կողմից համատեղ դասընթացներ պլանավորելու և կազմակերպելու անբավարար հմտությունները պայմանավորված են տեսական հմտությունների գիտելիքների պակասով կամ գործնականում քիչ կիրառմամբ: Եզրակացությանը համապատասխանող առաջարկ (ներ) ը կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ .2.1. Մոնիտորինգի միջոցով անհրաժեշտ է բացահայտել ուսուցիչների խնդիրները, մեթոդական աջակցություն ցուցաբերել հաճախակի դասընթացների, վարպետության դասերի, սեմինարների կազմակերպման միջոցով: 2.2. Հանրակրթության բարեփոխումների պահանջները ուսուցանելու, մանկավարժական-մեթոդական հմտությունները բարելավելու համար անհրաժեշտ է կազմակերպել շարունակական թեմատիկ դասընթացներ մանկավարժական անձնակազմի համար: Օգտագործված գրականության ցուցակ Գրականության ցանկը լրացվում է կրկին `համաձայն գործատուի կողմից հետազոտողին տրամադրված կանոնակարգերի: Աշխատանքն ավարտելու գործընթացում, որպես օգտագործված աղբյուրները հավաքելու միջոց, մենք առաջարկում ենք. 1) յուրաքանչյուր հղման կողքին գտնվող փակագծերում նշեք աղբյուրի նկատմամբ բոլոր կարգավորիչ պահանջները: Աշխատանքի վերջնական փուլում դրանք տեղափոխեք «գրականության ցուցակ» բաժին, դասավորեք դրանք ըստ կարգավորիչ պահանջների: Համապատասխան սերիական համարը տեղափոխեք աշխատաթերթերի տեղեկանքի էջ: Ազատվեք չպահանջված տեղեկատվությունից: Յուրաքանչյուր աղբյուրի համար 2) Եվ ինտերնետում տեղեկատվության ճշգրտության համար աղբյուրը ուղարկելուց հետո նշեք դրա մատչելիության ամսաթիվը: Օրինակ ՝ https: //arinj.schoolsite.am/educational/methodological հաշվետվություններ /-մատչելի 01.02.20197: Աշխատանքի հանրային ներկայացում Ի լրումն բազմաթիվ հետազոտական ​​աշխատանքների ձևակերպման, աշխատանքի հանրային ներկայացումը (պաշտպանություն, պաշտպանություն, գիտաժողովի զեկույց և այլն) կարևոր փուլ է, որը գաղափար է տալիս ոչ միայն կատարված աշխատանքի, այլև հետազոտողի տարբեր որակների ցուցիչների մասին: Ամբողջությամբ ձևավորված աշխատանքը համարվում է պատրաստ ներկայացման: Այն պետք է ունենա Վերնագիր, որի տեխնիկական պահանջները տրամադրվում են գործատուի կողմից, ինչպես նաև կարգավորող բոլոր այլ պահանջները: Շնորհանդեսի համար հետազոտողը կարող է ստեղծել պաստառներ, սեղաններ և գծապատկերներ կամ ներկայացնել սլայդ շոու: Վերջինիս գեղագիտական ​​կողմը թողնելով անհատին, կարող են առաջադրվել հետազոտական ​​աշխատանքների համար սլայդ շոուի ստեղծման մի քանի ցանկալի պահանջներ: Օրինակ ՝ 1. բոլոր սլայդները պետք է ունենան տրված տեղեկատվությանը համապատասխան թեմա վերնագրեր, որպեսզի դրանցում պարունակվող տեղեկատվությունը լինի հակիրճ, սխեմատիկ, առանց պատմողական նախադասությունների: Ներկայացվելու են հետևյալը. 2. աշխատանքի անվանումը, աշխատանքի վայրը կամ գործատուի անունը, կատարողի և ղեկավարի անունները, կատարման տարին, 3. հետազոտական ​​նպատակները, նպատակները և մեթոդաբանությունը. եզրակացություններ և առաջարկություններ: Իսկ աշխատանքի վերջնական գնահատման հուսալիության «օբյեկտիվության» համար առաջարկվում է նախօրոք և մասշտաբային պահանջներ մշակել գնահատման չափանիշներ, որոնք և ցանկալի է հետազոտողին տրամադրել կարգավորող այլ պահանջների հետ միասին: Չափանիշները կարող են ներառել, օրինակ, 2-6-րդ կետերը, ինչպիսիք են սլայդ շոուի ներկայացումը, լեզվի անվճար, հեշտ ներկայացումը, նյութի յուրացման աստիճանը, անկախության աստիճանը, վերլուծության հետ վերլուծական հաղորդակցվելու կարողությունը: հանդիսատես , աշխատանքին վերաբերող հարցերի պատասխանների որակը և այլն [2]: Որպես մեր աշխատանքի ամփոփագիր, մենք լիահույս ենք, որ հետևյալ ուղեցույցներով, անհրաժեշտ քանակությամբ գործնական պարապմունքներ կազմակերպելուց հետո, հանդիսատեսը պատասխանատու կլինի կատարման ընթացքում կարգավորող պահանջները հարգելու համար, ունենալու է քրտնաջան աշխատելու գիտելիքներ, կարողություններ և հմտություններ: , մեծացնել հաջողությունը և մեծացնել փորձը: Universityանկացած համալսարանի բավարար տեսական և գործնական աշխատանքը միանշանակ կբարձրացնի ուսուցման և ուսուցման որակը: Սույն մեթոդական աշխատանքն առաջարկվում է: ։

Ներկայացվող մեթոդական աշխատանքում առաջարկվում են՝ 1. հետազոտական աշխատանքի կատարման համար ուսանողին ներկայացվող ընդհանրական պահանջներ, 2. ըստ այդ պահանջների՝ հետազոտական աշխատանքի պլանավորման, իրականացման և աշխատանքի ձևակերպման հմտությունների զարգացմանն օգնող ուսուցման մեթոդիկա։

Արդի քաղաքակրթության զարգացման ընդհանուր օրինաչափությունների շրջանակներում կատարվում են այնպիսի փոխակերպումներ, որոնք սոցիալական համակարգերի զարգացումը դարձնում են առավել այլընտրանքային, պարադոքսալ եւ անկանխատեսելի։ Ժամանակակից սոցիալական համակարգերը աչքի են ընկնում վարքի «տարօրինակ» տատանումներով (ֆլուկտուացիա), «երկճյուղավորման» միտումներով (բիֆուրկացիա) եւ ճգնաժամային դրսեւորումներով։ Այս ամենի հետեւանքով երբեմնի միանշանակ սոցիալական աշխարհը հարուցում է տարըմբռնումներ ու տարբեր հայեցակարգային մոտեցումներ, որոնք պահանջում են նորովի բացատրել ու մեկնաբանել սոցիալական համակարգերի զարգացման, վերարտադրման ու գործառնության հայտնի օրինաչափություններն ու սկզբունքները։ Ազատական-ժողովրդավարական հասարակությունների ներքնապես բնորոշ անկայունությունը, անկանխատեսելիությունը, զարգաց283ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ման այլընտրանքային հնարավորությունների առկայությունը, ինչպես նաեւ հետխորհրդային փոխակերպվող երկրների` արտաքին ազդակների նկատմամբ ընկալունակությունն ու սոցիոմշակութային պարտադրանքներին ենթարկվելու հակվածությունը հրատապ ու արդիական են դարձնում արդիականության քաղաքակրթական, մարդաբանական եւ սոցիոմշակութային պարադոքսների, հակասությունների ու տարըմբռնումների սոցիալ-փիլիսոփայական վերլուծությունն ու պատմության փիլիսոփայական ըմբռնման ժամանակակից հայեցակարգի մշակումը։ Սոցիալական համակարգերին ներքնապես բնորոշ պարադոքսները առանձնահատուկ հնչեղություն են ձեռքբերում համակարգային փոխակերպումների փուլերում, որոնք ուենում են թե՛ կառուցվածքային եւ թե՛ այլընտրանքային նկարագրության։ Մասնագիտական գրականության մեջ պարադոքս եզրույթը շրջանառության մեջ է դրվել ստոիկների կողմից, որի տակ նկատի են ունեցել ինքնատիպ հայացքներ։ Այն ունի հունական ծագում եւ նշանակում է անսպասելի, տարօրինակ, անսովոր, բառացի մեկնաբանությամբ` «իրարամերժ կարծիք»։ Հաճախ պարադոքս են անվանել այն դատողությունները, որոնք, ըստ էության, լինելով ճշմարիտ հակասել են գոյություն ունեցող տեսակետներին եւ հենց այդ պատճառով էլ տարօրինակ են թվացել[6,c. 51]։ Գիտական շրջանակներում առավել հայտնի են տրամաբանական, մաթեմատիկական, լեզվաբանական կամ, այսպես կոչված, բազմությունների տեսության պարադոքսները։ Իսկ սոցիալական պարադոքսները քննարկվում են կանտյան իմաստով, իբրեւ հասարակական միեւնույն երեւույթների մասին տարաբնույթ ըմբռնումների արտացոլում։ Սոցիալական պարադոքսների եւ սոցիալական միեւնույն երեւույթների նկատմամբ տարըմբռնումների հայեցակարգային վերլուծության անհրաժեշտությունը ծագում է հատկապես քաղաքակրթական զարգացումների այն փուլերում, երբ մարդկանց կյանքի սոցիալական գործունեության համատեքստը կորցնում է երբեմնի կայունությունն ու որոշակիությունը եւ գործընթացները դառնում են տարերային ու անկանխատեսելի։ Առավել եւս, որ սոցիալական պարադոքսներն ու տարըմբռնումները թեեւ մարդկային գործունեության օրինաչափ հետեւանքներ են, բայց դրանք, որպես կանոն, զանգվածային բնույթ են ստանում հատկապես համակարգային փոխակերպումների փուլերում։ Պարա284ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ դոքսն այն է, որ նախորդ հասարակարգում պայմանականությունները որքանով սահմանափակում էին մարդու սոցիալական գործունեությունը, այնքանով էլ նպաստում էին քաղաքացիական ակտիվության բարձրացմանը։ Ֆրանկֆուրտյան դպրոցի ներկայացուցիչ Յու. Հաբերմասի կարծիքով, ով իր ամբողջ գործունեությունը նվիրել է հասարակության մեջ բաց եւ ազատ հեռահաղորդակցության նախադրյալների ներդրմանը, թերահավատորեն է մոտենում տեղեկատվության քանակական աճին, նկատելով, որ մի՞շտ է, որ «շատ» նշանակում է «լավ», միգուցե հակառա՞կը։ Այս դեպքում հարց է ծագում, թե ինչպիսի տեղեկատվություն է անհրաժեշտ ժողովրդավարական հասարակության ձեւավորման համար[9,s.177]։ Ժամանակակից դրամատիկական հարաբերությունների պայմաններում մարդը առանձնապես մեծ հակումներ չի դրսեւորում քաղաքական ոլորտում ինքնահաստատվելու համար։ Սա վտանգավոր միտում է, քանի որ, ինչպես ժամանակին նկատել է Արիստոտելը, մարդը հասարակական-քաղաքական հարաբերություններից դուրս կա՛մ կենդանի է, կա՛մ աստված։ Մեթոդաբանական իմաստով սկզբունքային նշանակություն ունեցող այս կանխավարկածի համատեքստում գիտական ու գործնական նոր հնչեղություն են ստանում սոցիոմշակութային պարադոքսների ու տարըմբռնումների առաջացման ու դրսեւորման սոցիալական, տնտեսական ու քաղաքական ոլորտների տարածա-ժամանակային հատկությունների, դրանցում գործառնող պարադոքսալ եւ իրարամերժ սկզբունքների, (սոցիալական նպատակների եւ դրանց արդյունքների անհամապատասխանություն, ռացիոնալ գործունեության իռացիոնալ հետեւանքներ, ազատություն եւ անազատություն, կարգավորվածություն եւ քաոս, համաշխարհայնացում եւ ազգային ինքնիշխանության միտումներ եւ այլն) հիմնախնդիրների սոցիալ-փիլիսոփայական վերլուծությունները։ Սոցիոմշակութային պարադոքսների վերլուծությունն իրականացվել է այնպիսի սկզբունքների ուսումնասիրության համատեքստում, ինչպիսիք են ռացիոնալության հակասականությունը, սոցիալական համակարգերի փոխակերպումը դեպի օրինաչափություն ենթադրող քաոս, սոցիալական իրականության նպատակադրության փոխարինումը նպատակահարմարությամբ եւ այլն։ Միեւնույն ժամանակ նշվում է, որ պարադոքս ասելով հասկացվում է ոչ միայն հակասություն, 285ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ այլեւ՝ տարըմբռնում։ Հարցադրումների այս շարքն իսկ վկայում է, որ տվյալ վերլուծությունը արդիական է, քիչ հետազոտված եւ այդ իմաստով` նորարարական։ Առավել եւս, որ քաղաքակրթության զարգացման ներկա փուլում պարադոքսալ դրսեւորումների պատճառներն ու հետեւանքները քննարկվում են աշխարհի դասական պատկերը բնութագրող հարացույցների` պատմական ռացիոնալության կանխադրույթների ճգնաժամի ու փոխակերպումների համատեքստում։ Արդի քաղաքակրթության համակարգային փոխակերպումները, որոնք ընթանում են ոչ միայն հասարակական համակարգերի հիմնական ոլորտներում ու կառույցներում, այլեւ սոցիալական սուբյեկտներին բնորոշ մի շարք սոցիալ-հոգեբանական եւ մշակութային կազմավորումներում, առանցքային նշանակություն ունեն սոցիումի հետագա զարգացման համար։ Այդ փոխակերպումների հետեւանքով գնալով մեծանում է անորոշության եւ տագնապի զգացողությունը, քանի որ օրավուր բացահայտվում են սոցիոմշակութային վերափոխումների ստվերային կողմերն ու հնարավոր սոցիալական վթարներն ու դրանց հետեւանքները։ Ուստի այս համատեքստում կարեւորագույն խնդրակարգերից է դառնում սոցիոմշակութային պարադոքսների իմաստավորումը։ Հիմնախնդիրները կարելի է ձեւակերպել հետեւյալ հարցադրումների տեսքով. 1) սոցիոմշակութային պարադոքսները նո՞ր երեւույթներ են, թե՞ հատուկ են մարդկության պատմությանը եւ ընդամենը նորովի են դրսեւորվում, 2) ինչպիսի՞ բնույթ կամ սրվածություն են ձեռք բերում սոցիոմշակութային պարադոքսները համակարգային փոխակերպումների փուլերում։ Ժամանակակից հասարակությունները կանգնած են երկու հիմնախնդրի առջեւ. մի կողմից` ձերբազատվել նախկին համակարգային բնութագրերից եւ նրանց բնորոշ սոցիոմշակութային հիմունքներից, մյուս կողմից` ներառվել արդի համաշխարհային գործընթացների մեջ։ Մարդկանց մեծ մասին, հուզում է այն հարցը, թե ի՞նչ է իրենից ներկայացնում արդի սոցիալական միջավայրը, որտեղ տեղի են ունենում անհատականացման եւ տիպականացման անընդհատ գործընթացներ, առավել եւս, ինչպիսին է մարդու սոցիալական հեռանկարը համակարգային փոխակերպումների փուլում, եւ դեպի ու՞ր է գնում մարդկությունը։ Այս հարցադրումները մեկ անգամ եւս փաստում են, որ սոցիոմշակութային համակարգերին բնորոշ ներքին փոխակերպումներն ու տա286ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ րըմբռնումները, արտաքին ազդակների նկատմամբ ընկալունակությունը, զարգացման այլընտրանքային հնարավորություններիp առկայությունը եւ նմանատիպ այլ գործոններ հրատապ ու արդիական են դարձնում սոցիոմշակութային պարադոքսների հետազոտման հեռանկարը։ Ժամանակակից արեւմտյան քաղաքակրթությանը բնորոշ հարացույցներն իրենց արմատական բնույթով խարխլել են սոցիալական կարգը պահպանող որոշ հաստատությունների հիմքերը, եւ այդ հանգամանքը պահանջում է նորովի մեկնաբանել ու վերաիմաստավորել, քաղաքակրթական զարգացումների պարադոքսալ հետեւանքներն ու տարըմբռնումները։ Համակարգային փոխակերպումների արդի փուլը ձեւավորվեց լուսավորականության այն գաղափարների շղարշի ներքո, որոնք կարեւորում էին սոցիալական կյանքի ապասրբազանեցման եւ ապակրոնականացման գործոնը[3, 345-415]։ Այս ամենի նպատակը հասարակության մեջ բանականության, գիտության եւ այլնի օգնությամբ սոցիալական կյանքի բոլոր ոլորտներում ռացիոնալ գործողությունների նկատմամբ վստահություն սերմանելն էր։ Բայց սոցիալական աշխարհի ռացիոնալացումն ոչ թե համընդհանուր գիտելիքի աճ էր ենթադրում, այլ ընդամենը, փաստում էր, որ բացարձակապես չկան մարդու կյանքի մեջ ներխուժող, գաղտնի, անկանխատեսելի գաղափարներ, եւ որ մարդը սկզբունքորեն կարող է ռացիոնալ հաշվարկի միջոցով տիրապետել իրերի աշխարհը։ Իրատեսական աշխարհայացք դավանող նոր ժամանակի մտածողները պնդում էին, որ ապագային տիրելու համար հարկավոր է ձերբազատվել անցյալի սովորույթներից ու նախապաշարումներից եւ օգտվելով գիտության ու տեխնոլոգիայի ընձեռած հնարավորություններից` աշխարհը դարձնել առավել կանխատեսելի ու կարգավորված։ Պետք է նկատել, սակայն, որ ժամանակակից աշխարհը չի համապատասխանում այդ կանխատեսումներին, նպատակներին եւ իդեալներին։ Ավելին, ժամանակակից քաղաքակրթությունը նկատելիորեն շեղվել է նախանշված ուղուց եւ քաղաքակրթության զարգացման ներկա միտումները ոչ միայն կանխատեսելի ու կառավարելի չեն, այլեւ դուրս են եկել ընդհանուր վերահսկողության ու զարգացման հունից եւ հարուցել ինքնակործանման լուրջ վտանգներ։ Ավելին, ժամանակակից փոխակերպումների տրամաբանությունը արտացոլող հետազոտություններում եւ վերլուծություններում նկատվում 287ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ է սոցիոմշակութային պարադոքսների բովանդակության եւ գործառույթների պարզեցման եւ աղքատացման միտում։ Սոցիալական համակարգերի ծրագրավորումը եւ վերակառուցման հաշվարկը չափազանց դժվար խնդիր է, քանի որ, ի տարբերություն բնական համակարգերի, վերջիններս ավելի ակտիվ են արձագանքում իրականացվող փոփոխություններին, ինչն իր հերթին առաջ է բերում նախանշված նպատակից շեղում, պատասխան չծրագրավորված փոփոխություններ հենց նույն համակարգում։ Արմատական եւ համակարգային փոխակերպումների փուլում սոցիոմշակութային պարադոքսների եւ տարըմբռնումների սոցիալ-փիլիսոփայական վերլուծությունն է, ինչը պահանջում է վեր հանել եւ վերլուծել սոցիոմշակութային շարժառիթների դերը պարադոքսների ձեւավորման եւ լինելիության գործընթացներում` երբ հասարակական համակարգը ձգտելով անցում կատարել մի որակական որոշակիությունից դեպի մյուսը, հրաժարվում է նախորդ սոցիոմշակութային հիմունքներից եւ ձեւավորում նորը։ Սոցիոմշակութային անորոշությամբ, այլընտրանքայնությամբ, երկվությամբ եւ հակասականությամբ բնութագրվող հասարակություններում պարադոքսների ուսումնասիրությունը ենթադրում է մի շարք խնդիրներ։ Թեեւ սոցիալական համակարգերի արմատական փոխակերպումները իրականացվում են ծրագրավորված եւ նպատակադրված, եւ դրանք բխում են տվյալ համակարգի զարգացման ներքին օրինաչափություններից, այնուամենայնիվ ցանկացած փոխակերպում եւ սոցիալական ցանկացած գործընթաց ներքնապես պարադոքսալ է եւ հարուցում է տարըմբռնումներ։ Վերջիններիս երեւան գալը, այլ առարկայական խնդիրների հետ միասին, արտացոլում է այդ հասարակություններում առկա «վթարային» իրավիճակը [7, c.51], ինչպես նաեւ վերոհիշյալ երեւույթների հաղթահարման այլընտրանքային հնարավորությունների առկայությունը։ Յուրաքանչյուր հասարակություն ստեղծում է իրեն բնորոշ սոցիոմշակութային արժեքներ եւ դրանց համապատասխան արժեքային համակարգ։ Այդ տեսակետից առաջ է քաշվում այն միտքը, որ պատմության ընթացքում մարդը իր առջեւ դնում է տարբեր սոցիալական նպատակներ եւ փորձում է ամեն գնով հասնել դրանց։ Այդպիսի իդեալ դիտարկվում է բազմակողմանի, ներդաշնակ անհատի ձեւավորումը, մինչդեռ արդյունքը լինում է տնտեսակենտրոն մարդը, որի կյանքն ու ապ288ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ րելակերպը բնութագրող պահանջմունքների շարժառիթներն ունեն ընդգծված շուկայական բնույթ։ Մարդկությունը մշտապես իր առջեւ խնդիր է դրել պայքարելու այնպիսի հիմանարար արժեքի համար, ինչպիսին ազատությունն է։ Մինչդեռ ստանալուց հետո չգիտի ինչպես այն օգտագործի, ուստի փախուստ է տալիս ազատությունից։ Այսինքն` մարդը չի կարող ապրել առանց ազատ ինքնաիրացման, բայց չի ուզում ապրել ազատության հոգսի տակ։ Սա հատկապես դրսեւորվեց սպառողական հասարակությունում. Ընդհանրացնելով այդ փոփոխությունների արդյունքները` Օրտեգա-ի-Գասսետն առանձնացնում է նոր ժամանակների մարդու հոգեբանությանը բնորոշ երկու հիմնական գծեր, ա) կենսական ցանկությունների անսանձելի աճ, բ) անշնորհակալ վերաբերմունք այն ամենի նկատմամբ, ինչի շնորհիվ նրանք սկսեցին ավելի լավ ապրել։ Այս յուրատեսակ պարադոքսի պատճառն այն է, որ նոր պայմաններում մարդիկ, մի կողմից` ձեռք են բերում բարեկեցիկ կյանքի ռեալ հնարավորություններ, մյուս կողմից` արագ փոփոխվող այդ իրականությունն այլեւս չի տեղավորվում նախկին արժեքների, ավանդույթների ու բարոյական նորմերի շրջանակներում։ Ղեկավարվելով անձնական բարեկեցության պահանջմունքների թելադրանքով` զանգվածները, միաժամանակ, կորցնում են բարեկեցության ակունքների նկատմամբ երախտագիտության զգացմունքը[8,46]։ Արդիականությունը վերլուծելով պատմական եւ քաղաքակրթական տեսանկյուններից եւ անդրադառնալով դրա քաղաքական (ինքնիշխանություն, մարդու իրավունքներ, օրենքի գերակայություն եւ այլն) եւ տնտեսական (մրցակցություն, շուկայական հարաբերություններ, ազատ ձեռներեցություն եւ այլն) ինստիտուտների ձեւավորման հիմնահարցերին, տվյալ վերլուծության մեջ արտացոլվել է արդի քաղաքակրթության սոցիոմշակութային կյանքում տեղի ունեցող այն փոխակերպումները (ապամոգականացում, սոցիալական գործողությունների ռացիոնալացում, մշակույթի ձեւայնացում եւ այլն), որոնց հետեւանքով փոփոխվում եւ նոր գործառույթներ են ձեռք բերում նաեւ սոցիոմշակութային տարըմբռնումները։ Արդի տեղեկատվական հարաբերությունների վերազինման պայմաններում սոցիոմշակութային տարըմբռնումները փոխակերպվում են այնպիսի սոցիալական երեւույթների, որոնց բնորոշ են խճանկարայնությունը, այլընտրանքայնությունը, երկընտրանքայնությունը եւ այլն։ Այս 289ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ առնչությամբ հեղինակը արդի տեխնածին քաղաքակրթության տարըմբռնումային դրսեւորումները դիտարկել է այն առումներով, ինչը հնարավորություն է տվել արդի նվաճումները, մի կողմից, դիտարկել որպես տարըմբռնումների կոնկրետ դրսեւորումներ, մյուս կողմից` որպես սոցիալական ներգործության արդյունավետ մեխանիզմներ, որոնց օգնությամբ ձեւավորվում է սոցիալ-քաղաքական մանիպուլյացիաների հեշտությամբ ենթարկվող ժամանակակից մարդը[4,c.34]։ Ինչպես ցույց են տալիս քաղաքակրթական արդի գործընթացները, հասարակության զարգացման միտումները երկփեղկվում են` ընթանալով համախմբման եւ, միաժամանակ, տարանջատման ճանապարհներով։ Մի կողմից հասարակական կապերի զարգացման շնորհիվ, ինչպես նաեւ նոր տիպի տեղեկատվական միջոցների ներդրմամբ, աշխարհը ձեռք է բերում ամբողջական եւ միասնական բնույթ։ Սկսում է աճել մարդկային համընդհանուր պահանջմունքների գիտակցման մակարդակը, ինչը ստանում է համախմբման, կենտրոնամետ որակներ։ Իսկ մյուս կողմից, ազգային եւ անհատական ինքնագիտակցման մակարդակի բարձրացման արդյունքում տեղի է ունենում սոցիալական հանրույթների պառակտում ու մասնատում, ինչը խոսում է ապակենտրոնացնող, տարանջատող, կենտրոնախույս երեւույթների առկայության մասին, որոնք հասարակական կյանքում դրսեւորվում են տարբեր պարադոքսներով եւ հակասություններով։ Մի կողմից հասարակական կյանքի կազմակերպման մշակույթը մարդուց պահանջում է ստեղծագործական ակտիվություն եւ հնարամտություն, իսկ մյուս կողմից` նրան դարձնում է ինստիտուցիոնալ կառույցների եւ տեխնիկայի կցորդ։ Յուրաքանչյուր հասարակություն ստեղծում է իրեն բնորոշ սոցիոմշակութային արժեքներ եւ դրանց համապատասխան գաղափարախոսություն։ Ուստի արդի քաղաքակրթության հիմքում ընկած է տնտեսակենտրոն մարդը, որի կյանքն ու ապրելակերպը բնութագրող շարժառիթներն ունեն ընդգծված շուկայական բնույթ [2,էջ139]։ Սոցիոմշակութային այլընտրանքների եւ անորոշության դրսեւորումները սոցիալական հանրույթների, խմբերի ու կառույցների փոխազդեցություններում դառնում են սոցիալական պարադոքսների լինելիության հիմնապատճառներից մեկը։ Հասարակության սոցիալական կյանքի կանխատեսելիությունը` որպես նրանում ներառված սոցիալա290ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ կան սուբյեկտների փոխազդեցությունների, գործողությունների հետեւանք, հնարավոր է դարձնում սոցիալական սպասումների եւ նրանց իրականացման հնարավորությունների ու միջոցների միջեւ ներդաշնակությունն ու համամասնությունը։ Սակայն սոցիոմշակութային համակարգային փոխակերպումները հիմնովին փոխում են սոցիալական կյանքի էական բնութագրությունը` օժտելով նրան անկանխատեսելիության եւ ռիսկայնության հատկանիշներով։ Համակարգային փոխակերպումների համատեքստում սոցիոմշակութային պարադոքսների իմաստավորումը հնարավորություն ընձեռնեց վերլուծել եւ նորովի մեկանաբանել սոցիալ-փիլիսոփայական հարցադրումների եւ հետազոտությունների առկա եւ հետագա սահմանները։ Արդի դարաշրջանում հասարակության կառավարման ու մարդկային հարաբերությունների կարգավորման միջոցները ենթարկվում են անընդհատ վերափոխումների։ Ավանդական փակ հասարակություններից ազատական-ժողովրդավարական հասարակությունների անցման եւ արեւմտյան քաղաքակրթության մեջ ընթացող սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական, հոգեւոր փոխակերպումների նպատակը մարդկանց վարքի ծրագրավորումն ու ցանկալի հունի մեջ դնելն է։ Փակ հասարակություններում իշխանությունը չունի մարդկանց գիտակցության վրա ներգործելու եւ իր լեգիտիմությունը հաստատելու մեծ անհրաժեշտություն, քանի որ կանխորոշված է։ Մինչդեռ արդի ժողովրդավարական հասարակություններում մարդկանց հայացքների եւ համոզմունքների վրա վերահսկողություն սահմանելու համար իշխանությունները ստիպված են գործադրել զանգվածային ներշնչման առավել ազատական մեխանիզմներ, որոնց նպատակներից մեկն էլ քաղաքացիական ակտիվության անկումն է։ Համակարգային փոխակերպումների փուլում հասարակության շրջանակներում կարեւոր է հաշվի առնել այսպիսի լուրջ գործոնների նշանակությունը, ինչպիսիք են սոցիալական տարբեր խավերի եւ շերտերի փոխհարաբերությունները միասնական հունի մեջ դնելու ուղիները, իրերի եւ երեւույթների նկատմամբ նրանց բարոյահոգեբանական պատկերացումներում կատարվող տեղաշարժերը եւ այլն։ Այսինքն, սոցիոմշակութային երկակիությունը, բերում է նաեւ արժեքային համակարգի փոփոխության։ Օրինակ, վարչահրամայական եւ ամբողջատիրական վարչակարգի պայմաններում ապրած մարդիկ կյանքը, իրերն ու երեւույթները արժեւորում են այլ տեսանկյունից, ժողովրդավարական291ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ իրավական հասարակարգում հայտնված մարդիկ` այլ։ Ուստի, երկու տարբեր չափումներով բնութագրվող սոցիալական տարածության մեջ անհրաժեշտ է վերլուծել քաղաքական պարադոքսների առաջացման պատճառները եւ յուրահատկությունները։ Քաղաքական պարադոքսները դիտարկվում են որպես բնականոն գործընթացներ։ Մասնագիտական գրականության մեջ քաղաքական պարադոքսները դիտարկվում են թե՛ էվոլուցիոնիստական, թե՛ հեղափոխական փոփոխությունների արդյունքներ, որոնք պատճառաբանված են կառուցվածքային գործոններով եւ հանդիսանում են փոխակերպումների գործառնական եւ ապագործառնական հետեւանքներ։ Իբրեւ քաղաքական պարադոքսների սկզբաղբյուր հանդես են գալիս անհատները, խմբերը, որոնք հետապնդում են սեփական շահեր[1, էջ 15]։ Քաղաքական պարադոքսները հասարակության զարգացման բնական եւ անխուսափելի գործոններից են, առանց որոնց սոցիալական համակարգի կառուցվածքային տարրերի միջեւ փոխազդեցությունը կբացակայեր կամ էլ կստանար գծային նկարագրություն։ Այնտեղ, որտեղ կան տարաբնույթ հետաքրքրություններ, շահեր եւ պահանջմունքներ հետապնդող մարդիկ, առկա են նաեւ տարըմբռնումները, քանզի երբեք հասարակությունը առանց հակասությունների, հակադիր շահերի ու գաղափարների, զանազան պահանջմունքների գոյություն ունենալ չի կարող։ Դժվար է պատկերացնել մի վիճակ, երբ հասարակության մեջ իշխի բացարձակ միակարծություն, միատեսակ շահեր ու գաղափարներ, ընդունակություններ, կարողություններ, ինչն էլ հիմք է տալիս պնդելու, որ հասարակության մեջ պարադոքսներ միշտ էլ լինելու են։ Պարադոքսները լինելով սոցիալ-քաղաքական երեւույթներ բնորոշ են ցանկացած հասարակությանը եւ ընկած են քաղաքական գործընթացների հիմքում։ Ուստի վերլուծելով հետարդիականության եւ փոխակերպվող հասարակությունների զարգացման միտումները, կարելի է եզրակացնել, որ ազատականության եւ ժողովրդավարության կյանքի կոչման ընթացքում ի հայտ են գալիս սոցիալական բնույթի հակասություններ, որոնց հաղթահարման կապակցությամբ մշակվում են երկխոսության եւ համագործակցության հարացույցներ։ Մինչդեռ շատ հումանիստների կողմից ակնկալվող մշակութային շփումները եւ համագործակցությունն արդյունավետ ծավալելու համար, անհրաժեշտ է իրացնել հանդուրժողականության սկզբունքը տարբեր դիրքորոշումների, արժեքների, նորմերի, կարծրատիպերի 292ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ տեսանկյունից։ Այս սկզբունքի ձեւակերպման պահանջը ամենեւին էլ վերացական հրամայական չէ, այլ բխում է համընդհանուր գործընթացների վերլուծությունից։

Համակարգային փոխակերպումները վկայում են այն մասին, որ քաղաքակրթության ողջ պատմությունը հակասական է եւ պարադոքսային։ Ժամանակակից քաղաքակրթության ներկա ընթացքը փաստում է այն մասին, որ մի կողմից մարդը իր առջեւ դնում է տարբեր սոցիալական նպատակներ եւ ամեն գնով փորձում է հասնել դրանց, սակայն նախանշած ուղուց շեղումները դառնում են ակնհայտ։ Ինչպես ցույց է տալիս պատմության զարգացման ընթացքը սոցիալ-քաղաքական հայեցակետերը եւ նախագծերը, ուղղորդված են կանխատեսելիությամբ, ռացինալությամբ, սակայն արդյունքում առաջանում են խնդիրներ, որոնք ենթադրում են ծրագրավորված արդյունքներից շեղում։

Պարզ փաստ է, որ անձի և քաղաքացու հիմնարար իրավունքի առարկան (օբյեկտը) (իրավական գրականության մեջ մենք հաճախ ենք գտնում «հիմնական իրավունքների բովանդակություն» հասկացությունը) ավելի դժվար է որոշել, քան թեման և հասցեատերը: հիմնարար իրավունքներ: Դա պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով: հիմնարար իրավունքների բազմազանությունը, հիմնարար իրավունքների առարկայի սահմանների հստակ սահմանազատման բացակայությունը և այլն: Հետևաբար, մենք արդարացված ենք համարում իրավական գրականության այն մոտեցումը, որ առավել նպատակահարմար է հիմնարար օրենքի առարկան ներկայացնել իրավատերերի, հասցեատիրոջ և հիմնական օրենքի գործի եռամիասնության լույսի ներքո: [1, էջ 192] Հայտնի է, որ մարդու իրավունքների և ազատությունների հարգումը և պաշտպանությունը պատասխանատվություն է կրում յուրաքանչյուր իրավական պետություն, որի հիմնական նպատակը այսօր ամբողջ քաղաքակիրթ մարդկությանը հետապնդելն է: Այս նպատակին հասնելու համար պետությունները, որպես կանոն, առաջին հերթին իրենց օրենսդրություններում ամրագրում են մարդու և քաղաքացու իրավունքները ՝ մասնավորապես շեշտելով հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները և նախատեսելով դրանց արդյունավետ իրականացման կայուն իրավական ընթացակարգեր և մեխանիզմներ: Այս տեսանկյունից, կարծում ենք, որ չափազանց կարևոր է մարդու և քաղաքացիական հիմնական իրավունքների կառուցվածքային տարրերի ուսումնասիրությունը (հիմնարար իրավունքների առարկա, հիմնարար իրավունքների օբյեկտ և հասցեատեր): Մասնավորապես, սույն հոդվածի շրջանակներում մենք կանդրադառնանք սահմանադրական իրավունքի ամենակարևոր հարցերից մեկին `հիմնարար իրավունքների առարկայի շրջանակի հստակեցմանը, հատկապես որոշ հիմնարար իրավունքների վերլուծության միջոցով, որոնք ամրագրված են 2-րդ գլխում: Սահմանադրություն, ինչպես փոփոխվել է 2015 թ. Հիմնարար իրավունքների բովանդակության հստակեցման և դրա սահմանները հստակեցնելու տեսանկյունից, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ ոչ միայն որպես իրավաբանական անձ անձի `« անելու »կամ« ինչի »իրավունակությանը, այլ նաև հիմնարար իրավունքների հասցեատեր (Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի 3-րդ մաս, 2015 թ. «Պետական ​​իշխանության ուժով ինչ-որ բան անելու» (այսինքն ՝ ակտիվ միջամտություն) կամ «որևէ գործողություն ձեռնարկելուց զերծ մնալու» հարց (այսինքն ՝ չխանգարել)): Դա պայմանավորված է նրանով, որ անձի և քաղաքացու այս կամ այն ​​հիմնական իրավունքը համապատասխանում է պետության պատասխանատվությանը `ապահովելու այդ իրավունքի իրացումը մեկ դեպքում` ստեղծելով արդյունավետ կառույցներ, երաշխիքներ (օրինակ `դպրոցների, կրթական կենտրոնների բացում կրթության իրավունքի իրացում:), մեկ այլ դեպքում `չխոչընդոտել իրավունքի իրացմանը (օրինակ` կյանքի իրավունքի դեպքում. պետությունը պարտավոր է պաշտպանել մարդու կյանքը և չկիրառել դրա նկատմամբ անօրինական կամայական ոտնձգություններ: ) Առանց թեմայի շրջանակներում մանրամասնելու մարդկային փոխադարձ իրավունքների և պարտականությունների շղթան, հարկ է նշել, սակայն, որ հիմնարար իրավունքների ՝ որպես սուբյեկտիվ հանրային իրավունքի, հիմնական և հիմնարար առանձնահատկությունն այն է, որ այդ իրավունքի սուբյեկտը ստանա այն պահանջելու և պետական ​​իշխանություններին պարտադրելու հնարավորություն: որոշակի վարք (գործողություն կամ անգործություն), որը հիմնարար իրավունքների բովանդակությունն է: Այլ կերպ ասած, հիմնարար իրավունքների իրացմանն ուղղված պետական ​​իշխանությունների ակտիվ և պասիվ պահվածքի բացահայտումը թույլ է տալիս խոսել հիմնարար իրավունքների բովանդակության մասին: Օրինակ ՝ 2015-ին փոփոխված Սահմանադրության 31-րդ, 32-րդ, 33-րդ հոդվածների ուժով յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի գաղտնիության և ընտանեկան կյանքի, անձնական և պատվավոր կյանքի անձեռնմխելիության, բնակարանի անձեռնմխելիության, նամակագրության, հեռախոսային խոսակցություններին և կապի այլ ձևերին: Սա նշանակում է, որ պետական ​​մարմինը, ի դեմս պետական ​​մարմինների, որոնք ուղղակիորեն կատարում են պետական ​​գործառույթները, նրանց պաշտոնյաները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, ինչպես նաև մասնավոր անձինք, որոնք կկատարեն պետության կողմից պատվիրված ցանկացած պետական ​​գործառույթ, [2, էջ 301 -304] -ը պարտավոր է զերծ մնալ վերոհիշյալ իրավունքների իրականացմանը միջամտելուց (անհարկի միջամտության արգելքը երաշխավորվում է ՀՀ հիմնական օրենքի 3-րդ հոդվածով, ինչպես նաև հիմնարար իրավունքների գործառույթներով: Նշենք, որ ի տարբերություն 2005 թ. Սահմանադրության վրա, միայն 43 1 1-ին հոդվածով նախատեսված մարդու իրավունքների սահմանափակման հիմքերով, փոփոխված Սահմանադրությունը երկարաձգվեց 2005 թ. Սահմանադրության 23-րդ հոդվածով պաշտպանված արժեքի շրջանակը կյանքը, ինչպես նաև մարդու պաշտպանությունը »պատիվ և բարի համբավ: 43 իրավասություն status negativus- ի շրջանակներում) ՝ որևէ անօրինական գործողություն կատարելուց, որի արդյունքում անձի անձեռնմխելիության, անձի գաղտնիության անձեռնմխելիության իրավունքները կարող են անհարկի սահմանափակել կամ խախտվել: Ինչ վերաբերում է կարգավիճակի սահմանների սահմաններին, ապա այդ դեպքում պետական ​​մարմինը, ի շահ սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունք կրողի, պարտավոր է ակտիվ ազդեցություն գործադրել, որպեսզի վերջինս կարողանա արդյունավետորեն իրականացնել այս կամ այն ​​հիմնարար իրավունքը: Այսպիսով, յուրաքանչյուր ոք ունի դատական ​​պաշտպանության իրավունք կամ անկախ, անկողմնակալ և արդար դատավարության իրավունք անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից, և այդ իրավունքների իրականացման համար տնօրենը ակնկալում է անկողմնակալ դատարանների ստեղծում, արդյունավետ արդարադատություն, օրինականության երաշխիք և դատարանների անկախություն և այլն: ՀՀ փոփոխված Սահմանադրությունը առաջադիմական քայլ է կատարել Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի պաշտպանությունն ընդլայնելու առումով: Այս իրավունքը նախատեսված էր նաև 2005 թ.-ին: Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի 1-ին մասը, սակայն 63-րդ հոդվածի բովանդակությունն ավելի ընդարձակ և պարզ է: Նախկինում արդար դատաքննության իրավունքը կապված էր խախտված իրավունքները վերականգնելու կամ քրեական մեղադրանքի հիմքերը պարզելու հետ: Փոփոխված Սահմանադրությունը նախատեսում է յուրաքանչյուր անձի ցանկացած դեպքում արդար դատաքննության իրավունքը, որի շրջանակն ավելի լայն է [3, p. 74]: Այսպիսով, հիմնարար իրավունքներն ուղղակիորեն իրավունք են տալիս մարդուն պահանջել որոշակի վարք պետական ​​մարմիններից: մի դեպքում զերծ մնալ այդ իրավունքներին անհարկի միջամտելուց, ինչպես նաև, որպես պետությանը ներկայացվող լրացուցիչ պահանջ, ակտիվ գործողություններ ձեռնարկել իր իրավունքի իրացման համար: Այլ կերպ ասած, սահմանադրական մակարդակում ամրագրված են հիմնարար իրավունքներից բխող պետության բացասական և դրական պարտականությունները, որն ունի երկու դրսեւորում: Մի կողմից, պետական ​​մարմինները պարտավոր են «հարգել», մյուս կողմից `44« ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ »-ը պարտավոր է« պաշտպանել »հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, որոնք համարվում են պետական ​​մարմինների զսպող օղակը: Մարդու հիմնարար իրավունքները հարգելու պահանջը պետական ​​մարմիններին պարտավորեցնում է զերծ մնալ հիմնական իրավունքներով պաշտպանված իրավական օգուտներին անհամաչափ միջամտելուց: Պետությունը չպետք է խոշտանգի մարդկանց, զրկի նրանց կյանքից անհիմն կերպով, արգելի անտեղի արտահայտվելու ազատությունը, կամայականորեն փակի դպրոցները, ապօրինի զրկի սեփական ունեցվածքից և այլն: Իսկ հիմնարար իրավունքները պաշտպանելու պարտավորությունը ենթադրում է պետության կողմից իրականացվելիք ակտիվ, դրական գործողություններ, որոնց նպատակը հիմնարար իրավունքներով պաշտպանված ապրանքների երաշխավորումը և ակտիվ պաշտպանությունն է: Նման դրական պարտականություններն արտացոլվում են հանրային հաստատությունների կողմից ծառայությունների մատուցման (օրինակ ՝ կրթություն, տեղեկատվություն, միջնորդագրեր), ինչպես նաև իրավական պաշտպանության ապահովման մեջ (օրինակ ՝ դատարաններ, պատշաճ կառավարում): Բացի այդ, պետությունը պարտավոր է կանխել մարդու իրավունքների խախտումները և յուրաքանչյուր նման դեպքում իրականացնել արդյունավետ հետաքննություն և պատժել մեղավորներին: Սա թույլ է տալիս մեզ խոսել անձի և պետության հարաբերություններում անհատի իրավական կարգավիճակի մասին (կարգավիճակի ակտիվ, կարգավիճակի բացասական, կարգավիճակի դրական), ինչպես նշեցինք, հիմնարար իրավունքների առարկայի սահմանների հստակեցումը մեծապես կախված է բացահայտումից պետական ​​մարմինների համապատասխան պահվածքի մասին: Դոկտրինը, որը մշակվել է գերմանացի հայտնի գիտնական Գեորգ Յելինեկի կողմից, դարձել է պետություն-անհատ իրավական հարաբերությունների ամբողջական ընկալման դասական բանաձև և ունի ելակետ: Status negativus- ը ենթադրում է պետությանը պահանջ `չխոչընդոտել իր իրավունքների և ազատությունների իրականացմանը: Այն նկարագրում է առավել ընդհանուր ձևով պետության քաղաքացու ազատության ոլորտը, մի ոլորտ, որտեղ պետությունը չպետք է անտեղի ներխուժի: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Բոլոր ոլորտներում, որտեղ անձը չի կարող իր իրավունքներն իրականացնել առանց պետության ակտիվ մասնակցության, դա կարգավիճակի հարց է, քանի որ այս դեպքում հիմնարար իրավունքներ կրողը հնարավորություն ունի պետությունից պահանջել ակտիվ գործողություններ, որի համար պետությունը ներդնում է որոշակի նյութական և վարչական ռեսուրսներ: , Ինչ վերաբերում է կարգավիճակի ակտիվիստին, ապա այն արտահայտում է անհատի մասնակցությունը պետական ​​կառավարման գործերին և հիմնականում վերաբերում է պետության ներքաղաքական կյանքում անհատի մասնակցության ոլորտին, օրինակ ՝ հանրաքվեն եւ այլն: Շարունակելով նշել, որ մենք միանշանակ կիսում ենք հեղինակի այն կարծիքը, որ հիմնարար իրավունքները չեն սահմանում այն, ինչ անձը լիազորված է անել, այլ ցույց են տալիս այն սահմանները, որոնց սահմաններից դուրս պետությունն իրավունք չունի անցնել, քանի որ դրանցից վեր արդեն մարդու ազատությունն է: Դա այն ոլորտն է, որտեղ պետությունն անելիք չունի: Մի խոսքով, հիմնարար իրավունքները գործողության ազատություն չեն տալիս, բայց դրանք պաշտպանում են այդ ազատությունը պետության միջամտությունից: [4] Եվ այո, չպետք է որևէ թյուրիմացություն լինի: Այն փաստը, որ մենք հաճախ շեշտում ենք, որ Սահմանադրության 2-րդ գլխում ամրագրված այս կամ այն ​​հոդվածի ուժով, որն ամրագրում է մարդու հիմնարար իրավունքները, յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի «ինչ-որ բան անել» կամ «ինչ-որ բան անել», չի նշանակում, որ անձը ունի իրավունքները ՝ միայն Սահմանադրության մեջ ամրագրված լինելու հիմքով: Ընդհանրապես, այդ իրավունքները բնական են, նախպետական ​​և պատկանում են մարդուն ի ծնե, անկախ պետության գոյությունից: Պետք է նշել, որ մարդկության պատմության բոլոր ժամանակաշրջաններում բնական և դրական իրավունքների տեսությունները հակասում են միմյանց, հաճախ նույնիսկ միմյանց բացառում: Հինավուրց ժամանակներից մարդու իրավունքների, հատկապես բնական իրավունքների գաղափարները հիմնված էին դիցաբանական գաղափարների վրա և համարվում էին, որ բխում են աստվածային արդարությունից: Այս ժամանակահատվածում էր, որ ուժի մեջ էր արդարության, ոստիկանության և օրենքի միասնության գաղափարը: Այսպիսով, հռոմեական հայտնի օրենքը 46 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Ուլլինիան կարծում էր, որ բնական օրենքը բնությունը սովորեցնում է ամբողջ աշխարհին: Ի տարբերություն դրա, Արիստոտելը հայտարարեց, որ անհատական ​​իրավունքները քաղաքական բնույթ ունեն և հնարավոր են միայն նահանգում: Մանրամասնորեն նշենք, որ բնական տեսության համաձայն ՝ մարդը բնածին կերպով օժտված է բնական և անքակտելի իրավունքներով և ազատություններով, և ոչ թե պետությունն է այդպիսի իրավունքներ տալիս նրան: Այնուամենայնիվ, բնական իրավունքները ձեռք են բերում հիմնական իրավունքի որակը պոզիտիվացման միջոցով, որն ամրագրված է իրավական ակտում ՝ իրավատիրոջը տալով ինքնապաշտպանվելու իրավական կարողություն: Հետևաբար, միայն դրական իրավունքների իրացման համար իրավունքի սուբյեկտը կարող է որոշակի վարք ակնկալել պետական ​​մարմիններից և միայն այդ իրավունքների ոտնահարման դեպքում ունի դատական ​​պաշտպանության հնարավորություն: Դրա ապացույցն այն է, որ մարդն իրավունք ունի կյանքի, մտքի, խղճի, ոչ թե այն պատճառով, որ կյանքի իրավունքը կամ մտքի, խղճի, դավանանքի ազատությունն ամրագրված և երաշխավորված է հիմնական օրենքում, այլ որ այդ իրավունքները բնույթով պատկանում են մարդուն: , ազատ ծնված արարած: Սահմանադրության մեջ ամրագրվելուց անմիջապես հետո, իրավունքի հասցեատերը, սահմանափակված լինելով այդ իրավունքներով, պարտավորվում է, օրինակ, չսպանել կյանքին, իսկ կյանքի կորուստների դեպքում ՝ արդյունավետ հետաքննություն անցկացնել և պատժել մեղավորներին: Թյուրիմացություններից խուսափելու համար Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրությունը այս տեսանկյունից ցույց է տալիս հետաքրքիր մոտեցում, համաձայն որի `Սահմանադրության 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասում նշվում է, որ մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները անքակտելի են և ի ծնե պատկանում են բոլորին: Շարունակելով թեմայի զարգացումը `պետք է նշենք, որ հիմնարար իրավունքների առարկայի բացահայտումը հնարավորություն է տալիս տեղեկատվություն ստանալ տվյալ հիմնարար իրավունքի կրողի, նրա հասցեատիրոջ և պահպանվող արժեքների մասին: Վերլուծելով գործադուլի մասին սահմանադրական հոդվածի բովանդակությունը `պարզ է դառնում, որ Սահմանադրությունը հղում է կատարել այս հիմնարար իրավունքի թեմային, որը, առաջին մասի իմաստով, ճանաչում է գործադուլ հայտարարելու ցանկացած աշխատողի, որը պաշտպանելու իրավունք ունի գործադուլ: նրա աշխատանքային կամ սոցիալ-տնտեսական շահերը: հրամանի սահմանումը վերապահելով ՀՀ օրենսդրությանը), իսկ հասցեատիրոջը `պետությանը: Ի դեպ, գործադուլի իրավունքը առանձին էր նախատեսվում միայն 2015-ի փոփոխությունների արդյունքում, քանի որ դա ամրագրված է 2015-ի Սահմանադրության մեջ ամրագրված աշխատանքային իրավունքների 32-րդ հոդվածի 3-րդ մասում: Ինչպես երեւում է հոդվածի բովանդակությունից, այս հիմնական իրավունքի առարկան ՝ այդ իրավունքով պաշտպանված շահը, աշխատողի սոցիալ-տնտեսական կամ աշխատանքային շահն է: Իշտ է, քննարկվող հոդվածը թույլ տվեց մեզ ստանալ ավելի վաղ նշված տեղեկատվությունը (իրավատիրոջ, հասցեատիրոջ և այդ իրավունքով պաշտպանված շահի մասին), բայց որոշելով Սահմանադրության որոշակի հիմնարար իրավունքների առարկան, մասնավորապես կետից: հաշվի առնելով այդ իրավունքով պաշտպանված հետաքրքրությունը, Դժվար է և պետք է նշել, որ նման դեպքերում օրենսդիրը նաև անելիք ունի շատ բան պարզելու թեման, քանի որ սահմանադրական մակարդակում պարզապես անհնար է և անիմաստ է մանրամասնել բոլոր հարաբերությունները: (օրինակ, Սահմանադրության 34-րդ հոդվածով նախատեսված անձնական տվյալների պաշտպանության իրավունքի դեպքում): Սահմանադրությունը կոնկրետացումը վերապահեց օրենսդիրին): Իրավաբանական գրականության մեջ մենք գտնում ենք այն դիրքորոշումը, որ հիմնարար իրավունքների սուբյեկտը ունի դրական (դրական) և բացասական (բացասական) դրսեւորումներ [5, p. 178]: Որոշ հիմնական իրավունքների պարագայում բացասական կողմը բացակայում է: Հիմնարար իրավունքների բովանդակության ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հիմնարար իրավունքների սուբյեկտը հիմնականում դրական դրսևորումներ ունի, օրինակ `ազատ տեղաշարժվելու, բնակության վայր ընտրելու իրավունք, կարծիք արտահայտելու, հավաքներ կազմակերպելու և ընկերակցելու ազատ իրավունք: ուրիշների հետ, արհմիություններ ստեղծել և միանալ նրանց: Սակայն այդ 48 ԴԱՏԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ իրավունքների թեման ունի նաև թաքնված բացասական կողմ, որն արտահայտվում է բնակության վայր չընտրելու, կարծիք չարտահայտելու, առանց զենքի խաղաղ հավաքներ չկազմակերպելու և այլնի միջոցով: Մի շարք հիմնարար իրավունքներ ամրագրված են Սահմանադրության մեջ ՝ բացասական դրսևորումների տեսքով, օրինակ ՝ ոչ ոք չի կարող ենթարկվել խոշտանգումների, անմարդկային, նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի: Կամ արգելվում է ֆիզիկական պատիժը, բժշկության և կենսաբանության բնագավառում էվգենիկ փորձերը, մարդու օրգանների և հյուսվածքների օգտագործումից շահույթը, վերարտադրողական կլոնավորումը: Ոչ ոք չի կարող ենթարկվել գիտական, բժշկական կամ այլ փորձերի ՝ առանց նրա գիտակցական և արտահայտված համաձայնության: Դրանք բացասական պահանջներ են `Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի իմաստով իրավունքի հասցեատիրոջը չխոչընդոտելու համար, որը չպետք է շփոթել հիմնարար իրավունքների առարկայի բացասական կողմի հետ, քանի որ վերոհիշյալ պահանջներն ուղղված են ոչ իրավատիրոջը (ինչպես առարկայի բացասական դրսեւորման դեպքում): հասցեատիրոջը: Այսպիսով, հարկ է նշել, որ հիմնարար իրավունքների առարկայի կամ օբյեկտի հստակ շրջանակ չկա, դրանք տատանվում են ՝ կախված հիմնարար իրավունքի տեսակից: Այնուամենայնիվ, բոլոր դեպքերում դրա բացահայտումը և ուսումնասիրությունը չափազանց կարևոր են տվյալ իրավունքի տիրապետողի ՝ այդ իրավունքով սահմանափակված անձանց շրջանակը հստակեցնելու տեսանկյունից: Ի վերջո, հիմնական իրավունքների առարկան հիմնական իրավունքների հասցեատիրոջ գործողությունն է կամ անգործությունը `ուղղված այդ իրավունքների իրականացմանը: , ։

Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների կառուցվածքային տարրերի բացահայտումն ու առավել խորը վերլուծությունը այսօր սահմանադրական իրավունքի կարեւորագույն եւ արդիական հիմնախնդիրներից մեկն է համարվում։ Այս հոդվածի շրջանակներում մենք անդրադարձել ենք այդ կառուցվածքային տարրերից թերեւս ամենաքիչ ուսումնասիրվածին՝ հիմնական իրավունքների առարկային՝ փորձելով ՀՀ 2015 թ.-ի խմբագրությամբ Սահմանադրության 2-րդ գլխում ամրագրված մարդու եւ քաղաքացու առանձին հիմնական իրավունքների վերլուծության միջոցով հստակեցնել դրանց ծավալները եւ վերհանել առկա խնդիրները։

ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄԵԴԻԱ ՀԱՐԹԱԿՏեղեկատվական դաշտը գլոբալ մակարդակով մեծ փոփոխություններ էապրում։ Ավելին, այսօր աշխարհում ցանցային մեդիակապերի հայեցակարգային փոփոխություն է տեղի ունենում, որն էլ ազդում է ընդհանուր տեղեկատվական դաշտի վրա։ Մարդկանց հետաքրքրությունը սոցիալական ցանցերի հանդեպ մեծանում է անհամեմատ արագ։ Պատճառը, կարծում ենք, այսհարթակում մարդկանց՝ տեղեկատվության ազատորեն փոխանակումն է, անկաշկանդ շփումը։ «Հանրային ոլորտի կառուցվածքային վերափոխումը»գրքով 20-րդ դարի տեսաբան Յուրգեն Հաբերմասը սկիզբ դրեց հանրայինոլորտի դիսկուրսին։ Հաբերմասն առանձնացնում է արդի զանգվածային տեղեկատվամիջոցները որպես հանրային ոլորտի միջավայր։ Սրանով նա կարծես փոխում է հանրությունների սոցիալական տեսության ավանդույթը` հակադրվելով իր`Ֆրանկֆուրտի դպրոցի զանգվածային մշակույթի քննադատներին` ՄաքսՀորքհայմերին և Թեոդոր Ադոռնոյին, ովքեր կարծում էին, որ զանգվածային ևմիջնորդավորված մշակույթը գաղափարական իշխանություն է, և ոչ թե հանրային ոլորտ։ Նկատենք, որ բազմաթիվ հանրությունների մասին գաղափարըհարց առաջացրեց, թե ինչպես են նրանք իրար հետ հարաբերվում։ «ՍոցիոլոգԳրահամ Մարդոքը և պատմաբան Գեոֆ Էլլեյը իրարից առանձին ստեղծեցինմի գաղափար, ըստ որի՝ այս այլընտրանքային ոլորտները «բեմահարթակներեն», որտեղ տարբեր ձայներ կամ շահեր պատրաստում են իրենց ձայնը` ներկայացնելու ընդհանուր հանրային ոլորտում»1։ Հաշվի առնելով 20-րդ դարի սոցիալական համատեքստը և այն հարաբերությունները, որոնք ծավալվում են հասարակության մեջ, կարելի է ասել, որառանց տեղեկատվամիջոցների և նրանց կողմից միջնորդավորվածությանհանրային ոլորտը դժվար է պատկերացնել։ Այսօր աշխարհում ամենալուրջ և կարևոր խնդիրներից մեկը դարձել ենհամացանցում տեղեկատվական ազատ հոսքերի սահմանափակումները։ Չինաստանը, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը և վերջին շրջանում նաևՌուսաստանը դրա վառ օրինակներն են, որտեղ կիրառվում են կամ առաջինքայլերն են իրականացվում համացանցում տեղեկատվական հոսքերի սահմանափակման և տասնյակ կայքերի արգելափակման առումով` նման «կարգավորումների» համար ստեղծելով օրենսդրական հիմքեր։ Մինչդեռ համացանցումտեղեկատվական հոսքերի ազատության վերաբերյալ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները կոչ են անում պետություններին հնարավորինս զերծ մնալ իրավական կարգավորումներից, քանի դեռ ծայրահեղ անհրաժեշտություն չկա։ Հայաստանի պարագայում համացանցին վերաբերողիրավական ակտերը մի քանիսն են, որոնք հիմնականում վերաբերում են համացանցով հրապարակային և անհատական ծանուցումներին, տվյալների հաղորդմանն ու համացանց հասանելիության ծառայությունների մատուցմանսակագներին ու պայմաններին, թույլտվություններին և այլն։ Դրանց մի մասնէլ անուղղակի կարգավորումներ են, որոնք բխում են քաղաքացիա-իրավականհարաբերություններից՝ վիրավորանք և զրպարտություն, հեղինակային իրավունք և այլն։ Համացանցը ինքնակարգավորվող մի տիրույթ է, որտեղ մուտքագրված տեղեկությունը տարածվում ու գոյատևում է ինքնուրույն՝ դառնալովանվերահսկելի ժամանակի ու տարածության մեջ։ Այդ պատճառով համացանցը ավելի, քան որևէ այլ տիրույթ կարող է անդառնալի ու անվերականգնելիվնաս պատճառել անձնական ու ընտանեկան կյանքին, անձի արժանապատվությանը, պատվին ու գործարար համբավին, ի վերջո ազգային անվտանգությանը։ Լուրը, առաջինը հայտնվելով համացանցում, տարածվում է կայծակնայինարագությամբ՝ շաբաթական 7 օր, 24 ժամ, ցանկացած պահի ցանկացածձևաչափով, ըստ հրատապության և անհրաժեշտության և առանց հավելյալծախսերի։ Սոցիալական մեդիայի դարում ցանկացած մարդ դառնում է մեդիա կրիչ,ու թե´ կարգավիճակը, թե´ նկարը, թե´ տեսանյութն արդեն տեղեկատվությունեն։ Սոցիալական ցանցերը գործիք կարող են լինել լրագրողի ձեռքում՝ նյութիհամար ցանկալի, հավելյալ կամ background-ային տեղեկատվություն հայթայթելու համար։ Բայց հայաստանյան ցանցային մի շարք կայքերի համար սոցիալական մեդիան ու դրանում տեղ գտած բովանդակությունը կարող են գերիշխող լինել որպես տեղեկատվության աղբյուր։ Մինչդեռ սոցցանցերը նաև անձնական տարածքներ են, որտեղ ցանկացած անհատ կարող է ազատ արտահայտվել։ Այս փոփոխություններն իրենց զգալի ազդեցությունն են թողել նաևլրագրողների աշխատանքի վրա։ «Այսօր տեղեկատվամիջոցների լսարանը ձևափոխվում է ճիշտ այնպես,ինչպես հանրային քննարկման վայրերն են փոխվում կամ անհետանում քաղաքային տարածքներից ու սոցիալական միջավայրից։ Հանրային ոլորտը իրականից տեղափոխվում է վիրտուալ միջավայր»2։ 2 Հակոբյան Լ․, Զանգվածային հաղորդակցություն և հանրային կարծիք, Եր., 2013, էջ 75։  Կարող ենք փաստել, որ այսօր կարևոր հարց է նաև այն, թե ինչպես կառավարել հաղորդակցության միջոցները հանուն հանրային ոլորտի։ Այլ կերպասած՝ ինչպե՞ս ենք մենք օգտագործում նոր միջոցները` ստեղծելու այլընտրանքային միջնորդավորված հանրային ոլորտներ։ Այս փոփոխված դրությունընոր հարցեր է բերում։ Ինչպե՞ս մեդիան կարող է ծառայել հանրային ոլորտին,երբ միաժամանակ ծառայում է պետությանը կամ մասնավոր շահին։ «Հաղորդակցություն և հանրային ոլորտ» տեսության առաջամարտիկներից, հաղորդակցության տեսաբան Փիթըր Դելգրինն3 առաջարկում է դիտարկել չորս չափում, որոնցով հասկանալի կլինի այսօրվա միջնորդավորված հանրային ոլորտը.կիսապետականհանրային տեղեկատվամիջոցներ,Մեդիա հաստատություն։ Հեռարձակման ի հայտ գալուն պես պետությունը պատասխանատվություն ստանձնեց ստեղծելու մեդիա հաստատություններ, որոնք կնպաստեն հանրային ոլորտին։ Եվրոպական պետություններումհիմնվեցինորոնքստեղծվել էին պետության կողմից իր իսկ միջոցներով։ Մեծ էր հավանականությունը, որ այդ անվան տակ այն կարող էր լինել ավելի շատ քարոզչությանգործիք, քան հանրային ծառայություն։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներումառևտրային տեղեկատվամիջոցները կարգավորվում են պետության կողմիցընդունված օրենքներով։ Նրանց կարգավորման հետ կապված բարդությունները սկսվեցին, երբ մեդիակորպորացիաները գլոբալ տնտեսական կենտրոնացման եկան։ Նրանք վերածվեցին ինքնաֆինանսավորվող կառույցների, ինչը կարևոր փոփոխություն բերեց պետության և այս կորպորացիաների միջևհարաբերություններում։ Մեդիա ռեպրեզենտացում։ Այս պայմաններում առաջացել է մեդիա ռեպրեզենտացիայի վերաձևակերպման խնդիր։ Որպես քաղաքացիների համարտեղեկատվության գործնական աղբյուր` տեղեկատվամիջոցների կարգավորումը կենտրոնացած է հանրային ոլորտից հնչող կարծիքների մեծ մասի վրա։ Որքան շատ ու բազմազան են կարծիքները, որքան ազատ է ցանկացած տիպիկարծիքների մուտքը մամուլ, այնքան ազատ է այն։ Սոցիալական կառուցվածք։ Սա առնչվում է հանրային ոլորտի ներքինկառուցվածքին և նրա հարաբերությանը սոցիալական այլ հաստատությունների հետ, որոնք միասին ձևավորում են ընդհանուր սոցիալական կառուցվածք։ Սա հղում է վերևում ասված մի քանի հղացքներին, ինչպիսիք են բամաթիվհանրային ոլորտների և դրանց հարաբերությունների, այլընտրանքային և տիրապետող (դոմինանտ) մեդիայի հարաբերությունների գաղափարները։ Սանաև առնչվում է մի նորագույն երևույթի` մեդիագլոբալացման։ Երես առ երես փոխազդեցություն կամ ժողովներ։ Մեդիա ռեպրեզենտացիայի` քաղաքացուն պասիվ դարձնելու հարցը սրվում է այստեղ, որովհետև տեղեկատվամիջոցների լսարանը ցրվում է ճիշտ այնպես, ինչպես հանրային քննարկման վայրերն են փոխվում կամ անհետանում քաղաքային տարածքներից ու սոցիալական միջավայրից։ Նկատենք, որ հայաստանյան ցանցային հանրությունը զարգացման միքանի փուլ է անցել, որոնց ընթացքում որակապես փոխվել է ոչ միայն հասարակական-քաղաքական գործընթացների վրա ազդեցությունը, այլև բառապաշարը։ Հանրային բնույթի առաջին հարթակները, որոնք հաջորդեցին զուտ ժամանցային չաթերին, ֆորումներն էին։ Հենց այստեղ էլ սկսեցին ձևավորվելհայ-ադրբեջանական վիրտուալ առաջին շփումները։ 2005 թվականին սկսեց ձևավորվել հայկական բլոգոսֆերան, որը տեղակայված էր հիմնականում Livejournal-ում4։ Արդեն 2008-ի մարտին բլոգներըտեղեկատվության գրեթե միակ աղբյուրն էի, իսկ ակտիվ բլոգների լսարանըքանակապես գերազանցում էր ցանցային մամուլի լսարանին։ Սակայն սոցիալական ցանցերի ներխուժումը հանգեցրեց բլոգոլորտի անկմանը։ Նկատենք, որ Ֆեյսբուքի սոցիալական ազդեցությունն սկսվեց 2010-իգարնանից. «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի քանդման, օտարալեզու դպրոցների վերաբացման դեմ պայքարն ու նմանատիպ այլ շարժումներըսկիզբ դրեցին սոցցանցերի ակտիվացմանը։ Վիրտուալ տիրույթում մեկ այլ խնդիր է լրագրողների պահվածքը։ Լրագրողների ազատ արտահայտման սահմանների թեման ակտիվ քննարկման առարկա դարձավ, երբ 2013 թվականին միանգամից երկու լրագրող ազատվեցին աշխատանքից իրենց ֆեյսբուքյան գրառման պատճառով։ Երկու դեպքումէլ և՛ թերթի խմբագիրը, և՛ հեռուսատընկերության ղեկավարությունն իրենցայդ քայլը բացատրեցին նրանով, որ «լրագրողը չի կարող օրվա մի մասն անցկացնել որպես լրագրող նյութեր պատրաստելով, իսկ մյուս մասը՝ սոցցանցերում գրառումներ կատարելով, որը չի տեղավորվում լրատվամիջոցի «քաղաքականության մեջ»5։ Փաստենք, որ երկու դեպքում էլ գործատուի և լրագրողիմիջև որևէ գրավոր կամ բանավոր պայմանավորվածություն չի եղել, սոցիալական մեդիայում վերջիններիս պահվածքի վերաբերյալ։ Ուստի նման որոշումների հետ առերեսումը անակնկալ էր լրագրողների համար։ Խոշոր մեդիա կազմակերպությունները սոցիալական մեդիային ինտեգրվելուն զուգահեռ իրենցխմբագրությունների համար սոցիալական մեդիայի ուղեցույցներ են մշակում։ Որպես օրինակ՝ կարող ենք նշել «Washington Post»-ը, ըստ որի՝ լրագրողներըպետք է գիտակցեն, որ սոցիալական ցանցերում նրանց հետ կապված ցանկացած բովանդակություն համարժեք է նրան, ինչը հայտնվում է թերթում կամկայքում այդ լրագրողների հեղինակությամբ։ Ավելին, թերթի սոցիալական մեդիայի ուղեցույցի համաձայն՝ լրագրողները թե´ մասնագիտական, թե´ անձնական նպատակներով Facebook, Twitter, LinkedIn և սոցիալական այլ ցանցերօգտագործելիս պետք է «պաշտպանեն իրենց մասնագիտական ամբողջությու5 «Լավագույնը ցանցում», Լրագրողներ հանուն ապագայի ՀԿ, Եր., 2013, էջ 74։ նը և հիշեն, որ իրենց վարած սոցիալական մեդիա հաշիվները ազդում են«Washington Post»-ի խմբագրության հեղինակության և արժանահավատության վրա»6։ Իսկ ահա Reuters-ի սոցիալական մեդիա քաղաքականության համաձայն՝ լրագրողները պետք է սոցիալական մեդիայում երկու առանձին հաշիվունենան. «Եթե դուք օգտագործում եք սոցիալական ցանցերը մասնագիտական և անձնական նպատակներով, ապա ունեցեք երկու առանձին հաշիվ։ Օնլայն աշխարհում անձնականն ու մասնագիտականը գնալով ավելի են միահյուսվում, բայց դուք պետք է պահպանեք ձեր մասնագիտական դեմքը, այլկերպ ասած՝ դուք պետք է որոշակի չափանիշներ կիրառեք սոցիալական մեդիան մասնագիտորեն օգտագործելու ժամանակ, որոնք կտարբերվեն ձեր անհատական հաշիվն օգտագործելիս»7։ Այսպիսով՝ մի կողմից անհերքելի է այն փաստը, որ սոցիալական մեդիանև մասնավորապես սոցիալական ցանցերը Հայաստանում այսօր հանրայիննշանակության տեղեկատվության շրջանառման ակտիվ հարթակ են, մյուսկողմից էլ, հաշվի առնելով այս հարթակի տեխնիկական հնարավորություններն ու առանձնահատկությունները, առավել է կարևորվում տեղեկատվականանվտանգության հարցը, որի պարագայում առավել զգուշավոր գործելաոճըհատկապես լրագրողի պարտականությունն է։ Գրականություն1. «Լավագույնը ցանցում», Լրագրողներ հանուն ապագայի ՀԿ, Եր., «Ասողիկ» հրատ.,2013։ 2. Հակոբյան Լ․, Զանգվածային հաղորդակցություն և հանրային կարծիք, Եր., 2013։ 3. Richard Butsch, “Media and puplic spheres”, 2009։ 4. “Critical Theory, Public Sphere and Culture. Jurgen Habermas and his Critics”, 2001։ ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄԵԴԻԱ ՀԱՐԹԱԿՆոննա ԽաչատրյանԲանալի բառեր՝ ցանցային մեդիակապեր, հանրային ոլորտի դիսկուրս, տեղեկատվական վիրտուալ միջավայրԱմփոփում։

Վիրտուալ տիրույթում տեղեկատվության ձեռքբերումն ու փոխանակումը գրեթե անվերահսկելի են, ինչն էլ իր հետ առաջ է բերում մի շարք հարցեր, որոնք ոչ միայն պայմանավորված են հանրային ոլորտի փոխակերպմամբ, այլև սոցիալական մեդիայի կիրառման տարբեր դրսևորումներով ու նպատականերով։ Հայաստանը ևս բացառություն չէ այդ մարտահարվերներին դիմակայելու առումով։ Հոդվածի արդիականությունը այդ խնդիրների պատճառներն ու լուծումներն առաջարկելն է, նորույթը՝ սոցիալական մեդիան հանրային ոլորտի դիսկուրսի համատեքստում համակողմանի քննելը։

ՈՒՐԲԱՆԻԶԱՑԻԱՆ ԵՎ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՔաղաքները համարվում են ժամանակակից հասարակության տարածքային և սոցիալ-տնտեսական կազմակերպման առաջատար ձևը։ Քաղաքների թվի ավելացումն ուղեկցվում էր քաղաքային բնակչության ավելացմամբ։ 1800 թվականին աշխարհում քաղաքային բնակչության բաժինըկազմում էր 3,0%, 1919 թ.-ին՝ 13,6%, 1950 թ.-ին՝ 29,8%, 1978 թ.-ին՝ 39%,2015 թ.-ին՝ մոտ 50%1։ Ներկայում գիտատեխնիկական առաջընթացը և զարգացած սոցիալական ենթակառուցվածքները հնարավորություն տվեցինստեղծելու «քաղաքակրթության զրահ»։ Դա այն բոլոր գործոնների ամբողջությունն է, որը հնարավորություն է տալիս ապահովել մարդու զարգացմանը՝ որպես կենսասոցիալական էակ։ Այժմ հարցեր են՝ ծագում լինելով առաջադիմական երևույթ ինչո՞ւ է ուրբանիզացիան համարվում որպես համամոլորակային հիմնախնդիր և ինչո՞ւ էդարձել մտահոգության պատճառ։ Այս հարցերը քննարկելիս՝ պետք է կանգառնել և՛ դրական և՛ բացասական կողմերի ուսումնասիրության վրա։ Քաղաքներն առավել լավ են կարողանում բավարարել մարդկանց հոգևոր-մշակութային, կրթական, առողջապահական պահանջները, ինչպես նաևքաղաքներում ավելի ցածր է հիվանդությունների և մահածությունների մակարդակը, ավելի բարձր է կյանքի միջին տևողությունը։ Այսպիսով` ուրբանիզացված գոտիները զբաղեցնում են ցամաքի մակերեսի 1%-ից քիչ ավելին, սակայն այստեղ բնակվում է աշխարհի բնակչության կեսից ավելին և արտադրվում է ՀՆԱ-ի մոտ 80%։ Ուրբանիզացման բարձր տեմպերն իր բացասական ազդեցությունն է թողնում նաև քարոլորտի, մթնոլորտի,ջրոլորտի և կենսոլորտի վրա։ Քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրն աղտոտող աղբյուր են աղմուկը, աէորոզոլային, լուսային, էլեկտրամագնիսական աղտոտումները։ Աշխատանքը նվիրված է բացահայտելու ուրբանիզացման բացասականազդեցությունը բնական միջավայրի վրա։ Ինչպես նաև կանխատեսումներ կատարել, թե ինչ իրավիճակ կստեղծվի ներկայիս տեմպերի պահպանման դեպքում։ Աշխատանքում կներկայացվի նաև Երևանում առկա էկոլոգիական խնդիրները կապված ուրբանիզացման հետ։ Աշխատանքի նպատակն է մարդկանց իրազեկել ուրբանիզացման բացասական հետևանքների մասին, ինչպեսնաև առաջարկել որոշակի լուծման ուղիներ։ 1 Մ. Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, 2011, Երևան, էջ 211։ Ուրբանիզացիան ընդհանուր բնակչության մեջ քաղաքաբնակների թվիավելացման, քաղաքների դերի մեծացման և քաղաքային ապրելակերպիտարածման գործընթացն է։ Քաղաքների զարգացումն անխուսափելիորեն հանգեցնում է բնական միջավայրի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությունը։ Հզոր և բազմաբնույթ տեխնածին ճնշումները ժամանակակից խոշոր քաղաքների պայմաններում, կենտրոնանալով սահմանափակ տարածքում մի կողմից հանգեցնում է բնականլանդշաֆտի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությանը, մյուս կողմից՝ բնական միշարք բացասական երևույթների առաջացմանը։ Ուրբանիզացումն առավել մեծազդեցություն է թողնում մթնոլորտի, ջրային օբյեկտների, հողի, ռելիեֆի վրա։ Մթնոլորտի աղտոտում։ Խոշոր քաղաքների ազդեցությունը շատ ավելիմեծ է մթնոլորտի վրա։ Հենց քաղաքներն են հանդես գալիս աէրոզոլաների,ջերմոցային գազերի, թթվային անձրևների, չոր և խոնավ սմոգների գլխավոր«արտադրողների» դերում։ Քաղաքներում օդային ավազանի աղտոտման գրեթե 70%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Պատահական չէ, որ ասումեն «ավտոմեքենան քիմիական ձեռնարկություն է անիվների վրա»։ Հաշվարկները ցույց են տվել, որ խոշոր քաղաքներում մթնոլորտի աղտոտումը 15-20անգամ ավելի բարձր է քան գյուղական վայրերում և 150 անգամ ավելիբարձր է քան օվկիանոսի վրա։ Ջերմաֆիզիկական հատկությունների արմատական փոփոխությունը նպաստում է քաղաքային միկրոկլիմայի ձևավորմանը։ Ռուսաստանի Սմոլեսկ քաղաքում կատարված դիտարկումների արդյունքում պարզվել է, որ քաղաքի կենտրոնում ջերմաստիճանը 0,2-2,20 C-ով ավելիբարձր է, քան քաղաքի մերձակայքում, պատճառը ջերմոցային էֆեկտ առաջացնող գազերի քանակի ավելացումն է մթնոլորտում։ Իսկ հողի ջերմաստիճանը 1,30 C-ով է ավելի։ Ջրոլորտի աղտոտում։ Ուրբանիզացիայի հետևանքով առաջացած էկոլոգիական խնդիրների շարքում առավել կարևոր է նաև ջրային օբյեկտների աղտոտումը, դրանց հիդրոքիմիական ռեժիմի փոփոխությունը։ Քաղաքաբնակների թվի ավելացումն առաջին հերթին ազդում է ջրօգտագործման ծավալներիվրա։ Քաղաքաբնակներն իրենց կարիքների համար շատ մեծ քանակությամբ(միջին հաշվով 300-400 լիտր օրական) անուշահամ ջուր են օգտագործում։ Նկատելիորեն աճել է ջրի աղտոտումը նպատակաուղղված նյութերով։ Ջրերնառավել աղտոտված են ծանր մետաղներով, կենսածին բաղադրիչներով։ Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերն ազդում են նաև լանդշաֆտի ամենապահպանողական տարրի՝ ռելիեֆի վրա։ Շինարարները սովորաբար հարթեցնում են երկրի մակերևույթը՝ լցնելով ձորակները, փոքրաթիվ գետերի հովիտները։ Այս ամենը սովորաբար առաջ է բերում բնական գործընթացների փոփոխման։ Քաղաքային շինությունները հաճախ պատճառ են դառնում փլուզումների և ձորակների առաջացմանը։ Ռելիեֆի հարթեցումը բացասականազդեցություն է ունենում հատկապես գրունտային ջրերի մակարդակի տատանման վրա։ Գրունտային ջրերի շարժման արգելափակոցը հիմնականումստեղծվում է ճանապարհների և շենքերի հիմքերի երկարությամբ։ Սրա հետ էանմիջական կապված ճանապարհների և այլ կարծր ծածկույթների քայքայումը։ Բավականին մեծ անթրոպոգեն ազդեցություն է կրում նաև հողայինշերտը։ Քաղաքներում ձևավորվում է արհեստական հող «քաղաքային հող», որիմակերեսին 40 սմ-ից ավելին ստեղծված է մարդու կողմից, դրանք հիմնականում շինարարական և կենցաղային աղբը, ճանապարհային ծածկույթըև այլն է։ Քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի վրա աղտոտման էականաղբյուր են աղմուկը, աերոզոլային, լուսային էլեկտրամագնիսական աղտոտումները։ Քաղաքային կյանքում կարևոր խնդիրների շարքին է դասվում աղմուկը, դրա հիմնական աղբյուրը համարվում է ռելսավոր, ավտոմոբիլայինև օդային տրանսպորտը։ Քաղաքային աղմուկը անվանում են «թունավոր», այն տարբերվում է աբիոտիկ և բիոտիկ աղբյուրներից։ Քաղաքայինաղմուկի 60-80%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին, հաջորդը՝ արդյունաբերական ձեռնարկություններն են, ավտոմոբիլային ազդանշանները և այլն։ Խոշոր ուրբանիզացված շրջաններին բնորոշ են նաև լուսային աղտոտումը։ Լուսային աղտոտման հիմնական աղբյուր են փողոցային լուսավորումը, գովազդային վահանակներից լուսարձակումը, այս ամենի արդյունքում խոշոր քաղաքների վրա առաջանում են այսպես կոչված լուսային գմբեթներ։ Քաղաքի բնակիչներն առավել հաճախ են տառապում սիրտ-անոթային,թոքային, ուռուցքային, ալերգիկ, նյարդային համակարգի, շնչուղիների և այլհիվանդություններով։ Քաղաքները միշտ հրապուրիչ են աղքատ գյուղական բնակչության համար, նրանք ձգտում են դեպի քաղաք։ Բայց միշտ չէ, որ գալով քաղաք կարողանում են ապրուստի բավարար պայմաններ և աշխատանք գտնել։ Այդպիսիբնակչության հաճախ անվանում են կեղծ քաղաքաբնակներ, իսկ երևույթը՝«կեղծ ուրբանիզացիա»։ Կեղծ ուրբանիզացումն ունի իր բնորոշումը. գյուղական վայրերից դուրս մղված բնակչությունը բնակություն է հաստատում քաղաքի ծայրամասերում և ստեղծում տարրական կենցաղային պայմաններիցզուրկ չքավոր թաղամասեր՝ «աղքատության գոտիներ»։ Այժմ գիտության մեջ լայն տարածում է ստանում «էկոպոլիս» գաղափարը։ Նրա նախագծման ժամանակ պետք է հաշվի առնել բնապահպանականհամալիրների պահանջները։ Սրա արդյունքում կազմվում է «իդեալական» քաղաքի մոդելը։ Միջխորհրդային ժամանակաշրջանը Հայաստանում կար 4 քաղաք՝Երևան, Գյումրի, Գավառ, Գորիս։ Այդ ժամանակ ուրբանիզացման մակարդակը կազմում էր 11%։ 1989 թ. քաղաքային բնակավայրերը 58-ն էին, դրանցիցքաղաքները՝ 25, քաղաքատիպ ավանները՝ 33։ Հենց այս ժամանակ ուրբանիզացումը հասավ իր առավելագույն արժեքին՝ կազմելով 68%։ 1990-ական թթ.՝անկախության տարիներին, տնտեսական ճգնաժամի պատճառով քաղաքաբնակների թիվը պակասեց։ Այժմ ՀՀ 49 քաղաքներում ապրում է բնակչության64%-ը1։ ՀՀ-ում բնակչության մեծ մասն ապրում է Արարատյան գոգավորությունում։ Մայրաքաղաք Երևանում և հարակից տարածքներում կուտակված էընդհանուր բնակչության 1/3-ը, իսկ քաղաքային բնակչության կեսից ավելի։ Այդպիսի մեծ համակենտրոնացումն առաջ է բերում մի շարք էկոլոգիականխնդիրներ։ Այդպիսի էկոլոգիական խնդիրներից են մթնոլորտի, ջրոլորտի, աղտոտումը, ռելիեֆի ձևափոխությունը, կանաչ տարածքների կրճատումը, հիվանդությունների ավելի արագ տարածումը և այլն։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ խտություն կա հատկապեսԵրևանում, Վանաձորում, Ալավերդիում, Կապանում, Արարատում։ Երևանըհամարվում է հզոր արդյունաբերական կենտրոն։ Այստեղ է գտնվում ՀՀ արդյունաբերական ներուժի գրեթե կեսը։ Այստեղ գործում են սննդի, թեթև, քիմիական և մետաղաձուլական գործարաններ։ Օդի աղտոտման աղբյուրները լինում են 2 տեսակի անշարժ և շարժական։ Անշարժ աղբյուրներ են համարվում արդյունաբերական ձեռնարկությունները։ Շարժական աղբյուրը դա ավտոտրանսպորտն է։ ՀՀ-ում մթնոլորտի աղտոտման հիմնական նյութերն են փոշին, ծծմբի երկօքսիդը, ածխածնի երկօքսիդը։ Արտանետումների մեծ մասը բաժին է ընկնում շարժական աղբյուրներին, իսկ փոքր մասը՝ անշարժ աղբյուրներին։ Օրինակ՝ 2006թ.-ին ՀՀ-ում անշարժ աղբյուրներից արտանետումների քանակը կազմել են23%, իսկ շարժական աղբյուրներից՝ 77%։ 2007 թ.-ին համապատասխանաբար 18.6% և 81.4%։ Գծապատկեր 1։ Մթնոլորտի օդի աղտոտվածությունը ըստ ՀՀ մարզերի։ 21 Մ. Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, 2011, Երևան, էջ 210։ 2 Ս. Գևորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները ՀՀ-ում, Երևան, 2014,էջ-24։ Գծապատկերից երևում է, որ ԠԠԠԤ-2011 թթ. մթնոլորտային արտանետումների թիվը ավելացել է։ Առավել աչքի ընկնող մարզերն են Լոռին, Կոտայքը։ Արտանետումների քանակը խիստ ավելացել է վերջին տարիներին Երևանում։ ՀՀ-ում դեռևս պահպանվում է մթնոլորտի աղտոտվածության բարձր քանակը։ Գծապատկեր 2։ Որսված վնասակար նյութերի մասնաբաժինն արտանետման անշարժաղբյուրներից անջատված նյութերում 2012 թ.։ 1Բնակչության խիստ համակենտրոնացումը հանգեցնում է տրանսպորտային ցանցի գերբեռնվածությանը և ավտոմեքենաների թվի ավելացմանը։ Գծապատկեր 4։ Ավտոտրանսպորտից մթնոլորտ արտանետումների քանակը 19952006 թթ.։ 2Մթնոլորտի արտանետումների 75-90%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Ուսումնասիրություններ են իրականացվել Երևան, Գյումրի, Վանաձոր, Հրազդան, Ալավերդի և Արարատ քաղաքներում։ Երևանում կատարվածուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին տարիներին գետնամերձշերտի օզոնի քանակը ավելացել է, հատկապես ամռանը, ինչը կարող է ֆոտոքիմիական սմոգի պատճառ դառնալ։ Երևանում նկատվում է նաև ազոտի օքսիդի և ածխաջրածինների բարձր քանակը։ Երևանում մթնոլորտը աղտոտված է 4 հիմնական նյութերով՝ փոշի, ծծմբի երկօքսիդ, ածխածնի օքսիդ և ազոտի օքսիդ։ 2008 թ.-ի տվյալներով Երևանում աղտոտումը թույլատրելի նորման գերազանցել է փոշին 1.3, ազոտի երկօքսիդը 1.7, գետնամերձ օզոնը 1.5անգամ։ Այսպիսով` հսկայական քանակությամբ արտանետումները Երևանումպատճառ են միկրոկլիմայի ձևավորման համար։ Բարձրանում է ջերմաստիճանը, ավելանում է մառախլապատ ու ամպամած օրերի քանակը։ Ջերմաստիճանը մայրաքաղաքի կենտրոնում հարակից տարածքների հետ համեմատածբարձր է 0.20 C-ով։ Լոռու մարզում օդային ավազանի հիմնական դիտարկումներ են իրականացնում Վանաձոր և Ալավերդի քաղաքներում։ Դիտարկումները կատարում է«Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիթորինգի կենտրոնը»։ Ալավերդի քաղաքում գործում է 3 մշտադիտարկման կայան։ Այդ կայաններում կատարվում են փոշու, ծծմբի և ազոտի օքսիդների պարունակությունը։ Կատարվում է նաև ուսումնասիրություններ ածխի մոնօքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի և ազոտի օքսիդի պարունակության վերաբերյալ։ 2014 թ. տվյալներիհամաձայն ծծմբի երկօքսիդը ՍԹԿ-ն գերազանցել է 1.6 անգամ։ Վերջին տարիներին Հայաստանում 46%-ով ավելացել են շնչառական հիվանդությունների քանակը, դրա հիմնական պատճառը օդի աղտոտվածությունն է ։ ՀՀ առողջապահության նախարարության տվյալներով շնչառականխնդիրները 2000 թվականին կազմել է 169 հազար, 2010 թ.-ին 247 հազար։ Հայաստանում առավել տարածված խնդիրներն են բռոնխյալ ասթման, թոքերի և կոկորդի քաղցկեղը։ Մթնոլորտի աղտոտման դեմ պայքարի լավագույնմիջոց համարվում է կանաչ տարածքների ավելացումը։ Մայրաքաղաքում ջուրը սպառողին բաշխվում է 1964 կմ. երկարությամբբաշխիչ ցանցի միջոցով։ 2015 թ. ապրիլի 15-ից ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի որոշման համաձայն Երևանում ջրամատակարարման նվազագույն տևողությունը կազմում է 17 ժամ։ Բաժանորդների80%-ն ապահովված են շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ։ 20%-ը առնվազն 17ժամ։ Սակայն ներկայումս Արարատյան գոգավորությունում առկա է խմելուջրի խնդիր։ Դա առաջին հերթին պայմանավորված է բնակչության խիստ համակենտրոնացմամբ։ Բնակչության մեծ համակենտրոնացումը ջրային ավազանի աղտոտման պատճառ է դառնում։ «Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիթորինգի կենտրոնում» իրականացվում են մակերեսային ջրերի մոնիթորինգ 131 դիտակետերում։ Դրանք ընդգրկում են ՀՀ 50 գետերը 6 ջրամաբար և Սևանա լիճը։ Տարեկանկտրվածքով մակերևույթային ջրերից վերցնում են 1000-1200 փորձանմուշ։ Ստացվում են քիմիական հիմնական բաղադրիչների, ծանր մետաղների քլորօրգանական պեստիցիտների պարունակությունը։ Խնդիր է առաջանում նաևկոյուղագծերի հետ կապված։ Բազմաթիվ դեպքեր են գրանցվել, երբ Հայաստանում կոյուղագծերի ջուրը խառնվում է խմելու ջրին և դարձել վարակներիպատճառ։ Երևանի տարածքում ներկայումս հիդրոտեխնիկական շինություններ,որոնք պետք է Երևանը պաշտպանեն ջրհեղեղներից։ Մայրաքաղաքի որոշհատվածներում Գետառը փակել են ասֆալտի և բետոնի շերտով։ Սակայն Գետառի բաց մասերում ամենուր աղբի կուտակումներ են երևում։ Կուտակվածեն մեծ քանակությամբ շինարարական և կենցաղային աղբ։ Գետի մեջ ենլցվում կոյուղաջրերը և գարշահոտություն առաջացնում շրջակայքում։ Փակված հատվածներն էլ ավելի են վատացնում ստեղծված իրավիճակը, քանի որայդ հատվածներում ինքնամաքրման դանդաղ է տեղի ունենում։ Գետառիպահպանումը շատ կարևոր նշանակություն ունի քաղաքի համար։ Քաղաքաշինությունը և կանաչապատումը հակադարձ համեմատական ենիրար։ Ինտենսիվ քաղաքաշինական աշխատանքները իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում կանաչ տարածքների վրա։ Այգիները և կանաչապատտարածքները ոչնչացվում են և դրանց փոխարեն կառուցվում են սրճարաններ,ժամանցի վայրեր, բիզնես կենտրոններ և այլն։ Կանաչ տարածքների ավելացումը կնպաստի նաև Երևանի միկրոկլիմայիկարգավորմանը։ ՀՀ-ն ունի բավականին փոքր տարածք։ Էկոլոգիական խնդիրներն առավել լավ արտահայտված են փոքր տարածք ունեցող երկրներում, դրա պատճառը բնակչության և արդյունաբերական ձեռնարկությունների համակենտրոնացումն է։ Էկոլոգիական խնդիրներից առավել սուղ է մթնոլորտի հետ կապված խնդիրները։ Կատարված ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ Հայաստանում առկա է մթնոլորտի աղտոտվածություն։ Առավել աղտոտված ենբնակեցված տարածքները՝ մասնավորապես Արարատյան գոգավորությունը։ Այստեղ են կենտրոնացված նաև արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծմասը։ Երևանում և մերձերևանյան շրջաններում նկատվում է նաև տրանսպորտի համակենտրոնացում։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ մթնոլորտի աղտոտման հիմնական մասը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Արտանետումների մեծ մասը ածխի և ազոտի օքսիդները, ինչպես նաև ցնդող օրգանական միացություններ։ Դրանց քանակական ավելացումը հանգեցնում է մի շարք շնչառական հիվանդությունների առաջացմանը։ Մյուս կողմից էլ համակենտրոնացումը հանգեցնում է վարակիչ հիվանդությունների ավելի արագ տարածմանը։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ մեծաքանակ արտանետումների հետևանքով ավելանում է Երևանի գետամերձ շերտի օզոնի քանակը, ինչն էլ կարող է ֆոտոքիմիական սմոգի պատճառ դառնալ։ Բացի այդԵրևանում ձևավորվում է միկրոկլիմա։ Ինչի արդյունքում բարձրանում է ջերմաստիճանը։ Քանի որ Երևանը գտնվում է չոր խիստ ցամաքային կլիմայականգոտում ջերմաստիճանի ավելի բարձրացումը կհանգեցնի կլիմայի էլ ավելի չորացմանը և մթնոլորտային տեղումների նվազմանը։ Ինչի արդյունքում լանդշաֆտները կսկսեն էլ ավելի արագ քայքայվել և անապատացումը ավելի արագ տեղի կունենա։ Մթնոլորտի աղտոտվածության հաջորդ օղակը համարվում է խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ ունեցող քաղաքներ՝ Ալավերդի, Վանաձոր, Հրազդան և Քաջարան։ Այս քաղաքներին անհրաժեշտ են մաքրող կայանների ստեղծումը։ Անհրաժեշտ է առավելապես որսալ արդյունաբերական ձեռնարկություններից մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերը։ Մթնոլորտի աղտոտվածության պայքարի հիմնական դերը պետք է կատարի կանաչտարածքների ավելացումը, սակայն Հայաստանում և աշխարհում տեղի է ունենում հակառակ պրոցեսը։ Կանաչ բույսերը համարվում են թթվածնի հիմնական արտադրողները «կանաչ գործարանները»։ Դրանց ավելացումը կնպաստի մթնոլորտի բնականին մոտ վիճակի պահպանմանը։ Մարդկանց մեծ կուտակումները պատճառ է հանդիսանում ջրի առավելշատ օգտագործմանը։ ՀՀ-ում առավել մեծ ջրի խնդիրն կատվում է Արարատյան գոգավորությունում։ Բացի այդ խիտ ուրբանիզացման հետևանքովնկատվում է ջրի առավել մեծ չափով աղտոտում։ Բավական լուրջ խնդիր է համարվում կենցաղային աղբի կուտակումըհիմնականում մերձ մայրաքաղաքային շրջաններում, ինչպես նաև մայրաքաղաք Երևանում։ Աղբի բավական մեծ կուտակումներ կան Գետառի բաց հատվածներում։ Աղբի կուտակումը հանգեցնում է մի շարք լուրջ խնդիրների առաջացմանը։ Աղբի կուտակումը փողոցներում կարող է հիվանդությունների ծագման պատճառ դառնալ։ Աղբակույտերի վերացման լավագույն միջոց կարող էհանդիսանալ աղբի տարանջատումը՝ կենցաղային և սննդի մնացորդների։ Կենցաղային աղբնառավելագույն չափով հնարավոր է վերամշակել։ Իմ կողմից կատարված սոցիոլոգիական հարցման արդյունքում պարզվեց, որ մեզ մոտ էկոկրթությունը բավական ցածր մակարդակի վրա է դրված։ Չնայած, որ ներկայումս շատ են էկոլոգիական թեմաներին և բնության պահպանությանն ուղղված դասընթացները, սակայն իմ կարծիքով այդ դասընթացները միայն ապահովում են տեսական կողմը առանց հաշվի առնելու գործնականը։ Կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է այդ ծրագրերն այնպես կազմել, որ մասնակիցները տեղում ծանոթանան իրավիճակին և փորձեն գտնել լուծման ուղիներ։ Դա կնպաստի մարդկանց գիտակցության բարձրացմանը և բնությաննկատմամբ հոգատարության առաջացմանը։ Գրականություն1. Մաքսիմ Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, Երևան, 2011։ 2. Սուրեն Գևորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները ՀՀ-ում,Երևան, 2014։ 3. Յուրիկ Մուրադյան, Մարդկության համամոլորակային հիմնախնդիրները և դրանցլուծման ուղիները, Երևան, 2014։ Վարդիթեր Անտոնյան ՈՒՐԲԱՆԻԶԱՑԻԱՆ ԵՎ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ուրբանիզացիա, էկոլոգիական հիմնախնդիրներ, քաղաքայինբնակչություն, մթնոլորտ, ջրոլորտ, աղմուկ, աղտոտում։ Ամփոփում։

Աշխատանքում քննարկվում է ուրբանիզացիայի առաջացրած էկոլոգիական խնդիրները շրջակա միջավայրում։ Դրանք առավել լավ արտահայտված են խոշոր քաղաքներում։ Հայաստանում նույնպես առկա է նմանատիպ խնդիր, Երևանում և դրա հարակից տարածքներում։ Ուրբանիզացիան իր առավել մեծ ազդեցությունն է թողնում մթնոլորտի, ջրոլորտի, կենսոլորտի և ռելիեֆի վրա։ Բնակչության համակենտրոնացման արդյունքում նկատվում է քաղաքի ծանրաբեռնվածություն, ավտոմեքենաների թվի ավելացում, ինտենսիվ կառուցապատում, կանաչ տարածքների կրճատում, աղմուկի ավելացում և այլն։ Այս ամենը քաղաքաբնակների մոտ առաջացնում է հոգածություն, թոքերի և շնչուղիների քաղցկեղ, աղմուկի պատճառով նվազում է մարդկանց աշխատունակությունը, առաջանում է գլխապտույտ և գլխացավ։

ՀՅՈՒՐԱՆՈՑԱՅԻՆ ՍԵՐՎԻՍԸ ԵՎ ՆՐԱ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄՇիրակի մարզը, և մասնավորապես՝ մարզկենտրոն Գյումրին, իր աշխարհագրական դիրքի, ինքնատիպ բնական ռեսուրսների և հարուստ պատմամշակութային արժեքների շնորհիվ համարվել է Հայաստանի զբոսաշրջության խոշոր կենտրոններից մեկը։ Այն հայտնի է եղել ամբողջ Խորհրդային Միությունում։ Գյումրի և Շիրակի մարզ զբոսաշրջիկներ էին ժամանում Հայաստանի ևԽՍՀՄ բազմաթիվ քաղաքներից։ Զբոսաշրջությունը հատկապես մեծ զարգացում է ապրել 20-րդ դարի 70-80-ական թվականներին, երբ Գյումրի այցելածզբոսաշրջիկների թիվը տարեկան հասնում էր ավելի քան 20.000 մարդու (սրամեջ չի մտնում չգրանցված զբոսաշրջիկների թիվը)։ Այդ ընթացքում քաղաքումձևավորվել էր զբոսաշրջիկների սպասարկման զարգացած ենթակառուցվածք։ Շիրակի մարզի տարածքով և Գյումրիով են անցել 4 համամիութենական ևբազմաթիվ պայմանագրային երթուղիներ։ Այդ տարիներին առանձնապես մեծպահանջարկ էր վայելում մշակութային և էկոլոգիական զբոսաշրջությունը։ 1988 թ. երկրաշարժի և քաղաքական պատճառներով զբոսաշրջությունըԳյումրիում ունեցել է զգալի անկում։ Ներկայումս թե՛ քաղաքում և թե՛ մարզի տարածքում զբոսաշրջությանկազմակերպումը տեղի է ունենում ոչ համակարգված՝ տարրերային ձևով, չնայած առկա են բոլոր հնարավորությունները զբոսաշրջության զարգացման համար։ Ընդհանրապես զբոսաշրջության զարգացման գլխավոր ցուցանիշը տվյալտարածքում իրացված զբոսաշրջային ծառայությունների որակական և քանակական բնութագիրն է։ Զբոսաշրջության զարգացման կարևոր ցուցանիշներնիրենց մեջ ներառում են հետևյալ գործոնները.1. Զբոսաշրջիկների հոսքի քանակական բնութագիրը,2. Զբոսաշրջության ենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակը,3. Զբոսաշրջային կազմակերպությունների տնտեսական գործունեությունը,4. Միջազգային զբոսաշրջության զարգացումը։ Գյումրիում հյուրանոցային սերվիսի վերլուծությունն իրականացվել է վերևում նշված սկզբունքներից մեկի՝ ենթակառուցվածքների ուսումնասիրության հիման վրա։ Համաձայն Շիրակի մարզպետարանի կայքի՝ այժմ Գյումրիում գործում են15 հյուրանոցներ, որոնք կարող են ընդունել և սպասարկել զբոսաշրջիկներին՝իրականացնելով դրա համար անհրաժեշտ բոլոր ծառայությունները [7]։ Տեղերի թիվը այս 15 հյուրանոցում կազմում է 430, այդ թվում՝«Նանե» հյուրանոց - 32 տեղ, «Արաքս» հյուրանոց - 42 տեղ,«Բեռլին» հյուրանոց - 30 տեղ, «Վանատուր» հյուրանոց - 30 տեղ,«Ոսկե ծիրան» հյուրանոց - 18 տեղ,«Ոսկե Բլուր» հյուրանոց - 18 տեղ,«Փարվանա оջախ» հյուրանոց -20 տեղ,«Ալեքսանդրապոլ» հյուրանոց - 36 տեղ,« Վիլլա Կարս» հյուրանոց - 32 տեղ,«Գարուն» հյուրանոց - 30 տեղ,«Երազանք» հյուրանոց - 22 տեղ,«Գյումրի» հյուրանոց - 70 տեղ (53 համար),«Ջրահարս» հյուրանոց -15 տեղ,«Ալհմաս» հյուրանոց - 20 տեղ,«Աստրալ» հյուրանոց -15 տեղ։ Հաշվի առնելով նաև քաղաքում գործող հյուրատները՝ կարելի է ասել, որներկայումս Գյումրիում միաժամանակ հնարավոր է ընդունել մոտ 550 զբոսաշրջիկ, ինչը մոտ 5 անգամ մեծ ցուցանիշ է 2006 թ.-ի համեմատությամբ։ Իսկ եթե համեմատենք այս թիվը մինչերկաշարժյան հյուրանոցային համալիրիտեղերի թվի հետ, ապա կարող ենք փաստել, որ ներկայումս գոյություն ունիայդ տեղերի ½ մասը։ Մյուս կարևոր հարցը զբոսաշրջիկների անցկացրած օրերի վերլուծությունն է Գյումրիում։ Մեր կատարած ուսումնասիրություններից պարզ դարձավ, որ Գյումրի ժամանած զբոսաշրջիկների 90%-ը քաղաքում մնացել է 1 օր՝գիշերելով այնտեղ գտնվող հյուրանոցներից որևէ մեկում։ Հետևաբար կարելիէ փաստել, որ Գյումրին համարվում է տարանցիկ քաղաք Վրաստան-Երևանավտոճանապարհի վրա և զբոսաշրջիկներն այստեղ հիմնականում գիշերումեն առավոտյան ճանապարհը շարունակելու նպատակով։ Ընդհանրացնելով վերոհիշյալ ցուցանիշների հիման վրա կատարված վերլուծությունը՝ կարելի է ասել, որ Գյումրիում և Շիրակի մարզում զբոսաշրջությունը բնութագրվում է որպես համեմատաբար թույլ զարգացած ճյուղ՝ չնայածառկա մեծ հնարավորություններին։ Հյուրանոցների թվով Գյումրին չնչին տեղ ունի Հայաստանի մյուս քաղաքների համեմատ։ Այժմ Հայաստանում գործում են 700-ից ավելի հյուրանոցներ։ Ամրագրման «booking» համակարգում հաշվառված են 719 հյուրանոցներ,որոնցից 471-ը Երևանում[3]։ Հյուրանոցների ամրագրման հայկականHotelium.am կայքում ներառված է մոտ 500 հյուրանոց [4], Բարև «Արմենիա»կայքում ընդամենը 191 [2], իսկ հայկական «Սփյուռ» տեղեկատուում գրանցված են 461 հոթելներ, 15 հոսթելներ, 27 մոթելներ, 25 «B&B»-ներ։ Ինչպեսնշվեց, Գյումրիում գործող հյուրանոցների թիվը չի գերազանցում 15-ը, հետևաբար ՀՀ հյուրանոցների միայն 2.5-3%-ն է գտնվում Գյումրիում։ Գյումրիում չորս և հինգ աստղանի հյուրանոցներ գոյություն չունեն։ Առկահյուրանոցները դասվում են «Երեք պլյուս» աստղի հյուրանոցների շարքին։ Ի տարբերություն Երևանի՝ Գյումրիում հյուրանոցների արժեքն ավելիցածր է, հետևաբար մատչելի։ Համեմատության համար նշենք Գյումրու ևԵրևանի մի քանի հյուրանոցներում մեկ անձի մնալու արժեքները մեկ գիշերվահամար։ «Կոնգրես» հյուրանոցում մեկ անձի համար մեկ գիշերն արժե 57.000դրամ։ «Թյուֆենկյան» հյուրանոցում լյուքս համարն արժե 122.000 դրամ, իսկսովորական սենյակը՝ 77.000 դրամ [3]։ Հայաստանի երկրորդ քաղաքում՝ Գյումրիում, պատկերը մի փոքր այլ է։ «Նանե» հոթելում մեկ անձի համար մեկ գիշերվա արժեքն է 36.000 դրամ,«Բեռլին» հոթելում՝ 27.000 դրամ, «Վիլլա Կարս» հյուրանոցում՝ 25.000 դրամ,«Վանատուր» հյուրանոցում՝ 20.000 դրամ։ Հյուրերի տներում գները տատանվում է 10.000-20000 դրամի շուրջ [3]։ Գյումրիում հյուրանոցային ծառայությունների արդյունավետությունըբարձրացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք բարեփոխումներ։ Հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացման առաջին նախապայմանը բարձրորակ սպասարկում ապահովելն է։ Սպասարկումը պետք է լինիբարձր որակի յուրաքանչյուր օր յուրաքանչյուր րոպե։ Ժամանակակից հյուրանոցները պետք է առաջարկեն ոչ միայն մահճակալ, այլև ապահովեն ֆիզիկական և հոգեկան հանգստություն, «տուն տնից հեռու»։ Սրան կարելի է հասնելմիայն որակյալ սպասարկման շնորհիվ։ Ներկայումս հաջողության են հասնումմիայն այն հյուրանոցները, որոնք ընդունակ են ստեղծելու և անցկացնելուորակյալ սպասարկման երկարաժամկետ ռազմավարություններ [10]։ Հյուրանոցների հիմնական գործունեությունը պետք է լինի հետևյալ կետերի պահպանումը. • Ղեկավարության շահագրգռվածություն,• Սպասարկման որակի բարձրացման խորհրդի ստեղծում,• Ողջ աշխատակազմի գրավում դեպի որակի բարելավում,• Կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ռազմավարության մշակում,• Խրախուսման համակարգի ստեղծում։ Նաև անհրաժեշտ է ստեղծել որակի վերահսկման ծրագիր, որը կառաջարկի նպատակների որոշում։ Որակյալ կառավարման համակարգի զարգացումըհնարավոր է միայն շուկայական հարաբերությունների զարգացման, ծառայության յուրաքանչյուր բնագավառում մրցակցային միջավայրի պայմաններում։ Որակը բավականին բարդ և անկանխատեսելի բնագավառ է։ Այն յուրաքանչյուր մարդու գործունեության անբաժանելի մասն է։ Հյուրանոցներում որակըվերաբերում է մի քանի բնագավառների՝ նյութատեխնիկական, սոցիալականև տեղեկատվական։ Նյութատեխնիկական որակը հյուրանոցի հարմարավետ տեղակայումն է,համարներում և սրահներում հարմարավետ կահույքի և սարքավորումներիտեղադրումը, բարձրորակ սպիտակեղենի առկայությունը և այլն։ Գործառութային որակի մեջ առաջին հերթին ներառվում է մաքրությունը,հյուրերի գրանցումը, ուտեստների և ըմպելիքների պատրաստումը։ Տեղեկատվական որակը մեծ նշանակություն ունի հյուրանոցի ներկայացման համար։ Տեղեկատվությունը կարող է վերաբերել հյուրանոցի տեխնիկական, գործառութային, սոցիալական իրավիճակին, անձնակազմին, հյուրերինև այլն։ Հյուրանոցային ծառայությունների որակի գնահատման համար ժամանակակից աշխարհում կիրառվում են հետևյալ մեթոդները. [11]1. Դիֆերենցիալ մեթոդ՝ գնահատվող ծառայության ցուցանիշները համեմատվում են հիմնական օրինակի ցուցանիշների հետ։ 2. Համալիր մեթոդ՝ գլխավոր ցուցանիշի օգտագործում, այսինքն ցուցանիշ, որը կարող է նկարագրել ծառայության որակը։ 3. Մեթոդ, որը հիմնված է ինտեգրալ ցուցանիշի վրա, ծառայության որակի տեխնիկատնտեսական ցուցանիշ։ Այս մեթոդներն ունեն իրենց թերություններն ու առավելությունները։ Օրինակ՝ ինտեգրալի թերությունը ծառայությունների ոլորտում կիրառելու դժվարությունն է։ Վերոհիշյալ մեթոդները թույլ են տալիս համեմատել առաջարկվող ծառայությունը հյուրերին սպասելիքների հետ։ Գյումրիում հյուրանոցների գործունեության արդյունավետությունը կախված է ոչ միայն որակից, այլև գնային քաղաքականությունից։ Որքան բարձր էհյուրանոցային համարի գինը, այնքան քիչ հասանելի է դառնում զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Նրանք նախընտրում են տեղակայվել հոսթելներում, վարձակալել բնակարաններ։ Միջսեզոնային ժամանակահատվածումզեղչային համակարգը գործում է ոչ բոլոր հյուրանոցներում։ Հյուրանոցներումծանրաբեռնվածություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոչ սեզոնային ամիսներին իջեցնել համարների գները խելամիտ տոկոսներով։ Գյումրիում սեզոնն ընդգրկում է ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսները։ Հետևաբար, նոյեմբերից ապրիլ ամիսներին անհրաժեշտ է կազմակերպել բազմաթիվ փառատոններ, միջոցառումներ, իջեցնել գները, առաջարկել յուրօրինակ ճանապարհորդություններ։ Հյուրանոցների ծանրաբեռնվածությունն ապահովելու գործում մեծ նշանակություն կարող է ունենալ «ամեն ինչ ներառված է/ all inclusive» համակարգը։ Շատ զբոսաշրջիկներ նախընտրում են այցելել հյուրանոցներ, որոնք առաջարկում են երեքանգամյա սնունդ։ Այդպիսի հյուրանոցները հիանալի տարբերակ է համարվում զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Գյումրիում նմանատիպ ծառայություն չի մատուցվում։ Հյուրանոցներն առաջարկում են միայննախաճաշ։ Անիմացիոն ծառայությունները ևս ունեն վճռորոշ ազդեցություն հյուրանոցային համալիրների արդյունավետության գործում։ Անիմացոն ծառայությունը հյուրանոցային ռեկրեացիոն համալիր ծառայություն է։ Այն հիմնված էտուրանիմատորի և զբոսաշրջիկների միջև անձնական կամային շփումների ևմտերմության վրա։ Անիմատորը և զբոսաշրջիկը համատեղ մասնակցում ենզվարճություններին, որոնք նախատեսված են տուրհամալիրի անիմացիոնծրագրով։ Նպատակ ունի իրականացնել հյուրանոցային սպասարկման նորփիլիսոփայություն, բարձրացնել սպասարկման որակը, հանգստից զբոսաշրջիկի բավարարվածության մակարդակը։ Հյուրանոցային անիմացիան կապված էմիայն զբոսաշրջային ձեռնարկություններում կազմակերպվող ծառայությունների հետ [8]։ Այլ կերպ ասած՝ հյուրանոցային անիմացիան ժամանցային գործունեություն է, որն առաջարկվում է հյուրանոցների, զբոսաշրջային համալիրների կողմից։ Զբոսաշրջիկների համար հյուրանոցների համարի հարմարավետությունից և սննդից հետո կարևոր պայման է համարվում ժամանցի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով հյուրանոցային տնտեսություններում անիմացիան զբաղեցնում է գլխավոր դերերից մեկը, որը սերտորեն կապված է մյուսոլորտների հետ և ունի որոշակի նշանակություն։ Անիմացիոն ծառայությաննպատակն է հանգստացողների հետ անընդհատ շփումը, որի արդյունքից էլկախված է զբոսաշրջիկի հանգստի որակը։ Անիմացիաների որակից կարող էկախված լինել հյուրանոցի ծանրաբեռնվածությունը [9]։ Անիմացիոն ծառայությունները համապատասխանում են հատկապեսերեխաների հետ հանգստացող զբոսաշրջիկների համար։ Հյուրանոցը կգրավիզբոսաշրջիկներին նաև ծառայությունների լայն շրջանակներ տրամադրելով,այդ թվում՝ լողավազանի, ֆիթնես սրահի, սպա կենտրոնի, գեղեցկության սրահի, բժշկի սենյակի առկայությունը կարող են դրական ազդեցություն թողնելհյուրանոցների արդյունավետության գործում։ Գյումրու հյուրանոցները պատվերի դեպքում կարող են առաջարկել անիմացիոն ծառայություններ։ Տեղի հյուրանոցներում անիմացիա կազմակերպելու համար կարևոր ենք համարել լողավազանների առկայությունը։ Գյումրիումանիմացիոն ծառայություններ կարող են առաջարկել «Վանատուր» և «Երազանք» հյուրանոցները։ Վանատուր հյուրանոցային համալիրն առաջարկում էֆիննական բաղնիք (սաունա), հանդիսությունների սրահ, գործնական հանդիպումների սրահ, սրճարան, ռեստորան։ Երազանք հյուրանոցն ունի բացօթյալողավազան, սաունա։ Հյուրանոցների ծանրաբեռնվածությունը կախված է նաև հյուրանոցի ապրանքանիշի անվանումից։ Հյուրանոցների տերերը ժամանակի հետ եկել են եզրակացության, որ եթե նրանք պահանջարկ ունեն մի վայրում, ապա կարող էպահաջարկ ունենալ նաև մեկ այլ վայրում։ Այսինքն, նրանք կարող են չափանիշ դառնալ, որը պահանջված է ողջ աշխարհում։ Ճանապարհորդելով տարբեր տեղերով՝ զբոսաշրջիկը, որպես կանոն, վարժվում է որոշակի չափանիշի,որոշակի ապրանքանիշի։ Հաջորդ անգամ, ընտրելով որոշակի երկիր, նա հետաքրքրվում է, թե կա արդյո՞ք այդ ապրանքանիշն այդ երկրում։ Այս պահիդրությամբ Գյումրիում ոչ մի ապրանքանիշի հյուրանոց դեռևս չի գործում։ Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ հյուրանոցային տնտեսությունների արդյունավետության բարձրացումը ուղիղ համեմատական է զբոսաշրջիկների հոսքին։ Որքան շատ զբոսաշրջիկներ այցելեն Գյումրի, այդքան հյուրանոցները ծանրաբեռնված կլինեն։ Հայաստանում ներգնա զբոսաշրջիկներիթվի ավելացման համար ստեղծվել է Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգը։ Այս հայեցակարգում նշված են զբոսաշրջության զարգացմանն անհրաժեշտ բոլոր ռեսուրսները, զարգացման խոչընդոտները և դրանց լուծման տարբերակները։ Հայեցակարգում նաև նշվում են այն քայլերը, որոնք իրականացվելու են Հայաստանում մինչև 2030 թ.-ը [1]։ Մասնավորապես՝ Հայաստանում,այդ թվում և Գյումրիում զբոսաշրջության զարգացման համար առաջարկվում է. • Ձևավորել զբոսաշրջային նոր, մրցունակ ուղղություններ,• Ապահովել բնական և պատմամշակութային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն ու պահպանությունը, առևտրայնացումը,• Զարգացնել ձմեռային սպորտային զբոսաշրջությունը,• Վերականգնել և զարգացնել առողջարարական և առողջապահականզբոսաշրջությունը, էկոզբոսաշրջությունը,• Բացահայտել բնության և պատմամշակութային նոր հուշարձաններ,• Մշակել եզակի և մրցունակ երթուղիներ,• Ապահովել տարածաշրջանային համագործակցություն,• Կատարել մոնիթորինգ,• Ընտրել ազգային նկարագիր (բրենդ),• Մշակել և իրականացնել մանրամասն գովազդային ծրագիր,• Բարելավել տրանսպորտային համակարգը, մասնավորապես ընդլայնելօդային ճանապարհացանցը և հաճախականությունը, բարելավելթռիչքները և չվացուցակը, բարելավել ներքին փոխադրումները, դյուրացնել վիզային ռեժիմը, ապահովել անվտանգ և հուսալի տրանսպորտային միջոցներ,• Բարելավել և զարգացնել ենթակառուցվածքները,• Խրախուսել միջին կարգի հյուրանոցային տնտեսության և սննդիօբյեկտների ձևավորումն ու զարգացումը,• Կառուցել հյուրանոցային տնտեսության և սննդի որակյալ օբյեկտներզբոսաշրջության վայրերում,• Ընդլայնել գիշերակացի քանակը հատկապես գյուղական համայնքներում,• Դյուրացնել հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների պատվիրմանգործընթացը,• Ապահովել անվտանգություն և հանրային առողջություն,• Բարելավել գործարար, ներդրումային միջավայրը, ինչպես նաև զբոսաշրջավայրերի կառավարումը,• Վերանայել հարկային և մաքսային քաղաքականությունը,• Բարելավել բանկային, ֆինանսական, ապահովագրական համակարգը, • Երկարաձգել զբոսաշրջության սեզոնը և այլն։ Այս և այլ միջոցառումներ իրականացնելուց հետո ՀՀ Կառավարություննակնկալում է, որ հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կունենան հետևյալ բնութագիրը. Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կլինեն բազմազան, կհամապատասխանեն միջազգային չափանիշներին, կկիրառվի որակավորման զարգացած համակարգ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների տեսակները ևթիվը կավելանան հատկապես մարզերում՝ առաջարկելով թանկ, միջին արժողությամբ և էժան հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ։ Թանկարժեք հյուրանոցների մեծ մասը կմնա Երևանում։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կորակավորվեն և կհաշվառվեն, ինչը կօգնի երաշխավորել առողջապահության և անվտանգության բարձրմակարդակ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները պետք է հասանելի լինեն ինտերնետային ամրագրումների համար, ունենան ցուցանշանների համակարգ և եվրոպական տարբեր լեզուներին տիրապետող աշխատակիցներ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների նախագծումն ու կառուցումըպետք է խստորեն վերահսկվի զբոսաշրջային գոտիներում, որպեսզի բոլորըհարազատ մնան տվյալ շրջանների առանձնահատկություններին։ Այն շրջաններում, որտեղ չկան բավարար թվով հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ, հարկավոր է ներգրավել ներդրումներ։ Այսպիսով` կարելի է փաստել, որ Գյումրիում հյուրանոցային համալիրներըարդյունավետ չեն գործում։ Անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացմանը,մասնավորապես.• Բարելավել հյուրանոցների սպասարկման որակը,• Կարգավորել հյուրանոցների գնային քաղաքականությունը, առաջարկել զեղչային տարբեր համակարգեր,• Առաջարկել անիմացիոն զանազան ծառայություններ հատկապես երիտասարդների և երեխաների հետ հանգստացող ընտանիքների համար,• Իրականացնել մի շարք ծրագրեր քաղաքում զբոսաշրջիկների թիվն ավելացնելու համար։ Գրականություն1. Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.mineconomy.am/uploades/20152004124800803.pdf։ 2. Հյուրանոցներ Հայաստանում, հասանելի է մինչև 07.05.2016https։ //barevarmenia.com/am/armenia_hotels։ 3. Հյուրանոցային համարների ամրագրում, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.booking.com/։ 4. Հյուրանոցներ և հանգստյան տներ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.hotelium.am/։ 5. Հյուրանոցների առցանց ամրագրում Հայաստանում - Երևանում և մարզերում,հասանելի է մինչև 07.05.2016 http։ //hyuranocner.com/։ 6. Հյուրանոցների ամրագրման agoda համակարգ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.agoda.com/։ 7. Շիրակի մարզում գրանցված հյուրանոցներ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //shirak.mtaes.am/hotel/։ 8. Менеджмент туристской и гостиничной анимации. Общее и особенное. Հասանելիէ մինչև 07.05.2016 http։ //lektsii.net/3-20875.html։ сервиса, հասանելի է մինչև 07.05.2016 http։ //www.scienceforum.ru/2014/595/5406.հասանելի է մինչև 07.05.2016.11. http։ //knowledge.allbest.ru/management/2c0b65625a2bd78b5c43b88521216c36_0. гостиничных предприятий, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.bankreferatov.ru/referats/E3F1A2BE5A85972543257B250029B5B9/diplo Դավթյան ԿիմաՀՅՈՒՐԱՆՈՑԱՅԻՆ ՍԵՐՎԻՍԸ և ՆՐԱ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄԲանալի բառեր՝ հյուրանոց, Գյումրի, անիմացիոն ծառայություններ, ծանրաբեռնվածուզարգացում, գնային քաղաքականությունԱմփոփագիր։

Գյումրու հյուրանոցային համալիրները՝ հանդիսանալով Հայաստանի երկրորդ քաղաքի սպասարկման ոլորտի մասնիկ, ըստ անհրաժեշտության ուշադրության չեն արժանանում զբոսաշրջային կազմակերպությունների կողմից։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը և վեր հանել առկա խնդիրները, ինչպես նաև առաջարկել հյուրանոցային ծանրաբեռնվածության բարձրացման միջոցներ։ Հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը գործում է ոչ արդյունավետորեն։ Հյուրանոցները հիմնականում թերծանրաբեռնված են մի քանի պատճառներով, որոնցից գլխավորը քաղաքում զբոսաշրջիկների սաստիկ ցածր թիվն է։ Հյուրանոցների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար առաջարկվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացմանը։

Նախաբան։ Ֆինանսական գրականություն մեջ տարեցտարիառավել շատ է քննվում կազմակերպությունների միաձուլումները ևդրանց արդյունավետությունը, ինչը բացատրվում է գործարքների թվիաճով։ WilmerHale հետազոտական կենտրոնի կողմից իրականացված2016» հետազոտության, այսպես կոչված M&Aգործարքների թիվը ամբողջ աշխարհում հասել է իր առավելագույնկետին։ Նշվում է, որ նման գործարքների ընդհանուր արժեքըաշխարհում հասնում է 3,89 տրիլիոն դոլարի [1]։ Միաձուլումների նպատակները կարող ենշուկայական ազդեցության աճ, դիվերսիֆիկացիա,լինել բազմաթիվ՝յուրահատուկհատկանիշների կամ ռեսուրսների ձեռքբերում, հարկային բեռինվազեցում, սակայն վերջնարդյունքում դրանք բոլորը փոխշաղկապվածեն սիներգիայի գաղափարի ներքո։ Սիներգիան հանդիսանում է այնհավելյալ արժեքը, որը կազմակերպությունները ձգտում են ստանալնման գործարքի արդյունքում, և որը հավասար կլինի ստացածհամախառն արժեքի, ձեռք բերվող կազմակերպության առանձինարժեքի և վճարվող հավելագնի տարբերությանը։ Այսինքն՝ ստեղծվածարժեքը դրական կլինի, եթե կազմակերպությանը հաջողվի գործարքիարդյունքում ստեղծել առավել մեծ արժեք, քան վճարել է։ Այսպիսով, գործարքների հիմնական նպատակը լրացուցիչ արժեքիստեղծումն է, սակայն պետք է նշել, որ դրանց մեծ մասը չի հաջողումստեղծել դրական արդյունք։ Որոշ հեղինակներ նշում են, որ անհաջողգործարքների գործակիցը կազմում է 50% [1], իսկ մյուսները նշում են՝70-90% [2]։ Հարցէ առաջանում, թե ինչու՞ են այս գործարքներըանհաջողության մատնվում։ Կա կարծիք, որ դրանց հիմնականպատճառն այն է, որ կազմակերպության ղեկավարները չեն հաջողումգտնել այնպիսի կազմակերպություն, որը կհամապատասխանիմիաձուլման ռազմավարությանը և կստեղծի սիներգետիկ արդյունք [2]։ առմամբ,Ընդհանուրկազմակերպություններընմանգործարքներից ձգտում են ստանալ մեկ կամ մի քանի սիներգետիկարդյունք [3]։ Պետք է նշել, որ տարբեր տեսակի սիներգիաների գումարըհանդիսանում է սիներգիայի ընդհանուր արժեքը [10]։ Սիներգիայիտեսակները հիմնարկում բաժանվում են երկու խմբի` գործառնական ևֆինանսական [3] [4] [5]։ Գործառնական սիներգիան ներառում է կազմակերպությանգործառնական ոլորտներում առաջացող դրական արդյունքները։ Գործառնական սիներգիաներ կարելի է ստանալ ծախսերի կրճատման,նոր եկամուտների և աճի նոր հնարավորությունների տեսքով։ Գործառնական սիներգիայի լավ օրինակ է արտադրական տարածքներիմիաձուլումը, աշխատակիցների քանակի օպտիմալացումը կամշուկայում իշխող դիրքի ձեռքբերումը։ Միաձուլման արդյունքում կազմակերպությունը կարող է ստանալառավելհարկայինխնայողություններ, որոնք էլ հենց հանդիսանում են ֆինանսականսիներգիայի հիմնական արդյունքները։ մեծ պարտքայիններուժ,ինչպեսնաևՊետք է նշել, որ թե՛ գործառնական և թե՛ ֆինանսական սիներգիանհազվադեպ է ստացվում ինքնաբերաբար։ Դրանք պահանջում ենղեկավարների լրացուցիչ ջանքերը [7]։ Միաձուլման անհաջողության հավանականությունը նվազեցնելունպատակով կազմակերպություններին խորհուրդ է տրվում նախգնահատել նման գործարքի արդյունքները և հնարավոր սիներգիայիչափը։ Սիներգիան փորձել են գնահատել բազմաթիվ տեսաբաններ [8][9]։ Սիներգիայիգնահատումը հանդիսանումբոլորուսումնասիրությունների հիմնախնդիրը։ Ամենահաճախ կիրառվողմոդելներից մեկը մշակվել է Դամադորանի կողմից 2005թ., ըստ որի՝թիրախայիներեքբաղադրիչների գումարին. դրանք են՝ թիրախային կազմակերպությանառանձին արժեքը, սիներգիան, որը առաջանում է միաձուլմանարդյունքում, հավելավճարը, որը ձեռքբերողը պատրաստ է վճարելկազմակերպությունը տնօրինելու դիմաց [5]։ կազմակերպության արժեքըհավասարէգրեթեէ- Թիրախային կազմակերպության արժեք- Թիրախայինկազմակերպության առանձինարժեքը– Սիներգիան, որը առաջանում է միաձուլման արդյունքում – ՀավելավճարՉափման համար կիրառվող մեկ այլ մոդելի հիմքում ընկած է այնգաղափարը, որ ղեկավարներին ոչ միշտ է հաջողվում ստանալսիներգիայի ամբողջ պոտենցիալը, այդ իսկ պատճառով դրանքհարկավոր է տարանջատել [11]։ Նախորդի համեմատ՝ այս մոդելիտարբերությունը մեծ չէ, և դրանց միջև ընտրությունը կախված էգնահատման նպատակից։ - Թիրախային կազմակերպության արժեք- Թիրախայինկազմակերպության առանձինարժեքըարդյունքում – Սիներգիան, որը կարելի է ստանալ գործարքի– Սիներգիան, որը հաջողվել է ստանալ գործարքիարդյունքում Այսպիսով, հասկանալու համար, թե ինչպես կարելի է նախ չափելև հետո ստանալ սիներգետիկ արդյունք, հարկավոր է հասկանալ, թեինչպիսիստանալկազմակերպությունը միաձուլման արդյունքում։ սիներգիաներհնարավորկարողէԳծապատկեր 1. Միաձուլման արդյունքում հնարավոր սիներգիայիտեսակները1 Սիներգիան, որը կարելի է ստանալ, հանդիսանում է բոլորհնարավոր սիներգիաների գումարը։ Ինչպես արդեն նշվել է, դրանքկարելի է դասակարգել երկու խմբի՝ գործառնական և ֆինանսական։ որտեղ՝ PV (revenuesyn) – Եկամուտների ավելացում;PV (costsyn) – Ծախսերի կրճատում;PV (growthsyn) – Աճի սիներգիա;PV (taxsyn) – Հարկային սիներգիա;PV (bcsyn) – Պարտքային սիներգիա; PV (drsyn) – Նվազող դիսկոնտավորման սիներգիա; PV (CI) – Միաձուլման համախառն արժեք։ 1 Հեղինակի ամփոփումԳործառնական սիներգիա1. Ծախսերի կրճատում- Ամենահաճախ հանդիպող սիներգետիկարդյունքը հատկապես նույն շուկայում գործող կազմակերպողներիդեպքում։ Դրա օրինակէ վաճառակետերի քանակի կամաշխատակիցների կրճատումը։ 2. Եկամուտների ավելացում – Երբեմն միաձուլման արդյունքում հաջողվում է ստանալ հավելյալ եկամուտներ, օրինակ՝ խաչաձևվաճառքի միջոցով։ 3. Աճի հնարավորութություն- Այս սիներգիայի հիմքում ընկած է այնգաղափարը, որ ձեռնարկությունները միաձուլում հանգեցնում էդրանցշուկաներիթափանցելը դառնում է առավել դյուրին։ չափելի մեծացման, ինչիշնորհիվ նորՖինանսական սիներգիա Հարկային՝իրավունք1. Կորուստների առաջմղում- Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում,ներառյալ Հայաստանում, հարկային օրենսգրքով սահմանվում է, որկազմակերպությունընախորդ տարիներինառաջացած վնասների հաշվին նվազեցնել շահութահարկի պարտքը՝այն դեպքում, երբ միաձուլվող կազմակերպություններից մեկընախորդ տարիների ընթացքում ունեցել է մեծ կորուստներ, սակայնհաջորդ տարիներին ցածր շահույթի պատճառով չի հասցրելօգտագործելէհնարավորություն խմբի մյուս անդամների համար։ նվազեցումը, առաջանումշահութահարկիունի2. Հարկային դրույքաչափի նվազեցում- Սա կարող է առաջանալ այնդեպքում, երբ միաձուլվող կազմակերպություններից մեկը գտնվում է,օրինակ, ազատ տնեսական գոտում։ Այլ ֆինանսական 1. Մեծացող պարտքային ներուժ- ֆինանսական կառույցների համարդեր պարտքիկազմակերպությանտոկոսադրույքիարդյունքումկազմակերպության չափերը մեծանում են՝ թույլ տալով ստանալֆինանսական միջոցներ համեմատաբար ցածր տոկոսադրույքով։ Միաձուլմանչափերըհամար։ ունենմեծ2. Նվազող դիսկոնտավորման տոկոսադրույք- ինչպես արդեն նշվեց,միաձուլումների նպատակներից մեկը դիվերսիֆիկացիան է, ինչը,բնականաբար,ռիսկը։ կազմակերպութաննվազեցնումէԿազմակերպության արժեքի գնահատման CAPM մոդելի մեջդիվերսիֆիկացիան նվազեցնում է β-բետա գործակիցը՝ նվազեցնելովդիսկոնտավորման տոկոսադրույքը։ Դրա արդյունքում ավելանում էկազմակերպության արժեքը։ Եզրահանգում։ էասել,կարելիԱմփոփելովորկազմակերպությունների միաձուլումները կարող են դառնալ նորհնարավորությունների աղբյուր, սակայն փաստացի իրականցվածգործարքների գերակշիռ մասը չի հաջողում գրանցել դրական արդյունք։ Դրա հիմնական պատճառը ղեկավարների քիչ ներգրավվածությունն է,ինչպես նաև սիներգետիկ հնարավոր արդյունքների մասին գիտակցմանխնդիրը, քանի որ այդ արդյունքները շատ հաճախ չեն առաջանումինքնաբերաբար։ Այդ խնդիրըլուծելու նպատակով սույն հետազոտությանշրջանակներում ներկայացվեցին գնահատման արդյունավետ մոդելներ,ինչպես նաև ներկայացվեցին այն սիներգիաները, որոնք հարկավոր էդիտարկել։

Սույն հոդվածի նպատակն է մշակել միաձուլումների արդյունքում առաջացող կուտակային համախառն ավելացված արժեքը գնահատելու մոդել` հիմնված մոդելների առկա այլ տարբերակների վրա։ Միաձուլման արդյունքում ավելացված արժեքի՝ սիներգիայի գնահատման վերաբերյալ նախկին հոդվածների մեծ մասը, որպես կանոն, կենտրոնանում է որևէ տեսակի սիներգիայի վրա, մինչդեռ սույն հոդվածի առանձնահատկությունը որ ներկայացված մոդելը հաշվի է առնում տարբեր տեսակի գործառնական և ֆինանսական սիներգիաների համախառն ազդեցությունը։

ԵՐԲ ԱՅԼ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿԱՄ ԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՏՐԻԲՈՒՆԱԼԻՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ ԱՌԿԱ Է ՆՈՒՅՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՆՈՒՅՆԱՌԱՐԿԱՅԻ ՄԱՍԻՆ ԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՀԻՄՔԵՐՈՎ ՎԵՃԻՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾՔաղաքացիադատավարական իրավունքի ոլորտում դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակումը օրենսդրական ճշգրիտ կարգավորման արժանի նուրբ հարցերից է։ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» 1950 թ. եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածը հռչակում է արդարացի դատաքննության իրավունքը և դրա երաշխիքները։ Միաժամանակ, թեև այս հոդվածըբառացիորեն չի նախատեսում դատարան դիմելու իրավունքը («դատարանմտնելու կամ դատարանի իրավունք»1), Մարդու իրավունքների եվրոպականդատարանն իր մի շարք որոշումներում հանգել է այն եզրակացությանը, որԿոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը բոլորի համար երաշխավորում է իրենց քաղաքացիական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությանը վերաբերողցանկացած հայցով դատարան դիմելու իրավունքը, որը պետք է ապահովվիԿոնվենցիան վավերացրած պետությունների կողմից որպես արդարացի դատաքննության իրավունքի անքակտելի մաս և դրա իրացման անհերքելի երաշխիք, և որ վերջինիս կարևորագույն բաղադրատարրերից է նաև դատարանիմատչելիության իրավունքը, որի արդյունավետ իրականացման համար Կոնվենցիան մասնակից պետությունների վրա դնում է համապատասխան միջոցներ ձեռնարկելու պարտականություն՝ միաժամանակ չբացառելով այդ իրավունքի միայն այնպիսի սահմանափակումների հնարավորությունը, որոնք «հետապնդում են իրավաչափ նպատակներ և ողջամտորեն համաչափ են այդ հետապնդվող նպատակներին»2։ Այս իրավունքներն իրենց արտացոլումն ենգտել ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ և 19-րդ հոդվածներում, իսկ քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության նպատակով դատարան դիմելու իրավունքը երաշխավորվում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի(այսուհետ՝ ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք) 2-րդ հոդվածով։ Այս օրենսդրականդրույթներն ունեն հռչակագրային բնույթ համապատասխանաբար ՀՀ իրա1 Մոուբրեյ Էլ., «Գործեր և նյութեր. Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիա», Երևան,2010, էջ 398, էջ 415։ վունքի համակարգի և քաղաքացիադատավարական իրավունքի ճյուղի համար։ Դրանք ամրապնդվում են իրավական այն բոլոր նորմերով, որոնք բովանդակում են դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման երաշխիքներ։ Մերօրյա դատական պրակտիկայի վիճակագրական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դատավարական իրավունքների և հատկապես արդարդատաքննության իրավունքի պաշտպանության հայցերը քանակական առումով չեն զիջում նյութական իրավունքների պաշտպանության հայցերին։ Դահավասարապես վերաբերում է նաև վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքներին։ Քաղաքացիական իրավունքների դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակմանն են առնչվում հայցադիմումի ընդունումը մերժելու ևհայցադիմումը վերադարձնելու դատավարական ինստիտուտները։ Դրանցհիմքերը սպառիչ կերպով թվարկված են ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքի համապատասխանաբար 91-րդ և 92-րդ հոդվածներում։ ՀՀ գործող օրենսդրությամբ այլդատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանցմիջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի (այսուհետ՝ նույն վեճի) վերաբերյալ գործի առկայությունը միաժամանակ հիմք է թե՛ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու և թե՛ հայցադիմումը վերադարձնելու համար։ Հարց էառաջանում՝ ինչպիսի որոշում պետք է կայացնի դատարանը այս պարագայում՝ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու՞, թե՞ այն վերադարձնելու։ Այստեղկարևոր է շեշտել այն հանգամանքը, որ դատավարական վերոնշյալ երկու գործողությունները միանգամայն տարբեր իրավական հետևանքներ են ունենումանձի դատական պաշտպանության իրավունքի վրա։ Դրանք տարբեր ծավալով են սահմանափակում հայցվորի՝ դատարան դիմելու իրավունքը, հակառակդեպքում այս երկու դատավարական ինստիտուտները չէին տարանջատվի։ Նման հետևության հիմնավորում է այն, որ ՀՀ քաղ. դատ. Օրենսգրքի 92-րդհոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ հայցադիմումում թույլ տրված խախտումներըվերացվելու և եռօրյա ժամկետում դատարան կրկին ներկայացվելու դեպքումհայցադիմումը դատարանում ընդունված է համարվում սկզբնական ներկայացնելու օրը։ Իսկ 91-րդ հոդվածով նման հնարավորություն նախատեսված չէ,ինչից էլ ենթադրվում է, որ վերադարձման համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալու դեպքում նույն հայցապահանջը կարող է նորից ներկայացվել դատարան, մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերնիրենց բնույթով անփոփոխելի են և չեն կարող վերանալ՝ ի տարբերություն հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի։ Այսպիսով՝ հայցադիմումի ընդունումըմերժելու և այն վերադարձնելու դատավարական ինստիտուտների տարբերակումը պայմանավորված է դրանց հիմքերի այսպես կոչված, հայցի իրավունքիդրական և բացասական նախադրյալների3 բնույթով։ Ուստի ակնհայտ է, որնույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը չի կարող լինել և՛ հայցադիմումըվերադարձնելու, և՛ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմք։ Հատկանշականէ, որ ԼՂՀ օրենսդիրը թույլ է տվել նույն սխալը, որն առկա է ՀՀ քաղաքացիադատավարական օրենսդրության մեջ4։ Այս կազուսային իրավիճակը, որը, ամենայն հավանականությամբ, զուտ վրիպակի արդյունք է, երբեք չի դարձելքննարկման առարկա, և այս հարցին անդրադարձ չի կատարվել ոչ Դատարանների նախագահների խորհրդի, ոչ էլ Վճռաբեկ դատարանի կողմից։ Օրենսդրական այս սխալը գուցե «խոշոր վնաս» չի պատճառում արդար դատաքննության իրավունքի իրացմանը, սակայն դա չի նսեմացնում խնդրի լուծման անհրաժեշտությունը։ Դատարան դիմելու իրավունքի սահմանափակումը նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով պայմանավորված է նույնական հայցերովդատարան դիմելու հնարավորությունը բացառելու և դատական համակարգիգործունեության արդյունավետությունն ապահովելու անհրաժեշտությամբ։ Այնուղղված է նաև դատարանի վճռի բացառիկության ապահովմանը, որպեսզիբացառվի միևնույն գործով մեկից ավելի գործն ըստ էության լուծող դատականակտերի գոյությունը։ Ի՞նչը կարող է պատճառ հանդիսանալ, որ հայցվորը դատարան կամ արբիտրաժային տրիբունալ հայցադիմում ներկայացնելուց հետոկրկին նույն պահանջով և նույն հիմքերով հայց ներկայացնի այլ դատարանկամ արբիտրաժային դատարան միևնույն պատասխանողի դեմ։ Նման հանգամանքները կարող են կրել թե՛ սուբյեկտիվ և թե՛ օբյեկտիվ բնույթ։ Օրինակ՝անձը հայցադիմումը ներկայացնելուց հետո, վստահ չլինելով, որ իր գործն ընդդատյա է հենց այդ դատարանին կամ արբիտրաժային տրիբունալին, առանցհայցադիմումը վերադարձնելու պահանջ ներկայացնելու կրկին հայցադիմում էներկայացնում, կամ վերաքննիչ դատարանը հայցվորի բողոքի հիման վրա բեկանում է առաջին ատյանի դատարանի վճիռը կամ վերացնում նրա որոշումըև գործն ուղարկում նոր քննության, իսկ հայցվորն ինչ-ինչ պատճառներով նորից հայց է ներկայացնում առաջին ատյանի դատարան։ Հայցի նույնությունը ենթադրում է երեք պայմանների միաժամանակյաառկայություն՝ կողմերի, այսինքն՝ քաղաքացիական վարույթում հակադիր շահերով օժտված անձանց նույնություն, հայցի առարկայի, այսինքն՝ հացվորիկողմից պատասխանողին ուղղված նյութաիրավական պահանջի նույնություն,հայցի հիմքի, այսինքն՝ այն հանգամանքների նույնություն, որոնց վրա հիմն3 Պետրոսյան Ռ. Գ., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարություն,Երևան, 2012, էջ 249։ 4 ԼՂՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 81, մաս 3, հոդված 82, մաս 4։ վում են հայցապահանջները5։ Սրանցից որևէ մեկի փոփոխության դեպքումհայցն այլևս չի կարող համարվել նույնական նախկինում հարուցված հայցին։ Նախ կարևոր է պարզել, թե կողմերի ինչպիսի համապատասխանությունն է համարվում նույնական։ Նույն անձանց միջև վեճի վերաբերյալ գործառկա է, եթե հայցադիմում է ներկայացվում միևնույն հայցվորի (կամ նրա իրավահաջորդի) կողմից միևնույն պատասխանողի (կամ նրա իրավահաջորդի)դեմ6։ Այսինքն՝ կարևոր է ոչ միայն անձանց, այլ նաև և հատկապես նրանց դատավարական կարգավիճակի նույնությունը։ Օրինակ՝ ամուսնալուծությանպահանջով հայց է հարուցվում դատարան ամուսնու կողմից այն դեպքում, երբարդեն միևնույն պահանջով հայց է հարուցվել դատարան կնոջ կողմից։ Որպեսհակադիր կողմեր՝ հանդես են գալիս նույն անձինք, սակայն տարբեր դատավարական կարգավիճակներով։ Եթե դիտարկումը կատարենք հարցի ըստ էության լուծման արդյունքի տեսանկյունից, ապա նման հայցերը պետք է դիտելնույնական, քանի որ երկու գործերի քննության արդյունքում էլ ենթադրվում էմիևնույն իրավական հետևանքը. առաջին հայցի մերժումով կամ բավարարմամբ կորոշվի նաև երկրորդ հայցով գործի ելքը, հետևաբար իմաստազուրկ էդառնում նման հայցերի միաժամանակյա քննումը։ Սակայն այս տրամաբանությամբ հայցադիմումի ընդունումը մերժելը կամ հայցադիմումը վերադարձնելըանհիմն է և ոչ իրավաչափ, քանի որ տարբեր հայցվորների կողմից ներկայացված հայցերի առարկաները և հիմքերը ողջամտորեն նույնը լինել չեն կարող։ Այսպիսով՝ այս պարագայում նույնը չեն ո՛չ կողմերը, ո՛չ էլ հայցի հիմքն ու առարկան, և ամուսինների հայցերը պետք է զուգահեռաբար քննության առնվեն հայցադիմումը վերադարձնելու կամ դրա ընդունումը մերժելու այլ հիմքերիբացակայության դեպքում։ Հաջորդիվ պետք է պարզել ներկայացվող հայցի և առկա վեճի վերաբերյալ գործի առարկաների նույնությունը։ Վերջիններս կհամընկնեն, եթե պատասխանողին ուղղված նյութաիրավական պահանջները բացարձակապեսնույնը լինեն իրենց ծավալով, էությամբ և բովանդակությամբ։ Հայցի առարկանայն նյութաիրավական պահանջն է, որը հայցվորը ներկայացնում է պատասխանողի դեմ, և որի վերաբերյալ դատարանը որոշում է կայացնում։ Ընդ որում՝հայցի առարկայից պետք է տարբերել հայցի օբյեկտը՝ այն առարկան, որին ուղղված է հայցի առարկայի բովանդակությունը կազմող նյութաիրավականպահանջը7։ Երբ հարուցվող հայցով այդ պահանջը բովանդակային առումովտարբերվում է նույն անձանց միջև միևնույն հիմքով վեճի վերաբերյալ գործովնյութաիրավական պահանջից, հայցերի առարկաների նույնությունը բացա5 ՀՀ Սյունիքի մարզի Ներքին Հանդ համայնք v. «Գ. Արշակյան» ՍՊԸ (թիվ ԵԿԴ/0407/02/11 քաղ.գործով ՀՀ ՎԴ որոշում)։ 6 Ramsay v. Pigram (1968) 118 CLR at 282 (HCA), per McTiernan J (Ավստրալիա); Toronto (City) v.Canadian Union of Public Employee, supra fn 34 (Կանադա)։ 7 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ կայում է։ Օրինակ՝ մի գործով առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասությանդատարանը պայմանագիրն առոչինչ ճանաչելու և անվավերության հետևանքներ կիրառելու պահանջների մասին հայցադիմումի ընդունումը մերժելու վերաբերյալ որոշում է կայացրել՝ հիմքում դնելով միայն այն հանգամանքը, որ այլդատարանի վարույթում առկա է նույն անձանց միջև վերոնշյալ պայմանագիրըանվավեր ճանաչելու պահանջի վերաբերյալ գործ8։ Դատարանը առհասարակչի հիշատակել հայցի հիմքի մասին, մինչդեռ Վերաքննիչ դատարանը արդարացիորեն բեկանել է այդ որոշումը՝ պատճառաբանելով, որ դատարանը նույնվեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելու (կամ հայցադիմումը վերադարձնելու ‒ Լ.Դ.) վերաբերյալ որոշում կայացնելիս պարտավոր է անդրադառնալ և՛ հայցի սուբյեկտային կազմին, և՛ հայցիտարրերին՝ առարկային և հիմքին՝ հիմնավորելով դրանցից յուրաքանչյուրինույնությունը։ Սակայն միաժամանակ Վերաքննիչ դատարանը վերոնշյալ որոշման բեկանման հիմքում չի նշել, որ հայցի առարկաները տարբեր են եղել, մինչդեռ առաջին ատյանի դատարանը դրանք նույնացրել է9։ Հատկանշական է այն փաստը, որ հայցերի առարկաները նույնը չեն կարող լինել նաև այն դեպքում, երբ երկրորդ հայցի առարկան ավելի լայն ծավալով նյութաիրավական պահանջ է բովանդակում։ Մասնավորապես նույն անձիկողմից գումարի բռնագանձման պահանջի վերաբերյալ միևնույն հայցը կրկիններկայացվելու դեպքում դատարանը պետք է հայցադիմումի ընդունումը մերժի կամ հայցադիմումը վերադարձնի, եթե նախորդ հայցով պահանջի համեմատ գումարի չափը չի փոփոխվել։ Սակայն եթե գումարի բռնագանձման պահանջը մասնակիորեն համընկնում է նախորդ հայցով պահանջվող գումարիչափին, այսինքն՝ երկրորդ հայցով հայցվորը պարզապես ավելացրել է հայցագինը, ապա այս պարագայում հայցերի առարկաները տարբեր կլինեն, ուստիդատարանը պետք է կրկին ներկայացված հայցն ընդունի վարույթ, գումարիայն մասի բռնագանձման պահանջը, որն արդեն իսկ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում առկա գործով վեճի առարկա է, պետք էթողնի առանց քննության10 և մնացած մասով քննի գործը։ Եվ վերջապես, դատարանը պետք է պարզի հայցերի հիմքերի նույնությունը։ Հայցի հիմքը կարող է բաղկացած լինել ինչպես միայն փաստական հիմքից,այսինքն՝ այն փաստական հանգամանքներից, որոնք ընկած են հայցապահանջի հիմքում, այնպես էլ՝ փաստական և իրավական հիմքերից. իրավականհիմքն այն իրավական նորմերն են, որոնք կարգավորում են վիճելի իրավահարաբերությունը։ Վերջիններիս մատնանշումը հայցադիմումում օրենսդրությամբ ուղղակիորեն չի պահանջվում՝ ի տարբերություն հայցի փաստական8 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն վարչ. շրջաններիընդհանուր իրավ. դատարանի որոշում։ 9 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ 10 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 103, մաս 2։ հիմքի, ինչն էլ խոսում է այն մասին, որ նույն սուբյեկտային կազմի դեպքումհայցերի նույնությունը պարզելու համար անհրաժեշտ է համադրել հայցերի առարկաներն ու փաստական հիմքերը11։ Այսպիսով՝ դատաքննության արդյունավետությունն ու գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերի բացառիկությունն ապահովելու և միաժամանակ անձի՝ իր խախտված քաղաքացիական իրավունքների վերականգնմանհամար դատարան դիմելու իրավունքի արդյունավետ իրականացման հնարավորությունն անհիմն կերպով չսահմանափակելու համար դատարանն այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելիս կամ այնվերադարձնելիս պետք է անդրադառնա նշված բոլոր տարրերին, պարզաբանիև ցույց տա դրանց նույնությունը ներկայացված հայցի սուբյեկտային կազմի,առարկայի և հիմքերի հետ, այսինքն՝ կայացնի հիմնավորված որոշում։ Հայցադիմումը վերադարձնելու ուրույն մեխանիզմներ են նախատեսվածառաջատար իրավական համակարգեր ունեցող մի շարք արտասահմանյաներկրներում։ Մասնավորապես Իտալիայի քաղաքացիադատավարականօրենսդրությամբ նախատեսված է “litispendenza” կամ “lis alibi pendens” ինստիտուտը, որ նշանակում է ինչպես «դատարանի վարույթում առկա գործ»,այնպես էլ «իրավիճակ, երբ նույն անձանց միջև նույն առարկայի վերաբերյալ ևմիևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործեր են առկա տարբեր դատարանների վարույթներում»։ Վերջինս հիմք է “lis alibi pendens” կիրառելու համար. դատարանը, որին առաջինն է հայցը ներկայացվել, կամ որն առաջինն է գործըվարույթ ընդունել, համարվում է պատշաճ դատարան, ուստի մյուս դատարանը պետք է օրենքով սահմանված կարգով հրաժարվի գործի քննությունից՝հայտարարելով իր ոչ պատշաճ դատարան լինելը, և Դատական գործերիգլխավոր ռեգիստրից պահանջի դատարաններում քննվող գործերի ցուցակիցհանել իր վարույթ ընդունված գործը12։ Այս դատավարական կառուցակարգիառավելությունն այն է, որ Իտալիայում առկա է Դատական գործերի գլխավորռեգիստր՝ ընդհանուր տեղեկատվական բազա, որտեղ գրանցվում են Իտալիայի դատարանների վարույթներում առկա բոլոր գործերը։ Հայաստանի Հանրապետությունում չեն գործում այնպիսի կառուցակարգեր, որոնք թույլ կտանդատավորներին հայցադիմումը կամ դիմումն իրենց աշխատակազմ ընդունելիս արագ ստանալ արժանահավատ և ամբողջական տեղեկություն նույն անձանց միջև նույն առարկայի վերաբերյալ և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործերի առկայության կամ բացակայության մասին, ինչն էլ էականորենկհեշտացներ դատական համակարգի աշխատանքը։ Հատկանշական է նաև11 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ այն փաստը, որ Իտալիայում “lis alibi pendens” ինստիտուտը կիրառելի է միայնայն դեպքում, երբ նույն վեճի վերաբերյալ գործ է քննվում միևնույն ատյանի այլդատարանում13, մինչդեռ ՀՀ գործող քաղ. դատ. օրենսգրքում ամրագրվածձևակերպումը թույլ է տալիս հայցադիմումի ընդունումը մերժել կամ այն վերադարձնել նաև այլ ատյանի դատարանում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում։ Նիդեռլանդների քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում “lispendens” դատավարական ինստիտուտը դրսևորվել է յուրօրինակ ձևակերպմամբ. եթե քաղաքացիական գործն առաջինը հարուցվել է օտարերկրյա դատարան, որի արդյունքում կարող է կայացվել այնպիսի վճիռ, որը կարող է ճանաչվել Նիդեռլանդների կողմից, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ կատարվելհարկադրաբար, ապա հոլանդական դատարանը, որն ավելի ուշ է միևնույն վեճի վերաբերյալ նույն կողմերի միջև գործն իր վարույթ ընդունել, կարող է կասեցնել գործի վարույթը մինչև արտասահմանյան դատարանի կողմից վճիռկայացնելը, և եթե պարզ է դառնում, որ վճիռը, իրոք, կարող է ճանաչվել Նիդեռլանդների կողմից, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ կատարվել հարկադրաբար, ապա հոլանդական դատարանը պարտավորվում է կարճել գործի վարույթը14։ Դիտարկման է արժանի «ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքում փոփոխություններկատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով խնդրո առարկայի օրենսդրական նոր կարգավորում է առաջարկվել։ Դրա առավելությունը ներկայումսգործող օրենսգրքի համեմատությամբ այն է, որ հստակեցված է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում դատարանի իրավասություններիշրջանակը։ Գործը վարույթ ընդունելու հարցը որոշելիս նման հիմքի առկայության փաստը պարզվելու դեպքում դատարանը պետք է վերադարձնի հայցադիմումը15. Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերի շարքում այն բացակայում է16։ Զուգահեռներ անցկացնելով վերոնշյալ օրենքի նախագծի և ՀՀվարչական դատավարության օրենսգրքի միջև՝ պետք է նկատել, որ ի տարբերություն վերոնշյալ օրենքի նախագծի՝ ՀՀ վարչական դատավարությանօրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատարանը մերժում է հայցադիմումի ընդունումը, եթե այլ դատարանի վարույթում առկա է նույն անձանց միջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալգործ։ Վարչադատավարական և քաղաքացիադատավարական ոլորտները13 Տե՛ս նույն տեղում։ 14 Code of Civil Procedure of the Netherlands, Article 12։ 15 «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծ, հոդված 125,մաս 9։ 16 «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքումփոփոխություն կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծ, հոդված124։ սերտ փոխկապակցված են այնպես, որ այս տարբերությունը տեսականորենչի կարող պայմանավորված լինել նրանց ճյուղային-իրավական առանձնահատկություններով։ Ողջամտորեն ենթադրելի է, որ դա տեսաբանների կարծիքների երկփեղկման հետևանք է։ Գտնում ենք, որ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը պետք է մերժվի հետևյալ պատճառաբանությամբ։ Նախ, ինչպես նշվեցվերևում, ենթադրվում է, որ վերադարձման համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալու դեպքում հայցապահանջը կարող է նորից ներկայացվել դատարան, մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերն իրենցբնույթով անփոփոխելի են և չեն կարող վերանալ՝ ի տարբերություն հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի։ Երբ հայց է ներկայացվում դատարան, իսկ այլդատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում արդեն իսկ առկա էնույն վեճի վերաբերյալ գործ, դա թույլ է տալիս կանխատեսել, որ այդ գործովվեճը ապագայում կլուծվի գործն ըստ էության լուծող դատական ակտի կայացմամբ կամ գործի վարույթը կկարճվի օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում17։ Եթե հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, հետագայում նույնվեճի վերաբերյալ գործով համապատասխան վճռի՝ օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո հայցադիմումը կրկին դատարան ներկայացվելու դեպքում հայցադիմումի ընդունումը միանշանակ կմերժվի18։ Իսկ երբ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում առկա նույն հայցը կամ դիմումն առանցքննության է թողնվում, կայացվում է համապատասխան որոշում։ ՀՀ քաղ.դատ. օրենսգրքի 104-րդ հոդվածի բովանդակությունից երևում է, որ եթե հայցը կամ դիմումը թողնվում է առանց քննության, ապա գործի վարույթը ավարտված չի համարվում. այն կարող է վերսկսվել հայցը կամ դիմումն առանցքննության թողնելու համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալուց հետո հայցվորի կամ դիմողի դիմումով կա՛մ հայցը, կա՛մ դիմումն առանցքննության թողնելու մասին որոշումը վերացնելու դեպքում։ Նույնը, անշուշտ,վերաբերում է գործի վարույթը կասեցնելուն19։ Եթե դատարան ներկայացվածհայցադիմումի ընդունումը մերժվի նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությանհիմքով, իսկ հետագայում այդ գործով հայցն առանց քննության թողնելու մասին որոշում կայացվի, հայցվորի կողմից նույն հայցը դատարան կրկին ներկայացվելու դեպքում հայցադիմումի ընդունումը պետք է մերժվի նույն անձանցմիջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործիառկայության հիմքով, քանի որ գործը շարունակում է մնալ դատարանի վարույթում, քանի դեռ տվյալ գործով վճիռ չի կայացվել։ Անձն իր գործի արդար17 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 109, հոդված 110։ 18 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 91, մաս 2։ 19 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 107, հոդված 108։ դատաքննության իրավունքի իրացման հնարավորությունն ամեն դեպքում չիկորցնում. նա կարող է վերադաս ատյան բողոքարկել հայցն առանց քննությանթողնելու մասին որոշումը, և եթե որոշումը վերաքննության կամ վճռաբեկության կարգով վերացվի, հայցվորը հնարավորություն կունենա ստանալու իրգործի արդարացի քննություն և լուծում։ Այսինքն՝ ըստ էության, անիմաստ էնույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելուհիմքերի շարքում նախատեսելն այն մտավախությամբ, որ եթե այս հիմքովհայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ իր իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության նպատակով դատարան դիմելու իրավունքը։ Առանձին քննարկման է ենթակա այն դեպքը, երբ հայցվորը հրաժարվում է հայցից գործի դատական քննության նախապատրաստական փուլում։ ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքի 110-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ գործիվարույթի կարճման դեպքում նույն վեճի վերաբերյալ չի թույլատրվում կրկինդիմել դատարան՝ բացառությամբ այն դեպքի, երբ հայցվորը հայցից հրաժարվել է դատաքննության նախապատրաստական փուլում։ Այսինքն՝ եթե հայցադիմումի ընդունումը մերժվում է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությանհիմքով, իսկ հայցվորն այդ գործի դատաքննության նախապատրաստականփուլում հրաժարվում է հայցից, նա կարող է նորից դիմել դատարան նույնական հայցով։ Սա շեղում է նույնական հայցերով դատարան դիմելու հնարավորությունը բացառող իրավական կարգավորման ընդհանուր կանոնից, որըհնարավորություն է ընձեռում իր տնօրինչական իրավունքները բարեխղճորենիրացնող հայցվորին չզրկվելու դատարան դիմելու և իր գործի արդարացի դատաքննության իրավունքից։ Այսպիսով՝ այն հարցը, թե ինչպես պետք է վարվի դատարանը՝ մերժի՞հայցադիմումի ընդունումը, թե՞ վերադարձնի այն, այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանց միջև նույն առարկայիմասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում,եթե այդ փաստը հայտնաբերվում է մինչև գործը վարույթ ընդունելը, գործողՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքով մնում է հակասական և ճշգրտորեն չկարգավորված։ Ուստի միանգամայն արդարացված է ՀՀ քաղ. դատ. նոր օրենսգրքի նախագծով փոփոխված իրավակարգավորման առաջարկը։ Սակայն միևնույնժամանակ գտնում ենք որ, ըստ էության, սխալ է նույն վեճի վերաբերյալ գործիառկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի շարքում նախատեսելը, և անիմաստ է հեղինակների մտավախությունն այն մասին, որ եթե այս հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ դատարանդիմելու իրավունքը, քանի որ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու դեպքում միկողմից այդ իրավունքի արդյունավետ իրացման լծակները շարունակում ենպահպանվել, իսկ մյուս կողմից բացառվում է նույնական հայցերով դատարանդիմելու հնարավորությունը և ապահովվում է դատական համակարգի գործունեության արդյունավետությունը։ Հարկ է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ ՀՀ դատական համակարգի աշխատանքն առավել արդյունավետ դարձնելու համար անհրաժեշտ է կատարել փոփոխություն նաև «Դատարանների գործավարության կանոնները հաստատելու մասին» ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի2007 թ.-ի դեկտեմբերի 21-ի թիվ 23Լ որոշման մեջ։ Մասնավորապես առաջարկվում է հավելել կանոն, որով դատարանի գրասենյակի գործավարը հայցնընդունելու և «Դատական համակարգ» ծրագրում գրանցելու պահին կստուգինույն անձանց միջև վեճի առկայությունը (բայց ոչ հայցերի առարկաների ևհիմքերի նույնությունը20), որևէ դատարանում և այդ գործի ու ներկայացվածհայցադիմումի միջև կստեղծի էլեկտրոնային կապ։ Սա հնարավորություն կտադատարանին առանց կողմերի միջնորդության անդրադառնալու հայցի ընդունումը մերժելու հարցին՝ արդեն իսկ որպես հիմք ունենալով էլեկտրոնային համակարգում զետեղված տեղեկատվությունը։ Լիլի ԴրմեյանԵՐԲ ԱՅԼ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿԱՄ ԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՏՐԻԲՈՒՆԱԼԻ ՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ ԱՌԿԱ ԷՆՈՒՅՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՆՈՒՅՆ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ՄԱՍԻՆ ԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՀԻՄՔԵՐՈՎՎԵՃԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾԲանալի բառեր` Նույն անձանց միջև վեճի վերաբերյալ գործ, նույն առարկայի մասին վեճիlis pendens, հայցադիմումի ընդունումը մերժել, հայցադիմումը վերադարձնելԱմփոփում։

Դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակումն օրենսդրական ճշգրիտ կարգավորման արժանի նուրբ հարցերից է, որին սերտորեն առնչվում են հայցադիմումը վերադարձնելու և դրա ընդունումը մերժելու դատաիրավական ինստիտուտները։ Սույն աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանց միջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելու և նույն հիմքով հայցադիմումը վերադարձնելու ինստիտուտների հարաբերակցության հարցին ինչպես ՀՀ գործող քաղ. դատ. օրենսգրքով, այնպես էլ «ՀՀ քաղաքացիական դատավարութան օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագծով, ինչպես նաև զարգացած իրավական համակարգեր ունեցող որոշ երկրների (Իտալիա, Նիդեռլանդներ) օրենսդրական կարգավորումներին։ Գործող օրենսգրքում առկա կազուսային իրավիճակը վերացնելուն ուղղված օրենսդրական փոփոխությունների նախագծով առաջարկվող իրավակարգավորումը, անշուշտ, անհրաժեշտություն է, սակայն գտնում ենք, որ, ըստ էության, սխալ է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի շարքում նախատեսելը, և անիմաստ է հեղինակների մտավախությունն այն մասին, որ եթե այս հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ դատարան դիմելու իրավունքը, քանի որ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու դեպքում մի կողմից այդ իրավունքի արդյունավետ իրացման նույնական հայցերով դատարան դիմելու հնարավորությունը։ Միաժամանակ ՀՀ դատական համակարգի աշխատանքը առավել արդյունավետ դարձնելու համար առաջարկվում է «Դատարանների գործավարության կանոնները հաստատելու մասին» ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի որոշման մեջ հավելել կանոն, որով դատարանի գրասենյակի գործավարը հայցն ընդունելու և «Դատական համակարգ» ծրագրում գրանցելու պահին կստուգի նույն անձանց միջև վեճի առկայությունը որևէ դատարանում և այդ գործի ու ներկայացված հայցադիմումի միջև կստեղծի էլեկտրոնային կապ։

Organizationանկացած կազմակերպությունում շրջանառու միջոցների ձևավորման հիմնական նպատակն է բավարարել անհրաժեշտ ակտիվներ ձեռք բերելու պահանջը և արդյունավետ օգտագործման համար օպտիմալացնել կապիտալի կառուցվածքը: Մասնավորապես, կապիտալի ձևավորման գործընթացի հիմքում ընկած են հետևյալ սկզբունքները. Հաշվի ՝ հաշվի առնելով կազմակերպության տնտեսական գործունեության զարգացման հեռանկարները. համապատասխան Ներառված կապիտալի չափի և ձևավորված ակտիվների քանակի համարժեքության ապահովում, ապահովություն: Նշված սկզբունքներին համապատասխան, կազմակերպությունների սեփական շրջանառու միջոցների ձևավորման խնդիրը գործնականում լուծվում է դրա ձևավորման ընթացքում: Շրջանառու կապիտալի աղբյուրները շրջանառու միջոցների, ինչպես նաև սեփական կապիտալի աղբյուրներ են: Վերջիններս այն միջոցներն են, որոնք չեն պատկանում կազմակերպություններին, բայց անընդհատ շրջանառվում են: Նման միջոցները ծառայում են որպես շրջանառու միջոցների ձևավորման աղբյուր `իրենց նվազագույն մնացորդով: 41 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ավանդաբար, շրջանառու միջոցների ֆինանսավորման բոլոր աղբյուրները բաժանվում են հետևյալ խմբերի.  սեփական և հավասարեցված,  վարկառու, ներգրավված, internal այլ ներքին աղբյուրներ: Սեփական միջոցներն առանցքային դեր են խաղում ակտիվների շրջանառության իրականացման գործում: Անհրաժեշտ է որոշակի անկախություն ապահովել առևտրային կազմակերպություններին, ինչը հնարավորություն է ստեղծում շահութաբեր գործունեության համար: Շուկայական հարաբերությունների պայմաններում, չնայած գույքի բազմազանությանը և դրա հետ կապված միջոցներ ներգրավելու հնարավորությունների ընդլայնմանը, բանկային վարկերի դերը, որպես շրջանառու միջոցների աղբյուր, զգալիորեն աճել է: Կորպորատիվ ֆինանսները, մասնավորապես շրջանառու միջոցների կառավարումը, լինելով համեմատաբար նոր տնտեսական կատեգորիա մեր իրականության համար, ներկայումս տեսական և փորձարարական ուսումնասիրությունների օբյեկտ է: Ո՞րն է այս կատեգորիայի նորությունը ազգային տնտեսվարող սուբյեկտների համար: Բարեփոխումների իրականացումից առաջ հանրապետությունում կամ ԽՍՀՄ տարածքում գործում էին բազմաթիվ ձեռնարկություններ, որոնց մեծ մասը կարելի էր համեմատել համաշխարհային շուկայում գործող ոչ պետական ​​ձեռնարկությունների հետ `արտադրության, ֆինանսավորման և դրամական հոսքերի տեսանկյունից: , Այս ձեռնարկությունների գործունեությունը զերծ չէր այնպիսի հասկացությունների կիրառումից, ինչպիսիք են ֆինանսավորումը, կառավարումը, միջոցների տեղաբաշխումը և այլն: Այսպիսով, որո՞նք են Հայաստանում շրջանառու միջոցների ֆինանսավորման և կառավարման էական խնդիրների հիմնական և տեսական պատճառները: Հարցին պատասխանելու համար քննարկեք շրջանառու միջոցների ֆինանսավորման և կառավարման մի շարք մոդելներ: Ֆինանսական կառավարման տեսության մեջ 42 Ընկերության ղեկավարի կողմից ընթացիկ ակտիվների տատանվող մասի ֆինանսավորման աղբյուրների ընտրության շնորհիվ ընդունված է առանձնացնել ընթացիկ ակտիվների ֆինանսավորման մի քանի ռազմավարություն: Պետք է ընդգծել, որ նշված մոդելները պարզեցված են, և կապիտալի կառուցվածքի վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու հնարավորությունը վերապահված է կառավարչին: Հաջորդ չորս տեսական մոդելներն առավել հայտնի են շրջանառու միջոցների կառավարման ոլորտում: իդեալական, ագրեսիվ, պահպանողական, փոխզիջումային: Այս կամ այն ​​մոդելի ընտրությունը հանգեցնում է երկարաժամկետ պարտավորությունների չափի որոշման և այդ հիմքի վրա զուտ շրջանառու կապիտալի չափի հաշվարկի, որը սահմանվում է որպես երկարաժամկետ պարտավորությունների և ոչ ընթացիկ ակտիվների տարբերություն: Հետեւաբար, յուրաքանչյուր ռազմավարություն համապատասխանում է հավասարակշռության որոշակի մոդելի: Այժմ եկեք քննարկենք նշված մոդելները առանձին: Իդեալական մոդել: Իդեալական մոդելի կառուցումը հիմնված է «շրջանառու ակտիվներ» և «շրջանառու պարտավորություններ» կատեգորիայի էության և դրանց փոխադարձ զուգադիպության վրա: Այս մոդելում ընթացիկ ակտիվների չափը համընկնում է կարճաժամկետ պարտավորությունների հետ, այսինքն `այս դեպքում զուտ շրջանառու միջոցը հավասար է զրոյի: Իրական կյանքում նման մոդել գոյություն չունի: Բացի այդ, իրացվելիության տեսակետից այս մոդելն ավելի ռիսկային է, քանի որ անբարենպաստ պայմանների դեպքում ձեռնարկությունը կարող է անվճարունակություն ցուցաբերել: Այս ռազմավարության էությունն այն է, որ երկարաժամկետ պարտավորությունները չեն որոշվում ըստ ընթացիկ ակտիվների մակարդակի, և հիմնական հաշվեկշռի հավասարումը (մոդելը) ունենում է հետևյալ ձևը. EP = Ոչ ընթացիկ ակտիվներ 43 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ CM CMP CMC CMC CMC - Ոչ ընթացիկ ակտիվներ ՍԿ - Շրջանառու կապիտալի համակարգային մաս - Շրջանառու կապիտալի տատանվող մաս ՍԴ - Սեփական կապիտալ ՍԴ - requiredանկացած երկարաժամկետ փոխառու կապիտալ պահանջվող շրջանառու միջոցների կառավարման ռազմավարության մյուս երեք մոդելներն ավելի իրատեսական են ձեռնարկության համար, որը հիմնված է հայտարարության վերաբերյալ. Այսպիսով, մոդելների տարբերությունը որոշվում է ընթացիկ ակտիվների տատանվող մասի համար ընտրված ֆինանսավորման աղբյուրներով: Ագրեսիվ մոդել: Այս մոդելի դեպքում երկարաժամկետ պարտավորությունները ծառայում են որպես ոչ ընթացիկ և ընթացիկ ակտիվների համակարգային մասի ֆինանսավորման աղբյուր: Այս դեպքում զուտ շրջանառու կապիտալը նույնն է, ինչ ընթացիկ ակտիվների համակարգային մասը, և ընթացիկ ակտիվների տատանվող մասը ամբողջությամբ ֆինանսավորվում է կարճաժամկետ կրեդիտորական պարտքերի հաշվին: Իրացվելիության տեսանկյունից այս ռազմավարությունը նույնպես ռիսկային է, քանի որ գործնականում անհնար է նվազագույնի հասցնել միայն ընթացիկ ակտիվները: 44 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Այս ռազմավարության դեպքում հիմնական հավասարակշռության հավասարումը (մոդելը) ունի նման տեսք. EP = Շրջան չկա: ակտիվ + Մոտավոր ակտիվ. համակարգի մաս KKP TM HM YPK OSHM SK պահպանողական մոդել: Այս մոդելի դեպքում ենթադրվում է, որ ընթացիկ ակտիվների տատանվող մասը նույնպես ֆինանսավորվում է երկարաժամկետ պարտավորությունների միջոցով: Այս դեպքում կարճաժամկետ կրեդիտորական պարտքեր չկան, իրացվելիությունը կորցնելու ռիսկ չկա, և զուտ շրջանառու կապիտալը հավասար է շրջանառու կապիտալի: Իհարկե, հասկանալի է, որ դա հնարավոր է միայն տեսականորեն և ունի արհեստական ​​բնույթ: Այս ռազմավարության ընթացքում բազային հավասարումը (մոդելը) կունենա այսպիսի տեսք. EP = Չկա շրջան: ակտիվ + Մոտավոր ակտիվ համակարգի մաս + մոտավոր ակտիվ տատանվող մաս YPC SHM SK OSH Փոխզիջման մոդել: Սա ավելի իրական մոդել է: Այս դեպքում ոչ ընթացիկ ակտիվները, ընթացիկ ակտիվների համակարգային և տատանվող մասի կեսը ծածկված են երկարաժամկետ պարտավորություններով (երկարաժամկետ պարտավորություններ և սեփական կապիտալ): Այս դեպքում զուտ շրջանառու կապիտալը հավասար է լողացող ակտիվների համակարգային մասին և դրանց տատանվող մասի կեսին: Այս ռազմավարության համաձայն, ձեռնարկությունները կարող են որոշակի ժամանակահատվածում ունենալ շրջանառու կապիտալի որոշակի ավելցուկ, ինչը բացասաբար է անդրադառնում շահույթի վրա, բայց միևնույն ժամանակ համարվում է վճար իրացվելիության կորստի ռիսկի դիմաց: Այս ռազմավարության դեպքում հիմնական հաշվեկշռի հավասարումը (մոդելը) ունի այսպիսի տեսք. Ե.Պ. = Ակտիվ չէ: + Մոտավոր ակտիվ Համակարգի մաս + 0,5 մոտ. ակտիվ տատանվող մաս: , ։

Շրջանառու կապիտալի ձեւավորման հիմնական նպատակը ցանկացած կազմակերպությունում համարվում է անհրաժեշտ ակտիվների ձեռքբերման պահանջի բավարարումը եւ արդյունավետ օգտագործման համար կապիտալի կառուցվածքի օպտիմալացումը։ Շրջանառու ակտիվների տատանվող մասի համար ֆինանսավորման աղբյուրների ընտրությամբ պայմանավորված՝ ընդունված է տարբերել շրջանառու ակտիվների ֆինանսավորման մի քանի ռազմավարություն։

ԲԱՐՈՅԱԿԱՆ ՎՆԱՍԻ ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ2013 թ. նոյեմբերի 5-ին ՀՀ Սահմանադրական դատարանը ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասը ճանաչեց ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող ևանվավեր, քանի որ այն բարոյական վնասը չի դիտում որպես վնասի տարատեսակ ևչի ապահովում բարոյական վնասի փոխհատուցման հնարավորություն` արգելափակելով անձի` դատարանի մատչելիության և արդար դատաքննության իրավունքներիարդյունավետ իրացումը ու խոչընդոտելով ՀՀ միջազգային պարտավորություններիբարեխիղճ կատարմանը։ Սահմանադրական դատարանը, նկատի ունենալով, որ պահանջվում է բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման ինստիտուտի համակարգված օրենսդրական կանոնակարգում, որը կներառի «բարոյական վնաս» հասկացության, այդ ինստիտուտի կիրառման շրջանակների և հիմքերի, բարոյական վնասը հաշվելու հստակ կարգի ու այլ հարցերի վերաբերյալ դրույթներ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի իրավական ուժը կորցնելու վերջնաժամկետ սահմանեց 2014 թ. հոկտեմբերի 1-ը։ Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանիորոշմամբ հիմք դրվեց առաջիկայում քաղաքացիական օրենսդրությունում բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի ներդրմանը։ Հաշվի առնելով բարոյականվնասի փոխհատուցման ինստիտուտը վաղուց արդեն կիրառող երկրների օրենսդրությունը, իրավական փորձն ու պրակտիկան՝ պետք է նշել, որ տվյալ ինստիտուտինառնչվող օրենսդրության, ինստիտուտի ներդրման և կիրառման ոլորտում առաջացելև գրեթե անլուծելի են մնացել մի շարք հարցեր, որոնք մեր օրենսդրի կողմից ոչ ճիշտկանխատեսման և դրանք լուծելու ոչ հստակ մեխանիզմների պատճառով կարող ենխնդիրներ առաջացնել նաև մեր իրավական համակարգի համար, և քաղաքացիական օրենսդրությունն իր օրենսդրական բացերի շարքում կավելացնի նաև բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտը։ Բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի սկզբնական խնդիրներից մեկը, որին պետք է ուշադրություն դարձնել, կապված է «բարոյական վնաս» հասկացության հետ։ Խնդրի կարևորությունն այն է, որ պետք է ճիշտ և հնարավորինս հստակսահմանել, թե ինչ է բարոյական վնասը՝ դրանով իսկ ամրագրելով բարոյական վնասիփոխհատուցման հիմքերը։ Բարոյական վնասը ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքումբնութագրվում է որպես «ֆիզիկական կամ բարոյական տառապանք» (հոդված 151)։ Ինչպես արտահայտված է «Բարոյական վնասի փոխհատուցման վերաբերյալ օրենսդրության կիրառման հարցերի մասին» ՌԴ Գերագույն դատարանի պլենումի20.12.1994 թ. որոշման մեջ, բարոյական վնասը կարող է հանդես գալ որպես անձիբարոյական տառապանք՝ կապված իր հարազատներին կորցնելու, հասարակականակտիվ կյանքով զբաղվելու անհնարինության, աշխատանքը կորցնելու, ընտանեկան,բժշկական գաղտնիքի բացահայտման, պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորող, իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկատվության տարածման, հաշմություն կամ առողջությանն այլ կերպ վնաս պատճառելու հետ կապված ֆիզիկական ցավի, դրա կամ բարոյական տառապանքների արդյունքում հիվանդությանձեռքբերման հետ։ Ընդ որում, այդ տառապանքները կարող են առաջանալ անձի ոչգույքային իրավունքների և բարիքների, ինչպես նաև գույքային իրավունքների ոտնահարման արդյունքում։ Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքում ոչ թե հատուկնշված է բարոյական վնաս արտահայտությունը, այլ խոսվում է գույքային չհամարվողվնասի դրամական հատուցման մասին։ Այս ոչ հստակ կարգավորումը հղի է լուրջ հետևանքներով, որովհետև գերմանական դատական պրակտիկայում արմատավորվելէ minima non curat praetor՝ «դատավորը հոգ չի տանում մանրուքների մասին» սկըզբունքը, ըստ որի՝ որոշակի դեպքերում դատարանը մերժում է բարոյական վնասիփոխհատուցման պահանջը՝ համարելով դրանք ընդհանրապես աննշան վնասներ1։ Աննշանության չափանիշի բացակայությունն էլ դժվարություններ է առաջացնում էական և աննշան վնասների տարբերակման հարցերում, օրինակ՝ արդյոք ուսուցչի ապտակների համար անկարգապահ աշակերտի մոտ առաջանո՞ւմ է վնասի փոխհատուցման պահանջի իրավունք։ Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգիրքը որևէ տարբերակում չի դնում գույքային և ոչ գույքային վնասների միջև։ Վնասը հիշատակվում էորպես ընդհանուր կատեգորիա։ Չնայած դրան՝ Ֆրանսիայի քաղաքացիական իրավունքի տեսության մեջ և դատական պրակտիկայում առկա է նման տարբերակում։ Ֆրանսիական դատական պրակտիկայում բարոյական վնաս հասկացությունը դիտվում է ուղղակի որպես ոչ գույքային իրավունքների ու բարիքների ոտնահարում,այսինքն՝ ֆրանսիական մոդելը բարոյական վնասի հատուցումն ուղղակիորեն չի կապում տուժողի մոտ տառապանքի, հոգեբանական կամ ֆիզիկական վնասի առաջացման հետ, ինչը չի արտացոլում բարոյական վնասի էությունը։ «Բարոյական վնաս»հասկացության իմաստաբանական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն հանդես էգալիս որպես ոչ միայն իրավունքների ոտնահարում, այլ նաև դրանց արդյունքումառաջացած վնաս և տառապանք, ուստի կարծում ենք՝ Ֆրանսիայի քաղաքացիականիրավունքը թերի է արտահայտում հասկացության էությունը։ Ինչ վերաբերում է անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգին, պետք է նշել, որ այստեղ նույնպես բարոյական վնասի հասկացության ու տերմինաբանության վերաբերյալ միասնական որոշում գոյություն չունի։ Անգլիայում ու ԱՄՆ-ում տարածված է «հոգեկան վնաս» եզրույթը՝ իր տարբեր դրսևորումներով՝ հոգեբանական վնաս, հոգեբուժական վնաս, նյարդային շոկ2, նյարդային ցնցում, հասարակ շոկ, հասարակ ցնցում և այլն։ Այսպիսի մոտեցումը, որ մեծապես կապված է նախադեպային իրավունքի կազուալ բնույթի հետ,չի համապատասխանում մայրցամաքային, մասնավորապես՝ մեր իրավական համակարգին։ Այն կարող է գործել անգլո-սաքսոնական նախադեպային իրավունքի շրջանակներում։ Պետք է օրենսդրորեն ամրագրել բարոյական վնասները և այն գործողությունները (անգործության տեսակները) կամ դրանց սահմանները, որոնք կարող են առաջացնել բարոյական վնասի փոխհատուցման պահանջ, այսինքն՝ պետք է տալ բարոյականվնաս հասկացության այսպիսի սահմանում. բարոյական վնաս է համարվում ֆիզիկական անձին պատճառված բարոյական տառապանքը, այդ թվում՝ վախը, ամոթը, ստորացումը կամ հոգեբանական իմաստով այլ անբարենպաստ վիճակը՝ կապված պատվի և արժանապատվության ոտնահարման, հարազատներին կորցնելու, հասարակական ակտիվ կյանքով զբաղվելու անհնարինության, աշխատանքը կորցնելու, ընտա1 Տե՛ս Эрделевский А., Компенсация морального вреда։ анализ и комментарий законодательства и судебнойпрактики, 3-е изд., Mосква, 2007, էջ 12։ 2 Nervous shock. Նյարդային շոկի դիմաց փոխհատուցման հետ կապված դատական գործի տիպիկ օրինակէ Alcock v Chief Constable of South Yorkshire Police [1992] 1 AC 310 գործը։ նեկան, բժշկական ու անձնական այլ գաղտնիքի բացահայտման և գույքային, անձնական ոչ գույքային իրավունքների այլ կերպ ոտնահարման, ինչպես նաև անձին ֆիզիկական, օրգանական վնաս պատճառելու արդյունքում առաջացած ֆիզիկական տառապանքը1։ Այստեղ հարկ է նշել, որ ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքով գույքայինիրավունքների խախտման արդյունքում առաջացած բարոյական վնասը հատուցվումէ միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Խոսքը վերաբերում է սպառողների իրավունքների, քաղաքացիների աշխատանքային իրավունքների և զինծառայության հետկապված գույքային իրավունքների ոտնահարման դեպքերին2։ Մնացած բոլոր դեպքերում օրենսգիրքը թույլ չի տալիս պահանջել գույքային իրավունքների խախտման արդյունքում պատճառված բարոյական վնասի հատուցում։ Սա արդարացի մոտեցում չէ.շատ դեպքերում գույքային վնաս պատճառելու արդյունքում տուժողի մոտ ավելիլուրջ տառապանքներ ու ապրումներ են առաջանում, քան ոչ գույքային բարիքներիոտնահարման ժամանակ։ Օրինակ, եթե մեկի՝ նոր վերանորոգված բնակարանը հարևանի անփութության պատճառով ջրով է լցվում՝ պատճառելով ոչ միայն նյութական,այլև՝ բարոյական վնաս, դատարանը մերժում է բարոյական վնասի հատուցման պահանջը։ Բայց չէ՞ որ շատ դեպքերում անձի գույքին պատճառված թեկուզ ոչ մեծ չափերի վնասը կարող է լուրջ տառապանքներ, ցավ, անհանգստություն առաջացնել անձիմոտ, և գույքին պատճառված վնասի փոխհատուցումը միայն բավական չլինի այդդեպքում անձի իրավունքների պաշտպանության համար։ Այսինքն, բարոյական վնասի հատուցման ինստիտուտը կդառնա չկիրառվող, ձևական գործիք, ուստի պետք էզերծ մնալ ՌԴ օրենսգրքի նման կարգավորումից, և նախատեսել բարոյական վնասիփոխհատուցման պահանջի իրավունք գույքային իրավունքների խախտման բոլորդեպքերում։ Գուցե ՌԴ օրենսդրությունը գույքային վնասների արդյունքում պատճառված բարոյական վնասի փոխհատուցման դեպքերը նախատեսում է միայն օրենքովայն նպատակով, որ դատարաններին ազատի բարոյական վնասի անհարկի և անհիմն պահանջներից, սակայն դատավարական հստակ մեխանիզմներով կարելի էկանխել նման դեպքերը։ Ինչպես նշվեց, բարոյական վնասը ֆիզիկական անձին պատճառված վնասն է,որովհետև բարոյական վնասի հատուցման սուբյեկտների հիմնախնդիրը նույնպեսշատ վեճերի և հակասությունների տեղիք է տալիս։ Հարց է առաջանում՝ կարո՞ղ էընդհանրապես իրավաբանական անձը կրել բարոյական վնասներ և պահանջելդրանց փոխհատուցում։ ՌԴ նախկին քաղաքացիական օրենսգրքով բարոյականվնասի փոխհատուցման սուբյեկտ էին ճանաչվում քաղաքացիները՝ ֆիզիկական անձինք։ Միևնույն ժամանակ օրենսգիրքը ամրագրում էր, որ քաղաքացին իր գործարարհամբավն արատավորվելու դեպքում կարող է պահանջել նաև բարոյական վնասիհատուցում։ Այս կանոնները տարածվում էին նաև իրավաբանական անձանց վրա,այսինքն՝ առկա էր ակնհայտ հակասություն՝ մի կողմից բարոյական վնասի փոխհատուցման սուբյեկտ ճանաչելով քաղաքացիներին, մյուս կողմից՝ դրա պահանջի իրավունք նախատեսելով իրավաբանական անձանց համար։ Սակայն ՌԴ քաղաքացիական նոր օրենսգրքում (հոդված 152) հարցին տրվել է լուծում, և իրավաբանական անձինք վերջնականապես զրկվել են բարոյական վնասի փոխհատուցման իրավունքից։ 1 Ֆիզիկական տառապանք ասելով՝ հասկացվում է ցավը, այդ թվում` շոկը, նևրոզը, մարմնի կազմվածքի ևդեմքի այլանդակումը (հատկապես՝ կանանց մոտ), անհարմարությունները վնաս պատճառելուց հետո,օրինակ՝ անձը ավելի շուտ է հոգնում աշխատանքի ընթացքում, քան մինչև իրեն վնաս պատճառելը (տե՛սhttp։ //uristy.ucoz.ru/publ/2-1-0-525)։ 2 Տե՛ս Дмитриева О., Некоторые проблемы института компенсации морального вреда, “Вестник Воронежского института МВД России”, № 1, 2010, էջ 60-63։ Մեր օրենսդրության պարագայում նման խնդիր չունենալու համար անհրաժեշտ էհենց սկզբից որոշել իրավաբանական անձանց հնարավորությունները բարոյականվնասի փոխհատուցման հարցում։ Կան կարծիքներ, որ իրավաբանական անձանցհամար օրենքով պետք է հստակ ամրագրվի պաշտպանության այնպիսի եղանակ,ինչպիսին է բարոյական վնասի փոխհատուցումը՝ ցանկացած ոչ գույքային իրավունքի ոտնահարման դեպքում1։ Բարոյական վնասի փոխհատուցման իրավահարաբերությունները կարգավորող նորմերի կիրառումը պետք է համապատասխանի իրավահավասարության սկզբունքին (այսինքն՝ հավասարապես նախատեսված լինի և՛ ֆիզիկական, և՛ իրավաբանական անձանց համար), և այստեղից էլ բխում է դրանց անհավասարաչափ կիրառման անթույլատրելիությունը։ Հակառակ դեպքում կխաթարվիիրավահավասարության ֆունդամենտալ սահմանադրական սկզբունքը՝ որպես իրավունքների իրականացման անհրաժեշտ պայման2։ Որոշ հեղինակներ էլ գտնում են, որբարոյական վնասի փոխհատուցման իրավունք ունեն նաև իրավաբանական անձինք,սակայն իրավաբանական անձը ոչ թե բարոյական և ֆիզիկական տառապանք էկրում, այլ խոսքն ուղղակի գնում է գործարար համբավի, անվան ոտնահարման մասին, ինչը կարող է բացասաբար անդրադառնալ կազմակերպության գործունեությանվրա։ Այլ կերպ ասած՝ իրավաբանական անձանց դեպքում բարոյական վնաս ասելով՝պետք է հասկանալ կազմակերպության ոչ գույքային իրավունքների ոտնահարմանորոշ բացասական հետևանքներ՝ ուղղակիորեն կապված տնտեսական ոլորտի խաթարման հետ3։ Կա կարծիք, որ իրավաբանական անձը պետք է կարողանա բարոյական վնասի հատուցում պահանջել նաև պարտավորությունների խախտման, առևտրային գաղտնիքի բացահայտման, ապրանքանիշի ապօրինի օգտագործման և այլդեպքերում4։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր «Commingersol S.A. ընդդեմ Պորտուգալիայի» գործով5 եկավ այն համոզման, որ դատարանը չի կարողբացառել առևտրային կազմակերպության իրավունքը՝ պահանջելու իր ոչ նյութականվնասների հատուցումը, որոնք կարող են հանդես գալ որպես կազմակերպության ղեկավարման գործարար համբավի ոտնահարում և անհարմարություն։ Իրականումպետք է նշել, որ կազմակերպության ղեկավարությանը պատճառված անհանգստությունը, կազմակերպության ղեկավարման համար առաջացած խոչընդոտները լավագույն դեպքում պետք է դիտել որպես բարոյական վնաս՝ ուղղակի հասցված հենց ղեկավար մարմիններին՝ ֆիզիկական անձանց, բայց ոչ կազմակերպությանը։ Առևտրային գաղտնիքի բացահայտման, ապրանքանիշի ապօրինի օգտագործման և այլ ոչգույքային իրավունքների ոտնահարման դեպքերն առնչվում են հենց կազմակերպության գործարար համբավի ոտնահարմանը, որը քաղաքացիաիրավական այլ ինստիտուտ է։ Այսինքն, իրավաբանական անձանց համար բարոյական վնասի փոխհատուցում չպետք է նախատեսվի, հակառակ դեպքում՝ տեղի կունենա քաղաքացիականիրավունքի համակարգի երկու ինքնուրույն տարրերի՝ բարոյական վնասի հատուցման և պատվի, արժանապատվության ու գործարար համբավի պաշտպանությանինստիտուտների միաձուլում, չնայած որ դրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր պաշտպանության առարկան ու օբյեկտը։ Ելնելով բարոյական վնաս հասկացության բուն իմաս1 Տե՛ս Малеина М., Нематериальные блага и перспективы их развития, “Закон”, 1995, № 10, էջ 103;Компенсация за неимущественный вред, “Вестник Верховного Суда СССР”, 1991, № 5, էջ 29։ 2 Տե՛ս “Выступление Председателя Конституционного Суда РФ В. Д. Зорькина (Редакционный материал)”,“Российский судья”, 2009, № 1, էջ 17, 18։ 3 Տե՛ս Смирнов В. и др., Обсуждение Основ гражданского законодательства, "Круглый стол" журнала"Правоведение", ч. 2, 1992, № 2, էջ 104 -110։ 4 Տե՛ս Шичанин А., Проблемы становления и перспективы развития института возмещения морального вреда,автореф. дисс. к. ю. н., Москва, 1995, էջ 7։ 5 Տե՛ս http։ //echr.ketse.com/doc/35382.97-en-20000406/view/։ տից, այն է՝ բարոյական կամ ֆիզիկական տառապանք, պետք է նշել, որ բարոյականտառապանք կարող է կրել միայն այն սուբյեկտը, ով ունի հոգեկան ներաշխարհ, իսկֆիզիկական տառապանք՝ ով ունի մարմին։ Անհեթեթ է թվում այն հանգամանքը, որիրավաբանական անձը, լինելով արհեստածին սուբյեկտ, իրավական ֆիկցիա, կարողէ ընդհանրապես կրել այդ տառապանքները և պահանջել բարոյական վնասի փոխհատուցում։ Նույնպիսի կարծիք արտահայտված է շատ գիտնականների մոտ։ Այսպես՝Վ. Վիտրյանսկին գտնում է, որ ընդհանուր իրավասության դատարանների կողմիցիրավաբանական անձանց օգտին բարոյական վնասի փոխհատուցման պահանջներըբավարարելու պրակտիկան ուղղակի թյուրիմացություն է1 (խոսքը, իհարկե, մինչևքաղաքացիական օրենսգրքում վերոնշյալ փոփոխությունները ձևավորված պրակտիկայի մասին է)։ Գործնականում նման եզրահանգման է եկել նաև ՌԴ Գերագույն արբիտրաժային դատարանը՝ նշելով, որ, քանի որ ըստ օրենքի բարոյական վնասի հատուցման չափը որոշելիս հաշվի են առնվում բարոյական և ֆիզիկական տառապանքները՝ կապված անձի անհատական հատկանիշների հետ, և քանի որ իրավաբանական անձը չի կարող կրել այդ տառապանքները, նրան հնարավոր չէ բարոյականվնաս պատճառել2։ Նույնիսկ այդ դեպքում ինչպե՞ս պետք է որոշել բարոյական վնասիչափը, ի՞նչ հանգամանքներ պետք է հաշվի առնել։ Այսպիսով, կարող ենք նշել, որիրականում անհրաժեշտ է բացառել իրավաբանական անձանց՝ բարոյական վնասիփոխհատուցման հնարավորությունն ու այն օրենսդրորեն ամրագրելը՝ հատկապեսհաշվի առնելով այն, որ դա կնույնացվի պատվի, արժանապատվության և գործարարհամբավի պաշտպանության ինստիուտի հետ, որը որոշակի դեպքերում կհանգեցնիօրենքում հարցի կրկնակի կարգավորման՝ անհարկի հակասությունների տեղիք տալով։ Այսինքն, այս հարցում պետք է մնալ նույն համոզման՝ բարոյական վնասի փոխհատուցման սուբյեկտ կարող են լինել միայն քաղաքացիները՝ ֆիզիկական անձինք։ Իսկ ինչ վերաբերում է տվյալ դեպքում իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց իրավահավասարության խախտմանը, ապա քաղաքացիական իրավունքը սահմանում էիրավաբանական անձանց նպատակային (հատուկ) իրավունակությունը, և իրավաբանական անձն օբյեկտիվորեն չի կարող կրել այնպիսի իրավունքներ, որոնց կրողըկարող են լինել միայն քաղաքացիները և հակառակը3։ Հաջորդ հարցը վերաբերում է լրիվ գործունակ անձին պատճառված բարոյականվնասի, մասնավորապես՝ պատվի և արժանապատվության ոտնահարման դեպքումհատուցման պահանջը երրորդ անձանց կողմից ներկայացնելուն4։ Օրինակ, մի դեպքում դա կարող է վերաբերել մահացած անձին նախկինում պատճառված բարոյականվնասին, երբ դա պահանջում են փոխհատուցել մահացածի ընտանիքի անդամները,մյուս դեպքում էլ՝ իր ընտանիքի անդամների պատվի և արժանապատվության ոտնահարման արդյունքում անձին պատճառված բարոյական վնասին։ Պատվի և արժանապատվության ոտնահարումը և բարոյական վնասը նույնական չեն, հետևաբար բարոյական վնասի փոխհատուցման պահանջ անձը կարող է ներկայացնել միայն այն դեպքում, երբ այդտեղ նա ունի ինքնուրույն, անձնական շահ, որ պաշտպանության կարիքունի։ Բարոյական վնասն անհատական բնույթ ունի, քանի որ վնասի չափը որոշելիսդատարանը հաշվի է առնում տառապանքների աստիճանը՝ կապված անձի անհատական առանձնահատկությունների հետ։ Այսինքն, բարոյական վնասի հատուցման պահանջի հնարավորությունը երրորդ անձանց կողմից պետք է բացառել։ 1 Տե՛ս http։ //www.lawmix.ru/bux/45291/։ 2 Տե՛ս Постановление Президиума Высшего арбитражного суда РФ от 1 декабря 1998 г. № 813/98։ 3 Տե՛ս Բարսեղյան Տ., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական իրավունք, մաս 1, 3-րդ հրատ,Երևան, 2006, էջ 118։ 4 Տե՛ս Белявский А., Придроворов Н., Охрана чести и достоинства личности в СССР, Москва, 1971, էջ 89։ Բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի կարևորագույն, ակտուալ ևինստիտուտը կիրառող երկրների օրենսդրության կողմից գրեթե վերջնականապեսչլուծված խնդիր է համարվում փոխհատուցման չափի որոշումը։ Բնականաբար, բարոյական վնասի չափը չի կարող հաշվարկվել այնպես, ինչպես գույքային վնասի դեպքում՝ արժեքի գնահատման միջոցով։ ՌԴ օրենսդրությամբ՝ բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը որոշվում է դատարանի կողմից՝ ողջամտության և արդարությանսահմաններում՝ հաշվի առնելով պատճառված բարոյական և ֆիզիկական տառապանքները, վնաս պատճառողի մեղքի աստիճանը1։ Ընդ որում՝ տառապանքներիբնույթը գնահատվում է` հաշվի առնելով վնաս պատճառելու փաստական հանգամանքները և տուժողի անհատական առանձնահատկությունները։ Իրականում հստակամրագրված չափանիշների բացակայությունը մի կողմից խնդիրներ է առաջացնումդատարանների համար՝ դժվարություններ առաջացնելով չափերը որոշելու հարցում,մյուս կողմից էլ հիմք է հանդիսանում դատարանների կողմից պահանջում ներկայացված փոխհատուցման չափը անհարկի նվազեցնելու կամ մեծացնելու։ Այդ է պատճառը, որ ՌԴ դատական պրակտիկայում գրանցվել են դեպքեր, երբ դատարանը նվազեցրել է հայցում ներկայացված պահանջի չափը 9 հազար անգամ2։ Այսինքն, և՛ դատարանները, և՛ տուժողները չունեն վնասի չափը գնահատելու հստակ չափորոշիչներ։ Դրանով իսկ այս ինստիտուտը կորցնում է իր նշանակությունն ու արդյունավետությունը, ուստի անհրաժեշտ է մշակել և ամրագրել փոխհատուցման չափի որոշմանհստակ չափանիշներ։ Գրականության մեջ առաջարկվում են տարբեր չափանիշներ,օրինակ՝ վնաս պատճառելու փաստական հանգամանքների հասարակական գնահատականը, առողջությանը վնաս պատճառելու դեպքում՝ վնասի աստիճանն ու բնույթը,առողջության քայքայման երկարատևությունը կամ կարճատևությունը, նույնիսկ՝ տեղական բարքերն ու սովորույթները և այլն3։ Առաջ է քաշվում նաև տուժողի գույքայինդրությունը հաշվի առնելը։ Դա բացատրվում է նրանով, որ նյութապես ոչ բարվոք վիճակում գտնվող անձի համար, որպես բարոյական վնասի հատուցում, պետք է փոխհատուցվի ավելի քիչ գումար, քան նյութապես լավ ապահովված անձին, քանի որառաջինի դեպքում թեկուզ քիչ գումարը կարող է փոխարինել նրա կրած տառապանքները, նույն ձևով և չափով երջանկացնել նրան, վերականգնել նախկին հոգեվիճակն այնպես, ինչպես առավել մեծ գումարը՝ երկրորդի համար։ Սակայն այսպիսի մոտեցումն անընդունելի է և հակասում է իրավահավասարության ու արդարությանսկզբունքներին։ Ընդհակառակը, որպես չափանիշ կարելի է հաշվի առնել միայն միկողմի՝ իրավունքները խախտողի գույքային դրությունը՝ նրա վրա բարոյական վնասիհատուցման պարտավորություն դնելիս։ Առկա է նաև կարծիք այն մասին, որ անընդունելի է բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը որոշելիս տուժողի անհատականառանձնահատկությունները հաշվի առնելը՝ հիմնավորելով, որ տուժող անձը փոխհատուցում պահանջելիս կարող է հիմնվել իր չափազանց զգայուն լինելու, մարմնի ևտեսքի նկատմամբ չափազանց հոգատար լինելու և այլ հանգամանքների վրա, այնինչփոխհատուցումը պետք է հավասար լինի՝ անկախ նրանից՝ կին է տուժողը, թե տղամարդ, զգայուն է, թե ոչ։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ անձի անհատականառանձնահատկությունները կարևոր չափանիշ են և պետք է ամրագրվեն, այլապեսուժեղ մարզիկին և նրբագեղ կնոջն արված ապտակի արդյունքում երկու կողմին էլ1 Որոշակի դեպքերում (օրինակ՝ ապօրինի կերպով դատապարտման կամ քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու, պատվի, արժանապատվության ոտնահարման և այլն) մեղքի առկայությունը բարոյական վնասի հատուցման համար պարտադիր չէ։ էջ 21։ 3 Տե՛ս http։ //bit.ly/1hWPaXj։ կտրվի փոխհատուցում հավասար չափով, ինչն անարդար մոտեցում Է։ Եվրոպականերկրներում չափանիշների հարցը նույնպես հստակ կարգավորված չէ, և հարցի լուծման ողջ ծանրությունը դատարանների վրա է։ Հայտնի են դատական գործեր, երբդատարանն ավտովթարի արդյունքում ամուսնուն կորցրած կնոջը որպես բարոյականվնասի փոխհատուցում սահմանել է 6500 ֆունտ՝ նշելով, որ կինը գեղեցիկ է և համակրելի, 30 տարեկան է և կարող է նորից ամուսնանալ։ Կամ մեկ այլ գործով Կ. Պետերսոնը, ով մեղադրվում էր Շվեդիայի վարչապետի սպանության մեջ և հետագայումդատարանի կողմից ճանաչվել էր անմեղ, պահանջել էր 2 մլն կրոն փոխհատուցում.արդյունքում հայցը բավարարվել է 300 հազ. կրոնի չափով՝ այն հիմնավորմամբ, որանձը նախկինում դատապարտված է եղել, տվյալ պահին միայնակ թոշակառու է ևընտանիքի մասին հոգ տանելու կամ աշխատանք կորցնելու մասին անհանգստանալու կարիք չունի1։ Այսինքն, դատարանները նման գործեր քննելիս արդարացի վճիռներ կայացնելու նպատակով առաջնորդվում են տարբեր չափանիշներով։ Մեր կարծիքով՝ բարոյական վնասի հատուցման չափի որոշման հարցում անհրաժեշտ է ամրագրել հետևյալ պարտադիր չափորոշիչները, որոնք պետք է հաշվի առնվեն դատարանների կողմից՝ ելնելով գործի առանձնահատկություններից։ Դրանք են. ա) ֆիզիկական տառապանքների դեպքում՝ տուժողի առանձնահատկությունները (սեռ, տարիք), մարմնական վնասվածքի բնույթը, բուժման տևողությունը, հետևանքների տևողությունը, բ) բարոյական տառապանքների, ապրումների դեպքում առաջացած հոգեբանական հետևանքները, իր վիճակի ծանրության աստիճանը գիտակցելը, անձի առանձնահատկությունները, աշխատունակությունը վնասը կրելուց հետո, գ) վնաս պատճառողի հետ կապված՝ նրա գույքային դրությունը, մեղքի աստիճանը։ Սրանք այն պարտադիր հանգամանքներն են, որոնք հաշվի առնելու, գնահատելու դեպքում միայն հնարավոր կլինի արդարության և ողջամտության սահմաններումորոշել բարոյական վնասի փոխհատուցման անհրաժեշտությունը, հիմքերը, չափը ևարդարացի վճիռ կայացնել։ Բնականաբար այս չափանիշները չեն կարող սպառիչ լինել։ Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում, ելնելով գործի առանձնահատկություններից ևօրենքով ամրագրված չափանիշներից, դատարանները կմշակեն և կկիրառեն նոր չափանիշներ, որոնք էլ հետագայում հիմք կհանդիսանան դրանց օրենսդրական ամրագրման համար։ Շատ շուտով հայրենական իրավական համակարգը կլրացվի նոր իրավականինստիտուտով, որով էլ հիմք կդրվի քաղաքացիաիրավական կարգավորման մի նորփուլի։ Այն կնպաստի իրավագիտակցության բարձրացմանը, նոր դատական պրակտիկայի ձևավորմանը, կարևոր դեր կստանձնի անձանց քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության գործում։ Սակայն, ինչպես նշվեց, այս ինստիտուտը կարող էգործել և իրականացնել իր գործառույթները միայն այն դեպքում, երբ այն հնարավորինս զերծ կլինի թերություններից։ Համակարգայնորեն հստակ կանոնակարգված լինելու համար պետք է ճիշտ ու արդյունավետ լուծում ստանան քննարկված խնդիրները։ 1 Шичанин А., էջ 89։ Տիգրան ԴադունցԲԱՐՈՅԱԿԱՆ ՎՆԱՍԻ ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐԲանալի բառեր՝ բարոյական վնասի ինստիտուտ, «բարոյական վնաս» հասկացություն,բարոյական վնասի փոխհատուցման սուբյեկտներ, իրավաբանական անձանց բարոյականվնաս, բարոյական վնասի չափ, բարոյական վնասի գնահատման չափանիշներ։

Հոդվածում քննարկվում են բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք այդ ինստիտուտի ներդրման և կիրառման համար անհրաժեշտ է լուծել։ Վերլուծվում են արտասահմանյան երկրների օրենսդրությունը, իրավակիրառ պրակտիկայում առկա փորձն ու հիշյալ ինստիտուտի հիմնախնդիրների, վիճահարույց հարցերի տարբեր տեսական լուծումներ։ Քննարկվում է «բարոյական վնաս» հասկացության էությունն ու նշանակությունը, հիմնավորվում են գույքային բոլոր վնասների դեպքում բարոյական վնասի հատուցման անհրաժեշտությունը, իրավաբանական անձանց՝ որպես բարոյական վնասի փոխհատուցման սուբյեկտ ճանաչելը բացառող հանգամանքները, բարոյական վնասի չափի որոշման և գնահատման չափանիշների հիմնախնդիրները։ Հոդվածի նպատակն է քննարկվող խնդիրների ճիշտ, արդյունավետ և ՀՀ իրավական համակարգին համապատասխան լուծման միջոցներ առաջարկելը, ինչից մեծապես կախված է հետագայում բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի հստակ ներդրումն ու ճիշտ կիրառումը։

Գաղտնիք չէ, որ ցանկացած պետության տնտեսական զարգացման կարեւորագույն խոչընդոտներից մեկը ստվերային տնտեսության առկայությունն է։ Խոսելով ստվերային տնտեսության մասին՝ տնտեսության վերաբերյալ քիչ թե շատ գաղափար ունեցող յուրաքանչյուր անձ նախ եւ առաջ իր ուշադրությունը կենտրոնացնում է պետության հարկային քաղաքականության վրա։ Սա պատահական չէ եւ պայմանավորված է հարկեր - ՀՆԱ այն ուղիղ կապով, որին ժամանակին անդրադարձել է հայտնի տնտեսագետ Լաֆերը։ Վերջինս պնդում էր, որ տնտեսության մեջ հարկային բեռի անընդհատ բարձրացումը ի վերջո հանգեցնելու է կա՛մ տնտեսության կրճատմանը կա՛մ ստվերային տնտեսության առաջացմանը։ Սա փաստ է, որը առանձնակի ու162ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ շադրության պետք է արժանանա ցանկացած պետության կողմից` տնտեսական քաղաքականության իրականացման ժամանակ։ Ստվերային տնտեսության գոյությունը կարեւորագույն հիմնախնդիր է ցանկացած պետության համար, որի կրճատման արդյունավետ տարբերակների որոնմամբ էլ պայմանավորված է թեմայի արդիականությունն ու հրապատությունը։ Տնտեսության մեջ ստվերային տնտեսության առկայությունը որպես տնտեսական զարգացման կարեւորագույն խոչընդոտ եւ հիմնախնդիր դիտարկելիս՝ յուրաքանչյուր պետության համար առաջնահերթ ուսումնասիրության կենտրոնում են հայտնվում այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումը եւ ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների բացահայտումը։ Այլ կերպ ասած, հիմնախնդրի վերաբերյալ ամբողջական պատկերացում կազմելու եւ լուծման արդյունավետ տարբերակներ որոնելու նպատակով՝ նախ եւ առաջ անհրաժեշտ է օբյեկտիվ պատկերացում կազմել հիմնախնդրի մասշտաբների եւ դրա առաջացման պատճառների վերաբերյալ։ Այս համատեքստում կարելի է պնդել, որ միայն ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների բացահայտման միջոցով պետությունը կարող է մշակել միջոցառումների այնպիսի համակարգը, որը կբացառի ստվերային տնտեսության գոյության հիմքերն ու կնպաստի դրա մասշտաբների կրճատմանը։ Եվ չնայած, որ ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումը բարդ գործընթաց է, իսկ գնահատման արդյունքում ստացված ցուցանիշները կարող են ճշգրիտ չարտահայտել ստվերի իրական չափը, այնուամենայնիվ, միջազգային մի շարք կազմակերպություններ մշակել են մեթոդների մի ամբողջություն, որոնց շնորհիվ կարողանում են գնահատել տարբեր երկրներում առկա ստվերային տնտեսության մասշտաբները։ Այլ է պատկերը ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների հարցում։ Այլ կերպ ասած, եթե ինչ-որ տեսանկյունից հնարավոր է գտնել ստվերային տնտեսության գնահատման ընդհանրացված մեխանիզմներ եւ մեթոդներ, որոնք կիրառելի կլինեն գրեթե բոլոր երկրների համար, ապա ստվերի առաջացման պատճառները տարբեր են եւ կախված են տվյալ երկրի ազգային առանձնահատկություններից։ Ահա թե ինչու, ստվերային տնտեսություն ունե163ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ցող յուրաքանչյուր երկրի համար ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումից զատ, առանձնահատուկ նշանակություն ունի ստվերի առաջացման պատճառների բացահայտումը։ Համաձայն Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից 2018թ.-ի հունվարին հրապարակված փաստաթղթի՝ Հայաստանի Հանրապեությունում 1991-2015թթ.-ներին ստվերային տնտեսության միջին ցուցանիշը գնահատվել է 42,6% [7]։ Առավել ուշագրավ է հատկապես այն հանգամանքը, որ 1991թ.-ից մինչեւ 2015թ.-ը ընկած 25ամյա ժամանակահատվածում ստվերային տնտեսության գնահատականը ենթարկվել է աննշան փոփոխությունների՝ տատանվելով միջին ցուցանիշի շրջակայքում։ Սա փաստում է այն մասին, որ անկախացումից ի վեր Հայաստանում տնտեսության գրեթե կեսը գտնվում է ստվերի մեջ, իսկ հարկային քաղաքականության գործիքները եղել են անարդյունավետ, քանի որ չեն նպաստել ստվերային տնտեսության կրճատմանը։ Դեռ ավելին, ստվերային տնտեսության նման բարձր ցուցանիշը հիմքեր է տալիս կարծելու, որ հարկային քաղաքականության տեսանկյունից լիազոր մարմնի՝ հարկային մարմնի, գործառույթները չեն ենթարկվել արդարացի եւ օբյեկտիվ գնահատականի, չեն բացահայտվել այդ գործառույթների անարդյունավետության պատճառները, միջոցառումներ չեն մշակվել թերությունների հայտնաբերման եւ դրանց շտկման ուղղությամբ։ Իսկ որպես արդյունք, հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատումը հնարավորություն չի տվել բացահայտել եւ համապատասխան գնահատականի արժանացնել ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառները։ Այլ կերպ ասած, հարկային մարմնի գործառույթների գնահատումը եղել է անարդյունավետ, քանի որ չեն հայտնաբերվել այն բոլոր պատճառները, որոնց առկայության պարագայում մարդիկ կամա թե ակամա հայտնվել են ստվերում, թաքցրել են իրենց տնտեսական գործունեության ցուցանիշները եւ այլն։ Ահա թե ինչու, այս տեսանկյունից, կարելի է պնդել, որ ստվերային տնտեսությունը արդյունք է հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման։ ՀՀ-ում հարկային մարմնի գործառույթների գնահատման մասին խոսելիս՝ կարիք կա վերլուծության ենթարկել ՀՀ հարկային մարմնի կողմից իրականացվող գործառույթները, բացահայտել դրանց իրականացման արդյունքում առաջացող բացասական հետեւանքները, ո164ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րոնք էլ հենց առիթ են հանդիսանում ստվերային տնտեսության պատճառների ի հայտ գալուն եւ հետեւաբար ստվերային տնտեսության առաջացմանը։ Ահա այդ իսկ պատճառով փորձենք քննարկել հարկային մարմնի մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացման, ոչ համարժեք ու աննարդունավետ գնահատման արդյունքում ի հայտ են գալիս ստվերային տնտեսության առաջացման ռիսկեր։ ՀՀ-ում հարկային մարմնի՝ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի (ՀՀ ՊԵԿ), գործառույթները սահմանվում են ՀՀ ՊԵԿ կանոնադրությամբ, որը հաստատվում է ՀՀ Կառավարության կողմից [8]։ Մասնավորապես ՀՀ ՊԵԿ կանոնադրությամբ է սահմանվում ՀՀ ՊԵԿ նպատակները, խնդիրներն ու գործառույթները։ Եվ չնայած, որ ՀՀ ՊԵԿ վերոնշյալ կանոնադրությամբ սահմանվում են բազմաթիվ գործառույթներ, այնուամենայնիվ, փորձենք վերլուծել մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացումը ուղիղ կապվածություն ունի ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների հետ։ Մասնավորապես ՀՀ ՊԵԿ գործառույթների շարքից կարելի է առանձնացնել նմանատիպ երեք գործառույթ.  Պետական հարկերի եւ վճարների հավաքագրման կազմակերպումը, ինչպես նաեւ հարկային մարմնի կողմից վերահսկվող եկամուտների հաշվառումը։  Հարկ վճարողների նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացումը։  Հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հանրային իրազեկումը։ Պետական հարկերի եւ վճարների հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի իրականացումը ուղղակիորեն կապված է ՀՀ ՊԵԿ առաքելության հետ [9]։ Մասնավորապես այս գործառույթի իրականացումը նպատակ ունի նպաստել ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելության իրականացմանը։ Այլ կերպ ասած, պարզ երեւում է, որ, պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելությունը առաջնահերթություն համարելով, հարկային մարմինը հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի իրականացման նպատակով կամա թե ակամա ստիպված է կիրառել այնպիսի մեթոդներ ու մեխանիզմներ, որոնք միտված են այդ եկամուտների ապահովմանը։ Դեռ ավելին, պարզելու համար թե ինչքանով է իրա165ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կանացվել ՀՀ ՊԵԿ առաքելությունը եւ որքանով են ճիշտ կազմակերպվել հարկերի հավաքագրման աշխատանքները ու ովքեր են թերացել իրենց աշխատանքում, հարկային մարմինը ուզած թե չուզած հարկային ծառայողների գնահատման չափանիշներից մեկը պետք է սահմանի հարկերի հավաքագրման ցուցանիշը։ Ցուցանիշ, որը ցույց կտա, թե տվյալ գործառույթով զբաղված հարկային ծառայողներից յուրաքանչյուրը որքանո՞վ է ապահովել համամասնորեն իրեն հանձնարարված պետական եկամուտների հավաքագրումը։ Այս համատեքստում ակնհայտ է, որ հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողի աշխատանքը ամբողջությամբ պետք է միտված լինի «ամեն գնով» հարկային եկամուտների ապահովմանը։ Սա առավել տեսանելի է, երբ գործառույթի իրականացումը փորձ է արվում դիտել պետական ապարատում տեղի ունեցող կրճատումների ֆոնի ներքո։ Մասնավորապես, քանի որ պետական ապարատի կրճատումների ժամանակ շատ հաճախ հիմք է ընդունվում այն ցուցանիշը, թե որքանով է հարկային ծառայողը իրականացրել իրեն վերապահված գործառույթները, ապա հարկերի հավաքագրման գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողին այլ ելք չի մնում, քան «ամեն գնով» ապահովել հարկային եկամուտների հավաքագրումը։ Առաջին հայացքից արդյունավետ թվացող, հարկերի հավաքագրման կամակերպման գործառույթի նման կերպ իրականացումը, ունի բացասական ազդեցություն ստվերային տնտեսության տեսանկյունից։ Այլ կերպ ասած, հարկային եկամուտների ապահովման առաքելությանը միտված գործառույթը ի սկզբանե անտեսում է ստվերային տնտեսության գործոնը։ Հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի տեսանկյունից կարեւորվում է դրանց հավաքագրումը եւ ոչ թե ստվերի կրճատման արդյունքում դրանց ավելացումը։ Գործառույթի նման կերպ իրականացման ապացույցը տարիներ շարունակ ստվերի 42,6 տոկոս ցուցանիշն է եւ պետական բյուջեի եկամուտների գրեթե 30 տոկոսի չափով, տարբեր աղբյուրներում հրապարակված հարկային եկամուտների գերավճարների ցուցանիշը։ Այս ցուցանիշների մեծությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ հարկային եկամուտների ապահովումը որպես առաքելություն իրականացվել է գերավճարների առաջացման հաշվին, իսկ ստվերային տնտեսության կրճատման խնդիրները մղվել են երկրորդական պլան։ 166ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հարկ վճարողների նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացման գործառույթը իրենից ենթադրում է հարկային ստուգումների իրականացում, որի արդյունքում առաջադրվում են տուգանքներ։ Այս գործառույթի արդյունավետությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է պարզել ստուգման արդյունքների կապը ստվերային տնտեսության կրճատման հետ։ Այս նպատակով փորձենք վերլուծության ենթարկել հարկային ստուգումների վերաբերյալ ՀՀ ՊԵԿ հրապարակած հաշվեվությունները [10]։ Համաձայն այդ հաշվետվությունների, ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից տարեկան իրականացվում է 7000-10000 ստուգում, որոնց գրեթե 70-73 տոկոսը հսկիչդրամարկղային մեքենաների կիրառման ճշտության ստուգում է 1 ։ Մասնավորապես, համաձայն 2018թ.-ի ընթացքում ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից իրականացված (ավարտված) ստուգումների եւ ուսումնասիրությունների վերաբերյալ հաշվետվության, 10615 ստուգումներից 7608 ստուգումները հսկիչ դրամարկղային մեքենաների կիրառման ճշտության ստուգումներ են, որոնք կազմում են ընդհանուր ստուգումների 71,6 տոկոսը։ Ընդ որում հատկանշական է նաեւ այն հանգամանքը, որ, հաշվի առնելով ՀՀ հարկային օրենսգրքով հսկիչ դրամարկղային մեքենաների կիրառման ստուգումների համար սահմանված տուգանքի չափը, պարզ է դառնում, որ ընդհանուր ստուգումների 70 տոկոսը հանդիսացող հսկիչ դրամարկղային մեքենաների ստուգումների արդյունքում առաջադրված ընդհանուր տուգանքի գումարը չի կարող գերազանցել 2 մլրդ դրամը, որը կազմում է պետական բյուջեի եկամուտների մոտ 0,1 տոկոսը։ Այս ցուցանիշների համադրումից պարզ է դառնում, որ հարկային հսկողության նպատակով իրականացված ստուգումների գերակշիռ մասը նպատակ չունի նպաստել հարկային եկամուտների հավաքագրմանը, քանի որ հարկային եկամուտների մեջ շատ չնչին մաս են կազմում։ Սակայն որքանո՞վ է այն նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը։ Այս տեսանկյունից ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից իրականացված (ավարտված) ստուգումների եւ ուսումնասիրությունների վերաբերյալ հաշվետվությունների համադրությունից պարզ է դառնում, որ հարկային ստուգումների, հատկապես հսկիչ-դրամարկղային մեքենաների կիրառման Ստուգումների առանձնացումը կատարվել է ըստ ստուգման հիմքերի եւ խախտված իրավական ակտերի հոդվածների վերաբերյալ նշումի։ 167ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ճշտության ստուգումների, մոտ 40-50 տոկոսը տարբեր տարիների ընթացքում իրականացվել է նույն տնտեսվարող սուբյեկտների մոտ։ Տպավորություն է ստեղծվում, որ ՀՀ-ոււմ գրանցված հարկ վճարողների մոտ 5-10 տոկոսը միշտ գտնվում է ստվերում եւ մեկանգամյա ստուգում իրականացնելուց հետո չի փոխում իր վարքը, այլ շարունակում է գործել ստվերում, քանի որ տարիների ընթացքում ստուգումների կեսը իրականացվում է հենց նրանց մոտ։ Սա այն պարագայում, երբ ստվերային տնտեսության վերաբերյալ միջազգային կազմակերպությունների գնահատականը կազմում է մոտ 42,6 տոկոս։ Այս համատեքստում կարելի է ենթադրել, որ հարկային հսկողության գործառույթը ամենեւին էլ միտված չէ ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլ նպատակ ունի միայն որպես գործառույթ իրականացմանը։ Պատկերը էլ ավելի հստակ է դառնում, երբ հսկողական գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողի աշխատանքի գնահատական է ընտրվում ստուգումների իրականացումն ու դրա արդյունքում խախտումների հայտնաբերում։ Այլ կերպ ասած, միանգամայն պարզ է, որ հսկողական գործառույթ կատարող հարկային ծառայողի աշխատանքի գնահատման նպատակով, հարկային մարմինը կամա թե ակամա ստիպված է գնահատման ցուցանիշ սահմանել իրականացված ստուգումների քանակն ու դրա արդյունքում խախտումների հայտնաբերումը։ Այս տեսանկյունից, հսկողական գործառույթ իրականացնող ծառայողին այլ բան չի մնում, քան անտեսել ստվերային տնտեսության գործոնն ու «լծվել ամեն գնով ստուգումների ցուցանիշը ապահովելու գործին»։ Հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հանրային իրազեկման գործառույթը ենթադրում է հարկ վճարողների կողմից իրավական ակտերի խախտման դեպքերի կանխարգելում։ Ենթադրվում է, որ այս գործառույթի միջոցով հարկային եւ մաքսային մարմինները պետք է հնարավորինս տեղեկացնեն եւ զգուշացնեն հարկ վճարողներին խախտումների վերաբերյալ՝ թույլ չտալով եւ ետ պահելով նրանց խախտում կատարելուց։ Շատ հաճախ կանխարգելման եւ իրազեկման միջոցառումները կարող են առավել արդյունավետ լինել, քան խախտման արդյունքում տուգանքների նշանակումը։ Սակայն իրականում ՀՀ հարկային օրենսգրքում առկա որոշ դրույթները ոչ միայն հստակ չեն, այլեւ հայտնի 168ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ չեն քաղաքացիներից շատերին։ Մասնավորապես մեկ տարվա ընթացքում քաղաքացու կողմից երկու եւ ավելի գույքի օտարման դեպքում հարկերի վճարման օրենսդրական դրույթը մինչ գործարքի կատարումը անհայտ է շատ քաղաքացիների։ Ընդ որում շատ հաճախ հարկման այս դաշտում հայտնվում են այնպիսի քաղաքացիներ, որոնք օտարման գործարքները իրականացրել են կարիքից դրդված։ Ահա թե ինչու որոշ դեպքերում հարկ վճարողները, մի կողմից ելնելով հարկային ծանր բեռից, իսկ մյուս կողմից իրազեկվածության ցածր մակարդակից, ստիպված հայտնվում են ստվերում, իսկ, հարկի մասին տեղեկանալով, անակնկալի են գալիս ու փորձում են թաքցնել գործարքների իրական շրջանառությունը։ Հարկ վճարողների կողմից ստվերում հայտնվելու վարքագիծ է դրսեւորվում նաեւ նոր բիզնես գործունեություն ծավալելու ժամանակ։ Մի կողմից հարկ վճարողի պետական գրանցման հետ կապված անտեղյակությունը, ու հարկ վճարողի հաշվառման հետ կապված փաստաթղթերի բարդությունը, մյուս կողմից նոր ստեղծվող բիզնեսի նկատմամբ անորոշությունն ու օրենսդրությամբ նոր ստեղծվող բիզնեսի նկատմամբ արտոնությունների բացակայությունը, հարկ վճարողներից շատերին ստիպում են ուզած թե չուզած հայտնվել ստվերում։ Ընդհանուր առմամբ, չնայած, որ ստվերային տնտեսության գոյությանը նպաստող պատճառները բազմաթիվ են, այնուամենայնիվ ՀՀ-ում մեծ հաշվով դրանք արդյունք են հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման։

Ուսումնասիրելով ՀՀ-ում հարկային մարմնի գործառույթները, ընդհանուր առմամբ կարելի է պնդել, որ դրանք միտված են հարկային մարմնի գլխավոր առաքելության՝ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման, իրականացմանը։ Այս տեսանկյունից, հարկային մարմնի գրեթե բոլոր գործառույթները շատ հաճախ անտեսում են ստվերային տնտեսության առկայությունը՝ գերնպատակ սահմանելով եկամուտների հավաքագրումը։ Արդյունքում հարկային մարմնի գործառույթների իրականացումը ոչ միայն չի նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլեւ գործառույթների անարդյունավետ գնահատման հետեւանքով ի հայտ են գալիս մի շարք պատճառներ, որոնք հարկ վճարողներին ստիպում են հայտնվել ստվերում։

Հանրակրթության և մասնագիտական կրթական ծրագրերում ինտեգրվածնորանոր առարկաներ են հայտնվում (Բնագիտություն, Հասարակագիտություն,Առողջ ապրելակերպ, Հայրենագիտություն, Ես և շրջակա աշխարհը, Բնագիտության ժամանակակից հիմնահարցեր և այլն), որոնց ուսուցման կազմակերպման դժվարությունները ստիպում են անդրադառնալ որոշ հարցերի։ Ինտեգրվածառարկաների ուսուցման հիմնական նշանակությունը աշխարհայացքային է,նպատակը` սովորողի գիտակցության մեջ տիեզերքի միասնական ամբողջականպատկերի ձևավորումը, ուսուցման մեթոդաբանության հիմնական առանձնահատկությունը՝ առաջին հերթին թեմայի վերլուծության նկատմամբ ինտեգրվածմոտեցման ապահովումը։ Այն ենթադրում է երևույթի ուսումնասիրում՝ դրամասին հիմնարար, ամբողջական, բազմակողմանի գիտելիքների ձեռքբերմաննպատակով, որը պետք է իրականացնել ոչ միայն ուսուցիչներին ծանոթներառարկայական կապի ստեղծման, այլև տարբեր (ինչպես հարակից, այնպեսէլ ցանկացած այլ) գիտությունների տեսանկյունից երևույթի էության բացահայտման միջոցով։ Ուստի, դասավանդող մասնագետից պահանջվում է ոչ միայնմասնագիտական լավ իմացություն, այլև ինտելեկտուալ զարգացվածություն,աշխարհայացքային մտածողություն, առանձնահատուկ մեթոդիկայի իմացություն, ուսուցման կազմակերպման գործընթացի նկատմամբ ստեղծագործականմոտեցում։ Ահա թե ինչու ինտեգրված առարկաների ուսուցման կազմակերպմաննոր մեթոդաբանության մշակման հարցը ժամանակակից մանկավարժությանմեջ խիստ անհրաժեշտ է դառնում։ Այս աշխատանքում, մասնավորապես, ցանկանում ենք անդրադառնալբնագիտական գիտելիքների ուսուցման գործում գեղարվեստական ստեղծագործություններից հեքիաթների ներուժի բացահայտմանը և առաջարկել ուսուցիչներին գեղարվեստական ստեղծագործություններն օգտագործել որպես բնագիտական մտածողության և կենսափիլիսոփայական իմացության ձևավորմանմիջոց՝ հարստացնելով մեթոդական գանձարանը հումանիտար ու բնագիտականգիտելիքների ինտեգրման հնարներով։ Հեքիաթը երեխայի համար, առանց որևէ բնագավառի գիտելիք սովորեցնելու հնարավորության սահմանափակման՝ հասկանալի, ոչ գիտական լեզվովուսուցանելու մեծ ներուժ ունի։ Հեքիաթների ուսուցման գործիքները հիմնականում խորհրդանշաններն են։ Թեև խորհրդանշանային մտածողության միջոցները անհատի հոգևոր զարգացման նպատակով օգտագործվել են մարդկությանպատմության ողջ ընթացքում, սակայն կերպարախորհրդանշանային մտածողության մանկավարժական ներուժի վերլուծության, առավել ևս նրա կիրառմանմեթոդաբանության վերաբերյալ գրականության մեջ հետազոտություններըսակավաթիվ են [1, էջ 100; 10, էջ 89, 11]։ Մեր կարծիքով, գեղարվեստական բոլոր ստեղծագործությունների մեջկարելի է գտնել գիտելիքի մի շերտ, որի վերլուծմամբ կարելի է ուսուցանելբնագիտական շատ գիտելիքներ, բացահայտել բնական երևույթների միջևպատճառահետևանքային կապեր, զարգացնել խորհրդանշանային և կենսափիլիսոփայական մտածողություն, ազատ մտածելու և համեմատություններ,զուգորդություններ անելու կարողություններ։ Հեքիաթի միջոցով ուսուցանելըենթադրում է երևույթը, հասկացությունը մեկնաբանել ու իմաստավորել կյանքիօրինակի հետ զուգահեռներ անցկացնելով, կապ ստեղծելով իրականության ևգիտական իմացության միջև, որը հոգեբանորեն հաճելի ու արդյունավետ է դարձնում սովորելու գործընթացը`քանի որ չի ուղեկցվում գիտական տերմինաբանության ճնշմամբ [6, էջ10]։ Դրա փոխարեն այն մատուցվում է երեխայինծանոթ իրավիճակներով ու կերպարներով [4, էջ10; 9, էջ18]։ Գեղարվեստի ծնածզգացմունքները լավ են պահպանվում հիշողության մեջ և վերապրելով՝ ուժեղացնում են գիտական համոզմունքները [7, էջ 60-64]։ Բացի այդ, հեքիաթները ոչ միայն արծարծում են իրական կյանքի հիմնախնդիրներ, այլև հուշում են դրանց լուծման բանալիներ, հնարավորությունտալով տարբեր տարիքում և միջավայրում խնդիրներն ու լուծումները ընկալելնորովի՝ էվոլյուցիոն ընթացքով, զարգացնել մտածողությունը, ձևավորել աշխարհի պատկերի մասին ամբողջական վերաբերմունք [5, էջ 3]։ Երբ հեքիաթում ասվում է, որ «Քամու պես արագ վազում է մարդը, դառնումէ քար, այնուհետև քարացած մարդը նորից դառնում է մարդ», կամ «Ձմռանըծառերը չորանում են, դառնում են վառելու փայտ, գարնանը ինչ-որ ուժով, որըմարդուց դուրս է, դալարում են» [6; էջ 11], ապա այդ պատմությունը ակտիվացնում է երեխայի հետաքրքրասիրությունը՝ իմանալու դրա պատճառը։ Հենցայդ խթանն էլ պետք է օգտագործել՝ բերված օրինակների միջոցով երեխայինսովորեցնելու համար մի կողմից՝ արարչագործության կատարելությունը (որըմարդուց դուրս է), ինչը շատ կարևոր է Տիեզերքի ամբողջության մեջ սեփականտեղն ու դերը գիտակցելու մեջ, մյուս կողմից՝ այնպիսի բնագիտական գիտելիքներ, ինչպիսիք են` բնության մեջ երևույթների պարբերականության, նյութիպահպանման, բույսերի ձմեռային երևույթների, ու գարնանը սերմերից նորիցծլելու կամ բողբոջից վերընձյուղվելու մասին։ Ուրեմն՝ մանկավարժական կարևոր և արդիական մոտեցում է գեղարվեստի գաղտնագիր խորհուրդների բացահայտումը՝ որպես ուսուցման նպատակ[4, էջ 6]։ Ասվածը փորձենք ներկայացնել համաշխարհային մանկական գրականության բացառիկ գործերից մեկի` անգլիացի մաթեմատիկ, հոգևորական,հեքիաթագիր Լուիս Քերոլի «Ալիսը հրաշքների աշխարհում և Ալիսը հայելուաշխարհում» հեքիաթների միջոցով, որոնք ավելի քան 150 տարի չեն դադարումլինել ամենատարբեր բնագավառների հետազոտողների ուսումնասիրությանօբյեկտ։ Ընտրված հեքիաթները լի են կենսաբանական կերպար-խորհրդանշաններով, ինչն էլ հենց խթանել է մեր հետաքրքրությունը անդրադառնալու դրանցուսուցողական ներուժի բացահայտմանը։ Նշված հեքիաթներին մեր ավելի վաղ անդրադարձներում մեկնաբանվել ենվերնագրերի [3], կերպարների, իրավիճակների այլաբանական խորհուրդները,հեղինակի կենսափիլիսոփայության դասերը, անհատի ու մարդկության զարգացման, կատարելագործման անվերջ ճանապարհին գիտության ու հավատիդերը և այլ հարցեր [1-4]։ Այս աշխատանքը նվիրված է Լ. Քերոլի մանկավարժական հնարների բացահայտմանն ու դրանց ուսուցողական ներուժի ներկայացմանը՝ որպես գեղարվեստական ստեղծագործությամբ բնագիտականգիտելիքների ուսուցման միջոց, գիտելիքների ինտեգրման մանկավարժականմոտեցում։ Հեղինակի մանկավարժության առանցքային սկզբունքները տեսանելի ենդառնում հեքիաթի հենց առաջին տողերի ընթերցումից. թե ինչն է կարևոր երեխային սովորել սովորեցնելու, կյանքը հասկանալու նրա ենթագիտակցականպահանջը, բնագիտական ճանաչողությունը խթանելու, զարգացումն ապահովելու համար։ Հեղինակն այդ խնդրի լուծման համար երեք կարևոր կանոններ էմատնանշում.1) Պետք է ապահովել երեխայի միջավայրում բազմազանություն, հետաքրքրաշարժություն, սովորեցնել ծանոթ իրավիճակներով ու կերպարներով, գեղագիտական ճաշակով ձևավորված գրքերով ու դասագրքերով։ ... բայց այնտեղոչ նկար կար, ոչ երկխոսություն։ «Լավ գիրք չէ», մտածեց Ալիսը։ Իսկ միանմանմարգարտածաղիկներից պսակ հյուսելու համար արդյոք արժե՞ ելնել տեղից [8,էջ 11]։ 2) Անընդհատ փոփոխվող միջավայրում գտնվելը երեխային կստիպիյուրաքանչյուր նորի, անծանոթի հանդիպելիս զարմանալ, իսկ առանց զարմանքիու դրա հուզական ազդեցության մարդու ճանաչողության բնածին պահանջը չիկարող զարգանալ։ Երբ Ճագարը բաճկոնի գրպանից հանեց ժամացույցը, Ալիսըվեր թռավ, որովհետև երբեք չէր տեսել, որ Ճագարը բաճկոն հագներ կամժամացույց ունենար և հետաքրքրությունից վառված՝ … վազեց Ճագարի հետևիցև առանց մտածելու ցատկեց ցանկապատի տակի փոսը [8, էջ11]։ 3) Զարգացման, առաջընթացի համար կարևոր է ժամանակը ճիշտ չափելնու գնահատելը։ Ճագարն անցնելիս խոսեց. –Աստվա՜ծ իմ, ես ուշանում եմ [8, էջ11]։ Ճագարը, որպես ճարպիկ, սուր լսողություն ու տեսողություն ունեցող,արագավազ, ոչ ուժեղ, բոլոր միջավայրերում լավ նկատվող, տարածման մեծաշխարհագրություն ունեցող կենդանի՝ հեքիաթում ներկայացված է որպես զարգացման առաջընթաց ուղու, լուսավոր ապագան մատնանշողի խորհրդանիշ։ Հեքիաթի տարբեր դրվագներում հանդիպում ենք նաև հեղինակի մանկավարժամեթոդական այլ առանձնահատուկ սկզբունքների, հնարների` ինչպիսիքեն. երեխայի ճանաչողության զարգացման համար ուսուցման մեջ յուրաքանչյուրհարցի տարբեր կողմերից նայելու, մանրուքների վրա ուշադրություն դարձնելուանհրաժեշտության, համոզմունքի ձևավորման գործում իմաստություններիկրկնության, սեփական փորձը վերլուծելու, ուրիշների փորձն օգտագործելու,համագործակցության կարևորումը և այլն [4]։ Խորհրդանշանների առատության «վերծանման» մեջ անտեսանելի չի կարող մնալ հեղինակի բնագիտական իմացության բարձր աստիճանը։ Բոլորկենսաբանական օրգանիզմների դասակարգային առանձնահատկություններըխորհրդանշում են մարդկային բնավորություններ ու հատկություններ (ինչիօգտին են վկայում նաև դրանց մեծատառերով ներկայացված լինելը), որոնքհեշտացնում են կերպարների փոխաբերական իմաստների ընկալումն ուհեքիաթի խորհուրդների ու գիտելիքների բացահայտումը։ Այժմ ներկայացնենք հեքիաթներից ընտրված դրվագների ու դրանցխորհրդանշանների մեկնաբանությունը և մատնանշենք բնագիտական գիտելիքների ուսուցման ժամանակ դրանց կիրառման հնարավորությունը` առանցխորանալու գիտելիքի մեկնաբանման մեջ։ 1) - Տեսնես կանցնեմ երկրագնդի կենտրոնով։ Ինչ ծիծաղելի կլինի, եթեհայտնվեմ այնպիսի մարդկանց մեջ, որոնք գլխիվայր են քայլում։ Իմ կարծիքով,նրանք կոչվում են Հակակրելիներ [8, էջ 12-13]։ Դրվագը ուսուցանող է բնագիտական հիմնարար սկզբունքներից մեկի`հայելային սիմետրիայի և դրանից բխող՝ երևույթի պատճառահետևանքայինկապերի մասին պատկերացումների ձևավորման համար և երեխային թույլ կտաինքնուրույն եզրակացնելու, որ Երկրի կենտրոնի տարբեր կողմերում (ինչպեսնաև ցանկացած երևույթի կամ իրի) պայմանները նույնը լինել չեն կարող, ուստիմեկին բնորոշը` Համակրելին, մյուսի համար կարող է լինել տարօրինակ,հայելային` Հակակրելի։ 2) Հանկարծ Ալիսի ոտքը սահեց։ … Նրան թվաց, թե ծովն ընկավ։ «Եթե սածով է, ուրեմն կարող եմ գնացքով վերադառնալ»։ Ուր էլ գնաս անգլիականծովեզրով, միշտ կգտնես հանվելու խցիկներ, փայտե բահերով ավազը փորողերեխաներ, կահավորված տնակներ, իսկ դրանց ետևում` երկաթուղայինկայարան [8, էջ 21]։ Անգլիական ծովափի այս նկարագրությունը կարելի է որպես զուգահեռկիրառել օրգանական աշխարհի և մարդկության ու անհատի ճանաչողությանէվոլյուցիոն զարգացման ուղին սովորեցնելու համար։ Ինչպես որ բնության մեջկյանքն է սկիզբ առել ջրում, հետո դուրս եկել ցամաք` գրավելով նրա բոլորոլորտները, այնպես էլ մարդկության և անհատի զարգացման ընթացքում նախկուտակվել են պարզունակ (ծով- ջրիկ պարզունակ գիտելիք) գիտելիքներ, հետոդրանք զարգացել հարստացել են ինքնուրույն կրթության միջոցով (խցիկկահավորած տնակ-կայարան), ստեղծվել են գիտություններ, ապա աշխատանքային գործունեության ու սոցիալական հասունացման ընթացքում համախոհների հետ համագործակցության շնորհիվ (գնացք) կատարելագործվել, հասունացել, դարձել են առաջընթաց գաղափարներ ու տեսություններ`երկաթուղի։ 3)Ափսո~ս օդում մկներ չկան, բայց դու կարող ես չղջիկ որսալ։ Ինչպեսգիտես, չղջիկն ու մուկը իրար նման են։ Հետաքրքիր է, կատուները չղջիկ ուտո՞ւմեն [8, էջ14]։ Դրվագը կարելի է օգտագործել էվոլյուցիայի ընթացքում կյանքի տարբերմիջավայրերում ազգական կենդանի օրգանիզմների (մուկը՝ գետնի վրա, չղջիկը՝օդում ապրող կաթնասուններ են) հատկանիշների տարամիտման ճանապարհով(դիվերգենցիա) տեղաշարժման տարբեր հարմարանքներ ձեռք բերելու (վազելուև թռչելու) հնարավորության ուսուցման համար։ 4) ա)Սա ինչ տարօրինակ զգացում է, - գոչեց Ալիսը, - կարծես փոքրանումեմ հեռադիտակի նման։ Եվ իրոք։ Նա դարձավ տասը մատնաչափ, և դեմքըպայծառացավ այն մտքից, որ արդեն կարող է դուրս գալ փոքրիկ դռնից ու գնալգեղատեսիլ պարտեզը [8, էջ 16]։ բ) Ինչպե՞ս է քեզ դուր գալիս Թագուհին։ …Բոլորովին էլ դուր չի գալիս…։ Հենց այդ պահին Ալիսը նկատեց Թագուհուն, որականջ էր դնում խոսակցությանը։ … Ալիսը շարունակեց (փոխելով խոսքիսկզբնական տրամաբանությունը). – Նա այնպես լավ է խաղում, որ անմիջապեսպետք է հանձնվել [8, էջ 73]։ Երկու դրվագներն էլ հարմար են սովորեցնելու համար հետևյալ գիտելիքը.որ կենսաբանական տեսակի էվոլյուցիայի գործընթացում՝ փոփոխվող պայմաններում գոյատևելու ձևերից մեկը (բույսերի տարբեր օրգանների, կենդանիներիտարբեր օրգան-համակարգերի, ինչպես նաև զարգացող մարդու համար նորմիջավայրին հարմարվելու միջոցը) ձևափոխվելն է։ 5)Ես չգիտեմ, թե ով եմ ես հիմա, պարոն։ Ես միայն գիտեմ, թե ով էի այսօրառավոտյան, բայց այնքան շատ եմ փոխվել առավոտից ի վեր։ …ինչպես տեսնումեք, ես` ես չեմ [8, էջ 40]։ Աշխարհի պատկերի վերաբերյալ էվոլյուցիոն մտածողության զարգացմանհամար շատ հարմար դրվագ է։ Սովորեցնում է, որ Տիեզերքի հիմնարար հատկություններից մեկը շարժումն է, ինչի շնորհիվ ամեն ինչ անընդհատ ենթարկվում է փոփոխության, կատարվում է զարգացում։ Հարմար է նաև բոլոր օրգանիզմներին բնորոշ ժառանգականության և փոփոխականության հատկությունըուսուցանելիս, որոնք օրգանիզմների էվոլյուցիոն զարգացում ապահովող գործոններ են, նպաստում են միջավայրի նոր, փոփոխվող պայմաններինօրգանիզմների հարմարվելուն։ 6)Սնկի մի կողմը կերկարացնի, իսկ մյուսը` կկարճացնի [8, էջ 43]։ Դրվագը ներկայացնում է բնագիտական այն գիտելիքը, որ սունկը, երկակիհատկություններով օժտված կենսաբանական օրգանիզմ է` բուսական և կենդանական, ինչը միաժամանակ կարելի է օգտագործել սովորեցնելու համար նաևայն, որ կյանքում ամեն երևույթ առնվազն երկու երես ունի։ Հարմար է նաևէվոլյուցիոն տեսակետից անցումային ձևեր հանդիսացող օրգանիզմների (էվգլենա, գաղութային օրգանիզմներ, արխեոպտերիքս և այլն) միաժամանակ տարբերկարգաբանական խմբերին բնորոշ առանձնահատկություններ ունենալը բացատրելու համար։ 7) ա)Ալիսը չէր կարող ձեռքերը մոտեցնել գլխին … բայց տեսավ, որ վիզըօձի նման գալարվում է ցանկացած կողմը։ …- Օ՛ձ ես, օ՛ձ, - ճղճղում է աղավնին։ - Կարծես թուխս նստելը բավական չէ, հիմա էլ այդ օձերի պատճառով օր ու գիշերքուն չունեմ։ - Ես օձ չեմ, փոքրիկ աղջիկ եմ [8, էջ 44]։ բ) «Կարծես իսկական մեղուլինի», - մտածեց Ալիսը։ Ո՛չ, դրանք մեղուներ չեն, մեկ մղոն հեռավորության վրամեղուները չեն երևում։ Շուտով գլխի ընկավ, որ իր տեսածը ոչ թե մեղու է, այլ փիղ,և այդ մտքից նրա շունչը կտրվեց [8, էջ 137]։ Դրվագները կարելի է օգտագործել սովորեցնելու համար տեսակի բնութագրման համար մորֆոլոգիական չափանիշի անբավարար լինելը, քանի որբնության մեջ արտաքինով կարող են իրար նման լինել նաև ազգականորեն իրարհետ կապ չունեցող, հետևաբար միևնույն տեսակին չպատկանող օրգանիզմներ։ Այս դրվագով հեշտ է նաև Կ. Լինեյի դասակարգման արհեստական լինելուպատճառը մեկնաբանելը։ Իսկ որպես կյանքի իմաստություն, դրվագը սովորեցնում է միայն արտաքինով երևույթը գնահատելու հնարավոր թյուրիմացության, սխալ եզրահանգմանհավանականության մասին։ 8) ա) Շունը գռմռում է, երբ բարկանում է, իսկ երբ գոհ է, պոչն է շարժում։ Ես(Կատուն) գռմռում եմ, երբ գոհ եմ, և պոչս եմ շարժում, երբ բարկացած եմ [8,էջ55]։ բ) Բայց կարող է պատահել, նա (ՄարտյանՆապաստակը) այլևս խելագարչէ, որովհետև հիմա մայիս է, և կամ էլ ոչ այնքան խելագար, ինչպես մարտ ամսին[8, էջ 56]։ գ) Երբ որ չոր են ավազները, արտույտի պես զվարթ է նա.Շնաձկանն անգամ ահեղ`կարհամարհի քաջ ու անահ (խոսքը խեցգետնիմասին է, որը կարող է ապրել և ջրում, և ցամաքում),Բայց երբ ծովի հոսանքի հետ շնաձուկը գալիս է մոտ,Նրա ձայնը փորն է ընկնում, ու դողում է սիրտը երկչոտ [8, էջ 89]։ Դրվագները հարմար են երևույթների, ինչպես նաև օրգանիզմի հարմարանքների հարաբերականության գաղափարը գեղարվեստորեն ներկայացնելուհամար, երբ պետք է սովորեցնել, որ 1) երկրային ամեն մի ճշմարտություն հարաբերական է, ճիշտ է միայն որոշակի ժամանակի ու տարածության մեջ և միշտերևույթի իսկական արժեքը հասկացվում է համեմատության մեջ։ 2) Որևէ միջավայրի համար օրգանիզմի հարմարանքը չի պաշտպանում նրան թշնամիներից՝այլ պայմաններում։ 9) Բնակվում էին օշարակի ջրհորի հատակում, սնվում էին միայն օշարակով։ Բայց միայն դրանով սնվել հնարավոր չէ, նրանք կհիվանդանային։ - Այդպեսէլ եղավ, նրանք ծանր հիվանդացան [8, էջ 63]։ Դրվագը հարմար է ցույց տալուհամար հատկանիշի ռեակցիայի նեղ նորմայի շնորհիվ օրգանիզմի միայնսահմանափակ պայմաններում հարմարվածության մասին, իսկ որևէ գործոնիփոփոխություն մեծացնում է այդ օրգանիզմի ոչնչանալու վտանգը։ 10) «Ինչքան շատ ունեմ ես, այնքան քիչ ունես դու» [8, էջ 77]։ Շատ հասկանալի բառախաղ է ամբողջի, նյութի պահպանման օրենքի, տիեզերքում ամենինչ մեկ ամբողջության մեջ տեսնելու պատկերացումների ձևավորման համար,սովորեցնում է, որ յուրաքանչյուր ամբողջ մեծ ու փոքր մասերի գումար է,որոնցից յուրաքանչյուրը անփոխարինելի է ամբողջի մեջ։ 11) Կենդանի օրգանիզմները հեքիաթում խորհրդանշում են յուրաքանչյուրի կենսաբանական իմաստին համապատասխանող մարդուն։ Այս մոտեցումը, ինչը բնորոշ է ընդհանրապես գեղարվեստական ստեղծագործությանը,մանկավարժությանը հնարավորություն է տալիս սովորողի մեջ ձևավորելուկյանքը հասկանալու համար բնությունը լավ ճանաչելու կարևորության գիտակցությունը։ Այսպես,11-1)Ալիսը՝ որպես օրգանական աշխարհի էվոլյուցիոն սանդուղքի վերինաստիճանին կանգնած, բանականությամբ ու ճանաչողությամբ օժտված էակ,հանդես է գալիս որպես զարգացման ճանապարհն ընտրած, անվերջ կատարելագործվել ցանկացողի խորհրդանիշ։ Ալիսի անցած ուղին նկարագրելով՝ սովորողի մեջ կարելի է ամրապնդել լավ կրթությունը արժևորելու գիտակցություն։ ա) «Ոչ մի բան ինձ չի հաջողվում … ես երբեք այսքան կարճ չեմ եղել։ Խոստովանում եմ, զզվելի բան է փոքր (անգրագետ)լինելը» [13, էջ 21]։ բ)Սա շախմատիհսկայական դաշտ է, որ ծածկել է ամբողջ աշխարհը։ … Երանի ես էլ մասնակցեիայդ խաղին, … որպես Զինվոր, բայց կգերադասեի Թագուհի լինել [8, էջ132]։ 11-2)Մարգարտածաղիկ – միագույն, միօրինակ թերթիկներով ծաղիկ ևորպես բույս՝ չտեղաշարժվող օրգանիզմ։ Հեքիաթում ինքնուրույն կարծիք չունեցողի, սահմանափակ զարգացման հնարավորություն ունեցողի խորհրդանիշ է,ինչը, բացասական վերաբերմունք ծնելով անգրագիտության նկատմամբ,հակառակ ազդեցություն է թողնում՝ ընդգծելով կրթվելու, անընդհատ զարգացման ճանապարհով առաջ ընթանալու հետաքրքրությունն ու կարևորությունը։ <<Մարգարտածաղիկները բոլորից վատն են։ Երբ մեկը խոսում է, մյուսները մեջեն ընկնում։ Բավական է սրանց ձայնը լսես, կթառամես>> [8, էջ129]։ 11-3)Վագրաշուշան - որպես վայրի բույս, մշակովի բույսերի համեմատառավել դիմացկուն է։ Մշակովիները՝ որպես արհեստական ընտրությանարդյունք, ի տարբերություն վայրի բույսերի, առանց մարդու հատուկ խնամքի,չեն կարող գոյատևել բնական պայմաններում։ Ինչի՞ց է, որ դու այդպես լավ եսխոսում, - հարցրեց Ալիսը։ … - Ձեռքով շոշափիր գետինը, այն ժամանակկհասկանաս։ ... – Հողը կոշտ է, - բայց չեմ հասկանում, թե դա ինչ կապ ունի քոասածի հետ։ - Որոշ պարտեզներում ծաղկաթմբերի հողը փափկացնում են, շարունակեց Վագրաշուշանը, - և ծաղիկներն էլ շարունակ քնած են [8, էջ 129]։ 11-4) Թրթուր - միջատի զարգացման ձու և հասուն փուլերի միջև անցումային շրջանի օրգանիզմ է և հեքիաթում՝ տարբեր միջավայրերից, անցյալից ուապագայից լավատեղյակ իմաստունի խորհրդանիշ է։ Կյանք մտնող, զարգացման ճանապարհով առաջ գնացող երիտասարդ Ալիսին կյանքի բազում դասեր էսովորեցնում։ Օրինակ, 1) առաջ պետք է գնալ ոչ թե ոտքով, այլ խելքով. Շատ եսծեր և անսովոր գիրացել ես, ճարպակալել՝ … գլուխկոնծի (գլխով առաջ շարժվել)տալով, սակայն, դուրս նետվեցիր տան շեմից։ 2) Սովորելու համար ոչինչ չպետքէ խնայել, ամենադժվար իրավիճակում անգամ խելքը կօգնի լուծում գտնելու, իսկամենարժեքավորը կիրառվող գիտելիքն է. …Զույգ սրվակը երկու շիլինգ, չեսփոշմանի, թե գնես։ 3) Շատ բան կարելի է սովորել ուրիշների արածներըքննարկելով ու վերլուծելով. Ես դեռ ջահել` սիրում էի դատարաններ հաճախել(ուրիշների արարքները վերլուծել), ու տուն գալով` լսածներս մեկ-մեկ կնոջսպատմել (կարծիքներ լսել, քննարկել)։ 4) Որոշ դեպքերում, խելքից բացի,օգտակար են հնարամտությունը, դիվանագիտությունը և անպայման հավատը.…պինդ ես, սրատես, բայց օձաձուկն (Օձը` հնարամտության, խորամանկության,դիվանագիտության հատկանիշների կրող, Ձուկը` հավատի) ինչպե՞ս քթիդ ծայրին դու պահեցիր (Օձաձուկը քթին պահել` օգտագործել այդ հատկանիշները),այդքան խելք ու հնար դու որտեղի՞ց ճարեցիր։ 5) Միջավայր պետք է մտնել միայնգործերով...դատարկ գլխով մի՝ պարծենա դու այդքան [2; 8 էջ 42]։ 11-5)Խխունջ – խեցիավոր, դանդաղաշարժ անողնաշար կենդանի, որը հեքիաթում՝ ինքն իր մեջ պարփակված, սահմանափակ հնարավորություններ ունեցող, բայց դրանք ճիշտ գնահատողի խորհրդանիշ է։ «Ես չեմ կարող աճապարել,...շա~տ է հեռու, չեմ կամենում, ու չեմ կարող ձեզ հետ պարել» [8, էջ 85]։ 12)Ընդհանրապես մարդիկ դեմքով են տարբերվում, - մտածկոտ նկատեցԱլիսը։ - Ահա թե ինչի դեմ եմ բողոքում, բոլորդ էլ նույն դեմքն ունեք(հասարակությունը). Երկու աչք, մեջտեղում` քիթ, նրանից ցած` բերան։ … իսկեթե, օրինակի համար, աչքերդ քթիդ մի կողմում լինեին, կամ էլ բերանդ գլխիդվրա (արտասովոր զգայական ճանաչողական համակարգ ունեցող մասնագետներ՝ երաժիշտներ, նկարիչներ, այլ ստեղծագործողներ, գիտնականներ,Ուսուցիչներ, գործիչներ), միգուցե ես քեզ հիշեի [8, էջ 181]։ Դրվագը լավ ցուցադրում է մոդիֆիկացիոն փոփոխականության վարիացիոն կորի էությունը, չնայած ունի նաև խորը կենսափիլիսոփայական իմաստ։ Ինչպես բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այնպես էլ մարդկանց վերաբերյալճշմարիտ է «ոսկե միջինի» կենսունակության, և միջինից շեղված, արտասովոր,ոչ սովորական անհատների փոքրաթիվության ու նաև ոչ կենսունակության(իրենց ճանապարհը միջավայրում դժվար հարթելու իմաստով) մասին գաղափարը։ Հասարակությունը հիմնականում միանման դեմքերից է կազմված` «ոսկեմիջին», բայց կարող է ծնել անհատականություններ, արտասովորներ, որոնցվիճակված է փոխել պատմության ընթացքը։ Նրանք էլ կհիշվեն պատմությանմեջ։ 13) «Որքան ցած է գտնվում գլուխս, այնքան ավելի շատ բաներ եմ հնարում»[8, էջ 200]։ Թևավոր խոսքի նման հնչող այս միտքը ցուցադրոււմ է ճանաչողությանզարգացման գործում, բնության հանդեպ հետաքրքրասիրության պարագայում,առանց հատուկ կրթության, միայն զգայարանների միջոցով արժեքավոր ճշմարտություններ հայտնաբերելու հնարավորության, բնությունը որպես արժեքավորդասագիրք ընկալելու մասին։ Ցավոք, աշխատանքի հնարավորություններից դուրս է հեքիաթների բոլորդրվագներին անդրադառնալը։ Սակայն, հուսով ենք, որ նմանատիպ մոտեցումը՝որպես ուսուցման մեթոդիկա, թույլ կտա ոչ միայն այս հեքիաթի այլ դրվագներում, այլև ցանկացած հեքիաթում որոնել ու գտնել ուսուցանող բազմախորհուրդ,հարուստ նյութ և օգտագործել ըստ նպատակի։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ադամյան Ն., Գրիգորյան Ա., Ջիվանյան Հ., Նկատառումներ «Բնագիտություն» ինտեգրված առարկայի դասավանդման վերաբերյալ // Համահայկական 2-րդ կրթական գիտաժողով. «Բնագիտությունը 21-րդ դարում.Ուսուցման հիմնախնդիրներ ևլուծումներ» Գիտաժողովի նյութերիժողովածու, Երևան, 20-21 նոյեմբեր, 2009, «Բնագետ» հատուկ թողարկում,2009, էջ 100-101։ 2. Ադամյան Ն., Լ. Քերոլի հնարամտությունների վերլուծությունը որպեսինտեգրված ուսուցման փորձ // Նախաշավիղ 2014, 4, էջ 21-35։ 3. Ադամյան Ն., Լ. Քերոլի հեքիաթները որպես բնագիտական մտածողությանուսուցման միջոց // «Կրթությունը և գիտությունը Արցախում», 2014, 1-2, էջ86-89։ 4. Ադամյան Ն., Քերոլի հեքիաթների խորհուրդները // Երևան, «Էդիթ Պրինտ»2016 թ., Մենագրություն, 146 էջ։ 5. Ամիրյան Հ., Ադամանդե պատմություններ //Երևան, «Զանգակ 97», 2011, 112էջ։ 6. Մարգարյան Ա., Հեքիաթի ուսուցման դերը տարրական դասարանում //Նախաշավիղ 2011, 4։ 7. Պետրոսյան Զ., Պետրոսյան Ա., Միջառարկայական կապերի հաստատում՝գիտական ու գեղարվեստական մտածողությունների սինթեզի արդյունքում// «Մանկավարժություն», 2012թ., 5, էջ 60-64։ 8. Քերոլ Լ., Ալիսը Հրաշքների աշխարհում, Ալիսը Հայելու աշխարհում//«Հայաստան» հրատ., Երևան, 1971, 224 էջ։ 10. Потанина Л. Т. Гуманитарные науки։ Теория и методология, 2008. стр. 89. 11. pedportal.net/po-tipu-materialy-mo/integrirovanny-urok-284550։ հասանելի է՝Տեղեկություններ հեղինակի մասինԱդամյան Նելլի Վոլոդյայի – ՇՊՀ, Կենսաբանության, բնապահպանության և նրանցդասավանդման մեթոդիկաների ամբիոնի դոցենտ, կենս. գիտ. թեկնածու,ԿԱԻ ՇՄ կենսաբանության գլխավոր մասնագետ, E-mail։

Աշխատանքում ներկայացված է ինտեգրված առարկաների ուսուցման մեթոդաբանության որոշ առանձնահատկություններ։ Մասնավորապես, առաջարկվում է Լ. Քերոլի հեքիաթների խորհրդանշանների մեկնաբանմամբ բնագիտական գիտելիքների բացահայտման եղանակ և մատնանշվում է կենսաբանության ուսուցման գործընթացում դրանց նպատակային կիրառման հնարավորություններ։

Մայրենի լեզվի ուսուցման շարունակականության սկզբունքը պայմանավորված է լեզվական մակարդակների հետևողական ուսուցմամբ։ Դասավանդման ընթացքում հայոց լեզվի բովանդակությունը, լեզվական մակարդակների աստիճանական յուրացումը սովորողների մեջ մշակում է խոսք կառուցելու, իր խոսքը վերահսկելու, տարբեր իրադրություններում համապատասխան խոսքային վարքագիծ դրսևորելու ունակություն, ինչպես նաև լեզվականհամակարգի բոլոր բաժինների վերաբերյալ բավարար և հիմնավոր գիտելիքների ապահովում։ Լեզվական առանձին միավորների մասին համակարգվածգիտելիքների ուսուցումը նպաստում է նաև սովորողների վերլուծական կարողությունների ձևավորմանը[1]։ Ուշագրավ է, որ ժամանակակից լեզվաբանության մեջ առանձնակի տեղ են գրավում խոսքի մասերին վերաբերող գիտականբազմաթիվ ուսումնասիրություններ, որոնց արդյունքում կարևորվում են ոչմիայն բառերի քերականական փոփոխությունները և դրանց առնչակից թեքվողխոսքի մասերը, այլև նրանց քերականական հատկանիշները։ Սովորողների մեջձևավորվում է լեզվի ձևաբանական կառուցվածքի և նրա տարրերի մասինգիտելիքներ, որի արդյունքում կարողանում են տարբերակել խոսքի մասերնըստ նրանց արտահայտած ընդհանուր իմաստների և ըստ քերականականհատկանիշների [2]։ Ուսուցման ընթացքում սովորողներին նկատել ենք տալիսայն իրողությունը, որ գոյականը՝ որպես խոսքի մաս, ցույց է տալիս նյութականառարկաներ ընդհանրապես։ Գոյականին հատուկ քերականական կարգեր ենհատուկ և հասարակ լինելը, որոշյալ և անորոշ առումներ ունենալը, հոլովի ևհոլովման քերականական կարգը, թվի քերականական կարգը և այլն։ Նախնական վերլուծության արդյունքում մատնանշում ենք, որ գոյականի թվի քերականական կարգի հատկանիշը առարկաների քանակ մատնանշելնէ։ Հետևում է, որ գոյականն ունի երկու թիվ`եզակի, որը ցույց է տալիս մեկառարկա՝ քար, տուն, վանք, դուռ և այլն։ Ինչպես նշում է Ս. Աբրահամյանը [3],եզակի գոյականի որոշ կիրառություններում եզակի-հոգնակի հակադրությունըչեզոքանում է, և եզակին կարող է արտահայտել ա) անորոշ հոգնակի, բ) հավաքականության իմաստ։ Իսկ հոգնակի թիվը մատնանշում է մեկից ավելիառարկա՝ գրքեր, քաղաքներ, այգիներ և այլն։ Փորձել ենք հոդվածի շրջանակներում կարևորել սովորողների նպատակամղված ուսումնառությունը գոյականի հոգնակի թվի կազմության վերաբերյալ, որը, կարծում ենք, սովորողների գիտելիքների յուրացման տեսակետիցդժվարություն է ներկայացնում։ Խոսքի մասերը և նրանց քերականական հատկանիշները ուսուցանվում են հանրակրթական դպրոցի 7-րդ դասարանում։ Գոյականի խոսքիմասային հատկանիշների վերաբերյալ հիմնավոր տեսականգիտելիքների և թվի քերականական կարգի, հատկապես հոգնակի թվի կազմության մասին հանգամանալից ուսուցումը ուշադրության կենտրոնում պահելով՝ կարևորում ենք այն հարցադրումը, թե որքանով են կարողանում սովորողները իրենց ձեռք բերած գիտելիքները դարձնել սոցիալական հմտություններ։ Ցանկացած դաս արդյունավետ է և ծառայում է իր նպատակին, եթե այն կառուցված է ժամանակակից մեթոդական հնարներով։ Ուսուցման ընթացքում դասավանդողը ստեղծում է խնդրահարույց իրավիճակներ, երբ սովորողներըիրենք են ինքնուրույն գտնում հարցադրումների պատասխանները և անում հետևություններ։ Թեմայի ուսուցման առաջնահերթություններից են սովորողներիիմացության աստիճանը պարզելը և կրկնության միջոցով գոյական խոսքի մասիվերաբերյալ նախորդ դասարաններից ստացած գիտելիքները ընդլայնելն ուհարստացնելը [4]։ «Գոյականի թիվը» ենթաթեմային հանրակրթական դպրոցի առարկայական ծրագրով նախատեսվում է չորս դասաժամ։ Դասն արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով ուսուցումը տարվում է դեդուկտիվ եղանակով։ Առաջին դասաժամին ընդհանուր տեղեկություն է հաղորդվում գոյականի թվի –եր, -ներ վերջավորությունների մասին, ապա մտագրոհ մեթոդականհնարանքով ուսուցանվող թեմային առնչակից բառեր թվարկվում ու գաղափարներ արտահայտվում։ Ամեն մի սովորող ազատ է արտահայտելու իր տեսակետնու դիտարկումը։ Բոլոր մոտեցումներն ու գաղափարները գրանցվում են գրատախտակին [5]։ Այնուհետև ուսուցիչը գրատախտակին գրել է տալիս երկուշարք գոյականներ`միավանկ և բազմավանկ, ապա առաջարկում գրել հոգնակիձևերը`ընդգծելով վերջավորությունները, ինչպես` ծառ – ծառեր սենյակ – սենյակներպատ – պատեր մատյան – մատյաններ տուն – տներ անկյուն – անկյուններ սիրտ – սրտեր գարուն – գարուններ Սովորողները նկատում են տարբերությունը, ապա ուսուցչի օգնությամբսահմանում, որ միավանկ գոյականների հոգնակին կազմվում է –եր, իսկ բազմավանկ գոյականների հոգնակին կազմվում –ներ վերջավորությամբ։ Դասագրքի համապատասխան հատվածը սովորողներից մեկը կարդում է, ապաքննարկմամբ ամրապնդում են կանոնը։ Հաջորդ քայլը ուսումնական վարժությունների կատարումն է, ինչպես նաև տնային աշխատանքի հանձնարարումը։ Երկրորդ դասաժամի նպատակը սովորողներին հոգնակի թվի կազմության շեղումների մասին հիմնավոր տեղեկություն հաղորդելն է։ Վերը նշվածսկզբունքով հանձնարարվում է գրատախտակին գրել գոյականների երեք շարք.ձուկ- արոտավայր- ժամագործ մուկ- դասագիրք - վիպագիրթոռ - սևահող - մեծատուն բեռ հացատուն- հանքափորԶրույցի մեթոդով բացատրվում է, որ առաջին շարքի բառերի գրաբարյանվերջնահնչյուն ն–ն աշխարհաբարում ընկել է, բայց հոգնակիի կազմության ևբառաբարդման ժամանակ վերականգնվում է։ Երկրորդ շարքի բառերի հոգնակին կազմվում է –եր վերջավորությամբ, ապա անում հետևություն` նշելով, որայս շարքի բառերը կազմությամբ բարդ են, և վերջին բաղադրիչները՝ միավանկգոյական, հոգնակին կազմվում է –եր վերջավորությամբ։ Երրորդ շարքի բարդբառերի վերջին բաղադրիչները թեև միավանկ են, բայց պարունակում ենգործողության իմաստ, ինչպես` վիպագիր նշանակում է վեպ գրող և այլն։ Ուսուցանողի առաջադիր խնդիրներից է հոգնակիի կազմության օրինաչափությունից շեղվող այլ բառերի մասին ևս գիտելիքներ հաղորդելը, ինչպես` ռուս -,մարդ - , կին -, և այլն։ Երրորդ դասաժամը խմբային հետազոտության մեթոդով նախապեսհանձնարարելի թեման բաժանվում է ենթաթեմաների և հետազոտող խմբերինհանձնարարվում տրված ժամանակահատվածում կատարել առաջադրանքները։ Առանձնացված հատվածների համադրմամբ կազմվում է հետազոտությանընդհանուր պատկերը, որից հետո յուրաքանչյուր խումբ ընտրում է մեկ ելույթունեցողի, որի միջոցով պարզում է խմբի անդամների ներգրավվածությունը ևհանձնարարված թեմայի յուրացման աստիճանը։ Առաջին խումբը ներկայացնում է այն միավանկ գոյականների խումբը, որոնց գաղտնահնչյուն ը-ն երկրորդվանկում է, և որ այդ բառերի հոգնակին կազմվում է –եր մասնիկով, ինչպես` վագր - տեգր - աստղ –տետր արկղ կայսր- դուստր- սանրԵրկրորդ խումբը ներկայացնում է այն գոյականների խումբը, որոնցգաղտնահնչյուն ը-ն առաջին վանկում է, և կազմվում է –ներ վերջավորությամբ,ինչպես` դպրոց, մկրատ, վզկապ, սփռոց, սնդուկ և այլն։ Երրորդ խումբը ներկայացնում է ժամանակակից հայերենի տեսակետիցանք, - ենք,-ոնք, ոնք,- ունք վերջավորություն ունեցող գոյականների խումբ,որոնցից օրինաչափ են –ենք-ով կազմությունները, մինչդեռ ոնք –ով և ունք-ովձևերը խոսակցական երանգ ունեն և սահմանափակ գործածություն, ինչպեսպապոնք, ձերոնք…Չորրորդ խմբի նպատակն է ներկայացնել գոյականների հոգնակի թվիկազմության առանձնահատկությունները՝ առանձնացնելով երեք խմբեր`ա) գոյականներ, որոնք ունեն և՛ եզակի, և՛ հոգնակի թվի ձևեր` քաղաք, դաշտ,ծով, գիրք և այլն։ բ) գոյականներ, որոնք ունեն միայն եզակի թվի ձև և հոգնակի թվով սովորաբարչեն գործածվում։ Դրանք անհոգնական գոյականներն են` կաթ, հաց, խմոր,նավթ և այլն։ գ) գոյականներ, որոնք ունեն միայն հոգնակի թվի ձև և եզակի թվով չեն կարողգործածվել։ Դրանք անեզական գոյականներ են` Անդեր, Կարպատներ և այլն։ Ըստ անհրաժեշտության սովորողներին ներկայացվում է նաև ժամանակակից հայերենում գոյականների հոգնակի թվի կազմությունը՝ ք մասնիկով,որով կարող են կազմվել –ցի, -եցի, -ացի ածանցով վերջացող բառերը, ինչպես`լոռեցի-ք, քաղաքացի –ք, սրանք ունեն նաև զուգահեռ ձևեր –ներ վերջավորությամբ կազմված, որոնք գրական լեզվի համար ավելի կանոնական են, մինչդեռառաջինները հատուկ են ժողովրդական խոսքին [6]։ Հաջորդ խումբը ներկայացնում է հոգնակի թվի կազմության ժամանակհնչյունափոխության դեպքերը. ա. Միավանկ բառերի փակ վանկի ի-ն հոգնակիի կազմության ժամանակ դառնում է ը. գիրք-գրքեր, գին- գներ, սիրտ- սրտեր։ բ. Միավանկ բառերի փակ վանկի ու-ն հոգնակիի կազմության ժամանակ դառնում է ը. դուռ-դռներ, սուր-սրեր, ջուր-ջրեր։ գ. Միավանկ բառերի վերջին ու-ն դառնում է վ. ձու-ձվեր, լու-լվեր։ Չորրորդ դասաժամը թեմայի ամփոփման դաս է, որն անցկացվում է ինքնագնահատման` ԳՈՒՍ աղյուսակի միջոցով։ Ակնհայտ է դառնում, որ սովորողները թեման յուրացնելու ընթացքում ինչ գիտելիքներ, կարողություններ ուհմտություններ են ձեռք բերում[7]։ Որպես տնային աշխատանք հանձնարարվում է կազմել ծունկ, միտք,առու, այգի, բեռ, հրաձիգ բառերի հոգնակին, ապա հորինել փոքրիկ պատմություն։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հայոց լեզու և գրականություն։ Ուսուցիչների 5-օրյա վերապատրաստումների պլան և նյութեր։ Երևան։ 2006։ 30 էջ։ 2. Աբրահամյան Ս. Գ. Ժամանակակից հայերենի քերականություն. Երևան։ «Լույս» հրատ.։ 1969։ 438 էջ։ 3. Աբրահամյան Ս.Գ. Ժամանակակից գրական հայերեն։ Երևան։ 1981։ 418 էջ։ 4. Եզեկյան Լ. Հայոց լեզու։ Երևան։ Երևանի պետ. համալսարանի հրատ.։ 2007։ 402 էջ։ 5. Խլղաթյան Ֆ. Հայոց լեզու։ 7-րդ դասարան։ Երևան։ «Զանգակ-97» հրատ.։ 2006։ 160 էջ։ 6. Մանուկյան Ալ., Խոսքի զարգացումը հայոց լեզվի ուսուցման ընթացքում։ Երևան։ Լույս հրատ.։ 1969։ 249 էջ։ 7. Սարուխանյան Ս., Միրումյան Մ., Դիշաղաջյան Ն. , Փուլային ուսուցմանեղանակ։ Երևան։ «Զանգակ» հրատ.։ 2014։ 158 էջ։ 8. Ասատրյան Մ.Ե. Ժամանակակից հայոց լեզու։ Երևան։ «Լույս» հրատ.։ 1983։ 432 էջ։

Գոյականի հոգնակի թվի մասին ձեռք բերված գիտելիքները նպաստում են սովորողների խոսքի ճիշտ կառուցմանը, հոգնակի թվի կազմության վերաբերյալ հիմնավոր գիտելիքների տիրապետմանը, դրանք խոսքում գործածելու կարողությանը։

Դանիել Վարուժանի հերոսական վեպերը Դանիել Վարուժանի «beեղային սիրտը» (1909) ժողովածուն ներառում է երեք բաժին ՝ «Բագինինվրա», «Կրկեսում», «Հերոսական վեպեր»: «Եթե գրքի (« Triեղի սիրտը »ժողովածու - Ս.Գ.) առաջին մասում (« Բագինի մասին »շարք) բանաստեղծը պատկերում է ապագայի հանդեպ հավատով տառապանքները և պայքարի կոչը, ապա երկրորդ մասում ( Կրկես »շարքում) նա ցույց է տալիս բանաստեղծությունների պայքարը Օրինակ, պայքարող հայերին, նրանց փառաբանող բանաստեղծի կերպարը, որը միստիկ-բանաստեղծ է, ազատության պայքարի շեփոր:« Հայաստանի հասարակական-քաղաքական իրավիճակը պատկերված է խաղաղ ոգու հակադրության գեղարվեստական ​​խորհրդանիշով », - գրել է Վազգեն Գաբրիելյանը: Վարուժանն իր նախորդների, մասնավորապես ՝ Սիամանթոյի, լիիրավ իրավահաջորդն է ընտրված թեմաների շուրջ: Նա նոր մակարդակի վրա բարձրացրեց ազատագրական պայքարի թեման ՝ նախանշելով սեփական երկրի ու ժողովրդի ազատության համար մղվող պայքարի ուղին: Վարուժանի էպիկական վեպերը երեքն են ՝ «Հովիվը», «Արմենուհի» և «Էուկիտ Տոնել», որոնք, ըստ նրա, էպիկական բանաստեղծություններ են: Ուշագրավ է բանաստեղծությունները «Հերոսական վեպեր» նկարագրելու հեղինակային հակում, քանի որ նշված գործերը էպիկական վեպեր են, այլ կերպ ասած ՝ վեպեր հերոսների մասին, էպիկական վեպեր: «Հերոսական վեպ» հասկացությունը հասկացվում է որպես էպոս, վիպերգ, որը մարմնավորում է ժողովրդի պայքարը հանուն ազատության, նրա վեհ իդեալների, հավատալիքների ու սովորույթների, բարքերի և հերոս հերոսների: Սա նշանակում է, որ Դ. Վարուժանը ստեղծել է գրական էպոս: Վարուժանի էպիկական վեպերը պատկերում են ոչ միայն իրադարձություններ, որոնք բնութագրում են հեղինակի ապրած ժամանակը, քանի որ այս գործերը, կարելի է ասել, «զուրկ են ժամանակի կարծրատիպից»: Այն պատկերում է նման դեպքեր և նկարագրում է այնպիսի դեմքեր, որոնք արդիական են նույնիսկ մեր օրերում, մեր ապրած ժամանակահատվածում: Այստեղ օգտագործվել են ժամանակակից թեմաներ, օրինակ ՝ ավերածություններ, առեւանգումներ, Գայլ մենամարտ, ինչը մենք տեսնում ենք հեղինակի ստեղծած հայատիպ մարտական ​​կերպարների մարմնավորման «հերոսացման» մեջ: Հերոսական վեպերն առանձնանում են հերոսների կամքի խոր արտահայտմամբ, որոշակի նպատակին հասնելու միտումով: « Վարուժանը ձգտում է ստեղծել եզակի չտարբերակված բանաստեղծական լեզու ՝ բանաստեղծական պատկերը հասցնելով անսովոր ձայնի, հպման, տեսանելիության: Իսկ Վարուժանի պոեզիան, որը ստեղծվել է քանդակագործությանը և գործին բնորոշ պլաստիկ ձևերով, նկարչի նրբագեղ վրձնահարվածներով, գեղարվեստորեն տարբերակված բառի լավագույն օրինակն է », - գրում է Սիլվա Հովհաննիսյանը 2: Դ. Վարուժանի էպիկական վեպերից մեկը «Հովիվը» աշխատությունն է, որը բաղկացած է չորս բաժիններից: Այս գործի մասին Եղիշե Պետրոսյանը նշում է. Վարուժանը կերպարի հերոսությունը պատկերել է «Հովիվը» պոեմում ՝ համադրելով խոսուն, գեղեցիկ լանդշաֆտները: Այստեղ գերակշռում է բանաստեղծական պաթոսը, գույների ու երանգների բազմազանությունը »3: Վարուժանը բանաստեղծությունը սկսում է հովվերգական խաղաղ պատկերների նկարագրությամբ, որոնք հաջորդում են մեկը մյուսին ՝ ստեղծելով խաղաղ կյանքի պատրանք: Տարին մեկ անգամ նա գյուղ էր գալիս միայն իր հոտի հետ: Լեռան վրա հազիվ էի տեսնում խաշինի դեմքը, ես դեռ քայլում էի, դեռ վազում էի, հովիվը վազում էր ինձ ընդառաջ, պապս էլ թիկունքիս էր behind .4 Թվում է, թե հեղինակը պատկերում է սովորական գյուղական առօրյան: : Վարուժանը ներկայացնում է այս խաղաղ կյանքը 1 Varuzhan D., Works, Yerevan, 1984, էջ 8: 2 Հովհաննիսյան Ս., Դանիել Վարուժանի սոցիալ-գեղագիտական ​​հայացքները, Երեւան, 1997, էջ. 62 3 Պետրոսյան Ե., Դանիել Վարուժան, Երեւան, 1987, էջ. 64 4 Վարուժան Դ., Երկեր, Երեւան, 1984, էջ 173: Ըստ տարվա եղանակների, ձմռանը («Բ» բաժին), երբ դաշտային աշխատանքներն ավարտվում են, և մարդիկ այլևս այլ բան չունեն, քան նստել թոնրատանում և հեքիաթներ պատմել, գարուն («Գ» բաժին), երբ կյանքը սկսում է շրջանառվում, արթնանում է Ձմռանը քնած բնությունը, կանաչ լեռնային երկիրը հովիվներին հրավիրում է իրենց մոտ, վերակառուցվում է ամբողջ հայկական բնությունը: Դե, այս երեք բաժիններին հաջորդում է աշնան նկարը (բաժին «D») «չարիք» բառից ուղղակի մեջբերումով, որը կանխատեսում և խորհրդանշում է հետևյալ իրադարձությունների ընթացքը: Ինչու՞ այդ օրը նրանք չեն խաղացել Veg Street- ում: Ինչո՞ւ ծեր Հեգը չնստեց շեմքին ու աղոթեց: Հովիվը շուտով տեսավ տների ավերակները, դռան կոտրված տնակները, որտեղ ձայն ու կրակ չկար: 1 Հայրենասիրական մտքեր և մտորումներ ունեցող հովիվը չի կարող անպատասխան թողնել ավերակ գյուղն ու իր սեփական տունը, որոնք նա տեսել է իր սեփական աչքերով, քանի որ «գայլերը տունն իրենցն էին դարձնում»: Սա այն դեպքն է, երբ «Աչք առ աչք, ատամ առ ատամ» խորհուրդները ժամանակին վերակենդանանում են ՝ ստանալով «Դու ատամ ես ատամի դեմ, ատամի խոզանակ մատի մատին դեմ» 3 ձեւակերպում, որը, ըստ էության, դուրս չէ ամսաթվով մինչ օրս: Հեղինակի «մարդագայլեր» փոխաբերական արտահայտությունն ակամայից մեզ տանում է դեպի համեմատաբար ուշ ժամանակաշրջան ՝ Հ.Թումանյանի հայտնի քառյակի «մարդակեր գազան», որը բանաստեղծը գրել է ցեղասպանությանն անմիջական պատասխան տալով: Կոտորածն ու անողոքությունը հովիվին ստիպում են տանել երեխային, որի հետ նա նույնիսկ վրեժխնդրությամբ լի լեռան հովիվ չէր տարել սարեր, բայց այս անգամ ոչ թե հովիվ լինել, այլ միանալ հայրենիքի պաշտպանությանը և պատժել անարդարությունը: Մեր աչքի առաջ հովիվ է դառնում վրեժխնդրության գիտակցությամբ օժտված հայի կերպարը ՝ հովիվը, որը պատրաստ է վերցնել ատրճանակը կախված Քրիստոսի խաչի տակ (որն, իհարկե, իր միջին դասի խորհրդանիշն է պարունակում): գայլերի, որպեսզի «J.. Թուրքերը իմանան, որ իրենք օրհնել են այս երկիրը, թող չթողնեն, որ կոտրված ոսկորը ուտեն»: 4 Հովվի կերպարն արտացոլում է այն ամենը, ինչ ներառում է աշխատող հայը: Սա հավաքական կերպար է, ժողովրդի հավաքական կերպար, որը պատրաստ է զենքով համախմբել սեփական հողի և ժողովրդի ազատությունը: «Արմենուհի» էպիկական վեպում Դ. Վարուժանը վերաբերում է Շահբասի ժամանակաշրջանին, որը, ինչպես գիտենք, արտացոլվել է Հ. Թումանյանի հայտնի բանաստեղծության մեջ («Արքան և Չարչինը»): Եվ ահա, այստեղ, Վարուժանը, օգտագործելով նույն թեման, ներկայացնում է Շահ Աբբասի կողմից հայերին բռնի տեղահանելու պատմությունը, շահի կերպարի միջոցով բացահայտում է հայոց պատմության նոր հորիզոններ: Սա պատմություն է հայ աղջկա ՝ Արմենուհու ինքնասպանության մասին, որն ուղեկցվում է հայերի տեղահանության մասին հիշատակմամբ, պատմություն (17-րդ դարի սկիզբ), ինչպես նաև դրան նախորդող ավերածությունների ու կոտորածի ակնարկներ: Այստեղ Վարուժանը ներկայացնում է հայ աղջկա դիմացկուն ոգին, սեփական պատիվն ամեն գնով փրկելու փորձը, ամենահզորից վախենալու մղումը, անվախը, անմահության և պղծման պատմությունը: Բանաստեղծն իր ստեղծագործության մեջ օգտագործում է «Արմենուհի» և «Հայուհի» բառերը, որոնք, ըստ էության, ունեն նույն նշանակությունը, իսկ «Արմենուհի» բառը (հեղինակի այս բառի ընտրությունը պատահական չպետք է համարել), կարծում ենք, պետք է որ չհամարվել որպես աղջկա անվան սովորական հայտնի գործածում, բայց փոխարինում է պարզ անունով («հայ կին», որը գտնվում է բանաստեղծության մեծատառերով) հատուկ անունով ՝ «Արմենուհի» ՝ հայ կնոջ մեկնաբանությամբ , Էպոսում կա մի գազանի, Աբասի և Առյուծի ուշագրավ և խորհրդանշական պատկեր-պատկեր (նկատի ունեցեք այն փաստը, որ վերջին բառը պատահաբար չի գրվել մեծատառերով), այլ կերպ ասած ՝ երկու հզոր թագավորների կռիվ , որը կռվել էր Ավարի համար, որպեսզի վերցներ այդ Ավարին Նա հայ կին էր: Յոթ անգամ, կենդանին հոտոտելով, նա իր թաթը դրեց Աբասի ուսերին և խառնելով այն յոթ անգամ: 1 Վարուժան Դ., Էջ. 177: 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. Մեկի մորուքը և մյուսի մազերը: Եվ նա խառնեց գետը նրա մեջտեղում և բարձրացրեց այն: Բայց երկուսի նպատակն էլ, կարծես, նույնն է: Նրանք երկուսն էլ ցանկանում են կուլ տալ անմահի մարմինը ՝ իրենց կենդանիների քաղցը հագեցնելու համար: Պայքարում, իհարկե, հաղթում է ուժեղը ՝ Առյուծ արքան: Կոստնիի գազանն ու դրանում գտնվող երիտասարդ կինը դուրս են բերվում գետից: Կույսի սպիտակ ձեռքը հանում են: Կույսի սպիտակ ձեռքը, հովտի շուշանը ընկնում է, Այն մեռած է ընկնում կենդանու վրա 2: Ինչպես հայտնի է, շատ հայ կանայք արժանացել են Արմենուհու ճակատագրին (նկատի ունենք գերեվարվելը, հարեմ տեղափոխելը, հարազատներից ու հայրենիքից բռնի վտարելը և այլն): Կարելի է ասել, որ այս էպիկական վեպում, ինչպես և նախկինում, գլխավոր հերոսը կոլեկտիվ է, մարմնավորող, միավորող ժողովրդի բարձր հատկությունների բնավորություն (պարկեշտություն, հայրենասիրություն, կատարյալ բարոյականություն, ինքնավստահության գիտակցություն և այլն): Այս առնչությամբ Է.Պետրոսյանը նշում է. «Արմենուհին հայ կնոջ բարձր առաքինության նվիրական սիրո խորհրդանիշն է: Պոեմում Գեղեցիկն ու կոպիտ ուժը անընդհատ պայքարի մեջ են: Սեր և հզոր զորություն, փառք, հաճույք և հայրենի խրճիթ և սուրբ ավանդույթներ, որոնց հավատարիմ է Արմենուհին: Եվ չնայած բանաստեղծության ողբերգական ավարտին, այն, այնուամենայնիվ, խորապես լավատեսական է, քանի որ ճշմարտության հաղթողը Արմենուհին է »3: Ինչպես ասաց Ն.Գոգոլ Ալ. Պուշկինի պատմած փոքրիկ անեկդոտից նա ստեղծեց իր հիանալի կատակերգությունը «Ռիզոր», ինչպես նաև Դ.Վարուժանը ստեղծեց իր էպոսական «Արմենուհին» փոքրիկ, բայց կարևոր պատմությունից, որտեղ հեղինակի ընդհատվող մեկնաբանությունները լրացուցիչ մանրամասներ են ավելացնում ընդհանուր գաղափարական բովանդակությանը , հեղինակին դարձնելով իրադարձությունների անմիջական մասնակից: Ա) «Ո Shahվ Շահ, արի»: Ահա, լուսնի միջով անցնելով, նրանք դուռը կբացեն մեղմորեն խորտակվող Վռանի առջև: Դա իր ողողող ճառագայթներով կհեղեղի ձեր որսը »: … Բայց կույսը լաց է լինում - ի whatնչ ափսոս - ամեն կույս լաց է լինում, երբ երկնային պսակի ճակատը պոկվում է, կամ թելը կտրում են նրա մարգարիտ վզնոցին, ո Shahվ Շահ, արի: - »4, բ)« Փախուստ, ժամը, կույս, սա ժամանակն է »5 և այլն: Դ. Վարուժանն ընդլայնում է իր գաղափարները և դրանք բոլորովին նոր մակարդակի է բարձրացնում մյուս էպիկական վեպում ՝ «Էկիտ տոնել»: Վազգեն Գաբրիելյանը վերոհիշյալ բանաստեղծության մասին գրքի տողատակում զգալի հիշատակություն է թողել ՝ գրելով. J.. «Էվկիտ Տոնել» էպոսագիտական ​​վեպի հերոսի ՝ քաջ Իգիթ Տոնելի գլխավոր հերոսը բանաստեղծի մոր պապն էր: , Դանիել (Տոնել), ում սխրանքներին պատմում էին լեգենդներ: Նա բեռ էր տեղափոխում ջորիների քարավանում, հաճախ կռվում էր ավազակների հետ: »6 Ինչպես նկատվում է, Վարուժանն այս աշխատանքում օգտագործել է վերոնշյալ թեման ՝ ներկայացնելով մեկ «հերոսի» հերոսության պատմությունը, հասնելով էպիկական մոնումենտալության, հատկապես վերջինիս հերոսական սխրանքի նկարագրության դրվագներում պատկերում Eukit Tonel- ի: Էյկիտ Տոնելի և որդու ՝ Ստեպիկի հարաբերությունների նկարագրությունն ակամայից հիշեցնում է նախորդ էպիկական վեպի հովվի և նրա թոռան կապի մասին: Երկու երեցներն էլ համարձակ և պատվաբեր են, երկուսն էլ կրտսեր են երգում (երգն ամենևին պատահական չէ էպիկական վեպերում. Մենք այն համարում ենք ընտրված ստեղծագործության ենթադրյալ հաղթական ավարտի վկայություն) - նրա 1 Վարուժան Դ., Էջ. 194 թ. 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Պետրոսյան Ե., Դանիել Վարուժան, Երեւան, 1987, էջ. 67 4 Վարուժան Դ., Երկեր, Երեւան, 1984, էջ: 187 թ. 5 Նույն տեղում, էջ 191: 6 Նույն տեղում, էջ 536: Առաջինը երգով երգում է հովվի գովեստները, իսկ երկրորդը ՝ «երգած երգը հոր ականջն է քաղցրացնում» 1: Այստեղ Tonel- ը և Cello Pay- ը լրիվ հակառակ զույգ են `հիշելով, թե որ Tonel- ը վրեժ և ամոթ է զգում: Այս ամենի տակ, իհարկե, թաքնված են հին ցավն ու դառը հիշողությունը: Ինչպես նախորդ «Արմենուհի» էպոսում, այստեղ նույնպես կա էպիկական մարտանման տեսարան, երբ մի ամանի մեջ էին առյուծ Տոնելը և Կորյուն Ստեփիկը, իսկ մյուս ամանի մեջ ՝ Չելո Պեյի ավազակները: դաշույն dashno, կրծքի կրծքամիս: Փրփուր բերեք, աչքերի բոցերը ժայթքում են 2: Իզուր չէ, որ հեղինակն այս գործը հերոսական վեպ է անվանել, քանի որ այստեղ մենք ունենք այս հերոսական կերպարը, որը լիովին համապատասխանում է անվանը: Այս էպոսում տեղի է ունենում կյանքի և մահվան հավերժական բախում, որտեղ առաջնությունը տրվում է միայն հաղթողին, որն այս պահին ուժեղն է: Հերոս Տոնելը հերոսաբար մահացավ, պատահական չէ, որ վերջինիս գերեզմանը հետագայում դառնում է ուխտավայր: «Ուխտատեղի, որտեղ այցելում են հերոսները» 3: «Եվ չնայած բանաստեղծական-բանաստեղծական ավարտին, այն ներծծված է լավատեսությամբ, քանի որ Տոնելի ոգին չի մեռել, կենդանի առյուծասիրտ որդին ՝ Ստեփանը, նոր սերունդը, որի կրծքի տակ ծեծում է հայրենիքի վերածննդի հույսը» 4: Իրականում, Տոնելի գերեզմանը, որը դարձել է ուխտատեղի (նաև հենց ինքը ՝ Տոնելը), կարծում ենք, որ խորհրդանշում է մարդկանց հարևանությունը և չի խախտում ոգու ներդաշնակությունը: Ինչ վերաբերում է բանաստեղծի պատկերած իրադարձություններին, ապա այս ամենը հետագայում կդառնար ցեղասպանության, ապրած և չապրած պահերի տառապանքների մի մասը, ինչպես, օրինակ, շարքային հայը ցած է դնում հովվի ձեռնափայտը ՝ այն փոխարինելով միակ երաշխավորով: ազատագրական պայքարի, ատրճանակի, որը Դրանք ուղեկցվում էին տոկունությամբ և պայքարելու պատրաստակամությամբ: Այսպիսով, Դանիել Վարուժանի էպիկական վեպերից յուրաքանչյուրը հայ իրականության մեջ հայրենասիրական դաստիարակության նշանակալի ու մնայուն արժեք է: Սա է հայ գրականության մեջ այս ստեղծագործությունների նշանակության և հաստատուն տեղանքի պատճառը: Սրբուհի Գասոյան Դանիել Վարուժանի հերոսական վեպերը Հիմնաբառեր. Էպիկական վեպ, պոեմ, էպոս, գրական էպոս, գաղափարներ, նախատիպ, ազատագրական պայքար, ժամանակի կարծրատիպեր, ժամանակային թեմաներ, խորհրդանշում են: ։

Ընտրված թեմաներով Դանիել Վարուժանն իր նախորդների՝ մասնավորապես Սիամաթոյի լիիրավ ժառանգորդն է։ Նա նոր մակարդակի բարձրացրեց ազատագրական պայքարի թեմատիկան` նախանշելով պայքարի և սեփական երկրի ու ժողովրդի ազատության մաքառմանն ուղղված ճանապարհը։ Մենք ուսումնասիրել ենք Վարուժանի դյուցազնավեպերը` նորովի գնահատելով և մեկնաբանելով հեղինակի նշված ստեղծագործությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը հայրենասիրական դաստիարակության նշանակալից ու մնայուն արժեք է հայ իրականության մեջ։ Նաև սրանով է պայմանավորված այս ստեղծագործությունների նշանակությունն ու հաստատուն տեղը հայ գրականության մեջ։

Խնդրի դիրքը: Մթնոլորտային տեղումները կլիմայական հիմնական տարրերից են, որոնք հանդիսանում են հողի խոնավության հիմնական աղբյուրը: Դրանք որոշում են տվյալ տարածքի ջրային ռեժիմը, ջրային հաշվեկշիռը, գետի հոսքի ներտնտեսային բաշխումը, որոշում գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը: Մյուս կողմից, որպես կանոն, մթնոլորտային տեղումները դասակարգվում են որպես օդերևութաբանական տարրերից մեկը, որոնք առավել բնորոշ են տարածական-ժամանակային բաշխման տեղական առանձնահատկություններին: Ուստի, հատկապես կլիմայի գլոբալ փոփոխության համատեքստում, տեղումների տարածական բաշխման, փոփոխությունների, արդյունավետ կառավարման համակարգի ստեղծումը գիտելը շատ դժվար է: Հաշվի առնելով վերոնշյալը, ինչպես նաև առատ տեղումները և Արարատի գոգավորության ջրածածկ տարածքում գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ոռոգման կառավարման պլանավորման կարևորությունը, ջրային ռեսուրսների արդյունավետ կարգավորում և կարգավորում, մենք նպատակ ունենք քննարկելու կառավարման հանրապետության գյուղատնտեսական կարևոր շրջանի ՝ Արարատյան դաշտավայրի: Այդ նպատակով առաջարկվել և լուծվել են հետևյալ խնդիրները. 1) հավաքել ուսումնասիրվող մթնոլորտային տեղումների փաստացի դիտարկումների արդյունքները, 2) բացահայտել, վերլուծել և գնահատել տեղումների փոփոխության դինամիկայի օրինաչափությունները տարածաշրջանում `որպես տարածական առանձնահատկություններ, 3 ) արդյունավետորեն հայտնաբերել տարածաշրջանում մթնոլորտային տեղումների օգտագործումը և փոփոխությունների բացասական հետևանքները կանխելու եղանակները: Ուսումնասիրվող տարածքը լեռնաշղթաներով շրջապատված լեռնաշղթա-ֆիզիկոգրաֆիական-աշխարհագրական շրջան է ՝ 2,5-3,0 կմ խորության վրա, իր ուրույն բնական գործընթացներով և ջրի տաքացման ռեժիմով: Գոգավորության մեջ կան 4 ֆիզիկաաշխարհագրական ենթաշրջաններ. Արարատի դաշտ, Գեղամա սարահարթ-արևմտյան լանջ, Կոտայք-Եղվարդ սարահարթեր, Արագածի հարավային լանջ: [3] Նյութ և մեթոդաբանություն Համապատասխան ուսումնասիրությունները, հրապարակումները, ՀՀ կառավարության որոշումները, զեկույցները, զարգացման ծրագրերը, նախագծերը, աշխատանքային պլանները, ազգային զեկույցները տեսական և տեղեկատվական հիմք են հանդիսացել սահմանված խնդիրների լուծման համար: Որպես ելակետ օգտագործվել են ուսումնասիրված տարածքի ԱԻՆ հիդրոմետ ծառայության օդերևութաբանական կայանների մթնոլորտային տեղումների բազմամյա փաստական ​​դիտարկումների տվյալները (1935-2014), ինչպես նաև կլիմայական տեղեկագրերը [2]: Դիտումների արդյունքները, ինչպես դիտողական բուկլետների, աշխատաթերթերի, տարեգրքերի, այնպես էլ թվային տարբերակների տեսքով, պահվում են Հիդրոմետ ծառայության հիմնական պահեստում: Ընդհանուր առմամբ, շատ հետազոտողներ ուսումնասիրել են հանրապետության տարածքում մթնոլորտային տեղումները [4-11]: Այնուամենայնիվ, մինչ այժմ, որպես մենագրության ձևով համապարփակ, համապարփակ աշխատանք, GA By Alexandryan 1971 թվականին [8] Այս աշխատության մեջ հեղինակը մանրամասնորեն քննարկում է և ներկայացնում հանրապետության տարածքում տարեկան, սեզոնային և ամսական տեղումների գործոնները և տարածական բաշխման ձևերը, բացահայտում և վերլուծում է դրանց ռեժիմի առանձնահատկությունները `կախված ռելիեֆի և շրջանառության դժվարին պայմաններից: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ տեղումներն ուսումնասիրությունները գրեթե բացակայում են Արարատի գոգավորության տարածքում: Այսպիսով, Արարատյան դաշտում ամպրոպի և զանգվածային տեղումների ձևավորման սինոպտիկ առանձնահատկությունները վերլուծվել են Ա.Ս. Թորոսյանի և GH Սուրենյանի կողմից (Ա.Ս. Թորոսյան, Գ.Հ. Սուրենյան, 2006): Ուսումնասիրված տարածքում 1885 թվականից իրականացվում են մթնոլորտային տեղումների գործիքային դիտարկումներ (Երևանի «Էրեբունի», Երևանի «ceեմարան»): Այնուամենայնիվ, շարունակական և համակարգված դիտարկումներ արվել են միայն 1930-ականների կեսերից: Դիտումների առավելագույն քանակը (շուրջ 60 օդերևութաբանական կայան և դիտակետ) կատարվել է 20-րդ դարի 60-ականների առաջին կեսին: Ներկայումս (2016) այդ տարածքում կա 14 օդերևութաբանական կայան ՝ 3 դիտակետ (աղյուսակ 1): Նշենք, որ օդերեւութաբանական դիտարկումների տեսանկյունից, տարածաշրջանը հանրապետության միջին յուրացված տարածքներից մեկն է: Ավելին, օդերևութաբանական կայաններից 3-ը (Արագածի բ / լ, Ամբերդ - Անանուն լ-ցք) գտնվում են ծովի մակարդակից մոտ 2000 մ բարձրության վրա: Այնուամենայնիվ, 2150-3200 մ բարձրությունների սահմաններում օդերևութաբանական դիտարկումներ չկան, որոնք կարող են բացասաբար ազդել կլիմայի ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա: Ուստի անհրաժեշտ է լրացնել այդ բացը `վերականգնելով կայանները, որոնք նախկինում աշխատում էին այդ բարձունքներում կամ գործարկելով նորերը: Որպես մեթոդական հիմք ՝ աշխատանքում օգտագործվել են աշխարհագրական, մաթեմատիկական-վիճակագրական, արտահանման, համեմատության, համեմատության, վերլուծության, փոխկապակցման մեթոդներ: Արդյունքներ և քննարկում: Աշխատանքի ընթացքում քննարկվել են մթնոլորտային տեղումների փոփոխության խնդիրները և ուսումնասիրվել են ըստ անհատական ​​ավիակայանների իրական դիտարկումների արդյունքների `ինչպես նկարագրական ամիսների (հունվար-հուլիս), այնպես էլ ըստ տարիքային հատվածների: Հաշվի առնելով տարածաշրջանի կլիմայական առանձնահատկությունները, կիրառելով տեղումների գործնական նշանակությունը, վերջինները քննարկվել են առանձին `տաք կամ բուսական (IV-X), տաք (VIIVIII), ցուրտ (XI-III), ջրառատ (IV- VI) շրջաններ: Աղ Նկար 1-ում ամփոփված են ուսումնասիրվող տարածքի օդերևութաբանական կայանների մթնոլորտային տեղումների գործիքի մոնիտորինգի իրական իրական արժեքները `ըստ տարանջատված ժամանակահատվածների: Աղյուսակ 1. Արարատի գոգավորության մթնոլորտային տեղումների արժեքները (մմ) ըստ բնութագրական ժամանակաշրջանների Կայաններ ՀունվարՀուլիս Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ տարածաշրջանում ինչպես տարեկան, այնպես էլ բնութագրական ամիսների (I, VII) և բնութագրական ժամանակաշրջանների (IV-X, XI-III, VII-VIII, IV-VI) առումով տեղումների քանակի պարբերական փոփոխություն չկա: Այնուամենայնիվ, կարելի է ասել, որ ուսումնասիրվող տարածքում տարեկան տեղումների քանակը նվազում է, իսկ տաք սեզոնին տարվա տաք և տաք եղանակների քանակը մեծանում է: Ինչ վերաբերում է հունվար-հուլիս ամիսներին տեղումների քանակի փոփոխության դինամիկային, ապա պետք է նշել, որ այս դեպքում հնարավոր չէ առանձնացնել քիչ թե շատ հստակ արտահայտված կանոնավոր փոփոխություն ՝ ըստ օդերեւութաբանական կայանների: Տարբեր օդերևութաբանական կայաններում նկատվում են մթնոլորտային տեղումների քանակի փոփոխության տարբեր հակումներ, այսինքն ՝ և՛ նվազման, և՛ աճող միտումներ: Ուստի, մեր կարծիքով, Արարատյան գոգավորության տեղումներում տեղումների փոփոխությունների օրինաչափությունների բացահայտման, տնտեսական գնահատման և կառավարման խնդիրները պետք է քննարկվեն ոչ թե ամսական, այլ տարեկան կտրվածքով: Նկ. 1-ը ցույց է տալիս Երեւանի «ագրո» օդերևութաբանական կայանի մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկան: Itիշտ է, որ տարածաշրջանում, մինչև 1600 մ, առկա է տարվա տաք և խոնավ շրջաններում, ինչպես նաև անձրևային սեզոնում տեղումների քանակը մեծացնելու միտում: Սակայն դա չի նշանակում, որ այդ գոգավոր տարածքի համար խոնավացման և արհեստական ​​ոռոգման խնդիրները լուծվում են: Պատճառն այն է, որ տարվա այդ ժամանակահատվածներում տեղի է ունենում տեղումների զգալի կորուստ `բարձր գոլորշիացման, մակերևույթի կոպտության պատճառով` բուսականությամբ տեղումներով: Մյուս կողմից, գետի հոսքը ՀՀ տարածքում հիմնականում ձևավորվում է ավելի քան 1800 մ բարձրություններում, և այդ գոտում առկա է միայն տեղումների քանակի նվազման միտում: մ: մ: r: ե: n: մ: ւ: o: ղ: ե: տ: n: ի: ա տ: r: o: լ: o: n: թ: M: յ: Տարիներ 1. «Ագրո» օդերևութաբանական կայանում մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկա. Հետևաբար, տարածաշրջանում անհրաժեշտ է մշակել որպես կլիմայական ռեսուրս մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկայի փոփոխության դինամիկայի կառավարման համակարգ, որը վերադառնում է վերը նշվածը: Ամենից առաջ անհրաժեշտ է ճիշտ կառավարել և օգտագործել ջրային ռեսուրսները, որոնք ձեռք են բերվել մթնոլորտային տեղումներից: Այլ կերպ ասած, անհրաժեշտ է պահեստավորել ժամանակավոր, մշտական ​​փոքր առվակների ջուրը բարձրլեռնային շրջաններում, հատկապես ջրառատ սեզոնին, որպեսզի այն ավելի ուշ օգտագործվի ոռոգման համար (տարվա չոր սեզոնին), քանի որ կա անհրաժեշտ է ցուրտ սեզոնի ընթացքում ամուր տեղումներ կուտակել: Այսպիսով, մթնոլորտային տեղումների նման փոփոխության արդյունքում կխախտվի բնական էկոհամակարգի հավասարակշռությունը, մասնավորապես կլիմայական պայմանների չորացումը, հողի դեգրադացիան, կենսաբազմազանության խախտումը: Հետևաբար, անհրաժեշտ է գնահատել տեղումների փոփոխությունը էկոհամակարգի մոտեցմամբ `ըստ ֆիզիկական-աշխարհագրական առանձին շրջանների կամ գետային ավազանների, մշակել մեղմացման և հարմարվողականության միջոցառումների համապատասխան ծրագրեր` հաշվի առնելով ցանկացած տարածքի տեղական առանձնահատկությունները: Հարկ է նշել, որ չնայած հանրապետության տարածքում մթնոլորտային տեղումների փոփոխության գնահատման ուղղությամբ կատարված բազմաթիվ աշխատանքներին, այդ ոլորտում դեռ կան բազմաթիվ չլուծված խնդիրներ և բացթողումներ, որոնք պահանջում են մեծ ջանքեր և ֆինանսական ներդրումներ: Ուստի նպատակահարմար է շարունակել հանրապետության տարածքների փոփոխության համակարգված և բարդ ուսումնասիրությունները ՝ ապահովելով էկոհամակարգի մոտեցումը և զարգացնել դրանց հետագա կանխատեսումները ՝ կիրառելով նոր մոդելներ: Եզրակացություններ և առաջարկություններ Ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների և առաջարկությունների. Of Տեղումների քանակը բնականաբար աճում է ընկճվածության ցածրադիր վայրերից դեպի Արագածի հարավային լանջեր: Տեղումների առավելագույն տարեկան քանակը, այդ թվում ՝ հանրապետությունում, դիտվում է Արագածի բ / լ օդերևութաբանական կայանում (988 մմ), նվազագույն քանակը (166 մմ) ՝ Տարոնի օդերևութաբանական դիտակետում; հիմնականում մինչև 1200 բարձրություն: 1300-2000 մ բարձրությունների վրա դրանց թիվը ընդամենը 2 է: Իսկ 2150-3200 մ բարձրության սահմաններում էնդոդոնտիկ դիտարկումներ չկան.  մինչև 1600 մ բարձրության վրա կա տարեկան տեղումների, բուսականության, տաք և ջրառատ սեզոնների քանակի ավելացման միտում, տարվա ցուրտ սեզոնի քանակի նվազում: 1600 մ-ից միայն տեղումների քանակը նվազելու միտում կա: The Ուսումնասիրված տարածքում հունվար-հուլիս ամիսներին տեղումների քանակի պարբերական փոփոխություն չի նկատվում ըստ օդերևութաբանական կայանների: Տեղումների քանակի փոփոխության տարբեր միտումներ են դիտվում տարբեր օդերևութաբանական կայարաններում. Նման տեղումների փոփոխության նման միտումը պահպանելու պայմաններում, հավանաբար, տեղի կունենա տարածաշրջանի կլիմայի աճ, հողի ինտենսիվ դեգրադացիա: Անհրաժեշտ է. Համակարգ ապահովել համակարգված և համապարփակ գիտական ​​հետազոտությունների շարունակականությունը, ներդնել նոր ծրագրեր և տեխնոլոգիաներ.  ապահովել դիտումների շարքի միատարրությունը, շարունակականությունը և հուսալիությունը. Համակարգի Տեղեկատվական համակարգի կատարելագործում; Precipitation Տեղումների փոփոխությունների հետևանքով էկոհամակարգերի խոցելիության գնահատում. Solid ամուր տեղումների պահպանում; ուտ Կուտակում; Իրավական-կազմակերպական, ինստիտուցիոնալ, տեխնիկական միջոցառումների իրականացում; ապահովել վերապատրաստման գործընթացի ազգային մակարդակի ապահովումը. Գրականություն 1. Թորոսյան Ա.Ս., Սուրենյան Գ.Հ., Արարատյան դաշտում ներհամայնքային տեղումների առանձնահատկությունները: Աշխարհագրությունը Հայաստանում / ներկա և ապագա (ՀԱԵ 70-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութեր): Երեւան, Երեւանի համալսարանի խմբ., 2006, էջ 195-202: 2. Կլիմայական տեղեկագիր / ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն, «Հայպետհիդրոմետ» Հայաստանի պետական ​​հիդրոօդերևութաբանական և մոնիտորինգի ծառայություն, Երևան, Լուսաբաց, 2013 թ. Մաս II: Խոնավություն, մթնոլորտային տեղումներ և ծածկ, 172 էջ: 3. ՀՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, ՀՍՍՀ ԳԱ, Երեւան, 1971, 470 էջ: 4. Մարգարյան Վ.Գ., ՀՀ-ում մթնոլորտային տեղումների տարածական-ժամանակային փոփոխությունների օրինաչափություններ, Ագրոգիտություն, № 7-8, Երեւան, 2007, էջ 365-369: 5. Մարգարյան Վ.Գ., ՀՀ-ում մթնոլորտային խոնավության տարածական-ժամանակային բաշխման օրինաչափությունները: Աշխարհագրական գիտություն: Թեկնածուի ատենախոսության դիմում, Երեւան, 2008, 167 էջ: 6. Մարգարյան Վ.Գ., Վարդանյան Տ.Գ., Սյունիքի մարզի մթնոլորտային տեղումների գնահատում և տարածական-ժամանակային բաշխման օրինաչափություններ, ԵՊՀ գիտական ​​տեղեկագիր, թիվ 2, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն, Երևան, Երևանի համալսարան: խմբ., 2013, էջ 19-27: 7. Ներսեսյան Ա.Գ., Հայաստանի կլիմա, Երեւան, 1964, 304 էջ: 9. Բաղդասարյան AB Հայկական ԽՍՀ կլիմա: - Եր. Հրապարակված է AN ArmSSR- ի կողմից: 1958. 146 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակ Վարդուհի Գուրգենի Մարգարյանի մասին - ԵՊՀ, աշխատ. գիտնականի թեկնածու, էլ. ։

Աշխատանքում ուսումնասիրվել և գնահատվել է հանրապետության բնատնտեսական կարևոր շրջանի՝ Արարատյան ֆիզիկաաշխարհագրական շրջանի, մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկան ինչպես բնութագրական ամիսների (հունվար և հուլիս) և տարեկան, այնպես էլ տաք կամ վեգետացիոն (IV-X), շոգ (VII-VIII), ցուրտ (XI-III) և ջրառատ (IV-VI) շրջանների կտրվածքով։ Աշխատանքում լուսաբանվել և առանձնակի ուշադրության են արժանացել նաև տարածաշրջանի տեղումների, որպես կլիմայական ռեսուրսի, փոփոխության դինամիկայի հետևանքների կառավարման հիմնահարցերը։

Տնտեսական անվտանգության տեսանկյունից լրջագույն խնդիրներից մեկը գիտության ծերացումն է։ Մասնավորապես, 65 տարեկանից բարձր գիտնականների թիվը հավասար է ընդհանուրի 25 տոկոսին։ Այդ թիվը տարեցտարի սկսում է պակասել, ոչ թե նրա համար, որ այս մարդիկ հեռանում են գիտությունից, այլ՝ մահանում են։ Տասը տարի հետո Խորհրդային միության սերունդը չի լինի [1]։ Այս թիվը մտահոգող է, քանի որ Հայաստանում գիտության մեջ քիչ թիվ են 79ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կազմում նաեւ 35–50 տարեկան գիտնականները եւ մի քանի տարի հետո գիտնականների լուրջ պակաս է գրանցվելու։ Խնդիրը հաղթահարելու եւ բացը լրացնելու համար առաջիկա տարիներին պետք է իրականացնել մի շարք ծրագրեր։ Դրանցից կարեւորվում է գիտության ֆինանսավորման արդյունավետության բարձրացումը, Հաաստանում երիտասարդ գիտնականների համար ապրելու եւ ստեղծագործելու ժամանակակից պայմանների ստեղծումը։ Բացի այդ, անհրաժեշտ է զարգացման ծրագրերում ներգրավել արտերկրում գտնվող հայ գիտնականներին, ստեղծել գիտական, գիտակրթական եւ գիտատեխնոլոգիական գերազանցության կենտրոններ՝ բեկումնային զարգացում ապահովող որոշ տեխնոլոգիաների ոլորտում, սերտացնել կրթություն–գիտութուն կապը, ներդնել այնպիսի ֆինանսավորման մեխանիզմներ, որոնք հիմնած կլինեն կրթության ոլորտում արդյունավետության վրա [1]։ Գիտությանն առնչվող խնդիրները պատշաճ չեն արտացոլված նաեւ ՀՀ Կառավարության գործունեության ծրագրում։ Ամբողջովին անտեսված է ինտելեկտուալ սպառնալիքը՝ «ուղեղների արտահոսքը», գիտական ներուժի փոշիացումը (գիտության եւ կրթության համակարգի որակական փոփոխություններ, գիտության նյութականացում, գիտական գործունեության խթաններ) [3]։ Թեեւ բարձր տեխնոլոգիաները համարվում են գերակա ոլորտ եւ կոչված են նպաստելու ողջ տնտեսության մրցունակության բարձրացմանը եւ վերջին տարիներին միջազգային տարբեր զեկույցներում երկրի որոշակի առաջխաղացումներ են նկատվում, Հայաստանը դեռեւս չի արձանագրել զգալի դրական փոփոխություն։ Մասնավորապես, 2018թ. մրցունակության համաշխարհային զեկույցում նորարությունների ցուցանիշով Հայաստանը 140 երկրների շարքում զբաղեցրել է 33-րդ տեղը։ Լավագույն միավոր գրանցվել է առողջապահության հենասյան համար (83 միավոր 100-ից)։ Վատագույն արդյունքներն ըստ տեղի եւ միավորի գրանցվել է շուկայի չափ հենասյունով [4]։ Ինչ վերաբերվում է գիտելիքահենք տնտեսության զարգացմանը խոչընդոտող գործոններին, ապա ընդհանուր առմամբ կարելի է առանձնացնել, գիտելիքների ձեռք բերման եւ դրանց տարածման բարենպաստ միջավայրի բացակայությունը, արդյունաբերության մի շարք ենթաճյուղերում հետամնաց տենոլոգիաների առկայությունը, 80ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ գիտական աշխատանքով զբաղվելու խթանների եւ գիտական բարձր որակավորման պահանջարկվածության բացակայությունը, անարդյունավետ իրավա-օրենսդրական դաշտը, տնտեսական մենաշնորհների եւ օլիգոպոլիաների գոյությունը եւ այլն։ Ինտելեկտուալ անվտանգության խնդիր կա։ Տեղական եւ միջազգային շուկաներում մեր երկրի մտավոր ներուժի արդյունավետ իրացման հիմնական խոչընդոտներից կարելի է առանձնացնել նաեւ գիտական կադրերի համընդհանուր ծերացումը, իսկ որոշ ասպարեզներում ամբողջ գիտական դպրոցների վերացումը։ Գիտնականներից շատերի վարձատրությունը կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքից ցածր է։ Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ներկայումս Հայաստանում աշխատում են մոտ չորս – հինգ հազար տարբեր ոլորտների գիտաշխատողներ, որը գրեթե կրկնակի անգամ զիջում է խորհրդային տարիների տվյալ քանակական ցուցանիշը։ Որպես զարգացման խոչընդոտ հիմնականում դիտարկվում է պետության կողմից գիտության անբավարար ֆինանսավորումը, ինչը հիմնախնդրի միայն մեկ կողմն է, քանի որ կարեւոր է ոչ միայն հատկացվող միջոցների ծավալը, այլեւ ինչպես, ում եւ ինչ մեխանիզմների հիման վրա է այն իրացվում։ Այժմ, ըստ կրթության եւ գիտության նախարարության տվյալների, ՀՀ պետական բյուջեից գիտությանը հատկացվող միջոցների մոտ 80%-ը հատկացվում է հիմնարար հետազոտություններին եւ միայն 20%-ը` կիրառական ուղղվածություն ունեցող մշակումներին։ Մինչդեռ, օրինակ ԱՄՆ-ում միջոցների 16%-ն է հատկացվում հիմնարար հետազոտություններին, 26-28%-ը կիրառական հետազոտություններին, իսկ 65%-ը՝ փորձակոնստրուկտորական աշխատանքներին եւ տեխնոլոգիական մշակումներին [5]։ Այս իմաստով նշանակալի քայլ կարելի է համարել տեխնոլոգիական նորամուծությունը առաջին պլան մղելու խնդիրը եւ արտոնյալ պայմաններ տրամադրելու երաշխիքը` բոլոր այն ընկերություններին, որոնք կստեղծեն նոր ապրանքներ ու ծառայություններ, որոնք, իրենց հերթին, կլինեն մրցունակ թե՛ ներքին եւ թե՛ արտաքին շուկաներում։ Նորարարական եւ բարձրտեխնոլոգիական հենքի վրա մշակված ծրագրերի դիմաց պետությունը առաջին հերթին խոստանում է բավական ծանրակշիռ հարկային արտոնություններ /3-4 տարով ազատել 81ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ շահութահարկից, հետաձգել ավելացված արժեքի հարկի վճարումը եւ այլն/։ Գիտության ոլորտում առկա է կադրերի հոսունությանը դեպի տնտեսության այլ ոլորտներ։ Այս խնդիրը լուրջ դժվարությունների առաջ կարող է կանգնեցնել գիտության զարգացումը։ ՀՀ-ում գիտության ֆինանսավորման ծավալները գնալով նվազում են։ Մասնավորապես, 2019 թվականին Հայաստանում գիտահետազոտական եւ փորձակոնստրուկտորային աշխատանքների ծախսերի մասնաբաժինը կրճատվել է մինչեւ ՀՆԱ-ի 0.25 տոկոս։ Համեմատության համար նշենք, որ 2016-ին գիտության բյուջետային ֆինանսավորումը կազմել է ՀՆԱ-ի 0.27 տոկոսը։ Դժվար է գտնել այլ երկիր, որն այդքան քիչ է աջակցում գիտության ոլորտին։ Ավելին, ՀՀ կրթության եւ գիտության նախարարության գիտության պետական կոմիտեն ապահովում է 82 կազմակերպությունների բյուջետային ֆինանսավորումը, որոնցից 33ը ՀՀ ԳԱ-ի կազմում են։ Մնացածը համալսարաններ, ճյուղային ինստիտուտներ են եւ այլն։ Հայաստանում կան բազմաթիվ գիտական կազմակերպություններ, բայց քիչ գումար կա 1 [6]։ Ինչ վերաբերվում է գիտության ոլորտում զբաղվածությանն, ապա այն կրճատվել է 840 աշխատողով։ Ոստիկանությանը վեց անգամ ավելին է տրվում, քան գիտությանը։ Մի շարք դեպքերում ստեղծված գիտական արդյունքները մրցունակ չեն համաշխարհային նորամուծությունների շուկայում։ Վերջինս ունի իր օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառները, այն հանգամանքը, որ զարգացած ենթակառուցվածքներ չկան գիտական հետազոտությունների համար, հանգեցնում է գիտական արդյունքների մրցունակության անկման։ Ներկայումս մեր երկրում գրեթե բացակայում են արտադրական հսկաները, որոնց շուրջ կարող են ձեւավորվել նաեւ գիտաարտադրական միավորումներ, ինչը կարող է նպաստել արտադրության գործընթացի կատարելագործմանը։ Հայաստանի ներկայիս արտահանման քաղաքականության մեջ բացակայում է գիտության հաշվին ավելացված արժեք ստեղծելու եւ արտահանելու բաղադրիչը, չկան գիտական արդյունքների առեւտրայնացման ֆինանսավորման ենթակառույցներ։ 2019 թվականին Հայաստանում գիտական ծախսերը կկրճատվեն։ 82ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Դրանք նախատեսվում էին մինչեւ 2020թ., ինչը մինչ օրս չի կատարվել։ Ստեղծված իրավիճակում կարեւոր է հստակեցնել գիտության զարգացման տեսլականը, որի վրա պետք է կառուցել ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը։ Մեր պատկերացմամբ, գիտության ոլորտի զարգացման տեսլականն է Հայաստանի Հանրապետությունը դարձնել գիտալիքահենք տնտեսություն ունեցող, հիմնարար եւ կիրառական գիտական հետազոտությունների ու մշակումների մակարդակով Եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր։ Այս տեսլականի իրագործումը պահանջում է.  ձեւավորել գիտության եւ առաջատար տեխնոլոգիաների ոլորտի կայուն զարգացումն ապահովող համակարգ,  արդիականացնել գիտության ոլորտի նյութատեխնիկական բազան եւ ենթակառուցվածքները,  ապահովել գիտության եւ տեխնիկայի բնագավառի բարձր որակավորում ունեցող կադրերի թվաքանակի կայուն աճ,  ապահովել երիտասարդ կադրերի ներհոսք գիտության ոլորտ, եւ իրականացնել գիտական ներուժի կառավարելի, սահուն սերնդափոխություն,  ապահովել հիմնարար գիտական հետազոտությունների արդյունավետ պետական հովանավորություն եւ առաջընթաց զարգացում,  խթանել գիտական կազմակերպություններում տնտեսության մեջ օգտագործվող գիտելիքի ձեռքբերմանն ուղղված հետազոտությունների իրականացումը, նորամուծությունների եւ արտոնագրերի ավելացումը,  ձեւավորել գիտության, տեխնոլոգիաների եւ ինովացիա պարունակող գիտելիքների զարգացումն ապահովող ներդաշնակ համակարգ` խթանելով մասնավոր բիզնեսի ներգրավումը դեպի գիտություն եւ ապահովել այդ գիտելիքների նպատակաուղղված ներդրումը կրթության եւ տնտեսության տարբեր ոլորտներում,  էապես ընդլայնել գիտության եւ տեխնոլոգիաների բնագավառում միջազգային համագործակցությունը, 83ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ելնելով նշված նպատակադրումներից, անհրաժեշտ է լուծել մի շարք կառուցվածքային եւ տարածքային խնդիրներ։ Մասնավորապես, գիտության զարգացումը պահանջում է ինստիտուցիոնալ համակարգի նոր բարեփոխումներ։ Իր գործառնական դերով կարեւորվում է ՀՀ ԳԱԱ-ն, ինչպես նաեւ բոլոր գիտահետազոտական ինստիտուտները. այդպիսի ինստիտուտներ կան մի շարք նախարարությունների կազմում, որոնք մասնատված լինելով, հանդես են գալիս անկախ եւ թույլ օղակների դերում, այսինքն` համախմբման գաղափարը մղվում է առաջին պլան։ Համաձայն ԱՎԾ տվյալների ՀՀ նախարարություններին կից գործում են թվով շուրջ 35 գիտատեխնիկական աշխատանք իրականացնող կազմակերպություն [7]։ Որպես դրանց գործունեության արդյունավետության բարձրացման ուղղություն կարելի է դիտարկել դրանց առնվազն մի մասի ընդգրկումը ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում։ Արդյունքում այս կամ այն նախարարությանը անհրաժեշտ հետազոտությունները պետք է կիրականացվեն Ակադեմիայի կազմում գտնվող հետազոտական ինստիտուտներում (արդեն իսկ միավորված)։ Դա, մի կողմից, նախարարություններին կստիպի սերտ համագործակցել գիտահետազոտական ինստիտուտների հետ, եւ մյուս կողմից գիտական հետազոտությունների արդյունքները կվերածվեն նախարարությունների կողմից իրականացված քաղաքականության։ Գիտահետազոտական ինստիտուտների ընդհանուր թիվն ունի կրճատման միտում, եւ 2005թ. առկա 102 ինստիտուտներից ներկայումս գործնականում մնացել է գրեթե կեսը։ Նման միտումը պայմանավորված է առանձին գիտահետազոտական ինստիտուտներին հատկացվող ֆինանսական ռեսուրսների, ինչպես նաեւ անձնակազմի եւ դրանց աշխատելու արտադրողականության հետ, որոնք կենտրոնացված կարգավորելն ավելի նպատակահարմար է։ Հայաստանում գիտության հիմնահարցերից է նաեւ գիտության տարածքային բաշխվածության գրեթե բացակայությունը կամ անհամաչափությունը։ Այստեղ խնդիրներից գլխավորն այն է, որ առանձին մարզեր ներգրավված չեն հետազոտական աշխատանքների մեջ։ Վերջինս հանգեցնում է նրան, որ մարզերում գիտական կադրերի պատրաստման դպրոցները պարզապես բացակայում են, իսկ մյուս կողմից հանգեցնում գիտական կադրերի ներքին միգրացիայի` մար84ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ զերից Երեւան տեղափոխվելուն։ Մարզերում գիտությունը զարգացնելու համար գրեթե որեւէ ծրագիր կամ աջակցություն չի իրականացվում։ 2017թ. դրությամբ մարզերում են գտնվել թվով 72 գիտատեխնիկական աշխատանքներ իրականացնող կազմակերպություններից միայն 10։ Երեքական կազմակերպություն գործել է Կոտայքի եւ Արագածոտնի մարզերում, երկուսը` Շիրակում եւ մեկական` Արարատում եւ Արմավիրում։ Մնացած մարզերը չունեն գիտահետազոտական ինստիտուտներ։ Պետական քաղաքականությունն այս առումով պետք է նպատակաուղղել նաեւ մարզերում գիտության զարգացմանը, քանի որ տարածքային համաչափ զարգացման քաղաքականության հիմքում պետք է դրված լինի նաեւ գիտության տարածքային համաչափ զարգացման խնդիրը։ Մյուս կողմից պետք է հաշվի առնել նաեւ այն հանգամանքը, որ մարզերում գիտության զարգացումը ինքնանպատակ լինել չի կարող եւ պետք է պայմանավորված լինի տնտեսության ճյուղային զարգացման առանձնահատկություններով։ Այսպես, օրինակ` Սյունիքում կարող է հիմնվել հանքային եւ մետաղական հանածոների կորզման արդիական մեխանիզմների մշակման հետազոտական ինստիտուտ, Գեղարքունիքում` գյուղատնտեսական մշակաբույսերի նոր սորտերի ստացման, ձկնաբուծության եւ այլն։ Իսկ այդ հետազոտական կենտրոնների բազայի վրա հետագայում արդեն կարելի է իրագործել ամեն մարզում մի տեխնոպարկ ունենալու ծրագիրը, որը համապատասխան մարզի համար կստեղծի նորամուծական հենքի վրա զարգացման հնարավորություններ։ Գիտատար արդյունաբերական քլաստերների ձեւավորումը Հայաստանում անհրաժեշտ է սկսել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներից [2]՝ ձեւավորելով այն կառույցների համակարգը, որոնք պետք է զբաղվեն գիտական քաղաքականության մշակմամբ, իրագործմամբ եւ գիտության զարգացման համար կրեն պատասխանատվություն։ Ինստիտուցիոնալ համակարգը պետք է ապահովված լինի նաեւ այն ամբողջ իրավական բազայով, որի վրա պետք է կառուցվի եւ գործի գիտության համակարգը։ Անհրաժեշտ է ստեղծել փոխկապակցված գիտական կազմակերպությունների միավորված համակարգ եւ դրանք միասնական կենտրոնից կառավարել` վերացնելով մասնատվածության բոլոր հիմքերը, ինչպես նաեւ ապահովել գիտության ապակենտրոնացում` 85ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մարզերում ստեղծելով մարզային գիտահետազոտական կենտրոններ։ Կարեւոր է նաեւ ստեղծել կապակցող կառուցակարգերի ողջ համակարգը գիտական հաստատությունների եւ արտադրական գործունեություն իրականացնող ձեռնարկությունների միջեւ, իսկ վերջինիս շուրջ նաեւ ամբողջացնել գիտական քլաստերի ձեւավորման համար բացակայող տարրերը։ Գիտության զարգացման հիմքում դրվում է գիտության միասնականացման, գիտության զարգացման գերակայությունների եւ առաջնահերթությունների սահմանման խնդիրը։ Գիտության զարգացումը ենթադրում է գիտության ոլորտի կառավարման հմտություններով օժտված մենեջերների (կառավարիչների) անհրաժեշտություն, ինչը լուրջ խթան կլինի ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման եւ դրանք առավել մրցունակ հետազոտական թիմերին տրամադրելու գործում։ Գիտության ոլորտում զարգացման հիմնական գերակայություններն են ոլորտի ֆինանսական ռեսուրսների ավելացումը եւ համակարգի կազմակերպչական բարեփոխումները։ Մասնավորապես, գիտության ոլորտում ծրագիրը նպատակադրում է ավելացնել գիտությանը հատկացվող գումարները եւ գիտնականի աշխատավարձը հասցնել միջին աշխատավարձին։ Իսկ գիտատար եւ բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունների եւ ծառայությունների բաժինը երկրի ընդհանուր ՀՆԱ-ի մեջ 10-15 տարվա ընթացքում պետք է դառնա գերակշռող՝ ներկայիս 0,25 տոկոսի դիմաց։ Հայաստանում գիտության զարգացման համար առաջնային օղակներից է գիտական գործունեության համար անհրաժեշտ զարգացած ենթակառուցվածքների ձեւավորման խնդիրը. զարգացած հետազոտական լաբորատորիաները, նորամուծությունների մշակման կենտրոնները, տեխնոպարկերը կարող են մի շարք ծրագրեր իրականացնել, ինչպես նաեւ հանդիսանալ այն պլատֆորմը, որտեղ կներգրավվեն հեղինակավոր մասնագետներ, կիրականացվեն համատեղ գիտական ծրագրեր։ Նման կենտրոնները պահանջում են ներդրումներ, ինչը ենթադրում է նաեւ պետության կողմից որոշակի աջակցություն։ Առաջավոր գիտահետազոտական կազմակերպությունների հետ համատեղ կոնսորցիումային ծրագրերի մշակումը պետք է լուծել երկու մոտեցումների միջոցով,. նախ, անհրաժեշտ է ստեղծել նման ծրագրերով զբաղվող կենտրոններ, ինչպես նաեւ ներգրավել կադրեր, որոնք 86ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ունեն բավարար ունակություններ նման ծրագրեր իրագործելու, հայտեր կազմելու եւ միջազգային համագործակցություն իրականացնելու համար։ Այս պարագայում լիարժեք կարող է միավորվել Սփյուռքի եւ հայ գիտնականների ներուժը։ Անհրաժեշտություն է առաջացել ստեղծել երկրում գիտատեխնիկական առաջընթացի եւ նորամուծական զարգացման քաղաքականություն իրականացնող կառույց, որը կհամակարգի գիտական հաստատությունների գործունեությունը, ինչը կնպաստի նաեւ գիտահետազոտական արդյունքների առեւտրայնացմանը, կներգրավի վենչուրային հիմնադրամներ, տեխնոպարկեր եւ այլն։ Նման կառույցին կարելի է պատվիրակել տնտեսության նորամուծական զարգացման ապահովման լիազորությունները, պատասխանատվություն ստանձնելով գիտություն-արտադրություն կապի ու համագործակցության, ըստ այդմ` նորամուծական զարգացման եւ արտադրանքի միջազգային մրցունակության համար։ Ժամանակակից գիտության եւ տեխնիկայի արդյունավետ զարգացումը պահանջում է գիտնականների եւ բոլոր շահագրգիռ անձանց համար առավել կատարելագործված հասանելիության հնարավորություններ գիտական շրջանակների թողարկած տեղեկատվության աղբյուրներից օգտվելու առումով։ Ժամանակակից գիտության եւ տեխնիկայի ասպարեզում կարեւոր է ընդգծել գիտելիքի եւ տեղեկատվության համատեղ օգտագործման եւ տարածման գործընթացների կարեւորությունը։ Յուրաքանչյուր համալսարան պետք է ունենա տեղեկատվական համակարգ, որում կպահպանվեն տվյալներ այդ կոլեկտիվներում իրականացվող գիտական նախագծերի մասին։ Այդպիսի համակարգերի տվյալների բանկը ներառում է տեղեկատվություն, որն այդ համակարգի հետ անմիջականորեն կապված գիտական կոլեկտիվների աշխատանքի արդյունքն է։ Միաժամանակ, գրադարանային կազմակերպությունների համակարգերը հնարավորություն են տալիս պահպանել տեղեկատվություն որոշակի ոլորտի գիտական հոդվածների, անձանց, թեմատիկ կատալոգների մասին։ Անհրաժեշտ է նաեւ տարբեր աղբյուրներից տեղեկատվության կուտակման ավտոմատացում, ինչը ենթադրում է իրականացված գիտական հետազոտությունների տեղեկատվական համակարգերի տվյալների ինտեգրում։ 87ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գիտություն-տնտեսություն կապը Պետք է նպաստել գիտության եւ արտադրության մեջ առկա խզված կապերի վերականգնմանը. յուրաքանչյուր արտադրական ձեռնարկության գործունեության առաջնային նպատակը պետք է լինեն նորամուծությունները, որոնք կարող են նպաստել զարգացման նոր մակարդակների ձեռքբերմանը։ Այս իմաստով կարեւոր նշանակություն է ստանում նոր ապրանքանիշների, նոր արդյունքների գրանցումը, ինչպես նաեւ արված գիտական նոր հայտնագործությունների արտոնագրումը եւ դրանց շուրջ տարվող առեւտրայնացման քաղաքականության իրականացումը։ Երկրում գիտելիքահենք տնտեսության զարգացման գործում կարեւոր նշանակություն ունի արդյունավետ գործող նորամուծական համակարգի ձեւավորումը։ Այստեղ հարկավոր են նաեւ որոշակի հստակեցումներ, ինչպես նաեւ մեխանիզմներ, որոնք մատնանշում են, թե նորամուծությունների ֆինանսավորման համար ինչ միջոցներ է հնարավոր ներգրավել, կամ ինչ ծավալներով եւ այլն։ Կարեւոր է Հայաստանում ժամանակակից արտադրությունների կազմակերպումը, ինչն, իր հերթին, կբերի ստեղծված գիտական արդյունքների մրցունակության բարձրացման։ Կարեւորվում է նաեւ գիտական արդյունքների առեւտրայնացման կենտրոնների ձեւավորումը։ Այս կենտրոնները պետք է մասնագիտանան երկու հարցում, այն է` հստակեցնեն` ինչ է անհրաժեշտ արտադրողներին, եւ մյուս կողմից այդ չափանիշները ներկայացնեն գիտնականներին, իսկ վերջում կատարեն միջնորդական ծառայություն եւ ապահովեն ստեղծված արդյունքների առեւտրայնացումը։ Ամեն կերպ կխթանվի ՓՄՁ-ների նորամուծական գործունեությունը։ Միաժամանակ, կարեւորվում է արտադրության լոկոմոտիվ եւ գերակա ճյուղերի (քլաստերների) դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականությունը, այսինքն` քլաստերների հիմնումը գիտության բազայի վրա, այնտեղ, որտեղ կա գիտական ներուժ, զարգացնելով այդ ոլորտը։ Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է խթանել ՓՄՁ-ների արտադրական գործունեությունը, քանի որ առեւտրի ոլորտը Հայաստանի ՀՆԱ-ում տասը տոկոսից ավելին է, իսկ դա վկայում է զգալի չափով ՓՄՁ-ների առեւտրային բնույթի գերակայության մասին։ 88ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մտավոր սեփականության կառավարման բնագավառում համակարգված բարեփոխումները միտված պետք է լինեն պաշտպանելու ստեղծվող մտավոր գործունեությունից ստացված արդյունքները եւ իրացնել դրանք առավել արդյունավետ կերպով Հայաստանում եւ արտերկրում՝ նպատակ հետապնդելով կատարելագործել օրենսդրական դաշտը, ազգային կադրերի պատրաստումը, ըստ տնտեսության ճյուղերի՝ գյուտարարական ակտիվության պարբերական հետազոտումը, մտավոր սեփականության մասին տեղեկատվության համակարգչային համակարգի ստեղծումը եւ համարժեք ենթակառուցվածքների ստեղծումը։ Քանի որ գիտության պետական հովանավորությունը նվազման միտում ունի, անհրաժեշտ է վճռականորեն կողմնորոշվել դեպի արտաքին պատվերները, մշակել մտավոր ներուժի միջազգային շուկա ներթափանցելու համալիր ծրագիր։ Ներպետական կյանքում անհրաժեշտ է հարկային քաղաքականությունը դարձնել երկրի մտավոր, կրթական ներուժի պահպանման հիմնասյուներից մեկը։ Հարկային խթանները պետք է դառնան հայրենի մտավոր ներուժի պահպանման ու ամրապնդման արդյունավետ միջոցը։ Օրինակ, ԱՄՆ-ի հարկային օրենսդրության 171ա կետի համաձայն, մասնավոր անձանց եւ ֆիրմաներին թույլատրված է հարկման ենթակա եկամտից մասհանել այն ներդրումները, որոնք նպատակաուղղված են կրթության եւ գիտական հաստատությունների գործունեության ֆինանսավորմանը։ Պետական եկամտահարկով չեն հարկվում այն գիտական եւ կրթական հաստատությունների եկամուտները, որոնք օգտագործվում են հօգուտ հասարակական շահերի։ Հարկային արտոնություններ կտրվեն այն կառույցներին, որոնք գործնական օժանդակություն ցույց կտան գիտությանը։

Երկրի տնտեսության՝ գիտության եւ բարձր տեխնոլոգիաների հիմքի վրա մրցակցային առավելությունների ստեղծումը զարգացման առաջնահերթ նախապայման է։ Գիտության եւ բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունների զարգացումն ի վիճակի է տնտեսական աճի որակապես նոր գործոններ առաջացնել։ Ժամանակակից տնտեսության մեջ մրցակցային առավելությունը գլխավորապես ձեռք է բերվում գիտելիքների վրա հիմնված արտադրանքների տարբերակման հիման վրա։ Պետության սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության կարեւորագույն բաղկացուցիչներից մեկը գիտության ոլորտն է, որը շարունակում է մնալ երկրի կայուն զարգացման, մարդկային կապիտալի պահպանման ու վերարտադրության նախապայմաններից մեկը։ Որոշակի նահանջ է նկատվում գիտելիքներ հաղորդողների` ուսուցիչների եւ դասախոսների մասնագիտական մակարդակի առումով՝ դասավանդողների որակավորումը միջազգային չափորոշիչներին հասցնելու առումով։

«ԱԴԱՄԱՄՈՒՏ» ԵՎ «ՀՈՊՈՊ» ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՆԱԴՐՈՍՅԱՆ ՀԱՆIMEԱԳՈՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՏԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ Հայ գրականության մեջ հանցագործության և պատժի `նարդոսյանական ընկալման խնդրին գրեթե չի անդրադարձել: Թեման ուշագրավ է, քանի որ Նար-Դոսը սովորական եղանակով չի գնում հանցագործություն-պատիժ հարաբերությունների: Նար-Դոսը խորաթափանց գեղագետ-հոգեբան է: Նա, ինչպես իրավացիորեն նշում է գրականագետ Ա. Տերտերյանը իր որոնող, սուր աչքերով նայում է կյանքին, ընկալում այն ​​և ստեղծում 1 տեսակներ: Կենսունակ օբյեկտիվիզմը, որը հեռու է նատուրալիստական ​​պատկերապատման մակերեսից, բնորոշ է նրա վեպերի ոճին: Հեղինակը ընթերցողին պատմում է մի կենսական մեծ ճշմարտություն ՝ սկսած իր ականատես իրականությունից: Նար-Դոսը հետազոտող է: Նա անընդհատ դիտում է կյանքը, գտնում է արտադրությունների ներքին ձևերը, դրանք դարձնում ստեղծագործության նյութ: Theիշտ է հետազոտող Սբ. Թոփչյանը, Նար-Դոսի հերոսները «հեռու են մեկ տողից կազմված սխեմատիկ սահմանումներից. Դրանք հաստատ չեն կարող լինել չար կամ լավ, վատ կամ լավ, տգեղ կամ գեղեցիկ»: Նույնը կարելի է ասել հանցագործության և պատժի ընկալման մասին: Սա հանցագործության պատժի սովորական, իրավական ընկալում չէ: Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է մեկ այլ հարթության վրա: Գրողը նույնիսկ ուղղակիորեն չի հարցնում հանցագործության պատժի մասին, բայց դա ընկալելի է համատեքստում: Մենք պետք է հասկանանք երկու կարևոր հարց. Ո՞վ է կատարողը, ո՞րն է պատիժը: «Ադամամուտին» վեպը ցնցող գեղարվեստական ​​կերպար է: Հեղինակը փորձարկել է սոցիալական խնդիրների ճնշման արդյունքում անձի ազդեցության եղանակները: Մի քանի ճշգրիտ հարվածներով գրողը ստեղծում է այն սարսափելի պայմանների պատկերը, որում գոյատևում են վեպի հերոսները: «Այդ տունը բավականին մեծ տնակ էր, որը երբեմն անասնագոմ էր ծառայում տիրոջ կաթնատու կովերի համար: Պատերն այնքան խոնավ էին, որ քիչ ջուր կամ կաթ կար: Գետնից բարձր մեկ պատուհանի չորս պատուհաններից երկուսը կոտրված էին, և դրանց մեջ թղթեր կային: »3 Քաղցը այս աղքատ տնակում ապրող աղքատ ընտանիքի մշտական ​​ուղեկիցն էր: Theուրտը ճնշում էր մյուս կողմը: «Աշնանային և ձմռան ամիսներին այդ քաղցած ընտանիքի համար սովն այնքան կարևոր չէր, որքան սառը էջը» (էջ 144): 1 Տե՛ս Terteryan A., Works, Yerevan, 1980, էջ 109: 2 Նար-Դոս, Բանաստեղծություններ, նախ. Թոփչյան, հ. 1, Երեւան, 1989, էջ 11: 3 Նույն տեղում, Պ. Հատվածները բնօրինակ վեպերից այս գրքից են ՝ փակագծերում համապատասխան էջերով: Հենց սկզբից ուրվագծվում է ընտանիքի մայրիկի ՝ Շուշանի կերպարը: Արգանդում մի փոքրիկ, բարեկազմ կին էր: Նա հազիվ երեսուն տարեկան էր, բայց արդեն ուներ չորս երեխա, որոնցից մեկը շուտով պետք է ծնվեր: «Ո՞ւմ համար, ինչի՞ համար»: Ո՞ր օրը եղան նրանք, ովքեր արդեն գոյություն ունեին, այդ մեկը պետք է ավելացնել: »(Էջ 108): Հռետորական հարցերի այս շարքը, որը հեղինակը բարձրացնում է վեպի սկզբում, ապա վեպի վերջում, պետք է յուրովի լսել հերոսուհու շրթունքներից: Գրողը քայլ առ քայլ նոր շերտեր է բացում վեպում ՝ պատասխանելով «արդեն որ օրում էին» հարցին: Ավագ որդին ՝ Սեդրակը, չնայած երիտասարդ տարիքին, փախել էր տնից և մի քանի անգամ բանտարկվել էր: Որպես հոգեբան ՝ Նար-Դոսը հիանալի հասկանում, նկարագրում է այլ երեխաների կյանքի ուղին, նրանց հոգեբանության բնութագրական առանձնահատկությունները: Ահա հնաոճ իրերի տակ խճճված երկու փոքրիկները: «Աքաղաղը նման էր աքաղաղի, իսկ դրանից պատսպարված երեխաները հավի պես էին» (էջ 109): Եվ երբ դուռը սովորականից շրխկոցով փակվեց, նրանք անմիջապես գլուխները հանեցին վերմակի տակից ՝ նայելով դռանը, կարծես ինչ-որ մեկին էին սպասում: Եվ նրանք սպասում էին իրենց ավագ քրոջը ՝ Սոնեին, ավելի ճիշտ ՝ տապակած հացին: Երեխայի հոգեբանության նման խորը ընկալումը հզոր խթան է հաղորդում վեպին: Հաջորդ դրվագները (երեխաների ուրախությունը քրոջ բերած հացը տեսնելու համար («Նրանք մոռացել են ցուրտը, քանի որ տեսան հացը»), Սոնեի հպարտ երջանկությունը, որ հաց բերեց հացով, երեխաների անմեղ կռիվը հացի համար, շոշափելի հաշտեցում) դրա ապացույցն է: Այնուամենայնիվ, վեպի գագաթնակետը վերջին մասն է: Ադամամութում բուռն գիշերից հետո Շուշանն իր ձեռքերով խեղդում է նորածին երեխային ՝ համոզված լինելով, որ իր մահը շատ ավելի մխիթարական է, քան ապրելը: Մեկին սպանելով ՝ նա փրկում է մյուս երեքին: «Ի՞նչ եմ ես անում, ի՞նչ եմ անում, ես պակա՞ս եմ, ինչպե՞ս կարող եմ քեզ բուժել, ինչպե՞ս կարող եմ բուժել քեզ»: (Էջ 116): Առաջին հայացքից թվում է, որ հեղինակը ոչինչ չի դատապարտում, միայն անտարբեր է արձանագրում իրադարձությունը, փորձում է պահպանել արտաքին դիտողի խոսուն ու անտարբեր ձևը: Բայց արտաքին անտարբերության քողի տակ դժվար է նկատել գաղտնի արտահայտված բողոքն ու վիշտը: Վերջապես, հանցագործության պատժի հարցը ընկալելի է համատեքստում: Նար-Դոսը հրաշալի ծանոթ էր ռուսական գրականությանը և, իհարկե, Ֆ.Դոստոևսկու «Հանցագործությունը և պատիժը» նրա վրա որոշակի ազդեցություն պետք է ունենար 1: Բայց Նար-Դոսը խնդիրը դնում է մի փոքր այլ մակարդակի վրա: Ըստ Ֆ.Դոստոեւսկու, եթե կա հանցագործություն, ուրեմն կա պատիժ, ոչ մի նպատակ չի արդարացնում միջոցները: Հանցագործության և պատժի ընդունում. Ֆ.Դոստոևսկու ընկալումը վերաբերում է և՛ իրավական, և՛ բարոյական, հոգեբանական մակարդակներին: «Նար-Դոս» վեպում կա հանցագործություն, բայց չկա իրավական պատիժ: Նարդոսյանի պատժի ընկալումը միայն բարոյական ոլորտում է: Մայրը սպանեց իր իսկ երեխային: Սա հանցագործություն է, որը ներառում է պատիժ: Ոչ մի իրավական պատիժ չի կարող լինել ավելի խիստ: Գրողը չի խորանում մանրամասների մեջ, չի նկարագրում հոգեբանական մեծ փոփոխություններ, դա բնական է: Նար-Դոսը չէր կարող տեղավորել հոգեբանական այնպիսի մեծ տեղաշարժեր մեկ վեպի տարածքում, ինչպիսին Ֆ. Դոստոևսկին էր վեպում: Ավելին, եթե ուշադիր լինենք, կարող ենք նկատել, որ Ֆ. Դոստոևսկու վեպի սյուժեն հարուստ չէ իրադարձություններով: Վեպի նյութը, ըստ էության, կարող է լինել մեկ պատմություն 1 Հատկանշական է, որ «Աննա Սարոյան» վեպում նշվում է Ֆ. Դոստոեւսկու անունը: Տե՛ս NarDos, էջ 453-454: Սպառված սպառման շրջանակներում: Գործողությունների փոխարեն սյուժեն զարգանում է հոգեբանական վերլուծության և ինքնավերլուծության հիման վրա: «Նար-Դոս» վեպում հերոսուհու ինքնավերլուծությունը սահմանափակվում է միայն մեկ նախադասությամբ: «Ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, ես քիչ ունե՞մ, ես հոգ եմ տանում քեզ համար, ինչպե՞ս եմ ես հոգ տանում քո մասին»: (Էջ 116): Բայց դա բավական է ՝ հասկանալու նրա հոգեդրամայի ամբողջ խորությունը: Նար-Դոսը չի բացատրում, այն թողնում է ընթերցողին: Accurateշգրիտ նախադասությունը դառնում է ամբողջ ստեղծագործության բանալին, գաղափարախոսության էպիկենտրոնը: Եվ ահա վեպը հաղթում է: Ի վերջո, ո՞վ է մեղավոր, ո՞վ է կատարողը: Շուշանը Եվ գուցե կարիքը? Ամենաքմահաճ, անկու՞չ կարիքը: Երկուսն էլ! Բայց ավելի մեղավոր է թույլ տղամարդու տեսակը, այն տղամարդու տեսակը, որը չի կռվում ու հանձնվում: Կյանքից թելադրված սոցիալական բախումներում մարդը կա՛մ կորչում է, քանի որ դժկամ է, կա՛մ կարողանում է դրանք հաղթահարել, քանի որ կամակոր է: Հատկանշական է վեպի վերնագիրը: Կարծում ենք, որ հանցագործության և պատժի վերնագիրը `« Ադամամուտ », նպատակ ունի սրել հակասությունը (ծննդյան օր` նորածնի մահվան օր): Հարկ ենք համարում նշել, որ Նար-Դոսի այս վեպի վերջին մասը հակասական մեկնաբանությունների տեղիք է տվել: Այսպիսով, գրում է հետազոտող Գ.Հովսեփյանը: «Բայց որքանո՞վ կշահեր« Ադամութի »պատմությունը իրատեսական կատարման տեսանկյունից, եթե արձակագիրը խուսափեր պաթոֆիզիոլոգիայից, որն ակնհայտորեն վերջում նատուրալիստական ​​պատկերման արտահայտությունն է… Եվ, իրոք, տեքստը վատ տպավորություն է թողնում ընթերցողի վրա Արդարադատությունը պահանջում է ասել, որ հեղինակը ամբողջ պատմության բովանդակությունը վերարտադրելիս եկել է կյանքի ճշմարտությունից, բայց ի վերջո ոչ մի արդյունքի չի հասել, «ընդհանուր տպավորությունը դրանից էապես վնասվել է» 1: Մենք համաձայն չենք այս դիտարկման հետ. մենք արդեն նշել ենք մեր աշխատության մեջ, որ վեպի գագաթնակետը վերջին մասն է, քանի որ ահա թե ինչ է ասում գրողը: Ահավոր հանցագործության նման մանրամասն նկարագրության մեջ թաքնված է գրողի որոշակի վերաբերմունքը պատկերված նյութի նկատմամբ: Ավելին, չպետք է անտեսել, որ Նար-Դոսայդը պատկեր ստեղծելու ժամանակ օգտագործում է հետաքրքիր և, մեր կարծիքով, համոզիչ հնարք: Նորածնի սպանության տեսարանը ներկայացվում է ոչ թե հեղինակի, այլ երեխայի ՝ Սոնեի աչքերով: Սա ինքնին ենթադրում է մանրամասների նման նկարագրություն: Ինչ վերաբերում է նատուրալիստական ​​պատկերներին, ապա կարող ենք ասել, որ նատուրալիզմը երբեմն անհրաժեշտ է իրատեսության իրականացման համար, այս վեպում դա խիստ արդարացված է: Հանցագործության և պատժի հարցը մի փոքր այլ է «Hopop» վեպում: Եթե ​​նախորդ վեպում սոցիալական հանգամանքների գործոնը որոշակի էր, ապա այստեղ առաջնային խնդիրն է անձի հոգեբանական շերտերի բացահայտումը որպես եզակի կերպար 2: Վեպի հենց սկզբից զինագործ Ասատուրը պատկերվում է որպես «քառասուն տարեկան տղամարդ ՝ մաշված աղիքով, կաշվե գոտիով և հարբածությունից այտուցված-կարմիր դեմքով, որը շրջանի շուկայում հայտնի է որպես Հոպոպ» (էջ 78): 1 Հովսեփյան Գ., Նար-Դոս, Երեւան, 1961, էջ 177-178: 2 Տե՛ս Սաֆարյան Վ., Գրողի անհատականությունը և պատկերը, Երևան, 2001, էջ 194-195: հասկանալու համար. «districtինագործ Ասատուրի կողմից ամբողջ թաղամասը ստացել է Հոպոպ մականունը ՝ հիմնվելով ժողովրդական ասացվածքի վրա, որն ասում է.« Հոփոփն ինքն իրեն հոտ է առել, նա կարծում էր, որ բնից հոտ է գալիս: « Եվ իսկապես, Ասատուրը շատ գարշահոտ, կռվարար մարդ էր »(էջ 81): Եթե ​​սրան գումարենք այն փաստը, որ նրա ամենօրյա բառապաշարը զարդարված էր ընտրված հայհոյանքներով, պատկերը ամբողջական կլինի: Անընդհատ ծեծ ու ծեծ: Սա բնորոշ է նրա կյանքում: Գրողը ուշադրություն է հրավիրում այն ​​փաստի վրա, որ Հոպոպը շատ էր վախենում ոստիկանությունից, նույնիսկ մի քանի անգամ պատժվեց մեծ մկներով լի նկուղում: Փաստորեն, նա համապատասխան պատժվեց ամենօրյա մանր մեղքերի համար: Պատժի մեկ այլ ձև էր փողոցային երեխաների և կանանց ծաղրը, որը դարձել էր սովորական: Բայց գրողը գնում է պատմության խորը բացահայտմանը: Հասարակությունից օտարված, իր միջավայրում նվաստացած մարդը ստիպված էր գտնել մի տեղ, որտեղ կարող էր հաստատել իր առնականությունը: Այդ տեղը դառնում է ընտանիք, տղամարդու նվաստացման բեռը արձագանքում է կնոջ գլխին: Այստեղ, ինչպես նշում է Վ. Սաֆարյանը, բացահայտվում է Hopop- ի ՝ որպես թույլ մարդու բնորոշ հատկություններից մեկը ՝ ինքնագովերգում և ամբարտավանություն 1: Վերջապես, ինչպես մի քանի անգամ շեշտում է հեղինակը, «սովորական» ծեծի տեսարանի ընթացքում տեղի է ունենում անսպասելին: Կինը կոտրում է նվագախումբը, որն ապահովում է Հոփոփի հաջողությունը (համենայն դեպս, Հոփն ինքն էր այդպես մտածում) և «կարմիր գինին ներկեց արյան գույնը գետնին» (էջ 58): Պատկերը տպավորիչ է, քանի որ այն մի տեսակ պատրաստվում է հաջորդ ողբերգությանը: «Հոփը ցնցվեց, հանկարծ կանգ առավ: Նրան թվաց, որ նա երկվորյակ է: Աչքերը մթնեցին: Չիմանալով, թե ինչ է անում, նա արագ կռացավ, գետնից վերցրեց մի մեծ քար և ծայրահեղ ջերմությամբ նետեց փախչող կնոջ վրա »(էջ 86): Գրողը շատ չի մանրամասնում ՝ նույնիսկ ուղղակիորեն չնշելով ՝ կինը մահացել է, թե ոչ: Նա վեպն ավարտում է միայն մեկ նախադասությամբ ՝ մնացածը թողնելով ընթերցողի երեւակայությանը: «Մռնչացող փողոցը հանկարծ լռեց ու քարացավ» (էջ 86): Կա սարսափելի հանցագործություն, պետք է պատիժ լինի: Չնայած հեղինակը չի խոսում, բայց ինքնին հասկանալի է, որ լինելու է իրավական պատիժ: Բարոյական պատժի դեպքում խնդիրն այլ է: Ինչպես նախորդ վեպում, այստեղ նույնպես հանցագործությունը ներառում է պատիժ: Այսպիսով, «Ադամամուտ» –ում և «Հոպոպ» –ում վեպերում Նար-Դոսը հանցանքի պատժման հարցը դնում է ոչ թե ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում: Բայց սա սովորական, իրավական ընկալում չէ: Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է մեկ այլ հարթության վրա: Հանցագործության և պատժի նարցիսիստական ​​ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին: Երկու վեպերում էլ ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ հանցագործությունը ներառում է պատիժ: Բառերով նկարագրությունները, գրողը ժլատ է, նա տալիս է ավելի շատ առանցքային նախադասություններ, որոնք իրականում շատ ավելի ընդգրկուն են, քան սովորական, երկար նկարագրություններն ու վերլուծությունները: Եվ նման նախադասությունները գրողի զարմանալի դիտարկման արդյունքն են: Այս մյուս առանձնահատկությունների շնորհիվ վերոհիշյալ վեպերը կենդանի են մնում ընթերցողի հիշողության մեջ: Իսկ սա նշանակում է, որ գրողը հասել է իր նպատակին: 1 Տե՛ս V. Safaryan, p. 195 թ. Սաթենիկ Կարապետյան ՆԱՐԴՈՍՅԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՊԱՏԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ «ԱԴԱՄԱՄՈՒՏՈՒՄ» ԵՎ «ՀՈՒՊ» ՆՈՎԵԼՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Վեպ, հանցագործություն, քրեական, պատիժ, իրավական մակարդակ, բարոյական մակարդակ, համատեքստ: ։

Մեր նպատակն է քննել ոճրի և պատժի դրսևորման կերպերը Նար-Դոսի «Ադամամութին» և «Հոպոպը» նովելներում։ Հայ գրականագիտության մեջ գրեթե անդրադարձ չի եղել այս խնդրին։ Ուսումնասիրելով նշված նովելները, ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը համեմատելով Ֆ. Դոստոևսկու՝ նույն խնդրի ընկալման հետ՝ եկել ենք այն եզրակացության, որ ՆարԴոսը ոչ թե ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում է դնում ոճրի և պատժի հարցը։ Բայց սա սովորական, իրավական մակարդակի ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է ուրիշ հարթության վրա։ Ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին։ Փորձել ենք հասկանալ երկու կարևոր հարց. ո՞վ է ոճրագործը, ինչպիսի՞ն է պատիժը։ Երկու նովելներում էլ ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, երբ ոճիրն իր մեջ արդեն ընդգրկում է պատիժը։

Անհրաժեշտ է ոչ միայն սպառողին ամբողջությամբ ճանաչել, այլև բավարարել նրա ցանկությունները, նախքան նա արտահայտվի այդ մասին… Միգուցե դա մտածելու տեղիք տա՞: Եվ եթե մտածենք այդ հարցականի շուրջ, գնահատվում են սպառողների կարիքները: Կազմակերպությունների կողմից սահմանված մրցունակության ցանկալի մակարդակին հասնելու խնդիրը արդի պայմաններում արդյո՞ք կլուծենք միայն գնահատման միջոցով: Թույլ կազմակերպությունների համար գերակա՞ն չէ շահույթի առավելագույնի հասցումը: Իհարկե ոչ: Սպառողի կարիքների գնահատման հարցը ներկայումս ամենաքննարկվող թեմաներից մեկն է, որին ցանկացած կազմակերպություն ուշադրություն է դարձնում: Նշված խնդրին վերաբերող հարցերն արտացոլված են տեղական և օտարերկրյա հետազոտողների, մասնավորապես `H. Հոֆմայերի աշխատություններում: Ռայս, L. Լիսսի, Ն. Քանո, Ն. Ukուկասյան և այլք: Բացահայտում Կազմակերպությունը կարող է գոյատևել միայն այն ժամանակ, երբ ինքը մեկ անգամ գոհ է հաճախորդից, և հաճախորդին բավարարելու համար անընդհատ մշակվում են որոշակի միջոցառումներ `նրանց կարիքները առավելագույնս բավարարելու նպատակով: Հայ իրականության մեջ կա «քարացած» մարդկային հոգեբանություն, այսպես կոչված, «լավագույն» սկզբունքը, ըստ որի յուրաքանչյուր կազմակերպություն ենթադրում է, որ ոլորտում լավագույն ծառայություն ունեցողը նաև որակյալ արտադրանք թողարկող է, մինչդեռ Կազմակերպության պիտակավորումը պետք է մնա միայն սպառողին: Գոհունակության արդյունքում հնարավոր է ստեղծել արդյունավետ մրցակցություն, դառնալ մրցունակ: Հետևաբար, մեր նպատակն է բացահայտել սպառողների կարիքները և նրանց գնահատման մրցունակության համակարգում: Այս նպատակին հասնելու համար ուսումնասիրվել են մի շարք խնդիրներ, ներառյալ սպառողի կարիքների գնահատման մեթոդները, դրանց կիրառման հետևանքները, սպառողների կողմից սեփական կարիքների բավարարմանն ուղղված միջոցառումները, ինչպես նաև վերլուծություն: Սպառողի գոհունակությունը գնահատվել է Արարատբանկի Գյումրիի մասնաճյուղի օրինակով: Կազմակերպությունների դերը Վերոնշյալում ուսումնասիրվել են մի շարք գրականություններ, այդ թվում `ռուսական գիտահոգեբանական, վերլուծական հոդվածներ, գրքերի շարք, հիմնական տնտեսական, կրթական կայքեր, որոնք ներկայացված են գրական ստեղծագործությունների ցանկում: Կազմակերպության ոլորտը շուկայավարման համակարգում պահանջարկի կառավարումն է, որն արդյունավետ է միայն այն դեպքում, երբ մենք գիտենք, թե ովքեր են սպառողները և ինչ են ուզում: Շատ կազմակերպություններ ուշադրություն չեն դարձնում այս աննշան թվացող երեւույթին: Theառայությունների ոլորտում գործող կազմակերպությունները պետք է ունենան ժողովրդագրական տեղեկություններ իրենց հաճախորդների մասին, ինչպիսիք են նրանց տարիքը, սեռը, զբաղվածությունը, եկամուտը, կենսակերպը և այլն: Նմանապես, տեղեկատվությունը միայն ժամանակատար է, բայց նաև ծախսատար, և հավաքված նյութերը կարող են ոչ միշտ լինել տնտեսապես արդարացված: Մի կողմից, յուրաքանչյուր կազմակերպություն պետք է նախապես իմանա, թե իրեն ինչ տեղեկատվություն է պետք սպառողների մասին, մյուս կողմից ՝ սպառողների վերաբերյալ ցանկացած տեղեկատվություն կարող է էապես բարձրացնել կազմակերպության մրցունակությունն ու հեղինակությունը [1]: Շուկայավարման համատեքստում հնարավոր է կանխատեսել սպառողների նախասիրություններն ու ցանկությունները և մշակել ռազմավարական քայլեր, որոնք կբավարարեն նրանց կարիքները: Այս ամենի համար սպառողը պետք է «ճանաչվի»: [2] Բազմաթիվ ընկերությունների (Coca Cola, McDonald's, Louis Voitton, Iqos (Philip Morris), Heinz, Aliexpress, Amazon և այլն) միջազգային փորձի վերլուծությունը ՝ որպես հոգեբանական գործոն, կարող է տարբերակել գույնը, լոգոն, դիզայնը, փաթեթավորումը, ապրանքը: Լինելով ապրանքանիշ, վաճառողի հաճախորդի ազդեցությունը հաճելի ծառայության միջոցով, այդ ապրանքանիշի նկատմամբ հաճախորդի թուլության հանգամանքները: Organizationանկացած կազմակերպություն իր գործունեության ընթացքում այս կամ այն ​​կերպ կառավարելու սպառողների կարիքները: Պահանջների ի հայտ գալուց մինչ պահանջներ, մինչև դրանց բավարարումը: Կախված այդ կարիքների նշանակությունից և գնահատման մասշտաբից ՝ սկսած համապատասխան կազմակերպության կազմակերպության գործունեությունից, գնահատման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքման մեթոդները տարբեր են: Կարիքների գնահատումը սովորաբար կատարվում է ժամանակին `հասկանալու համար սպառողներին, շուկային, այն հատվածներին, որտեղ կազմակերպությունը կգործի: Պահանջների վերլուծության ընթացքում կարող են հայտնվել հազարավոր պահանջներ, որոնցից առաջնայինը պետք է առանձնացվի և կենտրոնանա միայն այդ պահանջների հագեցման վրա: Այս դեպքում կարող է օգտագործվել պարզ մեթոդ ՝ պահանջների արդյունավետության աստիճանը, որից հետո, համաձայնեցնելով ստացված տվյալները, կարող ենք գալ համապատասխան եզրակացության [3]: Գնահատեք արտադրանքի տեսքը պահանջներով: Ի տարբերություն ապրանքների շուկայի, ծառայությունների ոլորտում շուկայավարման տարբերությունները: Այսպիսով, եթե ապրանքի շուկայում հաճախորդի ներգրավումը ապրանքանիշի օգուտներն են, դիզայնը, փաթեթավորումը, ապրանքանիշը, հանրային կարծիքը, որով սպառողը դառնում է հավատարիմ հաճախորդ, ապրանքը կամ կազմակերպությունը մրցունակ է, սպառողի կարիքները բավարարվում են, ապա, օրինակ, , աշխատակիցներին բարյացակամ և գրագետ ծառայություն, բանկային որակի հարաբերակցություն և շատ այլ գործոններ [4]: Ոլորտում պրոֆեսիոնալ հաճախորդների գիտելիքներ, բանկային ներգրավվածություն: Սպառողները, ինչպես գիտենք, հաճախ սպասարկման ոլորտում հանդիպում են վատ ծառայության, որը կապված է անձնակազմի, հաճախորդների հետ հաղորդակցման մշակույթի և խոսելու ոճի հետ: Բացի այդ, «ծառայության որակը, ինչպես նա», կարող է գնահատել սեփական գոհունակությունը `ելնելով այն բանից, թե որքան կարևոր է ծառայությունը նրա համար: Հաճախորդների սպասարկում Միջազգային պրակտիկայում օգտագործվում են կարիքների գնահատման, կառավարման, բավարարվածության, մոդելների մի շարք մեթոդներ: Մենք ուսումնասիրեցինք Սպառողների բավարարվածության ինդեքսը (ՔՀԻ): [5] ՔՀԻ հաշվարկը հիմնված է հաճախորդների հարցումների վրա: Նախքան կազմակերպությունը կկարողանա գնահատել հաճախորդի կարիքները, այն նախ պետք է պատասխանի երկու կարևոր հարցի ՝ ի՞նչ ունենք և ի՞նչ պետք է ունենանք: Սպասարկման ոլորտում սպառողների կարիքները գնահատելու համար նրանք օգտագործում են արտադրանքի շուկայում օգտագործվող բարդ գնահատումը, որը թույլ է տալիս հարցումների միջոցով պարզել հատուկ ծառայության նշանակությունը, արդյունքները համեմատել սպառողների իրական բավարարվածության հետ: Գոհունակություն ասելով ՝ մենք հասկանում ենք, թե որքանով են բավարարված սպառողները ծառայություններից: Սպառողի կարիքների գնահատման հաջորդ մեթոդը «ծպտյալ արժույթն» է, որի էությունն այն է, որ հետազոտողը կազմակերպություն է այցելում որպես հաճախորդ, կարծիք հայտնում իր առարկայից աշխատողների սպասարկման որակի վերաբերյալ, որից հետո կազմակերպությունը համեմատվում է այլ կազմակերպություններ: Այսպիսով, շուկայավարման գործողություններ իրականացնելուց առաջ հնարավոր է պարզել, թե ովքեր են կազմակերպության հավանական սպառողները, որոնք են նրանց հիմնական կարիքները: Այս ուսումնասիրությունների արդյունքները հնարավորություն կտան ճիշտ շուկայավարում իրականացնել: Բանկային համակարգում առկա մրցակցության պայմաններում խստորեն ընդգծվում է շուկայավարման դերը և դրա իրականացմանն ուղղված միջոցառումները: Բանկերը հատուկ ուշադրություն են դարձնում ինչպես մարքեթինգին, այնպես էլ հաճախորդների կարիքներին, որոնք վերլուծվում և անցկացվում են հարցումների միջոցով: Հիմնվելով սպառողների գոհունակության ինդեքսի վրա `օգտագործված միջազգային պահանջարկների համար, մենք հաշվարկել ենք Արարատբանկի Գյումրու մասնաճյուղի սպառողների բավարարվածությունը: Գործնականում մենք ինդեքսը հաշվարկելու համար հիմք ընդունեցինք մեր կողմից կազմված հարցաթերթիկը, իսկ հարցաթերթիկում ներառված հարցերն ընտրվեցին `ելնելով դրանց օգտակարությունից Բանկի համար: Սիրո բացիկ: Հարգելի հաճախորդ, խնդրում ենք տրամադրել մի քանի րոպե, որպեսզի լրացնեք հարցաշարը: 1. Արարատբանկի համար համարվում եք ՝ 1) Հին հաճախորդ, 2) Նոր հաճախորդ, 3) Կորպորատիվ հաճախորդ: 2. Ինչպիսի ծառայություններ եք օգտագործել (կարող եք ընտրել գումարի չափը). 1) Ավանդ, 2) Վարկ, 3) քարտեր, հաշվի ծառայություն, 4) փոխանցումներ, 5) այլ (կոմունալ վճարումներ, UCO վարկառու և այլն) 3 , Գո՞հ եք մեր ծառայություններից: 1) ես ընդհանրապես գոհ չեմ, 2) ոչ այնքան շատ, 3) գոհ եմ (գոհ), 4) դժվարանում եմ պատասխանել: 4. Ի՞նչ եք սիրում մեր բանկում: 1) Աշխատողների սպասարկման արագություն, 2) Աշխատակազմ, 3) Իմ խնդրի արագ լուծում, 4) Բանկ-հաճախորդի կարծիքը, 5) Այլ ___________________________________ 5: Մեր անձնակազմը լուծում տվե՞լ է ձեր խնդրին: 1) Նրանք ընդհանրապես չեն օգնել, 2) Մասամբ, 3) Նրանք օգնել են, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել: 6. Արդյո՞ք մեր ծառայությունների գները համապատասխանում են առաքման որակին: 1) Նրանք չեն համապատասխանում, 2) Մասամբ, 3) Համապատասխանում են, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել: 7. Նորից կապվեք մեզ հետ: 1) չեմ դիմելու, 2) ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում, 3) անպայման կդիմեմ, 4) դժվարանում եմ պատասխանել: 8. Խորհուրդ կտա՞ք ձեր ընկերներին օգտագործել մեր բանկը: 1) Երբեք, 2) Միգուցե, 3) Միանշանակ, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել: Հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ հաճախորդների գերակշիռ մասը գոհ է Բանկի կողմից մատուցվող ծառայություններից, ընդ որում, նրանց հատկապես դուր է գալիս աշխատողների սպասարկման արագությունը, մասնագիտական ​​հմտությունները, հաճախորդների խնդիրները լուծելու արագությունը և օգնելու պատրաստակամությունը: Ըստ հաճախորդների, Բանկի կողմից մատուցվող ծառայությունները համապատասխանում են այն գներին, որոնց Բանկը ձգտում էր հասնել: Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում: Հարցման արդյունքներն ամփոփելով `մասնաճյուղի Սպառողների բավարարվածության ինդեքսը` ՔՀԻ, կազմել է 63,36%, ինչը խոսում է սպառողների և աշխատողների գրագետ աշխատանքի մասին: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ «Արարատբանկ» ԲԲԸ-ն Հայաստանում ունի բավարարված սպառողների լայն տեսականի, սպասարկման սակագների համապատասխանություն, որակյալ անձնակազմ, սպասարկման բարձր մակարդակ: ։

Հայաստանյան պրակտիկայում ցանկացած ոլորտում կազմակերպությունների միջեւ առկա է սուր մրցակցային պայքար, որի ընթացքում կազմակերպությունները փորձում են հնարավորինս բավարարել իրենց սպառողներին եւ ներգրավել նոր հաճախորդներ, փնտրում են այլընտրանքային ուղիներ սպառողներին նոր ոճով ներկայանալու, նրանց հետաքրքրությունը շարժելու, պահանջմունքները բավարարելու, ինչպես նաեւ մրցունակ դառնալու համար։ Այլընտրանքային ուղիներից ճիշտ ընտրություն կատարելու, կազմակերպությունում գրագետ կորպորատիվ կառավարում իրականացնելու միջոցով հնարավոր է հասնել համապատասխան արդյունքի։ Ոչ միայն ղեկավարների հմուտ աշխատանքը, կառավարչական ճիշտ որոշումներն ու մարքեթինգային միջոցառումներն են արդյունք հանդիսանում մրցունակ դառնալու, այլ նաեւ որպես կազմակերպության առջեւ դրված առաջնային խնդիր՝ սպառողների պահանջմունքների բավարարումը։

Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում բավական խորությամբուսումնասիրվում է«Քառակուսի հավասարումներ» թեման։ Կախվածդիսկրիմինանտի նշանից՝ քննարկվում են իրական արմատների գոյության ուքանակի հետ կապված հարցեր։ Սակայն տարբեր խնդրագրքերում հաճախհանդիպում ենք խնդիրների, որոնցում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորությունը թվային առանցքի վրա։ Սովորաբար, նման դեպքերում աշակերտներին առաջարկվումէ դիտարկել քննարկվող քառակուսային եռանդամին համապատասխանողֆունկցիան և քննարկել վերջինիս գրաֆիկի` պարաբոլի բոլոր հնարավորդիրքերը։ Մենք առաջարկում ենք այլ մոտեցում։ Աշխատանքում փորձ է արվում առանձնացնել թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորության որոշ հնարավոր տարբերակներ և թեորեմների տեսքով նշել այն անհրաժեշտ ու բավարարպայմանները, որոնց բավարարման դեպքում քառակուսի հավասարման իրա152կան արմատները թվային առանցքի վրա կունենան նշված դասավորությունը։ Աշխատանքում քննարկված են նաև մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում հանդիպող մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։ Դիցուք տրված են իրական գործակիցներովքառակուսի հավասարումը (որի դիսկրիմինանտըորըիրական արմատներ, ապա թվային առանցքի վրա այդ արմատների ևիրական թվի համար հնարավոր են հետևյալ դասավորությունները. իրական թիվը, հավասարման արմատ չէ։ Եթե-ն է) և հավասարումն ունենա։ Նախ այս դեպքերը քննարկենքարժեքի համար, որից հետոկքննարկենք նաև-ի կամայական իրական արժեքի համար։ Թեորեմ 1։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ ևայդ արմատները լինեն.ա) դրական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`բ) բացասական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`գ) տարբեր նշանի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենապայմանը։ Ապացույց։ Պարզ է, որ եթե հավասարումն ունի դրական արմատներ, ապա և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «ա» կետում նշվածպայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որ պայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետիերկու իրական արմատներ,թեորեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկպայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդնույն նշանի իրական արմատները դրական են։ «ա» կետն ապացուցված է։ Եթե հավասարումն ունի բացասական արմատներ, ապա և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «բ» կետում նշ0 02acbxaxxf1Dm1121xxm21xxmmxx2121xmx0mm10 ;0 ;0acabD0 ;0 ;0acabD0ac121;xx0D0 ;0 0 ;02121acabacxxabxx0D10ac0ab121;xx0D0 ;0 0 ;02121acabacxxabxxված պայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որպայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետի թեոերկու իրական արմատներ, րեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկ պայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ նույննշանի իրական արմատները բացասական են։ «բ» կետն ապացուցված է։ Եթե հավասարումն ունի տարբեր նշանի արմատներ, ապա,համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «գ» կետումնշված պայմանի անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ բար հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որ, հետևա իրական արմատներ։ Մյուս կողմից, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար հավասարման իրական արմատները տարբեր նշանի են։ <<գ>> կետն ապացուցված է։ Թեորեմնապացուցված է։ Այժմ քննարկենք I-III դեպքերը-ի կամայական իրական արժեքիհամար։ Թեորեմ 2։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ ևայդ արմատները լինեն տրվածա) մեծ, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` իրական թվից., կամ որ նույնն է` բ) փոքր, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`, կամ որ նույնն է` ։ Ապացույց։ Դիտարկենք քառակուսի եռանդամը։ Նկատենք, որքառակուսային հավասարումներն ունեն նույն դիսկրիմինանտը և, բացի այդ,եթե քառակուսային հավասարման իրական-ը և և-ըարմատներն են, ապաքառակուսային հավասարման իրական արմատները։ Ուրեմն կարող ենքպնդել, որ իրական թվից մեծ իրական հավասարումը կունենա տրված-ը կլինեն-ը և քառակուսայինարմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբհավասարումն ունենա դրական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայն0D10ac0ab121;xx0 021acacxx0ac042acbD121;xx021acxx121;xxm1m0 ;0 ;0mfamfaD0 ;2 ;0mfamabD0 ;0 ;0mfamfaD0 ;2 ;0mfamabDxbamaxmxfxg22cbmam20xf0xg1x2x0xfmxx11mxx220xg1m0xgթեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալպայմանները` ։ Ճիշտ նույն կերպ, հավասարումը կունենա տրված իրական թվից փոքր քառակուսայինիրական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբհավասարումն ունենա բացասական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայնթեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 3։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ և իրական թվից, իսկ մյուսը` փոքր,այդ արմատներից մեկը մեծ լինի տրվածանհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենա պայմանը;Ապացույց։ Պարզ է, որ եթե հավասարումն ունի իրականարմատներ այնպիսին, որ, ապա և, բացի այդ, հետևաբար թեորեմի անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանք բավարարությանը։ պայմանից կունենանք`, հետևաբարքառակուսի հավասարումը կունենա իրական արմատներ և, ուրեմն,։ Փաստորեն կարողենք պնդել, որ և արտադրիչները տարբեր նշանի են, և քանի որ, ուրեմնԱյժմ անցնենք մի քանի օրինակների քննարկմանը, որոնց լուծման ըն։ Թեորեմն ապացուցված է։ թացքում կկիրառենք վերը նշած թեորեմները։ Օրինակ 1։ պարամետրի որ արժեքների դեպքումհավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ։ Լուծում։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ տրված հավասարումը կունենա միայնբացասական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբ տեղի կունենանհետևյալ պայմանները`։ Պատ.` ։ Օրինակ 2։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում ;02 ;0mfabamaD0 2mfacbmama1m0xgcbmamamfabamaD2 ;02 ;00mfa1m0mfa121;xx21xmx0Dmfaxxxxacbxaxxf 2120212xmxma0mfa444 0222acbDacabmma022bam121xx0212xmxmamfa021xmxm1xm2xm21xx21xmxa05122axax21;5;51;;41;0502205142aaaaaaaaD1;5ab03222bbxxbհավասարումը կունենա երկու դրական արմատ։ Լուծում։ Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա երկու դրական արմատ, նախ պետք է այն լինի քառակուսային, այսինքն՝, և, բացի այդ,պետք է բավարարվեն թեորեմ 1-ի համապատասխան պայմանները (պայմանով, որ տրված հավասարման դիսկրիմինանտը լինի դրական), այսինքն`։ Պատ.` ։ Օրինակ 3։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարման արմատները կպատկանեն միջակայքին։ Լուծում։ Երբ, կունենանք`իսկ երբ, տրված հավասարումը վերածվում է քառակուսի հավասարման, հետևաբար, թեորեմ 2-ի համաձայն, այդ քառակուսի հավասարման արմատները կպատկանեն միջակայքին այն և միայն այն դեպքում ( և), երբ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`։ Այսպիսով`Պատ.`։ Օրինակ 4։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա իրական արմատներ, որոնք մոդուլով չեն գերազանցի Լուծում։ Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա միայն մոդուլովրազանցող իրական արմատներ, պետք է այդ հավասարումն ունենա-ը։ -ը չգեիրական արմատներ այնպիսին, որ կամ, կամ կամ էլ Երբ ։ , հետևաբար արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին։ 202b2;3;02;;02;0;320230220234022bbbbbbbbbbbbDb2;3bp03222ppxxp3;1302p3;15,20522xxp02p3;1211xx321xx6;75,3;75,32;;32;;2;26;20154201242020220324022ppppppppppppppppDp6;75,32p6;75,32pq0122qxx24221;xx2221xx2221xx2221xx2175,001222212121xqqxxxx22x75,0q Երբ հետևաբար արժեքը ևս բավարարում է խնդրի պայմաններին։ Երբկունենանք` , թեորեմ 2-ի համաձայն ( և։ Այսպիսով`Պատ.`։ Օրինակ 5։ պարամետրի որ արժեքների դեպքումհավասարման միայն մեկ արմատը կբավարարի Լուծում։ Որպեսզի տրված հավասարման միայն մեկ արմատը բավարարի իրական անհավասարմանը, պետք է այդ հավասարումն ունենա անհավասարմանը։ արմատներ այնպիսին, որ կամ, կամ, կամ էլ։ Երբ, կունենանք`, հետևաբար արժեքը չի բավարարում, իսկ արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին։ Երբ, կունենանք` , հետևաբարարժեքը չի բավարարում խնդրի պայմաններին։ Երբ, թեորեմ 3-ի համաձայն կունենանք` ։ Այսպիսով`Պատ.`։ Եզրահանգում. Ինչպես տեսնում ենք քննարկվող թեորեմները ոչ միայնկարևոր են տեսական կամ ֆորմալ առումով, այլ նաև լայն կիրառություն կարող են ունենալ մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում։ Ըստ էության,դրանք հնարավորություն են տալիս արդյունավետ կերպով լուծելու տարբերտիպային և ոչ տիպային խնդիրներ՝ խուսափելով ավանդական այն մոտեցումից, երբ քառակուսի հավասարման արմատների դասավորության հետ2175,001222122221xqqxxxx21x75,0q2221xx212xx221xx75,0;75,075,0;2;;75,0;201440240144024012qqqqqRqqqqqq75,0;75,0q75,0;75,0qа029322axax2x52x21;xx221xx212xx212xx221xx029342aaD2123402121xxxxaa0a4a212xx 02932222axax25 5,0 1xa5,0a212xx029344aa5,0;5,0aa45,0;a45,0;aկապված խնդիրներ լուծելիս քննարկում են տվյալ քառակուսային եռանդամինհամապատասխանող ֆունկցիայի` պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հ. Միքայելյան, Հանրահաշիվ-9, Երևան, Էդիթ Պրինտ, 2008։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄանուկյան Վարդան Ֆրանցի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, Գյումրու պետականմանկավարժական ինստիտուտ, E-mail։ [email protected]Նիկողոսյան Գագիկ Սերյոժայի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։

Աշխատանքը նվիրված է թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների հնարավոր դասավորությունների որոշ դեպքերի քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում ընդհանուր տեսքի քառակուսի հավասարման իրական արմատները թվային առանցքի վրա կունենան կոնկրետ դասավորություն։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

ՄՆՁՈՒՐԻ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ «20-րդ դարի սկիզբը նշանավորվեց անհուն և ցնցող ողբերգությամբ հայ ժողովրդի կյանքում: Պատմական աղետալի հանգամանքների պատճառով ավերվեց մի բարեկեցիկ երկիր, սպանվեց մի ամբողջ տաղանդավոր ժողովուրդ: Հայագիտության էջերը ներկված էին արյունով »[1]: Հակոբ Մնձուրիի գրական ստեղծագործությունները կապված են այս պատմական ժամանակաշրջանի հետ: Նրա աշխատություններում Արևմտյան Հայաստանի երկիրը և Արևմտյան Հայաստանի ժողովուրդը ինտեգրվել են իրենց պատմա-ազգագրական նկարագրի էական ասպեկտների հետ: «Կապույտ լույս», «Արմթան», «Կռունկ, ինչու ես գալիս» հավաքածուները: Պարզապես նոր էջ են բացել հայ գրականության մեջ ՝ հասարակ մարդկանց գեղարվեստական ​​կենսագրությունը վերածելով արձակի բառի, որը նախկինում չի եղել: Մենք գիտենք Գ. Zոհրաբի հոգեբանական վեպերը արձակ պատմվածքի գծերով, զուսպ քնարական տողերով: Հակոբ Օշականի պատմությունների հերոսները աղքատ են ու խոնարհ, բայց գրողը հերոսներից հետապնդում է ռասայական, սեռային և ենթագիտակցական հատկություններ: Համաստեղությունը գրում է հայ-հայկական գյուղի կյանքի մասին, հատկապես նախ ցեղասպանության ժամանակներից: Նրա հիշատակին հայրենի գյուղը մնաց բյուրեղային պարզ: Մնձուրին եզակի է իր բացառիկ ստեղծագործական ջերմությամբ և անմիջականությամբ, մարդու հոգեբանության թափանցիկությամբ և քնարականությամբ: Մնձուրին մարդուն մոտեցնում է իր խելքին, համայնքում նրա ոչ բռնի դերին: Խնձորի հերոսը «բեռնաթափվում է» գրողի ընդգծված հակումներից: Նա իր բնական կոչման մեջ է, ինչպես, ինչ-որ տեղ, Թումանյանի արձակի հերոսները: Կերպարներն առանձնանում են մանրամասների ունակությամբ և անփոխարինելիությամբ, ունեն ազգային և անհատական ​​գույներ, ինտեգրված են միջավայրին, կրում են գույնի ազդեցությունը: Հակոբ Մնձուրին կարեւոր տեղ է գրավում հայ գրականության մեջ: Նա Naarmt Armenian- ի աշխարհագրության վերջին կարկառուն ներկայացուցիչն է. Համաստեղիհաթ Թլկատինցի, Մուշո Գեղամ, Հրանտ և Ռ. Ardարդարյանի գործի իրավահաջորդը: Մի շարք գրականագետներ ուսումնասիրել են Մնձուրիի աշխատանքը: Հետաքրքիր ուսումնասիրություններ են արվել: Միայն մեկ նամակ: Գեղամ Շոնը, տուրք տալով ժամանակի գաղափարախոսությանը, փորձում է ընդլայնել սոցիալական տեսակետը, մինչդեռ Մնձուրիի հերոսները մարդկային հարաբերությունների մեջ են: Նրա պատմությունները ծավալով մեծ չեն: Կարճ պատմվածք, երկու-երեք հերոս, հեղինակը ստեղծում է տպավորիչ կերպարներ, կենդանի հերոսներ: Մի քանի երկխոսություն, մի քանի լանդշաֆտ, մի փոքր սյուժե, ամբողջ ձևավորված է ամբողջ միջավայրը: Մնձուրին չի գայթակղում ընթերցողին հետաքրքիր պատմություններով, չի հորինում բախումներ և լուծումներ, չի խտացնում գույները դրական և բացասական պատկերներ ստեղծելու համար, պարզապես հանգիստ և խաղաղ ոճով պատմում է, թե ինչ են անում մարդիկ, ինչպես են նրանք ուրախ և տխուր, ինչն է անհանգստացնում: նրանք ունեին Ամեն ինչ, որ նրանց կյանքն էր: Այն հաճախ ավելի շատ ներկայացնում է միջավայրը, քան հերոսը: Նրա հերոսները «փոքր» մարդիկ են: Մնձուրիի գրականության մեջ գյուղացին իր կենդանու հետ խոսում է հարազատի պես ՝ նրա վրա շռայլելով նույն կամ ավելի շատ քնքշության և սիրո խոսքեր, ինչպես, ասենք, նա պետք է ասեր իր որդուն կամ կնոջը: «Դուք չեք զարմանում կամ ծիծաղում, եթե երբեք գյուղի երեխա չեք եղել, քանի որ գիտեք, լսել ու կարդացել եք, որ կենդանին գյուղացու ՝ ազգականի առաջին օգնականն էր: Ընթերցելով Մնձուրին ՝ դուք ավելի լավ եք հասկանում միայն մեծն Կոմիտասին, չի՞ կարող հուզվել ձեզ համար եղած մարդկանց հուզական խորությունից, եթե դու դուհա եք, ով երգում և փորում էր եզը և ասում. «Սիրելի աղբ»: [2] «Մեր կարմիր եզը» պատմվածքում պապը երազում է գիշերը սարում իրենց կարմիր եզի մասին ու անհանգստացած արթնանում: «Թույլ մի տվեք, որ դժվարությունը ձեզ վրա գա»: Նա թոռնուհուն և հարսին խնդրում է վաղ առավոտյան գնալ եզների մոտ ՝ եզը տեսնելու: «Երազի համար եկեք գնանք Եզնոց մեկ դար առաջ Ghaարա-Սրտից», - բողոքում է թոռը: Բայց պապը բարձրացնում է ձայնը: «Ակոբ, դու ողորմություն չունես գազանի հանդեպ, դու սեր չունես, սեր չունես տավարի մսից, նրանք կորել են, գլորվել, ինչ-որ տեղ կոտրվել են, հիվանդ են, քեզ չի հետաքրքրում, ծովը մերն է, եթե եզ չլինի, եզն այն վաստակն է, որը մենք ուտում ենք. «Եթե կովեր ու ոչխարներ չլինեն, որտե՞ղ կգտնենք կաթն ու մածունը»: Այնքան շատ, և մեզանից առաջ կյանքը կյանքի է կոչում հող ու կենդանիներ սիրող հին գյուղացին: Մայր ու որդի, ամբողջ օրը չափելով տարբեր գյուղերի դաշտերն ու եզները, վերջապես գտնում են կարմիր եզը, որը գեղեցկացրեց և պայծառացրեց լեռները: Եվ պապի սերը եզի հանդեպ կարծես նրան է փոխանցվել: «Դա մեր եզն էր: Ի՞նչ էր սա ՝ սարը, շողացող թարթիչներով փայլող ճակատն ու աչքերը փոխված ինչ եզ, պայծառ էր: Եթե ​​ամենահայտնի անունով քանդակագործը եզան արձանը կառուցեր, նա չէր կարողանա այս գեղեցկությունը պարգեւել այս մարդուն, որը սեղմում էր աչքերս: Երազում պապս տզրուկի պես շփում էր դեմքս… »[3]: Խնձորի պատմությունները, պատկերները, հեքիաթները մի քանի էջից այն կողմ չեն անցնում: Այս փոքրիկ պատմությունները, որոնք առանձին փոքրիկ «մոդելներ» են, պատմություններ են նույն գյուղից, նույն նահանգից եկած մարդկանց կյանքի մասին, կարծես միանան իրար, լրացնեն, լրացնեն, և Մնձուրիի ամբողջ ստեղծագործությունը դառնում է մեծ եզակի վեպ, հոյակապ կյանքի պատմություն `շատ հերոսների հետ, ընդգծված միջավայրով: Մնձուրիի գրեթե բոլոր աշխատությունները, որոնք հիմնված են հողի, մարդու, գործի և մարդու անքակտելի միասնության առեղծվածի վրա, այս հարցում անդրադարձել է Համաստեղին և Բակունցի հոգևոր եղբորը: Նա նայում է շուրջը, պատմում իր տեսածի մասին, ավելի ճիշտ ՝ հիշում է իրադարձություններն ու դեմքերը, վերապատմում դրանք: Նրա պատմությունն այնքան բնական է, այնքան պարզ և ճշգրիտ, որ թվում է, որ նա խոսում է բացառապես իրական մարդկանց, իր ծանոթների, հարազատների, նույն անուններով մարդկանց մասին, պատմում է տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին: Միգուցե հենց այդպիսին էր, միգուցե հեղինակը ոչինչ չի հորինել: Բայց այս իրական պատմությունները փաստաթղթեր չեն, Մնձուրին, նկարչի խորաթափանց հայացքով, դրանք ենթարկել է գեղարվեստական ​​մշակման, նույնիսկ հեքիաթներում հմուտ կառույցներ ստեղծելու համար, գործողությունների ընթացքի այնպիսի զարգացում, որը թույլ է տալիս հերոսի զարգացումը: Մնձուրին հիմնականում ձգտում է լրացնել դրվագը, պատկերը, բայց նրա շատ գործեր գործողության զարգացման տեսանկյունից վարպետորեն կառուցված պատմություններ են, վեպեր, որոնք ենթադրում են, որ հեղինակը դրանք ստեղծել է նաև գրողի պատկերացմամբ կամ, եթե դրանք իրական դեպքեր են, ապա կատարելագործել, մշակել և տալ նպատակային ուղղություն: նրանց «Մնձուրիի ստեղծագործությունները նման են օրհներգերի, շարականների, որոնք խառնվել են արևի և երկրի հետ, որոնք հյուսում են ազնիվ և արդար աշխատանքի փառաբանությունը, հայրենիքի մաքուր կյանքը» [4]: Հեղինակի պատմություններին բնորոշ է էպիկական հանգստությունը, պատկերների գրաֆիկական պարզությունն ու մատչելիությունը: «Կորած հայրենիքի կարոտ ու վշտահար ցավը, որը բազմիցս սրբվել և հարգվել է նախագրողի պատկերացմամբ, սկիզբն է անհայտ ողբերգության անհատի և մարդու, ով իրեն լավ է զգում սեփական հայրենիքում, սաղմնային սփյուռքում, երբևէ անհայտ առեղծված »: Նրա խոսքերով ՝ «ողբերգություն, գրածիս մեջ դրամա չկա», Մնձուրին նկարագրեց, թե ուր է գնացել այդ օրը, ինչ է արել: Մնձուրին կարող էր իր պատմություններում տեղադրել «ողբերգություն, դրամա», բայց նա դա չարեց: Իմ կարծիքով, նա դա չի արել, նյութի նկատմամբ խոր հարգանքի պատճառով կամ դրա համար: Նա լավ գիտի երկիրը, իր ժողովրդին, նրանցից մեկն է, որպես գյուղացի իր խիղճը թույլ է տալիս ուռճացնել իր համագյուղացիների նկարագրությունները, լավ գեղագետի խիղճն արգելում է նրան ողբերգություն դնել այնտեղ, որտեղ այդ ողբերգությունը որպես օտար մարմինը, չէր հանդուրժվի: Հակոբ Մնձուրին իր ոճով տարբերվում է նախորդներից: Բացարձակապես անկախ ոճը նախադեպ չունի: Մնձուրիի գյուղատնտեսությունը «կարապի երգ» է, «կարոտի գրականություն»: Այս յուրօրինակ ոճը նույնքան անկախ է, որքան իր պատկերացրած ու նկարած աշխարհը, որը միայն նրա համար էր ՝ իր հայրենի գյուղը: Եթե ​​Համաստեղի «Չալոն» նույնքան կենդանի «հերոս» է, ապա այն սահմանում է ամբողջական, ամբողջական հերոսական պատմություն, քանի որ Համստեղի աշխարհագրությունը կազմող «Գյուղ» և «Անձրև» ժողովածուների պատմություններից յուրաքանչյուրի հերոսներն են հակառակ Հակոբ Մնձուրիի համար: Սակայն դա չի նշանակում, որ Հակոբ Մնձուրին չունի ամբողջական, ամբողջական պատմություններ: Բայց եթե ավարտելը Համաստեղության ստեղծագործություններում որոշակի պատմության համար ոճի և արվեստի ըմբռնում է, Մնձուրին կարող է սկսել ինչ-որ բանի մասին պատմել, այնուհետև բաց թողնել այն, անցնել մեկ այլի, մեկ այլ պատմության մեջ `կիսատ թողած հարցերը վերադարձնելու համար հերոսները »: Եվ նրա արվեստի յուրահատկությունը կայանում է այդ տիպիկ կիսաթխված, թերի, համով հոտառություն ունեցող պատմվածքի մեջ: Խնձորի պատմությունը ներքին ջերմություն է հաղորդում նույնիսկ ամենաչոր նյութին, օրինակ `սովորական հացի կամ լավաշի մասին խոսելիս, ընթերցողը զգում է դրա բույրն ու համը և ավելին: Նա կարդում է «սովից»: Գոնե բերենք մի օրինակ, որը գրողի նկարագրության ունակության լավագույն ապացույցն է: «Մեր հացերը բարակ սավաններ էին, առանց միջուկի: Մենք խմորի գնդիկները գլորում էինք, տարածում դրանք ռեփատի վրա, թոնիրը կպցնում կողիկներին, հունցում դրանք և շագանակագույն տալիս: Ակիշի հետ հանում էինք: Մենք կվերցնեինք հացաբուլկեղենը, և մի պարան կախեցինք մի պատից մյուսը, կկախեինք պարաններից, նրանց ախորժելի հոտը տուն առ տուն կանցներ մինչև երկու փողոց հեռու: Դրանք այնքան սպիտակ չէին, որքան քաղաքի հացը, այսինքն ՝ ջուր կավելացնեինք… »[6]: Մնձուրին իր պատմվածքներում ստեղծել է բազմաթիվ հերոսների, որոնք վառ, ընդգծված կերպարներ են, մեր գրականության ականավոր գրական հերոսներ, մարդկային որոշ անհատականություններ, որոնք միևնույն ժամանակ տիպեր են, հայ գյուղացու տարբեր շերտերի բնորոշ գծերը խտացնող կերպարներ , Նրանք իրենց մտածողությամբ, վարքով, կյանքով, աշխատանքով և մարդկային կենդանիների հանդեպ մեծ սիրով լրացնում են հայ գյուղացու կերպարը, որը տեղայնացնում և կոնկրետացնում է բնության և ժամանակի համատեքստում: կատարյալ, ամբողջական: Մնձուրիի հերոսները մարդիկ են ՝ կապված իրենց հողին ու ջրին, նրանց դարավոր պատմությանը, ավանդույթներին, նրանց յուրաքանչյուր շարժմանը, գործողությանը, բառին բնիկ տարրի արտահայտություն են: Հերոսների արտասանած յուրաքանչյուր նախադասություն կրում է ժողովրդի կյանքի ու առօրյայի խորը դրոշմը: Բայց տագնապալի ու տարօրինակն այն է, որ այդ ամենից հետո, մեր մեջ արտացոլվածից հետո, մնում է անբացատրելի կարոտը: Այդ կարոտը պատկանում է հեղինակին, ով իր հերոսների կողքին է: Եվ ամենակարևորն այն է, որ նույնիսկ ամենաբացասական հերոսի մեջ հեղինակը կարող է ցույց տալ նույնիսկ չնչին լավը, դրականը `ասել, պնդել, ապացուցել, հաստատել մարդկայինը, որ չի կարելի հիասթափվել նույնիսկ ամենավատ մարդուց, եթե նրա մեջ ինչ-որ բան կա: լավ է, մարդկային սաղմը, մասնիկը: Հանգամանք, որը չի կարող գոյություն ունենալ, բայց գոյություն չունի ից «Այստեղից էլ Հակոբ Մնձուրիի առողջ հայրենասիրության, նրա աշխարհագրության, նրա գրականության կառուցողական աղբյուրի դրական» [2]: Իհարկե, գրականության մեջ շատ չեն մարդիկ, ովքեր պայքարում են բացասական, վատ, այլասերվածության դեմ, բայց եթե նկատի ունենք միջավայրը, Մնձուրիի համակրանքը բնականաբար արդար և բարի մարդկանց կողմն է, գյուղի, գավառի, գյուղի կողմը: բարի, հասարակ, հասարակ և աշխատասեր, և այդպիսի հերոսները կազմում են աշխատանքի մեծ մասը: Եվ այդուհանդերձ, նրանց խաբված, սրտաբաց, անմիջական հավատը դրսևորվում է մարդկային գիտակցության մեջ, չնայած պասիվ ընդվզում երբեմն «աստծու» դեմ, որը ենթադրաբար պետք է լինի գերագույն արդարադատություն («Սուրբ Գեորգի»): Մնձուրիի աշխատանքում կան աշխատողներ, և´ հարուստ գյուղացիներ, բայց չկա ընդգծված սոցիալական հակասություն: Բոլորն էլ ֆերմերներ են, մեկը աղքատ է, մյուսը ՝ հարուստ, գյուղացիներն իրենց հոգսերով, ցավերով ու վշտերով: Մնձուրին չի փորձում առանձնապես բացասական կերպարներ ստեղծել երկու պատճառով: Նախ, Մնձուրիի պատկերած գյուղը իրականում սոցիալական ընդգծված հակասությունների տեղ չէր: Դա ինչ-որ չափով նահապետական ​​գյուղ էր, ապա կա սուբյեկտիվ հանգամանք: Մնձուրին խոսում է այն մարդկանց մասին, ովքեր հիմնականում իրական մարդիկ են, ովքեր այլևս գոյություն չունեն: Խոսելով ողբերգական կյանքից հեռացած իր մտերիմ ընկերների և ծանոթների մասին ՝ որպես հիշատակի և հարգանքի տուրք, Մնձուրին խոսում է մեղմ երանգներով, կարոտով և բարի, անկողմնակալ սիրով: Գրողը պատմում է իր կորած բնույթի, իր սիրելիների ողբերգական կորստի մասին: Մնձուրին տուրք չի տալիս ժամանակի գրականության ամենատարածված ձգտմանը `գեղարվեստական ​​վիճակին, պայմանական միջավայրին և կերպարներին: Գրողը գեղարվեստորեն չի աղավաղել իրողությունները, նրա հերոսները մտացածին կամ հորինված չեն, դրանք իրական են ՝ կյանքի ու իրականության հետ համահունչ: Հր. Հետաքրքիր եզրակացություն է գրել Մնձուրիի «Երկերը» (1986): Մաթոսյան. Նա նշում է, որ արմանդցիները «իրենց համայնքում, իրենց գյուղում տեսան իրենց հայրենիքը, իրենց երկիրը, իրենց պետականությունը»: Կարծում ենք, որ նույնը բնորոշ է Մաթոսյանի «mմակուտ» հերոսներին, իհարկե, նոր ժամանակներում: «Բեռնաձիները» Մնձուրիի հերոսուհիներն են, ինչպես Աղունը: Սա պետք է դիտարկել որպես նոր և հետաքրքիր մոտեցում: Իհարկե, Մնձուրիի հերոսուհիները լուռ են, հարմարվող, խոնարհ, իսկ Աղունը ՝ ըմբոստ: Մնձուրի հերոսուհիների համեմատությունը Աղունի հետ նպատակ ունի ընդգծել ընտանիքում հայ կնոջ պատասխանատվությունը: Կինը կատարում է իր պարտականությունները առանց երկմտելու, քանի որ նա ոչինչ չգիտի, բայց ոչինչ չի ձգտում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Դարբինյան Գ., Հայահայերը խնձորի արձակում, Երեւան, 1994, էջ 3, 25: [2] Սան Գ., Հակոբ Մնձուրի, Երեւան, 1981, էջ 52, 61, 63: [3] Mndzuri H., Works, Երեւան, 1986, էջ 236, 238, 533: [4] Գիսակ Վ., «Արմթանի երգիչ», «Լրաբեր», 22-47, Նյու Յորք, 1977: [5] Մաթոսյան Հ., «Հակոբ Մնձուրիի աշխարհը», «Գարուն», հ. 7, Երեւան, 1971, էջ 54-56: [6] Մնձուրի Հ., «Կռունկ, ինչու ես գալիս», Ստամբուլ, 1974, էջ: 219: Գրիգորյան ԱլվինաՄՈՒՆՁՈՒՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Մնձուրի, գյուղի գրող, առանձնահատկություն, հայ-հայ գյուղացիների նկարագրություն: ։

Հոդվածում քննվում են Հակոբ Մնձուրու գյուղագրության առանձնահատկությունները։ Նա իր ստեղծագործությունների մեջ ամբողջացրել է Արևմտահայաստանը, արևմտահայ ժողովրդին` պատմական-ազգագրական նկարագրի էական կողմերով։ Հեղինակի «Կապույտ լույս», «Արմտան», «Կռունկ ուս՞տի կուգաս» ժողովածուները նոր էջ բացեցին հայ գրականության մեջ` հասարակ մարդկանց գեղարվեստական կենսապատումը դարձնելով մինչ այդ նմանը չունեցող արձակ խոսք։

Առաջին հայկական պարբերականները սկիզբ են առել եւ հրատարակվել ներկա ՀՀ տարածքից դուրս։ 1794-96թթ. Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում է հրատարակվել Հարություն Շմավոնյանի խմբագրությամբ հայերեն առաջին պարբերականը՝ «Ազդարարը»։ Իսկ ՀՀ ներկայիս տարածքում Սիմեոն Երեւանցու տպարանի բացումից (1771թ.) մոտ մեկ դար անց եւ առաջին պարբերական «Ազդարարի» հրատարակումից 74 տարի անց Վաղարշապատում 1868թ. 57սկսեց լույս տեսնել «Արարատ» հանդեսը, որի 150-ամյակը լրացավ 2018-ին։ Եվ միայն 1918թ.՝ «Արարատի» հրատարակության ԾԱ (51-րդ) տարում հայկական լեռնաշխարհում վերականգնվեց պետականությունը։ Պետականություն չունեցող հայ ժողովուրդը աշխարհի առաջին քսանյակում էր պարբերական մամուլի ստեղծման ժամանակագրությամբ. այդ մասին հայ լրագրության պատմության գիտակ Գ. Լեւոնյանն իր ներկայացրած մամուլի ժամանակագրական ցանկում տարբեր պետությունների՝ Չինաստանի, Ռուսիայի, Տաճկաստանի շարքում հայկական պարբերական մամուլի երկիրը (պետությունը) «Հայոց մէջ» է նշում [1] ։ Այս աշխատության մեջ Գ. Լեւոնյանը նշում է 172 անուն պարբերական, դրանք ներկայացնում է ժամանակագրական կարգով, հնարավորության դեպքում նաեւ՝ պարբերականի ճակատային պատկերով։ Առաջաբանում նաեւ ներկայացնում է պարբերականների տպագրության երկրները եւ ցավով նշում, որ հայկական մեծ գաղութ ունեցող Իրանում հրատարակվող եւ ոչ մի անուն պարբերական չկա։ Քանի որ պետական, ազգային մատենագիտությունների կազմումը կայացած պետությունների ինստիտուտներից է, եւ հետեւաբար նշված ժամանակում չէին կազմվում այդպիսի տեղեկատվական շտեմարաններ, ուստի հեղինակը չէր կարող իմանալ, որ հենց այդ նույն տարում Թեհրանում լույս է տեսնում Իրանի առաջին հայերեն «Շաւիղ» ամսագիրը (1894-1897թթ . ) [2] ։ Հեղինակը 172 անունները դասակարգում է` ըստ տպագրավայրերի, հրատարակման պարբերականության, ուղղվածության (առարկաների), իսկ պարբերականները ներկայացնում է հիմնականում ըստ տասնամյակների, ինչը հնարավորություն է տալիս վիճակագրի հայացքով դիտարկել հայ մամուլի անունների թվական աճը տասնամյակ առ տասնամյակ։ Առանձին կարեւորություն ունեն նաեւ պատրաստված մատենագիտական աղբյուրները, որոնք նա գիտնականի պատասխանատու բարեխղճությամբ է նկարագրում։ Շուրջ 4 տասնամյակ անց՝ 1934թ., հայ պարբերական մամուլի 140-ամյակի առթիվ Սովետական Հայաստանի պետական գրապալատի հանձնարարությամբ Գարեգին Լեւոնյանը կազմում է հայ մամուլի «բովանդակ» (համահավաք) մատենագիտական ցանկը, թերեւս, առաջին համահավաքը հայ մամուլի պատմության մեջ։ Նկարագրված անուններից միայն 1179 անունն է հեղինակը նկարագրել de visu, այսինքն՝ բնագրերը տեսնելով, մնացած 400-ից ավելի պարբերականների մասին տեղեկությունները քաղել է տարբեր տպագիր աղբյուրներից՝ քննադատելով դրանցում տեղ գտած թերություններն ու կազմողների անփութությունը։ Այս հրատարակությունն առանձնանում է օգտակար մի շարք վիճակագրական տեղեկություններով, օրինակ՝ պարբերականների կյանքի տեւողության վիճակագրական պատկերը արդեն իսկ հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Այսպես, մեկ կամ մի քանի համար են հրատարակել 176 անուն, մեկ կամ մի երկու ամիս են լույս տեսել 205, մինչեւ մեկ տարի՝ 346, մինչեւ երկու տարի՝ 189 անուն պարբերականներ։ Ամենաերկարակյաց պարբերականների ցանկը, որը գլխավորում է «Բազմավէպ»-ը, նույնպես կարեւոր է վիճակագրության առումով /Վենետիկի «Բազմավեպ»-ը ամենաերկարակյաց ժամանակակից հանդեսն է, իսկ Բոստոնի «Հայ58րենիք»-ը՝ լրագիրը/։ Առանձին ցանկով ներկայացված են մամուլի քանակները ըստ պարբերականության՝ տարեգիր, եռամսյա, քառամսյա, շաբաթաթերթ եւ այլն։ Հայ մամուլի պատմության ուսումնասիրությունը հայագիտության կարեւորագույն բաղկացուցիչներից է։ Սկսած 1840-ական թթ. հայ մամուլի առաջին ժամանակագիրները մամուլի պատմության հետազոտության անդրանիկ քայլերն արեցին՝ հող նախապատրաստելով հետագա տասնամյակներին մատենագետների առավել խոր ու համակողմանի ուսումնասիրությունների եւ ցանկագրումների համար։ Տեղեկատվական աղբյուրների սակավության, փոստային առաքումների եւ տրանսպորտային ենթակառուցվածքների անկատարության, միջհամայնքային կապերի թույլ կազմակերպվածության, հայ տպագիր ժառանգությունը ուսումնասիրող մատենագետների փոքրաթիվ լինելու եւ այլ պատճառներով մամուլի առաջին հետազոտողները կամ տեղեկատվություն չէին ունենում կամ ուշացած տեղեկատվություն էին ստանում նոր պարբերականի ծննդի մասին։ Սա է հիմնական պատճառներից մեկը, որ հայ մամուլի առաջին տպագիր մատենագիտական ցանկերում կային բազմաթիվ բացթողումներ ու սխալ տվյալներ։ Հայ մամուլի մատենագիտական ուսումնասիրությունները որակական, քանակական ու բովանդակային առումով լավագույն դրսեւորումներն ունեցան խորհրդային տարիներին։ Չնայած կուսակցական-գաղափարախոսական կլիշեների որոշակի պարտադրանքին, այնուամենայնիվ ստեղծագործական ու գիտահետազոտական ազատության բավարար առկայությունը հնարավորություններ էր ընձեռել հիմնաքարային այն հրատարակությունների ստեղծման համար, որոնք առ այսօր էլ չեն կորցրել իրենց արդիականությունը։ Խորհրդային Հայաստանում հայ գրքի եւ հայ մամուլի մատենագիտական ցանկերի ստեղծման աշխատանքները գտնվում էին պետության անմիջական հոգածության ներքո։ Հանրային գրադարանի (ներկայիս Հայաստանի ազգային գրադարանի), պետական գրապալատի (կառույցը 2017թ. ձուլվել է Հայաստանի ազգային գրադարանին) եւ ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի աշխատակիցների ջանքերով պատրաստվեցին եւ տպագրվեցին մեկ տասնյակից ավել արժեքավոր համահավաք մատենագիտական ցանկեր։ Խորհրդային Հայաստանի մասնագիտացված եւ համալսարանական գրադարաններում եւս ակտիվորեն պատրաստվում էին մատենագիտական ցանկեր։ Բոլոր այս հրատարակություններն առ այսօր էլ պահանջված են մատենագետների եւ հետազոտողների կողմից։ Մեր օրերում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ընձեռած հնարավորություններն ու սոցիալական ամենատարբեր հարթակներում տեղեկատվական հոսքերի առատությունը, համացանցային որոնող շարժիչների փնտրտուքի արդյունավետ ալգորիթմների առկայությունը նոր հորիզոններ են բացում ոչ միայն հրատարակությունների մասին արագ եւ լիարժեք տեղեկատվություն ստանալու առումով, այլեւ հնարավոր է դառնում ձեռք բերել այդ նյութերի բարձր որակի թվայնացված պատճենները։ Էլեկտրոնային գրադարանային համակարգերի ներդրումը Հայաստանում եւ սփյուռքի հայագիտական 59կենտրոններում, տվյալների փոխանակման արագագործ եւ բարձրարտադրողական ցանցերի առկայությունը հնարավոր են դարձրել հայ մամուլի եւ հայ գրքի մատենագիտություններին նայելու նորովի եւ այդ ցանկերը ծառայեցնելու «գիտելիքահենք» հասարակության կայացմանը, ձեւավորելու էլեկտրոնային լրիվ տեքստային շտեմարաններ, հանրությանը եւ հետազոտողներին ներկայացնելու պարբերականների անունների մատենագիտական լիակատար գրառումները, դրանց մասին եղած մատենագիտական աղբյուրները, ուղղվածությունը եւ այլն։ Գրադարանային հանրությունը՝ ի դեմս «Գրադարանային միությունների եւ հաստատությունների միջազգային դաշնության» եւ ԱՄՆ Կոնգրեսի գրադարանի, հիմք ընդունելով Ստանդարտացման Միջազգային Կազմակերպության մասնագիտական խմբերի կողմից գրադարանագիտության բնագավառի ստանդարտներում ներկայացված առաջարկները, ժամանակին համաքայլ ընթանալու համար փոփոխություններ կատարեց նաեւ նյութի նկարագրության միջազգային ստանդարտում, MARC21 ստանդարտում եւ այլն։ Դիցուք, «Սեւեռված երկարությամբ տվյալների տարրեր» 008 խմբում «Պարբերականներ» նյութի խումբը վերանվանվեց որպես «Շարունակական հրատարակություններ»։ Սա ստիպեց վերաիմաստավորելու մոտեցումները մամուլի մատենագիտական ցանկերի կազմման մեթոդաբանության մեջ։ Այսպես, եթե 19-20-րդ դարերի ընթացքում տպագրված մատենագիտական ցանկերը դրանց հեղինակներն անվանել են հայ մամուլի, հայոց լրագրության կամ հայ պարբերական մամուլի հետազոտմանը ուղղված աշխատանքներ՝ դրանցում պարբերական հրատարակությունները բաժանելով երկու հիմնական խմբերի՝ լրագրեր եւ ամսագրեր, ապա 21-րդ դարի մատենագետն արդեն պարտավոր է բացի լրագրից եւ ամսագրից, մատենագիտական ցանկերում որպես առանձին խմբեր ներառել նաեւ տարեգրքերը, տեղեկագրերը, էլեկտրոնային ամսագրերը եւ էլեկտրոնային թերթերը։ Իսկ մատենագիտական ցանկերը, համաձայն MARC21 ստանդարտի պահանջների, հարկ է անվանել «շարունակական հրատարակությունների մատենագիտություն»։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների եւ ավտոմատացման համակարգերի զարգացման ներկա փուլը նոր լուծումներ է առաջադրում մատենագիտական ցանկեր կազմելու հարցում։ Թղթային հրատարակություններն իրենց տեղը զիջում են մատենագիտական շտեմարաններին։ Մատենագիտական ցանկերին բնորոշ ցուցիչներ կազմելու ծավալուն եւ բարդ աշխատանքը դառնում է ավտոմատացված, եւ խմբագիրների, հրատարակիչների, տպարանների, քաղաքների ու երկրների այբբենական ցանկերն ստեղծվում են համակարգչի միջոցով։ Հեշտանում է սխալների վերահսկման եւ շտկման ողջ շղթան։ Հնարավորություն է ստեղծվում հիմնական մատենագիտական գրառումից անցումներ կատարելու խմբագիրների, տպարանների, տպագրավայրերի ցանկերին։ Ավելին, հնարավոր է դառնում հիմնական մատենագիտական գրառմանը կցելու պարբերականի ամբողջական լրակազմերը՝ դրանց թվային պատճենների տեսքով։ Շատ արդյունավետ է նաեւ մատենագիտական գրառմանը հա60վելել տվյալ պարբերականի վերաբերյալ հրապարակված արժեքավոր մենագրությունները, գիտական հոդվածները։ Էլեկտրոնային մատենագիտական ցանկերը, իրենց թղթային համարժեքների համեմատ, ունեն մի շարք առավելություններ. Հնարավոր է գրառումներում առկա սխալները եւ վրիպակները շտկել, ինչ-ինչ պատճառներով բաց թողնված պարբերականները ներառել շտեմարանում, մամուլի նոր վերնագրերի ի հայտ գալու պարագայում դրանք շատ հեշտ ավելացնել շտեմարանում։ Այսինքն, նման շտեմարանը միշտ արդիական է։ Հարկ է նշել, որ նման շտեմարանները նաեւ վիճակագրական տվյալների հավաքման եւ տրամադրման եզակի աղբյուրներ են։ Տեխնոլոգիական տեսանկյունից էլեկտրոնային մատենագիտական ցանկերը համացանցի առկայության պարագայում հասանելի են աշխարհի ցանկացած կետից, օրվա բոլոր ժամերին, տարվա բոլոր օրերին։ Թվային պատճեններում բացակա, պատռված կամ վնասված էջեր չեն լինում։ Լրակազմերի թվային պատճենների առկայությունը լուծում է պարբերական մամուլի երկարաժամկետ պահպանության խնդիրը, քանի որ բնօրինակի փոխարեն հնարավոր է դառնում կազմակերպելու ընթերցողների սպասարկումը թվային պատճենների օգնությամբ, ինչպես նաեւ իրականացնելու մամուլի վնասված էջերի արտատպումը բարձր որակի թվային պատճենից։ Հեռաուսուցման միջոցով համալսարանների հումանիտար հոսքերում դասընթացներ պատրաստելիս շտեմարանը կարող է ծառայել որպես կրթական պաշարների եզակի գրադարան [3] ։ Ներկայացնենք Հայաստանի ազգային եւ ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարանների «Հայկական շարունակական հրատարակությունների համահավաք գրացուցակ» համատեղ նախագիծը [4] ։ Այս նախագծի իրականացումը, ենթադրում ենք, նոր խոսք է մատենագիտական ցանկերի պատրաստման բնագավառում, իսկ օգտագործված ծրագրային լուծումները, շտեմարանի բովանդակության արտոնագրման մոդելը, մատենագիտական տվյալների փնտրման առաջարկվող ալգորիթմները, լինելով նորարարական, հիմք կծառայեն մեր կողմից ստացված լուծումները նմանատիպ նախագծերում հետագայում օգտագործելու համար։ Շտեմարանը, որը 2019թ. ապրիլի 5-ի դրությամբ պարունակում է 6121 պարբերական հրատարկության վերաբերյալ մատենագիտական գրառումներ, ունի աճման միտում, քանի որ դեռ հայտնաբերվում են նորանոր անուններ [5] ։ Շտեմարանը, շնորհիվ որոնման ալգորիթմներում Բուլյան հանրահաշվի ներդրված տարրերի, ի զորու է բավարարելու հետազոտողների տարաբնույթ հարցումները։ Կարելի է հեշտությամբ ստանալ պատասխան, թե շարունակական հրատարակություններն ըստ տեսակների քանիսն են. 61Պարբերականի տեսակը Թերթ Ամսագիր Տեղեկագիր Տարեգիր Էլեկտրոնային թերթ Էլեկտրոնային ամսագիր Թղթայինից անցում կատարած էլեկտրոնային ամսագրի Ընդամենը՝ 6,121 վերնագիր։ Վերնագրերի քանակը Հնարավոր է ստանալ շարունակական հրատարակությունների բաշխվածությունն՝ ըստ երկրների եւ քաղաքների։ Այսպես, ներկայիս Թուրքիայի 45 քաղաքներում տպագրված շարունակական հրատարկությունների պատկերը ըստ նյութի տեսակների հետեւյալն է (տե՛ս Աղյուսակ 1-ը)։ Աղյուսակ 1. Թուրքիայում տպագրված մամուլի պատկերը ըստ տեսակների հ.հ. Քաղաքներ Ադանա Ադապազար Ադրիանապոլիս Աղթամար Ամասիա (Թուրքիա) Անկարա Արդվին 8. 0 Արմաշ Բահչեջիք (Պարտիզակ) 10. Բիթլիս 11. Բուրսա 12. Գազիանթեպ (Այնթապ) 13. Դիարբեքիր (Տիգրանակերտ) 14. Դորթյոլ 15. Երզնկա 16. Էլյազիղ (Խարբերդ) 17. Էրզրում (Կարին) 18. Թոքատ (Եվդոկիա) 19. Իզմիթ (Նիկոմեդիա) 20. Իզմիր (Զմյուռնիա) 21. Իսկենդերուն 22. Կաղզվան 23. Կարս Թերթ Ամսագիր Տարեգիր Կեսարիա Կիրասոն Կոնիա Մալաթիա Մարաշ Մարզվան Մունճուսուն Մուշ Շապին Գարահիսար Շատախ Ուռհա Սաիմբեյլու (Հաճըն) Սամսուն Սիվրիհիսար Սիրակոնակ (Խոտորջուր) Սուգյորեն Սվաս (Սեբաստիա) Ստամբուլ Վան Տարսոն Տրապիզոն Օրոր Ըստ քաղաքների՝ 702 անուն Ըստ երկրի՝ 695 անուն Եթե ուսումնասիրենք աղյուսակը, ապա կտեսնենք, որ Թուրքիայում տպագրվել է 695 անուն պարբերական, որից թերթ՝ 296 անուն, ամսագիր՝ 393 անուն, տարեգիր՝ 6 անուն։ Սակայն վիճակագրական պատկերը, ըստ քաղաքների, մի քիչ այլ է։ Թուրքիայի 45 քաղաքներում տպագրվել է 702 անուն պարբերական (7-ով ավելի, քան «Ըստ երկրի» ստացած թիվն է), որից թերթ՝ 298 անուն (2-ով ավելի, քան «Ըստ երկրի» ստացած թիվն է), ամսագիր՝ 398 անուն (5-ով ավելի, քան «Ըստ երկրի» ստացած թիվն է) , եւ տարեգիր՝ 6 անուն։ Բացատրենք նման տարբերության պատճառը։ Թուրքիայում տպագրված 2 թերթ եւ 5 ամսագիր երկրի ներսում տեղափոխվել են մի քաղաքից մեկ այլ քաղաք։ Մեկը «Մոծակ» երգիծական շաբաթաթերթն է, որը 1910թ. հրատարակվել է Տրապիզոնում, իսկ 1919թ. տեղափոխվել է Զմյուռնիա, մյուսը «Հայեկ» շաբաթաթերթն է, որը 1910 թ. սկսվել է տպագրվել Կեսարիայում, ապա տեղափոխվել է Կ. Պոլիս։ Ամսագրերի պարագայում՝ մեկը Հակոբ Պարոնյանի խմբագրած «Խիկար» ամսագիրն է, որի 1884թ. հունվար-մայիս ամիսների համարները եւ 1886թ. օգոստոսից մինչեւ 1888թ. հոկտեմբեր համարները տպագրվել են Կ. Պոլսում, իսկ 1884թ. հունիսից մինչեւ 1885թ. մարտ համարները տպագրվել են Ադրիանա63պոլիսում [6] ։ «Ծաղիկ։ Հանդէս տասնօրեայ» եւ «Շտեմարան պիտանի գիտելեաց» ամսագրերը սկսելով տպագրվել Զմյուռնիայում, հետո երկուսն էլ տեղափոխվել են Կ. Պոլիս։ Մկրտիչ վարդապետ Խրիմյանի (հետագայում Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց) խմբագրությամբ Վանում 1855-1864թթ. սկսել է հրատարակվել «Արծոի Վասպուրական» ամսագիրը, որն այնուհետեւ տեղափոխվել է Կ.Պոլիս, եւ 1872-1874թթ. հրատարակվել է այնտեղ։ «Բժիշկ» ամսաթերթը 1911-1912թթ. հրատարակվել է Տրապիզոնում, իսկ 1912-1914թթ.՝ Կ. Պոլսում։ Վերը բերված օրինակներից պարզ է դառնում, որ նման վիճակագրական տվյալների մեխանիկական հավաքումը բավականին բարդ է ու աշխատատար, եւ միայն մամուլի մատենագիտական շտեմարանի առկայությունն է, որ թույլ է տալիս արագ եւ ճշգրիտ ստանալ մամուլի տեղաշարժի պատկերը ինչպես ընտրված երկրի ներսում, այնպես էլ երկրների միջեւ։ Որպես հավելում վերը շարադրածին նշեք, որ մամուլի քանակների հանրագումարը ըստ քաղաքների, ի հաշիվ նույն վերնագրի տպագրավայրերով տեղաշարժերի, կարող է ավելի մեծ լինել, քան հանրագումարն է ըստ երկրների։ Եթե նախորդ օրինակներում վիճակագրական տվյալների հավաքման աղբյուրը «աշխարհագրական անվանումների» շտեմարանն էր, ապա ստորեւ կներկայացնենք վիճակագրական տվյալների ստացման մեկ այլ աղբյուր՝ խորագրային կամ թեմատիկ փնտրումներ։ Մամուլի յուրաքանչյուր մատենագիտական գրառում հավելվում է համապատասխան խորագրերով, որոնք էլ հենց հետազոտողներին տրամադրում են հետաքրքիր տվյալներ։ Այսպես, հայատառ թուրքերեն մամուլը շտեմարանում ներկայացված է 106 վերնագրով, որից թերթ՝ 55 վերնագիր, ամսագիր՝ 49 վերնագիր, տարեգիր՝ 2 վերնագիր։ Հայատառ թուրքերեն մամուլը ըստ երկրների եւ հրատարակության տեսակների ունի հետեւյալ պատկերը։ Երկիր Թերթ Ամսագիր Տարեգիր ԱՄՆ 2 4 1 Բուլղարիա 2 2 0 Եգիպտոս 1 3 0 Թուրքիա 48 36 1 Լիբանան 0 2 0 Սիրիա 2 5 0 Ֆրանսիա 0 1 0 Ընդամենը 55 53 2 64Ամսագրերի պարագայում իրականում հրատարակվել է 49 վերնագիր, բայց, քանի որ կան ամսագրեր, որոնք երկրից երկիր են տեղափոխվել, այդ իսկ պատաճառով վերնագրերի քանակը դարձել է 4-ով ավելի, այն է՝ 53։ Այդ 4 վերնագրերն են՝ «Մարանաթա։ Րապպ կէլիյօր» (1925-1963թթ. տպագրվել է Լիբանանում /Բեյրութ/, ապա 1965-1988թթ.՝ Սիրիայում /Հալեպ/); «Րէհպէր» (1912-1915թթ. տպագրվել է Թուրքիայում /Կեսարիա/, ապա 1937-1938թթ.՝ ԱՄՆ-ում /Նյու Յորք/); «Այինէի լիթայիֆ» (1897-1903թթ. տպագրվել է Բուլղարիայում /Վառնա/, ապա 1903-1904թթ.՝ Եգիպտոսում /Ալեքսանդրիա/); «Րահնիւմա։ Տինի, ախլագի, ֆէննի վէ սիյասի» (1911-1914 թթ.՝ Կ. Պոլիս, ապա 1924-1934թթ.՝ ԱՄՆ /Նյու Յորք/)։ Կրկին նկատում ենք, որ պարբերականի՝ մեկ երկրից մեկ այլ երկիր տեղափոխվելու հանգամանքն ազդում է հրատարակությունների՝ ըստ երկրների վիճակագրական պատկերի վրա։ «Հայատառ ասորերեն մամուլ» խորագրով փնտրման դեպքում ստանում ենք Բոստոնում տպագրված երկու ամսագիր՝ «Բաբելոն։ Կիսամսեայ հանդէս ազգային։ Պաշտօնաթերթ Ասորւոց հնգեակ ընկերութեան» եւ «Nineveh։ A monthly publication devoted to the Assyrian progressive association»։ Խորագրերի ամբողջական ցանկը ներակայացված է Հավելված 1-ում։ Աշխարհում առկա հայ մամուլի խոշորագույն պահոցներն են Հայաստանի ազգային եւ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության գրադարանները։ Հետազոտողներին եւ մատենագետներին մշտապես հետաքրքրել է, թե մամուլի որ անվանումներն են առկա վերը նշված գրադարաններում։ «Հայկական շարունակական հրատարակությունների համահավաք գրացուցակը» տալիս է նաեւ այդ հարցի պատասխանը։ Կատարելով փնտրում «ՀԱԳ ներկա» արտահայտությամբ, կստանանք այն պարբերակաների ցուցակը, որոնց համարներից առնվազն մեկը առկա է Հայաստանի ազգային գրադարանում։ «ՀԱԳ բացակա» փնտրումը կներկայացնի գրադարանում բացակա վերնագրերի ցուցակը։ Այսպիսով՝ «Հայկական շարունակական հրատարակությունների համահավաք գրացուցակը» մի հարթակ է, որտեղ ներկայացվում են աշխարհում լույս տեսած եւ ընթացիկ պարբերականները։ Շտեմարանը ձեւավորվել է՝ օգտագործելով բաց կոդային ծրագրաշարերը։ Բնագրերի նկարագրությունը ուղեկցվում է տպագիր մատենագիտական ժողովածուների տրամադրած տեղեկատվության համադրությամբ։ Բնագրերի բացակայության պարագայում լայնորեն օգտագործվել են դրանց օժանդակ ցանկերում առկա տեղեկատվությունը, դրանք համադրվել են այլ աղբյուրների հետ։ Համահավաք մատենագիտությունների օժանդակ ցանկերում հաճախ հանդիպում են տարընթերցումներ, որոնք էլեկտրոնային գրացուցակում փորձել ենք բացառել։ Որոշ տպագրավայր-քաղաքներ անվանափոխվել են, երբեմն նույնիսկ մի քանի անգամ եւ ցանկերում նույն քաղաքի փոփոխություններից յուրաքանչյուրը ընկալվել է առանձին տպագրավայր, օրինակ, Ռուսեն ու Ռուսչուկը, Պլովդիվն ու Ֆիլիպեն, Թոքատն ու Եվդոկիան եւ այլն։ Էլեկտրոնային գրացուցակում դրանք խմբավորվել են ժամանակակից ընդունված մեկ մուտքի կետի տակ։ Աշխարհագրական անունների գրառումներում մուտքի կետ է համարվում ժամանա65կակից ամենագործածական եւ ընդունված ձեւը, իսկ մյուս տարբերակները հավաքվում են դրա տակ։ Նույնը՝ նաեւ անձնանունների դեպքում։ Հեղինակները, շտեմարանի ձեւավորմանը մասնակից մատենագետները (թե՛ Հայաստանում եւ թե՛ սփյուռքում), լիահույս են, որ նման շտեմարանի առկայությունը նոր որակ եւ թափ կհաղորդի հայ մամուլի համահավաք մատենագիտական ցանկերի ստեղծման աշխատանքներին։

Հայ պարբերական մամուլի համահավաք մատենագիտական ցանկերը հարուստ տեղեկատվական շտեմարաններ են, որտեղ ներկայացված են սկզբնավորումից (1794թ.) ի վեր լույս տեսած պարբերական հրատարակությունները՝ մատենագիտական մանրամասն նկարագրությամբ, պահման վայրով, հաճախ պարբերականի պատկերով եւ, որ ամենակարեւորն է, տեղեկատվական-վիճակագրական բաղադրիչով։ Համահավաք մատենագիտությունների օժանդակ ցանկերի հիման վրա հնարավոր է արտածել վիճակագրական տեղեկություններ պարբերական հրատարակությունների քանակների մասին՝ աշխարհի տարբեր երկրներում, քաղաքներում, որոշակի ժամանակաշրջաններում եւ այլ կտրվածքներով։ Համահավաք ցանկերում տվյալներ կան նաեւ նույն պարբերականի՝ քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր, աշխարհամասից աշխարհամաս տեղաշարժերի մասին՝ պայմանավորված պատմաքաղաքական, ժողովրդագրական եւ այլ պատճառներով։ Ժամանակակից տեղեկատվական նորագույն տեխնոլոգիաների ծրագրային հնարավորությունները գերազանց պայմաններ են ստեղծում արագ, որակյալ, արժանահավատ ու բազմադաշտ տեղեկատվություն ստանալու պարբերական հրատարակությունների մասին։

«ՊԵՐԻՆՉԵԿՆ ընդդեմ ՇՎԵՅԱՐԻԱՅԻ» ԴԱՏԱՎCHՈՒԹՅԱՆ ՇՐ THEԱՆԱԿԸ ՄԻԵԴ-ՈՒՄ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ «ՕՐԱԳՈՐ MAԱԿԱՆ ՓՈՍՏ» ERԱՄԱՆԱԿՈՒՄ Լայն իմաստով դա «ձյունն» է: Իրվինգ Գոֆմանի խոսքով ՝ շրջանակը ընկալման հնարավորություն է, որը ստեղծում է իրավիճակը որոշելու ուղիներ: Որպես կանոն, շրջանակները չեն գիտակցվում առարկայի կողմից, և դրանք բացատրելու փորձը հանգեցնում է ընկալման խաթարման: Ըստ Մինսկի. Շրջանակը գիտելիքների այնպիսի կառույց է, որը կարծրատիպեր է տրամադրում իրավիճակի վերաբերյալ: Շրջանակն օգնում է կարծրատիպեր ստեղծել, և դրանց կիրառումը հնարավորություն է տալիս ընթերցողներին համեմատության կամ միավորումների միջոցով դատողություններ անել իրադարձության վերաբերյալ: Ընդհանրապես, ցանկացած հասարակություն անտարբեր չէ, հատկապես բռնության տարբեր ձևերի կիրառման նկատմամբ, և շատ դեպքերում դրա լուսաբանումը լրատվամիջոցներով զգուշավոր է: Մեզ `հայերիս համար, հատկապես կարևոր է համաշխարհային մամուլի ցանկացած լուսաբանում 1915-1923 թվականներին: Պատմական տեսանկյունից տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը որպես atingեղասպանություն գնահատելու տեսանկյունից: Դեռ կան քաղաքական դերասաններ, որոնք մինչ օրս Հայոց ցեղասպանության փաստը համարում են «միջազգային սուտ», այն շրջանառվում է լրատվամիջոցներում: Մասնավորապես, մենք խոսում ենք Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության ղեկավար Do ղեկավար u Perinçek- ի մասին, որը 2005 թ.-ին Շվեյցարիայում կազմակերպված համաժողովի ժամանակ նա Հայոց ցեղասպանությունը որակել էր որպես «միջազգային սուտ»: Շվեյցարիայի դատարանը որոշում կայացրեց այս հայտարարության օգտին 2008 թվականին: Թուրք քաղաքական գործիչը դատապարտվեց 90 օրվա պայմանական ազատազրկման կամ համապատասխան տուգանքի, ինչպես նաև 3 շվեյցարական ֆրանկի տուգանքի: Այնուամենայնիվ, 2013 թ. Դեկտեմբերի 17-ին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը բավարարեց Դողու Փերինչեքի հայցը ընդդեմ Շվեյցարիայի ՝ պնդելով, որ Շվեյցարիան խախտել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը, այն է ՝ խոսքի ազատության իրավունքը: 2015 թ. «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի լսումը տեղի ունեցավ 2006 թվականի հունվարի 28-ին Ստրասբուրգում, ՄԻԵԴ: Այս իրադարձությունը լուսաբանվեց մի շարք հեղինակավոր միջազգային լրատվամիջոցների կողմից, այդ թվում ՝ անգլիական «Daily Mail» էլեկտրոնային պարբերականում, որը երեք հոդվածներով լուսաբանեց դատավարությունը: Բրիտանական այս պարբերականը համարվում է ամենաընթերցվողներից մեկը ինչպես Մեծ Բրիտանիայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Ընթերցողների միջին քանակը 2013-ին հոկտեմբերից 2014-ը ընկած ժամանակահատվածում սեպտեմբեր ամիսը կազմել է մոտ 20,7 մլն Հաշվի առնելով այսպիսի մեծ լսարանը, կարելի է ենթադրել, որ պարբերականը տեղեկատվություն է տրամադրում հմտորեն կառուցված շրջանակի տեսքով, և ընթերցողները, չնկատելով այս փաստը, սկսում են որոշակի վարք ցուցադրել այս կամ այն ​​իրադարձության նկատմամբ ՝ անկախ իրենց կամքից: «Շրջանակները, որպես կանոն, ունեն պայմանական բնույթ. Դրանք նկարագրում են, թե ինչն է« նկարագրական »կամ« բնորոշ »տվյալ հասարակության մեջ 4: Ըստ այդմ, հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանը, որպես երրորդ կողմ ներկայացված ՄԻԵԴ-ում, ներկայացնում էին բրիտանացի փաստաբաններ, կարելի է բնական համարել, որ Daily Mail- ի 1 Goffman I., Շրջանակների վերլուծություն: Գլխավոր ասամբլեայի բոլոր կազմակերպությունները, Մոսկվա, 2003 թ. Էջ. 42.2 «ՄԻԵԴ-ը համաձայնել է բողոքարկել« Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով »որոշումը, 04.06.2014 թ., Հասանելի է http: // www. //www.mediamax.am/am/news/foreignpolicy/10452/: 1.000 անհատ) », հասանելի է http: //www.statista.com/statistics/246077/ ընտրված-ազգային-թերթերի-հասանելիությունը--ում / .http: //yanko.lib.ru/books/cultur/usmanova-eco.htm#_Toc526164834: Բոլոր երեք հոդվածներում շեշտը դրված է այդ փաստաբանների վրա, մասնավորապես, Ամալ Ալամուդդին Քլունիի անձի վրա: Ե՛վ հոդվածների վերնագրերից, և՛ «հոդվածների երկայնքով» ներկայացվում են այս փաստաբանի և նրա ղեկավարի վերաբերյալ այլ մասնագիտական ​​և անձնական տեղեկություններ 1: Դրանցից մեկում նշված է. «Նա սահուն տիրապետում է երեք լեզուների ՝ անգլերեն, ֆրանսերեն Assange և մասնակցել է գեներալ Ավգուստո Պինոչետի դեմ դատավարությանը» 2: Հոդվածներից մեկում բացի մասնագիտական ​​որակները, խոսվում է Ամալ Քլունիի ոճի մասին: Հատկապես հայտնի է նրա պատասխանը այն հարցին, թե ինչ հագուստով է նա ներկայանալու դատարանում: Քլունին նշել էր, որ ներկայանալու է խալաթով: Հետաքրքիր է, որ հիմնական շեշտը դնելով հագուստի վրա, լուրի հեղինակը փորձեց ցույց տալ (կառուցել շրջանակ), որ փաստաբանը, չնայած իր մասնագիտական ​​հմտություններին, առաջին հերթին մտածում է իր «կերպարի» մասին: Կարելի է ենթադրել, որ ընթերցողը փորձում է կասկածի տակ դնել փաստաբանի մասնագիտական ​​որակները ՝ մտադրվելով նրան ներկայացնել որպես հասարակական գործիչ (2014 թվականին Ամալ Ալամուդինը ամուսնացավ հոլիվուդյան դերասան Georgeորջ Քլունիի հետ): Մշտապես անուղղակիորեն շեշտելով Քլունիի ազգանունը, լրագրողը ստեղծում է շրջանակը `կազմելով Ամալ-Քլունի-հասարակական դիրքի հեղինակության ոճի լավ մասնագետի կարծրատիպը, կարծես թե նպատակ ունի հետաձգել դատավարությունը: Միաժամանակ դիտելով «Daily Mail» - ում տպագրված հոդվածները ՝ կարելի է պնդել, որ Ամալ Քլունիի դեմքի շուրջ կառուցված շրջանակները ընթերցողին տպավորություն են ստեղծում, որ վերջինս հայտնի դերասանի կին է, դա նրան չի խանգարում փաստաբանի բարձր մասնագիտական ​​որակներ ունենալով: Նման աղմկահարույց գործերում ներգրավված էին Ուկրաինայի նախկին վարչապետ Յուլիա Տիմոշենկոն, WikiLeaks սկանդալային կայքի գլխավոր խմբագիր Julուլիան Ասանժը և այլն: Ներկայացնելով վերոնշյալ փաստերը `հաջորդ հոդվածում պարբերականն արդեն օգտագործում է Ամալ Քլունին` բարձրաձայնելու ՄԻԵԴ-ը սխալ որոշում կայացնելու միտումը `դատարանում ներկայացնելով Ամալ Քլունիի ելույթը որպես փաստ: «Քլունին ասաց, որ 2013-ին Փերինչեքի օգտին դատարանի« ամենանշանակալից սխալը »« Հայոց ցեղասպանության իրողությունը կասկածի տակ դնելն էր »: Շրջանակը, որը կառուցված է այս անձի շուրջ, ընթերցողին ստիպում է մտածել, որ Ամալ Քլունին, բացի Georgeորջ Քլունիի կինը լինելուց, նաև հմուտ փաստաբան է. Դա դատարանի կողմից ձեռնարկված քայլ է: Եկեք նայենք այս հոդվածներում օգտագործված մյուս շրջանակներին: Ընդհանրապես, լրատվամիջոցները, բացի բանավոր շրջանակներից, օգտագործում են տեսողական շրջանակներ (լուսանկարներ, տեսանյութեր), որոնք հուզական մակարդակի վրա ազդելով ընթերցողի վրա, նրան կողմնորոշվում են դեպի այս կամ այն ​​առարկա: «Daily Mail» - ում Դոգու Փերինչեքը ներկայացվում է և՛ բանավոր, և՛ տեսողականորեն, բայց տեսողականը, կարելի է ասել, այս դեպքում ավելի խոսուն է, քան բանավորը: Լուսանկարը, որը պատկերում է Դողու Փերինչեքին, առաջին հայացքից ընկալվում է որպես ագրեսիվ կերպար, որը շրջապատված է լրագրողներով, և նա բղավում է կատաղած հռետորական ոգով ՝ բարձրացնելով ցուցամատը: Նման տեսողական շրջանակը բացասական կարծիք է առաջացնում ընթերցողի հուզական մակարդակի վերաբերյալ: Շրջանակը լրացվում է լուսանկարի տակ արված մեկնաբանությամբ. «Genocideեղասպանությունը ժխտող. Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդ Դողու Պերին 1 «Ամալ Քլունին Հայոց ցեղասպանության գործով փաստաբանական թիմում», 28.01.2015, հասանելի է http: // www. //www.dailymail.co.uk/wires/ap/article2 «Դա Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների: Տիկին Քլունին գլխավորում է Եվրադատարանային պայքարը, որպեսզի թուրք պատգամավորը քրեական պատասխանատվության ենթարկվի 1.5 միլիոն հայերի մահը «սուտ» համարելու համար, 28.01.2015, հասանելի է http: //www.dailymail.co.uk/news/article-2929573/Amal-Clooney-takes3 «Իմ զգեստները»: Ամալ Քլունիի թառամած նյութը լրագրողին, ով հարցրեց, թե ինչ է հագնում դատարանում », 30.01.2015, հասանելի է http: //www.dailymail.co.uk/news/article-2932280/ Amal-s- witty-court-retort-Human-rights- Lawyer- Mr.-Clooney-asked- fashion- հսկողության ստուգումը պնդում է, որ նա իրավունք ունի մերժել The Հայոց ցեղասպանություն, օգտագործելով խոսքի ազատության իրավունքը »1: Այս տեսողական շրջանակին անմիջապես հաջորդում է լուսանկար, որը ցույց է տալիս մարդկային կմախքների կույտ `հետևյալ մեկնաբանությամբ.« Երբեք մի մոռացեք: Լուսանկարում նշված մարդիկ առանց ամսաթվի կանգնած են 1915 թվին: theեղասպանության ժամանակ օսմանյան թուրքերի կողմից սպանված հայերի եղբայրական գերեզմանի մոտ »2: Տեսողական շրջանակների հաջորդական ներկայացումը խոսում է այն մասին, որ անգլիական պարբերականը ստեղծում է մեդիա շրջանակ այնպես, որ ընթերցողները ընկալեն Հայոց ցեղասպանությունը որպես պատմական իրադարձություն, իսկ հերքողը ՝ որպես ագրեսոր: Շրջանակները սահմանում են սահմաններ, որոնք օգնում են հասկանալ բովանդակությունը և ձևավորել սեփական կարծիքը: Դրան հասնելու ուղիներից մեկը փոխաբերությունն է: Էդելմանը նշում է, որ աշխարհի երբեմնի փոխաբերական պատկերը դառնում է ձևավորող հասկացություն, որի լույսի ներքո մարդիկ համակարգում և մեկնաբանում են նոր տեղեկություններ: Հոդվածներից մեկում պարբերականի ընթերցողը հանդիպում է նման նախադասության. «1915-ի կոտորածները շատ պատմաբանների կողմից համարում են 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն և (ըստ ոմանց) համարվում են նացիստների առաջնորդ Ադոլֆ Հիտլերի ոգեշնչման աղբյուր» 4: Որպես այս հոդվածի փոխաբերություն ՝ մենք կարող ենք համարել Ադոլֆ Հիտլերի կերպարը, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում հրեաների զանգվածային ոչնչացման գլխավոր մեղավորն էր: Փերինչեքը, ինչպես Հիտլերը, կուսակցության առաջնորդ է և միևնույն ժամանակ ագրեսոր: Դորիս Գրաբերը, խոսելով տեսողական օժանդակ միջոցների ազդեցության մասին, նշում է, որ տեսողական փոխաբերությունն օգնում է արդյունավետորեն օգտագործել տեղեկատվությունը և ակտիվացնել հիշողության գործընթացները ՝ ավելի համոզիչ լինելով 5: Ընթերցողների համար «Ադոլֆ Հիտլեր» անունը կապվում է հրեաների Հոլոքոստի հետ, ուստի այս շրջանակը, որը հիմնված է փոխաբերության վրա, կրկին ընթերցողին ուղղորդում է ընկալման, որն անհրաժեշտ է ոչ միայն հասկանալու, այլ նաև ընկալելու պատմական փաստը Հայոց ցեղասպանությունը: Կարելի է ասել, որ «Daily Mail» պարբերականի հոդվածներում օգտագործված շրջանակները ՄԻԵԴ-ում «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի քննության վերաբերյալ ընթերցողներին հնարավորություն են տալիս մտածելու, կազմելու իրենց սեփական կարծիքը: Քանի որ շրջանակը կարող է դիտվել որպես ընթերցողներին ուղղորդելու միջոց, մենք կարող ենք ասել, որ պարբերականն անկեղծ է իր ընթերցողների հետ, քանի որ այն ներկայացնում է Հայոց ցեղասպանությունը հավաստի փաստերի կիրառմամբ: Հոդվածներում հայտնաբերված «ցեղասպանության ժխտում», «ռասայական խտրականություն», «եղբայրական գերեզման», «Հոլոքոստ», «20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն» բառերը խղճահարություն են առաջացնում ընթերցողների հուզական մակարդակի վրա, բայց միևնույն ժամանակ ՝ ընդվզում , Այսպիսով, «Daily Mail» - ը մեկը մյուսի հետեւից կառուցում է շրջանակը ՝ շեշտը դնելով նախ անգլիացի իրավաբանների բարձր մասնագիտական ​​որակների վրա, այնուհետև Հայոց ցեղասպանության պատմական փաստի վրա, Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականության վրա Դողու Փերինչեքի դեմ, պատմական և իրավական ճշմարտությանը հասնելու մարդկային նկրտումների վրա: , Հետաքրքիր է, որ նման փաստեր ներկայացնելով ՝ պարբերականը ոչ մի կերպ չի անդրադառնում ՄԻԵԴ-ում Դողու Փերինչեքի շահերը ներկայացնող փաստաբաններին: Սա մի շրջանակ է, որը կարելի է ասել, որ նպատակասլաց է: Այս կերպ պարբերականը փորձում է թաքնված, բայց շրջանակի միջոցով ցույց տալ պատմական ճշմարտությանը հավատարիմ մնալու իր դիրքը ՝ նպաստելով այն փաստին, որ ընթերցողը Հայոց ցեղասպանությունը ընկալում է որպես պատմական ճշմարտություն: 1 «Դա Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների: ”.2 Նույն տեղում: 3 Տե՛ս Belt T., Քաղաքական համոզմունք փոխաբերական մոդելավորման ճանապարհին, (Քաղաքական լեզվաբանություն. - հատոր 2 (22). Եկատերինբուրգ, 2007, էջ 18-25), հասանելի է http: // www. // «Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների. »: 5 Տե՛ս Belt T., նույն տեղում: Ալինա Նահապետյան «PERINCHECK ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի շրջանակը ՄԻԵԴ-Ի ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ `ԱՆԳԼԵՐԵՆ« ՕՐԱԳՈՐ MAԱԿԱՆ ՓՈՍՏ » ։

Հոդվածում փորձ է արվել շրջանակի տեսության կիրառմամբ մեկնաբանել, թե որ տեսանկյունից է անգլիական “Daily Mail” պարբերականը լուսաբանել ՄԻԵԴ-ում «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործով դատավարությունը։ Դիտարկելով պարբերականի հոդվածներում ֆրեյմինգի ինչպես վերբալ, այնպես էլ վիզուալ տարբերակները՝ կարելի է ասել, որ դրանցում կառուցված շրջանակներն ընթերցողի մոտ ձևավորում են կարծիք, որ 19151923 թթ. հայերի նկատմամբ Օսմանյան թուրքերի կողմից իրականացված զանգվածային ջարդերն իսկապես Ցեղասպանություն են եղել։

Գիտ. ղեկավար՝ ֆ․մ․ գ.թ., դոց. Ռ. Ավետիսյան Մոդելի նկարագրություն։ Դիտարկվում է մարդու կողմից ընտրության կատարման մոդել,որտեղ որպես ընտրության օբյեկտ հանդիսանում է այնպիսի առարկա,որի ձեռքբերման համար կատարվող դրամական ծախսերի ևսպառողիհարաբերակցություննչէ։ Օրինակ՝ եթե դիտարկենք 1․000․000էականորեն փոքրպայմանական միավոր ակտիվներ ունեցող սպառողի կողմիցսննդամթերքի ձեռքբերման ծախսերը (10 պ.մ) և որոշակի ներդրումկատարելու պարագայում օգտագործվող միջոցներըկտեսնենք, որ առաջինը կազմում է սպառողի ակտիվների 0,001%, իսկերկրորդը՝ 10%։ Ենթադրվումմեծէ այսհարաբերակցությունն, այնքան մարդուն ավելի շատ ինֆորմացիա ևժամանակ է անհրաժեշտ մինչև նա ձեռք կբերի տվյալ ապրանքը կամկկատարի տվյալ գործողությունը (օրինակ՝ ներդրում կատարելը)։ Պարզ է, որ մարդկանց կողմից կայացվող տնտեսականորոշումները կախված են որոշակի սահմանափակումներից։ Այսմոդելում կիրառվող սահմանափակումներն են ինֆորմացիան,տնօրինվող ակտիվները, եկամուտը, վարկային հասանելությունը,ժամանակը և մարդու սուբյեկտիվ սահմանափակումները21։ 1. Ինֆորմացիա։ Մինչև որոշման կայացումը մարդունանհրաժեշտ է որոշակի ինֆորմացիա, որը վերաբերում է որոշմանկայացման օբյեկտներին։ Համարվում է, որ անհայտ ինֆորմացիանձեռք բերելու համար (անորոշությունը պարզելու կամ սուբյեկտիկասկածները փարատելու համար) կատարվելու են որոշակի ծախսեր,մասնավորապես՝ դրամական և ժամանակային։ Այստեղ որպեսդրամական ծախս դիտարկվում է պատշաճ շրջահայացության ծախսըէ հնարավորության և իրականության21 Այս մոտեցման հիմքում ընկածհարաբերակցության փիլիսոփայական ըմբռնումը։ Դիտարկվում է, որ մարդկանցգործողությունների հիմքը հնարավորություններն են, իսկ սահմանափակումներիառկայությունըենհնարավորությունների «ծավալը»։ բացակայությունը փոքրացնումկամմեծացնումկամիրականացնելուենթադրումՏնօրինվող ակտիվներ,տեսանկյունիցպոտենցիալէԲացի նրանից, որ մարդն իրականացնում(Due diligence cost22)։ Պատշաճ շրջահայացությունը հասկացություն է,որը վերաբերում է խելամիտ մարդու կողմից անհրաժեշտաբարնախաձեռնվող միջոցներին՝ մինչև համաձայնության գալը կամերկրորդ կողմի հետ ֆինանսական գործարք իրականացնելը։ Ներդրումներպատշաճշրջահայացությունըներդրմանուսումնասիրություն և աուդիտ՝ հաստատելու համար բոլոր փաստերն, ինչպիսիք են ֆինանսական հաշվետվությունները և այլընդունված նյութերը։ է որոշակինախաձեռնություն ինֆորմացիա ձեռք բերելու նպատակով, առկա էնաև հասանելի ինֆորմացիայի մեկ այլ կողմ ևս։ Ենթադրվում է, որմարդը ստացված ինֆորմացիան գնահատում է իր գիտելիքների ևնախկինում ունեցած փորձի հիման վրա։ Ստացված ինֆորմացիայիարժեքը և նշանակությունը կախված են այն ստացողից։ վարկայինեկամուտ ևհասանելություն23։ Այս մոդելում եկամտից բացի դիտարկվում են նաևմարդու կողմից տնօրինվող այլ միջոցներ։ Պատճառն այն է, որ մարդըդրանք կարող է օգտագործել այլ ակտիվ ձեռք բերելու նպատակով,այն պարագայում, երբ իր եկամուտները չեն բավարարի։ Պակասիրացվելի ակտիվի իրացման համար կատարվում են որոշակիծախսեր։ Նախ անհրաժեշտէ որոշակի դրամական ծախս՝միջնորդավճարների տեսքով, ապա ժամանակային ծախս՝ մինչև որայդ ակտիվը կիրացվի։ է, որ մարդը մոդելումնկարագրված որոշման կայացման վրա ծախսում է որոշակիժամանակ։ Ժամանակային ծախսն իրականացվում է ինֆոմացիա ձեռքբերելու նպատակով։ Այն առաջանում է նաև պակաս իրացվելիակտիվի իրացման պարագայում։ Ժամանակը կարող է ծախսվել նաևկայացված որոշումն իրագործելու համար։ Օրինակ՝ բնակարանիձեռքբերում, ինչը հանգեցնումէ սեփականության իրավունքիգրանցման հետ կապված ժամանակային ծախսերի։ 4. Մարդու ներքին սահմանափակումները։ Որպես այսպիսիքդիտարկվում են մարդու նախընտրությունները, որոնք, ըստ էության,22 Հասանելի է այստեղ՝ http։ //www.investopedia.com/terms/d/duediligence.asp23 Վարկային հասանելությունը հասկացվում է որպես մարդու կողմից ակնկալվողհնարավոր վարկի չափը3. Ժամանակը։ Ենթադրվումնույնպես հանդիսանում են սահմանափակում24։ Սրանք էականորենկարող են ազդել մարդու կողմից կայացվող որոշումների վրա։ Համարվում է, որ մարդն ունի որոշակի նախընտրություններգնման ենթակա օբյեկտի հատկանիշների վերաբերյալ։ Ենթադրվում է,որ յուրաքանչյուր մարդու համար հատկանիշների կարևորությանաստիճանը կարող է տարբեր լինել։ Նշանակենք (cid։ 2010)(cid։ 3037)-ով j-րդ հատկանիշիկարևորության աստիճանը, որտեղ (cid։ 2010)(cid։ 3037) ∈ [0,1], որքան (cid։ 2010)(cid։ 3037)-ն մոտ է մեկին,այնքան հատկանիշը կարևոր է մարդու համար և հետևաբար առավելմեծ ազդեցություն ունի կայացվող որոշման վրա։ Բացի նրանից, որ մարդը գնահատում է հատկանիշները ըստկարևորության, նա նաև ունի նախընտրություններ հատկանիշըկազմող տարրերի միջև։ Դիցուք y(cid։ 2920) հատկանիշը բնութագրվում է(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2869),(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2870),…,(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 3041) թվերով։ Դա հակիրճ կգրենք այսպես՝(cid։ 1877)(cid։ 3037) = (cid։ 3419)(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2869),(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2870),…,(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 3041)(cid։ 3423)Այստեղ y(cid։ 2920)(cid։ 2921)-ն թիվ է՝ y(cid։ 2920)(cid։ 2921) ∈ [0,100], որի միջոցով դասակարգվում էմարդու նախընտրությունը y(cid։ 2920) հատկանիշի տարրերի միջև։ Օրինակ՝եթե y(cid։ 2869)-ով նշանակենք գույների բազմությունը, և ընդունենք, որ տվյալանհատը նախընտրում է կանաչ գույնը կարմիրից, իսկ կարմիրը՝սպիտակից և այլն, ապա y(cid։ 2869) = {100,99.99,95,…} բազմության մեջ,առաջին թիվը կբնութագրի կանաչ գույնը, երկրորդ թիվը՝ կարմիրը,իսկ երրորդը՝ սպիտակը և այլն։ Հնարավոր է, որ օբյեկտն ունենա հատկանիշի տարրերից միայնմի մասը։ Դա ցույց տալու համար (cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3038)-ով նշանակենք j-րդ հատկանիշիk-րդ տարրի առկայությունը կամ բացակայությունը հնարավորտարբերակներում (գնման ենթակա օբյեկտներում)։ Այս մոդելում դիտարկվում է, որ օբյեկտը կարող է ունենալհատկանիշի տարրերից միայն մեկը։ Մաթեմատիկորեն սա նշանակումէ, որ Ենթադրենք, որ մարդն իր ընտրությունն իրականացնում է միքանի օբյեկտների միջև։ Այդ օբյեկտներիցյուրաքանչյուրն ունիհատկանիշների այնպիսի խումբ, որոնք ունեն նաև մյուս օբյեկտները։ 24 Ենթադրվում է, որ մոդելում դիտարկվող ժամանակահատվածն այնքան մեծ չէ, որկհանգեցնի մարդկանց նախընտրությունների փոփոխության։ Այդ պատճառովնախընտրությունները սույն մոդելում ընդունվում են որպես անփոփոխ։ (cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3038) ∈ {0,1}(cid։ 3040)(cid։ 3038)(cid։ 2880)(cid։ 2869) (cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3038) ներկայացնումորէ,Այս հատկանիշների տարրերով օբյեկտն իդենտիֆիկացվում է։ Դանշանակում է, որ (cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3030)…(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3053) = 1։ Քննարկենք հետևյալ օրինակը. գոյություն ունի 3 հատկանիշ ևօբյեկտը համապատասխանաբար ունի այդ հատկանիշների հետևյալտարրերը՝ (cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 2869), (cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 2873), (cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 2876)։ Ստացվում է, որ l(cid։ 2869)(cid։ 2869)l(cid։ 2870)(cid։ 2873)l(cid։ 2871)(cid։ 2876) = 1։ Այժմ դիտարկենք մի ֆունկցիա, որը բնութագրում է օբյեկտի j-րդհատկանիշի որևէ տարրի առկայությունը։ (cid։ 1861)(cid։ 3037) = (cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 2869)(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2869) +(cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 2870)(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 2870) +⋯+(cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3041)(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 3040)Կոնկրետ օբյեկտի համար (որում առկա է j-րդ հատկանիշի c-րդտարրը) այդ ֆունկցիան կընդունի հետևյալ տեսքը՝ (cid։ 1861)(cid։ 3037) = (cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3030)(cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 3030) = (cid։ 1877)(cid։ 3037)(cid։ 3030)՝հիմք ընդունելով (1) և (2) պայմանները։ էության,Բոլոր հատկանիշների համար կստանանք․(cid։ 1847) = (cid։ 2010)(cid։ 2869)(cid։ 1861)(cid։ 2869) +(cid։ 2010)(cid։ 2870)(cid։ 1861)(cid։ 2870) +⋯+(cid։ 2010)(cid։ 3040)(cid։ 1861)(cid։ 3040)էՈրտեղ (cid։ 1847)-ն,իրենիցըստհնարավորօգտակարության ֆունկցիան։ Ընդունվումտարբերակներից կընտրվի այն, որն ունի մաքսիմալ օգտակարություն։ Կրկին սահմանափակումների վերաբերյալ։ Դիտարկվեցինինֆորմացիոն, ժամանակային, դրամական և մարդու ներքինսահմանափակումները։ Վերջինս պայմանավորեց օգտակարությանֆունկցիան։ Առաջիններից դրամական ծախսն օբյեկտի ձեռքբերմանգինն է և ուղեկցող ծախսերը (օրինակ՝ անշարժ գույքի նկատմամբսեփականությանհամար անհրաժեշտպետական վճարները)։ Դրամական ծախսը նշանակենք M-ով։ շրջանակներումենթադրում է ինֆորմացիայի ձեռքբերման համար անհրաժեշտծախսերը, որոնք ունեն դրամական արտահայտություն25։ Ժամանակային ծախսի վերաբերյալ ուսումնասիրությունը տվյալմոդելի շրջանակներում հանգում է նրան, որ այն նույնպես կարելի էչափել դրամական արտահայտությամբ։ Այստեղ ժամանակային ծախսիհետ կապված առաջանում է չստացված տոկոսային եկամտի տեսքովայլընտրանքայի ծախս, որը արտահայտվում է որոշակի ժամանակ անցներդրվելիք կամ ծախսվող գումարի դիսկոնտավորված՝ ներկաարժեքի առաջացմամբ(եթե գնման պրոցեսը իրականացվերժամանակի նույն պահին, ապա դիսկոնտավորման խնդիրչէրառաջանա)։ 25 Մոդելում ընդունվում է, որ ինֆորմացիոն ծախսերը մարդու կողմից կանխատեսելի(ակնկալվող) որոշակի ծախսեր են, որոնք անհրաժեշտ են իրականացնել օբյեկտինախնական ընտրությունից հետո։ Իսկ նախնական ընտրությունը իրականացվում էօբյեկտի այն հատկանիշների հիման վրա, որոնք նախապես հայտնի են։ իրավունքի գրանցմանԻնֆորմացիոնսահմափակումըմոդելիԵթենմանաբնույթ այլինֆոմացիայիօրերովգործողություններիվրաI-ով՝ ինֆորմացիոն ծախսերը,արտահայտած, նշանակենքտնօրինվող ակտիվները, եկամուտը և վարկային հասանելությունը՝ Eով, իսկ տոկոսադրույքը՝ r-ով (դիտարկվում է պարզ տոկոսադրույք),ապա կստանանք՝ձեռքբերման ևծախսվածt-ով,ժամանակն`որտեղ (cid։ 2011)-ն գործակից է, որը ցույց է տալիս մարդու ունեցվածքի այնմասը, որը նախատեսվում է ծախսել տվյալ օբյելտը ձեռք բերելուհամար։ Արդյունքումտեսքը՝կունենամոդելըհետևյալ(cid։ 1847) = (cid։ 2010)(cid։ 2869)(cid։ 1861)(cid։ 2869) +(cid։ 2010)(cid։ 2870)(cid։ 1861)(cid։ 2870) +⋯+(cid։ 2010)(cid։ 3040)(cid։ 1861)(cid։ 3040) → (cid։ 1865)(cid։ 1853)(cid։ 1876)(cid։ 1839) +(cid։ 1835) ≤ (cid։ 2011)(cid։ 1831) 1+ (cid։ 3045)(cid։ 3047) (cid։ 2871)(cid։ 2874)(cid։ 2873) (cid։ 1864)(cid։ 3036)(cid։ 3037) = {0,1}(cid։ 1839) +(cid։ 1835) ≤ (cid։ 2011)(cid։ 1831) 1+ (cid։ 3045)(cid։ 3047) (cid։ 2871)(cid։ 2874)(cid։ 2873) Մոդելում դիտարկվում է, որ ընտրությունը իրականացվում է միքանի օբյեկտների միջև, որոնք նախապես հայտնի են։ Ինչպես նշվել էվերևում, օբյեկտներն իդենտիֆիկացվում են իրենց մի խումբհատկանիշներով, որոնք էլ հենց դիտարկվում են տվյալ մոդելում։ Դիտարկենք երկու օբյեկտ, որոնց վերաբերյալ ինֆորմացիաններկայացված է ստորև․Օբյեկտ 1Օբյեկտ 2(3) սահմանափակումը կստանա հետևյալ տեսքը 0 < (cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3028)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3028)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3028)(cid։ 3301)((cid։ 1839)(cid։ 2869) +(cid։ 1829)(cid։ 2869))+(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3029)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3029)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3029)(cid։ 3301) ∗((cid։ 1839)(cid։ 2870) +(cid։ 1829)(cid։ 2870)) ≤ Իդենտիֆիկատոր(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3028)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3028)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3028)(cid։ 3301) = 1(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3029)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3029)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3029)(cid։ 3301) = 1Ծախսեր(cid։ 1839)(cid։ 2869), (cid։ 1829)(cid։ 2869), (cid։ 1872)(cid։ 2869)(cid։ 1839)(cid։ 2870), (cid։ 1829)(cid։ 2870), (cid։ 1872)(cid։ 2870)Այստեղսահմանափակման(cid։ 3082)(cid։ 3006) (cid։ 2869)(cid։ 2878) (cid։ 3293)(cid։ 3295) (cid։ 3119)(cid։ 3122)(cid։ 3121) որտեղ (cid։ 1872) = (cid։ 1872)(cid։ 2869) ∗(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3028)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3028)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3028)(cid։ 3301) + (cid։ 1872)(cid։ 2870) ∗(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3029)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3029)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3029)(cid։ 3301)լինելու պայմանըմատնանշում է այն հանգամանքը, որ ընտրությունը՝ երկու օբյեկտներիմիջև, պարտադիր իրականացվելու է։ Սա նշվում է այն նպատակով, որմոդելը բնութագրի, թե ինչ ընտրություն կկատարվի, եթե մոդելիդրականսուբյեկտը որոշի ընտրել օբյեկտների միջև՝ հաշվի առնելովօբյեկտների հատկանիշային և ծախսային առանձնահատկությունները։ A-ովնշանակենք(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3028)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3028)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3028)(cid։ 3301)((cid։ 1839)(cid։ 2869) +(cid։ 1829)(cid։ 2869))+(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3029)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3029)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3029)(cid։ 3301) ∗((cid։ 1839)(cid։ 2870) +(cid։ 1829)(cid։ 2870))արտահայտությունը։ Մոդելի վերջնական տեսքը կլինի հետևյալը՝(cid։ 1847) = (cid։ 2010)(cid։ 2869)(cid։ 1861)(cid։ 2869) +(cid։ 2010)(cid։ 2870)(cid։ 1861)(cid։ 2870) +⋯+(cid։ 2010)(cid։ 3040)(cid։ 1861)(cid։ 3040) → (cid։ 1865)(cid։ 1853) 0 < (cid։ 1827) ≤ (cid։ 2011)(cid։ 1831) 1+ (cid։ 3045)(cid։ 3047) (cid։ 2871)(cid։ 2874)(cid։ 2873) (cid։ 1864)(cid։ 3036)(cid։ 3037) = {0,1}(cid։ 3040) (cid։ 3533)(cid։ 1864)(cid։ 3037)(cid։ 3038) (cid։ 3038)(cid։ 2880)(cid։ 2869) (cid։ 4680)(cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3028)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3028)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3028)(cid։ 3119)…(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3028)(cid։ 3301) = 1 (cid։ 1864)(cid։ 2869)(cid։ 3029)(cid։ 3117)(cid։ 1864)(cid։ 2870)(cid։ 3029)(cid։ 3118)(cid։ 1864)(cid։ 2871)(cid։ 3029)(cid։ 3119) …(cid։ 1864)(cid։ 3041)(cid։ 3029)(cid։ 3301) = 1Խնդրի լուծման արդյունքում26 ստացվում է n հատ (cid։ 1864), որոնքհավասար են մեկի։ Դրանք բնութագրում են մոդելում դիտարկվողօբյեկտներից մեկը։ Այդ օբյեկտը հենց հանդիսանում է սպառողիկատարված ընտրությունը։ Մոդելն իր կիրառությունը կարող է գտնել նաև տարբերակվածապրանքատեսակներիկամժամանակային ծախս չեն ենթադրում, կամ դրանք շատ փոքր են։ Տվյալպարագայում մոդելից կհանվեն ժամանակային և ինֆորմացիոն ծախսբնութագրող մեծությունները։ ինֆորմացիոննկատմամբ,որոնքՂազարյան ԱմասյաI-M-T ՄՈԴԵԼԲանալի բառեր - սպառողական ընտրություն, նախընտրություններ,մարդկանց տնտեսկան վարքագիծ, սահմանափակումներ։

Սույն հոդվածում ներկայացված է մաթեմատիկական մոդել, որտեղ որպես հիմնական մեծություններ դիտարկվում են ինֆորմացիոն, դրամական, ժամանակային և ներանձնային (նախընտրություններ) սահմանափակումները։ Մոդելը ցույց է տալիս, թե այս սահմանափակումների համատեքստում ինչպես է կողմնորոշվում սպառողը (կամ ներդրողը) իր որոշումը կայացնելիս։ Մոդելը հիմնված է այն մոտեցման վրա, որ մարդկանց տնտեսական վարքագիծը կախված է սահմանափակումներից։

ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՀԱՅԵՐԻ EMՈOՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԻ ՇՈՒՐ Հայկական սփյուռքը ստեղծվել է ցեղասպանության և տեղահանության արդյունքում, երբ հարյուր հազարավոր մարդիկ ստիպված էին արտասահմանում ապրելու իրավունք գտնել: Հանցագործության արդյունքում շուրջ 1 միլիոն մարդ արտագաղթել է Արեւմտյան Հայաստանից և հայտնվել անելանելի վիճակում: Առաջին հիմնական խնդիրը դրանց կարգավորումն էր: Ըստ ազգային պատվիրակությունների և քաղաքական կուսակցությունների, «առայժմ լավագույնն է պահպանել հայկական արտագաղթը Թուրքիայի և Հայաստանի հարևան երկրներում և վայրերում: Այս կերպ նրանք հույս ունեն, որ. Ա) միգրանտները ապաստան կգան այն երկրներում, որոնք արդեն ունեն հայկական գաղութներ և ապահովում են ֆինանսական աջակցություն: Փախստական ​​հայերը հույս ունեին վերադառնալ հայրենիք: Նրանց ոգեշնչեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գոյությունը, Միացյալ Անկախ Հայաստանի հռչակումը, Սուր պայմանագիրը: Այնուամենայնիվ, նրանք պետք է վեր բարձրանային Հայաստանի խորհրդայնացումից և թաղվեին Լոզանի խորհրդաժողովից հետո: Վերջինս նույնիսկ մերժեց «հայկական օջախ» ստեղծելու գաղափարը: «Այդ ժամանակվանից օտար ափերում հայտնված հայերն առաջին հերթին սկսել են ապահովել, զարգացնել և զարգացնել իրենց տնտեսական և ազգային գոյությունը, արմատավորվել նոր բնակավայրերում», - ասում է Կ. Դալլաքյանը: Այսպես է ձեւավորվել հայկական սփյուռքը: Հարկ է նշել, որ, չնայած սփյուռքի կազմավորման երկար տարիներին, այն առաջացավ հազարավոր հայերի միաժամանակ մասնակցությամբ: Նրանք ստեղծվել էին մեծ խմբերով ցանկացած վայրում, ինչը գոյատևման և ինքնության ուժ էր: Այժմ աշխարհի 190 երկրներում հայեր կան, հայ մեծ բանաստեղծ Հ. Շիրազի խոսքը: «… Որ լուսինը նույնիսկ ծանոթ է հայ թափառողին» 3: Ելնելով սփյուռքահայերի գոյությունից, որը պայմանավորված է ընդունող երկրի սոցիալ-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային առանձնահատկություններով, հայկական սփյուռքի համայնքները կարող են խմբավորվել ըստ այդ երկրների ընդհանուր բնութագրերի. Արևելքի հայկական համայնքներ, Արևմուտք, Հարավային Ամերիկա և հետխորհրդային տարածք 4: Մենք դիտարկել ենք հետևյալը. Արևելյան երկրներ. Լիբանան, Սիրիա, Իրան, Թուրքիա, Եգիպտոս, Եթովպիա, Հնդկաստան, Ավստրալիա, արևմտյան երկրներ. ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա, Կանադա, Բուլղարիա, Լեհաստան, Հունգարիա, Հարավային Ամերիկա 1 «Հայոց պատմություն», հ. 4, գիրք Ա, Երեւան, 2010, էջ 624-625: 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Շիրազ Հ., Հայկական դանթեական, Երեւան, 1991, էջ 1: 4 Տե՛ս «Հայկական սփյուռք» հանրագիտարան, Երեւան, 2003, էջ 9: երկրներ ՝ Ուրուգվայ, Արգենտինա, Բրազիլիա, հետխորհրդային երկրներ ՝ Ռուսաստան, Վրաստան (տես Աղյուսակ 1): Իսկ ի՞նչ է Սփյուռքը: Մենք համաձայն ենք Վ.-ի հետ: Սաֆրոնի հետ, որը Սփյուռքը համարում է այն գաղթական համայնքները, որոնք (կամ նրանց նախնիները) հայրենիքից տարածվում են օտար երկրներ, ունեն հավաքական հիշողություն, տեսլական կամ առասպել իրենց իրական հայրենիքի, նրա ֆիզիկական դիրքի, պատմության, ձեռքբերումները, նրանք կարծում են, որ այնտեղ անհնար է ամբողջությամբ ինտեգրվել, ուստի նրանք իրենց մասամբ օտարացած են զգում, նախնիների հայրենիքին վերաբերվում են որպես իրենց իսկական իդեալական հայրենիքի, որին իրենք կամ իրենց երեխաները պետք է վերադառնան: , որը որոշում է նրանց համերաշխությունը `էթնոհամայնքային գիտակցություն 1: Սփյուռքահայերի շարժը (հազարներով) Աղյուսակ 1 eriամանակաշրջան Երկիր 1 ԱՄՆ 2 Ուրուգվայ 3 Արգենտինա 4 Կանադա 5 Բրազիլիա 6 Սիրիա 7 Լիբանան 8 Հնդկաստան 9 Իրան 10 Հունգարիա 11 Թուրքիա 12 Եգիպտոս 13 Եթովպիա 14 Մեծ Բրիտանիա 15 Ֆրանսիա 16 Իտալիա 18 Ֆրանսիա 16 Ֆրանսիա թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: և ոչ n: ի: M: թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա թ: թ: n: ա k: ա Երբ սեղանին ենք նայում, տեսնում ենք, որ 20-րդ դարում: Երկրորդ կեսին տեղի է ունենում սփյուռքահայերի ինտենսիվ շարժում: Մի կողմից, Մերձավոր Արևելքի հայ համայնքները նիհարում են, մյուս կողմից `Եվրոպայում հայերի թիվն ավելանում է: 1, էջ 211-227: 2 «Հայկական սփյուռք» հանրագիտարան. Գասպարյան Ս., Սփյուռքահայ գաղութներն այսօր. Մշակութային կյանքի ուրվագիծ, Երեւան, 1962: Ոսկանյան Ա., Սփյուռքահայերի տարվա կազմը, «ԼՀԳ», 9, էջ. 4751 թ. «Հայերն աշխարհում. Համառոտ հանրագիտարանային բառարան», Երեւան, 1995: «Հայկական սփյուռք» տարեգիրք, Երեւան, 2009: Ռիկայի հայերի քանակը, այսինքն ՝ հայերի տեղաշարժը Արևելքից դեպի Արևմուտք: Ըստ Օքսֆորդի համալսարանի դասախոսի, գիտնականը, ըստ դոկտոր Հրաչ Չիլինգիրյանի, Մերձավոր Արևելքի հայ բնակչությունը 1975 թ.-ին 625 հազար մարդ է նվազել, իսկ 2008 թ. Կազմել է 320 հազար: 1: Մերձավոր Արևելքի երկրներից ԱՄՆ, Կանադա և Եվրոպայի երկրներ հայերի արտագաղթի պատճառները «Նորավանք» հիմնադրամի հայագիտական ​​կենտրոնի փորձագետ Վ. Հովյանը համարում է .1. Արևմտյան երկրներում կյանքի ավելի բարձր որակ: 2. Հեշտ հարմարվողականություն արևմտյան սոցիալ-մշակութային միջավայրին: Հայերը, քրիստոնյա լինելով, ավելի հեշտությամբ են յուրացնում եվրոպական «ամերիկյան սոցիալ-մշակութային բարքերը» և, հետևաբար, ավելի հեշտությամբ են ինտեգրվում այդ հասարակություններին, քան մահմեդականները: Եվրոպա-ամերիկյան նրանց ավելի մտերմիկ սոցիալ-մշակութային միջավայրը Մերձավոր Արևելքի հայերի ՝ Արևմուտք արտագաղթելու խթան է: 3. Գերիշխող իսլամական միջավայրը: Այն որոշ չափով խորթ է հայերի համար: Չնայած հայերի նկատմամբ ընդհանուր աշխարհիկ պետությանը և հանդուրժողականությանը, Մերձավոր Արևելքում չեն եղել քաղաքական կամ քաղաքացիական ազատություններ, որոնք հայերի ինքնադրսևորման մեծ հնարավորություն են տալիս: Սա բացատրում է այդ երկրներում հայկական համայնքների քաղաքական պասիվությունը: 4. Ներքին-արտաքին ցնցումներ. Արաբա-իսրայելական հակամարտություն, 1975-1990թթ. Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմ, 1979 թ. Իսլամական հեղափոխություն Իրանում, Իրան-Իրաք պատերազմ (Պարսից ծոցի առաջին պատերազմ, 1980-1988), Իրաքի ներխուժում Քուվեյթ (Gulfոցի երկրորդ պատերազմ, 1990), Իրաք-ԱՄՆ պատերազմ (Gulfոցի երրորդ պատերազմ, 2003) 2: Այս ամենը Հ. Չիլինգիրյանը ավելացնում է ներհամայնքային հիմնախնդիրները, որոնք կապված են երեք ինստիտուտների ՝ Հայ եկեղեցու, հայկական դպրոցի և հայալեզու մամուլի հետ 3: Սփյուռքահայերը նախընտրում են իրենց սեփական շահերը ՝ անտեսելով մյուս բացասական գործոնները, մենք ուզում ենք նշել դրականը: Սփյուռքահայերը իրենց պարտավորված չեն զգում ոչ մի երկրի առջև, պատրաստ չեն ջանքերն ուղղել նրա պաշտպանությանը, այսինքն ՝ եթե անգամ կորցնեն հայկականության զգացողությունը, չեն ձուլում, որ ինչ-որ մեկը դառնա կոսմոպոլիտ: Այս հանգամանքը պահպանում է նրանց «դարձի բերելու» ու որպես հայ դաստիարակելու հնարավորությունը: Այնուամենայնիվ, պետք է խոստովանենք, որ Սփյուռքում հայկական զգացողության խնդիր կա: Մասնավորապես, «Հորիզոն» թերթի 1983 թ. Համարը: Ըստ նույն թվականի ապրիլի 26-ին Օտտավայում հրապարակված «Կանադայի 1981 թվականի մարդահամարի» մեջ տպագրված տեղեկատվության, Կանադայում 21 հազար մարդ «իրեն հայ է ճանաչում»: մարդ 4 Երբ մենք այս թիվը դնում ենք այդ ժամանակ Կանադայում հաշվարկված 70 հազարի մեջ: Հայերի թվի կողքին ոչնչացման մեծ վտանգ կա: Հունգարիայում իրավիճակն ավելի վատ է: 2002 հայերեն 1 Տե՛ս «Նոր առաջ», 25 մայիսի, 2013 թ. 2 Հովյան Վ., Հայկական սփյուռքի վերափոխումը. Մարտահրավերներ և հնարավորություններ, «Գլոբուս», 5, 2013 թ., Էջ 25: 3 Տե՛ս New Forward, 25 մայիսի, 2013 թ. 4 Տե՛ս Ոսկանյան Ա., Էջ 47-51: Ինքնավարության ընտրություններում որպես հայ գրանցված շուրջ 2500 մարդ: (Անցյալ տարի 600-ը հայ էր համարվում) 1: Հիշենք, որ այս շրջանում Հունգարիայում ապրում էր 15 հազար մարդ: Հայերեն. Այս փաստերը ստիպում են մեզ համաձայնել Ա. Այվազյանի այն մտքի հետ, որ ծագումով հայերը հայեր են: Առաջին դեպքում նրանք հայրենիքի համար պատասխանատվության զգացում չունեն, չեն ուզում մտածել հայրենիքում ապրելու մասին, չեն ուզում լինել հայոց լեզվի կրող ՝ գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար հաշտվելով անխուսափելի ձուլման ու ուծացման հետ: իրենց սերունդներից, այսինքն ՝ անձնական ներգրավվածություն չունեն ազգային կյանքում: Այստեղ պետք է հիշել ամերիկացի հայտնի սոցիոլոգ, պրոֆեսոր Լուիզ Կրիսբերգի ուսումնասիրության արդյունքը: «Ավելի մեծ համայնքին պատկանելը հաճելի զգացողություն է առաջացնում: Ինքնապաշտպանական խմբի մաս լինելն անմահության պես մի բան է ապահովում: Մյուս կողմից, ներքին հպարտության պակաս ունեցող խմբին պատկանելը վնասում է անհատի ինքնագնահատականը: »3 Հայերը կազմում են իրենց բնակվող երկրների բնակչության մի փոքր մասը: Այդ թիվը տատանվում է 1% -ի սահմաններում և միայն առանձին դեպքերում այն ​​գերազանցում է 1% -ը: Նման դեպքերի օրինակ են Լիբանանը (2%) և Ռուսաստանը (1,5-2%): Այնուամենայնիվ, եթե նրանք միասնական են, նրանք կարող են պահանջներ ներկայացնել այն երկրներին, որոնք պաշտպանում են իրենց հայրենիքի շահերը: Նման օրինակներից մեկը 1994 թվականն է: Այն, ինչ տեղի ունեցավ ԱՄՆ-ում: ՀՅԴ Արևմտյան Ամերիկայի Հայ Դատի հանձնախմբի շնորհիվ Նախագահ Բ. Ամերիկահայերը պատասխանեցին Քլինթոնի վարչակազմի փորձին ՝ չեղյալ համարել բանաձևը, որն արգելում է ԱՄՆ-ի աջակցությունն ադրբեջանցիներին ՝ հազարավոր հեռագրեր ուղարկելով Վաշինգտոն (3000 հեռագիր Սպիտակ տան և դեմոկրատական ​​առաջնորդներին), հիշեցնելով նրանց, որ բանաձեւը չեղյալ համարելը մեծապես կվնասի Կալիֆորնիայի հայերի շրջանում ԱՄՆ նախագահի բարեհաճությանը: Օգնության պատճենների առատությունը գրանցվել է 1988 թվականին: Հայաստանում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո `Արցախյան շարժման ընթացքում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ ոչ բոլորին էր հետաքրքրում Հայաստանի իրավիճակը: Երբ նայում ենք «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի նվիրատվությունների ցուցակին, պարզ է դառնում, որ սփյուռքահայերից ոչ ավելի, քան երկու տասնյակ մարդ է մտահոգված Հայաստանով և անավարտ ներգրավվածությամբ: Կանգնելով օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պայմաններից վեր ՝ սա ցույց է տալիս սփյուռքահայերի պասիվությունը հայրենիքին ծառայելու պատրաստակամության մեջ: Հաջորդ հարցը սփյուռքահայերի աճող թվաքանակի դինամիկան է: Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս սփյուռքահայերի թվի աճի տեմպի նվազում: Այսպիսով, եթե 1980-1960 թվականներին սփյուռքահայերի թիվը մոտ 20 երկրների օրինակով այն ավելի քան կրկնապատկվեց ՝ 943 700-ից հասնելով 1 965 500, ապա հաջորդ 20 տարիների ընթացքում (2000 թվականից մինչև 1980 թվականներ) աճեց շուրջ 13% -ով ՝ կազմելով 2,232,780: Եվ սա այն դեպքում, երբ վերջին տասնամյակների ընթացքում Հայաստանից մեծացել է հայերի արտահոսքը, Սփյուռքի համալրումը: Վերջին հանգամանքը ցույց է տալիս, որ սփյուռքահայերի բնական աճի տեմպերը կտրուկ նվազել են, կամ դրանց ձուլման տեմպերը աճել են: 1 Տե՛ս hamամակոչյան Ա., Արևելյան Եվրոպայի հայ համայնքների հիմնախնդիրները, Երևան, 2011, էջ: 117: 2 Տե՛ս Ա. Այվազյան, Հայ ինքնության գրավականները կամ ով է հայ, Լոս Անջելես, 2008, էջ 16-17: 3 Տե՛ս http: //vahagnakanch.files.wordpress.com/2011/04/azgaynaganutyan-masin.pdf. 4 Տե՛ս Petrosyan K., Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունները 1988-2001 թվականներին, Երեւան, 2011, էջ 28-29:  Հայերը աշխարհում սփռվելուն զուգահեռ սփռված են նահանգների ամբողջ տարածքում: Այս հանգամանքը նվազեցնում է նրանց «հայկական ինքնությունը» պահպանելու հնարավորությունները: Օրինակ ՝ ինչպե՞ս կարող է հայը մնալ 162 հազար հայ: բնակչություն և 152 հազ. Ապրելով 11 հոգով գերակշռող տարր ունեցող երկրում, սա այն դեպքում, երբ Սփյուռքի յուրաքանչյուր կենտրոն յուրովի է հարաբերություններ կառուցում հայրենիքի հետ: Այս իմաստով հայկական սփյուռքի կենտրոնների միջեւ նմանություն չկա: « Արդյունքում մենք ստանում ենք հայերի տասնյակ պատկերներ: Այստեղ հայերն աճում են այն իմաստով, որ հայկականությունը բոլորի հետ հաղորդակցման հիմքն է, որը կդառնա հայերի միասնության հիմքը աշխարհի բազմազանության մեջ: Հայերին բնորոշ հաջորդ երեւույթը քաղաքաշինության բարձր և աճող դինամիկան է: Ներկայումս սփյուռքահայերի 80% -ը ապրում է քաղաքներում 1: Դա պայմանավորված է նրանց զբաղմունքով, նրանց աշխատանքի բնույթով: Փոխվել է նաև Հայաստանում ապրող հայերի թվի և սփյուռքահայերի հարաբերակցությունը: 1970 Աշխարհի հայերի 36% -ը ապրում էր Խորհրդային Հայաստանում: 2001 թ. Ըստ տվյալների ՝ այդ թիվը նվազել է ՝ կազմելով 32% 2: Ներկայումս հայերի 25-30% -ը բնակվում է Հայաստանում: Սա հետխորհրդային շրջանում Հայաստանում գրանցված ծնելիության ցածր մակարդակի արդյունք է `Հայաստանից հայերի արտահոսքի պատճառով: Վերջինիս արդյունքում առկա համայնքները լցվում են, քանի որ նոր համայնքներ ու նոր Սփյուռք է ձեւավորվում: Սա մի կողմից նշանակում է խորացնել հայկական ուժերի ցրումը, մյուս կողմից թարմացնում է նախկին սփյուռքի անդամների հիշողությունը, հետաձգում և բարդացնում նրանց ձուլումը: Փոխվել է նաև սփյուռքահայերի բաշխման պատկերը ըստ աշխարհի տարածաշրջանների: Սփյուռքի կազմավորման շրջանում Ասիայում հայերի թիվը մեծ էր: 1926 Այնտեղ ապրում էր ամբողջ աշխարհի հայերի 74% -ը (բացառությամբ Խորհրդային Միության տարածքում ապրողների): Սակայն այս թիվը աստիճանաբար նվազել է: 1970 առաջնությունը պատկանում էր Ամերիկային, որն աճեց 2001-ին: Այն կազմել է 54,1%, այսինքն `նախկին Խորհրդային Միությունից դուրս ապրող հայերի կեսից ավելին ապրում էր Ամերիկայում: 2001 թվական Ըստ տվյալների ՝ Եվրոպան երկրորդ տեղում էր 31% -ով, իսկ Ասիան ընկավ երրորդ տեղում ՝ 12% -ով: Ասիայում սփյուռքահայերը կենտրոնացած էին Խորհրդային Միության տարածքում, որտեղ հայ բնակչությունը 1970 թվականին էր: Ըստ տվյալների, դա կազմում էր Ասիայում հայ բնակչության 72% -ը, որի 88% -ը `Անդրկովկասի երկրներում: Այս թիվը աստիճանաբար նվազեց 2001 թ.-ին: Աշխարհի բոլոր հայերի 69% -ը ապրում էր նախկին Խորհրդային Միությունում, որի 58% -ը `Անդրկովկասի երկրներում 3: Այսպիսով, Սփյուռքում հայերը դեռ կայուն բնակավայր չունեն: Բացի Հայաստանից Սփյուռք տեղաշարժից, սփյուռքի ներսում կան նաև տարբեր ուղղություններով շարժումներ: Բացահայտելով այս շարժումների պատճառները ՝ պարզ է դառնում, որ հայերը ոչ մի պարտավորություն չեն ստանձնել երկրին: Միևնույն ժամանակ, մենք պետք է ապացուցենք, որ դրա մի մեծ մասը ամրագրվել է ինչ-որ նահանգում, կորցրել է հայկական ինքնագիտակցությունը: 1 Տե՛ս «Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունները հայ մամուլում», Երեւան, 2012, էջ: 21 2 Տե՛ս Ռ. Կարապետյան, Միգրացիա և նոր հայկական սփյուռքը, Երևան, 2013, էջ: 34 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 33: Գորգ Կեսոյան Սփյուռքահայերի ժողովրդագրական պատկերի մասին Հիմնաբառեր. Սփյուռքահայերի շարժումներ, նրանց պատասխանատվության հարցը, հայկական ծագում ունեցող հայեր, սփյուռքահայերի ուծացում, աշխարհագրական բաշխում: ։

Սփյուռքահայության զգալի հատվածը գտնվում է անընդհատ տեղաշարժի մեջ։ Դա պայմանավորված է այն երկրներում տիրող ներքին և արտաքին պայմաններով, որտեղ հայերը բնակվում են։ Սա վկայում է այն մասին, որ նրանք իրենց պատասխանատու չեն համարում տվյալ երկրի ճակատագրի հանդեպ, սակայն ցավալի է, որ հեռացած են նաև Հայաստանի հոգսերով անհանգստանալուց։ Վերջինս թույլ է տալիս ասել, որ կան ծագումով հայեր և հայեր։ Ցավալի է ընդգծել, որ բավական մեծ ծավալներ ունի սփյուռքահայերի ուծացումը։ Նրանք աշխարհագրական մեծ ցրվածություն ունեն, որն էլ ավելի է մեծացնում ուծացման վտանգը։ Այստեղ առաջին պլան է գալիս Հայաստանի Հանրապետության` որպես հայությանը համախմբող կառույցի դերը։

1918-1920թթ. Վրաստանը բացառիկ չէր Հայաստանի Հանրապետության հարևան երկրների շարքում `պատմական հայկական տարածքների պահանջատիրության առումով: Օգտվելով Հայաստանի համար ստեղծված ռազմաքաղաքական ծանր իրավիճակից ՝ Վրաստանը ամեն գնով փորձեց տիրել հիմնականում հայերով բնակեցված հայկական պատմական Լոռու «Javավախքի տարածքները», և, ի վերջո, հաջողվեց դրանց մի մասը կցել Վրաստանին: Հայ-վրացական 1918-1921թթ. Ստեղծվել է բավականին լայն գրականություն հարաբերությունների վերաբերյալ (ներառյալ տարածքային խնդիրները) (Մելքոնյան Ա., Javավախքը 19-րդ դարում 20-րդ դարի առաջին քառորդում, Երևան 2003 թ., Սարդարյան Կ., Հայ-վրացական հարաբերություններ) 1918-21թթ., Երևան, 2002 թ., Վիրաբյան Վ. Վրաց-հայկական պատերազմը, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը (կուսակցություններ, Երևան, 2003 թ. և այլն), բայց նույնիսկ այսօր թեման ունի ժամանակակից գիտական ​​նշանակություն: Վրաց պատմագրությունն ու մամուլը միշտ չէ, որ օբյեկտիվ են գնահատում դարասկզբին տեղի ունեցած իրադարձությունները: Գուրամ Մարխուլիան (Գուրամ Մարխուլիա, «Հայերի դավաճանությունը տանիքներում», «iberiana.Gruzia», kavkasia.net/Armenia/article/1324960915.php) աչքի է ընկնում իրհակահայ հրատարակություններով: Մինչդեռ պատմական ճշմարտության բացահայտումը ոչ միայն գիտական ​​անհրաժեշտություն է, այլ ուղղված է հայ-վրացական բարիդրացիական հարաբերությունների պահպանմանը և ամրապնդմանը: Այս առումով թեման արդիական է: Հոդվածի հրատապությունը պայմանավորված է նրանով, որ ներկայումս տեղի են ունենում ինչպես վրաց-ադրբեջանական, այնպես էլ հայ-վրացական սահմանի ճշգրտումներ: Նման դեպքերում հակասական հարցեր են առաջանում սահմանի այս կամ այն ​​մասի վերաբերյալ: Դրա վառ օրինակը Բավրայի հատվածում տեղի ունեցածն է, երբ Հայաստանում 300 հա գյուղատնտեսական հողեր վերագրվեցին Վրաստանին ՝ խոչընդոտելով գյուղատնտեսական գործունեության իրականացմանը: Աղկյորպի և Խոջորնիի մասերում կան վիճելի հարցեր, որոնք հիմնականում պայմանավորված են անտառաշերտով սահմանի հատմամբ: Մեր նպատակն է եւս մեկ անգամ հստակեցնել այն տարածքը, որը 20-րդ դարի սկզբին դարավոր վերաբնակիչների միջեւ տարաձայնությունների առարկա դարձավ: Հարցի ուսումնասիրությունն իրականացվել է պատմական աղբյուրների համեմատական ​​քննության, փաստերի համեմատության, ընդհանրացումների մեթոդով: Առաջ քաշված եզրակացությունները հիմնված են աղբյուրների ապացույցների վրա: Հայերի և վրացիների միջև վիճելի տարածքները Ախալքալաքի նահանգն էր (աշխարհի պատմական Գուգարքի նահանգ Գուգարք) `հարակից alալկայի շրջանի (Տրեգկի նահանգի պատմական Գուգարք աշխարհ) հետ միասին, Խրամ գետի հարավային մասը Թիֆլիսի Բորչալու նահանգից հարավ ( պատմական Գուգարք նահանգի հարավային մասը): Վերջինս համապատասխանում էր 20-րդ դարի սկզբին Բորչալուի նահանգի Եկատերինենֆելդի և Լոռու ոստիկանության բաժանմունքներին, ոստիկանության Տրիալետի բաժնում Խրամ գետից դեպի հարավ ընկած հատվածին: Վիճարկուեց նաեւ Gազախ նահանգի հարաւ-արեւմտեան հայկական մասը: Նշված վիճելի տարածքում կար ազգային նման համամասնություն. 260 հազար հայ, 7 հազար վրացի և 30 հազար այլ ազգ 1: 1 Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (հայ-վրացական հակամարտություն սահմանին), խմբ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, հատ. 2, Երեւան, 2009, էջ 67: Անդրկովկասի վարչական վերահաստատման խնդիրն ազգային սկզբունքով առաջացավ հեղափոխությունից առաջ: Այն քննարկվել է 1909 և 1916 խորհրդակցություններում: Ըստ հայկական նախագծի, տարածքային բաժանումը, ըստ ազգային սկզբունքի, յուրաքանչյուր ազգի համար հատկացրեց համամասնորեն հողատարածք: Ըստ 1918-ի Բաքվի Հայ ազգային խորհրդի. 191-ի դեկտեմբերին կազմված փաստաթղթի համաձայն, եթե վերցնենք Անդրկովկասում հայերի, վրացիների և մահմեդականների ընդհանուր թիվը, ապա պետք է եզրակացնել, որ վրացիները կազմում են 28%, հայերը ՝ 29 %, իսկ մահմեդականները ՝ 43%: Ըստ հայկական նախագծի, համապատասխանաբար, տարածքի 29% -ը պետք է անցներ հայերին, 30-33% -ը `վրացիներին, իսկ 38-41% -ը` թաթարներին: Հայկական նախագիծը հիմնված էր արդար սկզբունքի վրա, Հայ դեմոկրատները ենթադրում էին, որ հեղափոխությունից հետո արդարությունը կգերակշռի: Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի երեք հիմնական ազգերը, իրենց հռչակելով տարածքի տեր, որոշեցին տարածքային հարցը լուծել ազգային հիմքի վրա: Այս սկզբունքը հիմք է հանդիսացել բազմաթիվ կառավարական և հանրային ազգամիջյան խորհրդատվությունների, և հաստատվել է իշխող բոլոր կուսակցությունների կողմից: Եվ սոցիալ-դեմոկրատ մենշեւիկները, և վրացական ազգային-ֆեդերալիստները կարծում էին, որ սահմանների սահմանազատումը պետք է հիմնված լինի այս կամ այն ​​ազգի իրական բաշխման վրա: Ըստ վրաց սոցիալիստ-ֆեդերալիստների, «Վրաստանի տարածքում պետք է ներառվեն հետևյալ գավառները ՝ ներառյալ Թիֆլիսի (Վրաստան) նահանգը ՝ Թիֆլիս (Թբիլիսի), Գորի, Դուշեթի, Թելավի, Սղնախ, Տիոնետ, Բորչալու, Ախալքալաք, Ախալցխա , Շրջանի Ախալցխայի հատված: Ինչ վերաբերում է Բորչալուի և Zakաքաթալայի շրջաններին, ապա դրանք կդառնան Վրաստանի մաս, եթե բնակչության մեծամասնությունը ցանկանա դա հանրաքվեի միջոցով: »2 1917 թ. 2006 թվականի ամռանը Անդրկովկասի ՆԳՆ նիստը, որին մասնակցում էին Անդրկովկասի ներկայացուցիչները, նույնպես որոշում կայացրեց փոխել տարածաշրջանի վարչական կառուցվածքը ազգային հիմքի վրա: Այդ նպատակով ստեղծվում է հանձնաժողով, որը գլխավորում է սենատոր, պետական ​​իրավունքի պրոֆեսոր արքայազն uraուրաբ Ավալովը: Հանձնաժողովի արձանագրության մեջ կարդում ենք. «Հանձնաժողովի անդամներ Շահխաթունյանցն ու Խատիսյանն առաջարկում են հեռացնել Լոռու ոստիկանության բաժանմունքը Բորչալուի նահանգից, հարակից Բորչալուի չ Եկատերինենֆելդի տեղական համայնքների գյուղական համայնքներից, որոնք ունեն լայն տարածում ունեցող հայ բնակչություն: Նույն սկզբունքով ՝ Տրիալեթի տեղամասից մինչ Ախալքալաքի նահանգ, այն միացնել Աշխալիին 1 Նույն տեղում, էջ 68: 2 Նույն տեղում, Պ. (Աշխալա Ներքին, Աշխալա Վերին) 1, Ավրանլին (Ավրանլո) 2 և Նարդևան գյուղական համայնքներ: Գորի նահանգի Բակուրիանի գյուղական համայնքներից դուրս բերեք 2 գյուղ. Կզիլ-Կիլիսա (zզիլկիլիսա) 3 և Մոլիտ: Ախալքալաքի գավառը Թիֆլիսի նահանգից հանել »4: Հանձնաժողովի անդամների կողմից նշվում է, որ նպատակահարմար է սահմանն անցնել Խրամգետով: Փոքր փոփոխություններից հետո ՆԳՆ-ն այն ուղղեց Անդրկովկասի Հատուկ Committeeեկավար կոմիտեին, որը գումարեց նիստ (15 անդամ, յուրաքանչյուր ազգից 5-ը `Նոր Հորդանանի նախագահությամբ)` նախագիծը ազգային հիմքերով հաստատելու համար: Միայն Ազգային դեմոկրատները դեմ են Բորչալուի ու Ախալքալաքի նահանգների դուրսբերմանը Վրաստանի տարածքից 5: Պետք է ասել, որ այն ժամանակ էլ սահմանների հարցը գտնվում էր պետական-տարածքային, ոչ միայն վարչական բաժանման մակարդակում: Անդրկովկասի Դեմոկրատական ​​Դաշնային Հանրապետության հռչակումից հետո, երբ կրկին բարձրանում է սահմանների վերանայման հարցը, արդեն ավելի պարզ է, որ խոսքը անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների սահմանների մասին է, որոնք կապված կլինեն դաշնային սկզբունքով: Անկախության հռչակումից առաջ Վրաստանի ազգային խորհուրդը համաձայնության եկավ ազգային հիմքի վրա `Ախալքալաքի ամբողջ նահանգի Բորչալուի գավառի մոտ 2/3-ը տեսնել Հայաստանի կազմում 6: Իսկ 1918-ի հունիսին, հայ նախարարների հետ պաշտոնական բանակցությունների ժամանակ, Հորդանանը հայտարարեց, որ Վրաստանը հավակնություններ չունի Լոռու նկատմամբ: Այսպիսով, հետընթացը մեկն է: Վիճահարույց տարածքների սեփականությունը Հայաստանին, հայ ժողովրդին ընդունել են վրացական ազգային և քաղաքական շրջանակները: Բայց շուտով իրավիճակը կտրուկ փոխվում է: 1918 թ. Հունիսի 4-ի Բաթումի պայմանագրի համաձայն, Ախալքալաքը տեղափոխվեց Օսմանյան կայսրություն: Լոռին (Բորչալուի նահանգ) և Փամբակը (Ալեքսանդրապոլի նահանգ) ՝ Բաթումի պայմանագրով հաստատված սահմանից արևելք, շարունակում են զորացրվել գերմանա-թուրքական զորքերի կողմից: 1 գյուղ Վ.Հ.-ի Tsալկայի շրջանում: Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 292: 2 Հայաբնակ գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Tsալկայի շրջանում, նույն տեղում, էջ 369: Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների 3 բառարան, T.Kh. Հակոբյան, Սուրբ Մելիք Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, Երջանի համալսարանի հրատ., Հ. 3, Երեւան, 1991, էջ 500: 4 Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинскийконфликть по поводу границъ), հրատ. Հայաստանի արխիվների տեղեկագիր, էջ 70: 5 Նույն տեղում: 6 Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Թեհրան, 1982, էջ. 205 թ. Միևնույն ժամանակ (հունիսի 6-ին) Կովկասի պաշտոնական թերթում Վրաստանի կառավարությունը նշում է, որ Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների սահմանազատումն ու սահմանազատումը միայն այդ երկրների պատասխանատվությունն է, և որ Վրաստանի կառավարությունը կարող է ուղղակի բանակցություններ վարել այս խնդիրները Հայաստանի հետ: եւ Ադրբեջանը ՝ առանց Թուրքիայի միջամտության: Միևնույն ժամանակ, նշվում է, որ տարածքային հարցերի վերաբերյալ համաձայնագիրը, եթե այդպիսի ստորագրում է Թուրքիայի և Հայաստանի միջև, չի կարող պարտադիր լինել Վրաստանի համար 1: Հունիսի 11-ին Վրաստանի կառավարությունը որոշում կայացրեց ստեղծել հանձնաժողով ՝ սահմանները պարզելու համար: Հանձնաժողովը պաշտպանում է Վրաստանի «տնտեսական, ռազմավարական» սահմանները ՝ ներառյալ հայկական տարածքները մինչև Սանաա լիճը: Համատեղ քննարկման հրավիրված ՀՀ կառավարության ներկայացուցիչները պնդում են ազգային սկզբունքի պահպանման հնարավորությունը: Այնուամենայնիվ, Վրաստանի կառավարությունը հրամայում է գրավել տարածքը մինչև Ghaարաքիլիսայի և Շահալիի միջեւ ընկած թունելի կենտրոնական մասը, որի դեմ «Պայքար» թերթում բողոքում է Հայաստանի ազգային խորհուրդը: Որոշակի պայմաններում ՀՀ կառավարությունը սկզբունքորեն հնարավոր համարեց Ախալքալաքի տարածաշրջանում զիջումներ կատարել Վրաստանին: Ենթադրվում էր, որ այստեղ ապրող արեւմտահայերի ժառանգները կարող են տեղափոխվել Անտանտի ճնշման տակ գտնվող Հայաստանի Հանրապետությանը տրվելիք տարածքներ: Վրաստանն իր հերթին պարտավոր է Ախալքալաքը ստանալու դեպքում պաշտպանել հայկական պահանջները Խաղաղության վեհաժողովի առջև, միևնույն ժամանակ աջակցել որոշ համաձայնագրային տարածքներ Հայաստանին զիջելու Ադրբեջանի համաձայնագրին 2: Վրացական զորամասերին հաջողվեց գրավել ոստիկանության Լոռու բաժնի մեծ մասը (հյուսիսային հատված) և գերմանացիների հետ Կամենկա գետի (Ձորագետ) ձախ ափի երկայնքով անցակետեր ստեղծել: Նրանց հիմնական ֆորպոստերը տեղակայված էին Վորոնցովկա, Հայդարբեկ, Ալեքսանդրովկա, aterաթեր, Կոբեր, Քարինջ բնակավայրերում: Թուրքական գիծը ձգվում էր Կամենկա գետի աջ ափով, Նովո Պոկրովկա, alaալալողլի, Նիկոլկա, Գյարգյար, Վարդաբլուր, Կուրթան, Դարակենդ գյուղերից, ապա դեպի արևելք, Կոբեր և Կոլագերան կայանների միջև մինչ Մարտուր 3 քաղաք: Վրացական կուսակցությունը և քաղաքական գործիչները հավակնում էին տեսնել ոչ միայն Թիֆլիսի (Վրաստան) ամբողջ նահանգը որպես Վրաստանի մաս, այլ նաև 3 R. Հովհաննիսյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 2005, էջ 75-76: Փամբակի հովիտ (Երեւանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի նահանգի ոստիկանության առաջին բաժին) 1. Վրաստանի և Սոցիալ-դեմոկրատական ​​կուսակցության առաջնորդներից մեկը, կառավարության անդամ Ի. Seերեթելին, Հայաստանի և Վրաստանի ազգային խորհուրդների ներկայացուցիչների բանակցությունների ընթացքում ասում է, որ հայ-վրացական սահմանը պետք է լինի այնպես, որ Բորչալուի և hazազախի նահանգները: գտնվում են վրացական կողմում, իսկ թուրքերի հեռանալուց հետո ՝ Ախալքալաքի նահանգը և Ալեքսանդրապոլի Փամբակի շրջանը 2: Որպեսզի պահպանեն իրենց դիրքերը Կովկասում և խորացնեն հայ-վրացական հակամարտությունը, Արևելյան ճակատի թուրքական զորքերի հրամանատար Խալիլ փաշան գաղտնի նախազգուշացրեց Jamամալյանին Թիֆլիսում (Վրաստան) հոկտեմբերին, որ Վրաստանը պատրաստվում է ներխուժել ոչ միայն Ախալքալաք և այլ Բորչալուի գավառները, բայց և Փամբակը: որտեղ ոչ մի վրացի չի ապրել 3: Իհարկե, Ելիզավետպոլի նահանգում ինչպես Փամբակի, այնպես էլ Kazakhազախի նկատմամբ վրացական հավակնությունները զուտ մարտավարական նպատակ ունեին ՝ հետագայում հայտարարելու, որ այդ տարածքները զիջում են Հայաստանին: Վրացի քաղաքական գործիչները փորձում են Լոռի-Ախալքալաքի նկատմամբ Վրաստանի հավակնությունները հիմնավորել պատմական, աշխարհագրական և տնտեսական գործոններով ՝ անտեսելով ազգային սկզբունքը: Այնուամենայնիվ, այդ տարածքների Հայաստանի մաս լինելու անհրաժեշտությունը հիմնավորված է, առաջին հերթին, ազգային առումով: 105000 հայ, 15,000 մահմեդական, 1,150 վրացի, 13,000 այլ ազգ (հույներ, ռուսներ և այլն) կամ 85,81% հայեր և 0,85% վրացիներ ապրում էին Բորչալուի նահանգի վիճելի հատվածում և Փամբակի շրջանի տարածքում: Ինչ վերաբերում է Ախալքալաքի նահանգին, naturalալկայի շրջանը, որը նրա բնական շարունակությունն է, այնտեղ կար 82000 հայ, 9000 մահմեդական, 7400 վրացի, 8000 այլ ազգ, այսինքն ՝ 77,35% հայ և 6,9% վրացի 4: Աշխարհագրական առումով Լոռին և Ախալքալաքը Հայկական լեռնաշխարհի մաս են կազմում: Պատմականորեն երկու գավառներն էլ բազմիցս զուգահեռ են եղել, բայց միշտ պահպանել են իրենց հայկական էությունը: Ռազմավարական առումով դրանք բնական պաշտպանության սահման են, և տնտեսապես արոտավայրերով, անտառներով և հանքային ռեսուրսներով հարուստ այս հողերը կենսական նշանակություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության համար, որը աղքատ է բնական պաշարներով: ՀՀ կառավարությունը մի քանի պաշտոնական բողոքներ է ներկայացրել: Հարությունյան, Հայաստանի պատմության ատլաս, մաս Բ, Երեւան, 2008, էջ 62-63: 2 Ա. Jamամալյան, Հայ-վրացական կնճիռը, Երեւան, 2011, էջ: 32 Դրո, Կենսագրություն. հուշեր, կազմեց, խմբագրեց ՝ Ա. Անդրանիկյան, Երեւան, 1991, էջ. 113: 4 Նույն տեղում, էջ. 94-95թթ. Նա միշտ պատմում էր թուրք-գերմանական կառավարություններին, գերմանա-ավստրիական առաքելություններին Բաթումի պայմանագրով Հայաստանին պատկանող տարածքների ազատագրման մասին և միշտ ստանում էր պատասխան, որ օկուպացիան ժամանակավոր է 1: Ըստ հոկտեմբերի 5-ին Թուրքիայի եւ Հայաստանի շտաբների միջեւ ստորագրված արձանագրության, թուրքական զորքերը պարտավոր են լքել հանրապետության տարածքը 2: Ի վերջո, հոկտեմբերի 18-ին, Փամբակի և հարավային Լոռու կողմից թուրքական զորքերի դուրսբերումից հետո, նույն արձանագրության հիման վրա, Դիլիջանում գտնվող Դրոյի սպայական կազմին կից 3 հայկական զորք գրավեցին Լոռին ՝ Երևանի նահանգի սահմանի Շահալ կայարանից մինչև Կամենկա գետը, այսինքն ՝ դեպի թուրքական գիծ: Երկաթուղու երկայնքով մի քանի պարեկներ հասնում են Tsաթեր-Կոբեր ՝ Լոռու վրացական կողմից վերահսկվող հատվածի վերջը: Սակայն վրացական կողմում գերմանացի սպաների առկայությունը հայերին ստիպում է հեռանալ Կոբերից և Ուոթերսից: Կրկին հայկական կողմը գրավեց Կորինջ (Քարինջ) և ter ater գյուղերը, բայց հոկտեմբերի 26-ին նրանք ստիպված եղան լքել այդ երկու գյուղերը 4: Գերմանացիները հայերին խնդրում են չանցնել Tsալկա գետը, որը նրանք համարում են Վրաստանի սահմանը, միևնույն ժամանակ արգելելով վրացիներին անցնել «թուրքական» գիծը 5: Այսպիսով, հայ-վրացական դիմակայության առաջին շրջանում Հայաստանին հաջողվեց վերահսկողություն հաստատել Հարավային Լոռիի վրա, իսկ հյուսիս տեղափոխվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջող: Լոռու տարածքի հարցը խաղաղ, դիվանագիտական ​​ճանապարհով լուծելու բոլոր փորձերը ձախողվեցին, հայ-վրացական զինված բախումն անխուսափելի դարձավ: Դեկտեմբերի 5-ին վրացական զորքերը մտնում են Ախալքալաք: Տեղեկանալով վրացական զորքերի ներխուժման մասին ՝ կառավարության հրամանով հայկական ջոկատը դեկտեմբերի 7-ին գրավեց Ախալքալաքի նահանգի Ալեքսանդրապոլ նահանգի հարակից տարածքը ՝ խուսափելով Վրաստանի հետ ռազմական առճակատումից: Այս ցուցադրական գործողության նպատակը Ախալքալաքի նկատմամբ հայկական կողմի իրավունքի հաստատումն էր, բայց վրացական կողմի խնդրանքով նրանք նահանջեցին Ալեքսանդրապոլ ՝ թողնելով Ախալքալաքի նահանգի Եֆրեմովկա-Տրոիցկոյե գյուղերը 6: Հայաստանի կառավարության այդ «զգուշավոր» քայլը Javավախքի հարցում, որը բավականին սխալ է անվճռականության պայմաններում 1 ՀՀ խորհրդարանի նիստերի արձանագրություններ, Երեւան, 2010, էջ. 67 2 М. Թումանյան, էջ. 78 3 Նույն տեղում: Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի նիստերի արձանագրություններ, էջ 67: 4 Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 207-209: 5 М. Թումանյան, էջ. 81 6 Ս. Վրացերեն, էջ 216: Դա վերամշակման խնդիր էր, այն բավականին թանկ արժեցավ Հայաստանի, մասնավորապես ՝ Javավախքի հայերի համար: «Հայաստանի ղեկավարության կողմից զգալի ուշացումով ձեռնարկված քայլերը շոշափելի արդյունք չեն տվել»: Լոռու մարզում հայերի համար ստեղծված ծանր իրավիճակը քննարկվում է Հայաստանի խորհրդի դեկտեմբերի 12, 13, 16 նիստերում 2: Հայաստանի Կառավարության հրամանով Դիլիջան-Լոռի զորամասը, Դրոյի հրամանատարությամբ, հոկտեմբերի 14-ին առաջ կընթանա Վորոնցովկա-Պրիվոլնոյե, Օպրտ-Այրում 3 գծով: Մինչեւ դեկտեմբերի 15-ը հայկական զորքերը գրավում են Վորոնցովկան, Պրիվոլնոյեն, Սանահինը, Միխայլովկան, Ալավերդին: Այրում կայարանը և Բոլնիս-Խաչենը կազատագրվեն դեկտեմբերի 16-20-ը: Գրավելով Շուլավեր գյուղը ՝ հայկական ուժերը հասան Խրամ գետ, իսկ դեկտեմբերի 22-ին ազատագրեցին Սադախլու կայարանը և գյուղի ծայրամասերը: Շուլավեր նահանգի Թիֆլիս նահանգի Բելիյ-Կլյուչ գյուղի գրավմամբ հայկական զինված ուժերը հայտնվում են Վրաստանի մայրաքաղաքից 50 կմ հեռավորության վրա 4: Դեկտեմբերի 25-ին Թիֆլիսում դաշնակիցների ներկայացուցիչները պահանջում են դադարեցնել պատերազմը: Ըստ Բաքվից Թիֆլիս ժամանած բրիտանացի փոխգնդապետ Jordanորդանի, հայկական և վրացական զինված ուժերը պետք է ազատագրեն նախկինում գրավված թուրքական տարածքը, ներառյալ Ախալքալաքը, «այն փոխարինեն բրիտանական զորքերով» և որոշեն նրանց կարգավիճակը Փարիզի խաղաղության համաժողովում: Վրաստանը մերժում է առաջարկը. Բրիտանացիները փոփոխություններ են կատարում իրենց նախնական առաջարկների մեջ, համաձայն որի վրացական զորքերը պետք է մնան Ախալքալաքում, Բորչալուի հյուսիսային մասում, հայկական զորքերը ՝ Հարավային Բորչալուում, իսկ նրանց միջև գտնվող տարածքում պետք է լինի բրիտանական «Չեզոք Գոտի »: Այսպիսով, հայերը պետք է նահանջեին Դսեղ-alaալալօղլի գիծ: Նրանք ստիպված էին տեղի տալ բրիտանական ուժեղ ճնշմանը, քանի որ բրիտանական ռազմական առաքելությունը ղեկավարում էր ինչպես հայ-վրացական, այնպես էլ ամբողջ Անդրկովկասի խնդիրները 6: 1919 թ. Հունվարի 9-17-ին կայացած հայ և վրացի դաշնակիցների խորհրդաժողովում հայկական կողմը ստիպված էր համաձայնվել Ա. Մելքոնյանին, 19-րդ դարում andավախքին և 20-րդ դարի առաջին քառորդին Ախալքալաքում, Երևան, 2003, էջ 299: Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի նիստերի 2 արձանագրություն, էջ 116-135: 3 Ս. Վրացյան, էջ 220: 4 Ռ. Հովհաննիսյան, էջ 121: 5 Ս. Վրացերեն, էջ 225: 6 Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղաղության համաժողովի հայաստանյան պատվիրակության զեկույց (1918 դեկտեմբեր -1919 մարտ), Historical Journal, հ. 1, Երեւան, 2009, էջ. 190 թ. Սակայն դաշնակիցների վերահսկողության ներքո հայերի մասնակցությունը վարչակազմին երաշխավորված էր, ինչը տեղի չունեցավ: Ի վերջո Վրաստանը վերջնականապես հաստատվեց այդ տարածքում: Համաժողովը հաստատեց բրիտանացիների առաջարկած ծրագիրը Բորչալուում չեզոք գոտի ստեղծելու մասին, որը կտարածվեր Սադախլուի ծայրամասերից մինչ հայկական զորքերի գրաված դիրքերը մինչ երկշաբաթյա պատերազմը: 1919 թ. Հունվարի 25-ին Հայաստանի խորհրդարանի նիստում Արտաքին գործերի նախարարը ներկայացնում է 1919 թ. Որոշումը ստորագրվել է Վրաստանի և Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչների կողմից հունվարի 9-17-ը կայացած խորհրդաժողովում: Որոշման համաձայն, հյուսիսում գտնվող Բորչալուի նահանգի չեզոք գոտու սահմանը պետք է կազմեր այն գիծը, որը կապվում էր 1918 թ.-ին: Վրաստանի զորամասերի զբաղեցրած դիրքերը 2010 թ. Դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ: Այն ձգվում էր Լեգլի-Դաղից լեռնաշղթայի ուղիղ գծով մինչ Իրղանչայուղ գյուղ, այնուհետև ուղիղ գծով հասնում էր Կուլուտաշ գագաթի ջրհորը: Գյուղ, Սադախլո գյուղ, Սադախլո կայարան, մինչև Թանադաղ լեռը, այնուհետև սահմանը հասնում էր Էմինչ - Խաչկայա լեռ, Պալութլի Բաշ գագաթները: Իրգանչայ, Սաաթի, andանդար, Աղկյորպի, Օպրետ, Խոջորնի, Բրդաձոր, Սադախլո գյուղերը մնում են սահմանային գծից հյուսիս 1: Բորչալուի նահանգի չեզոք գոտու հարավային սահմանը համարվում է Դսեղ-alaալալօղլի գիծը, որը որոշվել է 1918 թվականին: Դեկտեմբերի 25-ի պայմանագրով: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ Չեզոք գոտու սահմանները հատել են հետևյալ գիծը: Հարավային սահմանը Ձորագետն էր, հյուսիսայինը ՝ Վրաստանի հայկական լեռները, արևմուտքում ՝ թաց լեռները, իսկ արևելքում ՝ Գուգարաց լեռները 2: Չեզոք գոտու հյուսիսում վրացական զորքերը գրավեցին տարածքը Ախալքալաքի նահանգից դեպի Օպրետ գյուղ: Հայկական զորքերը պետք է տեղակայվեին Կոլագերան կայարանից մինչև Դսեղի հատվածը, ինչպես նաև alaալալօղլի-Գյարգյար հատվածում: Լոռու չեզոք գոտին ընդգրկում էր Ալավերդու պղնձի հանքերը, 43 գյուղեր, հիմնականում հայկական երկաթուղու մոտ 30 մղոնի հատվածը ՝ 6 կայարաններով: Չեզոք գոտու տարածքը բաժանված էր Ուզունլարի, Վորոնցովկայի և Ալավերդու տեղամասերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ 4-5 տարածություն, գավառ-գյուղական խմբեր: Ալավերդիի տեղամասն ուներ 4 հատ վոլո 11 գյուղով, Ուզունլարին (այժմ ՝ Օձուն) ՝ 4 հատորով ՝ 11 գյուղերով, Վորոնցովկան ՝ 5 հատորով ՝ 15 գյուղերով 1 Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի նիստերի արձանագրություններ, էջ. 163: 2 Հայաստանի պատմության ատլաս, էջ 22: ghee- ի հետ 1: Հայ-վրացական սահմանը նույնն էր 1918-1920 թվականներին: Այն չի պարզաբանվել: Հետագայում ՝ 1921 թվականին, վերջապես պարզվեց: Պայմանագրի համաձայն, սահմանը սկսվեց Ուչ-թալար լեռնագագաթից, որը սահմանակից է Թուրքիային, Հայաստանին և Վրաստանին, հասնում է Օրթուլ Դաղլերին դեպի արևելք, ապա թեքվում հյուսիս-արևելք ՝ թողնելով Մադաթափա լիճը և Տրոյկոյ գյուղը դեպի Խայրաբ, այժմ Խարաբ, Georgiaորջիա գյուղ Դարաքեյի (Սարագյուղ) գյուղերը մինչև Հայաստան, մինչև Լեգլի Դաղ (այժմ ՝ Javավախքի լեռների Աչքասար գագաթը), այնուհետև սահմանը Վրաստանի հայկական լեռների ջրբաժանով անցնում էր դեպի Պալութլի Բաշ 2: ՀՍՍՀ ժողովրդական խորհրդի փորձագետների կարծիքով, ազգագրական, տնտեսական և այլ տեսանկյուններից, Աղ Կորպի, Օպրետ, Խոխմել, Բրդաձոր, Գուլիբաղ, Դամիա, Լիճկաձոր, Խոժոռնի, Չանախչի, ochոճկան և այլ գյուղեր պետք է մաս կազմեն: Հայաստանի իրենց հողերով: Այսինքն ՝ նրանք դեմ էին հայկական լեռների ջրբաժանից հյուսիս գտնվող հայկական գյուղերի միացմանը Վրաստանին 3: Այնուամենայնիվ, սահմանը հիմնականում հատում էր Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանը 4: Նյութի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները. Ախալքալաքի նահանգը, որը վիճելի տարածք է հայերի և վրացիների միջև, գտնվում է Tsալկայի շրջանում, Թիֆլիսի (Վրաստան) Բորչալու նահանգում գտնվող Խրամ գետից հարավ: որպես hazազախ նահանգի հարավ-արևմտյան մաս: ռազմավարական առումով պատկանել է հայ ժողովրդին, 1918-1920թթ. Դրանք դարձան վիճելի տարածքներ հայերի և վրացիների միջև: Անդրկովկասում ազգային պետությունների հռչակումից առաջ Հայաստանին և հայ ժողովրդին պատկանող վիճելի տարածքները ընդունվել էին Նավրայի ազգային և քաղաքական շրջանների կողմից: Ավելին, հարցը բարձրացվել է պետական-տարածքային, ոչ միայն Անդրկովկասի վարչական բաժանման մակարդակներում: Հայ-վրացական դիմակայության առաջին շրջանում (1918 թ. Հոկտեմբեր) ստեղծվեց հայկական կողմի վերահսկողությունը Հարավային Լոռու վրա, բայց հյուսիս տեղափոխվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջող: Հայ-վրացական երկշաբաթյա պատերազմում հայկական բանակի հաղթանակը ստիպեց Անդրկովկասի դաշնակից ուժերին դուրս բերել Լոռին վրացական վերահսկողությունից, այնտեղ ստեղծել Չեզոք գոտի, որն 1 Ս. Կարապետյան, edինված ապստամբություն Լոռիում 1921 թ., Երեւան, 1955, էջ 12-14: Ա.Մելքոնյան, էջ 308: 2 Ա. Մելքոնյան, էջ 345: Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.am: 3 Նույն տեղում, Պ. Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի նիստերի 4 արձանագրություն, էջ 163: հետագայում հեշտացրեց այդ տարածքը Հայաստանին միացնելը: Հայ-վրացական սահմանը հատեց չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանը: Գրականություն 1. Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (հայ-վրացական հակամարտություն սահմանին), հրատ. Բանբեր հայկական արխիվների, հ. 2, Երեւան, 2009, էջ 66-70: 2. Դրո, կենսագրական հուշեր, վկայություններ, մկնիկի գիրք: շարք, կազմեց, խմբագրեց ՝ Ա. Անդրանիկյան, խմբ. «Ազատ խոսք», Երեւան, 1991, 410 էջ: 3. Կարապետյան Ս., Armedինված ապստամբությունը Լոռիում 1921 թ., Երեւան, 1955: 4. Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի 1918-1920 թվականների նիստերի արձանագրությունները, գլ. Խմբագիր Ա. Վիրաբյան, Հայաստանի ազգային արխիվ, Երևան, 2010, 616 էջ: «Հայաստանի հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», T.Kh. Հակոբյան, Սուրբ Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, հ. 1, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, Երեւան, 1986, 991 էջ, հ. 3, Երեւան, 1991, 991 էջ: 6. Հարությունյան Բ.Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, մաս Բ, Macmillan Armenia JV ՓԲԸ, Երեւան, 2008: 7. Հարությունյան Բ.Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, մաս Գ, «Մանմար» ՀԲ ՓԲԸ, Երեւան, 2012: 8. Հովհաննիսյան Ռ.Գ., Հայաստանի Հանրապետություն, հատոր I, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Տիգրան Մեծ հրատարակչություն: Երեւան, 2005, 570 էջ: 9. Մելքոնյան Ա.Ա., Javավախքը 19-րդ դարում առաջին 20-րդ դարի առաջին քառորդում, ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, «angանգակ 97» հրատարակչություն: Երեւան 2003 544 էջ. 10. Jamամալյան Ա., Հայ-վրացական կնճիռը, «Միտք» վերլուծական կենտրոն, «Լուսակ» հրատարակչություն, Երեւան, 2011, 244 էջ: 11. Վրացյան Ս., Հայաստանի Հանրապետություն, III հրատարակություն, Թեհրան, 1982: 12. Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղաղության համաժողովի հայաստանյան պատվիրակության զեկույց (1918 դեկտեմբեր -1919 մարտ), Historical Journal, հատ. 1, Երեւան, 2009, էջ 185-206: 13. Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.am Տեղեկություններ հեղինակի մասին Աբրահամյան Վարդիթեր Միքայելի - պատմ. գիտնականի թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի պատմության և իրավունքի ամբիոն, էլ. ։

Հայ-վրացական վիճելի տարածքներ հանդիսացան Ախալքալաքի գավառը նրան սահմանակից Ծալկայի շրջանով, Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը, ինչպես նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան մասը։ Հայ-վրացական կարճատև պատերազմից հետո կազմավորվեց Լոռու չեզոք գոտի, որն ընդգրկում էր Վիրահայոց լեռներից մինչև Ձորագետ ընկած հատվածը։ Հետագայում Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանը դարձավ հայ-վրացական միջպետական սահմանը։

ՆԱԽԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԿԵՏՆԵՐԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԺամկետների ողջամիտ սահմանումը և դրանց անշեղ պահպանումը քրեական դատավարության արդարացիության և արդյունավետության գրավականներից է։ Գործի ողջամիտ ժամկետներում քննության հրամայականը արտացոլվել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում (այսուհետ՝Կոնվենցիա), Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետնաև՝ ՄԻԵԴ) նախադեպային որոշումներում, ՀՀ Սահմանադրության մեջ, ՀՀՍահմանադրական դատարանի (այսուհետ՝ ՍԴ) որոշումներում, ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքում (այսուհետ՝ Օրենսգիրք), ինչպես նաև վերջինիս՝ շրջանառության մեջ գտնվող նոր նախագծում (այսուհետ՝ Նախագիծ) ևՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումներում։ Նախաքննությանժամկետները ներառվում են գործի քննության ժամկետների մեջ և առանցքային դերակատարում ունեն։ Խոսելով նախաքննության ժամկետների մասին՝նախ պետք է պարզել՝ երբ է սկսվում այդ ժամկետի հոսքը։ Ըստ Օրենսգրքի197-րդ հոդվածի՝ այն սկսվում է քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումկայացնելու օրվանից, մինչդեռ Նախագծի հեղինակները հրաժարվել են գործիհարուցման փուլից, և այս դեպքում վարույթն իրականացնող մարմնի համարգործը օրենքով սահմանված ժամկետում քննելու ժամանակային հոսքը սկսվում է անձի նկատմամբ հանրային քրեական հետապնդում հարուցելուց հետո(հոդված 192)։ Նման մոտեցումը արդարացված է թվում, քանի որ հաճախ քրեական գործ հարուցելու և անձին որպես կասկածյալ կամ մեղադրյալ ներգրավելու միջև առկա է լինում ժամանակային խզում, և, փաստորեն, նախաքննության ժամկետները հոսում են ոչ թե ի պաշտպանություն մեղադրյալի, այլ վարույթն իրականացնող մարմնի դեմ։ Մինչդեռ հարուցված քրեական գործի առկայության դեպքում, երբ հայտնի չէ հանցանք կատարած անձը, որևէ մեկի իրավունքները չեն խախտվում կամ սահմանափակվում, հետևաբար աննպատակահարմար է դառնում վարույթ իրականացնող մարմնին ժամկետներովսահմանափակելը։ Անձի իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունիցնման մոտեցումը բխում է նաև ՄԻԵԴ-ի կողմից ձևավորված իրավականպրակտիկայից։ Մասնավորապես «Էկլեն ընդդեմ Գերմանիայի» գործով դատարանն արձանագրել է, որ քրեական գործով «ողջամիտ ժամկետը» սկսում էհաշվվել այն պահից, երբ առաջադրվում է մեղադրանքը։ Ինչ վերաբերում էնախաքննության ավարտման պահին, թեև Նախագծով նախաքննության ավարտի ձևերը ենթարկվել են բովանդակային փոփոխության, սակայն ժամանակային առումով ավարտի պահը որոշելու սկզբունքը էական փոփոխությանչի ենթարկվել. այն ավարտված է համարվում մի դեպքում համապատասխանեզրափակող ակտը կազմելու օրվանից, մյուս դեպքում՝ այդ ակտը կազմելուպահից։ Այսպես՝ ըստ Օրենսգրքի նախաքննությունն ավարտվում է գործը դատարան ուղարկելու մասին կամ գործով վարույթի կարճման մասին որոշումկայացնելու օրը, իսկ ըստ Նախագծի՝ մեղադրական եզրակացություն, մեղադրական ակտ, եզրափակիչ ակտ կամ վարույթը կարճելու մասին որոշում կազմելով։ Ներկայումս հետաքննության ժամանակահատվածը ներառվում է նախաքննության ժամկետի հաշվարկի մեջ։ Հաշվի առնելով, որ հետաքննությանհասկացությունն ու էությունը ամբողջովին փոփոխության են ենթարկվել Նախագծի շրջանակներում, կարող ենք փաստել, որ այստեղ Օրենսգրքի իմաստով չի նախատեսվում նման ինստիտուտ, հետևաբար նախաքննության ժամկետներում ներառվող հետաքննության առավելագույն տասնօրյա ժամկետըևս «դուրս է գալիս» ընդհանուր հաշվարկից։ Նախաքննության ժամկետների վերաբերյալ գործող և առաջարկվող իրավանորմերի միջև առանցքային տարբերությունը վերաբերում է նրանց տևողությանը և երկարացնելու հնարավորությանը։ Օրենսգիրքը սահմանում է, որքրեական գործով նախաքննությունը պետք է ավարտվի ոչ ուշ, քան երկամսյաժամկետում։ Նախաքննության ժամկետը քննիչի պատճառաբանված միջնորդության հիման վրա երկարացնում է հսկող դատախազը՝ միջնորդությունըլրիվ կամ մասնակիորեն բավարարելու վերաբերյալ որոշում կայացնելով։ Այսպիսով՝ օրենքը, որևէ տարբերակում չդնելով հանցագործության տեսակներիմիջև, սահմանում է ընդհանուր երկամսյա ժամկետ, որը չի կարող համարվելառավելագույն, քանի որ հնարավորություն է տրվում անհընդհատ այդ ժամկետը երկարացնելու։ Որպես նախաքնության ժամկետը երկարացնելու լիազորության չարաշահման «զսպիչներ»՝ կարելի է դիտարկել դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու և մասնակի բավարարելու հնարավորությունները։ Ակնհայտ է, որայս «զսպիչները» կարող են կիրառելի լինել միայն համապատասխան օրենսդրական ամրագրման և գործողության մեխանիզմների սահմանման պարագայում, մինչդեռ առկա կարգավորումները, կարծում ենք, թերի են։ Խնդիրն այնէ, որ 197-րդ հոդվածը չի անդրադառնում դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու հնարավորությանը, իսկ մասնակի բավարարման ձևակերպումները տարակարծիք մեկնաբանությունների տեղիք են տալիս։ Բացառված չէնաև միջնորդությունը անհետևանք թողնելու հնարավորությունը, սակայն,հաշվի առնելով, որ այս ինստիտուտը իսպառ բացակայում է Օրենսգրքից, ինչպես նաև ելնելով իրավական որոշակիության սկզբունքից՝ կարծում ենք, որմիջնորդությունը անհետևանք թողելն անընդունելի է։ Պրակտիկայում առաջացել էր իրավիճակ, երբ քննիչը խախտել էր միջնորդության ներկայացման ժամկետը, և դատախազը հիմնվելով այն փաստի վրա,որ նախաքննության ժամկետները լրացել են, վերադարձրել էր միջնորդությունը, և քրեական գործը, փաստորեն, հայտնվել էր փակուղու մեջ։ Սույն խնդրիշրջանակներում ՀՀ ՍԴ-ն անդրադառնալով Օրենսգրքի 197-րդ հոդվածի(2015 թ. խմբագրությամբ) սահմանադրականության հարցին1՝ արձանագրել էհետևյալ օրենսդրական բացերը.- Oրենսգիրքը նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին միջնորդություն հարուցելու վերաբերյալ քննիչի որոշումը դատախազի կողմից հաստատելու հստակ ժամկետ չի նախատեսում, - նախաքննության ժամկետը երկարացնելու մասին միջնորդություն հարուցելու վերաբերյալ քննիչի որոշումը մերժելու իրավական հետևանքներնօրենսգրքով հստակորեն կանոնակարգված չեն, - Oրենսգրքով նաև հստակորեն կանոնակարգված չէ սահմանված ժամկետի խախտմամբ նախաքննության ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ միջնորդության ներկայացման հանգամանքը։ Թեև միջնորդության մերժումը դատախազի համար կրում է հայեցողական բնույթ, այնուամենայնիվ այն բացարձակ չէ, և օրենսդրական բացը առավել հստակորեն ըմբռնելու համար անհրաժեշտ է պարզել միջնորդությանմերժման հնարավոր դեպքերը։ Տեսականորեն առկա իրավակարգավորմանպայմաններում նախաքննության ժամկետի երկարացման միջնորդությունըկարող է մերժվել այն դեպքերում, երբ.• գործը ենթակա է կարճման,• փաստացի պատրաստ է մեղադրական եզրակացությունը, և քննիչը«ժամանակ է հայցում»՝ այն լրամշակելու համար,• միջնորդությունը պատճառաբանված չէ կամ պատճառաբանված է թերի կամ ոչ հիմնավոր կերպով,1 Տե՛ս ՍԴ 28 հուլիսի 2015 թ. Երևան քաղաքի Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարանի դիմումի հիման վրա ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 197-րդ հոդվածի 5-րդ և 6-րդ մասերի ՀՀ Սահմանադրության համապատասխանությանհարցը որոշելու վերաբերյալ որոշումը։ չի պահպանվել միջնորդության ներկայացման դատավարական կարգը(ժամկետը խախտված է, միջնորդությունը ստորագրված չէ, պարզ չէ,թե ինչ ժամկետով է միջնորդվում երկարացնել և այլն)։ 1-ին և 2-րդ դեպքերում ակնհայտ է, որ դատախազը մերժում է միջնորդությունը և համապատասխանաբար կարճում գործի վարույթը կամ ցուցում էտալիս մեղադրական եզրակացությունը ներկայացնելու վերաբերյալ։ Առավելխնդրահարույց կարող են լինել 3-րդ և 4-րդ դեպքերն, այն իրավիճակում, երբնախաքննության՝ օրենքով սահմանված ավարտին մնացած ժամանակը թույլչի տալիս քննիչին միջնորդությունը մերժվելու պարագայում ուղղել թույլ տվածսխալները։ Փաստորեն՝ ՍԴ-ի կողմից նշված փակուղային իրավիճակը կարող էառաջանալ, ոչ միայն քննիչի կողմից միջնորդության ներկայացման 4-օրյաժամկետի խախտման, այլև միջնորդության չպատճառաբանված կամ թերիպատճառաբանված լինելու, ինչպես դատավարական այլ կարգերի խախտմանպարագայում։ Ընդ որում՝ սույն իրավիճակը կարող է առաջանալ և՛ դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու և՛ անհետևանք թողնելու արդյունքում։ Ինչ վերաբերում է միջնորդության մասնակի բավարարման ինստիտուտին՝ Օրենսգիրքը սահմանում է, որ նախաքննության ժամկետը երկարացնելումասին քննիչի միջնորդությունը մասնակիորեն բավարարելու դեպքում հսկողդատախազն իրավասու է ցուցում տալ քննիչին՝ քրեական գործով վարույթըկասեցնելու կամ բժշկական բնույթի հարկադրական միջոցներ կիրառելու համար քրեական գործը դատարան ուղարկելու կամ քրեական գործով վարույթըկարճելու վերաբերյալ՝ քննիչին տրամադրելով մինչև 15-օրյա ժամկետ, իսկ մեղադրական եզրակացություն կազմելու ցուցում տալու դեպքում քննիչին կարող է տրամադրվել մինչև երկու ամիս ժամկետ։ Նման պայմաններում կարող է հարց առաջանալ. եթե քննիչը միջնորդումէ նախաքննության ժամկետը երկարացնել 10 օրով, սակայն դատախազը որոշում է կայացնում տրամադրելու 15-օրյա ժամկետ և ցուցում տալիս՝ կասեցնելու գործի վարույթը, կարո՞ղ է արդյոք դա համարվել մասնակի բավարարում։ Կամ՝ հաշվի առնելով, որ յուրաքանչյուր անգամ երկարացումը կարող է լինել 2ամսից ոչ ավելի, ինչպե՞ս է հնարավոր միջնորդությունը մասնակի բավարարել՝տրամադրելով 2 ամիս ժամկետ։ Հասկանալի է, որ այստեղ օրենսդիրը, սահմանելով համապատասխան ցուցում տալու դատախազի իրավասությունը,նպատակ է հետապնդում սահմանափակելու քննիչին հետագայում այլևս չներկայացնել նույնաբովանդակ միջնորդություն, սակայն, կարծում ենք, դա չիհանդիսանում միջնորդության մասնակի բավարարման դրսևորում։ Դեռ ավելին՝ կրկին միջնորդություն ներկայացնելու ենթադրյալ արգելքը ևս սույն հոդվածում հստակ ամրագրում չի ստացել։ Նորմի ձևակերպումից նաև հասկանալի չէ, թե արդյոք իրավասու է քննիչը դատախազի վերոնշյալ ցուցումներից մեկի առկայության պարագայում կատարել դատավարական այլ գործողություններ, քան նշված են ցուցման մեջ։ Նախագծի պարագայում 192-րդ հոդվածը սահմանում է.1. Մինչդատական վարույթում հանրային քրեական հետապնդումն այնհարուցելու պահից չի կարող տևել ավելին, քան`1) երկու ամիս` ոչ մեծ ծանրության հանցանքի վերաբերյալ վարույթով.2) չորս ամիս` միջին ծանրության հանցանքի վերաբերյալ վարույթով.3) ութ ամիս` ծանր հանցանքի վերաբերյալ վարույթով. 4) տասը ամիս` առանձնապես ծանր հանցանքի վերաբերյալ վարույթով։ 2. Բացառիկ դեպքերում, երբ դա է պահանջում արդարադատության շահը, վերադաս դատախազը հսկող դատախազի միջնորդությամբ իրավասու էերկարացնել ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցանքի վերաբերյալ մեղադրանքով հանրային քրեական հետապնդման ժամկետները՝ առավելագույնըմեկ ամսով, իսկ ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցանքի վերաբերյալ մեղադրանքով քրեական հետապնդման ժամկետները՝ առավելագույնը երկուամսով։ Ինչպես տեսնում ենք նախաքննության ժամկետների վերաբերյալՕրենսգրքի համեմատությամբ հիմնական տարբերությունները 2-ն են՝ • ժամկետների դասակարգում՝ ըստ հանցագործության ծանրության աստիճանի • առավելագույն ժամկետի սահմանում։ Հանցագործությունների տարբերակվածությունը, ըստ ծանրության աստիճանի, ավելի առաջադիմական մոտեցում է, քան Օրենսգրքինը՝ պայմանավորված նախ այն հանգամանքով, որ յուրաքանչյուր հանցագործություն յուրահատուկ է, և տարբերակված մոտեցում ցուցաբերելը օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է։ Բացի այդ կարելի եզրակացնել, որ ավելի բարձր հանրային վտանգավորության արարքները ենթակա են առավել մանրակրկիտ և հանգամանալիցքննության՝ ելնելով ոչ միայն հանրության շահերից, այլ նաև մեղադրյալի։ Սրանով նաև փորձ է արվում հստակեցնելու յուրաքանչյուր գործի նախաքննության ավարտման պահը, վերացնելու քննիչի՝ ամեն անգամ դատախազին միջնորդությամբ դիմելու ավելորդ ծանրաբեռնվածությունը և դրա հետկապված՝ վերը նշված խնդրահարույց իրավիճակները։ Սակայն նման մոտեցումը ևս ունի իր խոցելի կողմերը։ 1.Ծանրություն և բարդությունԿոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի շրջանակներում ՄԻԵԴ-ը յուրաքանչյուր դեպքում ներպետական վարույթի տևողության ողջամտությունըգնահատում է` ելնելով քննության առարկա գործի կոնկրետ հանգամանքներից։ Չնայած դրան՝ դատարանը ողջամիտ ժամկետի վիճարկմանը վերաբերողմի շարք գործերի քննության արդյունքում ձևավորել է որոշակի չափանիշներ,որոնք դատաքննության ողջամտությունը գնահատելիս կիրառվում են բոլորգործերի նկատմամբ։ Մասնավորապես, դատարանը հաշվի է առնում տվյալդատական գործի բարդությունը ինչպես դիմողի, այնպես էլ համապատասխան մարմինների այնպիսի վարքագիծը, որն ազդել է դատաքննության տևողության վրա, դիմողի համար այն արժեքի կարևորությունը, որին առնչվում էդատաքննությունը։ Ողջամիտ ժամկետի հետ կապված՝ - դատարանը ելնում է հետևյալ չափանիշներից`- գործի բարդությունը,- դիմողի համար ողջամիտ ժամկետի չպահպանման հետևանքները (հաշվի է առնվում հատկապես մեղադրյալի կալանքի տակ գտնվելու հանգամանքը՝ «Աբդոելլան ընդդեմ Նիդերլանդների2»), - համապատասխան մարմինների աշխատանքի օպերատիվությունը (հաշվի է առնվում նաև մարմինների ծանրաբեռնվածության հանգամանքը՝ «Միլասին ընդդեմ Իտալիայի»3),- դիմողի սեփական վարքագիծը (նկատի է ունեցվում մեղադրյալի կողմիցդիտավորյալ գործը ձգձգելու մասին վկայող փաստերը՝ «Ի. Ա. ընդդեմ Ֆրանսիայի4», ինչպես նաև այն դեպքը, երբ մեղադրյալը փախչում է քննությունից՝«Վայիչն ընդդեմ Թուրքիայի»5)։ Գործի բարդությունը որոշելիս` Եվրոպական դատարանը ելակետային էհամարում մի շարք չափանիշներ՝ նշելով, որ բարդությունը կարող է կապվածլինել ինչպես փաստի, այնպես էլ իրավական տեսակետների հետ։ Դատարանըմեծ նշանակություն է տալիս հետևյալ գործոններին՝ հաստատման ենթակափաստերի բնույթը, մեղադրյալների և վկաների թվաքանակը, միջազգայինգործոնները, դատավարությանը նոր անձանց ներգրավումը, հաշվարկները,փորձագետների անհրաժեշտությունը և այլն։ Գործի բարդությունը որոշելիսԵվրոպական դատարանը հաշվի է առնում նաև «ժամանակի և տարածությանառումով այն հեռավորությունը, որ կա քննվող դեպքերի կամ փաստերի և դատավարական գործընթացի միջև»։ Նկատի ունենալով, որ Եվրոպական դատարանը գործերի վերաբերյալփաստերը քննում է post factum, նախաքննության ողջամիտ ժամկետի սահմանման ելակետային ուղենիշները որոշելիս, ՄԻԵԴ-ի սահմանած չափորոշիչներից անհրաժեշտ է ընտրել նրանք, որոնք կարող են կիրառելի լինել անձինկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելիս։ Այդպիսին գործի քննության2 Տե՛ս CASE OF ABDOELLA v. THE NETHERLANDS, գանգատ թիվ 12728/87, նոյեմբերի 25,1992։ 3 Տե՛ս CASE OF MILASI v. ITALY 14/1986/112/160։ 4 Տե՛ս CASE OF I.A. v. FRANCE (1/1998/904/1116), սեպտեմբերի 23, 1998։ 5 Տե՛ս CASE OF VAYİÇ v. TURKEY(գանգատ թիվ 18078/02), հունիսի 20, 2006։ տվյալ փուլում միայն կարող է լինել առկա փաստերի հիման վրա գործի բարդության մասին պատկերացումը։ Հնարավոր են իրավիճակներ, երբ որևէ միջին ծանրության հանցագործության քննության հանգամանքներն ավելի բարդլինեն, քան ծանր հանցանքինը, ուստի կարելի է պնդել, որ հանցագործությանծանրությունը չի պայմանավորում դրա քննության բարդությունը, հետևաբարելակետային չափանիշ պետք է համարել գործի բարդությունը և ոչ թե ենթադրյալ հանցագործության ծանրությունը։ 2. Ուռճացված որակման ռիսկ Նախաքննության ժամկետների նման դասակարգումը հանցագործությունների ուրճացված որակման ռիսկ է պարունակում։ Հաշվի առնելով, որհաճախ հանցագործությունների ծանրությունը պայմանավորող հանգամանքների սահմանը չափազանց նուրբ է, շատ հեշտ է դառնում քրեական հետապնդում հարցելու պահին արարքին տալ այնպիսի որակում, որը թեև ձևականորեն կհամապատասխանի դեպքի փաստական հանգամանքներին, սակայնքննիչի կամ դատախազի համար ակնհայտորեն չի համապատասխանի մեղսագրվող անձին։ Արդեն իսկ գոյություն ունեցող արատավոր այս պրակտիկայի շարունակմանը կարող է նպաստել այն հանգամանքը, որ առավել ծանրհանցագործությունների որակման դեպքում օրենքը թույլ կտա քննիչին ավելիքիչ սահմանափակված լինել ժամկետներով և ավելի «հանգիստ» քննել ընթացիկ գործը։ 3. Անորոշ իրավիճակ՝ մեղադրանքի փոփոխման պարագայում Նախագիծը չի անդրադառնում նախաքննության ժամկետի որոշման այնդեպքին, երբ նախաքննության ընթացքում մեղադրանքը փոփոխվում է, ինչըէական բացթողում է։ Այսպես՝ եթե ծանր հանցագործության նախաքննության7-րդ ամսում մեղադրանքը փոփոխվի ավելի մեղմ հանցագործության որակմամբ, ե՞րբ պետք է ավարտվի նախաքննությունը։ Այս և մի շարք այլ խնդիրներից խուսափելու համար առաջարկում ենք, որ հանրային քրեական հետապնդում հարուցելու որոշումը կայացնելիս դատախազը, ելնելով գործի բարդությունը պայմանավորող հանգամանքներից, որոշի նաև հանրային քրեականհետապնդման ժամկետը՝ 1-12 ամսվա միջակայքում։ Նախատեսվող իրավակարգավորումից բխում է, որ սույն ժամկետները առավելագույն են, հետևաբար նախաքննության ավարտման ինքնուրույն հիմք են։ Ժամկետները կարողեն երկարացվել հսկող դատախազի կողմից միայն մեկ անգամ՝ առավելագույնը 1 կամ 2 ամսով՝ կախված հանցանքի ծանրությունից։ Որպես հիմք՝ նշվում էբացառիկ դեպքը, երբ դա է պահանջում արդարադատության շահը, այսինքն՝իրավակիրառողի վրա դրվում է պարտականություն՝ յուրաքանչյուր դեպքումհիմնավորելու բացառիկության հանգամանքը, ինչն իր հերթին կարող է տարամեկնաբանությունների տեղիք տալ։ Մնացած բոլոր դեպքերում նախաքննությունն ժամկետը այլ կերպ երկարաձգելը բացառվում է։ Սակայն պետք էնշենք, որ առերևույթ այս խնդրահարույց սահմանափակմանը «հակակշիռ»կարող ենք դիտարկել քրեական հետապնդումը կասեցնելու ինստիտուտի փոփոխությունները։ Մասնավորապես Նախագծի 194-րդ հոդվածով սահմանվումէ, որ քրեական հետապնդումը կասեցնելու մասին որոշումն ընդունվում է մեղադրյալի բացակայությամբ հնարավոր և անհրաժեշտ բոլոր վարութային գործողությունները կատարելուց հետո, սակայն չի սահմանափակում նախաքննության ընթացքում վարութային այլ գործողությունների իրականացումը,եթե դրա անհրաժեշտությունն առաջացել է քրեական հետապնդման ժամկետը կասեցնելուց հետո։ Իհարկե, սույն թեմայի շրջանակներից դուրս է գնահատել այս նորմի իրավականության հարցը, սակայն, կարծում ենք՝ «ողջամիտժամկետի» պահպանման շրջանակներում հանրային և մասնավոր շահերի հավասարակշռման տեսանկյունից ընտրվել է փոխզիջումային տարբերակ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ կարծում ենք, որ հանրային քրեական հետապնդման ժամկետի երկարացման դեպքում ևս երկարացումը պետք է պայմանավորված լինիգործի բարդությամբ, և սահմանվի մինչև 3 ամիս առավելագույն ժամկետ։ Տաթևիկ ՍողոյանՆԱԽԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԿԵՏՆԵՐԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ նախաքննության ժամկետներ, ողջամիտ ժամկետ, մեղադրյալ, դատախազ,քննիչ, նախագիծ, հանրային քրեական հետապնդումԱմփոփագիր։

Սույն հոդվածի նպատակն է վեր հանել ՀՀ Քրեական դատավարության մեջ նախաքննության ժամկետների հետ կապված որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք ունեն ոչ միայն տեսական, այլև պրակտիկ արդիականություն։ Մյուս կողմից փորձ է արվել այդ խնդիրները դիտարկելու ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի շրջանակներում՝ որոշ դեպքերում նշելով նաև հնարավոր բարդությունների առաջացման հավանականությունը։ Վերոգրյալի վրա արվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են օգտակար լինել նախագծի հետագա լրամշակման համար։

ՍԻԱՄԱՆՏՈՅԻ «ԿԱՐՄԻՐ ԼՈՒՐԵՐ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ՍԵՐԻԱ Թուրք ոճրագործի դարավոր նպատակը միշտ եղել է «մեկ հայի թողնել նույն թանգարանում»: Համիդյան բռնապետության օրերին ՝ 1894-1896 թվականներին, սկսվեցին հայկական ջարդերը, այնուհետև սարսափելի հանցագործություն կատարվեց 1904 թվականին: Սասունում հաջորդը դեռ ուշ չէր: 1909 Կիլիկիայի կոտորածներն իրականացվեցին երիտթուրքերի կողմից, որոնք նոր կառավարության օրոք իշխանության եկան: Օտյանը նրան անվանեց «միսուլ սուլթան Համիդ»; այս ամենը հասավ իր գագաթնակետին 1915-1918 թվականներին, երբ վերջապես դատարկեց Հայաստանը: Ինչպես նախորդ սարսափելի հանցագործությունները, այնպես էլ 1909-ին Կիլիկիայի արյունոտ իրողություններն արտացոլվեցին մի շարք գրողների ստեղծագործություններում: Սիամանթոն առաջինը բարձր բողոք բարձրացրեց «Կարմիր լուրեր» շարքում, այնուհետև Դ. Վարուժանը, Ռ. Սիակը,.. Եսայանը և այլոք, ովքեր ցնցված տեղի ունեցած իրողություններից արտահայտեցին իրենց վիշտը ՝ ստեղծելով գեղարվեստական ​​պատմություն աղետի Սիամանթոն ժամանակին բանաստեղծ էր, որը համահունչ էր ժամանակին: Իր գրչում նա արձագանքեց կյանքի իրադարձություններին և գեղարվեստորեն արտահայտեց իր գաղափարները: Դրա վկայությունն է «Կարմիր մազերով ընկեր» շարքը, որը գրվել է 1909 թ. Ամռանը, Կ. Պոլսում ՝ տուժած Ադանայի սպանդի ծանր իրադարձությունների արդյունքում: Նախ եկեք նայենք վերնագրին: Ի՞նչ ասաց նա «կարմիր լուրեր»: Դրանք արյունահեղության, կոտորածների և կոտորածների մասին լուրեր էին, որոնք Սիամանթո են հասել նրա «հարազատներից» ՝ ականատես վկաներ Zapապել Եսայանից, Սուրեն Պարտյանից, որոնց հետ Սիամանթոն հանդիպել է 1901-1902 թվականներին Փարիզում: Դրանցում կարելի է գտնել Սիամանթոյի բանաստեղծություններում նկարագրված դեպքերը. Yes. Եսայանի «Ավերակներում» և Սուրեն Պարտյանի «Աղետների օրերում»: Իր նոր երգաշարքում Սիամանթոն ստեղծում է ողբերգության մռայլ պատկերներ ՝ վառ գեղարվեստական ​​գույներով: «Կարմիր լուրեր» -ում Սիամանթոն փորձում է դեպքեր, իրադարձություններ ներկայացնել, մարդկային անասելի վայրագությունների պատկերներ բացահայտել դրանց իրական նկարագրով: Գրքում կան մի քանի տրամադրություններ: Նախ բանաստեղծը տալիս է արյունալի սպանդի սահմռկեցուցիչ պատկերները, ապա հույս տալիս, ապա բարձրացնում պայքարի ճիչը: «Ողբ» բանաստեղծությունը, որը բացում է գիրքը, առաջացնում է համընդհանուր հարցեր `կապված մարդկային և մարդկության, վշտի միայնության հետ: Անծանոթը երբեք չի հասկանա օտարի վիշտը, մեր վիշտը միայն մերն է, իսկ անծանոթը անտարբեր է: Այս ամենին քաջատեղյակ էր Դ. Վարուժան, երբ նա գրեց «Պատերազմի երթ» պոեմում. Աղջիկ, արցունքներ ուրիշի արցունքներից Գիտե՞ս որքան անտարբեր է իմ աշխարհը… 1 Տերյանը ճիշտ զգաց, երբ ասաց. «Օտարերկրացին մեզ չի հասկանա, Սառը անծանոթը չհասկանալ մեզ 2. Սիամաթոնը գրում է նույն դառը տխրությամբ: Որովհետեւ հայերի մեջ միշտ գտել եմ հայ հոգու տառապանքը 3: Թվում է, թե բանաստեղծը ընկնում է հուսահատության գիրկը, բայց դա աղաղակում է. Նա ցանկանում է դառնալ մահերն ու արյունալի սարսափներն արտացոլող հայելի ՝ փորձելով ցույց տալ մարդկային անլիարժեքության աստիճանը: Սիամանթոն փորձում է իրադարձությանը նայել այլ տեսանկյունից ՝ տալով անպատասխան թվացող հարցեր: Ինչու՞ է մարդը «ժպտում» որս իր նման մեկին, ինչու՞ մարդը չի հասկանում մարդուն, ինչու՞ է կյանքը նման սարսափելի օրենքներ մշակում ու դառը հառաչում: Կյանքի օրենքը դեռ այսպիսին է. Մարդիկ չէին կարող ընկալել մարդկանց… 5 Եվ մարդու դեմ միշտ աղետներ կլինեն, մինչև որ մարդը հասկանա իր էության էությունը: Այս ամենը ծնում է միայն մահ, ավերածություններ: Այս ֆոնին Սիամանթոն մարմնավորում է հանցագործությունը դրվագ առ դրվագ ՝ պատկերելով սարսափելի տեսարաններ: «Պար» բանաստեղծությունն իրականում շարական է: Մահացող հայ կյանքի ականատես գերմանացի կինը պատմում է, թե ինչ է պատկերված բանաստեղծությունում: Նա տեսնում է, որ շուրջը ավերակ է, քաղաքը վերածվել է մոխրի կույտի: Բանաստեղծը ներկայացնում է հանցագործության ահռելիությունը գերմանացի կնոջ բերանի միջոցով: «Օ,, մի վախեցիր, երբ ես պատմեմ քեզ իմ անպատմելի պատմությունը», - ասում է նա, որպեսզի մարդկությունը հավատա անհավատալի թվացող իրականությանը: «Թող մարդիկ հասկանան մարդու նկատմամբ մարդկային հանցագործությունը»: Գերմանացի կինը, որը հոգ էր տանում դաշնակահարի մասին, հոգեկան տառապանքներից տառապող մի աղջիկ, «դժոխային տեսք ունեցող պատշգամբից» հանկարծ տեսնում է «անտառային ամբոխի» կատարած վայրագությունները: Քսան հայ հարսնացուներին մերկացրել են և ստիպել ձեռք ձեռքի տված պարել: Դրանից հետո նրանք այրվում են քարով և «ածխացած դիակները պարի արանքում գլորվելով մահացել են»: Այս պատկերը, կարծես, հակադրություն է ստեղծում: 1 Վարուժան Դ., Triեղի սիրտը, Երեւան, 1991, էջ. 411 թ. 2 Տերյան Վ., Երկերի ամբողջական ժողովածու, Երեւան, 1985, էջ 280: 3 Սիամանթո, Ընտիր երկեր, Երեւան, 1957, էջ: 149: 4 Նույն տեղում: 5 Նույն տեղում: Իրավիճակը գերադասելի է այս պատվի խայտառակ խայտառակությունից: Տեսնելով մահվան այս աննկարագրելի պարը ՝ գերմանուհին այլ բան չի մտածել, բացի «աչքի աչքերի նման»: Բոլորովին պատահական չէ, որ Սիամանթոն դեպքը ներկայացնում է անծանոթի աչքերով: Սա նշանակում է, որ քաղաքակիրթ երկրները կա՛մ ստիպված էին փորփրել իրենց աչքերը ՝ տեսնելու սարսափելի անարդարությունները, կա՛մ ստիպված էին օգնության հասնել ՝ կանխելու նման վայրագությունները: Եվ ահա, մռնչացող աշխարհի պես, Սիամանթոյի թունավոր խոսքերը գերմանացի կնոջ բերանից են լսվում. Ո humanվ մարդկային արդարություն, թող թքեմ քո ճակատին… 1: Այս բացականչությամբ կարծես ամեն ինչ ասված է: Այն ներծծված է ուռուցքային զայրույթով և ցավով, վրեժի շնչով: Հետաքրքիր ու հիշարժան է, որ Սերո Խանզադյանն իր «Խոսիր Հայաստանի լեռներ» վեպում «Պար» -ում պատկերված նման դրվագ է պատկերել. «Մերկ մարմինների պարը խենթ էր: Կանայք պարում էին սուգ, բողոք, զայրույթ: Նրանք երբեմն ճռռում էին, ասես փորձում էին արթնացնել աշխարհից մեռած խիղճը: »2 Բայց աշխարհում արդարություն չկա, դա հերյուրանք է, առասպել: Սա խոսում է այն մասին, որ ժամանակը չի փոխում թուրքերի մշակած պրակտիկայի կանոնների էությունը: Նա բոլոր ժամանակներում նույնն է: Եվ այսպես, նկար առ նկար, Սիամանթոն առաջինն է, բայց ոչ միակը, որ քայլում է «Դանթեի մահվան մոխրի արահետով» (Սիամանթոնը մեզանում առաջինն էր, ով հայրենիքի ողբերգությունն անվանեց «Դանթեի մոխրի մահվան ուղին» ) Տեսարանն ահավոր էր: Թթի ծառից կտրված ճյուղի մեջ փաթաթված խեղճ կինը ընկավ գետնին: Ես չէի կարող զսպել վիշտս: Մեր մոխրի մահվան ճանապարհին ինձ ուղեկցող ընկերս երեխայի պես լաց էր լինում: Նշենք, որ Եղիշե Չարենցն իր «Դանթեական առասպելը» պոեմում ուներ Սիամանթոյի «Մոխրի մահվան դանթեական ճանապարհը» արտահայտության համարժեքը 4: Տառապանքի ու զզվանքի մեկ այլ պատկեր է «Լոգարան» բանաստեղծությունը: Մարդու հոգու դաժանության մեկ բացահայտում, մարդու համար մարդկային կյանքի զրոության մեկ փաստարկ: Թուրք չծնված կինը, լողանալով յոթ տասնվեց տարեկան կույսերի արյան մեջ, կախարդական կախարդանքի օգնությամբ փորձում է բուժել իր անպտղությունը ՝ զոհաբերելով յոթ անմեղ կյանք ՝ փորձելով վայրենիներին լրացնել եւս մեկ արյան լոգանքով: Պատկերը բավականին տպավորիչ է: Ավազանում կանգնած ՝ նա վեր կացավ, հայ կույսերի տաք արյունը կարմրավուն էր… Նա սկսեց մերկ ու անխռով ոտքերով, մինչև հասավ նրա ամուլ արգանդը: 5 «Դաշույն» վերնագրով մեկ այլ բանաստեղծության մեջ ամբողջությամբ բացահայտվում է թուրքի համեստ, կեղտոտ էությունը, որը Սիամանթոն հայտնաբերել էր դեռ «Երեխաներ» շարքում «Թող դահիճները կատարվեն» շարքում 1 Siamanto, p. 154 թ. 2 Խանզադյան Ս., Խոսիր Հայաստանի լեռները, Երեւան, 1980, էջ: 455 թ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Մուրադյան Ս., Գրական ուղղություններ, հ. Գ, Երեւան, 2010, էջ 110: 5 Սիամանթո, էջ. 156 թ. (Ի դեպ, սա ունի մուրացկաններ Չարենցի «Մահվան տեսիլք» պոեմով). «Հեթանոսական ամբոխը կատաղած ցած էր ցած, հրապարակում, ցեխի մեջ և ցեխ էր փչացնում: Այս բանաստեղծության մեջ մենք տեսնում ենք անասելի մութ կրքերին ստրկացված «անհոգի մարդու» գործողությունը: Խուժանը կողոպտելուց հետո մեծ տղամարդը հայ կնոջը ստիպում է իր ձեռքերով սպանել իր երկու տարեկան որդուն ՝ մոր ձեռքերով յոթ անգամ դանակահարելով երեխայի սիրտը: Անմեղ, ոչ կենդանի էակին կյանքից զրկելը անմարդկային է, նույնիսկ բնորոշ չէ գազաններին: Բայց թուրքը հաշվի չի առնում տարիքը, սեռը, աղքատությունը կամ հարստությունը: այլ կերպ ասած, նա դեմ է առհասարակ քրիստոնյայի ֆիզիկական գոյությանը: Դրա ապացույցը Դոստոևսկու «Եղբայրներ Կարամազով» վեպում պատկերված բուլղարական ընտանիքի դեպքն է: «Ահա երեխան ծծում է դողացող մոր ձեռքում, թուրքերը ներխուժում են շուրջը: Նրանք սկսեցին զվարճալի խաղ: Նրանք փայփայում են երեխային և ծիծաղեցնում նրան: Թուրքը ատրճանակ է ցույց տալիս նրա դեմքին, և երեխան ուրախ ծլվլալով երկարացնում է թաթերը զենքը բռնելու համար, և նկարիչը հանկարծ գլխիկը չի ուղղում դեմքին, գլուխը ջարդում է: Դա արվեստ է, չէ՞: Այս բանաստեղծությունների արյունոտ շարքը պատկերում է հոգեկան կոտորածի ոչ միայն ֆիզիկական, այլեւ ողբերգական դեպքերը: Սրա ապացույցը «Խեղդում» բանաստեղծությունն է: Ինչպես արդեն նշեցինք, բանաստեղծական պատկերների ցանկությունը կարելի է տեսնել ականատեսների գրքերում: Ֆ. «Ավերակների մեջ» գրքում Եսայանը պատմում է բանաստեղծության մեջ պատկերված միջադեպի իրական պատմությունը: «Այդ օրերին էր, հանկարծ մի խումբ մարդիկ եկան, շրջապատող ավազակները պատսպարվեցին նկուղում, զենքի ձայներն անընդհատ գոռում էին նրանց վրա»: Սարսափահար ՝ նրանք միշտ լուռ են ու անշարժ: Հանկարծ անգիտակից ու համարձակ երեխայի ձայնը մռնչում է: Ինքնապաշտպանության ոգին մոլեգնում է, մարդիկ ուզում են այն վերցնել: Էնմանկիկի հայրն ու մայրը այնտեղ են: վճռվել է սարսափելի հանցագործությունը »3: Դաժան գործողությունները դաժանացնում են զոհին, աղավաղում մարդկային, բարոյական նկարագիրը, դարձնում նրան մտավոր հաշմանդամ: Երեխային սպանում են ինքնապաշտպանության համար, ժայռի լռությունը վերականգնվում է, բայց այս անգամ լռությունը նկուղում փոթորիկ էր 4: Արտաքին լռության մեջ հոգեկան փոթորիկը վեր էր բարձրացել: Մի պահ արթնացա ՝ կարծելով, որ բոլորս արժանապատիվ մեռանք: 5 Այդ ժամանակ ուրվագծվում է խելագար մոր ուրվականը, որը թափառում է փողոցներում ու մահ է խնդրում: 1 Սիամանթո, էջ. 67 2 Դոստոեւսկի Մ., Կարամազով եղբայրները, Երեւան, 1983, էջ: 338 թ. 3 Եսայան.., Ավերակների մեջ, Երեւան, 2006, էջ: 57 4 Սիամանթո, էջ. 179: 5 Նույն տեղում, էջ 181: Սա այնպիսի հանցագործ աշխարհ է բանաստեղծի աչքի առաջ, որտեղ ցավում են նույնիսկ դանթեական սարսափները: Մահվան շնչառություն ամենուր, մահվան լայնություն: Ահա բարբարոսները կույս գանգերով արյուն են խմում («Նրանց երգը»), ահա «աստվածավախ» ծերունին, որբ ընտանիքի առջև հայ երիտասարդի արյուն է խմում ՝ քավելով երիտասարդների մեղքերը ( «Քավություն») և այլն: «Սրանք նկարներ են, որոնք խոսում են հայկական կյանքը արմատախիլ անելու, անպարտելիը խլելու մասին», - ճիշտ էր Թումանյանը, երբ ամոթով գոռաց մարդկության վրա: Ո shameվ ամոթ, ամոթ… ամոթ բոլորին, Ամոթ մարդուն: ժամանակին. Շունը չպետք է շնից հարցնի, թե ինչ է մարդը հարցնում իր նման մեկից 1: («Մտորումներ հայկական հարցի շուրջ») Այնուամենայնիվ, չնայած անվերջ մահերին, lifeեղասպանության գույնի վերաբերյալ կան կյանքի և պայքարի ձայներ: Սիամանթոն նոր ակնկալիքներով է նայում ապագային, նա համոզված է, որ այն մարդիկ, ովքեր գիտեն կռվել, չեն կորչի, այլապես պայքար է պետք կյանքի արդարացի իրավունքի հաստատման համար, և այս գաղափարի խտացումն են «Հաղթանակ »եւ« Երեխան »: «Հաղթանակ» պոեմի հիմքը Չոր մարզպան (Դորտ Յոլ) ժողովրդի հերոսական դիմադրությունն է: Հայերի ճակատագիրը նկարագրելով «Մեր հոգիները ապստամբ են, մեր հայրենիքը կույտ է, մեր ապագան աղետալի է» տողով ՝ նա բացահայտում է թուրքերի էությունը և եվրոպական տերությունների քաղաքականությունը, վիրավորում կոտորածները: Ռազմանավերը, արթնացած օտարերկրյա արդարության խորքերը իրենց 2: Հայտնի է, որ Կիլիկիայի ափերին կային ռազմական նավեր, որոնք օգնում էին թուրք ավազակներին: Եվ ահա այն քաջ երիտասարդը, ով իր դիակը դարձնում է օրինակ ու պատնեշ, հույս է տալիս հաղթանակի պայծառ նկրտումներ ունեցող մարտիկներին: Հաղթանակը մերն է, կրակիր, Asteghabib Brothers! «Երեխա» պոեմում կա ազգային պահպանման, սերունդների հաջողության գաղափարը, որն իր արտահայտությունն է գտել հայ գյուղացու կերպարում, որը մարմնավորում է հայ ժողովրդի երկարակեցությունը: Ամբողջ գիշեր կռվելով գետի սարսափելի ալիքների դեմ ՝ նա որդուն տանում է Միջերկրականի ափեր ՝ փրկելով միակ «հույսը իր ավերակ գյուղի համար»: Այս առումով պատկերն ունի որոշակի ընդհանրություններ Ակսել Բակունցի «roիրանի փողը» վեպի հերոս Հազրո վեպի կերպարի հետ: Այսպիսով, մենք ուզում ենք բառը եզրափակել Գարեգին Նժդեհի «Իշխանությունը ծնում է ճիշտ» արտահայտության նման մեկ այլ արտահայտությամբ: «Կամքի ուժը ծնում է ապրելու իրավունք»: 1 Թումանյան Հ., Երկեր, հ. 1, Երեւան, 1985, էջ 92: 2 Սիամանթո, էջ. 185 թ. Գայանե Ասատրյան ՍԻԱՄԱՆՏՈԻ «ԿԱՐՄԻՐ ԼՈՒՐԵՐ ԲԱՐԵԿԱՄՆԵՐ» ՍԵՐԻԱ Հիմնաբառեր. Սիամանթո, «Կարմիր լուրեր», Կիլիկիայի հայերի, թուրքերի կոտորածներ, պայքար, արյուն: Այս գործում մեր նպատակն է ։

Ամբողջ շարքում Սիամանթոն ներկայացնում է ոչ միայն պատկերներն իրենց դիպուկ ու միտումնավոր մանրամասներով, այլև վերլուծելով դրանք`արտահայտում է իր վերաբերմունքն ու ցասկոտ բողոքը տիրող երևույթների նկատմամբ։ Գեղարվեստական ազդու պատկերավորումներով բացահայտում է թուրք ոճրագործի էությունը, եվրոպական տերությունների խարդավանքը և կոչ անում երբեք չընկճվել և պայքարել աղետի դեմ։ Քննության է ենթարկում համամարդկային խնդիրներ` կապված մարդու և մարդկայինի, աշխարհում տիրող չարիքի ու անարդարության և դրանք սնող արմատների մասին։ Եվ ի վերջո զարգացնում է այն միտքը, որ մարդն իր գոյության և ազատ ապրելու իրավունքը պիտի վաստակի միայն պայքարի միջոցով, որպեսզի կարողանա պահպանել ու սերնդեսերունդ փոխանցել իր դարավոր ավանդներն։

ԱՐԹԻԿԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏԻ ԽԵՑԵՂԵՆԸ ՈՒՇ ԲՐՈՆԶԻ-ՎԱՂԵՐԿԱԹԻ ՇՐՋԱՓՈՒԼԵՐՈՒՄՄ.թ.ա. հազարամյակին վերաբերող հուշարձանների խմբում յուրահատուկ տեղ է գրավում Արթիկի դամբարանադաշտը։ Այն տեղակայված է Արթիկքաղաքից 4 կմ արևելք և Հառիճ գյուղից 2 կմ արևմուտք հեռավորությանվրա։ Արթիկի դամբարանները եզակի տեղ են գրավում ինչպես Հայաստանում,այնպես էլ՝ Անդրկովկասում, քանի որ փաստական հարուստ նյութ են պարունակում ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի շրջափուլերի նյութական մշակույթի վերաբերյալ։ Այդ նյութերի մեջ մեծ խումբ է կազմում խեցեղենը, որն առանձնանումէ եզակի և տարբերվող նմուշներով։ Մեր աշխատանքը միտված է ներկայացնելու և նկարագրելու Արթիկիդամբարանադաշտից հայտնաբերված խեցեղենի տեսակները, պատրաստմանեղանակները, ինչպես նաև վեր հանելու խեցեգործության զարգացման ընդհանուր միտումները և արտադրանքի ձևերի փոփոխման օրինաչափությունները։ Ուսումնասիրման համար նյութ է ծառայել նշանավոր հնագետ ՏելմակԽաչատրյանի կողմից, Արթիկի դամբարանադաշտում կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերված մեծաքանակ խեցեղենը; Նշենք, որ կավը բոլոր ժամանակաշրջաններում տնտեսության տարբերբնագավառներում մեծ կիրառություն է ունեցել։ Հումքի այս տեսակը, որի մակերեսային երևակումները տարածված են Հայաստանում, օգտագործվել էգործիքներ (իլիկի գլուխներ, ծանրոց-կախիկներ, հալոցներ, մետաղալարից շերեփիկներ, փքսափողեր, հնոց-ձուլարաններ, կաղապարներ), տարատեսակպաշտամունքային առարկաներ (կուռքեր, սրբազան օջախներ, արձանիկներ ևայլն), բնակարաններ պատրաստելու համար։ Կավը անփոխարինելի հումք էեղել խեցեգործության համար, որի արտադրանքը հաճախ տվյալ հուշարձանըթվագրող միակ նյութն է։ Ասվածից դժվար չէ նկատել, որ խեցեղեն արտադրանքի զարգացումը, նրա ձևերի փոփոխումը պատմական բարդ գործընթացէ, որը ենթադրում է տեխնոլոգիայի և հետևաբար աշխատանքի գործիքներիկատարելագործումը։ Այդ է վկայում Հայաստանի, այդ թվում՝ Արթիկի բորնզեդարյան խեցեղեն արտադրանքի ուսումնասիրությունը1։ Խեցեղենի պատրաստումը կազմված է հետևյալ հիմնական գործողություններից 1. հումքի և վառելափայտի նախապատրաստումը,2. կավախմորի պատրաստումը3. անոթի պատրաստում (ծեփածո կամ դուրգի օգնությամբ)4. արտադրանքի չորացում և զարդանախշում5. թրծում2։ Արթիկի դամբարանադաշտի ուշ բրոնզի առաջին փուլի խեցեղենը մեծթիվ է կազմում, որոնց մեծագույն մասը պատրաստված է դուրգի վրա։ Անոթների մի մասը ունի սև, փայլեցրած մակերես, սակայն հիմնական մասը կազմում է մոխրագույն, կոպիտ, ինչպես նաև խոհանոցային խեցեղենը, որը հաճախ մրապատ է։ Սև փայլեցրած խեցեղենի խմբի մեջ են մտնում բազմաքանդակ անկանթկավամանները։ Անկանթ կավամաններն ունեն փքված, գնդաձև իրան, նեղացող ոչ բարձր պարանոց։ Հանդիպում են նաև օրինակներ, որոնք ունեն ավելիբարձր պարանոց։ Բոլոր կավամաններն էլ հիմնականում կրում են հարուստզարդանախշեր՝ հորիզոնական սեղմված և զիգզագաձև խորադիր գծերի տեսքով։ Սակայն առավել տարածված զարդաձևը փայլնախշով արված զարդերեն, որոնք առանձնանում են եռանկյունիների և ուղղահայաց գծիկներից արված զարդերի մեջ։ Հանդիպում են նաև բեկյալ և ալիքաձև փայլազարդեր, որոնք իրենց զուգահեռներն ունեն Լճաշենի, Գեղարոտի, Կարմի բերդի, Երևանի, Մեծամորի և այլ խեցանոթներում։ Այս փուլի սև, փայլեցրած կավանոթները բաժանվում են երկու խմբի։ Առաջին խմբին բնորոշ են խոշոր քրեղանները,որոնք իրենց կողերին ունեն ոչ մեծ ելուսներ։ Երկրորդ խմբի նմուշներն ավելիփոքր են և ունեն կտրված շուրթեր։ Զարդանախշերը հաճախ կրկնում են անկանթ սափորների զարդաձևերը՝ ստվերագծված ցանցադաշտով ուղղանկյունիներ, բեկվող ժապավենանախշեր, սեպաձև եռանկյունիներ, ալիքանախշերև այլն։ Արթիկի դամբարանների վաղ փուլի կոպիտ խեցանոթները ներկայացվածեն խոշոր, լայնաբերան, ցածրավիզ, ուռուցիկ իրանով, նեղ հատակով և դուրս1 Հայաստանի հնագիտական հուշարձաններ, N 9, Խնկիկյան Օ., պրակ 3, Արհեստներըբրոնզեդարյան Հայաստանում, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ 1977, XX տախտակ, էջ 52-53։ 2 Խնկիկյան Օ., Արհեստները բրոնզեդարյան Հայաստանում, էջ 55։ ճկված շուրթերով կճուճներով։ Սրանք հիմնականում զարդարված են եղունգանախշով3։ Արթիկի ուշ բրոնզեդարի շրջափուլի երկրորդ փուլը նույնպես ներկայանում է խեցեղենի հարուստ տեսականիով, որոնց թվում հանդիպում են ինչպեսնախորդ դարաշրջանի, այնպես էլ հաջորդող՝ վաղ երկաթի դարաշրջանին բնորոշ օրինակներ,4։ Զարդանախշերը, հիմնականում պահպանելով ուշ բրոնզի վաղ փուլի խեցեղենի ձևերը, մի փոքր տարբերվում են նախորդ շրջանից։ Փայլանախշով արված զարդաձևերը կատարված են անփույթ, անոթները կորցնում են մակերեսի սև փայլի նախկին որակը։ Նշված փուլի խեցանոթների առավել բնորոշ զարդամոտիվներն են հորիզոնական, զիգզագ, ալիքանախշ գծազարդերը, խորադիր եռանկյունիները,համակենտրոն շրջանները, եղևնանաշխ և այլն։ Սև, փայլեցրած խեցեղենիկողքին մեծ խումբ է կազմում կոպիտ, խոհանոցային խեցեղենը։ Սև, փայլեցրած խեցանոթները ներկայացված են անկանթ, միականթ, երկկանթ սափորներով և տարբեր ձևերի քրեղաններով։ Անկանթ կավանոթների մեջ մեծ խումբեն կազմում ուռուցիկ իրանով, ոչ բարձր պարանոցով և դուրս ճկված շուրթերով անոթները։ Սրանք հիմնականում նրբախեցի են և հավասարաչափ թրծված։ Հանդիպում են նաև ուռուցիկ իրանով, բարձր պարանոցով և համեմատաբար նեղ հատակով անկանթ կավանոթներ։ Սրանց կողքին առաջին անգամ սկսում են հանդես գալ միականթ կավանոթները, որոնց աղեղնաձև կանթերը շուրթերից կամ պարանոցի կենտրոնից իջնում են դեպի անոթի ուսը։ Ոչմեծ խումբ են կազմում երկկանթ անոթները։ Մեծ քանակությամբ հանդիպող կավամանները բաժանվում են մի քանիտեսակի՝ ուռուցիկ իրանով, նեղ հատակով խոր կավամաններ, որոնց շուրթերըկա՛մ դուրս են ճկված, կա՛մ ուղիղ կտրված են և ուռուցիկ ուսերով, նեղ հատակով, իրանից ուսին անցման հատվածում շեշտված կողերով կավանոթներ ևայլն։ Առավել բազմաքանակ են միջին չափերով, բարձրացող ուսերով և ճկվողշուրթերով կավանոթները։ Հանդիպում են նաև օղակաձև բռնակներով կավամաններ։ Այս անոթների զարդանախշերը, բացի վերը նշված ընդհանուր նախշերից, այս կամ այն անոթի վրա տարբեր են։ Այսպես՝ որոշ անոթների հատակները զարդարված են համակենտրոն շրջանակներով, որը հանդիպում է նաևառանձին անոթների ուսերին։ Մեծ տեղ են զգաղեցնում սեպաձև զարդեր, ցնցադաշտը, փայլանախշ շերտերը և այլն։ Անոթների ձևերի և զարդամոտիվնե3 Եսայան Ա., Հայաստանի հնագիտություն, պրակ 1, Քարի դար-ուշ բրոնզի դար, ԵՊՀ հրատ.,Եր., 1992։ 4 Եսայան Ա., նշվ. աշխ., էջ 265։ րի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Արթիկի՝ ուշբրոնզեդարյան երկրորդ փուլի խեցեղենը, պահպանելով հնագույն ձևերը, նոր գծեր էձեռք բերում, որը գոյատևում է մինչև վաղ երկաթի դարաշրջանը՝ վկայելովՀայաստանի նյութական մշակույթի ավանդականության մասին։ ՛ Խոհանոցային կոպիտ խեցեղենը չի առաձնանում ձևերի ու զարդանախշերի բազազանությամբ։ Միատիպ կավե սպասքը ներկայացված է խոշոր, ձգված իրանով, լայնաբերան, երբեմն նաև ուռուցիկ իրանով և բարձրացող ուսերով անոթներով։ Հանդիպում են մեծ քանակությամբ անկանթ, երբեմն ցածրադիր իրանովև տարբեր բարձրության պարանոցներով կճուճներ։ Կոպիտ խեցեղենի զարդանախշերը ներկայացված են հիմնականում տարբեր ձևերի պարանահյուս,խորադիր գոտիներով, զիգզագներով և ավելի հազվադեպ՝ ալիքաձև նախշերով։ Առավել տարածված են եղունգազարդն ու հատիկազարդը։ Հանդիպումեն նաև ուռուցիկ ելուստներով զարդարված անոթներ, որ բնորոշ է մ.թ.ա. 1-ինհազարամյակի սկզբի կավանոթներին5։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան գտածոների մեջ նույնպես ամենամեծ խումբը կազմում են կավամանները, որոնք հայտնաբերվել են բոլոր դամբարաններում։ Այս կավամանները, ներկայանում են նոր ձևերով և զարդանախշերով, որոնք իրենց որակով խիստ տարբերվում են ուշբրոնզեդարյան կավամաններից։ Վաղերկաթեդարյան խեցեղենը գլխավորապես պատրաստված է դուրգիվրա, և միայն մեկ-երկու նմուշներ են, որոնք ձեռածեփ են։ Ի տարբերություննախորդ՝ ուշ բրոնզի շրջափուլի, այս շրջափուլում կավամանները բաժանվումեն երկու նոր մեծ խմբի՝ սև և մոխրագույն փայլեցրած կավամաններ և խոհանոցային կոպիտ կավամաններ։ Կավամանները հիմնականում ունեն հաստպատեր և պատրաստված են տարբեր խառնուրդներ պարունակող կավից։ Վաղերկաթեդարյան շրջափուլի անկանթ կավամաններից հայտնաբերվելեն մեծաքանակ նմուշներ։ Այս տիպի կավանոթները ունեն ուռուցիկ իրան,հարթ հատակ և համեմատաբար նեղ պարանոց։ Յուրահատուկ խումբ են ներկայացնում անկանթ կավանոթները, որոնք զուրկ են ցանկացած տիպի զարդանախշերից։ Այստեղ մենք հանդիպում ենք բազմատեսակ կավանոթներ՝մոխրագույն փայլեցրած, նեղ պարանոցով և ռումբաձև իրանով կավանոթներև միջին կան մանր կավամաններ, որոնք ունեն ռումբաձև իրան, կարճ պարանոց և դեպի դուրս ծալված շուրթ։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան խեցեղենի մեջ իրենց առանձնահատուկտեղն են զբաղեցնում մեկ բռնակով կավանոթները, որոնք ունեն ուռուցիկ ի5 Նույն տեղում, էջ 270- 271։ րան, կարճ և նեղ պարանոց և դեպի դուրս ուղղված շուրթ։ Ինչպես գիտենք,մեկ բռնակով կավանոթներ հանդիպում են Արթիկի դեռ ուշբրոնզեդարյանդամբարաններում, սակայն արդեն վաղերկաթի շրջափուլում այդ կավանոթները ստանում են հարուստ ձևավորում։ Տարածված զարդանախշեր են ուռուցիկերկայնական գծերը, զիգզագաձև և խորադիր գծերը։ Որոշ դեպքերում հանդիպում են նաև նմուշներ, երբ փայլաներկով արված ժապավենները ստեղծումեն եռանկյունաձև նախշեր։ Արթիկի` մեկ բռնակով կավամանները պեղվել են Nº Nº 206, 217, 298դամբարաններից6։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան կավանոթների երրորդ խումբն են կազմումերկբռնակ կավանոթները, որոնք ունեն խոշոր չափեր, նեղ, կարճ պարանոց,խիստ ուռուցիկ իրան և փոքր-ինչ ծալված շուրթ։ Կավամանները իրանի մեջտեղի մասում երկու կողմերից ունեն խոշոր բռնակներ, որոնք հաճախ զարդարված են ցցուն-ուռուցիկ գծերով։ Կավամանները ունեն տարաբնույթ զարդանախշեր, հիմնականում զարդարված են գծային, եղունգանախշ և հատիկանախշ պատկերներով, ինչպես նաև երկայնական ակոսներով։ Հաճախ հանդիպում են նաև համադրություններ զիգզագների և ալիքաձև գծերի, որոնք եզրափակվում են հաստ զարդագոտիով։ Արթիկի՝ վաղերկաթեդարյան երկբռնակ կավանոթները նույնպես համարվում են տվյալ ժամանակաշրջանին բնորոշ խեցեղեն և մեծ տարածում ունենինչպես Շիրակի տարածաշրջանի և Հայաստանի այլ հնավայրերում, այնպես էլ՝ Անդրկովկասում։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան խեցեղենի համար առավել հատուկ են մեկբռնակով բաժակները։ Չնայած իրենց սակավաթիվությանը՝ այս բաժակներըբազմատեսակ են և ստեղծում եմ մեկ առանձին և ընդհանրական խումբ։ Բաժակների հիմնական մասը սև, փայլեցրած են, խորն են, ունեն հարթ հատակ,թույլ արտահայտված, որոշ դեպքերում՝ կտրված շուրթ։ Նմանօրինակ բաժակներ հայտնաբերվել են Nº Nº 217, 295, 206 դամբարաններից։ Բաժակները ունեն նաև տարատեսակ զարդանախշեր։ Զարդանախշերը հիմնականում ուռուցիկ գծեր են, փայլաներկով արված ժապավեններ, երկայնակի ակոսիկներ ևայլն։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան սև, փայլեցրած խեցեղենի մեջ մեծաքանակև ինքնատիպ խումբ են կազմում թասերը, որոնք հայտնաբերվել են մեր կողմից դիտարկված կավամանների կողքին7։ Ինչպես կավանոթների դեպքում, այստեղ նույնպես նկատվում է նորնմուշների զուգորդումը, նախկին՝ ուշբրոնզեդարյան շրջափուլին բնորոշ ավանդական նմուշների հետ։ Վաղերկաթեդարյան թասերը հիմնականում խորը չեն և ունեն ծալվածկամ կտրված շուրթ։ Կավամաններին բնորոշ են նաև տարատեսակ զարդանախշերի առկայությունը։ Գրեթե բոլոր նմուշները զարդարված են ուռուցիկգծերով, որը տարված է խիստ հետևողականորեն և գտնվոււմ է շուրթիցներքև, և անփութորեն արված գծեր, որոնք գտնվում են թասի միջնամասում։ Թասերի մեծ խմբում հանդիպում են նաև երկու օրինակներ, որոնք սև,փայլեցրած կավամաններ են, ունեն կտրված շուրթ, որի վրա պահպանվել էզարդանախշ՝ ուղղահայած գծերի և եռանկյունաձև նախշերի տեսքով8։ Վաղերկաթեդարյան խեցեղենի հաջորդ խումբը կոպիտ, խոհանոցայինօգտագործման կավամաններն են։ Մեր կողմից դիտարկվող խումբը ներկայացված է Արթիկի վաղերկաթեդարյան բոլոր դամբարաններում։ Այս կավամանները հիմնականում պատրաստված են վատ շաղախված և տարատեսակխառնուրդներ պարունակող կավից։ Բոլոր կավանոթների մակերեսին առկաայրման հետքերը մեզ թույլ են տալիս ենթադրել, որ նրանք ունեցել են կենցաղային լայն կիրառություն։ Վերնոշյալ խոհանոցային կավանոթները ներկայացված են տարատեսակձևերով և զարդանախշերով։ Խեցանոթները հիմնականում ունեն խոշոր չափեր, հաստ պատեր, լայն պարանոց և ծալված շուրթ։ Ինչպես նախորդ՝ ուշբրոզեդարյան երկու փուլերում, այստեղ նույնպես կավամանների հիմքերը զարդարված են իրար հաջորդող թեք գծիկների շարքերով, հաճախ արված են երկու և ավելի շարքերով։ Զարդանախշերը հիմնականում միատարր են, հանդիպում ենք ուռուցիկ գծերի, որոնք համադրված են ոլորուն գծերի, եղունգանախշերի և արևածաղկի սերմի տեսքով նախշերի հետ։ Միայն եզակի դեպքերում ուռուցիկ գծերը համադրված են զիգզագաձև գծերի հետ9։ Արթիկի դամբարանադաշտի կավանոթների մեծածավալ խմբում կաննաև այնպիսիները, որոնք ունեն հազվագյուտ ձևեր և զարդանախշեր։ Նմանօրինակ նմուշները հայտնաբերվել են տարբեր դամբարաններում մետաղականիրերի և տարաբնույթ կավանոթների կողքին։ Այս հազվագյուտ կավամանները ունեն սև, փայլեցրած մակերես։ Վերոնշյալ խմբի մեջ են մտնում 18 անոթներ, որոնք ունեն հետևյալ բնութագրերը։ 1. Սև, փայլեցրած կավանոթն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, երկարավուն և լավ արտահայտված պարանոցով, ինչպես նաև արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Նշված կավանոթի պարանոցը իրանին միացնող հատվա9 Նույն տեղում, էջ 253-254. ծում առկա է զարդանախշ՝ փայլաներկով արված կրկնադիր հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնց միջև եղած բաց տարածքը զարդարված է թեք, ուռուցիկժապավեններով։ Կավանոթի շուրթի հիմքից դեպի իրան են ընթանում փայլաներկով արված ուղղահայաց գծեր, որոնց միջև եղած հեռավորությունները լցված են զիգզագաձև գծերով։ Նույնպիսի զարդանախշեր առկա են նաև անոթիգոտկատեղից հիմքն ընկած հատվածում։ Վերոնշյալ կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, սակայն կավամանը անհամաչափ է թրծված։ Կավանոթն ունի 8,5 x 27 սմ10։ 2. Սև, փայլեցրած տարա՝ նեղ հիմքով, թեթևակի սրացող կողերով, ցածրպարանոց և արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Տարան ունի հարուստզարդանախշեր։ Տարայի շուրթից դեպի կողեր տարված են մի քանի հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնք առկա են նաև կավամանի միջնամասում և արված են անփութորեն։ Հորիզոնական ուռուցիկ գծերի միջև եղած ազատ տարածքները զարդարված են փայլաներկով պատկերված բազմաբնույթ նախշերով, այդ թվում՝ թեք ժապավեններ, որոնք ստեղծում են գագաթները վեր ուղղված եռանկյունաձև պատկերներ։ Թեք ժապավենների միջև մի քանի շարքովարված են հորիզոնական և ուղղահայաց զիգզագաձև գծեր։ Նշված զարդանախշը արտացոլում է միջինբրոնզեդարյան կավամանների նախշերը։ Վերոնշհալ տարան պատրաստվել է լավ շաղախված կավից, կավագործական դուրգի վրա ևթրծված է համաչափորեն։ Տարան ունի 11.5 սմ լայնություն և 12 սմ երկարություն11։ 3. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ոչ լավարտահայտված պարանոց և արտաքինից արտահայտիչ շուրթ, որից ներքև,ինչպես նաև կավամանի իրանի միջնամասով տարված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնք արված են մեծ հեռավորություններով։ Հատկանշական է,որ այդ գծերն արված են խիստ հետևողականորեն և համաչափորեն։ Գծերիմիջև եղած ազատ տարածքները լրացված են փայլաներկով արված հարուստզարդանախշերով, որոնք թեք գծեր են և ստեղծում են եռանկյունաձև պատկերներ։ Եռանկյունները լցված են թեք գծիկներով, որոնք ստեղծում են ցանցաձև պատկեր։ Միջնամասում գտնվող ուռուցիկ գծից դեպի կավամանի հիմքեն ընթանում փայլաներկով արված նուրբ գծեր։ Կավամանը պատրաստվել է կավագործական դուրգի վրա, լավ շաղախված կավից և աչքի է ընկնում համաչափ թրծմամբ։ Կավամանն ունի 12 ամլայնություն և 15,5 սմ երկարություն12։ 10 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/438-60 թ.։ 11 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/194-60 թ.։ 4. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, կլորավուն իրան, սեղմված պարանոց և կտրված շուրթ։ Կավամանի իրանի վերին մասում անփութորեն արված են վեց շարք ուռուցիկ գծեր, որոնցից դեպի կավամանի հիմք ենընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Կավամանը պատրաստված է դուրգիվրա լավ շաղախված կավից և հավասարաչափ է թրծված։ Տարան ունի 9 սմլայնություն և 14 սմ երկարություն13։ 5. Սև, փայլեցրած կավանոթ, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, երկարավուն պարանոց և արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Կավանոթիշուրթի հիմքից դեպի իրանի և պարանոցի միացման հատվածում փայլաներկով արված են հորիզոնական ժապավեններ։ Կավանոթի իրանի վերին հատվածում առկա է գոտի՝ ուռուցիկ գծից, որից վերև առկա է ինքնատիպ զարդանախշ։ Այն ցանցաձև նախշերի և կենդանակերպ զարդանախշերի հաջորդական շարք է։ Կենդականերպ զարդանախշն են կազմում եղնիկները, որոնք ունեն ճյուղավորված եղջյուրներ և այծեր՝ մեկ զույգ դեպի ներքև ուղղված թեքեղջյուրներով։ Հատկանշական է, որ այս զարդագոտին բնորոշ է Անդրկովկասիբրոնզեդարյան դարաշրջանի խեցեղենին։ Կավանոթի ուռուցիկ գծից դեպիհիմք են ընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Վերոնշյալ կավանոթը պատրասված է կավագործական դուրգի վրա լավշաղախված կավից։ Պետք է նշել, որ կավամանը աչքի է ընկնում թրծման ևփայլեցման վարպետությամբ։ Կավանոթն ունի 12 սմ լայնություն և 25 սմ երկարություն14։ 6. Սև, փալեցրած կավանոթ՝ նեղ հիմքով, ուռուցիկ իրանով (հատկապեսվերևին հատվածում), նեղացող պարանոցով և կտրված շուրթով։ Կավանոթիիրանի վերին և միջին հատվածներում շարքերով ընթանում են հորիզոնականուռուցիկ գծեր, որոնցից ներքև անցնում է հորիզոնական ալիքաձև գիծ։ Հորիզոնական ուռուցիկ գծերի միջև եղած բաց տարածությունները լցված են գեղեցիկ զարդանախշերով, որոնք փայլաներկով արված թեք ժապավեններ են։ Ուռուցիկ գծերի վերջին շարքից դեպի կավանոթի հիմք են ձգվում փայլաներկով արված նուրբ գծեր։ Վերոնշյալ կավավանոթը պատրաստվել է դուրգի վրա, ունի հաստ պատեր, աչքի է ընկնում հավասարաչափ թրծմամբ ու փայլեցմամբ և ունի 10,5 սմլայնություն և 20,5 սմ երկարություն։ 7. Սև, փայլեցրած տարա, որն ունի նեղ հիմք, կլորավուն իրան (հատկապես վերին հատվածում), դեպի ներս կորացող պարանոց և կտրված շուրթ։ Տարայից անմիջապես շուրթ արված են հորիզոնական, հաջորդական գծեր։ 12 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/272-60 թ.։ 13 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/109-60 թ.։ Այս տարային բնորոշ է գծերի անփույթ պատկերումը, դրանք հաճախ միաձուլվում են իրար։ Գծերից շարքից դեպի վերև և դեպի ներքև ընթանում են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր։ Հորիզոնական գծերի միջնամասում փայլաներկովարված են թեք ժապավեններ, որոնք իրարից գտնվում են որոշակի հեռավորության վրա։ Վերջին գծից դեպի անոթի հիմք են ընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Վերոնշյալ տարան ձեռածեփ է, պատրաստված է լավ շաղախված կավիցև աչքի է ընկնում թրծման և փայլեցման բարձր վարպետությամբ։ Կավամաննունի 11.5 սմ լայնություն և 17 սմ երկարություն 15։ 8. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ցածրպարանոց, ինչպես նաև բարակ և արտաքինից արտահայտիչ շուրթ։ Տարայիերկու կողմերին ամրացված են փոքրիկ բռնակներ, որոնց վրա առկա է միջանցիկ անցք։ Շուրթից մինչև տարայի միջնամաս են ձգվում հորիզոնական գծեր,որոնք տեղակայված են խիստ հաջորդականությամբ։ Գծերի միջև եղած տարածությունները լրացված են թույլ փայլեցված եռանկյունաձև նախշերով, որոնց գագաթներն ուղղված են դեպի վեր։ Տարայի գոտուց դեպի հիմք են ձգվում փայլաներկով պատկերված թեք գծեր։ Խորհրդանշական է, որ տարայիհիմքին փորագրված է սվաստիկայի պատկերներ, որ ստեղծում են բարդ զարդանախշ։ Վերոնշյալ տարան պատրաստված է դուրգի վրա, լավ շախաղված կավից, աչքի է ընկնում թույլ փայլեցմամբ։ Կավամանն ունի 8 սմ լայնություն և12,5 սմ երկարություն16։ 9. Սև, փայլեցրած կավանոթ, որն ունի հարթ հիմք, ուղիղ պատեր և կտրված շուրթ։ Կավանոթի շուրթի մոտ տեղակայված են երկու փոքրիկ միջանցիկբռնակներ։ Սկսած կավանոթի իրանի վերին հատվածից մինչև միջնամաս համաչափորեն պատկերված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնց վրա առկաէ փայլաներկով արված զարդանախշ, որն ունի հաստ և անհամաչափ տարված ժապավենների տեսք։ Ստորին գծից մինչև հիմք ձգվում են փայլաներկովտարված գծեր։ Կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, աչքի է ընկնում լավ թրծմամբ և փայլեցմամբ և ունի12,5 սմ լայնություն և 12 սմ երկարություն17։ 10. Սև, փայլեցրած տարա, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ և թեթևակի անհարթ իրան, որը տարային տալիս է երկկոնիկ տեսք։ Կավամանը սեղմվում էբերանի մասում և ունի կտրված շուրթ։ Տարայի կողերի տակ չորս կողմից տեղակայված են փոքրիկ, ուռուցիկ բռնակներ, որոնք համալրված են ուղղահա15 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/519-60 թ.։ 16 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/68-61 թ.։ 17 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/233-60 թ.։ յաց միջանցիկ բացվածքով։ Տարայի բերանի և միջին հատվածում առկա ենուռուցիկ հորիզոնական գծեր, որոնք արված են խիստ հաջորդականությամբև հետևողականությամբ։ Հորիզոնական գծերի բաց տարածությունը լրացվածէ զարդանախշով, որը բաղկացած է փայլաներկով արված հաստ գծեր, որոնցվերին և ստորին եզրերը միաձուլվում են։ Գծերի ներքևի շարքից դեպի հիմքեն ձգվում փայլաներկով պատկերված բարակ և թեք գծեր։ Կավամանը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրա լավ շաղախված կավից, լավ թրծված և փայլեցված է։ Կավամանն ունի 8 սմ լայնություն և 9 սմ երկարություն18։ 11. Սև փայլեցրած տարա, որն ունի կլորավուն մարմին և կտրված շուրթ։ Տարայի բերանից մինչև հիմք են ձգվում փայլաներկով արված գծեր։ Հենց տարայի հիմքի վրա էլ առկա է միջանցիկ բացվածք։ Այս փաստը վկայում է այնմասին, որ տարան հավանաբար օգտագործվել է որպես ձագար։ Տարան ունի9,5 սմ լայնություն և 4,5 սմ երկարություն19։ 12. Կտրված շուրթով, սև, փայլեցրած տարա։ Նշված տարայի շուրթինամրացված են երեք ոտնակներ, որոնք ունեն մարդկային ոտքերի տեսք։ Տարայի շուրթի վերին հատվածում առկա է մեկ միջանցիկ բացվածք։ Տարայիշուրթի և ոտքերի միջև եղած հեռավորությունը լրացված է փայլաներկով անփութորեն գծված հորիզոնական գծերով։ Վերոնշյալ կավամանը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, համաչափորեն թրծված է և լավ փայլեցված։ Կավանման ունի 12.5 սմ լայնություն և 5.5 սմ երկարություն20։ 13. Սև, երկարավուն, փայլեցրած կավաման, որն ունի հարթ հիմք, թեթևակի ուռուցիկ իրան, որը նեղանում է վերևի հատվածում և արտաքինից լավարտահայտված շուրթ։ Կավամանի միջին հատվածում տարված է ուռուցիկհորիզոնական գծերի շարք, որոնք տեղակայված են խիստ հաջորդականությամբ և որոշակի պահպանված հեռավորությամբ։ Շուրթի հիմքից դեպի իրանի հիմք են ձգվում փայլաներկով պատկերված գծեր։ Կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրա լավ շաղախված կավից, ինչպես նաև համաչափորեն թրծված և փայլաներկված է։ Կավամանն ունի 7 սմ լայնություն և11.5 սմ երկարություն21։ 14. Սև, կոպիտ կավաման, որն ունի հարթ հիմք, ուղիղ պատեր և փոքրինչ կոր կողեր։ Կավամանի պատերը պատված են մրով, ինչը վկայում է այնմասին, որ կավամանն ունեցել է խոհանոցային կիրառություն։ Կավամանը ձե18 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/233-60 թ.։ 19 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/234-60 թ.։ 20 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/212-61 թ.։ 21 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2194/3-61 թ.։ ռածեփ է և պատրաստված է վատ շաղախված կավից, այդ իսկ պատճառովունի հաստ պատեր։ Կավամանի ունի 18 սմ լայնություն և 19 սմ երկարություն22։ 15. Սև, կոպիտ կավաման՝ նեղ հիմքով, ուռուցիկ իրանով, սեղմված պարանոցով և կտրված շուրթով։ Կավամանի երկու կողմերից շուրթից դեպի հիմքեն ընթանում միջանցիկ բռնակներ։ Կողային պատերի տակից տարված է ուռուցիկ, ալիքաձև հորիզոնական գիծ, որը պարուրում է կավամանի կողայինպատերը։ Ալիքաձև գծից ներքև տարված է լարանե զարդագոտի։ Կավամանըձեռածեփ է և պատրաստված է վատ շաղախված կավից, ունի 11 սմ լայնություն և 14,5 սմ երկարություն23։ 16. Կոպիտ կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ցածր պարանոց, արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ, որից ներքև տարված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր։ Այս զարդագոտու վերին և ստորին հատվածներըզարդարված են թեք պատկերված դրվագավոր զարդանախշերով։ Այս նմուշօրինակը յուրահատուկ է նրանով, որ ցույց է տալիս սև, փայլեցրած կավանոթների դրվագավոր զարդանախշերի անցումը կոպիտ կավանոթներին, երբ վերոնշյալ զարդանախշը կորցնում է իր նշանակությունը ուշ բրոնզի դարաշրջանում։ Վերոնշյալ կավամանը ձեռածեփ է, պատրաստված է վատ շաղախվածկավից։ Կավանոթի պատերին հատկապես ստորին հատվածում, առկա են մրիհետքեր։ Կավամանն ունի 13,5 սմ լայնություն և 18,5 սմ երկարություն24։ 17. Սև, կոպիտ տարայանման անոթ, որն ունի զանգվածեղ նեղ հիմք,խոշոր և վերին հատվածում լայնացող պարանոց և ներս ծալված շուրթ։ Տարայի միջնամասում պատկերված է թույլ արտահայտված հորիզոնական ուռուցիկ գիծ։ Առավել հետաքրքրական է կավամանի պատրաստման տեխնիկան,որը բնորոշ է տվյալ ժամանակաշրջանին։ Կավամանի վերին մասը պատրաստված է դուրգի վրա, իսկ ներքևի մասը ձեռածեփ է։ Պետք է նշել, որ կավը լավշաղախված չէ։ Կավամանի պատերին պահպանվել են մրի հետքեր։ Տարանունի 19,5 սմ լայնություն և 8 սմ երկարություն25։ 18. Սև, թույլ փայլեցրած տարայանման կավանոթ, որն ունի հարթ հիմք,վերին հատվածում կլորավուն իրան, որն ավարտվում է թույլ արտահայտվածշուրթով։ Իր ձևով կավամանը նմանակում է Լճաշենի և Վանաձորի ոսկե և արծաթե կավամաններին։ 22 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/201-61 թ.։ 23 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/391-61 թ.։ 24 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/79-61 թ.։ 25 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/289-60 թ.։ Հենվելով նախկինում կատարված աշխատանքների վրա մենք փորձեցինք ընդհանուր գծերով ուրվագծել Արթիկի ուշբրոնզեդարյան և վաղ երկաթիշրջափուլի խեցեղենի հիմնական տեսակները և զարգացման ուղղությունները։ Ընդ որում՝ նույնիսկ քննության հակիրճությունն իսկ ցույց տվեց, որ ուշբրոնզեդարյան-վաղերկաթեդարյան խեցեղենի զարգացումը ընթացել է ինչպես արտադրանքի տեսակների ընդլայնման, այնպես էլ նրանց կատարելագործմանուղիով, որը պայմանավորված է մի կողմից խեցանոթների գործածման բնագավառների բազմազանությամբ, մյուս կողմից՝ մասնագետ արհեստավորիառկայությամբ, որը, ձգտելով բավարարել բնակչության աճող պահանջները,սերնդից սերունդ փոխանցել է փորձը և կատարելագործել արտադրանքի թողարկումը։ ԱՐԹԻԿԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏԻ ԽԵՑԵՂԵՆԸ ՈՒՇ ԲՐՈՆԶԻ-ՎԱՂ ԵՐԿԱԹԻԱնի ԽաչատրյանԲանալի բառեր՝ Արթիկ, դամբարանադաշտ, հնագիտություն, ուշ բրոնզի պարբերաշրջան,վաղ երկաթի պարբերաշրջան, խեցեղենՇՐՋԱՓՈՒԼԵՐՈՒՄԱմփոփում։

Արթիկի դամբարանադաշտի նյութերի մեջ մեծ խումբ է կազմում խեցեղենը՝ իր առանձնահատուկ և տարբերվող նմուշներով։ Այս տեսանկյունից կարևոր է ուսումնասիրել խեցեղենի տեսակները, պատրաստման եղանակները, ինչպես նաև վեր հանել խեցեգործության զարգացման ընդհանուր միտումները։ Արթիկի ուշբրոնզեդարյան և վաղ երկաթի շրջափուլի խեցեղենի զարգացումը ընթացել է ինչպես արտադրանքի տեսակների ընդլայնման, այնպես էլ նրանց կատարելագործման ուղիով, որը պայմանավորված է մի կողմից խեցանոթների գործածման բնագավառների բազմազանությամբ, մյուս կողմից՝ մասնագետ արհեստավորի առկայությամբ։

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՔԱ CITYԱՔԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ-ՍՈIԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Պատմական գործընթացների ուսումնասիրությունը համարվում է հիմք ներկայիս մեկնաբանության համար: Մարդիկ ժամանակի ընթացքում հարմարվում են և տեղեկանում հնարավոր երեւույթների մասին 1: Պատմական սոցիոլոգիան, միջանկյալ օղակ զբաղեցնելով սոցիոլոգիայի «պատմության» միջեւ, նայում է ներկա անցյալին ՝ կենտրոնանալով արդիականության ձևավորման և վերափոխման վրա: Չնայած անցյալի և ներկայի քերականական բազմազանությանը, անցյալը բոլորովին առանձին միավոր չէ: Պատմության մեծ մասի ընթացքում մենք առնչվել ենք հասարակությունների և համայնքների հետ, որոնց համար անցյալը մոդել էր ներկայիս: Քաղաքը, կենտրոնանալով արդյունաբերական և տեխնոլոգիական նվաճումների վրա, դառնում է հասարակության զարգացման ուղենիշ: Չարլզ Թիլին, դիտարկելով լայն կառուցվածքային փոփոխությունների «առօրյա կյանքի» կապը, նշում է, որ «արդիականության քվինտեսական պատմությունը ոչ այլ ինչ է, քան քաղաքի պատմություն»: Քաղաքի ուսումնասիրության պատմա-սոցիոլոգիական մեթոդաբանության կիրառումն այս առումով առիթ է տալիս դիտելու հասարակության զարգացման ներկա փուլը ՝ պատմական զարգացման համատեքստում: Գոյություն ունեն պատմա-սոցիոլոգիական վերլուծության ավանդույթներ 4, որոնցից յուրաքանչյուրը պատմական փոփոխությունների և մեկնաբանությունների արդյունք է: Ուսումնասիրության ընթացքում մենք հանդիպում ենք մի շարք մոտեցումների, որոնք պետք է լրացվեն և ցույց տան քաղաք-սոցիոլոգիական վերլուծության մեթոդաբանական հնարավորությունները և հեռանկարների փոխհարաբերությունները: Պատմա-սոցիոլոգիական ուսումնասիրության ոլորտը ոչ այնքան անցյալի իրադարձությունների կենտրոնացումն է, որքան արդիականության առաջացման վրա դրանց ազդեցության դիտարկումը: Պատմաբանները սոցիոլոգիան օգտագործում են լայնածավալ գործընթացներում հատուկ շեշտը դնելու, օրինաչափություններ գծելու համար `վերլուծելու, հատուկ շեշտը դնելու համար: Այս առումով ֆրանսիացի պատմաբան Ֆ.Բրոդելի նպատակը «Ի՞նչ է Ֆրանսիան» աշխատությունում: «Գտեք կապեր, հակումներ, կրկնություններ, որոնք այդ պատմությունը դարձնում են հետահայաց սոցիոլոգիա»: Ռ.Արոնը, ամփոփելով Մ.Վեբերի մոտեցումը պատմության և սոցիոլոգիայի նպատակին `բացատրել պատճառահետեւանքային կապերը, այն մեկնաբանում է երկու ուղղությամբ` պատմական պատճառականություն և սոցիոլոգիական պատճառականություն: Պատմական պատճառականությունը հաշվի է առնում այն ​​պայմանները, որոնք առաջացրել են այլ իրադարձություններ: Սոցիոլոգիական պատճառահետեւանքային կապը երկու երեւույթների կանոնավոր փոխկապակցվածություն է: Իրադարձությունը չպետք է որևէ այլ իրադարձության պատճառ դառնա, այն կարող է որոշ չափով նպաստել վերջինիս առաջացմանը: Պատճառականության խնդիրը կայանում է իրադարձությանը նախորդած բոլոր փաստերի ուսումնասիրության մեջ: Սա նշանակում է դասակարգել իրադարձությունները զարգացման հաջորդականությամբ և վերջիններիս հաջորդականորեն անդրադառնալ. Ա) պատմական իրադարձության կառուցվածքի արդյունահանում. բ) պատմական իրադարձության տարրերի վերլուծություն `բարդից մասնավոր. գ) ենթադրել, թե ինչ կլիներ, եթե որևէ հատուկ միջադեպ տեղի չունենար կամ այլ կերպ տեղի չունենար: Այս մեթոդաբանական մոտեցումն ամփոփում է այն փուլերը, առանց որոնց ուսումնասիրությունը կսահմանափակվի զուտ նկարագրությամբ 6: Գործող առարկայի գաղափարը հնարավոր է այստեղ: Ամեն ինչ որոշված ​​չէ ի սկզբանե և անիրական մտքի կառուցումը հասկանալու միջոց է 1 Տե՛ս Mumford L., The City in History. Դրա ծագումը, փոխակերպումները և հեռանկարները, Նյու Յորք, 1961, էջ. 526 թ. 2 Տե՛ս Հ. Մարության, Հիշողության դերը ազգային ինքնության կառուցվածքում: Տեսական հարցեր, Երեւան, 2006, էջ 6: 3 Tilly Ch., What's is Urban History, Journal of Urban History, 22 (6), 1996: 4 Տե՛ս Delanty G., Isin E., Handbook of Historical Sociology, US, 2003, էջ 9-81: 5 Բրոդել Ֆ., Իսկ Ֆրանսա՞: Տիեզերք և պատմություն, Մոսկվա, 1994, էջ 17: 6 Տես Ահարոն Ռ., Սոցիոլոգիական մտքի զարգացման փուլեր, Մոսկվա, 1993, էջ: 501 թ. տեսնել, թե ինչպես կարող է զարգանալ իրադարձությունը: Մեթոդաբանությունը թույլ է տալիս ներկայիս փաստերը այլ կերպ մեկնաբանել ՝ այդպիսով բացահայտելով օրինաչափություններ ՝ հնարավորություն տալով կանխատեսել հնարավոր զարգացումները: Ֆ.Բրոդելը հաստատում է գաղափարը և այս կապակցությամբ հղում կատարում ֆրանսիացի փիլիսոփա Jeanան-Պոլ Սարտրին ՝ նշելով. Մեր ներկան իմաստ ունի, եթե դա տանում է դեպի վաղը, եթե մենք անցնենք դրա շեմը »1: Պատմա-սոցիոլոգիական վերլուծության ընթացքում քաղաքն ուսումնասիրվում է որպես այդպիսին `ի տարբերություն քաղաքային պատմությունների, որոնց դեպքում դիտարկվում է քաղաքի պատմությունը: Բայց հնարավո՞ր է քննարկել քաղաքի պատմությունը ՝ առանց այդ մասին իմանալու քաղաքի մասին: Չ. Այս առնչությամբ Թիլլին նշում է, որ քաղաքային պատմաբանները անտեսում են քաղաքի առօրյա կյանքը մակրո գործընթացների հետ կապելու մարտահրավերը, մինչդեռ քաղաքների ուսումնասիրությունն, որպես այդպիսին, հնարավորություն է ընձեռում առօրյա փորձը դիտարկել պատմության ավելի լայն համատեքստում: Քաղաքները առաջինն են, որոնք արտացոլում են սոցիալական կյանքի փոփոխությունները, խոսել Երբ մենք խոսում ենք քաղաքների մասին, մենք խոսում ենք ամբողջ ժամանակահատվածի պատմության մասին: Լ. Մամֆորդի հայացքները Չ. Թիլիի համար դա միջոց է ցույց տալու, որ քաղաքային պատմաբանները յուրաքանչյուր քաղաք դիտում են որպես առանձին նմուշ, այլ ոչ թե որպես այդպիսի նմուշների փոխհարաբերությունները հաստատելու կամ հերքելու գործընթաց: «Կամ նրանք քաղաքները դիտում են տարբերակված ձևով ՝ կենտրոնանալով միջքաղաքային գործընթացների վրա, ինչպիսին է քաղաքաշինություն-միգրացիան, կամ նրանք քաղաքը համարում են հստակ սահմանազատված ՝ ինքնուրույն քաղաքային գործընթացները վերլուծելու համար»: Մ. Weber և L. Mamford- ը համարժեք մոտեցում առաջարկեց ՝ կենտրոնանալով անհատական ​​պատմական իրադարձությունների, քաղաքի յուրահատկությունն ապահովող տարրերի ուսումնասիրության վրա ՝ շեղվելով այլ քաղաքների զարգացման բնականոն, էվոլյուցիոն սխեմաներից: Ավելի լայն պատմական համատեքստում, Annals- ի դպրոցի ներկայացուցիչները կատարեցին ուսումնասիրությունը: Դպրոցի մեթոդական առանձնահատկությունն էր իրադարձություններին նայել երկարատև համատեքստում (longue dure! E): Ֆ.Բրոդելը, ներկայացնելով ֆրանսիական մի շարք քաղաքների օրինակներ 4, ցույց է տալիս քաղաքի պատմության երկար ուսումնասիրության միջոցով համեմատություններ, օրինաչափություններ և կրկնություններ քաղելու հնարավորությունները: Ֆ.Բրոդելը նշել է, որ առօրյա կյանքը հայտնաբերելու համար պետք է ուսումնասիրել, թե ինչ է օգտագործում մարդը `կյանքը, սնունդը, հագուստը, առարկաները, գյուղերը, քաղաքները: Միայն դրա միջոցով է հնարավոր զգալ ինչպես նրա ամենօրյա գործունեությունը, այնպես էլ այն պատմամշակութային ենթատեքստը, որում ապրում են մարդիկ: Այդ պատճառով պատմաբանը քաղաքները նշում էր որպես մի վայր, որտեղ տեղի է ունենում առօրյա կյանք: Բրոդելը մշակեց տեսություն, որը նկարագրում է պատմական իրականության բազմաստիճան կառուցվածքը: Նա կարծում էր, որ պատմությունը պետք է սինխրոն ուսումնասիրի, ապա նոր diachronic գործընթացները: Սինքրոն վերլուծության նրա տարբերակը ներառում էր կառուցվածքի երեք շերտերի `կառուցվածքային, ենթադրական և իրադարձության ուսումնասիրություն: Կառուցվածքը համապատասխանում է երկարաժամկետ սոցիալական, տնտեսական և մշակութային իրողություններին: Կապակցային իրականությունը բնութագրվում է կարճ ալիքներով, որոնք շարունակական են: Եվ իրադարձությունների պատմությունը համապատասխանում է տարբեր ժամանակահատվածների ՝ ընդհանուր պատմությունից հավանական կտրվածքով 5: Բրոդելի մեթոդաբանության կիրառումը քաղաքի պատմա-սոցիոլոգիական ուսումնասիրության մեջ հնարավորություն է տալիս անդրադառնալ սոցիալական կառուցվածքին, համատեքստին և անհատական ​​իրադարձություններին: Այս երեքից նա առավելագույն ուշադրություն էր դարձնում կառուցվածքայինին, ենթադրականին, ոչ թե վերջնականին: «Կառուցվածքը կոնստրուկցիա է: Բացի այդ, միևնույն ժամանակ, դա իրականություն է ՝ կապված երկար ժամանակահատվածի հետ: Կառուցվածքները որոշակի շրջանակ են տալիս մարդկային կյանքին, որից մարդը և նրա գործունեությունը դուրս չեն գալիս »6: Չնայած Ֆ.Բրոդելը նկարագրում է պատմության մեջ բնորոշ տարբեր ժամանակաշրջանները, սակայն պատմությունը մեկ է, և այդ մակարդակները պատմության կարգավորման միջոց են 1 Brodel F., 1994, p. 13 2 Տե՛ս Delanty G., Isin E., Handbook of Historical Sociology, US, 2003, p. 313: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 314: 4 Տե՛ս Brodel F., 1994: 5 Տե՛ս Brodel F., Material Civilization, Economics and Capitalism, XV-XVIII դ. Տ .1. Առօրյա կյանքի կառուցվածքներ: հնարավորությունն ու անհնարին, Մոսկվա, 1986, էջ 509-592: ստեղծել «ամբողջական պատմություն 1»: Ամբողջ պատմությունն ընդգրկում է պատմական իրականության տարբեր ասպեկտներ: Քանի որ կողմերից յուրաքանչյուրը շարժվում է որոշակի տեմպերով, անհրաժեշտ է հաշվի առնել այս երեք շերտերը: Քաղաքի ուսումնասիրության ընթացքում Բրոդելի մեթոդաբանության ձևավորումը թույլ է տալիս վերլուծել քաղաքի լայն կառուցվածքային փոփոխությունները, որպես այդպիսին, որոշակի պատմական շրջանում ՝ հաշվի առնելով իրադարձությունները հաշվի առնելով համատեքստը: Այսպիսով, քաղաքը պատմականորեն և սոցիոլոգիապես վերլուծելիս պետք է տարբերակել, թե արդյո՞ք դիտվում են քաղաքի պատմությունը կամ քաղաքի զարգացումները, որպես այդպիսին, միևնույն ժամանակ ամրագրելով, որ քաղաքներն առաջինն են արտացոլում սոցիալական կյանքի փոփոխությունները: , Մեթոդական մոտեցման ընտրությունն այստեղ կարևոր է, քանի որ դա կախված է վերլուծության մեջ պատմության օգտագործման առանձնահատկությունից. Շեշտը դնում են որոշակի կառուցվածքային իրադարձության վրա, պատճառահետեւանքային կապի արդյունահանում, ժամանակային-տարածական ընկալումների օրինաչափություններ և այլն, քանի որ այդ հնարավորությունները արտահայտված են Ֆ. Բրոդելի և Մ. Վեբի կողմից նկարագրված մեթոդաբանական մոտեցումներում: Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ, ըստ Բաումանի, համաշխարհայնացման գործընթացները բերում են քաղաքների ընկալման փոփոխության, մի իրավիճակ, երբ քաղաքներն այժմ համարվում են մի տեղ, որտեղ անծանոթ մարդիկ հանդիպում են, միմյանց մոտ են մնում, փոխազդում են միմյանց հետ: երկար ժամանակ և մնալ օտար: և փոփոխությունները ծնվել են քաղաքներում, ինչը հետագայում փոխել է ողջ հասարակությունը: Ինչպես կանխատեսեց Լ. Ըստ Մամֆորդի, «պատմության ընթացքում մենք տեղափոխվել ենք մի քաղաք, որը մեկ աշխարհ էր, դեպի աշխարհ, որը քաղաք է»: Օֆելյա Գրիգորյան ՔԱ CITYԱՔԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵ:. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԵՎ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Պատմա-սոցիոլոգիական մեթոդաբանություն, քաղաք, պատմական վերափոխումներ, Ֆ. Բրոդել, Մ. Վեբեր ։

Քաղաքները, իրենց վրա կրելով սոցիալական կյանքի փոփոխությունները, արտացոլում են ամբողջ ժամանակաշրջանի պատմությունը։ Պատմական լայն կոնտեքստում քաղաքի ուսումնասիրումը համադրումների, օրինաչափությունների, կրկնությունների դուրսբերման հնարավորություններ է տալիս։ Հոդվածն այս առումով ներկայացնում է քաղաքի պատմասոցիոլոգիական վերլուծության մեթոդաբանական հնարավորությունները և ամփոփում առկա մոտեցումները՝ փորձ անելով ցույց տալ առկա տեսանկյունների փոխառնչությունները։

Տարածքի կենսակլիման բնական կարևոր ռեսուրս է, որից էլ կախված ենմարդու հարմարավետությունն ու ինքնազգացողությունը, աշխատունակությունն ու առողջական վիճակը։ Հարմարավետ (կոմֆորտ) եղանակը, օդերևութաբանական տարրերի (ջերմաստիճան, խոնավություն, մթնոլորտային ճնշում,քամիներ) այնպիսի համադրություն է, երբ մարդն իրեն լավ է զգում, չկալարվածություն։ [5, 6,7]Կլիմայական պայմանների համալիր գնահատման ամենատարածվածմեթոդն ԷԷՋ-ն (էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճան՝ ըստ Ա. Միսսենարդի) է. ԷԷՋ=37—(37—t)/(0,68—0,0014f+t/(1.76+1.4v0,75))—0,29t(1—f/100), այն արտահայտվում է եղանակաստեղծ երեք տարրով՝ օդի ջերմաստիճան` t°C, խոնավություն` f%, և օդի շարժում`v մ/վ։ Անհողմ և 100% հարաբերական խոնավության պայմաններում մարդու ջերմազգացողությունը կախված է միայն օդի ջերմաստիճանից։ Նույն ջերմաստիճանում, բայց քամու ուժեղացման ու խոնավության նվազման պայմաններում մարդն իրեն զգում է այնպես, ինչպես ցածրջերմաստիճանի դեպքում։ ԷԷՋ-ում հաշվի է առնվում մարդու ջերմազգացողությունը, սակայնՆԷԷՋ-ը (նորմալ էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճան՝ ըստ Ի. Բուտևի)ՆԷԷՋ=7°C+0,8ԷԷՋ հաշվարկված է մինչև գոտկատեղը հագնված մարդու ջերմազգացողության համար. դրա բացասական արժեքը բացասաբար է անդրադառնում մարդու ինքնազգացողության վրա (Սինիցին Ի., Գեորգիցա Մ. և այլք)։ [6, էջ 280]ՆԷԷՋ-ի միջոցով հաշվարկվում է ԿԱՋ-ը (կենսաբանական ակտիվ ջերմաստիճան). ԿԱՋ=9°C+0,8ՆԷԷՋ, որը գնահատում է մարդու վրա միջավայրիօդի ջերմաստիճանի, խոնավության, քամու արագության, գումարային ու երկարալիք ճառագայթման ազդեցությունը։ Հարմարավետության կամ կոմֆորտիգոտին համարվում է այս ցուցանիշի +10°C մինչև +20°C չափը։ [4, էջ 222-228]Կան նաև սեզոնային եղանակների գնահատման տարբեր մեթոդներ,օրինակ՝ տարվա ցուրտ շրջանի եղանակային պայմանների համար են Բոդմանի«Եղանակի խստության» S=(1-0,04t)(1+0.27v), Սայպլի և Պասսելի «Ցուրտ սթրեսի ինդեքսը»։ [7, էջ 288] Մարդու օրգանիզմի համար սթրեսորներ հանդես են գալիս ցածր ջերմաստիճանը, խոնավության մեծ քանակությունը, մառախուղը, ուժեղ քամին.վերջինս ավելի է նվազեցնում ջերմազգացողությունը։ Ձմռան խստությունը և երկարատևությունն անմիջականորեն ազդում են բնակչության նյութական ապահովվածության վրա, և սպառողական զամբյուղում ջեռուցման, տաք հագուստին, դեղորայքին հատկացվող ծախսերն աճում են։ Հյուսիսային Հայաստան տարածաշրջանի Շիրակ, Լոռի, Տավուշ մարզերի քաղաքների ընտրությունը պատահական չէ. դրանք են 1988թ. Սպիտակիաղետալի երկրաշարժ, տնտեսական ու սոցիալական խորը ճգնաժամ ապրած,գործազրկության բարձր աստիճան, արտագաղթի համեմատաբար մեծ բաժին,ժամանակավոր տնակ-կացարաններ, աղքատության բարձր մակարդակ ևբազում այլ խնդիրներ ունեցող քաղաքները։ Յուրաքանչյուր մարզից ընտրվել են երկուական քաղաք՝ մարզկենտրոնըև բնակչության համեմատաբար մեծ թիվ ունեցող ևս մեկ քաղաք։ Քննարկվողվեց քաղաքներում կա բնակչության կենտրոնացման հետևյալ պատկերը.Աղյուսակ 1. Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակչությանՔաղաքայինբնակավայրԳյումրիԱրթիկՎանաձորՍտեփանավանԻջևանԴիլիջանԸնդամենըբաշխումը 2015թ.[2]Բնակչության թիվՄարզի քաղաքայինհազ. մարդբնակչության մեջ բաժին%Աղյուսակ 1-ում նշված քաղաքներում կենտրոնացած բնակչության բաժինը կազմում է տարածաշրջանի քաղաքային բնակչության 44,9%, հետևաբարկլիմայի ազդեցության գնահատումը կենսակլիմայական ու սոցիալ-տնտեսական տեսանկյունից դառնում է կարևոր։ Կլիմայի խստությունը հանգեցնում էբնակչության հիվանդացության բարձրացմանը, ջեռուցման ծախսերի մեծացմանը, բացօթյա աշխատանքով զբաղվելու սահմանափակմանը, կոմունալ-կենցաղային բազմաթիվ խնդիրների առաջացմանը։ Ձմռան տևողության ամենամեծ ցուցանիշը Գյումրիում է՝ 124 օր, իսկամենափոքրը՝ Իջևանում՝ 21 օր։ Քննարկվող մյուս քաղաքներից Արթիկում՝ 123,Ստեփանավանում՝ 102, Վանաձորում՝ 92, իսկ Դիլիջանում՝ 74 օր։ Ձմեռն առավել խիստ է Շիրակում, այն բնութագրվում է նաև կայուն ու հաստ ձյունածածկույթով, որն ավելի ռիսկային է դարձնում բնակչության տեղաշարժվելը։ Ձյունածածկույթի տևողությունն ամենամեծը Արթիկում է՝ 100 օր, երկրորդը Գյումրու ցուցանիշն է՝ 94 օր, իսկ ամենափոքրը՝ Իջևանինն է՝ 37 օր։ [3,էջ 13-19] Որպես կանոն ձմռանը բնակչության շրջանում կոտրվածքների դեպքերիաճ է գրանցվում, սակայն դրա պատճառը միանշանակորեն չի կարելի համարելձյունածածկույթը, այլ նաև մարդկանց օրգանիզմում կալցիումի ոչ բավարարքանակությունը, դա առկա է տարիքային բոլոր խմբերում։ Աղյուսակ 2, Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքներիօդերևութաբանական բնութագրիչները ձմռանը [3, էջ]ԴեկտեմբերՔաղաքներԳյումրիԱրթիկՎանաձորՍտեփանավանԻջևանԴիլիջանf.% Vմ/վՀունվարf% Vմ/վՓետրվարմ/վԱղյուսակ 2-ում ներկայացվում են ձմռան երեք ամիսների օդերևութաբանական տարրերը։ Ամենացուրտը հունվար ամիսն է՝ ոչ միայն ջերմաստիճանիմիջին ամսական ցուցանիշով, այլև բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանով։ Ամենացածր ջերմաստիճանը դիտվել է Գյումրիում՝ -36°C, իսկ մյուս վայրերումայն համեմատաբար բարձր է, Ստեփանավանում՝ -31°C, Վանաձորում՝ -30°C։ Ձմռանը դրական ջերմաստիճան դիտվում է միայն Իջևանում։ Ջերմաստիճանըկենսակլիմայական ամենակարևոր բնութագրիչն է, որի մեծությունից կախված՝փոխվում են մյուս բնութագրիչները, իսկ նրա մեծությունն էլ կախված է բնակավայրի բացարձակ բարձրությունից, տեղադիրքից, մթնոլորտի շրջանառությունից և մի շարք այլ երևույթներից։ Չնայած քննարկվող բնակավայրերից ամենաբարձրադիրն Արթիկն է՝ 1724 մ, սակայն ջերմաստիճանի ցուցանիշներն ավելիցածր են Գյումրիում (1528մ)։ Հունվարյան սառը եղանակներն էլ ավելի են խստանում ուժեղ քամիներիպատճառով. այն հանգեցնում է մարդու ջերմազգացողության նվազմանը։ Քամու միջին արագություններից ամենամեծն ըստ ուղղությունների հունվարինՎանաձորում կազմում է 4,0մ/վ, Ստեփանավանում և Արթիկում՝ 3,9 մ/վ, Իջևանում՝ 3,4 մ/վ, Դիլիջանում՝ 2,8մ/վ։ [3, էջ 39-42]ՈՒժեղ քամիներն առաջացնում են ձնաբքեր, ճանապարհների անանցանելիություն, մարդու ջերմազգացողության նվազեցում, ձմեռային եղանակայինսթրեսների խորացում։ Օրգանիզմի վրա ոչ պակաս ազդեցություն ունի նաև խոնավությունը։ Բնակավայրերի մեծ մասում հարաբերական խոնավությունը տատանվում է 7084%-ի շուրջ, այսինքն՝ ձմեռը չափավոր խոնավ է։ Չափավոր խոնավ օդի պայմաններում մարդու մաշկը, շնչուղիների լորձաթաղանթը խոնավանում են բավարար չափով։ Ցածր ջերմաստիճանն ու մեծ խոնավությունն էլ առաջ են բերումօրգանիզմի սառեցման վտանգ, քանի որ ջրային գոլորշիների ջերմատարությունն ավելի մեծ է, քան օդինը, հետևաբար սառը, խոնավ օդի տաքացման համար ավելի շատ ջերմություն է անհրաժեշտ, և խոնավությունը խտանալիս մարդու մաշկի հյուսվածքները, հագուստը խոնավանում են ու դառնում ավելի ջերմահաղորդիչ։ Նման պայմաններում երկար գտնվելու դեպքում օրգանիզմըկորցնում է դիմադրողականությունը մրսածության ու վարակիչ հիվանդությունների նկատմամբ։ Օդերևութաբանական այս տարրերի զուգորդումներով և արդեն հայտնիմեթոդիկաներով (Միսսենարդ, Բուտիև, Բոդման, Բոկշա, Օսոկին և այլք)հաշվարկվել են Հյուսիսային Հայաստանի վեց քաղաքների կենսակլիմայականբնութագրիչները՝ ԷԷՋ, ՆԷԷՋ-ն և «Եղանակային խստության ինդեքսը»։ Աղյուսակ 3. Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքներիկեսակլիմայական ցուցանիշներըՔաղաքներԳյումրիԱրթիկՎանաձորՍտեփանավանԻջևանԴիլիջանԴեկտեմբերԷԷՋ°C ՆԷԷՋ°C S բալՀունվարԷԷՋ°CՆԷԷՋ°CS բալՓետրվարԷԷՋ°CՆԷԷՋ°C S բալԸստ ստացված արդյունքների՝ ԷԷՋ-ի դեկտեմբերյան պայմանները Գյումրիում, Արթիկում, Վանաձորում, Ստեփանավանում և Դիլիջանում գնահատվում են որպես «չափավոր ցուրտ», իսկ Իջևանում՝ «շատ պաղ»։ Հունվարյանպայմաններն ավելի խիստ են Արթիկում՝ «շատ ցուրտ», Ստեփանավանում՝«ցուրտ», իսկ մյուսներում դեկտեմբերյան պայմանները շարունակվում են մինչևձմռան ավարտը։ Ակնհայտ է, որ եղանակային նման պայմանները բացասաբար են անդրադառնում բնակչության առողջության վրա։ Աղյուսակ 3-ից պարզ է դառնում, որ ՆԷԷՋ-ի ցուցանիշը զգալիորենբարձր է ԷԷՋ-ից, դա պայմանավորված է նրանով, որ այն հաշվի է առնումհագնված մարդու ջերմազգացողությունը և ավելի տեղեկատու է։ ՀունվարյանՆԷԷՋ-ը, բացառությամբ Իջևանի, մյուս բոլոր բնակավայրերում բացասական է և գտնվում է «ցուրտ դիսկոմֆորտի», «չափավոր ցուրտ դիսկոմֆորտի» պայմաններում։ Սրանով է բացատրվում, որ ձմռանն անհրաժեշտ է կրել ոչ միայն տաք,այլև արտաքինից խոնավությունը մեկուսացնող, հիմնականում կաշվե կամդրան համարժեք հագուստ։ Ըստ Բոդմանի «Եղանակային խստության ինդեքսի»՝ դեկտեմբերյանպայմանները համարվում են «թույլ խիստ եղանակներ» 2-ից (Ստեփանավան)մինչև 1,2 (Իջևան) բալ։ Հունվար, փետրվար ամիսներին ձմեռն ավելի է խստանում, հատկապես Ստեփանավանում՝ հասնելով 2,2-2,4 բալի, այսինքն՝ «չափավոր խիստ» եղանակներ են։ Ինդեքսի հաշվարկման ընթացքում հաշվի չիառնվում վայրի բացարձակ բարձրությունը, ռելիեֆային պայմանները, օդի խոնավությունը, ջերմաստիճանի օրական լայնույթը, դրանք մեր պայմաններումբավական մեծ փոփոխություններ կարող են առաջացնել պատկերի մեջ։ Եղանակային պայմանների խստությունը համակշռվում է տաք հագուստով։ Ձմեռային հաստ հագուստի՝ 3,0-3,5կլո անհրաժեշտությունը կազմում էմիջինը 120 օր։ Հագուստի այս տեսակի անհրաժեշտությունը տարածաշրջանիհյուսիս-արևելքում գրեթե բացակայում է և փոխարենն օգտագործվում էձմեռային՝ 2,5-3,0 կլո հագուստ։ [5] Ձմեռային հագուստի լրակազմը շատ մոտավոր գներով կկազմի 60-100հազար դրամ չափահաս մարդու համար։ Հասկանալի է, որ մեր սոցիալ-տնտեսական պայմաններում ձմեռային տաք վերնահագուստ մարդիկ ամեն տարի չեն գնում, դրանով նվազեցնում են ձմեռային ծախսերը։ Ձմեռը հիվանդաբեր է. ցածր ջերմաստիճանը հանգեցնում է ծայրանդամների արյունատար անոթների սեղմմանը, արյան շրջանառության դանդաղեցմանը, նյարդային համակարգի, մաշկի գրգռմանը և այլն։ Այն հանգեցնում է նաևինքնազգացողության վատացմանն ու աշխատունակության անկմանը։ Ձմեռը մեծապես ազդում է նաև բնակչության նյութական ապահովվածության վրա։ Սպառողական զամբյուղում կտրուկ աճում են ջեռուցման, տաք հագուստի ձեռքբերման, դեղորայքի ծախսերը։ Հայաստանում նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը 2016թ. առաջին եռամսյակի գներով կազմել է 60397դրամ (ամսական կտրվածքով)։ Այս ցուցանիշը ներկայացնում է ՀՀ ազգայինվիճակագրական ծառայությունը, հաշվարկված է ՀՀ ԱՎԾ կողմից՝ ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության մշակած սննդամթերքի կազմի, կառուցվածքիև էներգետիկայի։ Նույն մեթոդաբանության համաձայն՝ պարենային զամբյուղիարժեքը կազմել է 34123 դրամ՝ կազմելով 56,5%, իսկ ծառայությունների բաժինը՝ 43,5%, իսկ արժեքը՝ 26274 դրամ՝ մեկ մարդու հաշվով։ Ըստ պաշտոնական հաշվարկների՝ օրական մեկ անձին մոտավորապես1050 դրամ է հասնում ապրելու համար՝ օգտագործելով 11 սննդամթերք, որնապահովում է օրական 2412,1 կկալ էներգետիկա։ [8] Տեսականորեն մշակվածսննդակարգը ոչ միայն իրատեսական չէ, ու դրան հետևողներն էլ քիչ են, այլևօգտագործվող սննդամթերքները գրամներով դժվար է առանձնացնել, կամ ընդունել այն բոլոր սննդատեսակները, որոնք նշված են օրական սննդաբաժնում։ Օրական սննդաբաժնի էներգետիկ քանակության մոտ 41%-ը կազմում է հացամթերքը (հաց 0,25կգ, ալյուր՝ 0,02կգ, մակարոնեղեն՝ 0,015կգ և այլն), երկրորդն իրչափաբաժնով կաթնամթերքն է՝ 15,1% է (կաթ՝ 0,2լ, կաթնաշոռ 0,01կգ, կենդանական յուղ՝ 0,02կգ, պանիր 0,025կգ), իսկ երրորդ տեղում մսամթերքն է՝ 10% (տավարի միս՝ 0,1կգ, ձուկ՝ 0,03կգ), մնացած մոտ 34%-ն էլ այլ մթերքների բաժիննէ։ [8] Ձմեռային ցուրտ եղանակներին օրգանիզմի էներգետիկ ծախսն աճում է, ևպահանջվում է օգտագործել կենդանական ծագման ճարպեր, վիտամիններ(մասնավորապես A,B C խմբի), սպիտակուցներ, սակայն անձը 1 կգ կարտոֆիլկարող է գնել չորս օրը մեկ անգամ, 1 կգ ձուկ՝ ամիսն ընդամենը մեկ անգամ, 1կգ միս՝ 10 օրը մեկ անգամ և հինգ օրը մեկ անգամ՝ 1կգ միրգ՝ 600 դրամի սահմաններում, մեկ շիշ ձեթը պետք է բավականացնի 50 օր, 1 կգ կարագը՝ 50 օր։ [8]Սպառողական զամբյուղում ոչ պարենային ապրանքներից հագուստինհատկացվող ծախսերը նույնպես շատ կարևոր են, մասնավորապես վերևի, որիհամար նախատեսված է 5000 դրամ, և կոշիկներ՝ 5000 դրամ։ Շատ լավ կլիներ,որ բնակչությունն ընդհանրապես կարիք չունենար դեղորայքի օգտագործման,սակայն դրան հատկացված է 1000 դրամ։ Հասկանալի է, որ վերը նշված ապրանքատեսակների ծախսային հատկացումների բաժինը ձմռան պայմաններումկտրուկ աճում է, նույնը վերաբերում է էներգետիկ ծախսերին (ըստ հատկացվածի՝ գազի օգտագործմանը 4000 դրամ, լույսինը՝ 4000 դրամ)։ Մեկ մարդու համար հաշվարկված սպառողական, հետևաբար նաև պարենային զամբյուղների նվազագույն չափերն արդյոք կարողանո՞ւմ են ապահովել քաղաքաբնակները, կամ սննդատեսակների գների տատանումները, գործազրկությունը, ընտանիքների միջին մեծությունը և բազմաթիվ այլ հանգամանքներ հաշվի առնվա՞ծ են, թե՞ ոչ։ Օրինակ՝ ընտանիքների միջին մեծությունն ընդունենք չորսից հինգ մարդ՝ երեքը չափահաս, մեկը կամ երկուսը անչափահաս,ապա ընտանիքի սպառողական զամբյուղը պետք է լինի մոտ 240 հազ. դրամ, որնայս տարածաշրջանի բնակչության համար անհասանելի է համարվում, հազիվթե նման ընտանիքում ընտանեկան բյուջեն բավարարի դրա կեսը։ Գործազրկության խնդիրն էլ շատ լուրջ է։ Հայաստանում 2016թ. տվյալներով աշխատանք փնտրողների թիվըկազմել է 93 հազար 510 մարդ, որից Շիրակում՝ 16 հազար 201, Լոռիում՝ 11 հազար 858 մարդ։ Քաղաքային բնակավայերում գործազուրկների թիվը կրկնակիգերազանցում է գյուղականը։ [8] Իսկ եթե ընտանիքում կան միայն թոշակառուներ, ապա ապահովածության պատկերն ավելի հեռու է նվազագույնից։ Հետևաբար խիստ ձմռան պայմաններում, այն էլ ջեռուցման շրջանի նման երկարատևության դեպքում, Վանաձորում, Ստեփանավանում, Արթիկում՝ հոկտեմբերիերկրորդ տասնօրյակից, մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակը, Գյումրիում՝ հոկտեմբերի երրորդ տասնօրյակից մինչև ապրիլի երրորդ տասնօրյակը, բնակչության սոցիալ-տնտեսական խնդիրները սրանում են։ Դիլիջանում ու Իջևանում ջեռուցման շրջանը համեմատաբար կարճ է։ [1]Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային բնակավայրերում տարվա ցուրտշրջանը բերում է բազմաթիվ խնդիրներ, որոնց լուծման ուղիների մշակումը տարածքային կառավարման մարմինների ուշադրության կենտրոնում պետք է լինի։ Եզրահանգում.1. Կենսակլիման տարածքի կարևոր ռեսուրսներից է, այն հանդես է գալիսոչ միայն բնակեցման նպաստավորության այլև բնակչության կենսաապահովման գործոն, այլև ունի սոցիալ-տնտեսական անմիջական ազդեցություն։ 2. Տարածքի կլիմայական պայմանների գնահատման արդեն մշակվածմեթոդիկաներից առավել կիրառական ու տեղատվական են ԷԷՋ-ի, ՆԷԷՋ-ի և«Եղանակային խստության ինդեքսը», որոնք լրացնում են միմյանց։ 3. Հյուսիսային Հայաստանի քաղաքային վեց բնակավայրերի ձմռանպայմանների կենսակլիմայական գնահատումը կարող է հիմք լինել նաև այլտարածաշրջանների նմանատիպ ուսումնասիրությունների և տարածքայինկառավարման ռազմավարության ծրագրերի մշակման համար։ 4. Սպառողական զամբյուղի վերլուծություն բժշկաաշխարհագրականտեսանկյունից՝ հաշվի առնելով բնակավայրերի ձմեռային կլիմայական պայմանները, կատարվում է առաջին անգամ և լրացման կարիք ունի։ 5. Ձմռան երկարատևությունը, խստությունը պահանջում են ջեռուցման ևտաք հագուստի, ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում դեղորայքայինծախսերի մեծացում, որոնք սպառողական զամբյուղում փոքր մեծություններ են։ 6. Սպառողական զամբյուղի մեծությունը վերանայման կարիք ունի. այնչի համապատասխանում բնակչության ֆինանսական ապահովածությանը։ Медико-географическое оценивание климата многоцельна։ выяснить стеdifferent goals։ to find out how favorable the settlement is, what are the opportunities forԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հայաստանի Ազգային ատլաս, Ե., «Գեոդեզիայի և քարտեզագրության կենտրոն»։ Հատոր Ա։ 2007։ Էջ 62։ 2. Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն։ 2015թ.։ 3. Շինարարական կլիմայաբանություն։ Ե.։ ՀՀՇՆ II-7.01-2011։ Էջ 5-17, 39-42։ Տրվել է խմբագրություն 17. 09. 20188. https։

Բնակավայրի կլիմայի բժշկաաշխարհագրական գնահատումը բազմանպատակ է. պարզել բնակեցման նպաստավորության աստիճանը, առողջարանային գործի, հանգստի ու զբոսաշրջության կազմակերպման հնարավորությունները, ազդեցությունը բնակչության առողջության, աշխատունակության և այլնի վրա։ Կա մեկ այլ կողմ ևս՝ ձմռան խստության սոցիալ-տնտեսական հետևանքները, որն էլ կփորձենք վերլուծել ու գնահատել։

ՎԵՐԳԻԼԻՈՍԸ ՝ ՈՐՊԵՍ ԴԱՆՏԱՅԻ ԻՆՔՆԱԱՆՄԱՆ ՓԱՍՏ «ՍՈՒՐԲ ԿՈՄԵԴԻԱ» Դանթե Ալիգիերիի «Աստվածային կատակերգությունը», ինչպես համաշխարհային գրականության բոլոր հին հուշարձանները, անվերապահ երկրպագուներ է ունեցել դարերի ընթացքում: Ոմանք գովերգում էին «Կատակերգությունը» փիլիսոփայական և աստվածաբանական բովանդակության համար, ոմանք ՝ ազգային ազատագրության անկախության դրդապատճառների համար (Ուգո Ֆակլո, iaակոմո Լեոպարդի, Մացցին և այլն), շատերը գովում էին նրա բարձր բանաստեղծական արվեստը, ոմանք էլ նրան «Դանթե» անվանում: պարզապես բանաստեղծ: 1 Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են արվել գիտական ​​աշխատանքների վերաբերյալ, բայց Դանթեի «Կատակերգությունը» շարունակում է մնալ գրականագետների ուշադրության կենտրոնում: Այս լայնամասշտաբ «աստվածային բանաստեղծության» մեջ անձնական ու համընդհանուր ողբերգության թեման, ցավոք, հիմնականն է: Այս երկու թեմաները, իհարկե, առանձին չեն հայտնվում, նրանք ունեն ուժեղ խառնուրդ `լուսավորության խնդիր: Դանթեն ուներ իր խորհրդականը, ուսուցիչը և ուղեկիցը Դժոխքում և Քավության մեջ: Եվ այսպես, նա դառնում է ողջ մարդկության ուղեկիցը, բռնում է նրա ձեռքը, ցույց տալիս դաժան բովանդակություն ու մռայլ ապուշներ: Եվ այս ոչ անձնազոհ Դանթեն ուզում էր մարդկությանը տալ հզոր զենք ՝ իմաստություն, որով կարող էր պայքարել ամենահզոր թշնամու ՝ ինքնամեղացնող «Ես» -ի դեմ: Նա նույնիսկ այդ զենքը չուներ մինչ մութ անտառում հայտնվելը: Այստեղ բանաստեղծությունը բացվում է մեր առաջ: Իր կյանքի կեսին Դանթեն հայտնվում է մի մութ անտառում, որտեղ երեւում է Լուսեն լեռը, բայց հասնելն այդքան էլ հեշտ չէր: Դուք պետք է հաղթահարեք երեք գազաններին (ընձառյուծ, առյուծ, էգ գայլ), որոնք այլաբանորեն ներկայացնում են մարդկային երեք մեղքերը: Օգնությունը չի ուշանում: Նա հանդիպում է Վիրջիլիային, Դանթեի խոսքերով, «բոլոր բանաստեղծների փառքն ու գեղեցկությունը»: Հռոմեացի հայտնի բանաստեղծ Վիրգիլոսը այստեղ ներկայացված է որպես խելքի, ինչպես նաեւ կայսերական իշխանության խորհրդանիշ: Մտքի պարտականությունն է մարդկանց առաջնորդել դեպի երկրային երջանկություն: Վիրգիլիան փրկում է Դանթեին «մութ անտառից» և դրախտով և Հոգեգալստյան միջոցով նրան տանում է դեպի Դժոխք: Վիրգիլիան երգում էր կայսրությունը իր Aeneid- ում ՝ նկարագրելով Էնեասի այցը հետմահու, և «Պաստորը» –ում, ըստ միջնադարյան մեկնաբանության, մարգարեանում է Մեսիայի գալուստը: Այնուամենայնիվ, սա Վիրգիլիոսի գերակայության վերջը չէ: Հեթանոս Վիրջիլիային դեր է տրված Դանթեի բանաստեղծության մեջ, որը սովորաբար խաղում էր միջնադարյան «տեսողության ժանրի» հրեշտակը: Այս համարձակ քայլը բացատրվում է նրանով, որ Վիրջիլոսը Քրիստոսից առաջ Քրիստոս էր համարվում միջնադարում: Դանտեն ավելի բարձր էր գովում Վիրգիլիային, քան միջնադարի բոլոր գեղարվեստական ​​գրականությունները: Վիրգիլին իր համար փիլիսոփա էր, սիրված բանաստեղծ, բայց ամենակարևորը ՝ նա լուսավորիչ էր, մեծ լուսավորիչ, որի միջոցով Դանթեն ստանում է իր բոլոր հարցերի պատասխանները, իսկ մենք ՝ մերը: Ահա, Դանթեական Դժոխքը բացվում է մեր առջև: Այն պարունակում է առաջինը ՝ Լիմբոսում, որտեղ մնում են այն հոգիները, ովքեր կամ չեն մեղք գործել, բայց չեն փրկվել, որովհետև նրանք կա՛մ մահացել են մկրտվելուց առաջ, կա՛մ ապրել քրիստոնեությունից առաջ, ներառյալ ինքը ՝ Վիրգիլոսը: Մենք նրա մեջ տեսնում ենք կարեկից մարդ, որի ցավն առաջացնում են ներսում գտնվող բոլոր մարդկանց տառապանքները: 2 Դանթե Ալիգիերի, Աստվածային կատակերգություն, Երեւան, 1983, էջ 6-7:  Ներքեւի մարդկանց տանջանքները վիշտ են տարածել դեմքիս: Նա պատասխանեց. «Քեզ վախից թվում է»: Ահա թե ինչպես է Մեծ Ուսուցիչը ուղեկցում Դանթեին, պարունակում, պատմում, բացատրում, «կապ հաստատում« Դանթեի »և այնտեղ տառապողների միջև: Մեծ վարպետը Դանթե Պաշտպանն էր: Հինգերորդում, որտեղ զայրույթը տանջվում էր, ճահճում նրանք հանդիպեցին մի մռայլ մարդու, ասպետ Ֆիլիպո Դեյլի Ադիմարին, հարուստ, ամբարտավան, զայրացած մարդուն, որին անվանում էին Արգենտի, ինչը նշանակում է «արծաթ», որովհետև նա ձին էր փաթաթում: արծաթով: Վերջինս, զայրացած Դանթեից իրեն անիծյալ տականք անվանելու համար, ցանկանում է վնասել նրան, բայց դարձյալ ուշ չէ, որ Վիրգիլին օգնի իր «որդուն»: Այդ ժամին նա զայրացած ձեռքը մեկնեց դեպի ինձ: Բայց իմ առաջնորդը հրեց նրան ՝ ասելով. «Արագ ազատվեք դրանից, մոլորվեք մյուս շների հետ» 2: Այստեղ մենք տեսնում ենք, որ Վիրգիլի մեծ սերը Դանթեի հանդեպ, վերջինս գրկում է նրան, համբուրում և ասում. «Angայրացած հոգի, թող քեզ հղիացողը օրհնվի հավիտյան»: Ինչպես արդեն նկատեցինք, Վիրջիլը պարզապես ուղեկից չէր, նա պարզապես ներկայացուցիչ չէր: Նա զայրացած էր ու զզված, երբեմն նրանց ցավը զգում էր մեղավորների հետ և մերթ ժպտում արդարության երեսին: Այստեղ կարող ենք ասել, որ եթե Դժոխքը (նա Կավարանն է և Դրախտը) համարենք լճացած վայր, որտեղ չկա շարժ, փոփոխություն, և շարժվողը միայն Դանթեն է, ապա Վիրգիլոսը ոչնչով չի զիջում Դանթեին: Տասնչորսերորդ երգ 3-ում, որտեղ հայհոյողները պառկած էին կրակի տարափի ու բոցերի տակ, Դանթեն և Վիրջիլը հանդիպում են Կապանին ՝ Թեբայի դեմ կռված յոթ պաշարված թագավորներից մեկին: Այստեղ մենք տեսնում ենք կրքոտ «զայրացած Վիրջիլին. Սա նոր էր նույնիսկ Դանթեի համար: Իմ տերն այնուհետև բաց կրքով խոսեց, ինչպես ես երբեք չէի լսել նրանից: «Ո Kվ Կապան, դու միշտ արժանի ես պատժվելու քո մեծամտության համար: Այդ պատիժը ճիշտ է քեզ համար և հարմար է քո չար վարքի և բարքի համար»: 4 Դանթեի մտավոր ուղեկիցը միշտ չէ, որ արտահայտում է իր մտահոգություններն ու կարծիքները: Հատկապես ուշագրավ է Երեսուներորդ Երգը, որում տեսնում ենք հետևյալը. Իններորդը պարունակում է մի պատիժ, որը պատժում է նրանց, ովքեր դավաճանում կամ դավաճանում են վստահության որոշակի պատճառաբանությամբ: Ուգոլինոն Դոնորատիկոյի կոմսն էր: Կամ նա hibիբելինների տոհմից էր, բայց 1275 թ.-ին նա համաձայնվեց իր փեսայի ՝ ovanովաննի Վիսկոնտիի հետ, որպեսզի գեուլֆներին դառնա իր հայրենի Պիզայի տիրակալը: Նա աքսորվեց դավադրության համար, բայց հաջորդ տարի վերադարձավ Պիզա և, ի վերջո, դարձավ Պիզայի Հանրապետության քաղաքապետ: 1288 1918-ի ամռանը hibիբելինյան կուսակցության արքեպիսկոպոս Ռոջեր Դեյլի Ուբալդինին և Գուալանդը ապստամբություն սկսեց ընդդեմ Սիսմոնդ տոհմի: Ուգոլինոն իր երկու որդիների և երկու թոռների հետ միասին ձերբակալվեց և նետվեց բերդը: Եվ մի քանի ամիս բանտարկությունից հետո, հինգն էլ սովից մահացան 1289 թվականին: Փետրվարի 5-ին: Եվ ահա, Ուգոլինոն պատմում է Դանթեին և Վիրջիլիոյին իր սարսափելի պատմությունը, որը ցնցելու է նույնիսկ ամենաանտարբեր սիրտը: Բարձրացնելով բերանը (ոչ գլուխը) ՝ նա պատմում է, թե ինչպես Ռոջերը դավաճանեց իրեն և փակվեց ամրոցում: Ամրոցի նեղ միջանցքով նա տեսավ շատ արբանյակների ծնունդ և մահվան դեպքեր մինչև այն օրը, երբ երազում էր, որ Ռոջերին հետապնդեն գայլը և իր շները իր շների հետ, այդ գայլերն ու ձագերը մարդու վերածված որդիներ դառնան): Առավոտյան, այն ժամին, երբ բանտապահը սովորաբար սնունդ է բերում, նա հանկարծ լսում է, որ ամրոցի դուռը մեխում են: Անցնում է մեկ օր ու մի գիշեր, Ուգոլինոն տխուր կրծում է ձեռքերը, երեխաները, կարծելով, որ հայրը սովից է տառապում, առաջարկում են գոհ լինել իրենց մարմնից: Չորրորդ օրը երեխաները մեկը մյուսի հետեւից սկսում են մահանալ: Նա երկու օր դառնորեն լաց է լինում, մթության մեջ շոշափում է նրանց դիակները, այնուհետև քաղցը հաղթահարում է իր խոր վիշտը: 1 Դանթե Ալիգիերի, էջ 21: 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, էջ. 67-72 թթ. 4 Նույն տեղում, էջ 69: 5 Նույն տեղում, էջ 527:  Իհարկե, նման բան տեղի ունեցավ, թե ոչ, հարցը խնդրի մի կողմն է: Մեզ ավելի շատ հետաքրքրում է Դանթեի կարծիքը այս սարսափելի դեպքի և Վիրջիլի վերաբերմունքի վերաբերյալ: Արդյո՞ք Դանտեն ավելին գիտեր այս պատմության մասին, քան հայտնում է: Հավանաբար ոչ. Խորխե Լուիս Բորխեսը իր «Ինը ակնարկ Դանթեի մասին» աշխատության մեջ ստուգաբանական ու հետաքրքիր լուծում է տալիս այս ամենին: Իրական կյանքում մարդը, հայտնվելով բազմազան տարբերակների շարքում, ընտրում է մեկը, իսկ մյուսներին մոռանում: Բայց արվեստի երկիմաստ աշխարհում, որը «հուսալի» ու «կասկածելի» է թվում, ամեն ինչ այլ է: Սովի ամրոցում Ուգոլինոն «ուտում է իր երեխաներին» ու չի ուտում: Այս տանջալից անորոշությունն է, այս անվստահությունն է, որ ստեղծում է այդ տարօրինակ երգը: Դանթեն Ուգոլինոյին տեսավ նախամահուանական երկու հնարավոր խոշտանգումների մեջ, սերունդներն այսպես են տեսնում նրան 1: Սա Դանթեն է: Ինչ վերաբերում է Վիրգիլիային: Վիրգիլի լռությունը տարօրինակ է: Նա, ով ներկայացնում է, խոսում, հիանում կամ նվաստացնում, այս երգի մեջ ընդհանրապես չի երեւում: Այստեղ է, որ մենք գտնում ենք Վիրգիլիոսի կերպարը: Ո՞վ էր Վիրգիլոսը, պարզապես հին աշխարհի մեծ բանաստեղծներից մեկը, որը ներկայացվում է որպես Դանթեի իմաստուն ուղեկից: ոչ Մենք տեսնում ենք Դժոխքը (նա Կավարանն է և դրախտը) Դանթեի աչքերով, իսկ Դանթեն ՝ ինչպես ներկայացնում է Վիրգիլոսը, այսինքն ՝ տրամաբանորեն մենք դա տեսնում ենք որպես Վիրգիլիա: Վիրգիլիան լուռ է, քանի որ Դանթեի ներքին ձայնը լուռ է, կամ կարելի է ասել, որ այս երկուսը նույնն են: Վիրգիլին ասում է այն, ինչ Դանթեն արդեն գիտեր, նա տանում է Դանթեի լույսը ինքնաճանաչման և ինքնամաքրման միջոցով: Վիրջիլը պարզապես ուղեկից չէր, նա Դանթեի խիղճն էր, Դանթեի ներքին ձայնը, նա ինքը ՝ Դանթեն էր, իր ճանապարհը դուրս գալով իր մութ դժողքից: Աստղիկ Օհանյան ՎԵՐԳԻԼԻՈՍ - ՈՐՊԵՍ ԴԱՆՏԱՅԻ ԻՆՔՆԱ RԱՆԱՉՈՒՄ «ԿԵՏԱՅԻՆ ԿՈՄԵԴԻԱ» ՊՈԵՄՍԻ ՖԱԿՏՈՐ Հիմնաբառեր. Դանթե, Վիրգիլիա, լուսավորություն, ինքնաճանաչում, դժոխք: ։

Հոդվածի թեման ուշ միջնադարյան հանճարեղ գրող Դանթե Ալիգերիի «Աստվածային կատակերգությունն» է և նրանում կարևորագույն կերպարներից մեկը՝ Վերգիլիոսը։ Վերգիլիոսը եղել է Դանթեի ուղեկիցը Դժոխքում և Քավարանում և բացահայտվել է բազմակողմանի։ Հեթանոս Վերգիլիոսը Դանթեի պոեմում ստանում է դեր, որը միջնադարյան «տեսիլքի ժանրում» սովորաբար ստանձնում էր հրեշտակը։ Դանթեն Վերգիլիոսին գնահատել է ավելի բարձր, քան միջնադարի ամբողջ գեղարվեստական գրականությունը։ Վերգիլիոսը նրա համար փիլիսոփա էր և սիրելի պոետ, բայց ամենից առաջ` նա լուսավորիչ էր, մեծ լուսավորիչ, ում շնորհիվ և միջոցով Դանթեն ստանում է իր բոլոր հարցերի պատասխանները, իսկ մենք՝ մեր։

SEVAN PENINSULA WATER AND ENGAGEMENTS Այս տեսանկյունից շատ արդիական է Շանիավազանի ջրերի գենետիկ հատկությունների ուսումնասիրությունը: Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել Սիանգի ավազանի տարբեր շրջաններից վերցված ջրի նմուշների գենոտոքսիկ հատկությունները ՝ օգտագործելով Էյմսի թեստը: Նյութեր և մեթոդներ Օգտագործվել են Salmonella typhimurium LT-2 երկու շտամներ ՝ TA98 (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101), որը գրանցում է ընթերցման տիրույթի մուտացիաները և TA100- ը (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101) հիմքերի փոխարեն: Թեստը հիմնված է փորձարկման նյութի ազդեցության արդյունքում ցուցիչի շտամների հետադարձ հետադարձ մուտացիաների աստիճանի վրա, ինչի արդյունքում դրանք դառնում են նախատրոֆիկ: Բջիջները աճեցվել են համապատասխան միջավայրում: Թորած ջուրն օգտագործվել է որպես բացասական հսկողություն: Որպես դրական հսկիչներ օգտագործվել են հիդրօքսիլամինի (100 մկգ / բաժակ) և 2-նիտրոֆտորինի (50 մկգ / բաժակ) լուծույթներ: Փորձարկման համար օգտագործված ջրի նմուշները կենտրոնացվել են սառեցման միջոցով 10 անգամ: Արդյունքներ և քննարկում: Նյութերը, որոնք սովորաբար մուտագեն են, ազդում են բջիջների կենսունակության վրա: Այդ պատճառով ուսումնասիրվել է ջրի նմուշների ազդեցությունը Շանի թերակղզու և Շորժայի վրա: Ապացուցված է, որ LT-2 typhimurium TA98 և T TA100 շտամային շտամների կենսունակության վրա նվազեցնում է երկու բակտերիալ բջիջների կենսունակությունը: Ստացված արդյունքները ներկայացված են Նկար 1-ում: Նկար 1. S. typhimurium LT-2 շտամների կենսունակության նվազում ՝ Շան թերակղզու Շորժա գյուղի շրջակայքից վերցված ջրի նմուշների ազդեցության պատճառով: Նկարը հստակ ցույց է տալիս, որ Shorzha- ի ջրի նմուշը 2 շտամների բջիջների կենսունակությունը նվազեցնում է 3,4 անգամ ավելի, քան ջրի բաքի նմուշը: Նմուշների գենետիկ հատկությունները ուսումնասիրվել են նույն շտամների վրա, օգտագործելով Ames թեստը [4], [5]: Բազմազանությունը մուտագենի ազդեցության ցուցիչ է, որը ցույց է տալիս ուսումնասիրված նյութի ազդեցության տակ առաջացած ռեակտանտների քանակի և ինքնաբուխ ռեակտիվների քանակի հարաբերակցությունը: Արդյունքները ամփոփված են հետևյալ աղյուսակներում: Աղյուսակ 1. Շորժայի ջրի նմուշի գենոտոքսիկ հատկությունները Աղյուսակ 2. Շանի թերակղզու ջրի նմուշի գենոտոքսիկ հատկությունները Աղյուսակներից ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ ջրի երկու նմուշներն էլ ունեն գենոտոքսիկ հատկություններ, բազմացման ցուցանիշներով նշվում է, որ 2 մարզերի միջին ջրի պարունակությունը միջին է: , 15 անգամ ավելին, քան S և n թերակղզին: Ամփոփելով, Սանաա լճի ավազանից վերցված ջրի նմուշները ունեն պոտենցիալ գենոտոքսիկ հատկություններ. անհրաժեշտ է կանխել ավազանի թափոններով հետագա աղտոտումը: GrakanutyunRazmik Papikyan Նորա Լ. Սիմոնյան Ազարյան SEVANI թերակղզի և հարակից տարածքներ ։

Ուսումնասիրված են Սևանա լճի ավազանի երկու կետերից (Սևանի թերակղզի և Շորժա) վերցված ջրանմուշների գենաթունային և բակտերիոցիդ հատկությունները։ Ցույց է տրված, որ Շորժայի ջրանմուշը բավականին նվազեցնում «Salmonella typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Այդ նմուշների գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը վկայում է նաև, որ Շորժայի ջրանմուշը ցուցաբերում է ավելի բարձր գենաթունային հատկություններ։

ՍԵՎԱՆԻ ԹԵՐԱԿՂԶՈՒ ԵՎ ՇՈՐԺԱ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՐԱԿԻՑՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻՑ ՎԵՐՑՎԱԾ ՋՐԱՅԻՆ ՆՄՈՒՇՆԵՐԻԳԵՆԱԹՈՒՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ԷՅՄՍԻ» ԹԵՍՏԻ ՄԻՋՈՑՈՎԺամանակակից աշխարհում շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունըտարբեր միացություններով լուրջ խնդիր է մարդկության համար, քանի որ այդնյութերը կարող են ցուցաբերել մուտագեն և քաղցկեղածին ազդեցությունկենդանի օրգանիզմների վրա։ Այդ տեսանկյունից շատ արդիական է Սևանիավազանի ջրերի գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը։ Տվյալ աշխատանքի նպատակն է հետազոտել Սևանի ավազանի տարբեր շրջաններից վերցված ջրային նմուշների գենաթունային հատկությունները՝ «Էյմսի» թեստի կիրառմամբ։ Նյութեր և մեթոդներ։ Օգտագործվել են Salmonella typhimurium LT-2-իերկու շտամներ՝ TA98 (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101), որը գրանցում է կարդալու շրջանակի շեղման տեսակի մուտացիաները, և TA100 (hisD3052, rfa, uvrB,pKM101) գրանցում է հիմքերի փոխանակման տեսակի մուտացիաները։ Թեստի հիմքում ընկած է փորձարկվող նյութի ազդեցության արդյունքում ինդիկատորային շտամերում հետադարձ մուտացիաների մակածությունը, որի պատճառով դրանք դառնում են պրոտոտրոֆ։ Բջիջներն աճեցվել են համապատասխան սննդամիջավայրերում [1]։ Որպես բացասական ստուգիչ օգտագործվել էթորած ջուր։ Որպես դրական ստուգիչներ օգտագործվել են հիդրօքսիլամինի(100 մկգ/թաս) և 2-նիտրոֆլուորենի (50մկգ/թաս) լուծույթները։ Թեստավորման նպատակով օգտագործված ջրանմուշները խտացվել են 10 անգամ, սառեցման մեթոդով [2]։ Արդյունքներ և քննարկում։ Սովորաբար մուտագեն հատկություն ունեցող նյութերն ազդում են նաև բջիջների կենսունակության վրա։ Այդ պատճառով ուսումնասիրվել է Սևանի թերակղզու և Շորժայի ջրային նմուշների ազդեցությունը «S. typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակության վրա և ցույց է տրվել, որ երկու նմուշներն էլ նվազեցնում ենբակտերիալ բջիջների կենսունակությունը։ Ստացված արդյունքները ներկայացված են նկ.1-ում։ Նկար 1. «S.typhimurium LT-2» շտամերի կենսունակության անկումը Սևանի թերակղզուև Շորժա գյուղի հարակից տարածքներից վերցված ջրանմուշների ազդեցության հետևանքով։ Նկարը պարզ արտացոլում է, որ Շորժայի ջրանմուշը 3,4 անգամ թերակզղու ջրանմուշից ավելի է նվազեցնում 2 շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Ջրանմուշների գենաթունային հատկությունները ուսումնասիրվել են «Էյմսի» թեստի կիրառմամբ նույն շտամների վրա [4], [5]։ Մուտագենի ազդեցության ցուցանիշ է ծառայում բազմապատիկությունը, որը ցույց է տալիս հետազոտվող նյութի ազդեցության տակ առաջացած ռևերտանտների քանակի հարաբերությունը սպոնտան ռևերտանտների քանակին։ Արդյունքները ամփոփված են հետևյալ աղյուսակներում։ Աղյուսակ1. Շորժայի ջրանմուշի գենաթունային հատկություններըԱղյուսակ 2. Սևանի թերակղզու ջրանմուշի գենաթունային հատկություններըԱղյուսակների տվյալներից երևում է, որ երկու ջրանմուշներն էլ ցուցաբերում են գենաթունային հատկություններ, ընդ որում՝ բազմապատիկությանցուցանիշները վկայում են այն մասին, որ 2 շրջանների ջրանմուշներն ունեն միջին չափի գենաթունային հատկություն [3], իսկ Շորժայի ջրանմուշը 1,15 անգամ ավելի Սևանի թերակղզու համեմատությամբ։ Ամփոփելով կարելի է ասել,որ Սևանա լճի ավազանից վերցված ջրանմուշները պոտենցիալ գենաթունային հատկություններ ունեն և անհրաժեշտ է կանխել ավազանի հետագաաղտոտումը թափոններով [6]։ ԳրականությունՌազմիկ Պապիկյան Լարիսա Սիմոնյան Նորա ԱզարյանՍԵՎԱՆԻ ԹԵՐԱԿՂԶՈՒ ԵՎ ՇՈՐԺԱ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՐԱԿԻՑ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻՑ ՎԵՐՑՎԱԾՋՐԱՅԻՆ ՆՄՈՒՇՆԵՐԻ ԳԵՆԱԹՈՒՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԷՅՄՍԻ ԹԵՍՏԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ Էյմսի թեստ, գենաթունային հատկություններ, ռիվերտանտներ,բազմապատիկությունԱմփոփում։

Ուսումնասիրված են Սևանա լճի ավազանի երկու կետերից (Սևանի թերակղզի և Շորժա) վերցված ջրանմուշների գենաթունային և բակտերիոցիդ հատկությունները։ Ցույց է տրված, որ Շորժայի ջրանմուշը բավականին նվազեցնում «Salmonella typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Այդ նմուշների գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը վկայում է նաև, որ Շորժայի ջրանմուշը ցուցաբերում է ավելի բարձր գենաթունային հատկություններ։

1. Ներածություն։ Ներկայումս լայն տարածում ունեն համակարգչայինմաթեմատիկայի հետևյալ համակարգերը` Mathematica, Matlab, Mathcad և Maple, որոնք հնարավորություն են տալիս լուծելու գիտատեխնիկական բարդխնդիրներ` չխորանալով ծրագրավորման նրբությունների մեջ։ Ընդ որում,Mathematica համակարգը միշտ դիտվել է որպես համաշխարհային առաջատարհամակարգչային մաթեմատիկայի համակարգում [1-5]։ Mathematica համակարգում խնդիրների մեծ մասի լուծումն իրականացվում է երկխոսական ռեժիմում,առանց ավանդական ծրագրավորման` ստանդարտ օպերատորների կիրառմամբ։ Դրա հետ մեկտեղ նրանում առկա է ժամանակակից բարձր մակարդակիծրագրավորման լեզու։ Նշենք, որ որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվումը Mathematicaմիջավայրում կարելի է իրականացնել նրանում առկա ստանդարտ օպերատորների միջոցով [3-5]։ Սակայն մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվումը աստիճանային շարքերի միջոցով[6,7]։ Աշխատանքում նշված մեթոդին համապատասխան՝ հաշվարկային ծրագրեր են կազմված Mathematica միջավայրում որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ 2. Աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ ինտեգրալների հաշվմանհամար։ Որոշյալ և անիսկական ինտեգրալները աստիճանային շարքերիմիջոցով հաշվման մեթոդի հիմքում ընկած է ֆունկցիոնալ շարքերի անդամ առանդամ ինտեգրման թեորեմը [6,7]։ Այն է՝ եթեՖունկցիոնալ շարքը հավասարաչափ զուգամիտում է մի որոշսեգմենտում ևֆունկցիան այդ շարքի գումարն է, ապաինտեգրալների ֆունկցիոնալ շարքը ( փոփոխականի նկատմամբ, որտեղ) նույնպես հավասարաչափ զուգամետ է այդ սեգմենտում և դրագումարն է ֆունկցիան։ Այստեղ կանդրադառնանք ոչ թե թեորեմի ապացույցին, այլ դրակիրառմանը։ Այսպես դիցուք ունենքինտեգրալը։ ֆունկցիան վերլուծենք ըստ Թեյլորի շարքի կետի շրջակայքում (ենթադրվում է, որ ֆունկցիան բավարարում էկետի շրջակայքում ըստ Թեյլորի շարքի վորլուծության բոլոր պահանջվող պայմաններին [6,7])...)(...)()(21xuxuxun],[ba)(xs...)(...)()(21ynyydxxudxxudxxuybyaydxxs)(dxxfba)(L)(xf0x)(xf0x200000)(!2)(")(!1)(')()(xxxfxxxfxfxf100)(000)()(!)()()(!)(nnnnnxxnxfxfxxnxfԱյդ դեպքումԻնտեգրելով՝ արդյունքում կստանանքԿազմենք հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում ինտեգրալային սինուս ֆունկցիայի արժեքը 3 կետում որոշելու համարՆկարագրված մեթոդին համապատասխան՝ հաշվարկային ծրագիրը (7)ինտեգրալի համար ունի հետևյալ տեսքը`Ծրագրի իրականացման արդյունքում կստանանք՝-ը ինտեգրալի արժեքն է, երբ պահվել են շարքի անդամներ։ Հաշվելով si3-ը Mathematica միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ՝մեծ ճշտությամբ կստանանք 1.84865253։ Համեմատելով կարող ենք ասել, որվերը տրված մեթոդն ապահովում է մեծ ճշտություն։ Արդեն 10 անդամներիպահպանմամբ բացարձակ սխալանքն ընդամենը...)(!2)(")(!1)(')()(200000babababadxxxxfdxxxxfdxxfdxxfL100)(000)()(!)()(...)(!)(nbannbabanndxxxnxfdxxfdxxxnxf202000)()(!2)('))((xaxbxfabxfL10100)(30300)()()!1()()()(!3)("nnnxaxbnxfxaxbxf110100)(0)()()!1()()(nnnnxaxbnxfxf30sin3dxxxsi][nSnէ։ Նախօրոք տրված որևէճշտություն ապահովելու համար Mathematicaմիջավայրում (7) ինտեգրալի հաշվման ծրագիրը կունենա հետևյալ տեսքը.Ծրագրի իրականացման արդյունքում կստանանք՝Այսպես, ճշտությունն ապահովում է արդեն շարքի 8անդամների պահպանմամբ։ Նշենք, որ ծրագրերը հնարավորություն են տալիս հաշվումներն իրականացնելու ցանկացած որոշյալ ինտեգրալի դեպքում, պարզապես հարկավոր էառաջին տողերում համապատասխանեցնել մուտքային տվյալները։ Կարող ենք, վերը բերված թեորեմը կիրառելով, ստանալ նաև ֆունկցիան համապատասխան ճշտությամբ և կառուցել գրաֆիկը։ Այսպես, եթե վերըտրված ծրագրում ընդունենքգրաֆիկները՝ կստանանք (նկ. 1), ապա կստանանք ֆունկցիան։ ԿառուցելովՆկ. 161021.284865474.184865253.10001.0sixxbՍև գույնը համապատասխանում է S[1]-ին, կապույտը՝ S[2]-ին, կարմիրը՝S[3]-ին, իսկ նարնջագույնը՝ S[4]-ին։ Նշենք, որ շարքի անդամների հետագաավելացմամբ ստացված արդյունքները համընկնում են կարմիր և նարնջագույնկորերին։ 3. Աստիճանային շարքերի կիրառումը անիսկական ինտեգրալներիհաշվման համար։ Այժմ դիցուք ունենք վերջավոր եզրերով անսահմանափակ ֆունկցիայից անիսկական ինտեգրալը։ Այնուհետև ենթադրենք,որ ֆունկցիայի հատուկ կետը համընկնում է ինտեգրալի ստորին սահմանի` -ին։ Նշենք, որ մյուս բոլոր դեպքերը կարելի է հանգեցնել վերը նշվածդեպքին։ Այսպես, եթե հատուկ կետը-ն է, ապա։ Իսկ եթեհատուկ կետը կետն է, որ, ապա։ Այսինքն՝ բոլոր դեպքերը կարելի է հանգեցնել նրան, երբ հատուկ կետը ինտեգրալի ստորին սահմանն է։ Ենթադրենք նաև, որ կետի շրջակայքում վերլուծվում է (4) աստիճանային շարքի։ Ինտեգրելով (4) աստիճանային շարքը՝անդամ առ անդամ կստանանք հետևյալ ֆունկցիան. ֆունկցիանԸնդ որում (8) ֆունկցիան զուգամետ կլինի-ում։ Ցույց տանք, որ այնզուգամետ կլինի նաև կետում։ Դիտարկենք (8) շարքը, երբՔանի որ (4) շարքը զուգամետ է ցանկացած կետում, ապա ըստշարքերի զուգամիտության Դալամբերի հայտանիշի ունենք`Այժմ Դալամբերի հայտանիշը կիրառենք (9) շարքի նկատմամբԱջ մասի առաջին սահմանը փոքր է 1-ից ըստ (10)-ի, երկրորդ սահմանըհավասար է 1-ի։ Հետևաբար, երբ , ապա (11) սահմանը փոքր կլինի1-ից, և հետևաբար (9) շարքը զուգամետ կլինի նաև կետում և հետևաբարֆունկցիան կհանդիսանա ֆունկցիայի ընդհանրացված նախնականը-ում, ուստի և։ Հետևաբար աստիճանային շարքերի միջոցով ինտեգրալի հաշվման վերընկարագրված մեթոդը կիրառելի է նաև այս դեպքում։ Դիտարկենք ինտեգրալը, որտեղ 0-ն հատուկ կետ էընդինտեգրալ ֆունկցիայի համար։ Նկարագրված մեթոդին համապատասխան՝հաշվարկային ծրագիրը ինտեգրալի համար ունի հետևյալտեսքը`𝑎 = 0; 𝑏 = 1 2⁄ ; x0 = 1 3⁄ ; 𝑛 = 300; 𝑓[x_]։ = 𝑥−1 2⁄ (1 − 𝑥)−1 2⁄ ;Ծրագրի իրականացման արդյունքում ստանում ենք`Հաշվելով ինտեգրալը Mathematica միջավայրի ստանդարտ օպերատորիօգնությամբ՝ կստանանք 1.57079633։ Համեմատելով կարող ենք ասել, որ վերըտրված մեթոդն ապահովում է մեծ ճշտություն և բավական արագ զուգամիտումէ։ 100)(200)1())(()!2()!1())((limnnnnnxaxfnnxaxf000)(00)1(lim21lim)1)(())((limxxxannnxfxxxfnnnnn100xxxaa)(xF)(xf],[babaaFbFdxxf)()()(dxxx2/102/12/11dxxx2/102/12/11Կառուցենք գրաֆիկ, որն արտապատկերում է n-ի տարբեր արժեքներինհամապատասխան ինտեգրալի արժեքը։ PlotLegends → {"S[50]", "S[100]", "S[150]", "S[200]", "ճշգրիտ արժեք"},Նկ. 2Գրաֆիկը պարզաբանում է պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից՝։ Նշենք, որ բերված հաշվարկային ծրագիրը նույնպես կարելի է կիրառելցանկացած անիսկական ինտեգրալի նկատմամբ, որը բավարարում է վերընշված պայմանները։ Այդ նպատակի համար հարկավոր է պարզապես ծրագրիառաջին տողում մուտքագրել համապատասխան մուտքային տվյալները։ Բացիայդ, կարելի է այստեղ կազմել նաև ծրագիր, որն ապահովում է նախօրոք տրվածճշտություն։ Այժմ դիտարկենք ինտեգրալը։ Նրա համար իրականացնելով ծրագիրը՝ կստանանք՝Իսկ ճշգրիտ արժեքն է՝ 1.66179243։ dxxx2/102/12/11]150[]200[]100[]150[]50[]100[SSSSSSdxxx2/104/32/11 ինտեգրալի համար իրականացնելով ծրագիրը՝ կստանանք՝Իսկ ճշգրիտ արժեքն է՝ 1.23370055։ Ստացված արդյունքները հաստատում են նշված մեթոդով վերջավոր եզրովանսահմանափակ ֆունկցիաներից անիսկական ինտեգրալների հաշվման արդյունավետությունը։ 4. Եզրակացություն։ Այսպիսով, աշխատանքում դիտարկված մոտավորհաշվման մեթոդները բավական արդյունավետ են։ Ընդ որում Mathematica միջավայրի ընձեռած լայն հնարավորությունների շնորհիվ այդ մեթոդների հաշվարկային ծրագրերի իրականացումն առավել հեշտ է, իսկ ստացված արդյունքներնէլ կարելի է դիտարկել գրաֆիկորեն և հետագա ուսումնասիրություններն իրականացնել առավել դիտողական ձևով, ինչն էլ կատարված է աշխատանքում։ Հարկավոր է նշել, որ համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այսփուլում մոտավոր մեթոդներն առավել լայն զարգացում են ստացել, որում մեծդեր ունի Mathematica միջավայրը՝ որպես համաշխարհային առաջատարհամակարգչային մաթեմատիկայի համակարգում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 2. Սարգսյան Ա. Հ., Mathematica փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանցդասավանդումը, Մեթոդական աշխատանք, Գյումրի, Հեղ. հրատ., 2014, 88 էջ։ 3. Аладьев В. З., Шишков М. Л. Введение в среду пакета Mathematica 2.2. М.։ 4. Дьяконов В. П. Mathematica 516.7. Полное руководство. М.։ ДМК Пресс. 2010.литературы. М.։ 1970. 800 с.М.։ «Наука». Главная редакция физико-математической литературы. 1979.408с.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՍարգսյան Արմենուհի Հակոբի- ֆիզմաթ գիտ. թեկն., դոցենտ, ԳՊՄԻ, Բարձրագույնմաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, հետբուհական և լրացուցիչ կրթության բաժնի վարիչ, E-mail։ [email protected] Սարգսյան Նաիրա Հակոբի - Գյումրու «Ֆոտոն» վարժարան, E-mail։

Աշխատանքում դիտարկվում է աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ալգորիթմին համապատասխան՝ կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, որոնք թույլ են տալիս ապահովել ուզած ճշտություն։ Ծրագիրը կիրառված է կոնկրետ օրինակների վրա, և հետազոտություն է իրականացված պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից։

ՊԱՏԿԵՐԱՄԱՐՏԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄՀայոց եկեղեցու պատմության մեջ առանձնահատուկ կարևորություն ունի Հայաստանում պատկերամարտական շարժման մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը՝երևույթի բազմաշերտ և համակողմանի քննությամբ։ Ժամանակի ընթացքում քրիստոնեական եկեղեցու պատմության մեջ ծագել են բազմաթիվ շարժումներ, որոնցծագումը պատահական բնույթ չի կրել։ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ որպես տիեզերական եկեղեցու մի մասնիկ, անմասն չի մնացել այդպիսի շարժումներից։ Այդպիսիերևույթները աշխուժացնում էին իրենց գործունեությունը, երբ սրվում էին հասարակական հարաբերությունները, հասարակ ժողովրդի նկատմամբ ճնշումները ևհարստահարումները։ Առաջին երեք դարերում քրիստոնյաներն իրենց գաղափարներն արտահայտելու համար բավարարվում էին զանազան խորհրդանկարներով(ձուկ, նավ, քնար, աղավնի, խարիսխ և հատկապես խաչ)։ Վերջինս, ի հակակշիռխաչը մերժող աղանդավորական ժամանակակից կեղծ քրիստոնեական մի շարք ուսմունքների, ունի աստվածաշնչական հենք (Մատթ․ ԺԶ․24, Մարկ․ Ը․ 34, Ղուկ․ Ը․23)։ Պատկերների մասին Սուրբ Գրքում նույնպես հանդիպում ենք բազում վկայությունների, որոնք պարունակում են պատկերահարգության գաղափարական ակունքներ (Ելից ԻԶ․ 31, Գ․ Թագ․ Զ 23-24, Եզեկ․ ԽԱ․ 18-20)։ Դեռևս պատկերամարտներից առաջ քրիստոնյաներին պախարակում էինհրեաները՝ մեղադրելով նյութապաշտության մեջ։ Հրեաները կարծում էին, որ քրիստոնյաները պատկերի բուն փայտին են երկրպագում՝ իբրև Աստծու։ Նրանք ծաղրումէին քրիստոնյաներին այն պատճառով, որ վերջիններս հարգում են սրբերի մասունքները։ Սրա մեջ նրանք տեսնում էին սոսկ ոսկրերի հանդեպ հարգանք։ Կռապաշտ էին կոչվում բոլոր նրանք, ովքեր համբուրում էին Քրիստոսի և Նրա ամենասուրբ Մոր կամ որևէ այլ սրբի պատկեր [1]։ Ժամանակի ընթացքում պատկերներինվերագրվում է զորություն, իսկ այն նյութը, որով պատրաստվում և ձևվում էր պատկերը, համարվելով սրբազան, դառնում էր պաշտամունքի առարկա։ Այնուամենայնիվ, քրիստոնյա աշխարhում նկարներին վերագրվող հարգանքիաստիճանը միակերպ չէր։ Պատկերամարտները դեմ էին ավետարանական բնույթունեցող նկարներին։ Ըստ նրանց՝ կռապաշտություն և սրբապղծություն էր Քրիստոսի,նրա աշակերտների և առհասարակ սրբերի պատկերումը։ Պատկերամարտականհակումներ ունեցող շարժում ձևավորվել էր դեռևս առաջին դարում։ Բյուզանդական կայսր Լևոն Իսավրացու (717-741 թթ․) անձնական ցանկությամբև հայացքներով առաջ եկած այս շարժումը՝ որպես հեթանոսական աշխարհայացքիվերակենդանացում, իր արտացոլումն է գտել նաև Հայաստանում։ Հայ եկեղեցինպատկերների վերաբերյալ որդեգրել է չափավոր մոտեցում։ Այդ զուսպ մոտեցումըբնորոշ էր հայ եկեղեցու բոլոր հայրերին։ Հայաստանում պատկերամարտականշարժումը տարածվում է գերազանցապես աղանդավորների մոտ։ Այդպիսի աղանդներից էին մծղնեականները, պավլիկյանները և թոնդրակյանները։ Պատկերամարտությունը և պատկերահարգությունը Հայաստանում ծնունդ ենառնում են հայ-բյուզանդական եկեղեցիների փոխառնչության համատեքստում։ Նման երևույթների ներմուծումը տեղի է ունենում բացառապես գիտական ճանապարհով [2]։ Այնուհանդերձ, հարկ է նշել, որ հայ եկեղեցին չգնաց ոչ մի ծայրահեղության՝ պահելով չափի զգացողությունը։ Պատկերների հանդեպ որդեգրած մոտեցմամբ ավելի մոտ էր պատկերահարգությանը։ Պատկերապաշտությունը նախ և առաջ ընկրկեց խաչի պաշտամունքի ազդեցությամբ։ Սրբապատկերների հարցում Հայոց եկեղեցու զուսպ դիրքորոշման պատճառը ժողովրդական ըմբռնման հետևանք էր, ըստ որի՝ և՛ պատկերամարտությունը,և՛ պատկերապաշտությունը խորթ երևույթ են, և միայն քաղկեդոնականներին էբնորոշ։ Սա էր պատճառը, որ Հայոց եկեղեցին բավարարվում է պատկերամարտության խափանմամբ, ինչպես նաև անխոսությամբ շրջանցում է պատկերներիքարոզչությունը և դրանց պաշտամունքի խրախուսումը։ Հայաստանում պատկերամարտական շարժման դրսևորումների մասին մեզտեղեկություններ են հաղորդում մի քանի աղբյուրներ։ Դրանցից է Վրթանես Քերթողի«Յաղագս պատկերամարտից» նշանավոր աշխատությունը։ Վրթանես Քերթողը հայեկեղեցական պատմության ականավոր դեմքերից է։ Մաղաքիա Օրմանյանը, հիմքընդունելով «քերթող» անվանումը, Սյունյաց վարդապետական նշանավոր դպրոցիաշակերտ է համարում նրան [3]։ Երվանդ Մելքոնյանն իր «Վրթանես Քերթողը ևպատկերամարտությունը» աշխատության մեջ նշում է, որ «քերթող» մակդիրը նրանտվել են ուսումնական կարողությունների համար։ Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի (574-604 թթ․) գահակալության ժամանակաշրջանում Վրթանեսը եղել է նրաօգնականը, իսկ երբ մահացել է վեհափառը, կաթողիկոսական տեղապահ է նշանակվում և 604-607 թթ․, երբ հայրապետական գահը թափուր էր, վարում էր եկեղեցականգործերը։ Հետագայում, երբ կաթողիկոսական աթոռին է հաստատվում Աբրահամ ԱԱղբաթանեցի կաթողիկոսը (607-613 թթ․), Վրթանեսը շարունակում է կարևոր գործունեություն ծավալել հայ եկեղեցում։ Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ հայ և վրացեկեղեցիների միջև վեճ էր առաջացել, ինչն էլ պատճառ դարձավ երկու եկեղեցիներիպառակտման։ Ըստ հիշյալ թղթի՝ պատկերները նախատեսված էին «Աստվածությանփառքի պատվի և երկրպագության» համար [4]։ Ինչպես գիտենք, պատկերամարտերը թշնամություն էին ցուցաբերում ոչ միայն պատկերների ու սրբերի մասունքների, այլև խաչին հանդեպ, մինչդեռ Վրթանես Քերթողի մոտ հիշատակված պատկերամարտերը հարգում էին խաչը և երկրպագում։ Հատկանշական են նաև եկեղեցիներում պատկերվող նկարների թեմաները։ Հայերին բնորոշ էր սրբերի հիշատակությունը։ Հաճախ պատկերվում էին Քրիստոսը, Խաչը, նաև Աստվածածինը՝ առանձին կամ մանուկը գրկին։ Հայ ժողովուրդը տարբեր վայրերում որմնանկարավորեկեղեցիներ է ունեցել։ Որպես նման եկեղեցիներ՝ հիշատակվում են Հոգյաց վանքիտիրամոր պատկերը, Աղթամարի Ս․ Խաչ եկեղեցին [2], Մրենը, Անիի Ս․ ԳրիգորԼուսավորիչը [4]։ Պատկերների արտացոլումը նկատելի է նաև գերեզմանաքարերիվրա։ Կարևորվում էին նաև գունային չափորոշիչները՝ կարմիր, կանաչ, սև և կապույտ, որոնք երկրի չորս տարրերն էին խորհրդանշում՝ լույս, հող, ջուր և օդ։ ԸստԳրիգոր Տաթևացու՝ ոսկին նույնպես կարևորվում է՝ որպես գույնի վարդապետություն։ Այն համարում է «անապական հինգերորդ էություն երկնից», որը վեր է բոլոր նյութերից [5]։ Առհասարակ, մեր միջնադարյան եկեղեցիները, հատկապես 7-րդ դարումկառուցվածները, գլխավորապես որմնանկարվել են, որը խաթարվել է Հայաստանումարաբական տիրապետության հաստատմամբ։ Պատկերապաշտությունը որպես դավանական և կրոնական վեճ, սերտորեն կապ ունի նաև արվեստի զարգացման պատմության հետ, քանի որ բնույթով դեմ էր նկարներին։ Նկարները երբեք աննպատակ չեն եղել։ Պատկերների միջոցով փորձել ենհավատացյալին ըմբռնելի դարձնել աստվածայինը, անհասկանալին և անտեսանելին։ Պատկերապաշտության ի հայտ գալու գործում կարևոր է մի հանգամանք ևս՝ հեթանոսական կրոնի ազդեցությունը։ Հարկ է նշել, որ պատկերապաշտության նախնական, ոչ խեղաթյուրված նշանակության պահպանման դեպքում այսպիսի երևույթներտեղի չէին ունենա։ Պատկերամարտության մասին տեղեկություններ են պահպանվել նաև Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» աշխատության՝ Մեծ Կողմանց Դավիթ եպիսկոպոսին ուղղված Հովհան Մայրագոմեցու թղթում [6], որին,սակայն, «Ո՞վ է, իրականում, հայոց Հովհան վարդապետը» հոդվածում Ա․ Մանուչարյանը միանգամայն պարզ կերպով ցույց է տալիս, որ խոսքը Հովհան Օձնեցումասին է [7]։ Ըստ Կ․ Մելիքյանի՝ «Մայրագոմեցի» անունն ածական էր, որն առաջացելէր Մայրոց Գոմից։ Այն Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի (630-641 թթ․)՝ ՄայրոցՎանք տեղանվան արհամարհաբար գործածած տարբերակն էր [8]։ Հ․ Քենդերյանը«Մայրագոմ» տեղանվան մասին մեկ այլ լուսաբանում է տալիս, և նշում նաև պարզաբանող հեղինակի՝ բյուզանդագետ Հ․ Բարթիկյանի անունը։ Նա նշում է, որ Մայրագոմը հունարեն «Մետրոկոմե» բառին է նման, որն էլ թարգմանաբար «Մայրավան»է նշանակում, և չի հիշեցնում գոմ բառի այսօրվա իմաստը [8]։ 7-րդ դարի նշանավորգիտնական, աստվածաբան, երդվյալ հակաքաղկեդոնական Հովհան Մայրավանեցուվերաբերյալ ստահոդ ու մտացածին պատմություններ են հորինել հայ երկաբնակները, ըստ որոնց՝ Հովհան Մայրագոմեցին հետագայում ընդդիմանում է հայոցկաթողիկոսին, որի պատճառը, առաջին հերթին, իր հերետիկոսական հայացքներնէին, այնուհետև՝ օգնության միջոցով հայոց կաթողիկոս դառնալու հույսը։ Ճակատին«աղվեսադրոշմ» խարազանմամբ նա աքսորվում է Կովկաս լեռը՝ կայացրած ժողովիորոշման համաձայն։ Հետագայում, սակայն, նա վերադառնում է հայրենիք և խործերության մեջ վախճանվում Գարդման գավառում։ Մինչդեռ իրականում Կարինի 633թ․ հայ-բյուզանդական համատեղ ժողովից հետո Հովհան Մայրավանեցին քննադատում է Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսին՝ ասելով, որ նա եզր տարավ հայոցառաքելական դավանանքը։ Հալածվելով վեհափառի կողմից՝ միառժամանակքաշվում է Կոտայքի Մայրավանք, որի պատճառով Եզրը նրան արհամարհաբարկոչում է Մայրագոմեցի։ Քանի որ Մայրավանքը մոտ էր, և Հովհանին շարունակհալածում էր Եզրը, ուստի, նա հեռացավ հայրենի Գարդման գավառ։ Նրա՝ հայրենիքվերադառնալու մասին տարբեր կարծիքներ կան։ Հովհան Մայրագոմեցի վարդապետի փոխարեն, սակայն, պետք է նկատի ունենանք Հովհան Օձնեցուն, ում դիմել էրԴավիթ եպիսկոպոսը։ Այս հանգամանքի մասին է խոսում նաև այն փաստը, որՀովհան Օձնեցին քաջատեղյակ էր աղանդներին և ունի հակաաղանդավորականգրվածքներ՝ «Ընդդէմ պաւղիկեանց» և «Ընդդէմ երեւութականաց»։ Պատկերամարտության մասին տեղեկություններ պարունակող Հովհան վարդապետի նամակը բաղկացած է երկու մասից․ մի մասը ներկայացնում է ժամանակակիցիրադարձությունները, որոնք մտահոգել էին Մեծկվենից Դավիթ եպիոկոպոսին, իսկմյուս մասում ներկայացվում է Հայաստանում Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր անուններովմարդկանց քարոզչության մասին։ Թղթում նշվում է․ «Ոմանք պատկերս ոչ ընդունին,ոմանք մկրտութիւն ոչ առնեն, ո՛չ աղ օրհնեն, ո՛չ պսակ դնեն հարսնեայ․ յայս, եթեքահանայութիւն բարձեալ է յերկրես» [6]։ Այսպիսի մարդկանց գործունեության մասինԴավիթ եպիսկոպոսը հայտնում է Հովհան վարդապետին՝ խնդրելով հասկանալիդարձնել երևույթը։ Հայտնի է, որ Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր քահանաները բաժանվում են եկեղեցուց [4] և հեռանալով մայրաքաղաք Դվինից՝ քարոզչության նպատակով հասնումՍյունիքի Սոթք գավառը։ Հայոց կաթողիկոս Մովսես Եղիվարդեցին նրանց պարտադրում է վերադառնալ մայրաքաղաք՝ իր մոտ, բայց նրանք մերժում են կաթողիկոսիպահանջը։ Այնուհետև կրկին քարոզչական նպատակներով տեղափոխվում են Արցախ և խռովություն են առաջացնում աղվանների հարևան երկրում։ ԱյնուհետևԱբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսի խնդրանքով Գարդմանա տերը նրանց ձերբակալում է և ուղակում Դվին, որտեղ այդ աղանդավորներին «համոզելով դարձի ենբերում» [4]։ Գարդմանի տիրոջ կողմից ձերբակալվելու փաստը խոսում է այն մասին,որ Արցախում քարոզչություն իրականացնելուց հետո շարժվել են հյուսիս՝ Ուտիք։ Մեզ հուզող խնդրի մասին պատառիկներ կան պահպանված «Կանոնագիրքհայոց»-ում։ Այստեղ նշվում է մկրտության մասին [7]․ «Պարտ և արժան էզմկրտութեանն ձէթ քահանային աւրհնելմի ըստ միոջէ ընդ մկրտելն, ըստ բաւականիժամուն պիտոյից եւ նոյնժամայն առմկրտեալսն մերձեցուցանելով՝ զաւրհնեալնսպառել, եւ մի՛ իշխել զմիանգամ աւրհնեալն բազում անգամ աւրհնել․ եվ միայնաւծանել նովաւ զերեխայսն եւ զմկրտեալսն ընդ մկրտելն յաւազանին, եւ յայլ խորհուրդաւծման մի՛ իշխեսցեն մատուցանել զնա» [9]։ Սրանից կարող ենք եզրակացնել, որԱրցախի աղանդավորները մերժում էին մկրտությունը։ Ի հակակշիռ սրան՝ «Կանոնագիրք հայոց»-ում հստակ նկատվում է նաև խաչապաշտության դրսևորումներ․«Եթե ոք խաչ արասցե փայտեաց եւ կամ յինչ եւ իցէ նիւթոյ, եւ ոչ տացե քահանայինաւրհնել եւ աւծանել զնա միւռոնավն արբով, ոչ է պարտ զնա ի պատիւ ընդունել կամերկրպագութիւն մատուցանել, զի դատարկ եւ ունայն է յաստուածային զաւրութենէն եւարտաքոյ աւանդութեան առաքելական եկեղեցւոյ» [9]։ Թադեոսը՝ որպես Հայաստանում պատկերամարտության քարոզիչ, հիշատակվում է և՛ Հովհան վարդապետի թղթում, և՛ Վրթանես Քերթողի մոտ։ Եսային էլ կարողէ նույնացվել Հեսուի հետ։ Այս երկու անունները հայկական տեքստերում հաճախշփոթությունների տեղիք էին տալիս։ Այնուհանդերձ, պարզ հասկանալի է, որ երկուհեղինակների խոսքը նույն շարժման մասին է։ Հայաստանում պատկերամարտական շարժման գաղափարական կրողների՝պավլիկյանների դեմ գործունեություն ծավալած Հովհան Օձնեցին իր «Ընդդէմպաւղիկեանց» ճառում նույնպես խոսում է մի շարժման մասին, որը Հայաստանումլայն տարածում էր գտել և որի գաղափարական ակունքներում պատկերամարտականհակումներ կային ու ուղղակիորեն պատվաստված էին պատկերամարտության հողիվրա [10]։ Ըստ Հ․ Քյեսոյանի՝ այս աղանդի տարածման համար կարևոր հիմք էհանդիսացել ոչ միայն պատկերամարտական շարժումը, այլև իսլամի վտանգը։ Բնական է, որ հայ եկեղեցին, իր ազգային-դավանաբանական խնդիրներից ելնելով,պետք է դուրս գար պավլիկյանների դեմ, որոնք, ըստ Հովհան Օձնեցու, նույն մծղնեականներն էին։ Նրանք չէին կարողանում տարբերակել քրիստոնեական աստվածապաշտությունը և հեթանոսական բազմաստվածությունը։ Խաչի պաշտամունքին ևդրա կարևորությանն անդրադառնում է նաև Օձնեցին։ Օձնեցին նշում է, որ նրանք,չընդունելով պատկերը, դեմ են կանգնում նաև խաչին։ Խաչի պաշտամունքը համազգայնացվել էր 7-8-րդ դարերում և ուներ զարգացման նախընթաց շրջան [2]։ Այսժամանակաշրջանում խաչապաշտության և պատկերապաշտության միջև սկսվում էպայքար։ Խաչի պաշտամունքը, որը իր նախնական ձևավորումը գտել էր 6-րդդարում, հասնելով 8-րդ դար, առավել է մասսայականացվում։ Քանի որ պատկերներիպաշտամունքի հարցը այս նույն ժամանակաշրջանում էր հայտնվել, բնական է, որպայքարում դրական արդյունքի կհասներ ժողովրդի մոտ առավել տարածում գտածերևույթը։ Ե´վ խաչապաշտությունը, և՛ պատկերապաշտությունը հասարակությանմիևնույն տիպի պահանջն էին բավարարում և ունեին նույն նպատակը։ Երևութականությունը՝ որպես պատկերամարտության կրող, գնոստիկյան երևույթ էր. դրաջերմեռանդ հետևողները պատրաստ էին մոլորեցնել տգետներին։ «Կանոնագիրք հայոց»-ում ներկայացվող խաչի երկրպագության և օրհնությանմասին տեղեկություններն անչափ կարևոր են։ Սրան անդրադառնում է նաև Ա․Մանուչարյանը՝ վերոնշյալ հոդվածում նշելով, որ պատկերամարտությունը, ըստՕձնեցու, կարող էր հանգեցնել «ի խաչամարտութիւն եւ քրիստոսատեցութիւն, եւանտուստ յանաստվածութիւն եւ դիւապաշտութիւն» [7]։ Պատկերապաշտության տարածման և զարգացման գործում այլ կարևոր հանգամանք էլ գոյություն ուներ։ Պատկերը, որը նախատեսված էր Քրիստոսի կյանքիպատմությունը ներկայացնելու, ժողովրդական շատ զանգվածների էր հասանելի։ Այսինքն՝ պատկերի խորհուրդն ըմբռնելու համար անհրաժեշտություն չկար մեծ ճիգգործադրելու։ Սա հնարավորություն էր տալիս հասարակության բոլոր անդամներին՝անկախ նրանց կրթվածության մակարդակից, հասկանալ պատկերի միջոցովբացատրվող թեմատիկան։ Պատկերի արդյունավետությունը պայմանավորված է ոչ թե նրա իրապաշտությամբ, այլ խորհրդով։ Կրթվածության ցածր մակարդակ ունեցող հասարակությանանդամներն էլ գերադասեցին իրապաշտությունը։ Անհերքելի է մեկ փաստ՝ մանրանկարչությունը սկիզբ է առել հեթանոսական դարաշրջանում, սակայն յուրացվել էքրիստոնեական միջավայրում։ Քրիստոնեական միջավայրում նկարչական արվեստիյուրացումը բացի հավատացյալներին բովանդակությունը մատչելի դարձնելուց, ուներնաև այլ նպատակ՝ Ս․ Գիրքը վայելուչ կերպով զարդարել։ Հայ եկեղեցում խորաններընույնպես ներկայացվում էին պատկերների տեսքով։ Այս մտածումը բխեցնում էր երկունախադրյալ․ առաջինը զգայական, դրական զգացողությունն է, իսկ երկրորդը՝խորաններում պատկերված նկարների ծածուկ իմաստը, որից էլ բխում է պատկերների խորհրդավոր էությունը։ Հայ եկեղեցին պատկերների նկատմամբ որդեգրած իրառանձնահատուկ մոտեցմամբ կրկին ցույց տվեց իր յուրահատկությունը։ Պատկերահարգությունը հայ եկեղեցու դավանանքի կարևոր մասը կազմեց և հետագայումէլ մնաց անսասան։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Սեդրակյան Ա․, Հայաստանեայց եկեղեցու պատկերյարգութիւնը, 1904, էջ 9։ [2] Սահակյան Ա․, Միջնադարյան պատկերապաշտության հայկական տարբերակը,«Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, էջ 151, 150։ [3] Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, հատոր Ա, Ս․ Էջմիածին, 2001, էջ 689։ [4] Մելքոնյան Ե․, Վրթանես Քերթողը և պատկերամարտությունը, «Էջմիածին»,1970, էջ 94, 87։ [5] Ներսեսյան Ն․, Աստվածաշունչը և հայ մշակութը, Երևան, 2001, էջ 74։ [6] Կաղանկատուացի Մ., «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի», Երևան, 1983, ԳլուխԽԶ, էջ 266-8։ [7] Մանուչարյան Ա․, Ո՞վ է, իրականում, հայոց Հովհան վարդապետը, «Տարեգիրք»,Զ, Երևան, 2011, էջ 117-122, 121։ [8] Մելիքյան Կ․, «Narratio de rebus Armeniae» հայ քաղկեդոնական երկը վաղմիջնադարյան հայոց եկեղեցու պատմության սկզբնաղբյուր, Երևան, 2007, էջ 136։ [9] Քենդերյան Հ․, Հովհան Մայրագոմեցի, Երևան, 1973, էջ 30։ [10] «Կանոնագիրք հայոց», հատոր Ա, աշ․ Վ․ Հակոբյանի, Երևան, 1964, էջ 520-1։ Գրիգորյան ՆարինեՊԱՏԿԵՐԱՄԱՐՏԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ պատկերամարտություն, Հայ առաքելական եկեղեցի,խաչապաշտություն, պատկերահարգություն, դավանանք, խորհուրդ, հայկական,էություն, նյութ, մոտեցում։

Պատկերամարտությունը՝ որպես բյուզանդական ժողովրդական քրիստոնեության ծնունդ, իր արտացոլումը գտավ նաև Հայաստանում, որի վերաբերյալ, սակայն, Հայ առաքելական եկեղեցին որդեգրեց զուսպ մոտեցում։ Հայ եկեղեցու դավանանքի մասը կազմեց պատկերահարգությունը, ըստ որի՝ ոչ թե պատկերի բուն նյութին էին երկրպագում, այլ խորհրդին։ Իսկ պատկերապաշտության հայկական տարբերակը դարձավ խաչապաշտությունը, որն իր ամբողջ էությամբ դրսևորվում է նաև այսօր։

FLԱERԿԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ ԵՎ FLԱOWԿԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ ԴԱՎԻԹ ՍԱԼԱՁՈՐTSԻ «OWԱERSԿԻ AԱAԿՈՒՄ» ԵՐԳ Երգում ենք ուշ միջնադարյան հայ բանաստեղծ Դավիթ Սալաձորի ծննդյան և մահվան օրը: Al. Ալիշանը կարծում է, որ սալաձորցիները ապրել են 16-17-րդ դարերում: Կենսագրության և ծննդավայրի մասին տեղեկություններ ենք ստանում նրա հեղինակած «Praաղիկների փառաբանություն» պոեմից, որում բանաստեղծն ասում է. «Իմ երկիրը կկոչվի Արզրում, Սալաձորը` իմ տունը: Տարբեր առիթներով հեղինակը ներկայանում է որպես քահանա, դպիր, վանական, սարկավագ, նա երկար ժամանակ բացակայում է հայրենիքից: Հեղինակել է շարականներ («Աստծո մայրիկի երգ», «Ստեղծիչ հայր» և այլն), սիրային բանաստեղծություններ («Խաղ կորած խանումին», «Երգ սագի վրա») և այլ բանաստեղծություններ: Մեր աշխատանքը նվիրված է Սալաձորի բնակչի «Գովք ծաղիկների» գողտրիկ երգին: Դա ամբողջովին բնության գովքն է, բնական զարթոնքի տոն: Օրհներգը սկսվում է հետևյալ տողերով. «Օրհնյա areլ ես դու, Երկնավոր հայր, անքննելի աստված», 2 որից հետո նա նկարագրում է իր «ուժասպառ» վիճակը և Աստծուց խնդրում «արթնացնել» նրան գարնան զարթոնքով, բուժել նրան, բուժել նրան, տալ նրան կենսունակություն: Բայց ամենից առաջ նա ուզում է, որ Աստված իրեն իմաստություն տա, որպեսզի նա կարողանա չարը և բարին ճանաչել աշխարհում: Իրականում երգը բնության զարթոնքի փառաբանությունն է: Euda- ն արտահայտվում է տարբեր տեսակի ծաղիկների նկարագրությամբ, դրանցից մեկը գունագեղ է և գեղեցիկ: Սկզբից արթնանում են ձնծաղիկն ու աքաղաղը, այնուհետև խայտաբղետն ու բազենը, և այս չորսը եղնիկի նման ձայն են տալիս մնացած ծաղիկներին, աշխարհը զարդարված է և ծաղիկներով լցված, և դեռ այն բույսերը, որոնք դեռ չեն արթնացել: մասնակցել այդ հիանալի զարթոնքին: Բանաստեղծությունը, որը նկարագրվում է որպես «Դրախտ», թվարկում է 80 ծաղիկ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին հուզում է ամբողջ աշխարհը: Նրա օրհներգում սալաձորցիները ծաղիկների անունների միջոցով ստեղծում են գեղեցիկ նկարներ և բառախաղեր, ինչպիսիք են illիլը և lլուանը, իսկ arառուրիկը նրանց աչքին նկարում է Սուրման: Նրանք ունեն շատ գունագեղ գույներ, ինչպես դեղձի ցարուրունը: Սկեսուրը կովի նման է ներկված, ժանգը կարծես սուրմայուն լինի, Աչերը պետք է հայ լինի, խառնվի ախլխնծորուն, Հիմա ծաղիկն ուժեղ է դարձել, չգիտեմ ում հետ ում հետ է, Երգի մեջ անձնավորված ծաղիկները միմյանց բարեւում են, նեկտար տալիս մեղուներին, գույնով զարդարում սարերն ու ձորերը, ծաղիկներով լցնում աշխարհը: Այս ծաղիկները զուր չեն ծաղկում: Մեկի արմատներն օգտակար են, մյուսի ՝ թերթերը, իսկ ոմանք էլ «մասնակցում» են մահացածների պատրաստմանը: Նրա օրհներգի ավարտին սալաձորցիները, ամփոփելով ծաղիկների փառաբանությունը, դիմում են նրան: Joո, Սալաձորի սարկավագ, ծաղիկներն իջեցրու, bաղիկը, որ գովում ես, օրինակ ՝ երկնքից աստղերը, Ինչքան մեղք ես գործում քո դատավճռով, նման ես ծաղկած ծառի: - տնկել, ծաղկեցնել, չոր յիրիկ: Ես Դավիթն եմ, շատ բան եմ դատել ծաղիկների խնամքի համար, փառաբանում եմ մի քանի ծաղիկներ, շատ բան էր մնացել վարպետներին: 1 Սահակյան Հ., Ուշ միջնադարյան հայ պոեզիա, հ. II, Երեւան, 1987, էջ 350-357: 2 Նույն տեղում, Պ. Այսպիսով, «Գովասանք ցանկանց» երգում հեղինակը օգտագործել է ավելի քան 80 ծաղիկների անուններ, որոնցից մի քանիսը հայտնի են և համագործակցում են հայերենում (անտառամ, բալասան, բրաբիոն, գոհարդ, երիցուկ, լոշտակ, կակաչ, խոլորձ, կաթնային կակաչ, կակաչ, ցրված, նարդոս, շուշան, քրիզանտեմ, սոսին, ռեհան, համեմ, քնջութ և այլն): Դրանցից ոմանք օգտագործվել են ոչ տարածված բառակազմության կամ հնչյունական տարբերակում (գինարբին, օքսենաղիկ, եղերդակ, խնզոր, ծափ, մատուտիկ, մայր, պվվակ և այլն): Բանաստեղծության մեջ կան մեծ թվով ծաղիկների անուններ, որոնք կարելի է գտնել տարբեր աշխատանքներում, բայց այսօր դրանք պակաս գործնական են, դրանք ներկայացնում են գեղեցիկ բառային միավորներ: Մենք կանգ ենք առնում ծաղիկների նման անունների ուսումնասիրության վրա: Մենք համեմատեցինք Al.Ալիշանի «Հայբուսակ», Կ. Գաբիկյանի «Հայկական բուսական աշխարհ» և Սբ. Մեր հատվածները Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարանի» տվյալների հետ: Մի շարք դեպքերում ծաղիկների անուններն ունեին մի քանի եզակի ձեռագիր և սցենարական տարբերակներ, որոնք ներկայացված են փակ բառերով հիմնաբառի կողքին: 1. Ախլախնծոր - կարմիր ձնծաղիկ է, շատ տարածված: Բառի առաջին մասն անհայտ է, երկրորդ մասը ՝ խնստոր> խնձոր, պատկանում է երեքնուկ մարգագետինների դասին: 2. Աչք - պատրաստված է հայերենով: K + և + tuk բաղադրիչներից անհայտ է ռասայական դասակարգումը: 3. Ասպուզա - Այս գեղեցիկ ծաղիկը առաջին անգամ հիշատակել է Ագաթանգեղոսը ՝ անվանելով ծաղիկը «Ասպուզա»: Բառի ծագումն անհայտ է, այն պատկանում է գնարբուկազգիների դասին: 4. Համբարձում (բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում, բարձրանում): Այն համարվում է վրացական վարկ: Ղ. Ալիշանը նշում է, որ այն շատ տարածված է Տայքում, Արդվինում, Խոտրջուրում, Թորթումում, Կարինում 1: Այս ծաղիկն ունի դեղին-սպիտակ գույն: Հատկապես դեղին ծաղիկը շատ բուրավետ է: Այն պատկանում է մորմազգիների դասին: 5. Bangs - ունի պարսկերեն: ծագում Աճում է Պարսկաստանում: Բույսն ունի թմրամիջոցների հատկություններ, եթե շատ դոզաներ կարող են լինել մահացու: Կան 3-4 ցեղատեսակներ, այն պատկանում է մորմազգիների դասին: 6. Բարպ - Ալիշանն ապացուցում է, որ այս ծաղիկը պետք է լինի հարթ կամ բարդ ՝ ոչ թե բար գրելու փոխարեն: Այս գործարանի մասին այլ տեղեկություններ չկան: 7. Բակրոշ - Բամբուշ, Բեբղոշ: Գարնանային ծաղիկ է: Այլ տեղեկություն չկա: 8. Գամուտաշ - Հապալասը խոտ է: Այլ տեղեկություն չկա: 9. Գառ (գառ, գառ, գառ): Բույսը ամբողջովին կարմրավուն կարմիր է: Աճում է խոնավ լեռների վրա, մամուռների խոտերի մոտ: Արմատները շատ բարակ են, այդ պատճառով նրանք հաճախ ընկնում են: Այս ծաղկի տերերը մսոտ են գառան պոչի պես, իսկ ծաղիկները ՝ պայծառ ծիրան: Աճում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին երեք ամիս ծաղիկներով: Այն բաղկացած է գառան (գառ) + դմակի բաղադրիչներից: Այն պատկանում է բարձրաստիճան ազգերի դասին: 10. Գոհարդ - Փայլուն քարի «Գոհար» անունը կապված է «Վարդ» ծաղիկների անվան հետ: Այս ծաղկի անունը Նարեկացին օգտագործել է դեռ «Թաղ Վարդավառ» -ում, որում գոհարը ոչ թե մակդիր է, այլ մի տեսակ վարդ: Pres բառը: փոխառված Գոհար (վարդ) + վարդ, ծաղիկների հարազատությունն անհայտ է: 11. Գուզել (կյուզել): Բառն ունի թուրքերեն: ծագումը, իսկ ծաղիկների հարազատությունը անհայտ է: 12. Գուլիասափահ - ծագում է Պարսկաստանից: Վարդ բառից երկրորդ բաղադրիչն անհայտ է: Այն պատկանում է գիշերային դասին: 13. Ոզնի - Թվում է, թե դա դեղին Ոզնին է, բայց առաջին անգամ ենք նշում այս ծաղիկը: Այն բաղկացած է եզ + ծաղկի բաղադրիչներից, իսկ ազգակցական կապն անհայտ է: 14. Basketամբյուղ (zempil çicheyi (թուրքերեն), simpugh, զամբյուղի ծաղիկ, smbul, տիտր): Աճում է անտառային տարածքներում, մարգագետիններում, պատերի և տանիքների վրա: Այն ունի բարակ, երկար ցողուն, մեծ ծաղիկներ, թերթիկների ծայրերը կլորացված են, կարմիր-դեղին է, ծաղկաբույլը թույլ է, բայց բուրավետ: Պատկանում է աստղային ծաղիկների դասին (բարդ ծաղիկներ): 15. Տորթ (տորթ, տորթ): Այս նուրբ ծաղիկը աճում է ինչպես «մշակված», այնպես էլ «անմշակ» վայրերում: Այն ունի շեփորի նման ծաղիկներ: Flowerաղկի նյութը օգտագործվում է բժշկության մեջ: Բարբառը անհայտ է, այն պատկանում է գաղտնիքների դասին: 1 Ալիշան,., «Հայբուսակ կամ հայերեն բուսաբանական բառարան», Վենետիկ, 1895, էջ 85: 2 Նույն տեղում, Պ. 16. Լալազար - Վնասակար բույս ​​է, պտուղները քառակուսի ձու են: Դա այնքան վնասակար է, որ եթե պտուղները ջրի մեջ դնեն ու խմեն, այդ ժամանակ նրանք գինու պես կսպառեն: Աճում է Տարոնի ադր Բադրոշի (Տակելդու) լեռներում: Բառի ծագումը անհայտ է, այն պատկանում է շուշանների դասին: 17. Խալինչ (խաչ): Բառի ծագումն անհայտ է, այն պատկանում է ոստրեների դասին: 18. Օրխիդեա (թեփուկավոր խոտ): Theողունը բարակ է, իսկ տերերը ՝ երկար ու նեղ: Աճում է հովտում, կենդանիների ամենասիրված կերակուրներից մեկն է: Օգտագործվում է բժշկության մեջ: Արաբական բարբառ: ոլոռը (դեղձ) պատկանում է խոլորձների դասին: 19. Tsaptsal - Հայ է ծագել: Ծափ + ծալք բառերից ծաղիկների հարազատությունն անհայտ է: 20. apափցիլ (ցիլցապ): Նա եկել է Հայաստանից: ծափահարություններ և վրացերեն: Sprիլ բառերից ցեղային կապն անհայտ է: 21. apափկոտրուկ (Hy. Means Land, Aman, Ptuk, այդ պատճառով էլ անվանում էին Ptukkotruk, Kchjakotrik, Harkur ծաղիկ, Tsarurik և այլն): Կա երկու տեսակ. Լալան (կակաչ), և Շաղայըղը (Շագայիգ) նույն Արջվարդն է կամ Խաչապատը: Դա նշանակում է արծվի ականջների գագաթներ: Այն առաջացել է (հայերեն) ծափահարությունից + (վրացերեն) կոտրված + ուքի բաղադրիչներից, ցեղային կապն անհայտ է: 22. Կակու (կաքու եղեգ): Օգտագործվում է բուսական բժշկության մեջ: Բառի բուն ծագումն անհայտ է, բայց ակնհայտ է, որ բառը կազմված է հայկական բաղադրիչներից ՝ կակաու + եղեգ, բարդ բառ: Theաղիկների ազգականությունն անհայտ է: 23. Դարչին (դարչին, դարչին, Կասիա, դարչին): Բույսը նշվում է վաղ շրջանից: «Կեղեւը» ՝ հյութը, որը նրանք ստանում են ծաղիկից, օգտակար է: Բառն արմատ ունի: Այն պատկանում է դափնու դասին: 24. Կոճակ (կոճակ, կոճակ): Դաշտերում աճող ծաղիկ է: Տարածված է արտերկրում: Պրսկ. փոխառվածը պատկանում է աստղային ծաղիկների դասին (բարդ ծաղիկներ): 25. Լոռամրգի (խունկ, կակաչ, կանկուկ): Այն առաջացել է (գ.) Կռունկ + ուկ ձիուց: 26. Կոկրոշ (հաղարջ): Դա մի տեսակ ջորին է: Այն ունի կանաչ-կարմիր տիպ: Ռուսերենում կարմիրը կոչվում է smorodina, իսկ կանաչը ՝ krizhonik: Խաղողի նման և բազմազան է: Բարնունի լատիներեն: Այն պատկանում է կարբեկազգիների դասին: 27. Հազրեվարդ (Պենվա): Այն Հայաստանի (rozmarinus) գեղեցիկ ծաղիկներից մեկն է: Առաջացած ՝ (արբ.) Հազրի> հազրե (վարդ) + վարդ: Հղում գտնվում է asteraceae (բարդ ծաղկաբույլեր) դասում: 28. Հորոտ (Մորոտ, Հորութ, մրութ), Խորավտ (մորուտ): Ալիշանը վկայում է, որ այս ծաղիկը լայն տարածում է գտել հայերի շրջանում, բայց ոչ մեկին ոչ մի տեղեկություն չի տալիս: Պատկանում է դաշտային ծաղիկների խմբին, առնչվում է Ասպուզանին: Իրանական դիցաբանությունից փոխառված, այսինքն ՝ Մանուշակը, պատկանում է գնարբուկազգիների դասին: 29. Հոռոմ (Գաբիկյանը վկայում է, որ կան մի քանի տեսակներ, ինչպիսիք են Տաղտիկը, Հոռոմ Սպանախը, Հոռոմ Աղվոսյակը, Հոռոմ Աննուխը, Հոռոմ Խունկ 2): Այս բոլոր տեսակները օգտագործվում են բժշկության մեջ: Հասարակ բառ է, հիք ունի: ծագում է, պատկանում է նեխուրի (հովանոցներ) դասին: 30. Գարանֆիլ (Շահոկրամ): Այն գեղեցիկ, բազմազան ծաղիկ է, որի մի մասը վայրի է: Theիրանի բազմազանությունը «Dianthus Armenia» է, իսկ սպիտակ բազմազանությունը ՝ ճաքած թերթիկներով ՝ «D. Carthusianorum»: Բառը թուրքերեն է: փոխառվածը ծաղիկների հարազատ է: Կապն անհայտ է: 31. Մատիֆա. Թուրքական փոխառել է «Թավշը», այլ տեղեկություններ չկան: 32. Մաշկ (Լաշգին, համեղ, համեղ): Բառն ունի phlv. ծագումը, այլ տեղեկություններ չկան: 33. Մոս (Gortnburd, Lori, Khoz, Khozkhot, Grimur, Kari Shang, Karapartar, Kanachkhot, Kamarkaptsin և անձեռնմխելի արմատ): Այս մակաբույծը աճում է ամենուր: Փխռ. Դա ռուսերեն «մորեյ» բառից է, պատկանում է պարմելագացիների դասին: 34. Մեղրիկ (տանձի փոքր տեսակ): Խոտրջուրի բարբառով ասում են Մեղրիկ կամ Մեղրուկ: Այն ծագել է (հայերեն) մեղր + իկ բաղադրիչներից, պատկանում է Գագտրիկազգիների դասին: 35. Մոշ (Մոշա, Մոշեպայտ, Մոշավաղ, Գազը վայրի, անտառային ծառատեսակ է): Օգտագործվում է բժշկության մեջ: Դրանք շատ լավ հայտնի են Հեր (Խոյ) նահանգում: Հասարակ բառը hyk- ն է: ծագում, պատկանում է վարդերի դասին (վարդի ծաղիկներ): 1 Նույն տեղում, Պ. 2 Նույն տեղում, էջ 132: 36. Մուրտ (Mrteni, Mrti, Antaram): Վարպետները աճում են միմյանց դիմաց, ծաղիկները սպիտակ են, բուրավետ, իսկ պտուղները ՝ սպիտակ: Բառն ունի phlv. ծագումը, այլ տեղեկություններ: 37. Մոր (Ֆորոտ, Մոշ): Այս ծաղիկը աճում է Գեղարքունիքում: Մասնաճյուղերը պատռված են, այն արմատական ​​է: Սա կարմիր է. Բառն ունի հիք: ծագում է, պատկանում է Մորմազգին դասին: 38. Նաֆն (Նաֆնաֆ, Ֆաֆ): Պրսկ. ծագումը, ծաղիկների հարազատությունը անհայտ է: 39. Նունուֆար (Nonophor, Nilufar, Water Lily): Նրանք աճում են ջրի մակերեսին, տերերը ցրված են ջրի մակերեսին, ճակատները շատ են: Այն կարող է լինել կապույտ, սպիտակ, կարմիր, դեղին: Theաղիկն անվանվել է Եգիպտոսում ՝ Նեղոս գետի անունով: Omsաղկում է հունիս-օգոստոս ամիսներին: Բառն ունի արաբերեն: ծագում, նկ. հարսնաքույրերի (ջրաշուշաններ) դասում է: 40. Երիցուկ (շոշափուկ): Պսակը վրանի տեսք ունի, այն վառ կարմիր է ՝ «սպիտակ կանաչի հետ միասին»: Թուրքական փոխառությունը պատկանում է patutagazins դասին: 41. Chiktam (Chikitam, Chitam, Chikitam, Chivteon, Chkitam, Turmeric): Փոքր սոխով բարակ բույս ​​է, ունի երկար թելանման տերեր, կարմիր-սպիտակ է: Կան աշնանային և գարնանային հավեր: Գարնան արմատը կուտվի, այն աճում է Brեյթունում, Բրգնիկում, իսկ աշնանային արմատը աճում է զույգերով: Բառի ծագումը թուրքերեն է: Հղում իրիկազգիներին: 42. Պտվակ (պտուտակ): Հյ Դա բառ է. Դրիր + ուակ, ազգակցական կապն անհայտ է: 43. pեփամածիկ (Putեփամածիկ, կապույտ շուշան, Ձիթապտղի ծաղիկ, Սասն. Բր. Խակակուտ, վայրի բանջարեղեն, որը կոչվում է նաև «Յաղվաններ են դնում»): Այն ունի կարմրավուն ծաղիկներ: Հյկ Բազոտների դասին պատկանող բառ է: 44. Թուղթ (Թուղթ): Այն որթատունկ կ է ՝ բաղկացած է 5 տերևից, սպիտակավուն ծաղիկ է: Բառը համընդհանուր է: Փոխառված, այն պատկանում է մոլոսացիների, պիպրերի, հալածողների դասին: VԱERSԻԿՆԵՐ ՝ ՏԱՐԲԵՐՆԵՐՈՎ Մենք ներկայացնում ենք հովտում հայտնաբերված ծաղիկների մի քանի անուններ, որոնք ունեն ձեռագիր տարբերակներ: անշնորհակալ, շախրուն, խաչխաչմատուտիկ - լուսան, երեխա, մարուխ, մարախ, մետնիկմոր - մորի, մորմենի, մորմիկ, մորմինոսկետաղաղ - քիմիա, արև մայր, ոսկե մայր, զվարճալի խոտ ֆեսիլքից: Ամփոփելով, պետք է ասել, որ ծաղիկների անուններից շատերը հնացել են, օրինակ ՝ Գուզել, apափկոտրուկ, Չիկթամ և այլն: Պահպանվել են վերոնշյալ ծաղիկների անուններից մի փոքր քանակ ՝ Անտառամ, Ձնծաղիկ, Կակաչ, Շուշան, Վարդ և այլն: Վիճակագրության միջոցով մենք հայտնաբերեցինք, որ Ալիշան «Հայբուսակ» -ում կա Հր. 62 ծաղիկների անուն: Աճառյանի «Հայերենի արմատական ​​բառարանում» ՝ 77, Ռ. Hazազարյանի «Հայ-լատինական բառարանում» ՝ 53, և Կ. Գաբիկյանի «Հայկական բուսական աշխարհում» ՝ 41: Մենք որոշ տեղեկություններ ենք ստանում վերոնշյալ ծաղիկների անունների մասին, բայց մենք հանդիպեցինք ծաղիկների 10 անունների, որոնք գրանցված չեն վերոնշյալ բառարաններում. Դիանա Հակոբյան LԱOWԿԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ ԵՎ FLԱԿԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ ԴԱՎԻԹ ՍԱԼԱՁՈՐTSԻ «OWԱERSԻԿՆԵՐԻ ՓԱՌՔ» ԵՐԳ Հիմնաբառեր. Ծաղիկ, բույս, երգ, դասակարգում, վիճակագրություն, բառերի կազմություն, բնույթ: ։

17-րդ դարի հայ բանաստեղծ Դավիթ Սալաձորեցին իր «Գովասանք ծաղկանց» երկում գործածել է բազմաթիվ բուսանուններ և ծաղկանուններ, որոնք այլ աղբյուրներում չեն հիշատակվել։ Այդպիսի անուններից են, օրինակ՝ ղարանֆիլ, մեղրիկ, մաշկին, շարուրիկ, չատրծաղիկ, ոսկեծաղիկ, տուղտ և այլն։ Բացի այդ՝ կան այնպիսի ծաղկանուններ և բուսանուններ, որոնց մասին տվյալներ այլ բառարաններում և աղբյուրներում չենք հանդիպել, օրինակ՝ զաֆրան, լեզվակ, խազալ, խասթութիա, ցինկ, ֆենահ և այլն։ Կան նան այնպիսինները, որոնք մեզ քաջ ծանոթ են և այսօր էլ առկա մեր ակտիվ բառապաշարում, օրինակ՝ վարդ, բալասան, չինար, լօշտակ, կակաչ, շուշան, մոշսինձ, սուսամ և այլն։ Դ. Սալաձորցու ոտանավորից դուրս ենք գրել այդ ծաղկանունները և բուսանունները, նաև ենթարկել վերլուծության՝ ըստ ծագման, բառի կազմության, ծաղիկների ցեղային պատկանելության, վերջում ներկայացրել համառոտ վիճակագրություն։

«Էմինեան ազգագրական ժողովածուի» [5] առաջին հատորումամփոփվել են «Փշրանք Շիրակի ամբարներից» կոչվող ազգագրականնյութերը,«բնիկԱլէքսանդրապօլցի Ալէքսանդր Ափրիկեանցի» [5, VIII] կողմից 1880 թ.գրառված հեքիաթները։ Ինչպես ժողովածուի խմբագրակազմն է նկատելգրականական«….ժողովրդականգրականութեանհետաքրքրութիւնից զատ, նկատելի է և նորալեզուաբանականնշանակությունբանաւորկարևորորոնցունենմեջբարբառինգաւառաբարբառներինշանակութիւնըուսումնասիրութեանտեսակէտից» [5, X], քանի որ հայոց լեզվի պատմության, ազգագրության,պատմագրության, բանագիտության և այլ բնագավառների հետ առնչվողշատ հարցերի պատասխանները կարելի է գտնել բարբառներիբառապաշարի ուսումնասիրության շնորհիվ[3, 112]։ ԸնթերցելովՇիրակիշարքուսումնասիրություններ՝ պարզեցինք, որ առանձին ուսումնասիրվածչեն այն բառերը, որոնք բնորոշ են միայն Կարնո բարբառին, բայց դրանքհաճախակի հանդիպող լեզվական միավորներ են, որոնք իրենց տարբերարտահայտություններով գործածվել են Շիրակի հեքիաթներում։ Նպատակ ունենալով բացահայտելու Կարնո բարբառի՝ Շիրակիխոսվածքին բնորոշ բարբառայնությունները՝ դրանք ուսումնասիրել ենքորոնողական և զուգադրական մեթոդաբանությամբ։ լեզվաբանականվերաբերողմիԿարնո բարբառի հնչյունական և ձևաբանական հատկանիշներըքննվել են Հ. Մկրտչյանի կողմից [5]։ Սույն աշխատանքում մերուշադրությանն են արժանացել հատկապես Կարնո բարբառի՝ Շիրակիխոսվածքի բառերին բնորոշ բառային միավորները, որոնք դասակարգելենք ըստ խոսքիմասային պատկանելության՝ զուգահեռաբար քննելովդրանց կազմության և կապակցելիության առանձնահատկությունները,քանի որ նշված բառերի իմաստների պարզաբանման համարանհրաժեշտ են թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ են1. Իրանիշգոյականներըներկայացվումինքնատիպկապակցություններով, ինչպես՝ չալի-չռթի «1. Մացառ, խռիվ, ցախ-մախ։ 2. Հնամաշ իրեր» [5,Դ, 368] իմաստով հարադրությունը կիրառվում էորպես «թոփ էնել» ներգործական սեռի հարադրության լրացում, որըհնարավոր է մի դեպքում «ծախել», մյուս դեպքում՝ «վառել», օրինակ՝Ամեն օր կէրթար մեշեն էս հալիվորը, չալի-չռթի թոփ կէներ կը բերերքաղաք, որը կծախեր, որն էլ տունը կը վառեր…. [5,22]։ Հեքիաթներումկիրառված միբարբառագիտականբառարաններում վկայված չեն, ինչպես՝ հաթահութ գոյականը՝ «աղմուկաղաղակ, գոռում-գոչյուն» նշանակությամբ. վերջինս որպես կանոնգործածվում է գործիական հոլովով՝ որպես որոշիչ լրացնելով հարսանիքգոյականին, օրինակ՝Հաթահութով զըռլթի հարսնիքմ էրաւ [5, 49]։ «Գազար» նշանակությամբ փուրչուլուկ բառը փոխառություն-բուսանունէ, որ Կարնո բարբառի խոսվածքներում գործածական է նաևփուրչուլուխ տարբերակով։ Այն հանդիպում է «Հաբրմանի» հեքիաթում.«Կայ, ընչի՛ չէ, քա՞նի գրուանքայ փուրչուլուկ կուզես» [5, 33]։ բարբառայնություններշարքԴիւրկեարխանայ1 տեղանիշ, կազմությամբ բարդ գոյականիառաջին բաղադրիչը բարբառներում տարածված դուրգալ «հյուսն» բառնէ [6, 1, 362]։ Շիրակի խոսվածքին բնորոշ հնչյունափոխված տարբերակնէ՝ դյուկյար, որից էլ կազմվել է բառաբարդումը՝ գործածվելով«Թագաւորի պզտի տղէն» հեքիաթում՝ իբրև տեղանիշ բազմակի ուղիղխնդիրների մեկ բաղադրիչ, օրինակ՝ Էլ բազազի դիւքեան, միկիտան,ֆռուն, դամրչնոց, դիւրկեարխանայ, բիրադի լաւ – իրանց ղայտիսարքած [5, 69]։ Այս շարքում նույն կերպ առանձնանում է նաև դամրչնոցածանցավոր կազմությունը։ Բարբառներում գործածական «դարբին»նշանակությամբ դամիրչի բառի շիրակյան տարբերակն է դամրչի [6, Ա,304], որով տեղանվանական ածանցով կազմությունը նույնպես վկայվածչէ բառարաններում։ Արևմտյան բարբառներում հանդիպող ֆիլիկ «Մի տեսակ այծ, որունի նուրբ ու երկար մազեր» [6, Է, 194] գոյականը Շիրակի խոսվածքումկիրառվում է առանց ածանցման, օրինակ՝Էս մորթին էնպէս մարիֆաթունի, թէ որ, ըսաւ, ֆլի ոսկորից մէկ հատ պալատ շինուի, չամչրաղի պէսչորս բոլորը լուս կուտայ [5, 53]։ Քառսուն հատ ֆիլ տռճիկ տալով,սարերուց պրծան էկան, հաւուզներու վրա թափան [5, 55]։ Այսպես նաևֆիլիզ իրանիշ գոյականը՝ ըստ երևույթին «ձող» նշանակությամբ«Հաբրմանի» հեքիաթում գործածվում է որպես փոխակերպմանարդյունք, օրինակ՝ Հաբրմանին էլ էն սհաթին կնկան դարձրեց մէկբարակ ֆիլիզ, ինքն էլ էղաւ մէկ օձ, փաթտուաւ էդ ֆիլիզին ու գլուխըդրեց ֆիլիզի ծերին[5, 34]։ Այս շարքում առանձնանում է ղուլլուղտար անձնանիշ գոյականը՝կազմված «ղուլլուղ (ծառայություն) + տար» կաղապարով, որ կիրառվելէՂուլլուղտարները թագաւորի ղրկած ձկի հըմար յայտնեցին թագուհուն[5, 6] արտահայտության մեջ «սուրհանդակ» իմաստով։ Հետաքրքիր է, որ–ներ-ով հոգնակին Գ. Ջահուկյանը Կարնո բարբառին հատուկիրողություն չի համարում, որը, սակայն, նկատվել է մասնագետներիկողմից և հետագա ուսումնասիրություններում արձանագրվել է [3, 20]։ Բայերը Կարնոինքնատիպածանցումներով, ինչպես՝ կառավարցնել կազմությունը, որտեղներգործական սեռիբայը, ստանալով պատճառական ածանց,արտահայտում է նաև անդրադարձ գործողության իմաստ, օրինակ՝ …բարբառումկիրառվումեն1Ժողովածուում հանդիպում են և՛ դասական, և՛ բարբառային ուղղագրությամբկազմություններ, որոնք մենք նույնությամբ արտագրել ենք։ թող ընծի մէկ կոտ օսկի տար՝ հերիք էր. ես ընծի կը կառավարցնէի [5,16]։ Նշված նախադասությունը «Բաղդաւոր տղայ» հեքիաթում կրկնավորարտահայտություններից է, որը, սակայն, հաջորդ կապակցության մեջարտահայտվում է ….ես իմ գլուխըկը պատէի [5,17] հոմանիշդարձվածքով՝ «գլխի ճարը տեսնել» իմաստով։ Ի դեպ, նշված դարձվածքըբառարանում ներկայացված չէ, և մեր որոնողական աշխատանքիընթացքում այլ բարբառներով գրառված հեքիաթներում նույնպես չենքհանդիպել, ուստի կարող ենք վերապահությամբ նշել, որ այն նույնպեսԿարնո բարբառին բնորոշ արտահայտություններից է։ Շիրակիխոսվածքին բնորոշ է նաև կառավարել բայի վ ածանցով կազմությունը՝«իջևանել» իմաստով, օրինակ՝ Հըմա քովը մէկ աղքատանոց էլ շինելտուեց էդ թագաւորի անունով, որ գնացող էկող աղքատ ճամփորդներըբայերիցկառավարուինառանձնացրելկրկնությամբբազմապատկական բայը, որ այլուր չենք հանդիպել, օրինակ՝ ես կըկիսկսեմ ու երբ որ ձեզի կանչեցի, արէք ամենքիդ բաժինը իրան տամ [5, 4]։ Ինչպես ֆ հնչյուն-տառով սկսվող գոյականներին հատուկ էրկախարդական ոգի նշանակությունը, այնպես էլ ֆռլտալ գործողությունըՇիրակի հեքիաթներում հատուկ է կախարդական «չարխերին» (իրառանցքի շուրջ պտտվող անիվ), օրինակ՝ բիրադի գլխէ գլուխ էնպէսարծլի չարխեր էին շինել, էդ չարխերը էնպէս կը ֆռլտային, որ մարդմօտենար քիմի՝ կը կտրտէին [5, 58]։ կիսկսել արմատի[5,20]։ ենքՀեքիաթներումգործածականնաևբնորոշ փելքստալՇիրակի խոսվածքինբայը կը ճյուղիբարբառներին հատուկ փայլքտալ «փայլփլել, շողշողալ» իմաստով [6, Է,343] բայի հնչյունափոխված տարբերակն է, որ «Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում արևի հետ կատարված համեմատությամբ վերագրվել էսպանված «ջանավարի» մորթուն, ինչպես՝ …..վրայի մորթին էնպէս մէկսամուրմ էր, որ արեգակի պէս կը փէլքստար [5, 51]։ 2. Շիրակի խոսվածքին բնորոշ ածականներն արտահայտում ենինչպես իրանիշ, այնպես էլ անձնանիշ գոյականների անմիջականհատկանիշ՝ հանդես գալով որոշչի կամ ստորոգելիի շարահյուսականպաշտոններով, ինչպես սուր հասկացությունը«Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում բնութագրվում է զիլֆիխար փոխառությամբ՝ «Հաւլունիթուրը, որ իբր թէ շինած է կայծակի հալած երկաթից» նշանակությամբ [2, 312], օրինակ՝ ….ըսաւ աւճի Շաբուրի տղէն ու զիլֆիխար թուրը դուսքաշեց, հասաւ վրա [5,58]։ Բարբառային հատկանիշ է նաև ամրկենիածականը, որով «Կատուն ու առիւծը» առակում բնութագրվում է փայտգոյականը, օրինակ՝ Յետոյ վեր առնելով մի հաստ ամրկենի փայտ,ընկնում է առիւծի ջանին … [5,80]։ Կարնո բարբառում «ահարկու,երկյուղալի» [6, Ա, 34] նշանակությամբ է կիրառվում ահոտ ածանցավորածականը, օրինակ՝ Իջած տեղերը շատ ահոտ էր [5, 39]։ Սայմազ «Հիմար, անխելք» նշանակությամբ փոխառություն-ածականով ենբնութագրվում հնարամիտ, բայց հասարակության կողմից չհասկացվածտղաները [6, Ե, 261], օրինակ՝ ….տարէ՛ք էդ սայմազ տղի գլուխըզարկէք [5, 10]։ անհասկանալիեզակիությունը,Ածականների մեջ նույնպես կան կազմություններ, որոնքբառարաններում ներկայացված չեն։ Դրանցից շատերը հեքիաթներումհանդիպում են ասացողների մեկնաբանությամբ։ Կարծես թե դրանցկիրառություններիլինելուհանգամանքը գիտակցելով՝ պատմողը զուգահեռաբար ներկայացնում էկազմության բացատրությունը։ «Մարդակերպ ձուկը» հեքիաթումանիաթ ածականով, բնութագրվել է տղա անձնանիշ գոյականը, որասացողը մեկնաբանել է «բան չէր գիտի» արտահայտությամբ. Մէկէլընկերն էլ՝ հեչ զանիաթ – բան չէր գիտի [5, 39]։ Բառարաններումներկայացված չեն նաև մի շարք հնչյունափոխական տարբերակներ,ինչպես՝ ածելի գոյականի [6, Ա, 22] արծլի ձևը, որ «Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում կիրառվել է ածականական «սուր» իմաստով, օրինակ՝…բիրադի գլխէ գլուխ էնպէս արծլի չարխեր էին շինել [5, 58]։ 3. Ժամանականիշ ետնաւուր մակբայը՝«Ետի օրը, հետագայում,յետինս»ապագայում»է ապառնիկազմությանժամանակաձևերին կապակցվելը, օրինակ՝ …..ու չեղնի թէ յետնաւուր իմհացս խլէ ու անունս կոտրէ [5, 3]։ [6,Ա,375]բառայնացումնգրաբարյան«աւուրսիմաստով,հատուկէ,որինվերաիմասատավորվածՇիրակի խոսվածքին բնորոշ են նաև մի շարք դարձվածքներ, որոնքհիմնականումբառակապակցություններ են, որ վերագրվում են անձնանիշ գոյականներին, օրինակ՝կեծակի զարկած դառնալ դարձվածքը «Սաստիկ զարմանալ, ապշել՝հանկարծակիի գալով» իմաստով [6, Գ, 71] բնութագրում է թագավորիհրամանըհեքիաթում.«Ռանչպարը էս որ իմացաւ, կէծակի զարկած դառաւ…» [5, 4]։ «Ռանչպարի տղէն»ռանչպարինբայականլսողԴարտը կապուտ էր դարձվածքը «Նպատակը ուրիշլինել» [6, Ա, 315] նշանակությամբ է գործածվել «Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում.«Հըմա իրան փորի ցավը ուրիշ էր – դարտը կապուտ էր» [5, 3]։ Հեքիաթներում հետաքիր է դարձվածքը դարձվածքով բացատրելուհանգամանքը, որի արդյունքում կիրառվում են հոմանիշ դարձվածներ՝խոսքը դարձնելով ավելի պատկերավոր և հասկանալի։ Արև բաղադրիչով դարձվածքները բարբառներում բազմաթիվ են,որոնք հիմնականում կապվում են գեղեցիկի, լուսավորի, կյանքի ևմահվան հետ, օրինակ՝ արև ալ, արև անել, արև անցնել, արև աչքեր, արևառնել, արև հասակ, արևեն հանել և այլն [6, Ա, 123]։ Սակայն արևըերդիկից թռել դարձվածքը բառարաններում վկայված չէ, այն կիրառվել է«Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում՝ «եղածը եղած է» դարձվածայինիմաստով, ինչպես՝ ….հըմա էլ ի՞նչ օգուտ, արևն երդկիցը թռել էր, էղածնէղած էր [5,10]։ Բազմաթիվ են նաև ջուր բաղադրիչով դարձվածքները,որոնցից վկայված չէ նույն հեքիաթում կիրառված ջրով ջաղաց կայունարտահայտությունը՝ «նույնըլինել» նշանակությամբ, օրինակ՝ ….մնացած քառասուն ջառիէքին էլ տեսան՝ որ բիրադի էն ջրով ջաղացն են[5, 15]։ Այս շարքում առանձնանում է «Բաղդաւոր տղայ» հեքիաթումկիրառվածդիպած արտահայտությունը՝ասացողներիսառած մարդու պես մնալ մեկանաբնությամբ [5, 21]։ բերնինգողիքարԲայական արտահայտություններիենթագավորներին ողջունելու ձևերը։ Սրանցից թամալլահ անել՝«ողջունել»իմաստով դարձվածքը բառարաններում վկայված չէ. այն կիրառվել է«Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում, ինչպես՝ …ռանչպարի տղէն օխտը տեղթամալլահ էրավ [5, 7]։ մեջ առանձնանումՉվկայված փոխառությունները հասկանալի են լինում խոսքում,ինչպես՝ տաւարճուղ բառաբարդումը նշանակում է«տավարած»օրինակ՝ Մէկ քիչ ճամբու պաշար դրին տաւարճուղները, կապինշալակները…. [5,15]։ Ումուզ նշանակում է «ուս» «Մորթին քցեց ումուզինու ուրախ-ուրախ ընկավ ճամբայ գնաց տուն» [5, 51]։ Արթղ նշանակում է«հերթով», օրինակ՝ Տղէն արթղ պատմեց [5, 51]։ Բարբառային բառերը, պատկանելով տարբեր խոսքի մասերի,ունեն բառակազմական տարբեր արտահայտություններ, որոնցումինքնատիպ դրսևորումներ են հանդես գալիս բառաբարդումները ևածանցումները՝ հաճախ ընդմիջարկված օտարաբանություններով։ Ուսումնասիրելով հեքիաթների բառապաշարային միավորներիժողովրդականիմաստաբանությունը՝մտածողության պարզաբանմանենժողովրդական ստեղծագործությունների մեջ։ Բարբառային բառերըքննելով՝էինքհանդիպում դժվարությունների, քանի որ բառերի մի ստվար խումբորբանալիներըբարբառագիտականբառարաններումթաքնվածպարզդարձավ,հաճախգրառված չէ և կարոտ է լուսաբանման։ Ուստի առաջարկում ենք հայբարբառագիտությամբ զբաղվող մասնագետների ձեռնամուխ լինել այդշնորհակալ գործին։

Բարբառային բառարանի վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ բարբառային մի շարք բառեր բնորոշ են միայն Կարնո բարբառին։ Վերջիններս արտահայտում են այդ բարբառախոսների լեզվամտածողությունը, կենցաղն ու առօրյան։ Կատարելով այդ բառերի լեզվաբանական քննություն՝ դրանք դասակարգել ենք խոսքիմասային իմաստային խմբերով. 1. Գոյականներ` անձնանիշ և իրանիշ բառեր, տեղանուններ և այլն։ 2. Ածականներ՝ անձնանիշ և իրանիշ գոյականներին բնութագրող բառեր։ 3. Բայեր՝ անձնանիշ ենթակա պահանջող գործողություններ։ 4. Մակբայ - ձևի և ժամանակի։ Կարնո բարբառում պահպանված եզակի կազմությունները երբեմն հնչյունական տարբերակներ են, որոնց զուգահեռ կան նաև հոմանիշ բաղադրիչով տարբերակներ։

RC (B) Կովկասյան բյուրոյի պլենում 1921 ՀՈՒԼԻՍԻ 4-Ի ԵՎ 5-Ի ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ KԱՐԱԲԱԻ ՀԱՄԱՐ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ 20-ԻՆ ռեժիմները, մյուս կողմից նրանց միջեւ տարածքային խնդիրները հաճախ վերածվում էին քաղաքական-ռազմական առճակատումների: Նոր վարչական-քաղաքական միավորը, որը ստեղծվեց Սառցային Կովկասում 1918 թվականին: Կովկասի հռչակված մահմեդական հանրապետությունը (հետագայում Ադրբեջանը) սկսեց տարածքային պահանջներ ներկայացնել մի շարք տարածքների, այդ թվում `Լեռնային Karabakhարաբաղի նկատմամբ: Վերջինս 1917 թ.-ին: arարական ռեժիմի տապալումից հետո այն ձգտում էր դառնալ անկախ վարչական միավոր: 19181920 Karabakhարաբաղում ստեղծված ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդը ստանձնել էր տարածաշրջանը կառավարելու գործը: 1918 թ. Հուլիսի 22-26-ը Շուշիում գումարված Տարածքի հայերի 1-ին համագումարում Karabakhարաբաղը հայտարարվեց անկախ վարչական միավոր, և ընտրվեցին Ազգային խորհուրդը և ժողովրդական կառավարությունը: Հայաստանի առաջին հանրապետության ռազմաքաղաքական աջակցությամբ արցախահայությունը կարողացավ 1918-1920թթ. Դիմակայել ճակատագրական փորձություններին, անգլիացի զավթիչների և «Մուսավաթ» խմբավորումների ոչնչացմանը: 1920 Ապրիլի 23-29-ը անցկացված theարաբաղի հայերի 9-րդ համագումարը տարածաշրջանը հռչակեց Հայաստանի անբաժանելի մաս: Սակայն, միևնույն ժամանակ, տարածաշրջանում տեղի ունեցող զարգացումները կտրուկ փոխեցին ռազմաքաղաքական իրավիճակը: 1920 թ. Ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում սովետական ​​կարգերի հաստատումը նոր աղետներ բերեց արցախահայությանը: Երեկ մուսավաթական ժողովուրդը մորթվեց և դարձավ բոլշևիկ: Ապրիլի 29-ին Սուլթանովը ստեղծեց Karabakhարաբաղի հեղափոխական կոմիտեն և իրեն հռչակեց նրա նախագահ: Արցախահայության պայքարը մտավ նոր շրջան: Այս անգամ Ադրբեջանը Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցությամբ փորձում էր գրավել Լեռնային Karabakhարաբաղը: Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունը և 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարությունը վերջնագիր ներկայացրեցին Հայաստանի Հանրապետությանը `անհապաղ մաքրելու Լեռնային Karabakhարաբաղի տարածքը 1: Այսպիսով, հենց այս պահանջով բոլշևիկյան Ռուսաստանը դեմ գնաց իր սեփական սկզբունքներին ՝ ազգերի ինքնորոշման իրավունքին: Խորհրդային կարգը հաստատվեց Լեռնային Karabakhարաբաղում ՝ արցախահայության 10-րդ համագումարում: Ադրբեջանի խորհրդային կառավարության ղեկավարներն օգտագործեցին այս հանգամանքը իրենց օգտին ՝ ստանձնելով Արցախը Ադրբեջանին միացնելու գործը: Ստեղծվեց պատեհ առիթ: Ադրբեջանը «սովետական» էր, իսկ Հայաստանը ՝ «միջազգային իմպերիալիզմի գործակալ»: Իսկ Խորհրդային Կարմիր բանակը պայքարում էր միջազգային իմպերիալիզմի դեմ: Karabakhարաբաղի հարցում բոլշևիկյան կուսակցության խորհրդային պետության որոշ գործիչներ ՝ Ս. Կիրովը, Գ. Չիչերինը, Բ. Լեգրանը, արդարացիորեն համարեցին, որ Karabakhարաբաղը, geանգեզուրը, Նախիջևանը պատմականորեն եղել են Հայաստանի բաղկացուցիչ մասը, և որ դրանք պետք է վերամիավորվեն այն 2 Արցախյան հիմնախնդրի շուրջ վեճերը նոր ընթացք ստացան Հայաստանում խորհրդային կարգի հաստատումից հետո: Նոյեմբերի 30-ին, Հայաստանի խորհրդայնացման հռչակման հաջորդ օրը, այլ քաղաքական և ռազմական գործիչների ճնշման ներքո, որոնք ուղարկվել էին Բաքու ՝ Բաքվում գտնվող Կիրովի և Օրջոնիկիձեի սառցային Կովկասը խորհրդայնացնելու համար ՝ ի ուրախություն եղբայրական հայ ժողովրդի, ադրբեջանցու առաջնորդ Նարիման Նարիմանովը հայտարարեց, որ Հայաստան-Ադրբեջան միջտարածքային վեճերը վերանում են: Լեռնային Karabakhարաբաղը, Նախիջևանը, geանգեզուրը Հայաստանի Սոցիալիստական ​​Հանրապետության մաս են կազմում 3: Հայաստանի առաջին և երկրորդ հանրապետությունները որոշիչ են տարածքային ամբողջականության պահպանման հարցում: Այնուամենայնիվ, իրադարձություններն այլ ընթացք ստացան: Թուրք-ադրբեջանա-բոլշևիկյան խմբին հաջողվեց կասեցնել խնդրի արդարացի լուծումը և առանձնացնել Լեռնային Karabakhարաբաղը մայր Հայաստանից: 1921 թ. Մարտի 16-ին Մոսկվայում ստորագրված ռուս-թուրքական պայմանագրով Նախիջևանը Ադրբեջանին զիջելուց հետո unարաբաղի հարցը մնաց չլուծված: Հայաստանում իրավիճակը զսպելու համար Կովկասյան բյուրոն հիմնադրվեց 1921 թ .: Խոր 1 Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, Երեւան, 2011, էջ: 227: 2 Բալայան Վ., Նշվ. աշխատ էջ 229: 3 Ուլուբաբյան Բ., Արցախի պատմությունն սկզբից մինչ օրս, Երեւան, 1994, էջ. 235 թ. Հայաստանի սահմաններում 4: Այսինքն ՝ այդ որոշումն ընդունվել է երկու հանրապետությունների միջեւ համաձայնության հիման վրա: Հայտարարագրի կապակցությամբ Լեռնային Karabakhարաբաղում ստեղծվեց արտակարգ լիազոր մարմին ՝ Մռավյանի գլխավորությամբ ՝ Ա. Ա. Մռավյանի և Ալիհեյդար Քարայի People'sողովրդական ռազմածովային կոմիտեն Ադրբեջանի Թիֆլիսից (Լեռնային արաբաղ) ուղևորվեց Լեռնային Karabakhարաբաղ ՝ տարածաշրջանը Հայաստանին տալու հարցը կարգավորելու համար: Այնուամենայնիվ, երբ նրանք հասան Եվլախ, Կարան հայտարարեց, որ իրենց հրամայել են գնալ Բաքու, քանի որ հարցը նոր պարզաբանման կարիք ունի: Պարզվեց, որ Նարիմանովը և նրա համախոհները հրաժարվեցին համաձայնագրից և փոխնախարարին պահանջեցին նորից անդրադառնալ Karabakhարաբաղի խնդրին 5: Այս անգամ ադրբեջանական կողմը վստահ էր, որ կրկին անդրադառնալով նշված խնդրին ՝ Խորհրդային Ռուսաստանի միջամտությամբ կկարողանա տարածքներ կորզել Հայաստանից: Եվ եթե այդ ժամանակ Ադրբեջանը չունենար այնպիսի հզոր դաշնակից, ինչպիսին է Խորհրդային Ռուսաստանը, դժվար թե համարձակվեր նորից բարձրացնել այդ հարցը: 1921 թ. Հունիսի 25-ին Թիֆլիսում (Վրաստան) հրավիրված Անդրկովկասյան հանրապետությունների ներքին սահմանների հատուկ հանձնաժողովի առաջին նիստում ադրբեջանական կողմը որդեգրեց անզիջում պահվածք Karabakhարաբաղի հարցում 6: Հանձնաժողովում Հայաստանի միակ ներկայացուցիչ Ա.Բեկզադյանը մասնակիցներին ներկայացրեց վերջին տարիներին հայ ժողովրդի կրած կորուստները, Հայաստանում առկա սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակը, երկրում միգրացիայի խնդիրը, ինչպես նաև Մոսկվայի և Թուրքիայի համաձայնագրով ստեղծված ծանր իրավիճակը: Բեկզադյանն առաջարկեց կտրել հայկական տարածքները Ադրբեջանից և Վրաստանից ՝ հօգուտ Հայաստանի 7: Հանձնաժողովի ադրբեջանա-վրացական ներկայացուցիչները կտրականապես մերժեցին Բեկզադյանի առաջարկը տարածքային փոփոխությունների վերաբերյալ ՝ այն որակելով որպես ազգայնական դիրքորոշում: Հանձնաժողովի նախագահը Ս. Կիրովն էր, ով սատարում էր վրաց-ադրբեջանական հակամարտությանը, իր խոսքերով, «քաղաքական պատճառներով, ներկայումս նույնիսկ տարածքային բաժանման մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել»: 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում: 6 Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., 1920-1930 թվականներին Խորհրդային Հայաստանի տարածքային կորուստները Խորհ ԼAԻՄ, Երեւան, 2015, էջ. 119: 7 Խաչատրյան Կ., Լեռնային Karabakhարաբաղի հարցով ՌԿ (բ) Կովկասյան բյուրոյի պլենում, 1921 թ. Հուլիսի 4-ի և 5-ի որոշումների վերաբերյալ, «Հայոց պատմության հիմնախնդիրները», թիվ 11, գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2010 , էջ 349: Տեղին է նշել Ս.-ին ուղղված Ստալինի նախատինքը: Ակնհայտ է, որ կողմերի միջև քաշքշուկ խաղալու անհրաժեշտություն չկա: « Անհրաժեշտ է վճռականորեն պաշտպանել կողմերից որևէ մեկը, այս դեպքում ՝ Ադրբեջանը ՝ Թուրքիայի հետ միասին 9: I. Ստալինի այս խոսքերը պարզաբանեցին հետևյալը. Որ անկախ իրավիճակից և իրավիճակից, այդ հարցը պետք է անվիճելի լուծում ստանար միայն հօգուտ Ադրբեջանի: Կովկասյան բյուրոյի նիստը սկսվեց 1921 թվականի հուլիսի 2-ին: Հուլիսի 4-ին Կովկասի բյուրոյի նիստում քննարկվել է Լեռնային Karabakhարաբաղի պատկանելության հարցը: Ներկա էին 8 անդամներ (Օրջոնիկիձե, Կարա՛, Մախարաձե, Կիրով, Նարիմանով, Մյասնիկյան, Նազարեթյան, Օրախելաշվիլի, Ֆիգաց): Ելնելով ձայների մեծամասնությունից ՝ որոշվեց. «Լեռնային Karabakhարաբաղը ներառեք ԽՍՀՄ կազմում»: Այս որոշմանը դեմ է հանդես եկել Ն. Նարիմանովը, որը պահանջում է, որ հարցը տեղափոխվի ՌԿ (բ) Կենտրոնական կոմիտե, տրամաբանությամբ, որ դա լուրջ հակասություններ է առաջացրել, ուստի այն պետք է տեղափոխվի RCC10- ի վերջնական որոշում: Հաջորդ օրը ՝ հուլիսի 5-ին, նույն կազմով և Ստալինի մասնակցությամբ բյուրոն կրկին անդրադարձավ Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնախնդրին: Որոշվեց առանց քվեարկության: «Մահմեդական և հայերի, ինչպես նաև վերին և ներքին ղարաբաղյան տնտեսական կապերի միջև տնտեսական կապերի անհրաժեշտության պատճառով նրա մշտական ​​կապը Ադրբեջանի հետ` Լեռնային Karabakhարաբաղը ԽՍՀՄ սահմաններում թողնելը `տալով տարածաշրջանային լայն ինքնավարություն 11» 11: Փաստորեն, Լեռնային Karabakhարաբաղի ճակատագիրը որոշվեց ոչ սահմանադրական, ոչ սահմանադրական կուսակցության մարմնի `Ռուսաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության Կովկասյան բյուրոյի կամայական որոշմամբ, 1921 թվականի հուլիսի 5-ին: Այս առիթով հայտնի են ռուս մեծ գրող Ալեքսանդր Սոլժենիցինի խոսքերը. «Իլյիչը առաջինը համարեց սահմանների հարցը« նույնիսկ տասներորդ »: Ահա այսպես կտրվեց Karabakhարաբաղը և միացավ Ադրբեջանին: Ադրբեջանական կողմը հասել էր իր նպատակին: Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցությամբ նա նվաճեց Լեռնային Karabakhարաբաղի տարածքը: Այսպիսով, հայկական կողմի ձեռնարկվելիք հետագա քայլերն ապարդյուն էին: Ադրբեջան 9 Ուլուբաբյան Բ., Նշվ. աշխատանք., էջ 241: 11 Խաչատրյան Կ., Լեռնային Karabakhարաբաղի ՌԽ (բ) Կովկասյան բյուրոյի պլենումը, 1921 թ. Հուլիսի 4-ի և 5-ի որոշումների մասին, էջ 22: 351 թ. 12 Բալայան Վ., Նշում աշխատություն էջ 229: Յանը հայտարարեց, որ եթե Հայաստանը պահանջի Karabakhարաբաղ, ապա նա չի կարոտի նավթը 13: Եվ այս պարագայում Հայաստանն անզոր էր պայքարելու, քանի որ ինչպես ռազմական, այնպես էլ տնտեսական տեսանկյունից պատրաստ չէր սրել հարաբերությունները Խորհրդային Ռուսաստանի հետ: Փաստորեն, Խորհրդային Ռուսաստանի տնտեսական և քաղաքական շահերը հակադրվում էին իրավական և բարոյական բոլոր նորմերին: Ադրբեջանական պատմագրությունը, փորձելով փաստարկներ ներկայացնել Լեռնային Karabakhարաբաղի նկատմամբ իր հավակնությունների համար, կառչած է վերոհիշյալ փաստաթղթերում «ներդիր» և «հեռանալ» բառերից: Փաստաթղթերի հեղինակների կողմից պատրաստված ծուղակի նպատակը, ըստ նրա, Կովկասում, Ադրբեջանում նորաստեղծ պետության տարածքային հավակնություններին համոզիչ տեսք տալն էր: Մինչ օրս Ռուսաստանի դիրքորոշումը Լեռնային Karabakhարաբաղի հարցում մնացել է անփոփոխ: Տարածաշրջանային շահերը ստիպում են Ռուսաստանի Դաշնությանը դեմ լինել Կովկասում իրականության և արդարության հաստատմանը: Եվ պատմության դասը Հայաստանին և հայերին սովորեցրել է, որ Հայաստանը չունի, չի կարող հովանավորներ կամ մեծ եղբայր ունենալ, երկիրն ունի ընկերներ և ռազմավարական գործընկերներ, նվիրված հայեր աշխարհի բոլոր մասերում, դա մեր զենքի հաղթանակների գրավականն է: , Mary Sardaryan RC (b) 1921 CAUCASUS BUREAU Plenum 1921 ՀՈՒԼԻՍԻ 4-Ի ԵՎ 5-Ի ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ KԱՐԱԲԱ ONԻ ՄԱՍԻՆ Բեկշադյան, բոլշևիկյան Ռուսաստան, Խորհրդային Ադրբեջան, Սովետական ​​Հայաստան, Ռ. Կ. Կ. Կովկասյան բյուրո, Ն. Նարիմանով, Ստալինում Ամփոփում: ։

Հոդվածում քննության է ենթարկվել 1921 թ. Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանին բռնակցելու տխրահռչակ որոշման նախապատմությունը, մասնավորապես հուլիսի 4-ի որոշմանը՝ հուլիսի 5-ի որոշման հակադրումը։ Լուսաբանվել է 1921 թ. հուլիսի 5-ի որոշման նախապատմութունը։ Հատկանշվել է այն հանգամանքը, որ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի պլենումի Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող որոշումն այդ կառույցի լիազորությունների շրջանակների շահագործման հերթական դեպքն էր։ Քննության առնված հիմնահարցում շեշտադրումներ են արվել որոշման անօրինության ապացուցման ուղղությամբ։

Առաջին կուրսեցու հարմարման գլխավոր կողմերից մեկը նոր միջավայրում մշտական ու ամուր սոցիալական կապերի հաստատումն է, նոր փոքրխմբերի ձևավորումը և ներգրավումը ֆորմալ ու ոչ ֆորմալ խմբերի մեջ։ Նորմիջավայրում դերային բաշխումը նոր ձևով է իրականացվում, և հարաբերությունների նոր համակարգում ուսանողը ստիպված է ինքնուրույն ամրապնդելիր դիրքերը։ Ինչպես Կ. Մարքսն է իրավամբ նշել, անձնավորության զարգացումը պայմանավորված է բոլոր այն անհատների զարգացմամբ, ում հետ նագտնվում է ուղղակի կամ անուղղակի հաղորդակցման մեջ։ Այդ գործընթացում է իրականանում համոզմունքների, գաղափարների, դիրքորոշումների, հետաքրքրությունների, գործունեության փոխադարձ փոխանակում, զարգացում ևդրսևորվում է «սուբյեկտ-սուբյեկտ» հարաբերությունների համակարգը /6, էջ 7/։ Գաղտնիք չէ, որ ուսանողը ձևավորվում է ուսանողական կոլեկտիվում,իսկ կոլեկտիվի բարենպաստ հոգեբանական մթնոլորտը և միմյանց միջև փոխըմբռնման բարձր մակարդակը նպաստում է ընկերության, վստահության, փոխօգնության, անձնային դրական որակների ձևավորման, ուսումնական դժվարությունները հաղթահարելու և ուսման մեջ հաջողություններ արձանագրելու։ Ուսանողական կոլեկտիվն ունի իր առանձնահատկությունները և տարբերվում է մյուսներից.ա) գործունեության հիմնական տեսակով /ուսում/,բ) տարիքային, կրթական միատեսակ կազմով,գ) անդամների կազմի կայունությամբ, դ) ուսումնական գործունեության պլանավորվածությամբ ու հաջորդականությամբ,ե) նպատակի ընդհանրությամբ, այն է՝ մասնագիտություն ստանալ։ Հոդվածի նպատակն է՝ բացահայտել 1-ին կուրսեցիների հաղորդակցմանպրոցեսում միմյանց ըմբռնելու յուրահատկությունները, հարմարման դժվարությունները։ Խնդիրն է՝ ուսումնասիրել առաջին կուրսեցիների հաղորդակցմանոլորտը, միմյանց փոխըմբռնման գործընթացը, հարմարման դժվարություններիհաղթահարումը։ Միմյանց ըմբռնելու գործընթացը հանդես է գալիս որպես հաղորդակցման պարտադիր պայման և կարող է կոչվել հաղորդակցման պերցեպտիվ/ըմբռնման/ կողմ։ Իսկ ի՞նչ է դա նշանակում. մարդու կողմից մեկ այլ մարդունըմբռնելը անվանում ենք սոցիալական պերցեպցիա։ Այդ հասկացությունը առաջին անգամ կիրառել է Ջ.Բրուները 1947թ., երբ մշակում էր ըմբռնման նկատմամբ«Նոր հայացք», { New Look}. Հետագայում սոց. խմբերը սոցիալական պերցեպցիաէին անվանում «սոցիալական օբյեկտների» ըմբռնման գործընթացները, որիտակ հասկանում էին այլ մարդիկ, սոցիալական խմբեր և սոցիալական հանրույթներ {2, էջ138 }։ Սոցիալական ըմբռնումը կարևոր է դիմացինին ճանաչելու և հասկանալու համար, և այդ ընթացքում անձը որքան ամբողջական է բացահայտում դիմացինին, այնքան ամբողջական են դառնում իր մասին ունեցած պատկերացումները։ Առաջին կուրսեցիները աստիճանաբար սկսում են ակտիվ գրավվելուսանողական խմբի միջանձնային հարաբերությունների կառուցվածքի մեջ,սկսում են ճանաչել միմյանց անհատական անձնային որակները, որը տեղի էունենում և՛ հաղորդակցման ընթացքում, և՛ ուսումնաճանաչողական գործունեության ընթացքում։ Նրանք դառնում են ավելի հանգիստ և կշռադատված։ Միմյանց ճանաչելու,կարողությունները գնահատելու, համապատասխան վարքդրսևորելու գործում առաջնային դեր են խաղում անմիջական հաղորդակցումնու շփումը այլ մարդկանց հետ {2, էջ 128}։ Հաղորդակցման միջոցներն ու բովանդակությունը պայմանավորում ենայդ հարաբերությունների մեջ ընդգրկված մարդկանց սոցիալական գործառույթները, նրանց դիրքը հասարակական հարաբերությունների, տվյալ դեպքում՝ ուսանողական հարաբերությունների համակարգում։ Հաղորդակցումը, ինչպես նշել է Կ. Ստանիսլավսկին, «հանդիպակաց հոսանք է»։ Նրա յուրաքանչյուր փուլ հանդես է գալիս որպես կապակցված գործողություն,որում մասնակիցների գործողությունները միավորված են մի ամբողջությանմեջ, որը կրում է նոր որակներ։ Առաջին կուրսեցին համագործակցելով, շփվելով խմբի անդամների հետ,հիմնվում է այս կամ այն գործունեության ընթացքում ձեռք բերած փորձի վրա,իսկ քանի որ տարբեր մարդկանց կենսափորձը տարբեր է, ուրիշներին ճանաչելու և հասկանալու հնարավորությունները նույնպես տարբեր են։ Եվ ըստտվյալների՝ առաջին կուրսեցիների մեջ շատ են նկատվում տագնապ, սոցիալական սթրես, հասակակիցների հետ հաղորդակցման որոշակի ճգնաժամ {2, 135}։ Սակայն դրանք նվազում են երկրորդ կուրսի սկզբում, քանի որ համակուրսեցիները աստիճանաբար սկսում են միմյանց ավելի լավ ճանաչել, արդենխմբում հաստատված և ամրապնդված են միջանձնային շփումները, հաղորդակցման ոճերը, փոխըմբռնումն ու փոխհասկացումը։ Միջանձնային հարաբերությունները ներառում են ուսանողների փոխազդեցության 3 բաղադրամաս.1. վարքային,2. հուզական,3. իմացական։ Վարքայինը ներառում է գործունեություն և գործողությունների արդյունքները,գործունեության ոճերը, արարքները, միմիկան, ժեստերը, շարժումները ևվերջապես`խոսքը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչով դրսևորվում է մարդու անձը ևկարող է դիտարկվել այլ մարդկանց կողմից։ Հուզականը ներառում է այն ամենը, ինչը կապված է վիճակների հետ. ներանձնային և միջանձնային կոնֆլիկտներով պայմանավորված հուզական վիճակներ և այլն։ Իմացականը ներառում է փոխազդեցության մեջ գտնվող մարդու հոգեկան բոլորգործընթացները, որոնք կապված են ինչպես շրջապատը, այնպես էլ դիմացինին ճանաչելու հետ /6, էջ 161/։ Միջանձնային փոխըմբռնման սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատկությունների իմացությունը, համոզված ենք, որ կօգնի ուսանողներին ավելիհեշտ հարմարվելու, ճիշտ հարաբերություններ կառուցելու, նվազեցնելու անխուսափելի կոնֆլիկտները և բարելավելու ուսումնական գործընթացը։ Այդ ամենը հիմնավորելու համար ՎՊՄԻ ֆիզմաթ ֆակուլտետի ևֆիզկուլտ բաժնի 1-ին կուրսեցիների շրջանում 2010-12թթ. անց ենք կացրել հետազոտություններ, հարցումներ, քննարկումներ, դիտումներ, թեստեր, բանավեճեր և պարզել, որ առաջին կուրսեցիների՝ միմյանց ըմբռնելու մակարդակըցածր է, որ նրանցում հիմնականում գերակշռում են համարժեք ըմբռնմանըխանգարող հուզական կարծրատիպերը, որ հաղորդակցման ոլորտում առկա ենորոշակի ճգնաժամ ու սոցիալական սթրես, ինչպես նաև՝ անբավարարվածության զգացում, որը կապվում է ուսանողի սոցիալական նոր միջավայր ներգրավվելու հետ։ Նրանց առաջարկել ենք նշել այն խնդիրները, դժվարությունները, որոնքծագում են հատկապես ուսումնական տարվա սկզբում և առաջին տարվա ընթացքում միմյանց չհասկանալու, չճանաչելու, մրցակցության, հակադիր նպատակների, մոտիվների կամ այլ պատճառներով։ Ուսանողներին առաջարկել ենք նշել նաև այն ուղիները, որոնք հնարավորություն կտան շրջանցելու, մեղմելու կամ վերացնելու առկա խնդիրները։ Վերը նշվածները պայմանավորում են հոդվածի արդիականությունն ուանհրաժեշտությունը։ Նոր պայմաններում առաջին կուրսեցիների մեջ առաջ է գալիս ազատության կեղծ զգացում, որը պայմանավորված է աշխատանքի ինքնուրույնկազմակերպման, սեփական ուժերը ճիշտ բաշխելու անհրաժեշտության հետ։ Հայտնի է, որ յուրաքանչյուրին կարելի է համոզել նախաձեռնել ինչ-որ գործողություններ, եթե դրանք ուղղված են մեր հոգեբանական պահանջմունքների բավարարմանը։ Գոյություն ունեն 14 հիմնական պահանջմունքներ, որոնցից կարևորեն հատկապես երկուսը.1. անձնային ուժը,2. «էգո»-ի բավարարումը /հպարտության, սեփական կարևորության գիտակցումը/,հետաքրքրասիրությունը, հուզական անվտանգությունը, որևէ խմբին պատկանելը, սիրելը և սիրված լինելը, ճանաչումը, հասակակիցների կողմից խրախուսվելը, ստեղծագործելու հնարավորությունը, մասնավոր կյանքի ազատություննու անձեռնամխելիությունը, նյութական ապահովվածությունը, բարձր ինքնագնահատականը, ինքնահարգանքը, հաջողությունը /3, էջ 174-175/։ Առաջին կուրսեցիների փոխըմբռնման գործընթացը բարելավող կարևոր գործոններից են.• փոխադարձ վստահությունը, քանի որ մարդիկ միշտ ձգտում են շփվել,սոցիալական կապեր հաստատել ազնիվ, վստահելի մարդկանց հետ,• սեփական հուզական վիճակների երկակիությունն ու անորոշությունը հաղթահարելու կարողությունը։ Դա հատկապես վերաբերում է ռիգիդ /ոչ ճկուն/ուսանողներին, • առաջին կուրսեցիների խմբում սոցիալական ըմբռնման արդյունավետությունը կապված է դիտորդ-սուբյեկտի՝ խմբի ըմբռնման անհատական տիպից,այսինքն, թե ինչպես է խումբն ընկալվում անձի կողմից,• ադապտացիայի խնդիրը,• ինքնաճանաչում, միմյանց ճանաչումն ու հասկացումը։ 2-րդ կուրսի սկզբից վերը նշված խնդիրները աստիճանաբար սկսում եննվազել, համակուրսեցիների փոխհարաբերություններում բավարարվածությանաստիճանն սկսում է աճել։ Այդ փուլում նրանք կարծում են, որ խմբի և միմյանցմասին ավելի շատ բան գիտեն, և հիմա դա իրենց ավելի է հետաքրքրում, քան 1ին կուրսում էր։ Մենք դիտարկեցինք առաջին կուրսեցիների հաղորդակցման առանձնահատկությունները և ընդհանրացնելով կարող ենք ասել, որ. ըմբռնումն առաջանում է բնական հաղորդակցման և միմյանց հասկանալու,մարդկային փոխազդեցության պայմաններում։ Այն կախված է զուգընկերոջհույզերից, կարծիքներից, դիրքորոշումներից, համոզմունքներից և այլն։ Ազդեցություն գործելով հաղորդակցվող կողմի վրա՝ մարդը ձգտում էվերափոխել իր մասին ունեցած պատկերացումներն անհրաժեշտ և նպաստավոր ուղղությամբ։ Մարդու կողմից մեկ այլ մարդու ըմբռնելը հանդես է գալիս որպեսհաղորդակցման պարտադիր պայման, հետևաբար սոցիալական ըմբռնումըենթադրում է. ինքնաճանաչում, հաղորդակցման զուգընկերոջ ճանաչում, փոխըմբռնման հիմքի վրա համատեղ գործունեության կազմակերպում, հուզականհարաբերությունների հաստատում և այլն։ Հոդվածում քննարկված առաջինկուրսեցիների սոցիալական ըմբռնման, հաղորդակցման և հարմարման հոգեբանական դժվարությունների պատճառների բացահայտումը և իմացությունըկօգնեն ուսանողներին ավելի հեշտ և արագ ճանաչելու միմյանց, հաղորդակցվելու և հարմարվելու, որը կնպաստի ոչ միայն նրանց ուսումնական գործընթացի բարելավմանը, այլև անձի ձևավորմանը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Андреева Г. М. Социальная психология/М.։ изд. МГУ, 1980. 414 с. 2. Бодалев А. А., Восприятие и понимание человека человеком. М.։ изд.3. Томсон П., Самоучитель общения/ СПб.։ Питер, М. 2000. 242с. сред. соц. учеб. заведений, под ред. И. В. Дубровиной, М.։ Творческий5. Проблема общения в психологии, под ред. Е. Ф. Ломова, М.։

Հոդվածում դիտարկվում են առաջին կուրսեցիների հաղորդակցման, և հարմարվողականության դժվարությունների պատճառները, որոնք կապված են սոցիալական ընկալման և հաղորդակցման հոգեբանական խոչընդոտների հետ։ Այդ պատճառների բացահայտումն օգնում է ուսանողներին ճանաչելու դրանք և համագործակցելու միմյանց հետ այնպես, որ առավել հեշտ հարմարվեն շրջապատող միջավայրին, ինչը կնպաստի ուսումնական պրոցեսի բարելավմանը։ Հոդվածում դիտարկվում են այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են առաջին կուրսեցիների անհանգստությունը, հաղորդակցման մակարդակի և միմյանց հետ համեմատվելու անբավարարվածությունը և այլն։

Քաջ Նազարին դարեր շարունակ վիճակված է եղել հայ գրականության մեջ: Իր դարավոր ճակատագրով գրականություն մտած Նազարը ստիպված էր արտահայտվել իր ժամանակին բնորոշ առանձնահատկություններով: Բնականաբար, տարբեր հեղինակներ ստիպված էին իրենց ձեռագիրը թողնել Նազարի ճակատագրի վրա: Նյութին անդրադարձել է Հովհ. Թումանյան, Սուրբ oryորյան, Ավ. Իսահակյան, Համաստեղ, Դ. Դեմիրճյան, Մ. Սարգսյան և այլք: Այս զարգացումները չէին կարող նմանվել միմյանց, քանի որ դրանք պետք է հարմարվեին տվյալ ժամանակահատվածի առանձնահատկություններին և քաղաքական միջավայրին: Այս իմաստով, Թումանյանի և Դեմիրճյանի և Սարգսյանի մշակումները բացահայտում են ժանրային առանձնահատկության մեջ արտահայտված տարբերությունները. Հեքիաթ, պիես, վեպ: Երկարաժամկետ ճակատագիրը Քաջ Նազարին ստիպեց փոխել իր ժանրը ՝ հեքիաթից անցում կատարելով վեպի: Քաջ Նազարի կերպարը, նրա առեղծվածը հայտնաբերելու համար մենք պետք է ուսումնասիրենք նրա փիլիսոփայությունը: Նազար Թումանյանը բախտի կրող է: «Ինչ քաջություն, ինչ հանճար: Դրանք բոլորը դատարկ բաներ են: Բանն իմ տղամարդու բախտն է: Դուք բախտավոր եք, զվարճացեք… »1: Oryորյան Նազարը մեկ այլ հզոր գաղափար է առաջ բերում. Վրեժ. «Ես շատ բարկացած եմ աշխարհի վրա, իմ աշխարհը լի է չար, անարդար բաներով: Ասում եմ ՝ թող գնամ անիծեմ այս աշխարհի տերը: Դա ոչ մեծ է, ոչ էլ փոքր »2: Այս նպատակն ունենալով իր առջև ՝ Նազարը անիծում է ինչպես աշխարհի հայրը, այնպես էլ նրա եղբայրներն ու հարսները: Նազիր Դեմիրճյանը միակն է, ով իր լուծմամբ առանձնանում է մյուսներից: Նազարը չմնաց գահին, սա կոտրում է բախտի փիլիսոփայությունը: Այստեղ անհրաժեշտ է առանձնացնել Նազարի Նազարեթի հաջողակ հասկացությունները: Եթե ​​այս դեպքում Նազարը հաջողություն չի բերում, ապա Նազարի բախտը միշտ բերում է: Եվ այդ Նազարը ոչնչացվում է, բայց նազարիզմը դեռ կենդանի է: "« Սպասեք Look: Տեսեք, ինչպե՞ս կարող եմ ոչնչացնել աշխարհը: Այս առումով, դոկտոր Վ. Փիլոյանի դիտարկումը: «Թումանյանի Քաջ Նազարը խորհրդանշում է քաջություն (ուժ), որը մնայուն է, Դեմիրճյանի դեպքում ՝ հատուկ կառավարիչ, որը հեղափոխական է: Այսինքն ՝ Թումանյանն ու Դեմիրճյանը չեն հակադրվում միմյանց, նրանք լրացնում են միմյանց այլ կերպ: »4 Մ. Սարգսյան Նազարը գաղափարապես հասուն գործիչ է, նա հասկանում է, որ իր բախտին ու փառքին պարտական ​​է վախը, ժանգոտ թուրը, դրոշը և, իհարկե, ժողովրդին: Նա արդեն լիովին տեղյակ է իր 1 Tumanyan H., Tales, Yerevan, 1988, էջ 40: Zորյան փող. 2, Երկերի ժողովածու, հ. 6, Երեւան, 1990, էջ. 487 թ. 3 Դեմիրճյան Դ., Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երեւան, 1985, էջ. 244: 4 Փիլոյան Վ., XX դարի սկզբի գեղարվեստական ​​մտածողությունը ությունը Լեոն Շանթի աշխատությունը, Երեւան, 2007, էջ 117, 118: տիպի բոլոր հնարավորությունները: «Դուք աշխարհում միակ վախկոտը չեք, Նազար, ոչ էլ ամենից վախկոտը: Բայց զգուշացիր վախկոտներից, Նազար, զգուշացիր: Նրանցից, ում թուրը ժանգոտ է, նրանք դրոշ ունեն: Իսկական քաջերը հիմարներ են, Նազար, հիմարներ, քանի որ նրանք միայն թուր ունեն ՝ առանց դրոշի »1: Մկրտիչ Սարգսյանի վեպը մոտ է ժամանակակից իրականությանը: Նազարի պատկերն այստեղ կրում է ոչ միայն նախորդի հատկությունները, այլ նաև ձեռք բերում նոր առանձնահատկություններ, դառնում բռնապետի կատարյալ մարմնացում: «Ես թագավոր եմ, և իմ աշխարհը դողում է», - մարդիկ ծնվել են ինձ համար, ապրում են ինձ համար, մեռնում են ինձ համար: Ողովուրդը պետք է աշխատի, ես կուտեմ »,« գնա ժողովրդին կախիր »: Համաշխարհային պատերազմը նույնպես ծաղրվում է: «Հիմա ես կհաղթեմ բոլորին: Ահա թե ինչու, հիմա ես ուզում եմ ամբողջ աշխարհը դնել իմ ոտքերի տակ: Ինչո՞ւ այդքան զորություն և թագավորություն: Ես բավական եմ « Առաջին անգամ վկայակոչել «Քաջ Նազար» հեքիաթին («Ձիկոն»), գրել Գ. Սրվանձտյանցը և 1884 թվականը ՝ տպագրելու բանահյուսական նյութերի «teաշակի հոտ» ժողովածուում: Վախը Ձիկո-Նազարի կերպարի ստեղծման և բացահայտման հիմնական բանալին է, որը պարծենկոտության մեջ միահյուսված նրան բարձրացնում է գահ: Նրա վախկոտության պատճառով դժբախտությունն ու աղքատությունը դառնում են հարստության և երջանկության սկիզբը, որը տարիներ անց մարդիկ պետք է անվանեն «Նազարի բախտը»: Այստեղ հաջողությունը թաքնված է յոթ գաղափարի տակ: Հայտնի է, որ յոթն ընդունվում է ժողովրդի կողմից որպես հաջողության թվային խորհրդանիշ: Եվ ահա, յոթ հսկաները գալիս են լրացնելու յոթ ճանճերը, են փառքն ու փառքը նախորդում են խաղաղ քնած հերոսին: Պարզվում է, որ յոթ ճանճերը բարձրացնում են նրա ինքնավստահությունը, իսկ յոթ հսկաները ՝ յոթ ճանճերի վրա թղթի վրա, նրա փառքը: Ստացվում է, որ հսկաները թռչում են հոգեկան ուժի տեսանկյունից: Շատ կարևոր հարց է առաջանում, թե ինչու են մարդիկ գահ բարձրացնում Նազարին: Իրադարձությունը պետք է բացատրվի հայ ժողովրդի հայեցողությամբ և իմաստնությամբ: Հայ ժողովուրդը, անընդհատ լարվածության մեջ լինելով, միշտ պետք է հույս դներ ինչ-որ մեկի վրա: Սա է, որ կուրացրել է ժողովրդին և դրա մի մասը կազմող հեքիաթային հսկաներին: Թումանյանի համանուն կերպարը միայն վախկոտ է, թույլ, անօգնական, նույնիսկ խոսող, քանի որ այն կարող է բացահայտվել: Եթե ​​ժողովուրդը zhիկոյին անվանում էր վախկոտ ու դժբախտ, նա այստեղ աղքատ է: Ինչպես շատ գրականագետներ, Վ.Սարգսյանը կարծում է, որ Նազարեթի խորհուրդը թաքնված է բախտի և պատահականության մեջ, բայց նրանց ավելացնում է ածխաջրածին ՝ սեփական ուժի հանդեպ հավատ: Ձիկոն կարծում է, որ յոթ ճանճը վերածվում է յոթի: Սրա տրամաբանական շարունակության բանաստեղծական բանաձեւը տվել է Թումանյանը: Անպարտ հերոս, քաջ Նազար, Մեկ հարվածով հազար ջարդել: Թումանյանին օգնում են Նազարը գոռում է, դրոշը, քահանաները «կատակ թիվ» են գրում: Կատակով գրված դրոշին միանում է երեկույթին հավաքվածների պարծենկոտը, և վախկոտ Նազարը դառնում է Քաջ Նազար: Նազարին համարձակ կատակլիզմիկ էպիտետին վերագրելը Ts Թումանյանի գյուտերից մեկն է: Ողովուրդը կարող է մտածել, որ դրանք հերոսի վախի արդյունքում ստեղծված «հերոսական» տեսարանների արդյունք են: Այսպիսով, աղքատ և ծույլ մարդու կյանքը 1 Սարգսյան Մ., Քաջ Նազար, Երեւան, 1980, էջ. 52 2 Նույն տեղում, էջ. 242, 243: Նա հակված է հերոսի դեր կատարել: Ոչ մի հանճար, ոչ մի իմաստություն և իմաստություն: Նրան ուղղակի ուղեկցում են բախտը և պատահականությունը: Եվ մինչ մարդիկ վերևից հետևում էին նրա անօրինակ հերոսությանը, Նազարը ինքը մնում է «ապշած», երբ «աշխարհը տեսնում է իր ձեռքում»: Դեմիրճյան Նազարը իր հետ բերեց բարելավված խմորված տեսակ գրականություն, քանի որ հեքիաթի հերոսը մտավ քաղաքական երգիծանքի մեջ և փոխեց Թումանյանի մեկնաբանությունը: Հեքիաթի ներքո Դեմիրճյանը ենթադրում է անուղղակի տեքստ, որը հաճախ կատակերգության քողի տակ լիովին չի ընկալվում: Սակայն այս առիթով հեղինակը գրում է. «Քաջ Նազարը» երգիծանք է ՝ ուղղված ազգայնական, ցարական, դաշնակցական-անհատական ​​արկածախնդրության դեմ: Ձին հեքիաթային է, հետեւաբար և կանխամտածված, պայմանական և ֆանտաստիկ: Այնուամենայնիվ, բովանդակությունը լուրջ քննադատություն է այն իրողության, որը տեղի է ունեցել մեր երկրում մինչ Խորհրդային Միությունը և շարունակում է գոյություն ունենալ Խորհրդային Միությունից դուրս ՝ կապիտալիստական, ֆեոդալական կարգերում… »1: Այս գործը հիմնված է Թումանյանի սյուժեի ամուր կառուցվածքի, պատկեր-կյանքի ճշմարտության և անկոտրում հոգեբանության վրա: Նախկինում Նազարը խորամանկ էր ինքնապաշտպանության բնազդով, հաճախ ինքն իրեն մատնում էր խուճապի մատնված, իր սարսափներն ու ապրումները ներկայացնում էր շրջված պատկերով, հակառակ դեպքում բացառվում էր պատահականության գործոնը, շրջապատող մարդկանց դերը կկրճատվեր , Այստեղ Նազարն արդեն թագավորական գահին է, հպարտությամբ և հաջողությամբ դառնում է բռնակալ կատարյալ: Այս բռնակալ հատկությունների շարքում առանձնանում է տեղի ունեցածը վերակառուցելու համար Նազարի բռնապետական ​​պատվեր-ծրագիրը: «Թող արեգակն արեւմուտք դուրս գա արեւի ծագումից նույնիսկ այսօր»: Մարդիկ ծնվում ու մահանում են: Եվ ինչ էլ որ արվում է մարդկային աշխատանքով, թող շարունակվի արվել: Դրանով թող կատարվի Աստծո օրենքը, մարդու օրենքը, կամ «թագավորը թող իշխի և աշխարհը ստեղծի» 2: Դաժանությունն ու ցինիզմը մտնում են հեքիաթային հերոսի կերպար `որպես քաղաքական հիվանդություն, որը մարդկային բնույթի կեղտ է: Հոշոտված դրոշի տերը ՝ Նազարը, գտնում է իր բախտը, որը նա չի կարոտում, քանի դեռ չի զրկվել գահից: Այսինքն ՝ Դեմիրճյանը բախտի գործոնը առաջնային չհամարեց: Այս դեպքում ոչ թե Նազարի բախտը բերեց, այլ նացարիզմը: Եթե ​​նախորդ նազարներին օգնում էին մարդիկ, ովքեր եկել էին միավորված ձիով, և բացի Նազարից այլ կերպարներ չեն նշվում, ապա այստեղ հեղինակը նրանց առանձնացրեց և անվանեց Սաքո, Ոսկան, թամադա, քահանա, ուսուցիչ, Թադոս: Այս շարքը համալրվում է պալատում ՝ Նազիր, Վեզիր, Սենեկա: Նրանց պալատական ​​ժեստերին և լեզվին հակադրվում է նոր արքայի ցինիկ և «գայդական» խոսքը, որը նրանց համար ոչ միայն «խելացի և իմաստուն» է, այլև արքայի ինքնատիպությունը: Նազարը գիտակցում է իր ամբողջ զորությունը: «Ի՞նչ քաջություն, ի՞նչ իմաստություն, ի՞նչ հանճար: Բախտը բանն է, հաջողություն: Դուք բախտավոր եք, զվարճացեք, քունը աշխարհն է »3: Եվ ահա հեղինակը նոր լուծում է առաջարկում Նազարի համար, որը բախտով գահ բարձրացավ: Իր նախորդների նման նա նույնպես չի մնում գահին ու ծիծաղում է աշխարհի վրա: Դեմիրճյանական այս մոտեցումը, իհարկե, բազմիցս քննարկվել և քննադատվել է, բայց կարծում ենք, որ այն ժամանակին հրամայական էր: Անմիջապես թագավոր դարձած Նազարը հավատում է, որ նա կրկին հաջողություն կբերի: 1 Դեմիրճյան Դ., Էջ 449: 2 Նույն տեղում, էջ 225: 3 Նույն տեղում, էջ 236: Նկատենք, որ Սարգսյանից առաջ Մ. Նրանք ցանկանում էին վեպ գրել այս թեմայով: Դեմիրճյան և G. Mahari: Մ. Սարգսյանի վեպում Նազարի կերպարը բացահայտվում է իդիոմների ու երկխոսությունների միջոցով: Մենախոսություններում Նազարը իր հետ է. նա չի վախենում սխալ խոսել, քանի որ «ուժ» գոյություն չունի: Երկխոսությունները տարբեր են, որոնք, այսպես ասած, հակասում են մենախոսության մետաղադրամներին: Իրականում, Նազարը մի մետաղադրամ է, որն ունի երկու երես, բայց այն ցույց է տալիս միայն մեկ կողմը ՝ բոլորին պահելով տրանսի մեջ: Նրա մենախոսությունները հիմնականում վերաբերում են վախին, բախտին և իրական «սիրուն»: Սա միակ տեղն է, որտեղ նա ազատ է և ճշմարտախոս: Վախը նրա արյան մեջ է, երկվորյակը, թվում է, թե դա պետք է խանգարեր Նազարին, բայց արի ու տես, որ այս վախի պատճառով ծառի ցախավել է պատրաստում, վագր հեծնում, հսկաներին հնազանդեցնում, թագավորություն պահում: Իր ելույթներից մեկում, սակայն, նա խրախուսում է իրեն ՝ մտածելով, թե ինչպես են մարդիկ հավատում, որ կարելի է հազարավորի դեմ պայքարել, նույնիսկ եթե նրանցից մեկը Գաբրիել հրեշտակապետն է: Նա գիտակցում է իր անօգուտությունը, բայց երկխոսություններից մեկում (զրուցում է Նազանի հետ) նա բոլորովին հակառակ կարծիք է հայտնում: «Եթե մի օր Նազարը գահին չլինի, աշխարհը կկանգնի կես ճանապարհին, այն կմնա»: Կարելի է ասել, որ հերոսություններից հետո արթնանալը և փառքի նոր նվաճումը գիտակցելը, շրթունքներից կախված խորհրդավոր ժպիտը երկխոսության միջոցով հերքված մենախոսության մեկ այլ դրսևորում է: «Կարո՞ղ եմ չսպանել ձեր սպանած գազանին»: Ես կարող եմ. Բայց ես չեմ արել: Գիտես ինչու? Դժվար թե լավ ձի գտնեի… »2: Միայն Նազանը հասկանում է Նազարեթի էությունը, նա չի ցանկանում իր երեխայի համար այդպիսի ճակատագիր: Կինը եկավ այն եզրակացության, որ Նազարները գիշերը թրջում էին իրենց վախը, վախենում էին դևերից և սատանաներից, ամեն օր քաջություն էին փչում և մութն ընկնելուն պես գահ էին ընդունում ՝ հրաժարվելով լոգանք ընդունել ծուլությունից և սոբոտությունից: Եթե ​​սկզբում Նազարը ժողովրդի փրկիչն է, ապա, գիտակցելով իր «մեծ» ուժը, նա աստիճանաբար վերածվում է իսկական բռնապետի: Նա օժտված է ծայրահեղ աղքատությամբ և կեղծավորությամբ: Այս թույլ մաշկի գռեհիկ, վախկոտ, բայց զգուշավոր եսասեր մարդը դառնում է «արյան լոգանքի» կարոտ դաժան արարած, բայց ոչ հրեշ, այլապես կտուժեր կերպարի իրատեսությունը: Այսպիսով, Նազարը գրականության մեջ մարդկային տիպի եզակի դրսեւորում է, որը հավերժ է: Այս առիթով Ն.Աղբալյանը գրում է. «Ոչ միայն մարդիկ քաջ նազարներ են, այլեւ գաղափարներ, տեսություններ, ինստիտուտներ, որոնք խոռոչ են, ոչինչ, անարժեք, բայց նրանք իրենց ձեռքը վերցրել են աշխարհը, նրանք ծիծաղում են նրանց վրա: Եվ քանի դեռ առկա է մարդկային ունայնություն և վեհություն, ինքնաոգեշնչման և նախապաշարմունքի անիծյալ միտում, մարդկությունը դեռ կտեսնի շատ Քաջ Նազարներ դարձած վախկոտ Նազարներին: Նազովրեցին յուրաքանչյուր անկյունում է, յուրաքանչյուր մեր երակներում, և մեկ առ մեկ այն արագանում է մեր սրտի բաբախյուններով և իրեն զգում: Խելացի ու գիտակից մարդիկ խեղդում են գլուխը բարձրացրած Նազարին, բայց նրանք ավելի երջանիկ են, երբ գլուխ բարձրացրած Նազարը բախտից հաղթանակած է դուրս գալիս, Նազարի բախտը շնորհում ու իր «բնակարանը» (Իսահակյանին) դնում նրանց ծոցը: 1 Դեմիրճյան Դ., Էջ 242: 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Աղբալյան Ն., Հովհաննես Թումանյանի «Քաջ Նազարը», «Վերածնված Հայաստան», Երեւան, 1.1989, էջ. 57 Այս կերպարը կապրի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդիկ հավատում են հեքիաթին, քանի դեռ վստահ են, որ յուրաքանչյուրին կարող են թագավոր դարձնել, քանի դեռ չի բացահայտվել Նազարի հավերժության խորհուրդը: 21-րդ դարի Նազարը ապրում է ամենուր `քաղաքականության մեջ, կյանքում, մշակույթի և գիտության ոլորտներում: Այս վերջին ոլորտում նրա ներկայությունն էլ ավելի սարսափելի է: Հիմա իր համար թուր ու դրոշակակիր կաշառք օգտագործելով ՝ նա օձի պես փոխում է իր գույնը, սողալով անցնում է անանցանելի տեղեր, թունավորում է ողջամտությունն ու միտքը, երբ ուզում է, և դառնում է լուսավոր ու անգերազանցելի դեմք մտավորականության շրջանում: Եվ եթե փորձեք բարձրացնել ճշմարտություն կոչվող ձեր խուլ ձայնը, ապա կդառնաք «դասական» (Սարգսյան) և ավելի սարսափելի, ազգի դավաճան: Նազարը ամենուր է, նա իշխում ու ծիծաղում է մեզ վրա, մեր ժողովրդի վրա ՝ լավ իմանալով, որ եթե մի պահ բոլորիս թողնի ազատ, նույն մարդիկ, ովքեր նրան դաստիարակել են, կուլ կտան նրան: Այդ պատճառով նա պետք է ապրի, լինի հավերժական թագավոր և ծիծաղի աշխարհ: Արփինե Ամիրաղյան ԿԱ NA ՆԱARԱՐԻ ՆԿԱՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Հաջողություն, Նազարի փիլիսոփայություն, պատկերապատկեր, ժամանակակից էություն: ։

Հոդվածում քննել ենք Քաջ Նազարի կերպարը հայ գրականության մեջ։ Հիմնականում օգտվել ենք Հ. Թումանյանի, Դ. Դեմիրճյանի և Մ. Սարգսյանի մշակումներից՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ թեև բոլորն էլ հեքիաթի գեղարվեստական մշակումներ են, այնուամենայնիվ ժանրային տարբեր պատկանելություն ունեն։ Անդրադարձել ենք կերպարակերտման յուրահատկություններին, Նազարի փիլիսոփայությանը, որն էլ հենց կերպարի կերտման ու բացահայտման հիմնական բանալին է։ Հոդվածի խնդիրը կերպարի հավերժականության գաղտնիքը և ժամանակակից էությունը բացահայտելն է։

Ամբաստանյալի կեղծ վկայություն տալու հնարավորությունը մեղադրյալի համար սուտ ցուցմունք տալու կամ «ստի իրավունք» տալու հնարավորությունը, որպես այդպիսին, նախատեսված է ՀՀ գործող դատավարության օրենսգրքում (այսուհետ `օրենսգիրք): Այս «իրավունքի» գոյությունը բխում է այն փաստից, որ, ի տարբերություն վկայի տուժողի տուժողի, որը ենթակա է քրեական պատասխանատվության կեղծ ցուցմունք տալու համար (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 338), մեղադրյալը (կասկածյալ) ենթակա չէ: Տեսականորեն նման հնարավորության էությունը որոշելու համար կան տարբեր մոտեցումներ: Կարծիք է հայտնվում, որ օրենսդիրը կասկածյալին կամ մեղադրյալին կեղծ ցուցմունք տալու հնարավորությունը համարել է լռելու իրավունքի բաղկացուցիչ 1: ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում մեղադրյալի կողմից կեղծ ցուցմունք տալու պատասխանատվության մասին դրույթ, սակայն մեղադրյալի կեղծ ցուցմունք տալու հնարավորությունը ոչ մի կերպ չի պայմանավորված անմեղության կանխավարկածի սահմանադրական իրավունքով 2: Մեր կարծիքով, մեղադրյալին ստելու հնարավորությունը, օրենսգրքի տրամաբանության համաձայն, պետք է դիտարկվի որպես մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ, քանի որ ըստ 65 1-ին հոդվածի 1. «Մեղադրյալն իրավունք ունի պաշտպանություն Քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը մեղադրյալին հնարավորություն է տալիս օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով իրականացնել իր պաշտպանության իրավունքը: » Այսինքն, ըստ էության, օրենսդիր մարմինը մեղադրյալին հնարավորություն է տալիս իրականացնել իր պաշտպանության իրավունքը, քանի որ մեղադրյալը չունի ճիշտ ցուցմունք տալու պարտավորություն: Ինչպես արդեն նշվեց, մեղադրյալի «ստի իրավունքը» իրավաբանական գրականության մեջ հաճախ դիտարկվում է որպես լռելու իրավունքի տարր: Ոչ ՀՀ Սահմանադրությունը, ոչ էլ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիան (այսուհետ `Եվրոպական կոնվենցիա), ոչ էլ օրենսգիրքն ուղղակիորեն չի նախատեսում« լռության իրավունք »հասկացությունը: Մասնավորապես, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 22-րդ հոդվածի, ոչ ոք պարտավոր չէ ցուցմունք տալ իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների մասին: Համաձայն այս սահմանադրական դրույթի ՝ օրենսգիրքը քրեական դատավարության սկզբունքների շարքում ամրագրում է ցուցմունք տալու պարտավորությունից ազատելը (օրենսգրքի 20-րդ հոդված): Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) իր նախադեպային պրակտիկայում բազմիցս նշել է, որ չնայած լռելու և դրա դեմ ցուցմունք չտալու իրավունքը ամրագրված չէ Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում, այնուամենայնիվ, այն դիտվում է որպես համընդհանուր ճանաչում: հիմք ընդունելով հոդված 6 միջազգային ստանդարտները 3: Այլ կերպ ասած, մեղադրյալի լռելու իրավունքը ասելով ՝ պետք է հասկանալ վերջինիս իրավունքը ՝ ցուցմունք չտալու իր, իր ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների մասին, և օրենսգրքի 20-րդ հոդվածի իմաստով ՝ նա չպետք է տրամադրի նյութերը հիմնավորող իր, իր ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների մեղքը: Ըստ ամենայնի, մեղադրելու «իրավունքը» ընդհանրապես լռելու իրավունքի բաղկացուցիչ մաս չէ, մեղադրյալին ցուցմունք տալուց հրաժարվելու իրավունքի տրամադրումը, լռելը, ինքնին չի նշանակում որ նստել Truthշմարիտ ցուցմունք տալու պարտավորությունը անքակտելիորեն կապված է լռելու իրավունքի հետ: Ինչպես նշվեց, գործող օրենսդրությունը նման պարտավորություն է նախատեսում միայն 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների պաշտպանության հիմնարար ազատությունների եվրոպական ստանդարտների կիրառումը ՀՀ քրեական դատավարություններում, խմբագր. ՝ zinազինյան Գ.Ս., Երևան, 2010, էջ: 159 թ. 2 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության վերաբերյալ մեկնաբանություններ, հ. Խմբագիր ՝ Գ.Հարությունյան, Ա.Վաղարշյան, Երեւան, 2010, էջ 257: 3 Տե՛ս ՄԻԵԴ, Murոն Մյուրին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության, 1996 թվականի փետրվարի 8-ի վճիռ: եկույցներ, 1996-I, պար .45: 4 Տե՛ս Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական ստանդարտների կիրառումը ՀՀ քրեական դատավարությունում, էջ: 158 թ. Վկան ողի զոհի համար: Նման պարտավորությունը մեղադրյալի համար նախատեսված չէ, ուստի նա չի կարող պատասխանատվություն կրել կեղծ ցուցմունք տալու համար: Օրենսգիրքը նախատեսում է մեկ բացառություն այս ընդհանուր կանոնից: Այսպիսով, Օրենսգրքի 65 3 3-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «… Մեղադրյալը չի ​​կարող« պատասխանատվություն կրել »իր ցուցմունքի բացատրության համար և, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նա հայտարարել է, որ հանցագործություն է կատարել անձի կողմից, որը ակնհայտորեն հանցագործության հետ կապ չունեն »: Ավելին, այս դեպքում նա պետք է պատասխանատվություն կրի ոչ թե կեղծ ցուցմունք տալու, այլ ստախոսության հանցանքի համար (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 333-րդ հոդված): Ի տարբերություն գործող օրենսդրական կարգավորումների, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի 228-րդ հոդվածը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) սահմանում է. «... Քննիչը մեղադրյալին բացատրում է լռելու իր իրավունքը, պարզաբանում է, որ Այդ իրավունքի իրականացումը չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն, քանի որ նա հայտնում է, որ քրեական վարույթի ընթացքում իր ցուցմունքը կարող է օգտագործվել որպես ապացույց: Եթե ​​մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն է հայտնում, քննիչը նրան տեղեկացնում է ճիշտ ցուցմունք տալու պարտավորության մասին. զգուշացնում է սուտ ցուցմունք տալու պատասխանատվության մասին: Այս փաստը հաստատվում է մեղադրյալի ստորագրությամբ: « Սակայն օրենսդրական այս նորամուծությունը միանշանակ չեն ընկալվում տեսաբանների և գործնականների կողմից: Վեճերը բերում են մի շարք կողմ և դեմ կողմեր ​​գործնական փաստաբանների կողմից: Այս հոդվածում կքննարկվեն այդ դիրքորոշումները, և փորձ է արվելու պատասխանել այն հարցերին, թե ինչ խնդիրներ կարող են լուծվել Նախագծով առաջարկվող կանոնակարգով, և արդյո՞ք նպատակահարմար է մեղադրյալին պատասխանատվության ենթարկել կեղծ ցուցմունք տալու համար: Նախ, հարկ է նշել, որ գործող օրենսգրքում առկա իրավական կարգավորումը գործնականում լուրջ խնդիրներ է առաջացրել 1: Նախևառաջ, պրակտիկանտների մեծ մասը, ելնելով այն բանից, որ մեղադրյալն իրականում հնարավորություն ունի ստելու, առանց վախենալու համար դրա համար քրեական պատասխանատվություն կրելուց, ի սկզբանե իր ցուցմունքը գնահատում է որպես ոչ հավաստի: Երկրորդ ՝ մեղադրյալն ինքը, գիտակցելով, որ ստելու դեպքում պետական ​​հարկադրանքի սպառնալիք չկա, հաճախ մոլորության մեջ է գցում վարույթն իրականացնող մարմիններին ՝ այդպիսով խոչընդոտելով հետաքննությունը: Վերոնշյալը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ Նախագիծն արդեն փորձում է լուծել այդ խնդիրները արդեն նշված 228-րդ հոդվածում առաջարկվող իրավական կարգավորմամբ: Եկեք այժմ դիտարկենք դրանք առանձին: Այսպիսով, Դ.Խաչատրյանը, վերլուծելով ապացույցների ընդունելիության մասին ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքը, կարծիք հայտնեց, որ. «Սուտ ցուցմունք տալու ընթացակարգային իրավունքի պատճառով մեղադրյալը զրկվում է հավասար պայմաններով ցուցմունք տալու իրավունքից` ընդդեմ իր ցուցմունք տված «նախազգուշացված» վկաների: Արդյունքում, երբ մեղադրյալը դատարանում ցուցմունք է տալիս, դրանով իսկ փաստորեն իրեն որպես պաշտպանական վկա հրավիրելով, խախտվում է Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածի պահանջը, որ նա իրավունք ունի «հարցաքննել» իր վկաները: նույն պայմաններում, ինչ վկաները, որոնք վկայություն են տալիս նրա դեմ: » Արդյունքում, փաստորեն, այս ապացույցի տեսակը գրեթե չի գնահատվում. մեղադրական դատավճիռ կայացնելիս պարզապես ասվում է, որ այն «չի համապատասխանում իրականությանը, հետապնդում է քրեական պատասխանատվություն, նպատակ ունի խուսափել պատժից» 2: Այս խնդրի ավելի խորը բացատրության համար, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է քննարկել մեկ այլ հարց: Դատավորների մեծամասնությունը, առանց երկմտելու, մեղադրում է մեղադրյալի ՝ օրենքով չսահմանափակված ստի իրավունքը որպես իր իրավունքը: Այնուամենայնիվ, այստեղ հարց է առաջանում ՝ արդյո՞ք դա «իրավունք» է մեղադրյալի համար ՝ բառի ամբողջական իմաստով: Այս կապակցությամբ Մ.Ստրոգովիչը նշում է. «Եթե կասկածյալը կամ մեղադրյալն իրավունք ունենային ակնհայտ կեղծ ցուցմունքներ տալու, քննիչը կամ դատարանը պարտավոր կլինեին ոչ միայն հստակեցնել նրանց իրավունքը, այլև նպաստել դրա իրականացմանը: Խոսքը ոչ թե փորձարկման իրավունքի, այլ ստի համար քրեական պատասխանատվության բացակայության մասին է, որոնք, իհարկե, նույնը չեն »3: Կարծում ենք, որ մեղադրյալն իսկապես նման իրավունք չունի: Գողությունը անբարոյականություն է, և բնական է, որ սուտը օրենսդիրը չի կարող օրինականացնել: Այն 1 Տե՛ս «Մեղադրյալը պատասխանատվություն է կրելու կեղծ ցուցմունք տալու համար» հասանելի է www.armversion.am/2012/10/23 կայքում: 2 Տե՛ս Դ. Խաչատրյան, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի հիմնական նախադեպային դիրքորոշումները ապացույցների ընդունելիության վերաբերյալ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի հանդես, Երևան (3), էջ: 11 3 Տե՛ս fateակատագրական էթիկայի խնդիրները, խմբ. Strogovich M., Moscow, 1974, p. 138-139 Արդյո՞ք այն փաստը, որ մեղադրյալն իրավունք ունի պաշտպանել իր իրավունքները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով (և սուտը չի արգելվում), չի՞ նշանակում, որ վերջինս ստելու իրավունք ունի: Կարծում ենք, որ օրենսդրական կարգավորման նման մեկնաբանությունը, արդյունքում տարածված պրակտիկան, ընդունելի չէ: Գոյություն ունեցող պրակտիկան նման մեկնաբանության արդյունք է: Այլ կերպ ասած, խնդիրն այն է, որ չպետք է առաջնորդվել մեղադրյալի ցուցմունքը կեղծ ենթադրությամբ: Անդրադառնալով Դ. Խաչատրյանի դիրքորոշմանը, մենք կարծում ենք, որ գործող օրենսդրական կարգավորումը ընդհանրապես չի հակասի պայմանական պահանջներին, այն է ՝ մեղադրյալի իրավունքը իր վկաներին կանչել (այդ թվում և իրեն) նույն պայմաններով, ինչ վկաները, որոնք դեմ են ցուցմունք տվել: նրան, եթե գործնականում մեղադրյալը քրեական պատասխանատվություն է կրում: Այն փաստը, որ նրան չեն նախազգուշացրել, չի ընդունվի որպես արդարացում այն ​​ենթադրության, որ նրա ցուցմունքը կեղծ է: ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի որոշ ուսումնասիրություններ ենթադրում են, որ ՄԻԵԴ-ը նախադեպ չունի այդպիսի «իրավունքը» Եվրոպական կոնվենցիային հակասելու մասին, մինչդեռ Կոնվենցիայի մասնակից շատ երկրներում կա նմանատիպ իրավական կարգավորում: Մասնավորապես, օրինակ, Ֆրանսիայում մեղադրյալը չի ​​կարող հարցաքննվել իր գործով որպես «սովորական» վկա: Ըստ Ֆրանսիական քրեական դատավարության օրենսգրքի, գործով ցուցմունք տվող մեղադրյալը կոչվում է օգնական վկա, նրան արգելվում է երդման տակ հարցաքննել, այսինքն ՝ չի կարող հետապնդվել իր կեղծ ցուցմունքի համար 1: Գերմանիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը սահմանում է, որ արգելվում է մեղադրյալի հարցաքննությունը երդմամբ: այսպիսով, փաստորեն, նա չի նախազգուշացվում սուտ ցուցմունք տալու համար քրեական հետապնդման ենթարկվելու մասին 2: Հարց է առաջանում. Նման իրավական կարգավորմամբ այս երկրները բախվե՞լ են նույն խնդրի հետ, ինչ ունենք: Կարծում ենք, որ խնդիրն առաջին հերթին մեր իրավագիտակցության մեջ է, օրենքի սխալ մեկնաբանություն, այլ ոչ թե հենց օրենքի մեջ: Բացի այդ, չպետք է մոռանալ մեկ կարեւոր հանգամանք: Մեղադրյալը, տուժողը, վկան չունեն նույն դատական ​​կարգավիճակը: Եթե ​​վկայի մասնակցությունը քրեական դատավարությանը նպատակ ունի օգնելու արդարադատության իրականացմանը, իսկ զոհը նա է, ով փնտրում է այդ արդարությունը, ով պետք է օգնի արդարադատության իրականացմանը (ի վերջո, նրա համար ցուցմունք տալը պարտականություն ունի): բացի իրավունք լինելուց): մեղադրյալի համար: Ի վերջո, մեղադրյալը մասնակցում է քրեական դատավարությանը առաջին հերթին ինքն իրեն պաշտպանելու համար, ոչ թե արդարադատության իրականացումը խթանելու համար: Իհարկե, դա չի նշանակում, որ նա իրավունք ունի խոչընդոտել արդարադատության իրականացմանը: Այսպիսով, անդրադառնալով բարձրացված երկրորդ խնդրին, այն է ՝ մեղադրյալի կողմից վարույթ իրականացնող մարմինների ապակողմնորոշմանը և ապակողմնորոշմանը, հարկ է նշել, որ որսը բխում է հասարակության տեղեկացվածության մակարդակից, օրենքի ոչ ճիշտ կիրառությունից: Այսպիսով, ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն `յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի պաշտպանել իր իրավունքներն ու ազատությունները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով, իսկ 42-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ազատ է անելու այն, ինչ օրենքով չի արգելվում: և չի խախտում այլոց և ազատությունների իրավունքները: Վերոհիշյալ սահմանադրական դրույթների վերլուծությունից հետեւում է, որ անձի ՝ իր իրավունքներն ու ազատությունները օրենքով չարգելված միջոցներով պաշտպանելու իրավունքը «սահմանափակվում է ուրիշների իրավունքներով և ազատություններով»: Եթե ​​այս լույսի ներքո մեկնաբանենք գործող օրենսդրությունը, ապա կարող ենք փաստել, որ մեղադրյալի իրավունքները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունքը (ներառյալ կեղծ ցուցմունք տալը) անսահմանափակ չէ, եթե մեղադրյալը բացահայտորեն չարաշահում է իր իրավունքները, ներառյալ նրա պաշտպանության իրավունքը: , իհարկե, նրա համար պետք է որ լինեն որոշ բացասական հետևանքներ: Օրինակ, եթե մեղադրյալը բազմիցս տվել է կեղծ ցուցմունքներ, որոնք քննության արդյունքում պարզվել է, որ չեն համապատասխանում իրականությանը, ապացույցները գնահատելիս այս իրավիճակում գտնվող համապատասխան սուբյեկտները կարող են ներքին համոզմունք կազմել, որ դրանք անվստահելի են: Ինչպես արդեն նշվեց, Projectրագիրը առաջարկվող կանոնակարգով փորձում է գործնականում լուծել խնդիրները: Չենք կարող չհամաձայնել, որ եթե մեղադրյալը հետապնդվեր կեղծ ցուցմունք տալու համար, բարձրացված հարցերը չէին առաջանա: Այնուամենայնիվ, պետք է նաև հաշվի առնել, որ ցանկացած նոր իրավական կարգավորում նոր խնդիրներ է առաջացնում 1 Տե՛ս Ֆրանսիայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդ. 113-7-ին: 2 Տե՛ս Քրեական դատավարության գերմանական օրենսգիրքը (Strafprozessordnung), պարբ. 60 պարունակում է այն առաջացնելու վտանգ: Գաղտնիք չէ, որ օրենսգրքով արտահայտված մոտեցումը պայմանավորված է հանցագործություն կատարելու մեջ կասկածվող կամ մեղադրվող անձի հոգեբանությամբ, վերջինիս հետապնդած հետաքրքրությամբ, իրեն չվնասելու բնական ցանկությամբ: Եթե ​​մեղադրյալին նախազգուշացնում են կեղծ ցուցմունք տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, բնական է, որ այս դեպքում նա արդեն իրեն կաշկանդված կզգա: Նման իրավիճակում նա կա՛մ ստիպված կլինի օգտագործել իրեն վերապահված այդ իրավունքը, կա՛մ ստիպված կլինի ճշմարտությունն ասել: Որոշ փաստաբաններ գտնում են, որ այս դեպքում մեղադրյալի կողմից տրամադրված ցանկացած ապատեղեկատվություն, որը կարևոր է գործի լուծման համար, և վերաբերում է ապացույցների առարկային, կհանգեցնի նրան քրեական հետապնդմանը: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ այս մոտեցումն «անընդունելի է», ըստ էության, Նախագծի առաջարկած դրույթը չպետք է մեկնաբանվի այդ կերպ: Կարծում ենք, որ Նախագծով առաջարկված լուծումը վերաբերում է այն դեպքերին, երբ մեղադրյալը տալիս է այդպիսի կեղծ ցուցմունք, որը նպատակ ունի ապակողմնորոշել հետաքննությունը, մոլորեցնել վարույթն իրականացնող մարմիններին ՝ դատարանին: Նախագծի այս դրույթը կարող է այլ խնդիր առաջացնել: Հաշվի առնելով մեղադրյալի հոգեբանությունը ՝ կարելի է ասել, որ սուտ ցուցմունքների համար քրեական հետապնդման ենթարկվելու կամ պատժվելու վախը կարող է ստիպել նրան լռել: Այլ կերպ ասած, կստացվի, որ նրան «ստիպելու են» օգտագործել այդ իրավունքը: Ի վերջո, մեղադրյալի իրավունքն է ազատորեն ցուցմունք տալ կամ լռել: Եվ հոգեբանորեն, մեղադրյալը գիտակցում է, որ իր լռությունը կարող է ամրապնդել իրեն առաջադրված մեղադրանքը կամ կասկածը: Լռելու իրավունքի իրացումը, իհարկե, չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս մեղադրյալի: Մեղադրյալի իրավունքների պաշտպանության նման երաշխիք նախատեսված է նաև նախագծով: Այնուամենայնիվ, չպետք է մոռանանք, որ այդ իրավունքը բացարձակ չէ: Չի կարելի բացառել, որ լռելու իրավունքի իրացումը այն դեպքերում, երբ ակնհայտ էր կասկածյալի կամ մեղադրյալի բացատրության անհրաժեշտությունը, դատարանը կարող էր հաշվի առնել մեղադրող կողմի ապացույցները գնահատելիս 1: Անդրադառնալով «Moors ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» գործով այս հարցին `ՄԻԵԴ-ը մասնավորապես նշել է.« Չի կարելի պահանջել, որ մեղադրյալի կողմից ցուցմունք տալուց հրաժարվելը դատարանը հաշվի առնի նրա մեղավորությունը ապացուցող ապացույցները: Հարցը, թե ցուցմունք տալուց հրաժարվելու իրավունքի իրացման դեպքում մեղադրյալի վերաբերյալ անբարենպաստ կարծիքի գործադրումը 6-րդ հոդվածի խախտում է: Կոնվենցիայի 1-ը պետք է լուծվի գործի բոլոր փաստական ​​հանգամանքների համատեքստում ... »2: Այսինքն ՝ որոշ դեպքերում լռությունը դեռ կարող է վկայել մեղադրյալի դեմ: Ստացվում է, որ նման իրավիճակում նա կա՛մ պետք է լռի ՝ այդպիսով ցուցմունք տալով իր դեմ, կա՛մ պետք է խոստովանական ցուցմունք տա, քանի որ հակառակ դեպքում քրեական պատասխանատվության կենթարկվի ցուցմունք տալու համար: Որոշ գործնական փաստաբաններ նշում են, որ վկային կամ տուժողին սուտ տալու համար քրեական պատասխանատվություն կրելը սովորաբար գործնականում չի կիրառվում: Վճռաբեկ դատարանը նույնպես անդրադարձավ այս խնդրին ՝ արտահայտելով իրավական դիրքորոշում, որ. «Եթե որևէ ցուցմունք գնահատվի որպես« կեղծ », նախքան տվյալ ցուցմունքը տվյալ գործի վերջնական դատական ​​ակտով գնահատելը, դա կխաթարի Սահմանադրական գործառույթի էությունը: արդարադատության Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 338-րդ հոդվածով նախատեսված սուտ ցուցմունք տալու հանցանքի առկայությունը կամ բացակայությունը հնարավոր կլինի պարզել միայն համապատասխան արարքի կատարումից հետո 3: Բացի այդ, ինչպես արդեն նշվեց, ցանկացած սուտ ցուցմունք չի կարող գնահատվել որպես այս հանցագործության օբյեկտիվ կողմ: Ամփոփելով վերը նշվածը, մենք եզրակացնում ենք, որ քննարկվող հարցի վերաբերյալ գործող օրենսդրական կարգավորումը չի հակասում ՄԻԵԴ-ի նախադեպային դիրքորոշումներին: Կարծում ենք, որ ընդունելի չէ այն դիրքը, ըստ որի կեղծ ցուցմունք տալու համար պատասխանատվության բացակայությունը համարժեք է ստի իրավունքին: Մեր կարծիքով, նախագծով առաջարկված կարգավորումն իրոք կարող է լուծել առկա խնդիրները, բայց միևնույն ժամանակ կարող է առաջացնել այլ խնդիրներ, որոնց, դժվարանում ենք պատասխանել, պակաս կարևոր կլինեն, քան առկա խնդիրները կամ հակառակը: Ուստի կարծում ենք, որ ավելի նպատակահարմար է շտկել առկա պրակտիկան ՝ մեղադրյալի ցուցմունքը գնահատելիս վարույթ իրականացնող մարմիններին պարտավորեցնելով հիմնավորել իրենց կեղծիքը (չառաջնորդվել նրանց կեղծիքի կանխավարկածով), և միայն համապատասխան արդարացում 1 Հարությունյան Գ. , Վաղարշյան Ա., Մեկնաբանություններ ՀՀ Սահմանադրության վերաբերյալ, Երեւան, 2010, էջ 262: 2 Տե՛ս ՄԻԵԴ, Murոն Մյուրին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության: 3 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ LD / 0301/01/09, 27.08.2010 թ. Քրեական գործում: այս դեպքում գնահատել դրանք որպես անվստահելի: Ինչ վերաբերում է մեղադրյալին, որը ապակողմնորոշում է հետաքննությունը, նրա իրավունքների չարաշահումը պետք է բացասական հետևանքներ ունենա նրա համար, մասնավորապես վերջինիս ցուցմունքները կեղծ են կամ անվստահելի: Քրիստինե Գալստյան Կեղծ ցուցմունք տալու մեղադրյալի հավանականությունը Հիմնաբառեր. Լռության իրավունք, պաշտպանության իրավունք, կեղծ ցուցմունք տալու հնարավորություն, «ստի իրավունք», ապակողմնորոշել հետաքննությունը, գնահատել վկայությունը որպես անվստահելի: ։

Հոդվածում քննարկվել է գործող օրենսդրական կարգավորման պայմաններում մեղադրյալի կողմից սուտ ցուցմունքներ տալու փաստացի հնարավորությունը, պրակտիկայում դրա հետևանքով առաջացած խնդիրները, ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով առաջարկված կարգավորումը` մեղադրյալի կողմից ցուցմունքներ տալու դեպքում սուտ ցուցմունքներ տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու մասին նախազգուշացվելը, և այսպիսի կարգավորման դեպքում հնարավոր խնդիրները։ Հոդվածում նշված պրակտիկ խնդիրների արդյունավետ լուծումը կարելի է ապահովել ինչպես նախագծով առաջարկված կարգավորմամբ, այնպես էլ գոյություն ունեցող պրակտիկայի շտկմամբ։

ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՊԱՐՏՈՒՄ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ICEԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸԳիտական ​​աշխատանքը նվիրված է քաղաքացիական դատավարության ինստիտուտներից մեկում դատական ​​ծանուցման որոշ հարցերի քննությանը և վերլուծությանը: Թեմայի ընտրությունը պայմանավորված է վերջինիս արդիական և խնդրահարույց լինելով: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ գործնականում շատ խնդիրներ են առաջանում կապված դատական ​​ծանուցագրերի հետ, որոնք բավարար չափով չեն ուսումնասիրվել և վերլուծվել: Բացի այդ, գործող օրենսգրքում կան մի շարք բացեր, որոնք նույնպես խնդիրներ են առաջացնում իրավապահ պրակտիկայում: Ընդհանուր առմամբ, օրենսդրության մեջ ծանուցման ինստիտուտի դրույթը բացառիկ նշանակություն ունի մարդու իրավունքների և օրինական շահերի արդյունավետ և իրական պաշտպանության համար: Անձի իրավունքների և օրինական շահերի արդյունավետ պաշտպանության մասին հնարավոր է խոսել միայն այն դեպքում, եթե վերջինս ժամանակին տեղեկացված (ծանուցված) լինի իր շահերի հետ կապված գործընթացների ընթացքի մասին: Մրցակցության հավասարության սկզբունքը և արդարադատության կարևորագույն հատկանիշներից է, որի բովանդակությունը, հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի վրա, որոշեց Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը 1: Մասնավորապես, կողմերի հավասարությունը ըստ ՍԴ դիրքորոշման նշանակում է, որ դատավարության յուրաքանչյուր կողմ պետք է պատշաճ հնարավորություն ունենա ներկայացնելու իր գործը, ներառյալ ապացույցներ այն իրավիճակում, որն իր համար անբարենպաստ իրավիճակ չի ստեղծում, համեմատած մյուս կողմը 2: Հավասար վերաբերմունքի սկզբունքը ենթադրում է հակառակ կողմերի լսելի լինելու իրավունքը, ներառյալ դատավարության ընթացքում ձեռնարկված գործողությունների մասին հայտարարություններ անելու, մյուս կողմի հայտարարությունների դեմ առարկելու կամ կարծիք արտահայտելու իրավունքը: 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի 1989 թվականի Կամսինսկին ընդդեմ Ավստրիայի, 1989 թ. Դեկտեմբերի 19-ի վճիռը, 102-րդ կետ: 2 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 24.07.2007 թ. Թիվ 710 որոշումը: Արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել և շրջանառվել է «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որի դրույթները քննարկվել են նաև այս աշխատանքում: Ներկայումս քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը 3 նախատեսում է դատական ​​ծանուցման երեք հնարավոր եղանակ: Մասնավորապես, 78-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ դատավարության մասնակիցներին ուղարկված դատական ​​ծանուցագիրը ուղարկվում է գրանցված փոստով `արտահանձնման մասին ծանուցմամբ, փոխանցվում է ձեռքով, ուղարկվում է էլեկտրոնային եղանակով: Ինչպես ներկայացրինք, պատշաճ ծանուցման առաջին հնարավոր մեթոդը ծանուցումն է գրանցված փոստով: Այն իրականացվում է փոստային օպերատորի միջոցով, որը պատասխանատու է օրենքով նախատեսված իր պայմանագրային պարտավորությունների պատշաճ կատարման համար: «Փոստային կապի մասին» օրենքի համաձայն ՝ փոստային օպերատորը իրավաբանական անձ է կամ փոստային ծառայություններ մատուցելու իրավասություն ունեցող անհատ ձեռնարկատեր, որն իր գործունեությունն իրականացնում է տրված լիցենզիայի հիման վրա 4: Իրականում, ծանուցման դեպքում միջնորդվում է դատական ​​գործին մասնակցող անձի միջև հաղորդակցությունը, բ. Պատշաճ ծանուցման բեռը ավելի շատ կրում է փոստային օպերատորը: Պրակտիկայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ծանուցման այս մեթոդի հետ կապված խնդիրները հիմնականում դուրս են գալիս դատական ​​վերահսկողության շրջանակներից: Դրանք տեղի են ունենում այն ​​ժամանակ, երբ դատարանը, իր պարտականությունը պատշաճ կերպով կատարելով, փոստային օպերատորին հանձնարարում է դատական ​​ծանուցագիր ներկայացնել (հաճախ այդ խնդիրները կապված են փոստատարների անբարեխիղճ գործունեության հետ): Քննարկվող հարցի կապակցությամբ Վճռաբեկ դատարանն իր աննախադեպ որոշումներից մեկում հաստատեց ենթադրություն, որ ստացողը ՝ ազգային փոստային օպերատորը, կատարել էր Պայմանագրային օրենսդրությամբ նախատեսված իր պարտավորությունները մինչև հակառակը ապացուցելը 5: Այլ կերպ ասած, վիճարկող կողմը պետք է ապացուցի, որ փոստային օպերատորի կողմից պարտական ​​է իր պարտավորություններին 3 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք 17.06.1998, ARPA 1998.09.09.20: 4 Տե՛ս ՀՀ փոստային կապի մասին 14.12.2004 թ. ՀՀ օրենք, ԱՐՊԱ 2005.01.26 / 7 (379): 5 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 01.10.2010 քաղաքացիական գործով EACD / 1424/02/09 քաղաքացիական գործի վերաբերյալ որոշումը: որոնք պատշաճ կերպով չեն իրականացվել, ինչի արդյունքում նա պատշաճ կերպով չի ծանուցվել: Կարելի է ենթադրել, որ դա ազգային օպերատորի նկատմամբ վստահության սկզբունքի ամրագրում է: Theանուցումն ուղարկվում է գրանցված փոստով `դատավարության մասնակցի կողմից նշված հասցեով: «Պատվիրված նամակ» հասկացության բովանդակությունը բացահայտվում է Կառավարության N211-N6 որոշմամբ: Վերջինիս համաձայն, փոստային առաքանիները, կախված մշակման ձևից, բաժանվում են հետևյալ տեսակների. 7. • սովորական, որն ընդունողն ընդունում է առանց անդորրագիրը հանձնելու. և անձնագիր ունենալու դեպքում այն ​​հանձնվում է հասցեատիրոջը (օրինական ներկայացուցչին) ստորագրությամբ: Այս նորմի վերլուծությունից կարելի է եզրակացնել, որ. • պատվիրված նամակը կարող է առաքվել բացառապես հասցեատիրոջը, այսինքն այն անձին, որի անունը նշված է ծանուցման մեջ, իսկ նրա բացակայության դեպքում օրինական ներկայացուցչին, • պատվիրված նամակը կարող է լինել առաքվում է միայն անձը հաստատող փաստաթղթի առկայության դեպքում: Ի տարբերություն սովորական ծանրոցի, պատվիրված ծանրոցն ավելի հուսալի է, քանի որ այն ուղարկվում է գրանցման միջոցով, ուղարկողին տրվում է հաստատում և ստացողին հանձնվում է ստորագրությամբ `անձը հաստատող փաստաթղթի (լիազորագրի) ներկայությամբ: Բազմաթիվ օտարերկրյա պետությունների օրենսդրությամբ սահմանված է, որ դատարանի ծանուցագիրը հասցեատիրոջը պետք է փոխանցվի անձամբ, իսկ նրա բացակայության դեպքում ՝ պայմանով, որ ընտանիքի չափահաս անդամը ցույց տա ազգակցության և անձը հաստատող փաստաթղթերը: Նման իրավական կարգավորումը նախատեսված էր 1964 թվականին: ԽՍՀՄ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում: Մասնավորապես, 109-րդ հոդվածը սահմանում էր. Եթե ծանուցագիր բերող անձը չի գտնում քաղաքացուն տեղեկացված կամ կանչված գործի հետ կապված `բնակության վայրում կամ աշխատանքի վայրում, ծանուցումը հանձնվում է նրա հետ բնակվող ընտանիքի չափահաս անդամներից մեկին: նրանց բացակայության դեպքում `տնային տնտեսության վարչակազմին: Կառավարության 16.02.2012 թ. N211-N որոշում, ARPA 2012.03. 14/15 (889): 7 Տե՛ս Կառավարության 16.02.2012 թ. N211-Ն որոշման հավելվածը. «Փոստային կապի օպերատորների գործունեության մասին կանոնակարգ»: Քաղաքապետարանի գյուղի կամ գյուղի խորհրդի գործադիր կոմիտեին կամ աշխատավայրի ղեկավարմանը 8: Այս նորմի արդյունավետ կիրառման համար տրամադրվել է հատուկ երաշխիք, ըստ որի ծանուցագիր ստացողը պարտավոր է ցույց տալ ծանուցման երկրորդ օրինակի վրա զբաղեցրած դիրքը: Բացի այդ, ծանուցագիր ստացող անձը պարտավոր էր առաջին իսկ հնարավորության դեպքում այն ​​առանց հապաղման հասցնել հասցեատիրոջը: Գործող օրենսգիրքը բացառում է այս հնարավորությունը ՝ հրամայականորեն սահմանելով, որ դատական ​​ծանուցագիրը պետք է հասցեատիրոջը փոխանցվի անձամբ: Հայտարարությունը համարվում է անձամբ ուղարկված, եթե պատրաստման անդորրագիրն անձամբ ստորագրել է հասցեատերը, կամ եթե հասցեատերը ստորագրել է ծանուցման ստացումը մերժելու մասին ծանուցագիրը: Այս դրույթից բացառություն չի նախատեսվում նույնիսկ հօգուտ օրինական ներկայացուցչի: Վճռաբեկ դատարանն անդրադարձել է այս խնդրին իր նախադեպային որոշումներից մեկում `նշելով, որ եթե ծանուցագիրն ուղարկվում է անձի կողմից նշված հասցեով, բայց ստացվում է այդ հասցեում բնակվող մեկ այլ անձի կողմից, ապա այն չի կարող համարվել պատշաճ ծանուցում 9: Նշենք, որ ծանուցման փաստի ապացույցը կարող է լինել հասցեատիրոջ ստորագրությունը: Եթե ​​վերջինս վիճարկում է այդ ստորագրությունը, նրա հաշվին կատարվում է ձեռագիր փորձաքննություն, որի ընթացքում որոշվում են կարճ ստորագրություններ կամ կարճ նշումներ: Մեկ այլ նախադեպային որոշմամբ `Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ այն փաստը, որ ստորագրությունը պատկանել է, կարող է հաստատվել միայն փորձագիտական ​​եզրակացությամբ` անկախ անզեն աչքի համեմատ ստորագրությունների միջև տեսանելի տարբերությունից: Ավելին, բողոք ներկայացրած կողմը կրում է իր վկայակոչած փաստն ապացուցելու բեռը: Այսինքն ՝ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նման դեպքերում վավեր է այն ենթադրությունը, որ ծանուցագրի անդորրագրերի ստորագրությունները հասցեատերը ստորագրում է, եթե հակառակն ապացուցված չէ 10: Հաջորդ հարցը, որն արժե քննարկել, ծանուցման ժամկետներն են: Օրենսգիրքը չի սահմանում, թե երբ դատարանը պետք է ծանուցագիր ուղարկի: Ընդհանուր մոտեցման համաձայն, դատարանը 8 Տե՛ս ՀՍՍՀ 04.06.1964 քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, HSSGST 1964/17: 9 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը ESHD / 0531/02/10 քաղաքացիական գործով 29.11.2011 թ. 10 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 05.04.2013 թ. Քաղաքացիական գործով ՅԱՆԴ / 0326/02/12 որոշումը: պետք է ուղարկի ողջամիտ ժամկետում: Այնուամենայնիվ, խնդիր կա «ողջամիտ ժամանակ» հասկացության մեկնաբանման հետ: Տիեզերական մեկնաբանությունից խուսափելու համար դատական ​​պրակտիկայում ընդունվում է հետևյալ մոտեցումը. Դատարանը պետք է կատարի ծանուցման իր պարտականությունն այնպես, որ գործին մասնակցող անձը տեղեկացված լինելուց հետո օբյեկտիվ հնարավորություն ունենա մասնակցել դատական ​​նիստին: Այնուամենայնիվ, անձի օրինական իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից շատ կարևոր է այն փաստը, որ ծանուցումն ստանալուց հետո անձը հնարավորություն ունի պատշաճ կերպով պատրաստվել դատական ​​նիստին: ՀՀ տրանսպորտի եւ կապի նախարարի N195-Ն հրամանով սահմանվել են Հայաստանի Հանրապետությունում փոստային առաքանիների տեղափոխման վերահսկման ժամկետներ: Ըստ այդ որոշման, Հայաստանի Հանրապետությունում փոստային առաքանի վերահսկման պայմանները 11-ն են. Երխանաղակում, մինչև սահմանի առաքման ժամանակը (առաքում փոստային բաժանմունքում կամ վերջին հավաքագրումից առաջ) + 1 օր, մարզերում, մինչև առաքման ժամանակը + 3 օր: Ելնելով վերոգրյալից ՝ կարելի է եզրակացնել, որ դատարանը ծանուցագիր ուղարկելիս պետք է հաշվի առնի այդ ժամկետները (առնվազն 2 օր Երևանում, 4 օր ՝ մարզերում): Հակառակ դեպքում արդար դատաքննության մասին խոսք լինել չի կարող: Այս հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված իրավական կարգավորումը: Մասնավորապես, 63-րդ հոդվածի 5-րդ կետը սահմանում է. Notանուցումներն ուղարկվում են այն հիմքով, որ իրենց հասցեատերերը ծանուցվում են դատական ​​նիստի ժամանակի կամ վայրի կամ դատական ​​վարույթի կատարման մասին `նիստին ներկայանալուց առնվազն 5 օր առաջ կամ վարույթի ընթացքում 12: Կարծում ենք, որ նման հստակեցնող դրույթը պետք է ամրագրվի ՔԴԿ-ում: Ինչպես արդեն նշեցինք, որպես ծանուցման երկրորդ եղանակ, օրենսդրությունը նախատեսում է ծանուցումը ձեռքով հանձնելու հնարավորություն: 11 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության տրանսպորտի և կապի նախարարի 20.06.2005 թ. N195-Ն հրամանը «Փոստարկղերից նամակագրության հաճախականությունը որոշելու մասին - փոստային առաքանիների անցման վերահսկման ժամկետները սահմանել», ՀՀԳ 2005.08.01 / 19 (196): 12 Տե՛ս ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը 05.12.2013 թ., ARPA 2013.12.28 / 73 (1013) .1. 78-րդ հոդվածի 8-րդ կետի համաձայն `դատավարության մասնակիցները բանավոր ծանուցվում են դատարանի կողմից հաջորդ նիստի ժամանակի և վայրի մասին, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նիստը չի գրանցվել համակարգչում, որի դեպքում դատարանը լսում է դատական ​​նիստը: լսումների հաջորդ մասնակիցը: ծանուցում է դատական ​​նիստի ավարտից հետո դատական ​​նիստի ժամանակի և վայրի մասին `դատական ​​ծանուցագիրը ձեռքով հանձնելով: Այս հոդվածի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ բանավոր ծանուցման համար անհրաժեշտ են հետևյալ պայմանները. • Դատավարության մասնակիցների ներկայություն, • Դատավարության համակարգչային ձայնագրություն: Այն դեպքում, երբ դատավարության բոլոր մասնակիցները ներկա են դատական ​​նիստին, բայց նիստը չի գրանցվում համակարգչով, ծանուցումը դատական ​​նիստի ավարտից հետո փոխանցվում է դատավարության մասնակիցներին: Այս առումով, «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը սահմանում է, որ դատական ​​նիստին ներկա դատավարության մասնակիցը տեղեկացվում է հաջորդ դատական ​​նիստի ժամանակի և վայրի մասին `դատավորի կողմից տվյալ պահին ծանուցվելով: դատական ​​նիստ: Ինչպես տեսնում ենք, դա կախված չէ դատական ​​նիստի ձայնագրման փաստից: Այնուամենայնիվ, վերը նշվածը հրամայական պահանջ չէ: Դատական ​​նիստին ներկայացված դատավարության մասնակցի պահանջով վերջինս ծանուցվում է հաջորդ դատական ​​նիստի ժամանակի և վայրի մասին `դատական ​​ծանուցագիրը ձեռքով հանձնելով: Դա արվում է դատարանի աշխատակազմի միջոցով 13: Ificationանուցման այս մեթոդը այնքան արդյունավետ է, որ ոչ մի երրորդ կողմ ներգրավված չէ դատական ​​հարաբերությունների մեջ: Այնուամենայնիվ, դա չի կարող լայնորեն օգտագործվել, քանի որ վերաբերում է միայն հետագա դատական ​​նիստերին: Բացի այդ, շատ հաճախ գործին մասնակցող ոչ բոլոր անձինք են ներկա դատական ​​նիստին: Վերջին տասնամյակների ընթացքում գիտական ​​և տեխնոլոգիական նվաճումները կտրուկ փոխել են մարդու կյանքը: Բնականաբար, այդ հեղաշրջումը չէր կարող թափանցել սոցիալ-տնտեսական ոլորտ, այդ թվում ՝ իրավական դաշտ: Արտասահմանյան շատ երկրներում գործով ներգրավված անձանց օպերատիվ ծանուցման համար օգտագործվում են հետևյալ տեխնիկական միջոցները: 13 Տե՛ս «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծ, http: //www.justice.am/legal/view/article/909 (12.04.2016 թ. դրությամբ): • Ինտերնետային ծանուցում (հիմնականում էլեկտրոնային փոստով), • SMS ծանուցում 14: Գործող օրենսգիրքը, ի լրումն ծանուցման ավանդական մեթոդների, թույլ է տալիս օգտագործել ժամանակակից տեխնոլոգիան ՝ գործին ներգրավված անձանց տեղեկացնելու համար: Անհատների դեպքում դա վերաբերում է միայն այն դեպքում, երբ անձը կամավոր համաձայնում է այդ մասին ծանուցվելուն: Մասնավորապես, 78 9 9 հոդվածը սահմանում է. Դատավարության մասնակցի գրավոր դիմումի հիման վրա դատական ​​ծանուցումը կարող է կատարվել հեռախոսով, կարճ հաղորդագրությամբ կամ էլեկտրոնային հաղորդակցության այլ միջոցներով: Կարծում ենք, որ «հեռախոս» հասկացության կիրառումը կարող է որոշակի խնդիրներ առաջացնել: Մասնավորապես, եթե գործով ներգրավված անձը դիմում է ներկայացնում հեռախոսազանգը ստանալու մասին, դատարանի համար անհնար կլինի դա անել, կամ գոնե դրա համար մեծ ջանքեր են պահանջվելու, քանի որ սարքը ներկայումս չի օգտագործվում, հնացած է: , Համեմատության համար նշենք, որ «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը չի թվարկում էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցները: Մասնավորապես, նշվում է, որ դատավարության մասնակիցները կարող են իրենց կապի միջոցները գրավոր ներկայացնել դատարան ՝ միջնորդելով դրա միջոցով ծանուցումն իրականացնելուն: Իրավաբանական անձանց պարագայում կարգավորումը տարբեր է: Դրանց ծանուցումը կատարվում է «Ինտերնետի միջոցով հասարակության-անհատական ​​ծանուցման մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան: Այս դեպքում ծանուցումը համարվում է նպատակահարմար, եթե կա ստացման ապացույց: Օրենքի 10-րդ հոդվածի համաձայն `օրենքով կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտերով նախատեսված դեպքերում, երբ անձնական ծանուցումը տրամադրվում է էլեկտրոնային փոստով, անձը համարվում է պատշաճ ծանուցված, նույնիսկ այն դեպքում, երբ տեղեկատվությունն ուղարկվում է պաշտոնական էլեկտրոնային հասցեին: ապահովված անձնագրով 15: Իրականում, օրենքը նախատեսում է պատշաճ ծանուցման առկայություն ծանուցված անձի կողմից ծանուցագիրը ստանալու փաստի ապացույցների բացակայության պայմաններում: Այս դեպքում գործում է ծանուցման կանխավարկածը: 14 Իրազեկման այս մեթոդը լայնորեն կիրառվում է Իտալիայում, Հարավային Կորեայում և ԱՄՆ մի շարք նահանգներում: 15 Տե՛ս «Ինտերնետով հասարակական-անհատական ​​ծանուցման մասին» ՀՀ օրենքի 09.04.2007 թ., ARPA 2007.05.16 / 25 (549): Էլեկտրոնային ծանուցման դեպքում խնդիրներ կարող են առաջանալ ինտերնետային հասանելիության պատճառով էլեկտրոնային փոստից օգտվելու իրական հնարավորությունից: Հնարավոր չէ խոսել Հայաստանի Հանրապետությունում ինտերնետ հասանելիության հնարավորության, էլ. Փոստի օգտագործման հնարավորության մասին ՝ հաշվի առնելով տարեցների համակարգչային գիտելիքների անբավարար մակարդակը, ինտերնետից օգտվելու հնարավորության իրավական սահմանափակումները որոշակի խմբերի համար: Ըստ ՀՀ ՊՆ տեղեկատվության եւ հասարակայնության հետ կապերի վարչության (10.03.2014 թ., 262 նամակ), զորակոչիկների համար ինտերնետից օգտվելու հնարավորություն չկա: ՀՀ արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության 10.03.14 թ. Թիվ 4014-659 գրության համաձայն ՝ կալանավորվածներին և դատապարտյալներին արգելվում է հեռահաղորդակցման որևէ միջոց, չնայած որոշ քրեակատարողական հիմնարկներ համակարգչային դասընթացներ են տրամադրել դատապարտյալներին ինտերնետից օգտվել սովորեցնելու համար, բայց նրանց չի թույլատրվում օգտագործել էլ. փոստը, քանի որ որպես հեռահաղորդակցության միջոց 16: Մենք չպետք է թերագնահատենք մեկ այլ ժամանակակից տեխնիկական միջամտություն մարդկային կյանքում `թույլ տալով մեզ օգտագործել դրա օգտակար հատկությունները արդարադատության իրականացման գործում: Սա վերաբերում է բջջային հեռախոսին և դրանով կարճ հաղորդագրություններ ուղարկելու հնարավորությանը: Ի տարբերություն ինտերնետային ծանուցման, այն ավելի մատչելի գործիք է, քանի որ լայնորեն օգտագործվում է բնակչության կողմից: Որպես ծանուցման ընտրովի մեթոդ, օրենսդրությունը նախատեսում է կարճ հաղորդագրության միջոցով ծանուցման հնարավորություն: Կարճ հաղորդագրությունը որոշակի կարգով գրված տառերի կամ (կամ) խորհրդանիշների ամբողջություն է, որոնք նախատեսված են շարժական ցանցով փոխանցելու համար: Կարճ հաղորդագրության միջոցով դատական ​​ծանուցագրերի առավելություններն ու թերությունները պարզելու համար մենք բանավոր հարցում ենք անցկացրել Հայաստանի կապի առաջատար օպերատորներից մեկի `« ԱրմենՏել »ՓԲԸ-ի հետ: Մասնավորապես, մեր կողմից առաջադրվեցին հետևյալ հարցերը. Որքա՞ն ժամանակ է պահանջվում, որպեսզի sms հաղորդագրությունը հասցեատիրոջը հասնի: 16 Տե՛ս «Ինտերնետի միջոցով« Հասարակական-անհատական ​​ծանուցման մասին »ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագծի հիմնավորումը: Պատասխան ՝ մինչև 1 րոպե: Ի՞նչ պայմաններում ուղարկված sms- ները չեն կարող հասցեատիրոջը հասնել: Պատասխան. Կապի վատ լինելու դեպքում հեռախոսահամարը անջատված է, հեռախոսի մուտքերը լրիվ են: Որքա՞ն ժամանակ են պահվում հաղորդագրությունները արխիվում: Պատասխանել դա անորոշ է Ուղարկված և ստացված հաղորդագրությունները համակարգչում ցանկացած պահի կարող եք տեսնել: Օպերատորը նշու՞մ է `sms- ները ստացվել են հասցեատիրոջ կողմից, թե ոչ: Պատասխանել Այն որևէ կերպ նշված չէ, և օպերատորը չի կարող հասկանալ ՝ արդյոք անձը չի՞ ստացել հաղորդագրությունը, թե՞ այն անբարեխիղճ ստանալու փաստը: Էլեկտրոնային փոստի դեպքում երբեմն հաղորդագրությունը սպամ է դառնում: Կարո՞ղ է նման իրավիճակը կարճ հաղորդագրությունների դեպքում: Պատասխանել Այո, կախված հեռախոսի մոդելից, նման բան հնարավոր է: Ի՞նչ պատասխանատվություն է կրում «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ն ՝ կարճ հաղորդագրություններ ժամանակին ուղարկելու և ստանալու հետ կապված: Պատասխանել Այս առումով «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ի աշխատակիցները կարող են ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության `պարտականությունների ոչ պատշաճ կատարման հիմքով: Ելնելով վերը նշված հետազոտությունից ՝ փորձենք առանձնացնել ծանուցման այս մեթոդի առանձնահատկությունները: Մասնավորապես, դատարանի համար կարող ենք նշել հետևյալ դրական կողմերը. • բյուջեի միջոցների խնայողություն (sms հաղորդագրության դեպքում սակագներն անհամեմատ ցածր են), • դատական ​​գործընթացի արդյունավետության բարձրացում, • ծանուցման ժամկետի նվազում, • ծանուցման արագություն, • հաղորդագրությունը հասնում է հասցեատիրոջը ՝ անկախ փաստից. որտեղ նա գտնվում է տվյալ պահին, • նույնիսկ եթե հաղորդագրությունը ջնջվի, կապի օպերատորի միջոցով հնարավոր է հաստատել հաղորդագրությունը ուղարկելու փաստը: Դա քաղաքացու համար ունի հետևյալ առավելությունները. • Հաղորդագրությունն ուղղակիորեն ուղարկվում է ստացողի անձնական հեռախոսին, • Այն ավելի հուսալի է, քանի որ հաղորդագրությունն առանց դրա է հասնում միջնորդին, • Ինտերնետ կապի կարիք չկա, • Երրորդի հետ կապի բացակայություն կուսակցություններ (քաղաքացիների մեծ մասը չի սիրում փոստային սուրհանդակային հաղորդակցություն), • կատարվում է կամավոր հիմունքներով: Եթե ​​ինչ-ինչ պատճառներով դիմացինը չի ցանկանում այս կերպ ծանուցվել, կատարվում է ծանուցման ավանդական եղանակ: Որպես միակ բացասական կողմ ՝ մենք կարող ենք նշել այն փաստը, որ երբեմն հաղորդագրությունը կարող է հասցեատիրոջը չհասնել: Փաստորեն, դատարանը պատշաճ կերպով կատարում է ծանուցման իր պարտականությունը, բայց անձը չի ծանուցվում: Այս դեպքում, քանի որ լուծում կարող է սահմանվել, եթե երկու անգամ ծանուցումը բջջային հեռախոսին ուղարկելուց հետո պատասխան չի ստացվում, ապա պետք է կատարվի ծանուցման ավանդական ձևը: Ificationանուցման այս մեթոդը չի կիրառվում հայաստանյան իրավաբանական պրակտիկայում: Այդ մասին վկայում են «ԱրմենՏել» ՓԲԸ-ից ստացված տեղեկատվությունը, ըստ որի `« ԱրմենՏել »ՓԲԸ-ի միջոցով նման գործառույթ երբևէ չի կատարվել: Փաստորեն, օրենքում ամրագրված դրույթը դեռ գործնականում չի իրականացվում: Ամփոփելով աշխատանքը ՝ կարող ենք փաստել, որ ծանուցման ինստիտուտի հետագա զարգացման և կատարելագործման համար անհրաժեշտ է կատարել որոշակի օրենսդրական փոփոխություններ: Մասնավորապես, հաշվի առնելով տեխնիկական միջոցների առկայությունը և առկայությունը, առաջիկայում պետք է փորձ կատարվի օգտագործել ծանուցման ծանուցման ավանդական եղանակին զուգահեռ ժամանակակից տեխնոլոգիայի ընձեռած հնարավորությունները: Մելինե Մարգարյան ԴԱՏԱԿԱՆ NOTԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ԿԱCՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Դատական ​​ծանուցագրեր, պատշաճ ծանուցում, ծանուցում, էլեկտրոնային ծանուցում, գրանցված նամակ, հասցեատեր, կարճ հաղորդագրություն Ամփոփում: ։

Սույն աշխատանքի մեջ քննարկվում են որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք առաջանում են դատական ծանուցման ինստիտուտի կենսագործման ընթացքում։ Խնդրի կարևորությունն այն է, որ ծանուցման ինստիտուտն անմիջականորեն առնչվում է անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությանը, արդար դատաքննության իրավունքին։ Մասնավորապես, վերլուծության են ենթարկվել օրենսդրությամբ նախատեսված ծանուցման եղանակներն իրենց առավելություններով և թերություններով, ծանուցման ժամկետի հիմնահարցը, բանավոր ծանուցման հնարավորությունը և դրա համար անհրաժեշտ պայմանները։

Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները (ՏՀՏ) արագորեն մուտք են գործում կրթական գործունեության տարբեր ոլորտներ: Դրան նպաստում են ինչպես արտաքին գործոնները, որոնք պայմանավորված են հասարակության ընդհանուր տեղեկատվությամբ, համապատասխան մասնագետների վերապատրաստման անհրաժեշտությամբ, այնպես էլ ներքին գործոններով, որոնք կապված են կրթական համակարգերում ժամանակակից համակարգչային սարքավորումների, ծրագրային ապահովման տարածման, պետական ​​տեղեկատվության ընդունման հետ: , միջպետական ​​ծրագրեր, մանկավարժների շրջանում անհրաժեշտ տեղեկատվություն: ՏՀՏ գործիքների օգտագործումը իսկապես շոշափելի ազդեցություն ունի ուսուցիչների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև ուսանողների ուսուցման արդյունավետության վրա: Schoolամանակակից դպրոցների ուսուցիչների և աշակերտների մասնագիտական ​​որակների բարելավման հիմնական խնդիրներից մեկը ՏՀՏ օգտագործման ոլորտում նրանց արհեստավարժության բարձրացումն է: Կրթական համակարգում համակարգչային տեխնոլոգիայի ներդրումը մեծ հնարավորություններ է տալիս բարելավելու մանկավարժական մեթոդները ոչ միայն փորձի և ստեղծագործական գործունեության փոխանակման, այլև գործնական խնդիրների լուծման գործում, որոնք հիմնված են ուսումնական նյութերի կուտակման, ներքին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործման վրա: , Ուսուցիչների և ուսանողների կողմից ինտերնետային տեխնոլոգիաները: ՏՀՏ-ի օգտագործումը մեծ հնարավորություններ է ընձեռում ուսուցչին առարկան դասավանդելու գործում: Դասընթացներն ուղեկցվում են մուլտիմեդիա շնորհանդեսներով, առցանց թեստերով և ծրագրային փաթեթներով, որոնք թույլ են տալիս սովորողներին խորացնել իրենց նախկին գիտելիքները: ՏՀՏ-ի միջոցով ցանկացած առարկայի դասավանդումը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս մտածելու, մասնակցելու դասապրոցեսի ստեղծմանը, որն ուղեկցվում է առարկայի նկատմամբ նրանց հետաքրքրության զարգացմամբ: Նոր կրթական տեխնոլոգիաները բնութագրվում են հատուկ համակարգչային տեխնոլոգիաների օգտագործմամբ `կրթական նյութերի իրականացման համար, ինչպիսիք են համակարգչային դիզայնը, հիպերտեքստը և մուլտիմեդիա տեխնոլոգիաները: Համակարգչային դիզայնի տեխնոլոգիայի միջոցով կրթական փաստաթղթերի նյութերը կարող են ձևավորվել որոշակի չափումներում, կազմակերպված որոշակի կառույցներում `ներկայացված տարրերի որոշակի կոմպոզիցիաներում: Դրանք համապատասխանում են տեսողական տեղեկատվության ներկայացման գեղագիտական ​​պահանջներին, դրա ընկալման առանձնահատկություններին և ապահովում են փաստաթղթերի հարմար ընթերցումը և տեղեկատվության արդյունավետ ընկալումը: Կրթության մեջ ժամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում սովորողի զարգացման համար, որը համապատասխանում է ժամանակակից հասարակության պահանջներին: Այստեղ մենք նշում ենք տեղեկատվության աղբյուրի գրագետ օգտագործումը, դրա հուսալիության գնահատումը, նոր տեղեկատվության համեմատությունը նախկինում ձեռք բերված գիտելիքների հետ, տեղեկատվական գործընթացը պատշաճ կերպով կազմակերպելու ունակությունը: Subjectsամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը տարբեր առարկաների առարկաներում (քիմիա, ֆիզիկա և այլն) էապես բարձրացնում է ուսուցման արդյունավետությունը, օգնում է դասի ընթացքում ստեղծել համագործակցության մթնոլորտ, առաջացնում ուսանողների հետաքրքրությունը ուսումնասիրվող նյութի նկատմամբ: ՏՀՏ-ների օգտագործումը մեծացնում է հետաքրքրությունը դասի նկատմամբ, ակտիվացնում է սովորողների ճանաչողական գործունեությունը, զարգացնում նրանց մշակութային հնարավորությունները, հնարավորություն է տալիս կազմակերպել անհատական ​​խմբային աշխատանք, օգնում է բարելավել ուսանողների գործնական ունակություններն ու հմտությունները, թույլ է տալիս նրանց որոնել, զարգացնել և զարգացնել տիրապետել տարբեր աղբյուրների, ինչպես նաև ինտերնետային տեղեկատվության: Ուսուցման գործընթացում ՏՀՏ-ի օգտագործումը կարելի է կազմակերպել երկու ուղղությամբ `ցուցադրական և անկախ էլեկտրոնային աշխատանքի ստեղծում: Առաջին դեպքում սովորողները հնարավորություն ունեն մեկնաբանելու իրենց տեսածը, դիտողություններ անելու, փոփոխություններ կատարելու: Տեքստերի խմբագրիչների միջոցով ուսանողն անմիջապես տեսնում է իր աշխատանքի արդյունքները. Համակարգիչը շեշտադրում է ուղղագրական, քերականական, բանավոր և կետադրական սխալները, և օգնում է ուսանողին ընտրել և ուղղել այդ սխալները, արդյունքում սովորողը տեսնում և վերլուծում է արդյունավետությունը: իր աշխատանքի. Հաղորդակցման հմտությունները, ինչպիսիք են տեքստի ընկալումը, սթրեսի շեշտադրումը, պլանավորումը և այլն, զարգանում են անկախ ցույցերի պատրաստման ընթացքում: Ինքնաստեղծումը ավելի բարդ աշխատանք է, որը նյութը լրացնելու համար պահանջում է տեխնիկական հմտություններ, հաղորդակցման տարբեր հմտություններ: Դա արվում է շինարարական-հետազոտական ​​մեթոդի հիման վրա: Երկու դեպքում էլ համապատասխան առարկաների վերաբերյալ թեստերը մշակվում են `գիտելիքն ամրապնդելու և ստուգելու համար: Այսպիսով, կարելի է շեշտել ՏՀՏ օգտագործման հիմնական ուղղությունները. • տեսողական տեղեկատվություն / քննություն, տեսողական նյութ /, • ցուցադրական նյութ / վարժություններ, աղյուսակներ, հասկացություններ /, • խաղեր, • սովորողների ունակությունների և հմտությունների վերահսկում, • սովորողների անկախ որոնում , ստեղծագործական աշխատանք: • Ուսուցման գործընթացը դարձնել ստեղծագործական, հետախուզական: Այսպիսով, ՏՀՏ-ների օգտագործումը զգալի ազդեցություն ունի կրթական համակարգում ուսուցիչների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև ուսանողների ուսուցման արդյունավետության վրա: ՏՀՏ գործիքների հետ աշխատելիս ուսանողների մտածողության գործունեության անհատական ​​կարգավորումը փոխվում է: Մեծանում է ինքնապաշտպանության մեթոդների դերը, փոխվում է նպատակի նվաճման սուբյեկտիվ մակարդակը, փոխվում են գործունեության վերահսկման մեթոդները, կարգավորվում են դրդապատճառները: ։

Հոդվածում քննարկված են ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդրման հարցերը, որոնք նկատելի ազդեցություն են ունենում մանկավարժների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև աշակերտների ուսուցման արդյունավետության վրա։

ՄԱՆԱ (KURMAN(N)A) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՆ ԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆՎԵՐՋԻՆ ԵՎ ՍԱՐԴՈՒՐԻ Բ-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Վանի (Բիայնիլի, Ուրարտու [9], Արարատ) թագավորությունը հզորությանգագաթնակետին է հասնում Արգիշտի Ա-ի կառավարման ժամանակաշրջանում՝ Ք.ա.786-764 թթ1 [6, 10]։ Իր կառավարման հենց սկզբից արքան քայլեր ձեռնարկեցթագավորության ընդարձակման ուղղությամբ։ Արգիշտին մի տարվա ընթացքում արշավանքներ էր ձեռնարկեց երկրի տարբեր ուղղություններով։ Նա ստեղծեց միհզոր աշխարհակալություն, որը մեծ սպառնալիք դարձավ ժամանակի նշանակալիցգերտերությունների համար։ Արգիշտի Ա-ն ընդարձակեց թագավորության սահմանները՝ հյուսիսում հասցնելով մինչև Ճորոխի ավազան, Սևանա լճի հյուսիս-արևմտյան ափերը և Չըլդըր լճիցհյուսիս ընկած շրջանները, արևմուտում և հարավ-արևմուտում՝ Եփրատի վերին ևմիջին հոսանքները, հարավում՝ մինչև Ասորեստան, արևելքում՝ մինչև Ուրմիա լճիհյուսիսային և արևելյան ափերը։ Արքան իր կառավարման ընթացքում հաջողությամբիրականացրեց Մանա (KURMan(n)a) երկրի գրավումը՝ գերիշխանությունը հաստատելով Ուրմիա լճի հարավ-արևելյան շրջաններում։ Նա նաև գրավեց Դիաուխի, Աբունի, Անիշթերգա, Խաթի, Տուատեխի, Ուբուրդա, Պուշթու, Խախիա, Էրիախի և այլերկրներ։ Վերջինս նվաճումները մանրամասն ներկայացրել է «Խորխոռյան տարեգրությունում»2 [11, 13]։ 1 Մենուան ուներ երկու որդի՝ Արգիշտին և Ինուշպուան (Ունուշպուա, Unušpua)։ Արգիշտին շարունակեցերկրի կառավարումը։ Ինչ վերաբերվում է եղբորը՝ Ինուշպուային, մի քանի արձանագրություններ ենպահպանվել վերջինիս մասին, որոնցից մեկը գտնվում է Վանի «Կուրշու-Ջամի» մզկիթում։ Միգուցեինչպես նրա հորեղբայրը՝ Սարդուրին, նա նույնպես բռնել է կրոնի ուղին և դարձել Մուսասիրի գլխավորքուրմը։ 2 1827 թվականին ֆրանսիական Ասիական ընկերության կողմից Վան գործուղվեց արևելագետ Ֆ. Է.Շուլցը, ով ընդօրինակեց մոտ 40 արձանագրություններ՝ դնելով ուրարտերենի ուսումնասիրությանհիմքը։ Վերջինս 1828 թվականին հայտնաբերել է «Խորխոռյան տարեգրություն»-ը, որն ուրարտականմինչ օրս հայտնի ամենամեծ արձանագրությունն է։ «Խորխոռյան» ութ սյունակների արձանագրություններից առաջին յոթն են պարունակում Արգիշտի Ա-ի ձեռնարկած արշավանքների նկարագրությունները, իսկ վերջին՝ ութերորդ սյունակում գրված է արքայի անեծքը՝ ուղղված նրանց, ովքեր կփորձենվնասել արձանագրությունը։ Նկար 1․ «Խորխոռյան տարեգրություն»Կրկնելով հոր՝ Մենուայի արշավանքը, Արգիշտի Ա-ն սկզբնական շրջանում արշավանքներն ուղղում է հյուսիս՝ հաջողությամբ իրականացնելով Դիաուխի, Իգան,Տարիունի, Աբունի, Իրկուա, Էրիախի, Էրիկուանի և այլ երկրների նվաճումները [4]։ Հյուսիսում հաջողությամբ իրականացնելով երկրի ընդարձակումը, Արգիշտին սկսումէ թագավորությունն ընդարձակել հարավից։ Արգիշտի Ա-ի հարավ կատարածարշավանքների ընթացքում նվաճված երկրներից մեծ կարևորություն ուներ Մանաերկրի նվաճումը։ «Խորխոռյան տարեգրությունում» Մանա երկիրը հիշատակվում է մի քանիանգամ։ Ակնհայտ է, որ Մանա երկիրը ժամանակ առ ժամանակ փորձել է դուրս գալուրարտացիներ 3 գերիշխանությունից այնպես, ինչպես Պուշթու, Էթիունի, Էրիախիերկրները։ Սակայն ակնհայտ է նաև, որ Արգիշտին կրկին իրեն է ենթարկել տվյալերկրները։ Մանա (KURMan(n)a) երկրի հիշատակությունը «Խորխոռյան տարեգրությունում»․ Արգիշտի Ա-ը, ունենալով նման ահռելի թագավորություն, չէր կարող նվաճվածբոլոր երկրներում իր գերիշխանությունը միևնույն ժամանակ պահպանել, քանի որժամանակ առ ժամանակ, օգտվելով այն հանգամանքից, որ արքան զբաղված էրթագավորության ընդարձակմամբ, որոշ երկրներ փորձում էին վերականգնել իրենցանկախությունը։ Ուստի պատահական չէ, որ «Խորխոռյան տարեգրությունում» որոշերկրների մի քանի անգամ են հիշատակվում։ Այդպիսի երկրներից էին Մանան,Պուշթուն, Էթիունին և այլն, որոնք ցանկանում էին ազատվել ուրարտացիների3 «Ուրարտու» և «ուրարտացի» եզրույթներն աշխատանքում գործածվում են ոչ թե էթնիկական, այլժամանակային իմաստով։ գերիշխանությունից։ Այդ իսկ պատճառով, հավանաբար, Ուրարտուի դեմ կազմակերպում էին ապստամբություններ և խռովություններ։ Սակայն Արգիշտին այդ երկրներնորից արշավանքներ էր ձեռնարկում՝ իր գերիշխանությունը վերահաստատելունպատակով։ Արգիշտին հաջողությամբ իրականացնում էր իր արշավանքները՝ մեծռազմագերիներով ու ավարով վերադառնալով երկիր։ Արգիշտին նվաճում է մի շարք երկրներ, որոնք այդ ժամանակաշրջանումիրենցից որոշակի ուժ էին ներկայացնում։ Նվաճված երկրներից էր նաև նշանավորՄանան։ Այս երկիրը տարածվում էր Ուրմիա լճի հարավային և հարավարևելյանշրջաններում4։ Երկիրը հյուսիսից սահմանակցում էր Ուրարտուին, իսկ հարավայինսահմանները հասնում էր մինչև Պարշուա (Բարշուա)՝ Դիալա գետի հիմքերից ոչ հեռու[8]։ Մանա երկիրն Արգիշտիի կառավարման սկզբնական շրջանում գտնվել էՈւրարտուի գերիշխանության ներքո։ Այդ մասին է վկայում այն, որ միայն կառավարման ութերորդ տարում (Ք.ա. մոտ 779 թվականին) է արշավում Մանա երկիր [5]։ Մանա կատարած առաջին արշավանքի մասին Արգիշտին գրում է․ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին (?) ենթարկեց Իյանե երկիրը, ենթարկեցՄանա (երկիրը), Պուշթու (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [5, 9]։ Վերոնշյալ արձանագրությունից ակնհայտ երևում է, որ Ք.ա. մոտ 779 թվականինԱրգիշտին հաջողությամբ իրականացնում է Մանա երկրի գրավումը։ Հաջորդ տարի՝ Ք.ա. մոտ 778 թվականին, Արգիշտին նորից արշավանք էկատարում հարավ, որի ընթացքում էլ հիշատակում է Մանա երկիրը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, ենթարկեցԻրքիունի (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [5, 9]։ Շարունակելով տեքստը՝ Արգիշտին գրում է. «․․․Խալդյան մեծությամբ4 Մանա թագավորությունն ասորեստանյան աղբյուրներում նաև հանդիպում է Մանեցիների երկիրանվամբ, իսկ Աստվածաշնչի հրեական բնագրում՝ Միննի։ Այն, հավանաբար, կազմավորվել է Ք.ա.մոտ 9-րդ դարի վերջին։ արշավեցի Մանա (երկրի) վրա, գրավեցի Իրքիունե (երկիրը), կտրում էի մինչևԱսորեստանյան հարթավայրը։ ․․․» [5, 9]։ Վերոնշյալ տեքստից ակնհայտ է, որհերթական անգամ արշավանքը հաջողությամբ է պսակվել։ Ք.ա. մոտ 777 թվականին Արգիշտին արշավում է Մանա և Պուշթու երկրներ ևհաջողությամբ վերահաստատում իր գերիշխանությունը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, ենթարկեցՊուշթու (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև Մինուայորդու» [5, 9]։ Արձանագրության մեկ այլ հատվածում Արգիշտին նշում է, որ Մանան փորձել էվերականգնել անկախությունը և նույնիսկ նվաճումներ կատարել։ Մանան գրավում էՍիրա քաղաքը և փորձում է դուրս գալ Ուրարտուի գերիշխանությունից։ ՍակայնԱրգիշտին իր զորքով շարժվում է Մանա, գրավում Սիրա քաղաքը և վերապաշարումերկիրը՝ հաջողությամբ գրավելով այն։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա (երկրի) զորքը,զգետնեց Արգիշտիի առջև Մինուայորդու։ Խալդյան մեծությամբ ԱրգիշտիՄինուայորդին ասում է․- Երբ Արգիշտիխինիլի (քաղաքը) կառուցեցի (և) գետից (մի)ջրանցք Ազայան երկրին անցկացրի, լսեցի, (որ) Մանա (երկիրը) Սիրա (քաղաքը)գրավել է։ . . . Արգիշտին ասում է․- (...) զորքի մեջ՝ գնդի առջև, արշավեցի (և) Սիրա(քաղաքը) վերապաշարեցի Մանա (երկրի)» [5, 9]։ Վերոնշյալ արշավանքն ԱրգիշտիԱ-ը կատարել է Ք.ա. մոտ 776 թվականին։ Ք.ա. մոտ 775 թվականին Արգիշտին շարունակում է երկրի ընդարձակումը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին (?) ենթարկեց Տուարածյան դաշտը մինչևՔարքու (լեռը), ենթարկեց Մանա (երկրի) զորքը, զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև։ ․․․Զորք գնդեցի, արշավեցի Մանա (երկրի) վրա։ Երկիրը կերա (յուրացրի),քաղաքները այրեցի։ Կտրում էի մինչև Վիխիքա (քաղաքը) Պուշթու (երկրի)» [5, 9]։ Մանա կատարած վերջին (հավանաբար խոսքը վերաբերում է Ք.ա. մոտ 774թվականին) արշավանքի վերաբերյալ Արգիշտին գրում է․ «․․․Արշավեցի Մանա (երկրի) վրա, երկիրը կերա (յուրացրի), քաղաքներըայրեցի։ Շիմերեխադերե քաղաքն արքայական, (որ) ամրացված էր, կռվում գրավեցի։ Մարդ, կին այնտեղից քշեցի»5 [5, 9]։ Հաջորդ տարիների ընթացքում Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերաբերյալտեղեկությունները խիստ սակավաթիվ են․ գրեթե բացակայում են։ «Խորխոռյանտարեգրությունում» յոթերորդ սյունակը գրեթե ամբողջությամբ ջնջված է։ Այդ էպատճառը, որ Արգիշտիի կառավարման վերջին շրջանի վերաբերյալ տեղեկությունները չափազանց քիչ են։ Այնուամենայնիվ, Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում ևս Մանաերկիրը շարունակել է մնալ Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո։ Ասվածիվառ ապացույց է այն, որ, երբ Արգիշտի Ա-ից հետո իշխանությունն անցավ ՍարդուրիԲ-ին, նա իր կառավարման սկզբնական շրջանում արշավանք կատարեց ոչ թեհարավ-արևելք, այլ հյուսիս։ Ակնհայտ է, որ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբնականշրջանում հարավում կամ հարավ-արևելքում իրավիճակը կայուն է եղել, ինչը չենքկարող ասել հյուսիսային շրջանների վերաբերյալ։ Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե ինչ կարգավիճակում է եղել Մանաերկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում, պետք է ուշադրությունդարձնենք Սարդուր Բ-ի գահակալման սկզբնական շրջանում կատարած արշավանքների ուղղություններին։ Սա մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալու, թե ինչպիսին են եղել թագավորության սահմաններն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջինշրջանում, որը և փոխանցվում է որդուն՝ Սարդուրի Բ-ին։ 5 Շիմերեխադերե քաղաքը, հավանաբար, այս ժամանակաշրջանում եղել է երկրի կենտրոնը։ Նկար 2․ Վանի թագավորության քարտեզըԱնդրադարձ Սարդուրի Բ-ի տարեգրությանը․ Նախքան Սարդուրի Բ-ի տարեգրությանն անցնելը, պետք է անդրադառնանք արքայի թողած մեկ այլ արձանագրության, ըստ որի՝ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Արկուկի (ցեղի) երկիրը։ Սարդուրին ասում է. - Արշավեցի, գրավեցի Արկուկի (ցեղի) երկիրը, կտրեցի մինչևՈւրտեխի (երկիրը)» [4]։ Հաջորդում է արքայական տիտղոսաշարը6 [5, 9]։ Վերոնշյալարձանագրության մեջ հիշատակվող Ուրտեխի երկիրը համապատասխանում է Մեծ6 Արձանագրությունը փորագրված է մեծ քարի վրա, Սևանա լճի հարավային ափի մոտակայքում։ Համաձայն այս արձանագրության՝ Սարդուրի Բ-ը նվաճել էր Սևանա լճի ավազանի երկրները և հասելէ մինչև Արցախի սահմանները։ Հայքի Արցախ նահանգին (Գ. Ա. Ղափանցյանի կարծիքով), որը փաստում է այն, որԱրցախը դեռևս Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում գտնվել է Հայաստանիկազմում7 [1, 7]։ Այն գտնվում էր երկրի հյուսիս-արևելքում։ Արքան նախ արշավում էայս ուղղությամբ, ապա գրում՝«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, զգետնեցՍարդուրի Արգիշտորդու առջև։ Խալդին (իմ) զորեղ (է), Խալդյան զենքն(?) իմ զորեղ(է)։ Արշավեց Սարդուրի Արգիշտորդին։ Սարդուրին ասում է․- Արշավեցի Բաբիլու(նի)երկրի վրա։ Գրավեցի Բաբիլու(նի) երկիրը։ Կտրում էի մինչև Բարուաթա (երկիրը)»8[3, 5, 9]։ Վերոնշյալ տեքստում Սարդուրի Բ-ը հիշատակում է Մանա երկիրը,այնուհետև արշավում է Բաբիլու(նի) երկիր, գրավում, ապա նշում է, որ երկրի սահմանը հասցնում է մինչև Բարուաթա (երկիրը)։ Որպեսզի հասկանանք՝ արդյոք արքանուներ Մանա երկիրը գրավելու խնդիր, պետք է ուշադրություն դարձնենք արշավանքների ուղղություններին։ Սարդուրի Բ-ը, ինչպես ասվեց, նախ արշավել է հյուսիս՝ Արկուկի (ցեղի) երկիր,և հասել է մինչև Ուրտեխի (երկիրը)։ Այնուհետև շարժվում է Մանա երկիրը, ևհամաձայն տեքստի՝ «ենթարկում» այն։ Սեպագիր արձանագրությունները խիստ կաղապարված են, ուստի, հարց էառաջանում՝ արդյոք Սարդուրի Բ-ը «ենթարկել» է Մանա երկիրը, թե ուղղակի անցելէ այդ երկրի տարածքով։ Քանի որ ակնհայտ է, որ արքայի ուշադրության կենտրոնումէ հայտնվել ոչ թե Մանա երկիրը, այլ Բաբիլու(նի) երկիրը (Բաբելոն քաղաքի երկիրը)։ Սարդուրին հյուսիսում Արկուկի երկիրը գրավելուց հետո իր առջև խնդիր էր դրելշարժվել հարավ և ընդարձակել հարավային սահմանները։ Քանի որ Մանա երկիրըգտնվում էր Վանի թագավորության իշխանության ներքո, արքան ոչ թե «ենթարկել»7 Արցախը Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգն էր։ Ուներ 12 գավառ՝ Մյուս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերձոր(Բերդաձոր), Մեծ Կուանք, Մեծ Իրանք, Հարճլանք, Մուխանք, Պիանք, Պածկանք, Սիսական-իԿոտակ, Քուստ-ի-Փառնես, Կողթ։ Արցախը տարածվում էր Սյունիքից արևելք՝ Կուր և Արաքս գետերիմիջև։ Պատմագիտական որոշ վկայությունների համաձայն՝ Արցախ նահանգն ընդգրկում էր նաևՍևանա լճի հյուսիսարևելյան շրջանում գտնվող տարածքը (մինչև Աղստև գետը)։ Արցախի մասինառաջին վաղագույն հիշատակությունները վերաբերում են Ք.ա. 8-րդ դարին։ Այս տեղեկություններըփաստում են, որ Սարդուրի Բ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում Արցախը եղել է Վանիթագավորության կազմում։ Վանի կամ Արարատյան թագավորության սեպագիր արձանագրություններում Արցախ նահանգը հիշատակվում է Ուրդեխինի կամ Ուրդեխե ձևերով։ 8 Իգոր Դյակոնովի կարծիքով՝ ուրարտական տեքստերում հիշատակված Նամրի երկիրը հանդես էգալիս իբրև «Բաբելոնիա» (URUBabilu(ni) KURebani)։ Մեր կարծիքով՝ Դյակոնովը գուցե բացառել է, որուրարտական զորքը խորացել է դեպի հարավ, ուստի դա է վերոնշյալ կարծիքի առաջացման խնդիրը։ է այդ երկիրը, այլ «անցել» է երկրի տարածքով՝ Բաբիլու(նի) երկիրը նվաճելու համար։ Այնուհետև արքան նշում է, որ սահմանները հասցրել է մինչև Բարուաթա երկիրը (այնգտնվում էր Ուրմիա լճից հարավ, հավանաբար, Մանայի հարևանությամբ)։ Այստեղ հարց է առաջանում, թե ինչո՞ւ արքան հարավ շարժվեց Մանա երկրիտարածքով, այլ ոչ թե մեկ այլ երկրի։ Այս հարցին պատասխանելու համար պետք էանդրադառնանք Մանա երկրի ընդհանուր բնութագրին։ Մանա (KURMan(n)a) երկրի ընդհանուր բնութագիրը․ Մանա երկիրը տարածվում էր Ուրմիա լճի հարավային և հարավարևելյան տարածքներում։ Այն ժամանակիքաղաքական հզորագույն միավորներից է եղել։ Դեռևս Ք.ա. մոտ 820-ական թվականներին այս երկիրը հավակնում էր «Նաիրյան երկրների» կամ «մերձուրմյանՆաիրիի» միավորման գործընթացում ունենալ այնպիսի դերակատարում, ինչպիսինուներ Ուրարտուն [2]։ Այնուհետև Մանա երկիրը գրավում է Ներքին Զամուան՝զբաղեցնելով Ուրմիա լճի ոչ միայն հարավային և հարավարևելյան, այլև հարավարևմտյան հատվածը [2], ինչը, անշուշտ, մեծ ձեռքբերում էր։ Հետագայում Մանա երկիրը մերձուրմյան տարածքներում դիրքերը զիջում էքաղաքական մեկ այլ ուժի9 [2]։ Սակայն, արդեն Մենուայի միանձնյա կառավարմանժամանակաշրջանում Մանա երկիրը սկսում է հզորանալ, ինչը պայմանավորված էրԱսորեստանի նկատելի թուլացմամբ և ուրարտացիների՝ Հայկական լեռնաշխարհիհյուսիսում ձեռք բերած հաջողություններով։ Հետագայում ուրարտացիները ձգտումէին ընդարձակվել հարավում՝ Ուրմիա լճի ավազանում հիմնելով ռազմական կենտրոններ։ Այս արշավանքը թույլ կտար ուրարտացիներին իրենց ազդեցությունը հաստատել Զագրոսի առևտրական ուղիների վրա։ Նման պայմաններում Մանայի հետբախումն անխուսափելի էր դառնում։ Ակնհայտ է, որ դեռևս Մենուայի կառավարման վերջին շրջանից Մանանհայտնվում է ուրարտացիների գերիշխանության ներքո։ Իսկ արդեն Արգիշտի Ա-իկառավարման ժամանակաշրջանում ուրարտացիներին հաջողվում է իրենց գերիշխանությունը հաստատել Մանա երկրում և մի շարք հաղթական մարտեր մղելվերջինիս դեմ։ Չպետք է բացառենք այն հանգամանքը, որ անգամ գտնվելով Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո, երկիրը շարունակում էր պահպանել իր հզորությունը։ Ուստի պատահական չէ, որ Վանի թագավորության հզոր արքաներիցԱրգիշտի Ա-ը մի քանի արշավանքներ է ձեռնարկում Մանա երկիր՝ գերիշխանությունը կրկին վերահաստատելու համար (մանրամասն տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 161-72)։ Սա թույլ է տալիս խոսելՄանա երկրի ռազմական կայուն ուժի մասին։ 9 Ք.ա. մոտ 820-ական թվականներին մերձուրմյան տարածաշրջանում հիշատակվում է քաղաքականմեկ այլ ուժ։ Մանայի փոխարեն տարածաշրջանում հանդես է գալիս Շարծինայի՝ Մեկտիարայի որդուիշխանությունը, որը Իշպուինի արքայի դաշնակիցն էր։ Նման պայմաններում պատահական չէ այն, որ Սարդուրի Բ-ը Բաբիլու(նի) երկիրարշավեց Մանա երկրի տարածքով։ Դրդապատճառները մի քանիսն էին՝ • գտնվում էր Ուրարտուի գերիշխանության ներքո,• ուրարտական ռազմական հենակետերի առկայություն,• հարուստ ավար։ Այս երեք կետերը խիստ կարևոր գործոն էին համարվում հետագա արշավանքըդեպի Բաբիլու(նի) շարունակելու համար։ Քանի որ Սարդուրին արշավել էր հյուսիս՝Արկուկի երկրի դեմ, և անհրաժեշտ էր մի տեղ, որտեղ զորքը կկարողանար վերապատրաստվել հաջորդ արշավանքին, ընտրվեց Մանա երկիրը։ Այն գտնվում էրուրարտացիների գերիշխանության ներքո, այնտեղ զորքը կկարողանար վերականգնել իր ուժերը՝ շարժվելով Բաբիլու(նի) երկիր։ Ամփոփելով հարկ է նշել, որ Սարդուրի Բ-ի թողած սեպագիր արձանագրությանհամաձայն՝ Մանա երկիրը դեռևս Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանումգտնվել է Վանի թագավորության կազմում։ Երկիրը Արգիշտի Ա-ի ստեղծած հզորաշխարհակալության մաս է կազմել, և մինչև Արգիշտիի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբնական ժամանակաշրջանում շարունակել է մնալ Վանի թագավորության կազմում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Աղաբաբյան Ս. Ա., Ղարիբյան Ա. Ա., Արցախ (Արցախը վաղնջական ժամանակներից մինչև 1917 թվականը. Հայացք անցյալին), Երևան, 2014, էջ 6-8։ [2] Գրեկյան Ե., Ուրարտու և Մանա (Մերձուրմյան ավազանում ուրարտական տիրապետության հաստատման խնդրի շուրջ), Արևելք, Հին և Միջին դարեր, Երևան, 2001,էջ 6-7։ [3] Գրեկյան Ե., Արգիշթի I արքայի գահակալության տարիների վերաթվագրությանհարցի շուրջ. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3, Երևան, 2016, էջ 3։ [4] Կարագեոզեան Յ., Սեպագիր տեղանուններ (Այրարատում և հարակից նահանգներում), Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբյուրներում, հատոր Ա, գիրք Ա,Երևան, 1998, էջ 184։ [5] Հարությունյան Ն. Վ., Ուրարտու պետության կազմավորումը, «Հայ ժողովրդիպատմություն», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, հատոր Ա, Երևան, 1971, էջ 304։ [6] Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 165-74։ [7] Ղափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Երևան, 1940, էջ 156։ [8] Մկրտչյան Շ., Արցախ, Երևան, 1991, էջ 7-9։ [12] Zimansky P., Ecology and Empire։ The Structur of the Urartian State. Studies in[13] Salvini M., Corpus dei testi urartei, vol. I. Le iscrizioni su pietra e roccia։ I Testi,Բաղումյան ՍիրանուշՄԱՆԱ (KURMAN(N)A) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՆ ԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆՎԵՐՋԻՆ ԵՎ ՍԱՐԴՈՒՐԻ Բ-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Բանալի բառեր՝ Վանի թագավորություն, Արգիշտի I, Մանա երկիր, Սարդուրի II,ռազմական արշավանք, Բաբիլու(նի) երկիր, նվաճել, Ուրմիա լիճ, Ասորեստան։

Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում շարունակել է մնալ Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո։ Ուշադրություն դարձնելով Արգիշտի Ա-ի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբում կատարած արշավանքների ուղղություններին, հասկանում ենք, թե ինչ կարգավիճակում է եղել Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում։ Սարդուրին Բ-ը նախ արշավել է հյուսիս՝ Արկուկի երկիրը՝ հասելով մինչև Ուրտեխի (երկիրը), ապա շարժվել է հարավ՝ Մանայի տարածքով անցնելով Բաբիլու(նի)։ Արքան նպատակ ուներ գրավելու Բաբիլու(նի) երկիրը։ Իսկ Մանա երկրի տարածքով անցնելը պայմանավորված էր վերջինիս հարմար դիրքով, հարուստ ավարով, ուրարտական ռազմական հենակետերի առկայությամբ, ինչը թույլ կտար վերականգնել ուժերը և արշավել Բաբիլու(նի)։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ՎՏԱՆԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Մարդու և քաղաքացու կյանքի, առողջության պաշտպանության և պաշտպանության խնդիրները միշտ եղել և շարունակում են մնալ քրեական օրենսդրության ուշադրության կենտրոնում: Հասարակության զարգացմանն ու առաջընթացին զուգընթաց, մարդկանց կյանքում աճում է բարոյականության կարևորությունը, բարձրանում է քաղաքացիների իրավագիտակցությունը: Մարդիկ ավելի անհանդուրժող են դառնում անտարբերության և անսիրտության նկատմամբ: Տասը պատվիրաններից մեկը `օգնեք ձեր հարևանին, ամրագրվել է Քրեական օրենսգրքում: Վերոհիշյալ բարոյական նորմը մեր հասարակության մեջ ընդունված և պաշտպանված լինելու ապացույցն այն է, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածը նախատեսում է պատասխանատվություն այն վտանգի տակ թողնելու համար: Այս հանցագործության հանրային վտանգը արտացոլվում է նրանում, որ այն կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ վտանգված անձի համար: Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ՀՀ գործող Քրեական օրենսգրքում առկա են խնդրահարույց խնդիրներ `կապված այս տեսակի հանցագործությունների ամրագրման հետ: Այս գիտական ​​աշխատության մեջ մենք կփորձենք բարձրացնել հանցագործության խնդրահարույց խնդիրները, որոնք ենթադրում են պատասխանատվություն վտանգելու համար և տալ հնարավոր ուսումնասիրություններ հիմնված խնդիրների վրա: Տարբեր երկրներում օրենսդրությունը սահմանում է այն չափանիշները, որոնցով անձին օգնություն չտրամադրելը համարվում է հանցագործություն: Գոյություն ունեցող տարաձայնությունների պատճառը ոչ միայն օրենսդրական տեխնիկան է, այլ նաև հարցի լուծման տարբեր մոտեցումները (բարոյական, աշխարհայացքային, քաղաքական և այլն): Այս հաստատությունն ամրագրված է Ռուսաստանի, Վրաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, Լեհաստանի, Բուլղարիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Իսրայելի, Իսպանիայի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Լատվիայի, Շվեյցարիայի, Շվեդիայի, Էստոնիայի, Japanապոնիայի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի մի շարք այլ քրեական օրենսդրություններում: , Որոշ երկրներ օգնություն չտրամադրելը համարում են հանցագործություն միայն այն դեպքում, եթե նրանք օգնություն ցուցաբերելու պարտավորություն ունեն: Վերջինիս բացակայության դեպքում նշված արարքը չի համարվում հանցագործություն: Օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի 125-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է նախատեսում վտանգի տակ թողնելու համար միայն այն դեպքում, եթե կա խնամքի պարտավորություն, եթե հանցագործը անձին դրել է կյանքի համար վտանգավոր վիճակում: Նման մոտեցում ներկայումս առկա է նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի ներկայիս նախագծում, ի տարբերություն գործող Քրեական օրենսգրքի `Ռուսաստանի Դաշնության նախկին քրեական օրենսգրքի, որը նախատեսում էր պատասխանատվություն` պարտավորության բացակայության դեպքում: Այս առումով, մենք պետք է քննարկենք խնդրի հետ կապված որոշ գիտնականների տարբեր դիրքորոշումները վկայակոչելը: Գրել է Դ.Վ.Դավթյանը: «Այսօր կյանքին սպառնացող առողջական վիճակում գտնվող անձանց օգնություն ցուցաբերելու պարտավորությունը սովորական քաղաքացիների համար միայն բարոյական պարտականություն է, բայց դա հեշտ է շտկելը, բավական է համապատասխան նորմ ամրագրել« քաղաքացիական իրավունքների »պարտավորություններում Ռուսաստանի հիմնական օրենքը »: Հակառակ դիրքորոշումն արտահայտվել է II- ի կողմից. Գորելկինը գրում է, որ համընդհանուր պատասխանատվության դրույթը ենթադրում է, որ ցանկացած այլ վկայի `այլ անձի կյանքի համար վտանգավոր իրավիճակում գտնվող ցանկացած վկա ունի հատուկ պարտականություն` օգնություն ցույց տալու, և նմանատիպ պարտականության դեպքում `վերջինս պարտադրվում է յուրաքանչյուրին: , ինչը դեմ է օրենքին: Հատուկ տուրքի ճիշտ ընկալումը գործնական նշանակություն ունի: Գերմանական քրեական օրենսգրքում օժանդակությունը պահանջվում է օրենքով, եթե իհարկե դա չի սպառնում օգնություն տրամադրող անձի կամ երրորդ կողմի կյանքին կամ առողջությանը: Օգնություն տրամադրելու վերոնշյալ պայմանը ամրագրված էր նաև Ռուսաստանի Դաշնության նախկին քրեական օրենսգրքում, ի տարբերություն ՀՀ քրեական օրենսգրքի ներկայիս նախագծի: Կարծում ենք, որ օգնություն տրամադրելու պարտադիր պահանջի ամրագրումը պետք է ուղեկցվի այս պայմանի պարտադիր ամրագրմամբ, հակառակ դեպքում հանցագործությունը կկորցներ իր նպատակը, ինչը կարտացոլվի այդ անձի և քաղաքացու առողջությունը պաշտպանելու անհրաժեշտության մեջ: Բացի այդ, Գերմանիայում կա այս հանցագործության հետ կապված մի առանձնահատկություն, որը մենք պետք է դիտարկենք: Մասնավորապես, բացի առաջին օգնության խնդրանքից, տուժողին արգելվում է հետագա պահանջներ ներկայացնել տուժողի կողմից ցուցաբերվող օգնության փաստի վերաբերյալ և դրա որակի հետ կապված, եթե, իհարկե, օգնություն ցուցաբերող անձը ողջամտորեն չի գործել համապատասխան իր պատրաստակամությանը: Մեջբերենք Գերմանիայի նախադեպային իրավունքից. 2016-ի հոկտեմբերի 3-ին 83-ամյա մի տղամարդ ընկավ Բորբեկի բանկերից մեկի սպասասրահում: Տեսաձայնագրիչներն արձանագրել են, թե ինչպես են բանկ մուտք գործող չորս հաճախորդներն անտարբեր լինում զոհի նկատմամբ, որը ֆիզիկապես անհնար էր չնկատել տվյալ դեպքում, միայն հինգերորդ հաճախորդն էր շտապօգնություն կանչում: Տղամարդը մահացել է հիվանդանոցում գլխի վնասվածքներից վայր ընկնելուց հետո: Բորբեկի ընդհանուր իրավասության դատարանը որոշում է կայացրել բանկի հաճախորդներին պատասխանատվության ենթարկել տուգանքներ նշանակելով նրանց վտանգելու համար: Հաճախորդներից երկուսը զղջացին կատարվածի համար, միևնույն ժամանակ արդարացնելով, որ կարծում էին, թե տղամարդը քնի մուրացկան է, բայց դատարանի կողմից նման արդարացումը խիստ քննադատվեց, քանի որ տուժողը լավ էր հագնված, պառկած էր բանկում և ոչ թե դրսում: , Մեղադրող կողմը շեշտեց, որ դատավճիռը պետք է ազդանշան լինի այն բանի, որ մենք չենք շարժվում դեպի անտարբեր հասարակություն, և դատավոր Կառլ Փիթեր Ուինթերբերգը ամբաստանյալներին ասաց, որ նրանց համար միայն մեկը կա, որ մեկը ստում է և օգնության կարիք ունի: Անգամ այն ​​փաստը, որ դատաբժշկական փորձաքննության համաձայն ՝ տղամարդը պատրաստվում էր մահանալ ՝ անկախ այն բանից, թե ինչ արագությամբ է նրան տեղափոխել հիվանդանոց, դատարանը չի դիտարկել որպես մեղմացուցիչ հանգամանք: Գերմանական օրենսդրության վերոհիշյալ առանձնահատկությունն առկա է ԱՄՆ մի շարք նահանգներում: Կա այսպես կոչված «բարեկենդանի օրենք» [4], որի գաղափարն այն է, որ արգելվում է որևէ պահանջ ներկայացնել ոչ մասնագետ խնամակալին, նույնիսկ եթե անբարենպաստ հետևանքներ լինեն: Մեր կարծիքով, նման երաշխիքը ոչ միայն ընդունելի է, այլև պարտադիր ՝ հաշվի առնելով օգնության տրամադրման լայն դրդապատճառները: Կարծում ենք, որ օգնություն ցուցաբերելու հնարավորություն ունեցող մարդիկ հաճախ նախընտրում են օգնություն չտրամադրել, քանի որ նրանք իրական պատճառ ունեն վախենալու տուժողի կամ նրա իրավահաջորդների կողմից հետագա հետապնդումից, ուստի այդպիսի պահանջ սահմանելը փոխադարձ երաշխիք կլինի ինչպես մատակարարի համար և պրակտիկայում: բացառել չօգնության դեպքերը: Որոշ երկրներում օրենսդրությունը պարտավոր է ականատես ցանկացած ականատեսի առնվազն տեղեկացնել համապատասխան մարմիններին օգնություն տրամադրելու անհրաժեշտության մասին: Հասկանալի է, որ վերոնշյալը նվազագույն պահանջ է: Այն ամրագրված է Ֆրանսիայում, Իսպանիայում, Իսրայելում և մեր ներկայիս քրեական օրենսգրքերում: Վրաստանի քրեական օրենսգիրքը նախատեսում է մի քանի անկախ հանցագործությունների վտանգի տակ դնել, իսկ Բուլղարիայի քրեական օրենսգիրքն ունի վեց հոդված `քրեական պատասխանատվությունը քրեականացնող: Եվրոպական մի շարք երկրներում վարորդական իրավունք ստանալու համար անհրաժեշտ է առաջին բուժօգնության հնարքներ յուրացնել: Կարծում ենք, որ մոտեցումն ընդունելի է այնքանով, որքանով դա կօգնի վարորդին օգնել զոհին: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ օրենսդիրը պատասխանատվություն է նախատեսում ոչ միայն այն դեպքերի համար, երբ հանցագործը պարտավոր էր հոգ տանել զոհի մասին կամ իրեն դնել տուժողի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր իրավիճակում (II մաս), նաև այն դեպքերի համար, երբ հանցագործը Նա պարտավոր չէր հոգ տանել զոհի մասին, և նա նրան չէր դրել կյանքին սպառնացող իրավիճակի մեջ (առաջին մաս): Այլ կերպ ասած, ցանկացած անձի վրա դրվում է պատկան մարմիններին կյանքի կամ սպառնացող իրավիճակում գտնվող անձին անհրաժեշտ կամ ակնհայտ շտապ օգնություն ցուցաբերելու անհրաժեշտության մասին տեղեկացնելու պարտավորությունը, սակայն սույն հոդվածի առաջին մասը ապաքրեականացվել է ՀՀ նախագծում: Քրեական օրենսգիրք: Մեր կարծիքով, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում ամրագրված նման մոտեցումը հակասական է: Ընդունելով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի առաջին մասում կան որոշ բացթողումներ, որոնք խնդիրներ են հարուցում իրավապահ պրակտիկայում, այնուամենայնիվ կարծում ենք, որ ապացույցների բարդությունը հիմք չէ ապաքրեականացնելու համար օգնություն տրամադրելու պարտավորությունը բացառելու համար: գործ փոխելով դիրքը: Անդրադառնալով ապաքրեականացմանը `հարկ ենք համարում շեշտել, որ եթե ապաքրեականացնենք օգնություն ցուցաբերելու ընդհանուր պահանջը, վերջինս դառնում է միայն բարոյական պարտավորություն, իսկ որոշ դեպքերի մոտեցումը, մեր կարծիքով, անընդունելի է: Օրինակ ՝ այն անձին օգնություն չտրամադրելը, որի կյանքին սպառնացող վիճակը տեղի է ունեցել, եթե անձը հնարավորություն է ունեցել այն տրամադրել առանց իրեն կամ երրորդ անձին վնասելու, պետք է համարվի հանցագործություն ՝ հաշվի առնելով վերջինիս հանրային վտանգը: Մեր մոտեցումը հիմնված է մարդկության սկզբունքի վրա, ինչպես նաև այն փաստի վրա, որ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը հռչակում են մարդու իրավունքներն ու ազատությունները որպես բարձրագույն արժեք, և կյանքի իրավունքի պաշտպանությունն ամրագրված է Սահմանադրությունը ցանկացած պետության պարտականությունն է: դրա հիման վրա պետության կողմից կիրառվող հարկադրանքի միջոցների օգնությամբ, հակառակ դեպքում նշված իրավունքը կունենա զուտ ֆորմալ բնույթ: Իհարկե, մարդու վարքի լավագույն կարգավորիչը բարոյականությունն է, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է հանցագործությանը, երբ անձը գործում է ոչ թե քրեական պատասխանատվության վախից, այլ բարոյականության զգացումից ելնելով: Այնուամենայնիվ, հասարակության զարգացման որոշակի փուլում, երբ բարոյական արժեքները սկսում են անկում ապրել, քրեական օրենսդրությունն է նպաստում բարոյական իրավական գիտակցության ձևավորմանը, հատկապես, երբ մարդու կյանքի և առողջության պաշտպանությունը կարևորագույն խնդիրներից մեկն է: քրեական օրենք. Ավելին, մենք հավատում ենք, որ վտանգի շատ դեպքերում հնարավոր կլինի չնչին միջամտության միջոցով կանխել մարդու մահը: Կարծում ենք, որ հասարակության մեծ մասը գիտի առաջին օգնության կանոնները `հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերջինս պարտադիր առարկա է ՀՀ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, բայց առաջին օգնության կանոններին տիրապետելը բավարար չէ նվազեցնելու կամ գոնե նվազագույնի հասցնելու համար: առաջին օգնության դեպքեր: Անհրաժեշտ է, որ հասարակության անդամները տեղեկանան օժանդակություն ցուցաբերելու համար քրեական պատասխանատվության, ինչպես նաև համապատասխան երաշխիքների մասին, որոնք անհրաժեշտ է ամրագրել ՀՀ քրեական օրենսգրքում: Մեր կարծիքով, ՀՀ ներկայիս քրեական օրենսգրքի լուրջ բացերից մեկը օգնություն ցուցաբերող անձի համար համապատասխան երաշխիքների բացակայությունն է, որն արդարացնող վախ և անվստահություն է առաջացնում օգնություն ցուցաբերող անձի նկատմամբ, որպեսզի օգնություն ցուցաբերող անձին հետագայում ազատեն: անբարենպաստ հետևանքներ և հետապնդումներ: Օրենսդրական արգելքը մատակարարին հարակից աջակցության խնդրանքներ ներկայացնելու վերաբերյալ: Երաշխիքը պետք է հաշվի առնել, ինչպես նշեցինք, այն պայմանը, որ օգնություն ցուցաբերող անձը կամ երրորդ անձինք չեն վտանգում այլոց կյանքը կամ առողջությունը: Հարկ է նշել, որ նախադեպային իրավունքի ուսումնասիրությունը [5] ցույց է տալիս, որ 128-րդ հոդվածի առաջին մասը չի կիրառվում, բայց այդ փաստը կարող է դիտվել որպես հոդվածի համապատասխան մասի ապաքրեականացման արդարացում, որպես քրեական պատասխանատվություն չկատարելու համար: օգնություն ցուցաբերել վտանգված անձին: Նախևառաջ, կարծում ենք, որ հոդվածի համապատասխան մասի կիրառման բացակայությունը ոչ թե այն բանի պատճառով է, որ նման դեպքեր տեղի չեն ունենում, այլ հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ իրավապահ մարմինները բավարար ուշադրություն չեն դարձնում հայտնաբերմանը: նման դեպքերի: , Իհարկե, նման դեպքերի հայտնաբերումը, կարծում ենք, բավականին բարդ է: Բացահայտման դժվարությունը 128-րդ հոդվածի ապաքրեականացման հիմնական պատճառներից մեկն է: 1, բայց հաշվի առնելով գիտության զարգացումները, մենք գտնում ենք, որ բացահայտման գործընթացը դժվար է, բայց անհնարին: Ավելին, մենք կարծում ենք, որ գործնականում կան բազմաթիվ այլ հանցագործություններ, որոնք կատարվում են, օրինակ, ամայի վայրում, ուշ գիշերը, և հանցագործության գործիքներն ու վկաները բացակայում են, բայց նման դեպքերի հայտնաբերման բարդությունը հիմք չէ: քրեական պատասխանատվությունը բացառելու համար: Ապաքրեականացման հիմնավորումը կարող է լինել նաև այն փաստարկը, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 183-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 128-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `գործերը հարուցվում են այլ կերպ, քան տուժողի, կասկածյալի կամ մեղադրյալի բողոքով: նրա հետ հաշտության դեպքում դրանք ենթակա են դադարեցման: Ենթադրենք, որ եթե կա բողոք, ուրեմն կա մի անձ, ով իբր հանցագործություն է կատարել, և նման դեպքերում, իհարկե, բացահայտման հետ կապված խնդիրներ չեն առաջանա: Առավել մտահոգիչ է այն փաստը, որ համապատասխան մարմիններին օգնություն ցույց տալու անհրաժեշտության մասին չտեղեկացնելը, ըստ էության, չի պատժվում ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծով, երբ այն հատուկ գիտելիքներ կամ ուսուցում չի պահանջում, ավելին ՝ վերջին, ինչպես արդեն նշվեց, միայն նվազագույն պահանջ է: է 128 2 2-րդ հոդվածը նախատեսում է պատասխանատվություն անձին կյանքին սպառնացող վիճակում թողնելու համար, որը զրկված է ինքնապահպանման հնարավորությունից, անօգնական է, եթե հանցագործը անձին օգնություն ցուցաբերելու իսկական ունակություն ունի, պարտավոր էր հոգ տանել նրա համար կամ ինքն իրեն, կամ նրան տեղավորել էր ցմահ: վտանգավոր վիճակում: Բովանդակությունից բխում է, որ նա պարտավոր է ինքնօգնություն ցուցաբերել, եթե նա խնամքի պարտականություն ուներ, ինչը կարող է բխել օրենքից, այլ նորմատիվ ակտերից, պայմանագրից, ամուսնական կապերից և այլն, կամ երբ սուբյեկտն իրեն պահում է: կյանքին սպառնացող եղանակով: , այդ թվում `օրինական կերպով, նա նման իրավիճակի մեջ է դրել անձին և, օգնելու իրական հնարավորություն ունենալով հանդերձ, ցուցաբերել է անգործություն: Օրինակ, երբ մեքենայի վարորդը վրաերթի է ենթարկում հետիոտնին, որը խախտում է ճանապարհը հատելու կանոնները, նա նրան թողնում է անօգնական և հեռանում է, եթե օգնի իրական հնարավորություն: Հոդվածի 2-րդ մասը քննարկելիս անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 244-րդ հոդվածը, որը պատասխանատվություն է նախատեսում ճանապարհատրանսպորտային պատահարի վայրից հեռանալու համար, քանի որ գործնականում 128-րդ հոդվածի համապատասխան մասը առավել հաճախ օգտագործվում է ճանապարհատրանսպորտային պատահարներից հետո վտանգի ենթարկել զոհին: հետ կապված. Բերենք մի օրինակ դատական ​​պրակտիկայից: Ն.-ին մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 242-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 128-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 244-րդ հոդվածի հատկանիշներով `Քրեական օրենսգրքի 2.2.1 հոդվածի պահանջները խախտելու համար` վարորդական իրավունք չունենալը, իր մեքենան վարելը: իրեն ենթարկել է մարմնական վնասվածքներից մահացած Վ. Բացի այդ, բախումից անմիջապես հետո զոհին օգնելու իրական հնարավորություն ունենալով Ն.-ն հեռացել է վթարի վայրից ու հեռացել: Այս արարքի հանրային վտանգն այն է, որ այն ոչ միայն խախտում է ճանապարհի երթևեկի կանոնները, այլև դժվարացնում է վթարի հանգամանքների վերաբերյալ օբյեկտիվ ճշմարտության բացահայտումը: Քրեական դիրքերից բխում է անձի պարտավորությունը ՝ վթարի վայրում մնալ, որի համար գործողության կամ անգործության համար պատասխանատվություն չկա: Պարզ է դառնում, որ այդ դրույթը պարունակում է անորոշություն, որի արդյունքում վերջինս երբեմն նույնացվում է 128 2 2-րդ հոդվածի հետ: Նման խառնաշփոթությունը բացառելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել 244-րդ հոդվածը: Ռուսաստանի քրեական օրենսդրությունում այս հարցը գտնվում է հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում մեջբերել Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի դատավոր Ա. Լ. Կոնովալովի դիրքորոշումը խնդրի վերաբերյալ: Վերջինս, պատասխանելով այն հարցին, թե վթարի վայրը լքելու համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող նորմը անհրաժեշտ է, թե վտանգը թողնելու համար նախատեսված քրեական պատասխանատվությունը բավարար է, ասաց. «Անհրաժեշտ է գոնե պարզաբանել հանցագործության բովանդակությունը, օբյեկտիվ կողմի իմաստն ու բովանդակությունը, անձի վրա դրված պատասխանատվությունը ՝ այս հանցագործության կապը այլ հանցագործությունների հետ »[8]: Այսպիսով, Ռուսաստանի օրենսդիրը վերջապես գնաց 2003 թ.-ին պատահարի վայրից հեռանալու քրեականացման ճանապարհով: ՀՀ քրեական օրենսգրքի շրջանառվող նախագծում այս խնդիրը լուծվել է նույն կերպ, ինչը, կարծում ենք, ճիշտ մոտեցում է: Հաջորդ հարցը, որին մենք կցանկանայինք անդրադառնալ 128 2 2-րդ հոդվածի կապակցությամբ, «նա մարդուն այդպիսի վիճակում է դրել» արտահայտության բովանդակությունը, որը պարունակում է որոշակի անորոշություն, և ընկալման առումով դժվարություններ է առաջացնում: Մենք հավատում ենք, որ խոսքը ցանկացած օրինաչափ և անօրինական վարքի մասին է, որից հետո զոհը հայտնվում է կյանքին սպառնացող իրավիճակում, ինչը հանգեցնում է հանցագործին օգնություն ցուցաբերելու պարտավորության, այսինքն `պարտքի հիմքը նախկին վարքն է: օրինախախտի: Բնական է, որ եթե հանցագործը մտադիր է սպանել զոհին կամ լուրջ վնաս հասցնել նրա առողջությանը, ապա հանցագործության մասին որևէ խոսք լինել չի կարող, բայց հոդվածի համապատասխան մասում չկա սպանության կամ լուրջ վնաս պատճառելու մտադրության պարզաբանում: , ինչը, մեր կարծիքով, բաց է թողնված: ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում է: Վերոհիշյալ հոդվածի երրորդ մասը նախատեսում է վտանգել ամենավտանգավոր տեսակը `նույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված արարքը, որն առաջացրել է մահ կամ այլ ծանր հետևանքներ: Երրորդ մասի դրույթից բխում է, որ զոհի մահվան կամ այլ ծանր հետևանքների առնչությամբ հանցագործը կարող է նաև դիտավորյալ դիտավորություն ունենալ, ինչը, կարծում ենք, անընդունելի է: Արհամարհվում է նշված հետևանքները անզգուշությամբ առաջացնելու փաստը, ինչը նույնպես արդարացված չէ: Մեր կարծիքով, խնդիրը կարող է լուծվել երկու եղանակով. Կա՛մ շտկել առկա բացթողումը, կա՛մ բացառել նշված հետևանքները ՝ որպես արարքի ծանրացուցիչ հանգամանք: ՀՀ քրեական օրենսգրքի շրջանառվող նախագծում խնդրի լուծումը տրվել է հետևյալ կերպ. Տուժողի մահը կամ այլ ծանր հետևանքները չեն համարվում ծանրացուցիչ հանգամանքներ, փոխարենը կա ծանրացուցիչ հանգամանքների սրում. Հանցագործություն նախատեսված է սույն հոդվածի 2-րդ մասը ՝ 1) անչափահասի նկատմամբ, 2) հղի կնոջ նկատմամբ, կամ 3) հանցագործից նյութական կամ այլ կերպ կախված [9] -ով: Ձեւակերպումից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրն առավել վտանգավոր արարքը պայմանավորել է տուժողի խոցելի վիճակով: Մեր կարծիքով, նման մոտեցումն արդարացված է, և այս առումով անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ որոշ երկրներում ուշադրություն է դարձվում զոհի առավել խոցելի դիրքում գտնվելու վրա, բայց մեկ տարբերությամբ, որ այդպիսի զոհի կարգավիճակը համարվում է միայն հանցագործության պարտադիր առանձնահատկությունը: Այլ կերպ ասած, խոցելի պետությունն օգտագործվում է, բայց չի դիտարկվում որպես ծանրացուցիչ հանգամանք: Նման մոտեցում առկա է Ռուսաստանի Դաշնության քրեական օրենսգրքում, ինչպես նաև Japanապոնիայի քրեական օրենսգրքում: Մենք համաձայն ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում առկա մոտեցման հետ, քանի որ անձանց նման խոցելի իրավիճակը մեծացնում է հանցագործության հանրային վտանգը, ուստի պետք է ավելի խստորեն պատժվի, և անձանց այնպիսի իրավիճակներ բավարարելը սխալ էր, հանցագործության պարտադիր հատկանիշ ՝ հաշվի առնելով միայն ինքնապաշտպանությունը: Այսպիսով, ամփոփելով քննարկվող հանցագործության վերաբերյալ տարբեր երկրների մոտեցումները, ուսումնասիրության հիման վրա բարձրացված խնդրահարույց խնդիրները, դրանց վերաբերյալ մեր դիրքորոշումները, ինչպես նաև ուսումնասիրված պրակտիկայի, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծի հիման վրա, փորձենք փորձել ձեւակերպել ինստիտուտի կատարելագործման մեր առաջարկները: Նախ կարծում ենք, որ պետք է պահպանել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի առաջին մասը, որը նախատեսում է ընդհանուր օգնություն ցուցաբերել: Սակայն ակնհայտ է, որ ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքում մենք ունենալու ենք հանցագործությունների աճ: Աճը պայմանավորված կլինի առարկաների լայն շրջանակով, որը կարող է ներառել այս հանցակազմը, ինչը իր հերթին կբարդացնի այդպիսի գործողությունների հայտնաբերման արդեն բարդ ընթացակարգը: Կարծում ենք, որ խնդիրը կարելի է լուծել երկու եղանակով: Առաջին ճանապարհը առարկաների շրջանակը նեղացնելն է ՝ պատասխանատվություն նախատեսելով միայն այն դեպքերի համար, երբ հանցագործի կողմից տրված օգնությունը զոհի փրկության միակ հույսն է: Նման դեպքերը կարող են պատահել ամայի վայրում, ուշ ժամին, երբ զոհը ծայրահեղ վիճակում է: Միակ Նրան փրկելու միակ միջոցը անցորդի օգնությունն է, ով գիտակցում է այս փաստը, օգնելու իրական հնարավորություն ունի ՝ առանց իրեն վնասելու, բայց նույնիսկ թողնում է օգնության կարիքը: առանց համապատասխան մարմիններին տեղեկացնելու: Բնական է, որ օրենսդիրը չի կարող անտեսել նման դեպքերը, քանի որ այս դեպքերում գործ ունենք ոչ թե սովորական անտարբերության և անսիրտության, այլ հասարակական վտանգի գործողության հետ: Միևնույն ժամանակ, խնդիրների լուծման այս մեթոդը չի կարող կատարյալ համարվել: Գործնականում դա կստեղծի իրավիճակներ, երբ օգնականը, որը հայտնվել է իր կամքին հակառակ նման իրավիճակում, և նրա օգնությունը զոհի փրկության միակ հույսն էր, կենթարկվի պատասխանատվության, և օգնողը կազատվի միայն դրա հիման վրա: , պատասխանատվությունից: Բնականաբար, օրենքը չի կարող ստեղծել այդպիսի անհավասար պայմաններ, ուստի համեմատաբար նպատակահարմար է օգտագործել այդ գործողությունը հանրային բարձր վտանգի հետ կապելու պատասխանատվությունը: Յուրաքանչյուր դեպքում հանրային վտանգի բարձր մակարդակը պետք է բացահայտվի, գնահատվի դատարանի կողմից `գործի բոլոր հանգամանքների լույսի ներքո և մանրամասն քննարկվի` գերմանական դատարանի կողմից բերված վճռի օրինակով: Լուծումը կարող է լինել. Հաջորդը, մենք առաջարկում ենք օգնություն տրամադրող անձի համար երաշխիքներ սահմանել `օժանդակության պարտադիր տրամադրման հետ միասին: Երաշխիքը, որ դոնորը կամ երրորդ կողմը չեն վտանգի դոնորի կյանքը, արգելում է տրամադրվող օգնությանը վերաբերող հետագա պահանջներ ներկայացնելը, նույնիսկ եթե որոշակի անբարենպաստ հետևանքներ են առաջացել, պետք է ամրագրվի քննարկվող հոդվածում: Հիմք ընդունելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի ձևակերպման նախագիծը `մենք առաջարկում ենք ձևակերպել 128-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է պատասխանատվություն վտանգի համար, հետևյալ կերպ.« 1. «Կյանքին սպառնացող իրավիճակում հայտնված անձին ակնհայտ շտապ օգնություն չտրամադրելը կամ պատկան մարմիններին օգնություն չտեղեկացնելը, եթե հանցագործը իրական հնարավորություն ուներ օգնություն ցուցաբերելու ՝ առանց նրա կամ երրորդ կողմի կյանքին վնաս պատճառելու»: գործի հանգամանքները բարձր են: 2. Մարդուն կյանքին սպառնացող կամ առողջությանը սպառնացող պայմաններում ինքնապաշտպանության միջոցներ ձեռնարկելու հնարավորությունից զրկված պետություն թողնելը, եթե հանցագործը այդ անձին իրական օգնություն ցուցաբերելու անկեղծ հնարավորություն ուներ, պարտավոր էր հոգ տանել նրա համար: կամ նրան կյանքին սպառնացող կամ առողջությանը սպառնացող վիճակի մեջ դնել: Նա մտադիր չէր վնաս պատճառել: 3. Սույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված հանցագործությունը, որը կատարվել է ՝ 1) անչափահասի, 2) հղի կնոջ կամ 3) հանցագործից նյութական կամ այլ կերպ կախված անձի նկատմամբ: 4. Արգելվում է ներկայացնել տուժողի որակի հետ կապված պահանջներ (նրա իրավահաջորդը օգնություն ցուցաբերող անձին): » ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ https: //rvs.su/statia/ostavlenie-v-opasnosti (կիրառման ամսաթիվը) 19.03.2018): [4] «Բարի սամարացու մասին» օրենք, URL: https: //ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%D0%B8%D0%BD%D0%B0 (հրապարակման ամսաթիվը) 16.03.2018): [5] DataLex Դատական ​​տեղեկատվական համակարգի կայք, URL: http: //datalex.am/ (Հղումը արվել է 18.03.2018): [6] URL: http: //www.datalex.am/dl_case_view_page.php?caseType=1&courtID=0&caseID=33214047251857848 (հասանելի է: 15.03.2018): [7] «Հայաստանի Հանրապետության քրեական իրավունք», հատուկ մաս, դասագրքերի համար, Երեւան, 2011: Շեվիկովա 2001 թ. Ապրիլի 25-ից Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի ձևավորում [9] Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, URL: https: //www.e-draft.am/ (Հղումը կատարվել է 15.03.2018): Բեգոյան ՎՏԱՆԳԱՎՈՐՄԱՆ ՎՏԱՆԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ։

Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի հնարավոր բացերին, կիրառման խնդիրներին՝ փորձելով մեր հիմնավորումներով և առաջարկներով նպաստել հոդվածի կատարելագործմանն ու պրակտիկ կիրառման հեշտացմանը։ Հիմնվելով արտասահմանյան երկրների փորձի, ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքի և նախագծի ձևակերպումների վրա, մանրամասն ուսումնասիրության ենթարկելով հոդվածի յուրաքանչյուր մասը, առաջարկել ենք 128-րդ հոդվածի ձևակերպման մեր տարբերակը՝ հիմնականում շեշտը դնելով առաջին մասի վրա՝ արարքի ապաքրեականացումը բացառելու համար։

ԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՍՈՒՅԹԻ ՀՆՉԵՐԱՆԳԱՅԻՆ ՄԻ ՔԱՆԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆերազդման գործառույթը խոսքի կարևոր հատկանիշներից մեկն է։ Արտահայտիչ, հարուստ, սեղմ ու ճշգրիտ ճառն առավել տպավորիչ է ու ազդեցիկ։ Դատականհռետորը պետք է կարողանա տիրապետել ձայնին ու դրա ելևէջմանը, ունենա ճիշտ,հստակ և արտահայտիչ առոգանություն, այլ կերպ ասած` տիրապետի խոսքի տեխնիկային։ «Խոսքի տեխնիկան ուժեղ, հնչեղ ձայնի, հստակ առոգանության, ճիշտ ևարտահայտիչ ինտոնացիայի համադրությունն է» [1]։ Բանավոր խոսքի կարևորագույն տարրերից է հնչերանգը։ Այն համարվում է խոսքի օբյեկտիվ հատկանիշներից մեկը [2]։ «Հնչերանգը կենդանի լեզվի հնչյունական համակարգի վրա հենվող, բայց նրանից բարձր կանգնած արտասանականտարրերի ամբողջությունն է, որն ընդգրկում է ձայնի բարձրացումներն ու իջեցումները(մեղեդի), նրա ուժգնացումներն ու թուլացումները, այսինքն` տարբեր տեսակի շեշտերը, որոնց թվում նաև` տրամաբանական շեշտը, խոսքի ընթացքի արագացումներնու դանդաղեցումները (տեմպ), նրա արտահայտչական երանգավորումները (տոն)»[3]։ Մասնագիտական գրականության մեջ նշվում է, որ հնչերանգը բարդ երևույթ է`կապված փոխադարձաբար միմյանց լրացնող տարրերից։ «Հնչերանգը հաղորդակցային երևույթ է և քերականորեն չի նշույթավորվում. այն արտահայտվում է ձայնայինտարբեր ելևէջումներով ու դադարով» [4]։ Ռ. Իշխանյանը հնչերանգի բաղադրիչներ է համարում մեծ կամ փոքր դադարները, երկարացումը, տարբեր շեշտերը [5]։ Յու. Ավետիսյանը նշում է, որ հնչերանգն«ունի իր դրսևորման կոնկրետ ձևերը` արտասանական ավելի փոքր տարրերը` ձայնիտոնը, տեմպը կամ արագությունը, ելևէջումը, դադարը ևն» [2]։ Մ. Ասատրյանըհնչերանգի էական, շարահյուսական արժեք ունեցող տարրեր է համարում դադարները, մեղեդին և տարբեր շեշտերը` կարևորելով հատկապես տրամաբանական շեշտը [2]։ Այստեղ անդրադարձել ենք դատական խոսույթի մասնակիցների ձայնի տոնին,խոսքի տեմպին, ելևէջմանը, դադարներին և տրամաբանական շեշտին։ Այս բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի ճիշտ կիրառումը նպաստում է խոսքի հնչյունականհարստությանը, խոսքն առավել արտահայտիչ, համոզիչ ու հուզական դարձնելուն։ Ձայնի տոնը հնչերանգի դրսևորման ձևերից մեկն է։ Այն կարող է լինել բարձր ևցածր։ Ձայնը նախևառաջ պետք է լինի լսելի։ Դատական նիստերի դահլիճում հնչողճառը պետք է արտասանվի այնպիսի տոնով, որը թույլ կտա ունկնդիրներինհասկանալ յուրաքանչյուր բառը։ Ձայնի տոնը պետք է համապատասխանի ասելիքիբովանդակությանը։ «Սխալ ընտրված տոնը կարող է կործանել ամբողջ ճառը կամփչացնել նրա առանձին մասերը» [6]։ Խոսքի հնչյունական հարստությունն ու բազմազանությունն ապահովող կարևորգործոններից է ձայնի տոնի փոփոխումը։ Միատոն ձայնը ձանձրալի է, թուլացնում էլսարանի ուշադրությունը, չի ընդգծում հիմնական, կարևոր միտքն ու ասելիքը։ Ճառողը պետք է կարողանա իրավիճակին համապատասխան փոխել ձայնի տոնը,իջեցնել կամ բարձրացնել այն։ Խոսքի կարևոր հատվածները պետք է արտաբերվենհամեմատաբար բարձր ձայնով և դանդաղ։ Պաշտպանների ձայնի տոնը, կախված հաղորդակցման իրավիճակից և խոսքիբովանդակությունից, պարբերաբար փոփոխվում է։ Սա հնչյունական տեսակետիցհարըստացնում է խոսքը, այն դարձնում առավել հետաքրքիր։ Խոսքի տեմպը ևս հնչերանգի կարևոր տարրերից մեկն է։ Դատական հռետորըպետք է հետևի իր խոսքի արագությանը, այն հարմարեցնի ասելիքի բովանդակությանն ու հանգամանքներին։ Խոսքի տեմպը մեծապես կախված է նաև խոսողիհուզական վիճակից և նյութից։ Որպես խոսքի միջին արագություն` մասնագիտականգրականության մեջ նշվում է րոպեում 120-140 բառը [2]։ Ն. Իվակինան որպես լավագույն տեմպ նշում է րոպեում 120 բառը` ավելացնելով, որ եթե խոսքի ընթացքում այս տեմպը չի փոխվում, խոսքը դժվարությամբ է ընկալվում, քանի որ հնարավոր չէտարբեր նյութերի մասին խոսել միևնույն արագությամբ [1]։ Պ. Սերգեյիչը հարց է տալիս` ո՞ր ճառն է ավելի լավ, արա՞գ, թե՞ դանդաղ,բա՞րձր, թե՞ ցածր, և ինքն էլ պատասխանում է. «Ո'չ մեկը, ո'չ մյուսը. լավն են միայնարտասանության բնական, սովորական արագությունը, այսինքն` այնպիսի արագությունը, որը համապատասխանում է խոսքի բովանդակությանը, և ձայնի բնական լարվածությունը» [6]։ «Պարո'ն մեղադրող, մի փոքր ավելի դանդաղ և բարձր, որ ընկալելիլինի բոլորին»,- լսում ենք դատավորի դիտողությունը` ուղղված մեղադրական եզրակացությունն ընթերցող դատախազին։ Հետաքրքիր է, որ նկատողությանը նախորդած վերջին մեկ րոպեի ընթացքումմեղադրողը ընթերցում էր րոպեում 106 բառ, որը խոսքի միջին համարվող արագությունից դանդաղ է։ Հետևությունը պարզ է. մեղադրական եզրակացությունը պետք էընթերցվի համեմատաբար բարձր ու դանդաղ։ «Մեղադրողի ճառն ավելի լավ է ընկալվում, երբ այն արտասանվում է վստահ, անշտապ, համոզիչ» [1]։ Հայ մեղադրողների ճառերում նկատել ենք մի ընդհանուր թերություն. նրանք մեղադրական ամբողջ ճառն ընթերցում են միևնույն տոնով ու տեմպով, թվարկման հնչերանգով ներկայացնում ինչպես ամբաստանյալներին մեղսագրվող արարքները,այնպես էլ իրենց միջնորդած պատիժը։ ՀՀ ճանաչված մեղադրողներից մեկը մի քանիամբաստանյալով աղմկահարույց դատի ժամանակ մեղադրական ճառն ընթերցում էրգրեթե առանց դադարների։ Ամբաստանյալներից մեկին 7 տարվա ազատազրկումմիջնորդելուց հետո նա առանց որևէ դադարի անցավ հաջորդ ամբաստանյալինմեղսագրվող արարքների նկարագրությանը։ Ճառի տեմպը րոպեում 120-130 բառ էր։ Ակնհայտ արագախոս մեկ այլ մեղադրող րոպեում ընթերցում էր 140-148 բառ,որոնք աղավաղվում էին, հնչում կիսատ ու անորոշ։ Հիմնվելով կատարված վերլուծությունների վրա` կարող ենք փաստել, որ հասկանալի ճառող մեղադրողները, որոնց խոսքը ընկալվում էր առանց ավելորդ լարվածության, համոզիչ էր, րոպեում օգտագործում էին միջինը 100-110 բառ։ Կարծում ենք`մեղադրական ճառի ընթերցման արագությունը չպետք է գերազանցի այս սահմանագիծը։ Րոպեում 120 բառից ավել օգտագործող մեղադրողների խոսքն ակնհայտ շտապողական էր, զուրկ անհրաժեշտ հանդիսավորությունից. չկային անհրաժեշտդադարները, իսկ բառերը հաճախ աղավաղվում էին։ Համեմատաբար դանդաղ ևբարձր պետք է ընթերցվի մեղադրական ճառի եզրափակիչ մասը, որում մեղադրողըդատարանին միջնորդում է պատիժ սահմանել կամ արդարացնել ամբաստանյալին։ «Միջնորդում եմ» արտահայտությանը պետք է հաջորդի հոգեբանական դադարը։ Պաշտպանական ճառերի միջին տեմպը րոպեում 110-120 բառ է։ Նկատել ենք,որ հուզական խոսքի ժամանակ ճառի արագությունը րոպեում հասնում է 140-145բառի։ Պաշտպանական ճառը, ի տարբերություն մեղադրական ճառի, պակաս միատոն է, ուղեկցվում է ձայնի տոնի բարձրացմամբ ու իջեցմամբ, խոսքի տեմպի փոփոխությամբ, ինչը ճառը լսելը դարձնում է առավել հետաքրքիր։ Դատավորի խոսքի տեմպը, համեմատած պաշտպանի և մեղադրողի խոսքի հետ, առավել դանդաղ է` րոպեում առավելագույնը 100 բառ։ Շատ դեպքերում դատավորի խոսքի միջին տեմպը րոպեում 70-80 բառ է։ Դատավորները այս կերպ փորձում են իրենց խոսքը դարձնելավելի ընկալելի ու հանդիսավոր։ Ամփոփելով դատական խոսքի տեմպի վերաբերյալ վերևում ասվածը` կարելի էեզրակացնել, որ դատական հռետորը պետք է տիրապետի թե' արագ, թե' դանդաղխոսքի տեմպին, կարողանա հարկ եղած պահին ընտրել խոսքի անհրաժեշտ արագությունը։ Սրանով խոսքը կդառնա հետաքրքիր ու բազմազան։ Հնչերանգի բաղադրիչներից է նաև ելևէջումը։ «Ելևէջումը լայն առումով ներառում է տրամաբանական շեշտը, նախադասության հնչերանգները (պատմողական,հարցական, հրամայական, բացականչական), խոսքի հուզական-զգացական տատանումները, որոնք կարող են արտահայտել ամենատարբեր նրբիմաստներ՝ ցավ, ափսոսանք, ուրախություն, սպառնալիք, հանդիմանություն, կարգադրություն ևն [2]»։ Խոսքի հուզական-զգացական տատանումները առավել բնորոշ են պաշտպանական խոսքին։ Պաշտպանների ճառերում կարելի է հանդիպել ելևէջումների միջոցով արտահայտված տարբեր նրբիմաստների, օրինակ` հեգնանքի. «Քննի(՛)չը, գործի դնելով ՀՀգլխավոր դատախազությունում, ապա նաև հատուկ քննչական ծառայությունում իրկուտակած փորձը, ցուցաբերելով բա(՛)րձր պրոֆեսիոնալիզմ, որոշում է զննել այդ տեսանյութը, բայց ո(՛)չ միայնակ, այլ հրավիրում է նաև Վահան Վրթանեսյանին, որ երևի(՛)իր համար ձանձրալի չլինի էդ քննությունը։ Տեսանյութը քննիչի հետ զննելուց հետոՎրթանեսյանը պա(՜)տահաբար հիշում է, որ իրո(՜)ք, նման միջադեպ տեղի է ունեցել,սակայն հավաստիացնում, որ այն իր համար ո(՛)րևէ նշանակություն չի ունեցել»։ Ձայնիբարձրացումը և իջեցումը բազմազան են դարձնում խոսքի հնչողությունը, տրամաբանական շեշտերի միջոցով ճառողը ընդգծում է կարևոր ասելիքը, դերբայական դարձվածները թվարկվում են արագ տեմպով, այնուհետև խոսքի տեմպը թուլանում է, որպեսզի լսարանը հասցնի ընկալել հեգնանքը և ենթատեքստը։ Ելևէջումն օգնում է նաև կոմիկական իրավիճակ ներկայացնելիս. «Պատկերացնո՞ւմ եք՝ քթով հարվածում եմ, ականջս կապտո(՜)ւմ է»։ Այս կերպ պաշտպանը ծաղրումէ իր կարծիքով սուտ ցուցմունք տվող վկային։ Շարունակելով պաշտպանական ճառը՝նույն փաստաբանն ասում է. «Վահան Վրթանեսյանը ոստիկանության Արաբկիրիբաժնի պետի անունով զեկուցագիր է ներկայացրել՝ նկարագրելով Կիվիրյանի կողմիցոստիկանության ավտոմեքենայում իր նկատմամբ կիրառված անմարդկայի(՜)նկտտանքները»։ Թվում է՝ գործ ունենք սովորական պատմողական նախադասությանհետ, սակայն տրամաբանական շեշտը դնելով անմարդկային բառի վրա` իրավիճակին չհամապատասխանող «կտտանք» բառի ընտրությամբ (ամբաստանյալը մեղադրվում էր տուժող ոստիկանի ձեռքը կծելու մեջ, թեև ոստիկանի ձեռքին վնասվածքի որևէ հետք չի եղել) պաշտպանը ծաղրում է սուտ ցուցմունք տված տուժողին՝ լսարանին այդ կերպ իր կողմ հակելով և իր պաշտպանյալին որպես զրպարտության զոհներկայացնելով։ Խոսքի հնչյունական հարստությունն ապահովում են նաև հոգեբանական ևտրամաբանական դադարները։ Խոսքի արտահայտչականության տեսակետից առավել հետաքրքիր են առաջինները, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ։ Դադարներընախ նպաստում են լսարանի ուշադրությունը գրավելուն։ Հոգեբանական դադարներըդատական խոսույթում կիրառվում են հատկապես պաշտպանների խոսքում։ «Իհարկե, կարելի է մերժել պայքարի նման ձևերն ու հեղափոխականությանցանկացած դրսևորում, խարանել Շանթին և իր ընկերներին ոստիկանների վրա ձեռքբարձրացնելու համար, բա՛յց... նրանց նկատմամբ դատաստան տեսնել քրեականօրենքի խուլիգանության հոդվածի ա(՛)ննախադեպ կիրառմամբ, ոչ միայն անօրինական է, այլև անբարոյական»։ Այստեղ դադարը նպաստում է լսարանի ուշադրությունըլարելուն, հետաքրքրություն է առաջացնում՝ ստիպելով սպասել գլխավոր ասելիքին։ Հոգեբանական դադարներն օգնում են նաև խոսքը հուզական դարձնելուն։ «Դատավարությունը ոչ մի հարցի պատասխան չի տվել…, ոչ մի հարցի...» ։ Դրանք առավել տպավորիչ են, երբ հաջորդում են ճարտասանական հարցին։ «Ամբողջ աշխարհը գնահատել է մեր պետության անկեղծ ջանքերը ոչ վաղ անցյալիներքաղաքական ճգնաժամը հաղթահարելու ուղղությամբ, որը հատկապես դրսևորվում էր ոստիկանական համակարգի բարեփոխումների ոլորտում։ Եվ ի՞նչ...»։ Պաշտպանը, ցանկանալով անարժանահավատ ներկայացնել փորձագետի եզրակացությունը, հռետորական հարցի կիրառմամբ գործածում է հեգնանք, որին հաջորդում է տևական դադար. «Սա որ մեջների ամենահաջողված լուսանկարն ա, բաէն անհաջողներն ի՞նչ են...»։ Ճարտասանական հարցի ու դրան հաջորդած դադարիկիրառմամբ ճառողն արտահայտում է իր վրդովմունքը։ Հռետորական հարցի ազդեցությունը թուլանում է, եթե նրան դադարը չի հաջորդում։ «Ու դա դուք համարում եք պատշաճ ապացո՞ւյց, որ լավ ապացուցված ադեպքը»։ Այս դեպքում ստորադաս նախադասությունն ասելիքը ոչնչովչիհարստացնում։ Եթե սրա փոխարեն լիներ տևական դադար, ճարտասանականհարցի թողած տպավորությունն անհամեմատ մեծ կլիներ։ Մեղադրողի խոսքը հնչերանգային տեսակետից առավել անարտահայտիչ է ումիատոն։ Դատավորները նախընտրում են խոսքի դանդաղ տեմպը, հազվադեպ ենայն փոխում, սակայն հաճախ փոխում են ձայնի տոնը` կախված այդ պահին իրենցունեցած գործառույթից։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ивакина. Н.. Основы судебного красноречия (риторика для юристов)։ Учеб.пособие, Москва։ Юристъ, 2004, сc. 160, 162։ [2] Ավետիսյան Յ., Սարգսյան Ա. և ուրիշներ, Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ, գիրք Բ,Երևան, 2015, էջ 23, 44, 24։ [3] Ասատրյան Մ., Ժամանակակից հայոց լեզու։ Շարահյուսություն. ներածություն,բառակապակցություն, պարզ նախադասություն, Երևան, 1987, էջ 43։ [4] Պապոյան Ա., Բադիկյան Խ., Ժամանակակից հայոց լեզվի շարահյուսություն,Երևան, 2003, էջ 23։ [5] Իշխանյան Ռ., Արդի հայերենի շարահյուսություն։ Պարզ նախադասություն,Երևան, 1986, էջ 51։ [6] Сергеич П., Искусство речи на суде, 3-е издание, Автограф, Тула, 2000, с. 45, 43։ Ալեքսանյան ԼիանաԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՍՈՒՅԹԻ ՀՆՉԵՐԱՆԳԱՅԻՆ ՄԻ ՔԱՆԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ բատական խոսույթ, հնչերանգ, ձայնի տոն, խոսքի տեմպ,եզրակացություն, պաշտպանական ճառ։

Դատական խոսույթի հնչյունական հարստությունը պայմանավորված է հնչերանգի հիմնական տարրերի` ձայնի տոնի, տեմպի, ելևէջման և դադարի տարատեսակ կիրառություններով։ Հոդվածում ներկայացվել է դատական հռետորների խոսքի տեմպի ընդունելի միջին արագությունը, հիմնավորվել, որ հոգեբանական դադարնեըը, հաջորդելով ճարտասանական հարցին, ուժեղացնում են նրա ազդեցությունը։ Ելևէջումներով և տպավորիչ հոգեբանական դադարներով հարուստ է հատկապես պաշտպանական խոսքը, որն էլ իր արտահայտչականությամբ շահեկանորեն տարբերվում է դատական խոսույթի մյուս տեսակներից։

21-րդ դարի համալսարանական կրթական համակարգում առցանց ուսուցման ակտիվացում կա: Եվ պատճառը ոչ միայն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացումն է, այլ նաև ավանդական կրթական համակարգի «ճգնաժամը», որը ներկայումս նկատելի է դառնում: Մի կողմից, տեղեկատվական հասարակությունում աճում է առցանց կրթության պահանջարկը, մյուս կողմից `հեռակա ուսուցման ձևավորման խնդիրները դեռ ամբողջությամբ չեն լուծվում համալսարանական կրթական համակարգում: Այս առումով, էլեկտրոնային ուսուցման տեխնոլոգիաները ներկայումս բարելավվում են, և մենք կարծում ենք, որ 69 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ պետք է հաշվի առնի ոչ միայն ավանդական ուսուցման առավելությունները, այլև ժամանակակից առցանց ուսուցման տեխնոլոգիաների առաջավոր հնարավորությունները: Այս միտումները նկատվում են առցանց ուսուցման մոդուլներին մասնակցող ուսանողների շրջանում անցկացված հարցումներում, երբ հարցվածների 60% -ը նախընտրում է հեռավար կրթություն ստանալ առանց ընդհանրապես համալսարան հաճախելու, իսկ 22% -ը նախընտրում է դասեր առնել BLENDED (ավանդական և առցանց ուսուցման համադրություն): Հետևաբար, խնդիրն այժմ նորագույն կրթական գործիքների օգտագործումն է `էլեկտրոնային ուսուցման ավանդական միջավայրը էլեկտրոնային ուսուցման միջավայր տեղափոխելու համար, որպեսզի համալսարանական միջավայրում հեռավար ուսուցման ծրագրերում ներգրավված անհատը իրեն հնարավորինս ուսանող զգա, ուսումը համարի գրավիչ և հետաքրքիր: գնահատում է իր ներկայությունը համալսարանական համակարգում: բավարարել տեղեկատվական համակարգի պահանջները և աշխատանքի շուկայում ներկայանալ որպես մրցակցային շրջանավարտ: Ավանդական համալսարանական կրթության «ճգնաժամը» Ավանդական համալսարանական կրթությունը, գուցե ունենալով վեց դար պատմություն, ներկայումս օգտագործվում է որոշ անփոփոխ բաղադրիչներով: Մինչ օրս ուսանողները կանոնավոր խմբերով հաճախում են համալսարաններ ըստ սահմանված ժամանակացույցի, մասնակցում են դասախոսությունների և գործնական աշխատանքների ՝ իրենց ժամանակի մեծ մասն անցկացնելով համալսարանական միջավայրում: Ինչպես նախկինում, այժմ նույնպես բարձր են գնահատվում ուսանողների անմիջական շփումները դասախոսական կազմի հետ, որոնք ունեն ոչ միայն կրթական, այլև կրթական նշանակություն: Համալսարանում ակադեմիական միջավայրը միշտ էլ «հղկել» է ուսանողին `տալով նրան մտավորականի համապատասխան վարք, մարդու քաղաքացուն բնորոշ որակներ, մարդասիրական մկրտություններ: Այս առումով, միջնադարից մինչև մեր օրեր համալսարան հաճախելը յուրաքանչյուր անձի համար պատիվ և ակադեմիական հպարտություն է: Միևնույն ժամանակ, առցանց կրթությունն այսօր դեմ է բուհեր հաճախելու այս միտումին, որը ուսանողին տալով մասնագիտական ​​որակներ, կարծես նրան հեռացնում է ակադեմիական միջավայրում կենդանի շփումներից և կրթությունը փոխանցում է ինտերնետ, իսկ դասընթացները էլեկտրոնային դաշտ: , Եվ պարզվում է, որ համալսարանական ավանդական կրթությունը, վերոնշյալ բոլոր առավելություններով հանդերձ, ներկայումս «ճգնաժամ» է ապրում, քանի որ մոլորակի վրա հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդունված ուսանողների թիվն աճում է, ովքեր ունեն համեմատաբար պասիվ համալսարանական հաճախում և նախընտրում են դասավանդել: էլեկտրոնային միջավայրում: Մեր կարծիքով, ավանդական համալսարանական կրթության ներկայիս «ճգնաժամը» մի շարք պատճառներ ունի: Նախ, եթե նախկինում համալսարանը գիտելիքների աղբյուր էր և իմացաբանության դարբնոց, ապա այժմ այդ դերը աստիճանաբար իր տեղը զիջում է ինտերնետին: Եթե ​​նախկինում ուսանողների բուհ հաճախելու հիմնական դրդապատճառը գիտելիքների ձեռքբերումն էր, ապա այժմ հնարավոր է այն ավելի մեծ և արագ ստանալ ինտերնետից, որտեղ, ի դեպ, թե տեսական, թե գործնական տեղեկատվության տիրույթը տարեցտարի աճում է: Եվ պատահական չէ, որ ժամանակակից պայմաններում պրոֆեսորադասախոսական կազմը չի կարող «մրցել» առցանցի հետ `զանգվածային գիտելիքների վրա հիմնված տեղեկատվություն տրամադրելու առումով: Բացի այդ, տեղեկատվական հասարակության դարաշրջանում ձևավորված գիտելիքները հնանում են ավելի արագ, քան ոչ վաղ անցյալում: Եվ եթե արդյունաբերական հասարակությունում շրջանավարտները տասնամյակներ շարունակ օգտագործում էին համալսարանական կրթության չորս կամ հինգ տարվա ընթացքում ստացած գիտելիքները, ապա համալսարանն ավարտելուց առաջ կրթության իմացաբանական տեղեկությունները հաճախ սկսում են հնանալ և չեն համապատասխանում աշխատանքի դինամիկ փոփոխություններին: շուկայի պահանջները: Եվ պարզվում է, որ համալսարան գնալը և տարիներ շարունակ սովորելը պարունակում է «արագ հնացած գիտելիքներ» ձեռք բերելու որոշակի ռիսկեր, ուստի անհատի համալսարանում ներկայության պահանջն այդ առումներով անտեղի է դառնում: Անհատական ​​սոցիալական մեկուսացումը, որն առավել ցայտուն է դարձել տեղեկատվական հասարակությունում, նույնպես նպաստում է ավանդական համալսարանական կրթության ճգնաժամի խորացմանը: Ներկայումս երիտասարդներն իրենց ազատ ժամանակի մեծ մասն անցկացնում են առցանց ՝ մասամբ նախընտրելով էլեկտրոնային, քան ոչ թե կենդանի սոցիալական փոխազդեցությունները: Բնականաբար, սոցիալական մեկուսացման իրավիճակը առցանց ուսուցումը ավելի գրավիչ է դարձնում, քան ավանդական: Վերջապես, համալսարանական ավանդական կրթության մասին առցանց սովորելը օգտակար է նաև կրթության կազմակերպման ժամանակի խնայողության տեսանկյունից: Հեռավար ուսուցման ծրագրերում ուսանողները ժամանակ չեն կորցնում համալսարան գնալու ճանապարհին, ունակ են ճկունություն ցուցաբերել առցանց ուսուցման գործընթացին միանալու և դուրս գալու գործում, նրանք կառուցում են իրենց ուսման ժամանակը, ցուցադրում են ինքնակազմակերպման բարձր աստիճան, որը որոշ չափով սահմանափակ է: ավանդական ուսուցման մեջ: վերից սահմանված »ակադեմիական գրաֆիկները ՝ խիստ ժամանակացույցով և այլն): Առցանց ուսուցման բարելավման մեթոդաբանական մարտահրավերները, այնուամենայնիվ, առցանց ուսուցումը նույնպես մեթոդական առումով կատարյալ չէ: որը մասնագիտական ​​գրականության մեջ բազմիցս հիշատակվում է: Այսպիսով, հեռավար ուսուցման թերությունների շարքում է նաև այն, որ  սովորողի և ուսուցչի միջև ուղղակի հաղորդակցություն չկա, learn սովորողների խմբում դժվար է ստեղծել ստեղծագործ մթնոլորտ, և երբ սովորողի կողքին չկա մեկը, ով կարող է ոգեշնչել նրան, դա կարող է շատ բացասաբար ազդել սովորելու վրա: 72 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  բարձր պահանջներ են դրվում ուսման գործընթացի կազմակերպման և կառավարման վրա, ունկնդիրներին ուղղվածության խնդիրը բավականին բարդ է, անհրաժեշտ են մի շարք անհատական ​​և հոգեբանական պայմաններ, ինչպես նաև խիստ ինքնակարգապահություն, որն ուղղակիորեն կախված է սովորողի ինքնուրույնությունն ու ինքնագիտակցությունը: Որոշակի մասնագիտական ​​գործնական հմտություններ կարելի է ձեռք բերել միայն իրական (բայց ոչ վիրտուալ) գործնական և լաբորատոր աշխատանք կատարելու միջոցով: , Հաղորդակցման տեխնոլոգիաների միջոցով ուսուցումը բերում է ուսանողների մեկուսացմանը, նվազեցնում դասախոսի վերահսկողությունը: Սովորողները միշտ չէ, որ պատրաստ են ինտենսիվ, արդյունավետ անկախ աշխատանքի, ինքնակազմակերպման, ունակ են անձամբ պլանավորելու ակադեմիական աշխատանք, չունեն ինքնակարգապահություն: [2] Առցանց ուսուցման թերությունները կարող են նաև անուղղակիորեն վերագրվել ավանդական ուսուցման կազմակերպմանը, սակայն վերոհիշյալ ակադեմիական թերություններն ավելի ցայտուն են հեռավար ուսուցման ընթացքում, և այս պարագայում անհրաժեշտ է կազմակերպել մոդուլի ձևավորման գործընթացը `նվազագույնի հասցնելու համար: ուսման խանգարման ռիսկ: Այս առումով մենք առաջարկում ենք առցանց ուսուցման մոդուլի ձևավորման հիմնական սկզբունքներ, որոնք փոխկապակցված են և միաժամանակ պետք է գործեն մոդուլի ուսուցման ողջ ընթացքում (տե՛ս Գծապատկեր 1): 73 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Նկար 1 Առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման հիմնական սկզբունքները 1 Հետադարձ կապի առաջխաղացում Առաջնորդության դասախոսություններ Սոցիալական ինքնամեկուսացման կանխարգելում Ինքնակազմակերպման խթանում մուլտիմեդիա գործիքներով Դասարաններ հաճախելու հնարավորություն չունենալը: Այս առումով, ցանկացած մոդուլ նախագծելիս պետք է լսվեն դասախոսի խոսքերը, երբ ուսուցիչը ներկայացնում է ուսուցման նպատակը, տեսաուղերձում «գիտելիք-հմտություններ-ունակություններ» տեսանկյունից ակնկալվող ուսման արդյունքները: Այնուհետև ուսանողին ուղղված տեսաուղերձում պետք է ներկայացվեն ուսանողի ուսուցման մեթոդները, գնահատման մոտեցումները և դասընթացին վերաբերող կազմակերպական այլ խորհուրդներ և ուղեցույցներ: Կազմել են հեղինակները: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կարևոր է նաև ուղղորդող դասախոսությունների շարքը, որը հնարավորության դեպքում պետք է տեսանկարահանվի, այլապես PDF տեքստի ձևաչափով: Ունենալով լայն հնարավորություններ համացանցից իմացաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար, այնուամենայնիվ, առանց ուսուցողական դասախոսությունների, ուսանողը կխճճվի «տեղեկատվական ցանցում»: Այս առումով հեռավար ուսուցման ընթացքում պահանջվում են թեմատիկ և նպատակային դասախոսություններ, որոնք ուսանողին ուղղորդում են ուսման հետ կապված ինտերնետում առկա այլընտրանքային տեղեկատվության ընտրության հարցում: Հետևաբար, առաջնորդվող դասախոսությունների առկայությունը պարտադիր սկզբունք է առցանց մոդուլի ձևավորման գործընթացում (տե՛ս Նկար 1): Հեռավար ուսուցումը բնութագրվում է «ձանձրույթի ախտանիշ» զարգացնելու ռիսկով, բայց որը կարող է հաղթահարվել ակտիվ մուլտիմեդիա գործիքների օգտագործման դեպքում (տե՛ս Նկար 1): «Էլեկտրոնային» միջավայրում գտնվելը և ակադեմիական կենդանի լսարանի ջերմությունը չզգալը, հեռակա դասախոսությունների ունկնդրումը, մենակ էլեկտրոնային վարժություններ կատարելը, նրան ուղղված դասախոսի կամ դասընկերների գովասանքները չվայելելը, հեռավար ուսուցումը պարզապես դառնում է ձանձրալի ուսանողի համար: Այստեղ է, որ դասավանդման մոդուլի ձևավորումը պետք է օգտագործի շահավետ ազդանշաններ, որոնք կխթանեն ուսումը: Դրանք կարող են լինել ուսանողների խմբի վարկանիշային սանդղակը, որը ներառված է հեռավար ուսուցման մոդուլում, սովորողի առաջընթացի դիրքի կանոնավոր շնորհանդեսներ, ճիշտ վարժությունների լուծման հարցում հուզական տեսողական ազդակների վաստակ, մուլտիմեդիա խրախուսական մրցանակներ և այլն: Ինքնակազմակերպման խթանումը նույնպես կարևոր սկզբունք է առցանց ուսուցման ձևավորման գործում: Կրթության ոլորտում ինքնակազմակերպումը ավելի հաջող է մեծահասակների տարիքային խմբերում, իսկ ավելի ռիսկային է երիտասարդների շրջանում: Հետևաբար, 75 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ հեռավար ուսուցման մոդուլը պետք է ուղեկցվի հատուկ հրահանգով, որը մանրամասնում է էլեկտրոնային թեստերի, ընթացիկ և ավարտական ​​քննությունների, վեբինարների և խմբային բանավեճի ակումբային ժամերի ժամանակացույցը: Ուշագրավ են նաև յուրաքանչյուր մոդուլի համար ինտերնետում ուսանողի առավելագույն և նվազագույն ժամային ներկայության պահանջները: Ուսանողները չպետք է պասիվ դիրք զբաղեցնեն վեբինարների, առցանց բանավեճերի դեպքում, որոնք կարելի է վերահսկել ինտերնետում ուսուցման այդ գործընթացներում `իր իրական ժամանակի առկայությամբ: Մյուս կողմից, թեստեր, էլեկտրոնային վարժություններ կամ քննության հարցեր լուծելիս ուսանողներին ներկայացվում են ինտերնետում գտնվելու առավելագույն սահմանները: Բնականաբար, առցանց ուսուցման ժամանակի նման սահմանափակումները ուսանողին կստիպեն ինքնակազմակերպվել և արդյունավետ ժամանակի կառավարում իրականացնել: Ուսանողների սոցիալական ինքնամեկուսացման ռիսկերի կանխարգելումը հաշվի է առնվում նաև առցանց ուսուցման մոդուլ նախագծելիս: Այս առումով, մոդուլի դասավանդումը պետք է օգտագործի տեսանկարահանված ուսուցողական նյութեր, վեբինարներ, ուսանողների բանավեճերի առցանց ֆորումներ, խմբային առաջադրանքներ և ծրագրեր, որոնք կառաջնորդեն ուսուցման գործընթացը և չեն հանգեցնի հեռավար ուսուցման ինքնամեկուսացման միջոցով (տե՛ս Նկար 1): , Առցանց ուսուցման մոդուլի ձևավորման վերը նշված սկզբունքների կիրառման տրամաբանական շղթայի կարևորագույն մասը «ուսանող-դասախոս», «ուսանող-ուսանող», «ուսանող-էլեկտրոնային դեկանատ» հաղորդակցման ուղիներում հետադարձ կապի տրամադրումն է: Հեռավար ուսուցման արդյունավետ կազմակերպումը մեծապես կախված է հետադարձ կապի ուղիների անխափան աշխատանքից, որի միջոցով ավանդական ուսուցումը կկարողանա սահուն անցում կատարել էլեկտրոնային ուսուցման միջավայրին `հաստատուն կապ հաստատելով ուսումնական գործընթացի հիմնական շահառուների հետ (դասախոս, ուսանողական խմբեր, համալսարանի ղեկավարում և այլն): , ։

Առցանց ուսուցման ծրագրերում իրականացված սոցիալական հարցումները վկայում են, որ ուսանողները ավանդական ուսումնական ծրագրերին համեմատ, առավել հաճախ են ընդհատում հեռավար ուսումնառությունը, համարելով այն դժվար, ակադեմիական առավել դժվարություններով ուղեկցվող, եւ անգամ` ձանձրալի։ [1] Հետեւաբար, ներկայումս խնդիր է առաջանում առցանց ուսուցման մոդուլները նախագծելիս ստեղծել այնպիսի ակադեմիական միջավայր, որը հնարավորինս կապահովի համալսարանական կրթության ավանդույթները, ուսուցման ինտերակտիվությունը, ուսումնառության ինքնակազմակերպման բարձր աստիճանը, եւ որ ոչ պակաս կարեւոր է` ի վերջո կձեւավորի ուսանողակենտրոն ուսուցում։

ԱՊՐԻԼԻ ՔԱՌՕՐՅԱ ՊԱՏԵՐԱՄԻ Ա FԱՏԱՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ ՆԿԱՐԱԳՐՈ GR ԳՐԱՖԻՏՆԵՐՈՒՄ THEԻՆՎՈՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՆԴԱՄԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Theինվորական համակարգը չի կարող գործել. դա իմաստ չունի առանց քաղաքացիական համակարգի: Այս երկու համակարգերի համագործակցության արդյունքում մի շարք ռազմական արժեքներ են թափանցում քաղաքացիական համակարգ, և հակառակը: Ազգային, հայրենասիրական ոգին, հայրենիքի հանդեպ պարտքի զգացումը և պարտավորությունը զգայուն հատկություններ են, որոնք յուրաքանչյուր պետություն ցանկանում է սերմանել իր քաղաքացու մեջ: Հայաստանի պարագայում սա շատ կարևոր խնդիր է, քանի որ պետությունը գտնվում է «հարաբերական խաղաղության» մեջ `համարժեք« պատերազմի սպառնալիքին »: Ավելին, գաղափարական նմանատիպ գործիչները կարող են թափանցել նույնիսկ քաղաքացիական կյանքի այնպիսի ոլորտ, ինչպիսին է փողոցային արվեստը: Վերջերս ռազմական խորհրդանիշներ և գաղափարական տարրեր պարունակող գրաֆիտիները ավելի տարածված են դարձել: Նմանատիպ մի շարք նմանատիպ գրաֆիտիներ ի հայտ եկան ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո, չնայած դրանք մեծ աղմուկ բարձրացրեցին հասարակության մեջ, բայց դրանք որպես սոցիալական երևույթ դեռ չեն ուսումնասիրվել: Այսպիսով, կարևոր է հասկանալ, թե ինչպես է ռազմատենչությունն արտահայտվում այս գրաֆիտիերում, ինչպես են կառուցվում գաղափարախոսություններ ստեղծող իմաստները և վարքի օրինակելի մոդելներ: Սենտ-Սիմոնը բանակը համարեց զարգացման ամենաազդեցիկ խոչընդոտը: Սոցիալ-դարվինիզմի ներկայացուցիչները, որոնց դաժան հակամարտությունը զգալի դեր է խաղում սոցիոլոգիական համակարգում, նույնպես ձգտում էին դրա նշանակությունը վերագրել անցյալին: Հ. Սփենսերը պնդում էր, որ բռնի պայքարի փոխարինումն արդյունաբերական մրցակցությամբ անխուսափելի է, ավելին ՝ վերջինս ավելի արդյունավետ է: Իսկ շումերները կարծում էին, որ պատերազմի ամենահզոր հետեւանքներից մեկը տարածքային ընդլայնումն էր, որտեղ տիրում էր խաղաղությունն ու կարգը: Անգամ հակամարտության դպրոցի ծայրահեղականները համաձայն են այս տեսակետի հետ: Ըստ Գումպլովիչի, ցեղերի միջեւ մահացու ատելությունը, որը մի ժամանակ հանգեցրեց սպանդի, վերափոխվեց ստրկության ու տնտեսական շահագործման: Հնարավոր է տարբերակել չորս փոխկապակցված առարկաներ, որոնք ուսումնասիրվում են ռազմական սոցիոլոգիայում ՝ ռազմական կազմակերպություններ, ռազմական համակարգ, ռազմա-քաղաքացիական հարաբերություններ - պատերազմի սոցիոլոգիա [1]: Այս տարածքները բացահայտում են ռազմական նշանակության հիմնական բաղադրիչները: Ռազմական կազմակերպությունների բնութագրերը պարզելու համար գիտնականները ապավինում են գոյություն ունեցող երկու մոտեցումներից մեկին ՝ ռազմական ուժերը համարելով «գերագույն ուժեր»: Բանակի բնորոշ ասպեկտները կարելի է նույնացնել մի քանի մոտեցումների միջոցով: Մշակութային մոտեցման ներկայացուցիչներ Ֆիլիպ Սմիթը, Johnոն Հաթչինսոնը, Էնթոնի Սմիթը և այլք, կենտրոնացան խորհրդանիշների, ծեսերի և կոլեկտիվ հիշողության դերի վրա, որպես պատերազմի փորձարարական բաղադրիչների: E. Smith- ը և Hutchinson- ն ընդգծում են հուշարձանների դերը (հուշարձաններ (օրինակ, ռազմական շքերթեր, հուշարձաններ, պատերազմի հերոսների քանդակներ նշում են հիշատակի օրեր): Սոցիոլոգիական մոտեցման հիմնական փաստարկն այն է, որ մարդիկ հիմնականում պայքարում են միմյանց դեմ սահմանափակ ռեսուրսների, տարածության և այլ նյութական իրերի համար: Պատերազմը չունի միայն մշակութային սահման դա առաջին հերթին նյութական կորուստների և ոչնչացման մասին է [3]: Տնտեսական մոտեցումը նշում է, որ մարդիկ շահագրգռված են և առաջնորդվում են իրենց սեփական շահերով, և բոլոր քայլերը հիմնված են բանականության վրա (առավելագույն շահեր ամենացածր գնով) [3]: Կազմակերպությունը, մատերիալիստական ​​մոտեցման ներկայացուցիչներից մեկը ՝ Մանը, հակամարտությունը բնութագրում է որպես պետության կառուցման վճռական սոցիալական մեխանիզմ: Նա բացատրեց պետության «պատերազմի» պատմական փոփոխությունները ՝ օգտագործելով սոցիալական իշխանության չորս աղբյուրներ, որոշ չափով անկախ, բայց փոխկապակցված ՝ քաղաքական, տնտեսական, գաղափարական-ռազմական [4]: Պետք է նշել, որ զինվորականությունն իր էությամբ արդյունավետ չէ, երբ զրկված է աջակցությունից: Ռազմական համակարգը կախված է ոչ ռազմական համակարգի, մարդկային այլ ռեսուրսների և այլ օժանդակության տրամադրումից, որոնք բաշխված են երկու համակարգերի միջև: Այսպիսով, կարելի է դիտարկել մեկ այլ ՝ ավելի մեծ համակարգ, որում գործում են զինված ուժերը: Նման սոցիոլոգիական հեռանկարը ուշադրություն է հրավիրում հասարակության ռեսուրսների ազդեցության վրա բանակում կենդանի ուժ ձեռք բերելու, շերտերի, կարիերայի շարժունակության, ռազմա-քաղաքացիական գործառույթների և հանրային ռեսուրսների բաշխման վրա: Ֆելդը նշեց, որ ռազմական համակարգը հիմնված է ինքնիշխանության վրա, եթե ռազմական-քաղաքացիական համակարգերի միասնության հիմք չկա: Այս համատեքստում, 2016-ի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո, Երեւանի պետական ​​համալսարանի պատերին հայտնվեցին զոհված ազատամարտիկների պատկերներով գրաֆիտիներ: Սա հատուկ իրադարձություն էր, քանի որ բեմի վանդալիզմի ակտը ՝ համալսարանի պատերին հայտնված գրաֆիտիի նկարը, դեռ գոյություն ունի: Գրաֆիտին, ինչպես ցանկացած նմանատիպ տեքստ, խոսակցական թեմա է, որը ծածկագրված է պատկերազարդի կողմից, որը ներկայացված է խորհրդանշական համակարգով: Դրանք գաղափարական են ժամանակակից ժամանակներում, քանի որ հիմնված են տեսողական հաղորդակցության վրա `հասարակական կյանքում զանգվածային հաղորդակցության տարբեր ձևերով: Ավելին, տրամադրված տեղեկատվությունը կարող է ներկայացվել որոշ խորհրդանշական կապերով, որոնք ստեղծում են պատմողական կառուցվածքներ `արտահայտելով տվյալ ժամանակահատվածը որոշակի սոցիալական տարածքում: Հետազոտության համար անհրաժեշտ տեղեկատվության աղբյուրները ԵՊՀ պատերին 2016-ի ապրիլյան պատերազմից հետո զոհված ազատամարտիկների գրաֆիտիներն են: Հետազոտության համար ընդհանուր նմուշ է վերցվել: ԵՊՀ տարածքում պատկերված է ընդամենը 3 նմանատիպ գրաֆիտի: Բոլորն էլ վերլուծվել են: Գրաֆիտիներում ռազմականության արտահայտման առանձնահատկությունները բացահայտելու համար նպատակահարմար է կատարել պատմողական սեմոտիկ վերլուծություն: Սեմիոտիկան վերլուծության պաշտոնական մոդել է, որն առաջնորդվում է սոցիալական համակարգը կարգավորող և որոշակի իմաստներ հաղորդող նշանների նույնականացման կանոններով: Պատմությունը կարելի է հասկանալ որպես սկիզբ, միջին և ավարտ ունեցող պատմություն, որն իր մեջ կրում է պատմողի փորձը: Գրեյմանն առանձնացրեց հետևյալ պատմողական տարրերը (գործողություններ). Առարկա և առարկա, կանխորոշիչ (ուղարկող) և ստացող, մի շարք ուժերի մի ամբողջություն, որոնք կամ օգնում կամ խանգարում են (օգնություն կամ խոչընդոտում են դերասաններին): Պատմությունը որոշման նկատմամբ զարգանում է առարկայի և այլ պատմողական ուժերի միջև զարգացած, զարգացած հարաբերությունների միջոցով: Այս հարաբերությունները տարբերակվում են սեմիոտիկայի մեջ տոնայնություն և մոդալություն կոչվողի հիման վրա: Սրանք պատմողական բաղադրիչներ են, որոնք բնութագրում են պատմողական ուժերի փոխհարաբերությունները: Պատմության տոնը ներկայացնում է իրադարձության դրական կամ բացասական ուղղությունը (նույնը, ինչ օժանդակ հանգամանքներն են), մինչդեռ նորաձևությունը, իրադարձության վերաբերյալ սուբյեկտի դատողությունները կարող են լինել պրագմատիկ կամ ճանաչողական: Պրագմատիկ ռեժիմը հաստատում է առարկայի հոսանքի միացումը կամ գործելու ունակությունը: Առարկայի գործնական հարաբերությունները և այլ հարաբերական ուժերը զարգանում են պատմության հաջորդականությամբ գործողությունների միջոցով: Ognանաչողական ռեժիմը հաստատում է առարկայի գիտելիքների կապը կամ ստացված գիտելիքները: Ognանաչողական հարաբերությունները դուրս են գալիս գործողությունների հաջորդականությունից: Սա մեզ թույլ է տալիս բացահայտել գրաֆիտիի պատմողական խորքային կառուցվածքները ՝ համարելով դա որպես տեքստի առանձնահատկություն, որի միջոցով հնարավոր է խորությամբ ուսումնասիրել դրանց գաղափարական-մշակութային բաղադրիչները, ներկայացնել փոխկապակցման սխեմա: Գրաֆիտիի վերլուծությունը կատարվել է հետևյալ կերպ. Պատմությունները կառուցելու համար նախ սահմանվել է պատմողական բլոկը, որը այս ուսումնասիրության բաղադրիչներից մեկն է ՝ հիմնվելով տեղական և իզոտոպների վրա: Այս բլոկը բաժանված է երեք բլոկի: Յուրաքանչյուրը պարունակում է մեկ գրաֆիտ: Այնուհետև հանվեցին ակտանտի կառուցվածքը, ձևերն ու տոնայնությունը, որից հետո փորձ արվեց երեք ենթաբլոկներից ստեղծել ընդհանուր մոնոտոն: Ենթաբլոկ 1. Ռոբերտ Աբաջյանի կերպարը: Անցումային պատ ԵՊՀ հիմնական մասնաշենքից ձախ (հավելվածներ 1.1, 2): «Նա մինչ վերջին պահը չլքեց դիրքը: Մի լքիր քո հայրենիքը: « Այս գրաֆիտին ցույց է տալիս, որ պաշտոնը չթողնելը արտաքին սահմանների պաշտպանությունն է, իսկ հայրենիքը չլքելը ՝ ներքին սահմանների պաշտպանությունը: Բացի այդ, գրաֆիտին փորձում է ընթերցողի մոտ սեփականության զգացում առաջացնել: Դա արվում է ստացված «դ» հոդվածի շնորհիվ ՝ «քո հայրենիքը» բառի մեջ: Հիմնական շեշտը այն է, որ տվյալ երկիրը քոնն է: Գրաֆիտիի հիմնական գաղափարը հայրենիքի նկատմամբ որոշակի պարտավորությունների մատնանշումն է, այսինքն ՝ բոլորը, լինելով տվյալ պետության ներկայացուցիչ, ունեն պարտավորություններ և պարտավոր են կատարել դրանք: Հետեւաբար, այստեղ մեր պատմվածքի օբյեկտը «մարդու որոշակի պարտավորությունն է հայրենիքի նկատմամբ»: Հիմա եկեք հանենք ակտանտների համակարգը: Ուղարկողը (նպատակակետը) հայրենասիրությունն է, քանի որ գրաֆիտին ուղղված է հայրենասիրական գաղափարների տարածմանը (պարտավորություն ՝ պատասխանատվություն հայրենիքի առջև): Ստացող երիտասարդությունը, մասնավորապես ուսանող երիտասարդությունը, որպես տարածության իզոտոպներ և տանում են այս շեշտադրմանը: Թեմա ՝ Համալսարան: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ թեման զինվոր է: Սակայն իրականում զինվորը համարվում է ոչ թե այս պատումի թեման, այլ օգնող գործոն: Այս գրաֆիտին համարվում է ԵՊՀ ուսանողական խորհրդի աջակցությամբ հեղինակի հետ համագործակցությամբ իրականացվող ծրագիր: Ավելին, այստեղ հեղինակը սուբյեկտիվորեն չի դիտարկվում այն ​​պարզ պատճառով, որ նրա նախաձեռնությունը միայն հերոսներին որպես «հուշարձան» ներկայացնելն էր: Ինչ վերաբերում է գրաֆիտիի հիմնական հաղորդագրությանը, այն մշակվել է համալսարանը ներկայացնող ուսանողական անձնակազմի կողմից: Նպատակը ՝ նվիրվածություն հայրենիքին: Օժանդակ միջոցներ ՝ զինվոր, սահմանը չհեռանալու հանգամանք ՝ արդեն իր պարտականությունը կատարած: Խանգարող միջոցառումներ. Հայրենիքը լքելու գաղափարը [7]: Գրաֆիտին ներկայացնում է երկու դեր ՝ քաղաքացի-ռազմական, այսինքն ՝ քաղաքացիություն-ռազմական հարաբերություններ: Եկեք հասկանանք այս ընդդիմության հարաբերությունների մոդալությունը: Ռազմական կերպարի նորմատիվ համակարգը ներառում է նվիրվածություն, քաջություն, բարեխղճություն, հայրենասիրություն, հերոսություն, պատասխանատվության զգացում: Սա ներկայացնում է ճանաչողական մակարդակը, որը արտահայտված է դրական եղանակով: Ռազմական պատկերի պրագմատիկ մակարդակը համապատասխանում է ճանաչողական մակարդակին: Այն ենթադրում է, որ գրաֆիտիերում ռազմական գործողությունների մտացածին-գործառնական համակարգերը համընկնում են: Քաղաքացու կերպարի նորմատիվ համակարգը ներառում է նվիրվածություն, քաջություն, պատասխանատվության զգացում, հայրենասիրություն, բարեխղճություն: Սա ներկայացնում է ճանաչողական մակարդակը նրա մասին: Այսպիսով, այստեղ կա ռազմական առումով ճանաչողական դրական ձևափոխություն, ինչը հավասարազոր է զինվորականների դերին: Իսկ քաղաքացու կերպարի գործառնական համակարգը ներկայացված է բացասական եղանակով: Այսպիսով, քաղաքացիության մտքի և գործողության համակարգերը գրաֆիտիերում չեն համընկնում: Տրված ենթաբլոկի սեմոտիկ քառակուսի կառուցվածքը: Այս գրաֆիտիում առկա չէ ռազմական և քաղաքացիական հարաբերություններից ոչ մեկը: Theուցանիշները, ինչպիսիք են մահը, պատերազմը, պայքարը, ռազմական գործողությունը, արտաքին պաշտպանությունը օգտագործվում են զինվորականների ներկայացման համար, խաղաղության, հաշտեցման, ներքին գործողությունների ցուցանիշները `քաղաքացիության ներկայացման համար: Ենթաբլոկ 2. Արմենակ Ուրֆանյանի կերպարը: ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի շենք (հավելվածներ 1.2, 2): «Դա իր առաքելությունն էր պաշտպանել: «Ձեր առաքելությունն է սովորել»: Այստեղ ցույց է տրվում, որ և՛ քաղաքացին, և՛ զինվորն ունի առաքելություն, այսինքն ՝ խոսքը կրկին հայրենիքի հանդեպ պարտավորության մասին է: Այնուամենայնիվ, այս գրաֆիտին տարբերվում է նրանով, որ ընդգծում է պարտավորությունը: Soldierինվորի դեպքում դա պաշտպանելն է, իսկ քաղաքացու դեպքում ՝ սովորելը, որը տանում է գիտելիքներ ստանալու կարգի գաղափարը: Այստեղ «սովորելը» դիտվում է «պաշտպանվելու» հետ համատեքստային հարաբերությունների մեջ, որի շնորհիվ «սովորելը» դուրս է գալիս «պաշտպանությունից»: Այսպիսով, գրաֆիտին ընդգծում է, որ զինվորը, որպես տվյալ դերի կրող, պարտավորություն ունի արտաքինի, իսկ քաղաքացին ՝ ներքին պաշտպանության համար: Քանի որ մենք արդեն պարզեցինք, որ գրաֆիտիի հիմնական ստացողը (հանդիսատեսը) երիտասարդությունն է, իսկ ուղարկողն էլ համալսարանն է, բնական է, որ ներքին պաշտպանությունը շարժվում է դեպի ուսման միջոցով պարտավորությունը կատարելը: Բավականին հետաքրքիր է մահվան կյանքի գաղափարը արտահայտել օժանդակ բայերի միջոցով. «Առաքելությունն էր», «առաքելությունն է»: Այսպիսով, տեքստը կոչ է անում սովորել («կյանքի» ցուցանիշ) և պաշտպանել («մահ» ցուցանիշ): Այս գրաֆիտիի համատեքստում արտաքին պաշտպանությունն ու հերոսությունն անմիջականորեն կապված են մահվան հետ Հերոսները զոհված հերոսներ են, և պաշտպանությունը նույնացվում է մահվան հետ: Միևնույն ժամանակ, Graffiti- ն փորձում է կոտրել այս գաղափարը `ցույց տալով, որ հերոս լինելու համար մարդ պետք չէ մեռնել: Դուք կարող եք սովորել լինել պաշտպան, հերոս ձեր սահմաններում: Գրաֆիտիի գործակալների համակարգում երեք դերասան (դերասան) փոխվում է. Օբյեկտը `հայրենիքի հանդեպ պարտքի բնույթը, օգնությունը` զինվորին, պաշտպանական առաքելությունը, խոչընդոտները `սովորելու ցանկության բացակայությունը: Այս գրաֆիտին, ինչպես և նախկինում, արտահայտում է դրական պրոգմատիկ-ճանաչողական մակարդակ ունեցող զինված ուժեր, և ճանաչողական-դրական-քաղաքացիության մակարդակները ՝ պրագմատիկ բացասական եղանակով: Տրված ենթաբլոկի սեմոտիկ քառակուսի կառուցվածքը: Այս գրաֆիտիում առկա չէ ռազմական և քաղաքացիական հարաբերություններից ոչ մեկը: Indուցանիշները, ինչպիսիք են մահը, պատերազմը, պայքարը, ռազմական գործողությունները, արտաքին պաշտպանությունը, օգտագործվում են որպես ռազմական, իսկ կյանքը, խաղաղությունը, հաշտեցումը, քաղաքացիական գործողությունները, քաղաքացիական պաշտպանության ցուցանիշները օգտագործվում են որպես ռազմական: Ենթաբլոկ 3. Բենիամին Եղոյանի կերպարը: ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետի պատին (հավելվածներ 1.3, 2): «Նա տանկի զենքն էր, ձեր զենքը գիտելիքն է»: Այս գրաֆիտիի հիմնական իմաստը գիտելիքի և տանկի գործնական իմաստն է, և ընդդիմությունը ստեղծվում է, երբ մենք փորձում ենք դիտարկել հարաբերություններում պայքարը: Երբ տանկը և գիտելիքները դիտարկվում են որպես պայքարի միջոցներ, զինվորը կռվելու այլ տարբերակ չունի ՝ բացառությամբ զենքի: Եվ քաղաքացին պետք է գիտելիքով պայքարի, ապահովի ներքին պաշտպանվածությունը: Տանկը արտաքին պաշտպանական պարտավորությունների խորհրդանիշ է, իսկ գիտելիքները ՝ ներքին պաշտպանության: Հիմնական հաղորդագրությունը հետևյալն է Եթե ​​զինվորը զենքով է պաշտպանում, ուրեմն ինքդ քեզ պարտական ​​ես գիտելիք ունենալ, որով կարող ես օգտակար լինել նաեւ քո հայրենիքին: Այսինքն ՝ կրկին քննարկվում է հայրենիքին որպես զինվոր ու քաղաքացի ծառայելու գաղափարը: Եթե ​​զինվորի օրինակելի կերպարը տանկը պետք է օգտագործի որպես զենք, ապա քաղաքացու օրինակելի կերպարը պետք է օգտագործել որպես գիտելիք: Այսպիսով, գրաֆիտիի հիմնական գաղափարը շեշտելն է, որ մեզանից յուրաքանչյուրը պարտավոր է հայրենիքի առջև Եթե ​​զինվորի միջոցը սպառազինությունն է, ապա քաղաքացու միջոցը գիտելիքն է: Գրաֆիտի դերասանների համակարգում երեք դերասան է փոխվում Օբյեկտ ՝ պարտավորություն կատարելու միջոց, օգնություն ՝ զինվորի, զենք, խանգարող միջոց ՝ գիտելիքի պակաս: Այս գրաֆիտին, ինչպես նախորդ երկուսում, արտահայտում է դրական մոդալով զինվածների պրագմատիկ-ճանաչողական մակարդակները, «ճանաչողականորեն դրական» ՝ քաղաքացիության պրագմատիկ բացասական մոդալով: Տրված ենթաբլոկի սեմոտիկ քառակուսի կառուցվածքը: Այս գրաֆիտ-ռազմական-քաղաքացիություն հարաբերություններում գերակշռում են զինվորականները: Deathուցանիշները, ինչպիսիք են մահը, պատերազմը, պայքարը, սպառազինությունը, արտաքին պաշտպանությունը օգտագործվում են որպես ռազմական, իսկ խաղաղության, հաշտեցման, քաղաքացիական հատկության և ներքին պաշտպանության ցուցանիշները ՝ քաղաքացիություն ներկայացնելու համար: Փաստորեն, այս երեք գրաֆիտիները երեք առանձին պատմվածք չեն ներկայացնում, բայց մեկ գաղափարի, մեկ տեքստի, մեկ պատումի մաս են կազմում: Այստեղ կա մեկ պատմություն-հաղորդագրություն, որը բաժանված է 3 մասի և ներկայացվում է նույն տարածական հարթության տարբեր կետերում: Ռ.Աբաջյանը պատմության սկիզբն է, Ա.Ուրֆանյանը `միջինը, իսկ Բ.Եղոյանը` վերջը: Այս գրաֆիտիներն ունեն 3 մակարդակ ՝ գաղափարական (հերթապահ), գործողություն (պաշտպանական առաքելություն) և գործիքային (զենք): Դրանք համապատասխանաբար համարժեք են պատմողական կառուցվածքի գիտելիքի, մտադրության և ուժի հարաբերություններին: Աբաջյան գրաֆիտին ներկայացնում է գիտելիքների կապը, գաղափարական մակարդակի ցուցիչը, շեշտում հայրենիքի հանդեպ յուրաքանչյուրի պարտավորության գաղափարախոսությունը ՝ դառնալով ընդհանուր շարադրանքի շարժիչ ուժ: Ուրֆանյանի գրաֆիտին ներկայացնում է մտադրության կապը, գործողության մակարդակի ցուցանիշը, որի գաղափարախոսությունը մետ մակարդակից իջնում ​​է կոնկրետ գործողության մակարդակի ՝ ցույց տալով դրա դրսևորումը ՝ պաշտպանություն: Եղոյանի գրաֆիտին ներկայացնում է ուժի կապը: Դա գործիքային մակարդակի ցուցիչ է, որը պետք է հնարավորություն տա իրականացնել գործողությունների մակարդակը կամ արգելքը: Սա ցույց է տալիս յուրաքանչյուր դերասանի պատասխանատվությունը ՝ պաշտպանության օրինակելի միջոց: Բացի այդ, պատմողական ռազմատենչությունը դրսևորվում է մատի պրագմատիկ և ճանաչողական մակարդակում ՝ դրական եղանակով, և քաղաքացիությունը ՝ ճանաչողական մակարդակում ՝ դրական եղանակով, և պրագմատիկ մակարդակում ՝ բացասական: Սա նշանակում է, որ կան քաղաքացիության օրինակելի վարքային մոդելներ, որոնք չեն համապատասխանում քաղաքացիների գործողություններին, մինչդեռ զինվորականները համահունչ են սպասումներին: Սրա միջոցով նա փորձում է գրաֆիտին ուղղել դեպի քաղաքացիներ ՝ ցույց տալու սպասվող վարքը: Այսպիսով, ընդհանուր պատմությունը կարող է ստացվել: Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի ավարտից հետո հեղինակի նախաձեռնած ԵՊՀ ուսանողական խորհրդի աջակցությամբ ստեղծված այս երեք գրաֆիտիներն ուղղված են հայրենասիրական գաղափարախոսության տարածմանը երիտասարդների շրջանում: Այս գրաֆիտիների միջոցով կառուցված պատմվածքում նշվում է, որ յուրաքանչյուր մարդ պարտավոր է հայրենիքի հանդեպ `անկախ այն բանից, որ դրանք փոխվում են` կախված անձի (քաղաքացու կամ զինվորի) դերից: Քաղաքացուն հորդորելով չլքել հայրենիքը ՝ պատմվածքը ցույց է տալիս, որ այս գործողությունը օրինակելի չէ, այն հավասար է դավաճանությանը: Հայրենիքի նկատմամբ պարտավորությունները պետք է կատարվեն, բայց քանի որ դերերը տարբեր են, պարտականությունները տարբեր են, ուստի յուրաքանչյուր դերակատարությանը վերագրվող պարտավորությունը պետք է հստակեցվի: Այս փուլում պատմվածքն ընդգծում է պաշտպանությունը ՝ նշելով, որ զինվորը պատասխանատու է արտաքին, իսկ քաղաքացին ՝ ներքին պաշտպանության համար: Ներքին պաշտպանության իրականացումը նույնացվում է սովորելու հետ: Այնուհետև պատմվածքը կենտրոնանում է պարտավորության կատարման իրական մեխանիզմների օգտագործման վրա: Soldierինվորի դեպքում դա սպառազինություն է (տանկն օգտագործվել է արտահայտման համար), իսկ քաղաքացու համար դա գիտելիք է: Գիտելիքի միջոցով քաղաքացին, մասնավորապես երիտասարդները, պետք է կարողանան պաշտպանել հայրենիքի ներքին սահմանները: Յուրաքանչյուր գրաֆիտիում, բացի բառից և պատկերից, ներկայացված է հերոսի անունը, որն իրականացնում է տվյալ անձի և իրադարձության հիշողության մեջ ուժեղացման և հավաքական հիշողություն կազմելու գործառույթ: Տեքստի մակերեսային կառուցվածքում այն ​​ուղղված է զինվորների վառ հիշողությունը պահպանելուն, բայց ավելի խորը մակարդակով `այն նաև պետք է նպաստի ներքին համախմբմանը: Այս պատմվածքը ցույց է տալիս, որ հայրենիքի հերոս լինելու համար պետք չէ մեռնել: Քաղաքացին կարող է կատարել նաև իր պարտքը `սովորել իր կյանքի ընթացքում, գիտելիքներ ձեռք բերել` այդպիսով ծառայելով հայրենիքին: Հետաքրքիր է, որ պատմվածքի բոլոր մակարդակներում հավասար հարաբերություններ կան քաղաքացիության և զինվորականների միջև: Այլ կերպ ասած, զինվորականությունը ներկայացվում է որպես դեր, որը պարտաճանաչ կերպով կատարվում է ՝ ի տարբերություն քաղաքացիության դերի: Սակայն այս երկու դերերը ցուցադրվում են հավասարության մեջ ՝ շեշտելով, որ երկու դերերն էլ հավասարապես կարևոր են հայրենիքի համար: Սա մեծացնում է քաղաքացիության կարողությունը և նպաստում քաղաքացու պատասխանատվության բարձրացմանը: Նպատակը մեկն է ՝ քաղաքացիությանը տալ զինվորականներին հատուկ պատշաճ դեր: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Հաթչինսոն J.., «Պատերազմ, հիշողություն և ազգային ինքնություն. Ներսում A. Leoussi և S.Grosby (խմբ.): Ազգայնականություն և էթնոսիմպոլիզմ: Պատմություն, մշակույթ և էթնիկություն ազգերի ձևավորման մեջ », Էդինբուրգ: Էդինբուրգի համալսարանի հրատարակչություն, 2007, էջ 42-54: [3] Malesevic S., «Սոցիոլոգիական տեսություն և պատերազմ», 2011, էջ 10-2, 13-4, URL: https: //www.researchgate.net/publication/272678504_Sociological_ Theory_and_Warfare (հասանելի է: 11.05.2018): [4] Mann M., 'The Source of Social Power I: Իշխանության պատմություն սկզբից մինչև A.D. 1760 թ. Քեմբրիջ Քեմբրիջի համալսարանի մամուլ, 1986, էջ 112-4: [5] Snyder G., 'Graffiti Lives. Նյու Յորքի Urban Underground- ի պիտակից այն կողմ », NYU [7] Греймас А. Գ., «Կառուցվածքային սեմիոտիկա»: Поиск Метода », ակադեմիական նախագիծ Սբ. ՄԻՉԻԿՅԱՆԻ ՌԱITՄԱԿԱՆ IFԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ։

2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո Երևանի պետական համալսարանի պատերին հայտնվեցին զոհված ազատամարտիկների պատկերներով գրաֆիտիներ։ Սա բավականին յուրահատուկ երևույթ է, քանի որ համալսարանի պատերին պատկերված գրաֆիտիները գոյություն ունեն մինչ այժմ։ Տվյալ հոդվածում ներկայացված է 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո Երևանի պետական համալսարանի պատերին պատկերված զոհված ազատամարտիկների գրաֆիտիների նարատիվ սեմիոտիկ վերլուծությունը։ Հետազոտության նպատակն է վեր հանել տվյալ գրաֆիտիների ռազմականության դրսևորումները։ Գրաֆիտիները դիտարկվել են որպես առանձին երեք նարատիվ բլոկներ։

Միջանկյալ երկխոսության առանձնահատկությունները Այս աշխատությունը գրելու շարժառիթը պայմանավորված է վերջին տարիներին համաշխարհային աշխարհաքաղաքական գործընթացներում կրոնի դերի բարձրացմամբ և շատ արդիական համարվող կրոնական երկխոսության ժամանակակից հակումների զարգացմամբ: Բողոքականության սրտում ծագելով ՝ մեկ դարի ընթացքում էկումենիկ շարժումը կարողացավ գրավել ոչ միայն Ուղղափառ և Կաթոլիկ եկեղեցու ուշադրությունը, այլև շատ շուտով դառնալ միջկրոնական հանդուրժողականության և սիրո արտահայտություն: Էկումենիկ շարժման կողմնակիցները, նպատակներին հասնելու համար, ջանք չխնայելով, կազմակերպում են բազմաթիվ գիտաժողովներ, որոնց ընթացքում քննարկում են տեղի ունեցող իրադարձությունները, մշակում զարգացման և համագործակցության հետագա ռազմավարություն: Արդյունքում, կրոնական երկխոսությունը հետզհետե դառնում է ժամանակակից դարաշրջանի բնութագրիչներից մեկը: Այնուամենայնիվ, չնայած բոլոր պահանջներին, կրոնական երկխոսության ֆենոմենը շարունակում է մնալ ամենաքիչ ուսումնասիրված ոլորտներից մեկը: Modernամանակակից կրոնական երկխոսությունը բաժանված է երեք հիմնական տիպի. • Միջկրոնական երկխոսություն, որը տեղի է ունենում տարբեր կրոնական դավանանքների ներկայացուցիչների միջև: Անկեղծ ասած, խոսքը ոչ թե երկխոսության, այլ բազմաբանության մասին է, որն առաջին պլան է բերում ընդհանուր սոցիալական և կրոնական խնդիրները (ահաբեկչություն, բնապահպանական խնդիրներ, մշակութային և բարոյական դաստիարակություն, կրոնական ծայրահեղականություն, կրոնական և աղանդավորական կործանարար կազմակերպություններ, ինչպես նաև հակա աղանդավորական կործանարար կազմակերպություններ): լուծումների որոնում: Միջկրոնական երկխոսության նպատակն է հաղթահարել հավատքի վրա հիմնված համայնքների միջև առճակատումը, կառուցել հանդուրժողական հարաբերություններ, ինչպիսիք են կրոնի և կրոնական միավորումների խաղաղ գոյակցությունը, և իդեալականը ՝ «կազմակերպել լավ համագործակցություն հասարակությանը հուզող տարբեր հարցերի լուծման համար, ներառյալ աշխարհի ամենակարևոր հարցերից մեկը »: միջմշակութային կազմավորում »[1]: • Միևնույն հավատքի հիման վրա տարբեր համայնքների միջև երկխոսություն ՝ ուղղված նույն կրոնում ընդգրկված տարբեր դավանանքների խմբերի միջև առկա խնդիրների լուծմանը: Այս երկխոսության օրինակ է ուղղափառ և ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների (առաջին հերթին Հայ Առաքելական եկեղեցու) երկխոսությունը: Այսպիսով, դարեր շարունակ ուղղափառ քննարկողները ենթադրում էին, որ Հայ եկեղեցին չի ընդունում Փրկչի աստվածային, անբաժանելի, անխռովելի էությունը: Սակայն բանավեճերի պատճառով պարզվեց, որ դա պարզապես խառնաշփոթ է, խնդիրը լեզվի մեջ էր, այլ ոչ թե վարդապետության: • Աշխարհիկ երկխոսություն, որն ընդգրկում է գիտական ​​էլիտան ՝ աստվածաբաններ, աստվածաբաններ, սոցիոլոգներ, քաղաքագետներ, պետական ​​և միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ: Երկխոսության այս տեսակը նվիրված է կրոնի ուսումնասիրության, դրա պատմության, զարգացման փոփոխությունների, կրոնական ուսումնասիրությունների մեթոդաբանության և ֆունկցիոնալ համագործակցության օրենքների մշակման խնդիրներին: Իհարկե, պետք է խոստովանել, որ ներկայացված բաժինը բավականին հարաբերական է, քանի որ երկխոսությունների տեսակները հաճախ խառնվում են համատեղ գիտաժողովների ընթացքում: Բացի այդ, կրոնական համագումարները հիմնականում անցկացվում են առանց աստվածաբանության կամ դավանանքի ներկայացուցիչների: Տեսաբանները երբեք չեն հրավիրվում Կրոնի պատմության ասոցիացիայի միջազգային համաժողովներին, բայց XX դարի երկրորդ կեսին Արևմուտքում հայտնվեցին առաջին կարգի «փայլուն» տեսաբաններ ՝ Կ. Ռաներ, Բ. Լոներգան, Ի. Բ. Մեց, ​​Վ. Պանենբերգը և այլոք: Տեսությունը և տեսությունները և փաստարկները նույն կերպ չեն ընդունվում կրոնավորների շրջանում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ տեսաբանները նաև նախընտրում են մասնակցել տեսական գիտաժողովներին, քան կրոնական և տպագրվել տեսական հանդեսներում: Տեղին է հիշել, որ Պ.-ն լուրջ խթան դարձավ միջկրոնական երկխոսության զարգացման համար: Աբելարդ Նա իր դիալեկտիկան օգտագործեց որպես ճշմարտության բացահայտում եկեղեցական դոգմաների ընթացքում հակասական կարծիքների և բանավեճերի միջոցով: Աբելարդն իր «Այո» «ոչ» աշխատությունում հակադրում է աստվածաշնչյան հատվածները ՝ մեջբերումներ կատարելով ենթադրյալ հակամարտություններից: «Լուսավորության գիտակցությունը գերագույն դատավոր համարելով ՝ մտածողը փորձեց ամրապնդել հանդուրժողականության սկզբունքը միջկրոնական հարաբերություններում»: Քրիստոնեության մեջ «Փիլիսոփայի և հրեայի բանավեճը» աշխատությունում նա տեսական նախադրյալներ ստեղծեց միջկրոնական մշակութային երկխոսության համար: Ն. Սուզովացի Կուզանսկի եգ. Իոանը հավաստիացրեց, որ պատերազմը չի լուծում կրոնական վեճերը, այսինքն ՝ իմաստ չունի մուսուլմաններին քրիստոնեություն դարձնել: Անհրաժեշտ է բացահայտել և գտնել ընդհանուր և իրական տարբերություններ: Այդ նպատակով նրանք մշակեցին բանավեճի, հակակոնֆերանսի գաղափարը: Բացի այդ, Կուզանսկին ցանկանում էր հավաքել արևելքի տարբեր քաղաքների վաճառականներին իսլամի մասին առաջին ձեռքից տեղեկություններ ստանալու համար, ապա նախատեսում էր հատուկ պատրաստված տղամարդկանց ուղարկել մահմեդական երկրներ, որտեղ նրանք հող կպատրաստեին համաժողովի համար: Վերջապես, Վատիկանի Երկրորդ տիեզերական ժողովը (1962-1965) շրջադարձային պահ դարձավ կրոնական երկխոսության մեջ: Քրիստոնեության պատմության մեջ առաջին անգամ ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների նկատմամբ վերաբերմունքի հարցը վերանայվեց վարդապետական ​​մակարդակում: Խնդրի կարգավորմանը նվիրված էր «Ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների հետ հարաբերությունների մասին» հատուկ հռչակագիր, որում հստակ ասվում էր. «Եկեղեցին բոլոր կրոններում չի մերժում ճշմարիտն ու սուրբը: Այն անկեղծ հարգանքով բացահայտում է կյանքի, օրենքների և ուսմունքների պատկերները, որոնք շատ առումներով տարբերվում են քրիստոնեությունից, բայց դրանք իրական լույս են, որը լուսավորում է մարդկանց: » Կրոնական երկխոսության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ այն ներառում է տարբեր կրոնական դավանանքների ներկայացուցիչներ, ինչը արտացոլվում է հատուկ, միավորված գաղափարական համակարգի ձևավորման մեջ: Այսպիսով, Վատիկանի Երկրորդ տիեզերական ժողովի հռչակագրում Nostraaetate- ը, որը մեծ ազդեցություն ունեցավ ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների նկատմամբ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցիների վերաբերմունքի վրա, հրեաներին, քրիստոնյաներին և մահմեդականներին անվանում էր որպես «քրիստոնյաներ, ովքեր դավանում էին Աբրահամի հավատը « Իսլամը քրիստոնյաներին ներկայացնում է որպես «Գրությունների մարդիկ», իսկ Աբրահամի հետևորդներին ավելի խորը հասկանալու համար առաջարկում է, որ theուրանը դիտվի որպես «Երրորդ Կտակարան»: Մահմեդականների համար theուրանը ավելին է, քան բավարար է. դա նոր մեկնաբանությունների կարիք չունի, բայց հատուկ կրոնական բանավեճերի ժամանակ այն համարվում է «Երրորդ Կտակարան»: Սուրբ Երրորդությունը, Հին Կտակարանը, Նոր Կտակարանը և Երրորդ Կտակարանը ՝ Qur'anուրանը, թույլ են տալիս մեզ ընդգծել աստվածային գրքերի ընդհանուր բնույթը և համարժեք մոտեցում ցուցաբերել theուրանի մետաֆիզիկային ոչ-մարդկանց շրջանում: Մահմեդականներ: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով վերոգրյալը, մենք պետք է փաստենք, որ բազմակողմանի հարաբերություններ և մշտական ​​համագործակցություն հավատի վրա հիմնված համայնքների միջև, հատկապես ղեկավարների մակարդակով, անհնար է: Համաձայնություն չկա նաև այն մասին, որ կրոնական երկխոսությունը արդյունավետ է, չնայած այն հանգամանքին, որ, ըստ հետազոտողների, միջկրոնական երկխոսությունը աշխարհի զարգացման բաղկացուցիչ մասն է. դա ոչ միայն հնարավոր է, այլեւ անհրաժեշտ է: Այնուամենայնիվ, կան շատերը, ովքեր դեմ են միջկրոնական երկխոսությանը: Այսպիսով, Մ. Մաքբրայթը դավանանքը տեսնում է որպես «փակուղի, որը վերջնական, անհաղթահարելի խոչընդոտ է ստեղծում, որը, սակայն, կմնա նույնիսկ այն ժամանակ, երբ չեզոքացվեն միջմշակութային երկխոսության զարգացման բոլոր մյուս խոչընդոտները»: Դա բացատրվում է մասնավորապես այն փաստով, որ փոքր տարբերություններ կան այն հարցում, թե ինչ են հասկանում նույն կրոն ունեցող երկու տարբեր մարդիկ այդ կրոն ասելով: Ecամանակակից էկումենիզմի և էկումենիկ շարժման բնույթը բացահայտելու համատեքստում, կարծում ենք, որ հիմնական խնդիրն է էկումենիզմը դիտարկել որպես «հայեցակարգային» գաղափարախոսություն: Նման մոտեցումը թույլ է տալիս մեզ ավելի լավ հասկանալ էկումենիզմի տարբեր ընկալումների բնույթը ոլորտում, օբյեկտիվ գնահատականներ տալ եկեղեցիների միությանը խոչընդոտող կամ նպաստող գործոններին: Չլինելով նոր իրողություն քրիստոնեական եկեղեցու պատմության համատեքստում, էկումենիզմը, անկասկած, շատ հրատապ դարձավ քսաներորդ դարում ՝ ձեռք բերելով որակապես նոր շեշտադրումներ: Այս տեսանկյունից նկարագրելով այսպես կոչված «ժամանակակից էկումենիզմի» բնույթը և դրա ժամանակակից չափը, պետք է ասել, որ էկումենիզմը քրիստոնեական եկեղեցու վերամիավորման հնագույն հայեցակարգի զուտ մեխանիկական վերարտադրություն չէ, այլ միանգամայն նոր հայեցակարգ: «օտարման» մասին: Էկումենիզմի գաղափարը ընդհանուր առմամբ որակական կամ արտակարգ վերափոխման չի ենթարկվել, բայց փոխվել է արդիականացման տեսանկյունից. այն ավելի ճկուն և դինամիկ է դարձել «քրիստոնեական իդեալ» -ի գաղափարախոսության տեսանկյունից: Հարկ է նշել, որ, ի տարբերություն տասնիններորդ դարի վերջի և քսաներորդ դարի սկզբի հասկացությունների, որոնց հիմնական համոզմունքն այն էր, որ էկումենիկ շարժումը կարող է տեղի ունենալ միայն դոկտրինալ-կրոնական դաշտի տարածքում, ժամանակակից էկումենիզմում պարզ է կարելի է բացառել եկեղեցիների միասնությունը: Դոկտրինալ հարցերի քննարկումից այն կողմ `առաջնահերթությունը տալով մերձեցման ուղուն և երկխոսությունը ավելի լայն հարցերի շուրջ, որոնք նպաստում են համագործակցությանը: Այս տեսանկյունից էկումենիզմը ձգտում է ընդլայնվել, թափանցել «միջմշակութային երկխոսության» ոլորտ, ինչը նրան ավելի լայն հնարավորություններ է տալիս, մանավանդ որ վերջին տասնամյակների էկումենիզմը փորձում էր ավելի շատ «տիեզերական» ծրագրեր ներառել, այսինքն ՝ ընդլայնել միջկրոնական երկխոսության քաղաքականություն: Ի դեպ, այդ գործընթացում հստակ դիտարկված ռազմավարական գիծը արտահայտվում է այնքանով, որ միջկրոնական էկումենիկ գործունեությունը և դրա դրսևորումները, որպես կանոն, դուրս չեն գալիս հասարակական բարեգործական գործունեության շրջանակներից: Ակնհայտ է, որ չնայած «ժամանակակից էկումենիզմի» գաղափարական հիմքը գենետիկորեն բխում է բողոքական միջավայրի ազատական ​​մտածելակերպից, այն էապես բարեփոխվել է ավանդական մտածողության միջոցով, այսինքն էկումենիկ շարժման մեջ այն դառնում է բացարձակ արժեք շարժմանը մասնակցող ցանկացած եկեղեցի: Սա է քրիստոնեության գաղափարական միության մեծ հաջողության պատճառը, քանի որ հասարակ հավատացյալների շրջանում հավատը, որ «քրիստոնյաները միավորվում են Քրիստոսի մեջ դառնում է մեկ եկեղեցի, որը գոյություն ունի ամենուր, ամեն ժամ»: Սակայն, մյուս կողմից, որոշակի եկեղեցական ավանդույթին պատկանելու բնական զգացումը կարևոր դեր է խաղում էկումենիկ հեռանկարների ձևավորման գործում, ասաց նա ՝ ավելացնելով, որ աշխարհայացքն անխուսափելիորեն հանգեցնում է հայեցակարգային տարբերությունների: Այս տեսանկյունից քրիստոնեական արևմուտքի և արևելքի հայեցակարգային տարբերությունների քննարկումը հատուկ գիտական ​​և պատմական հետաքրքրություն է ներկայացնում: Բանն այն է, որ էկումենիկ շարժման գաղափարախոսները, հատկապես արեւմտյան (բողոքական) տեսաբանները, պնդում են, որ եկեղեցիների միությունը կարող է իրական դառնալ միայն այն դեպքում, եթե առանձին եկեղեցիների ավանդույթները «նորացվեն»: Այնուամենայնիվ, նրանք չեն պատասխանում այն ​​հարցին, թե ինչի հիման վրա պետք է արվի այդ «նորացումը», թե գործնականում նույնն է ՝ հնարավո՞ր է փոխել դարերի ընթացքում արմատավորված եկեղեցական ավանդույթները: Տեսական աստվածաբանության համակարգում քաջ հայտնի է, որ քննարկվող հարցի շրջանակներում էկումենիզմի մասին բողոքական գաղափարներին հատուկ են հետևյալ բաղադրիչները. Եկեղեցին «կենդանի օրգանիզմ» է և պետք է ներառի և մշակի ժամանակակից աշխարհի տարբեր ընդարձակումների բազմազանությունը: Եվ քանի որ, ըստ նրանց, եկեղեցին ոչ թե օտար և վերացական կառույց է, այլ գերզգայուն օրգանիզմ, որը բաղկացած է «անհատներից», ուստի այն պետք է արձագանքի ժամանակակից մարտահրավերներին ժամանակակից «գործիքների» միջոցով: Այլ կերպ ասած, եկեղեցին պետք է վերածվի հանրային կյանքում գործող հզոր բջիջի, որը կարող է նաև բավարարել «հասարակական անձի» պահանջները: Ի տարբերություն բողոքականության ազատական ​​դիրքի, հարցի վերաբերյալ ուղղափառները մնացին անփոփոխ այն սկզբունքային դիրքորոշումից, որ «Քրիստոսի մարմինը» համարվող եկեղեցին իր էությամբ անխորտակելի է: Այս դիրքերից բողոքական եկեղեցիների գոյությունը նույնիսկ ուղղափառ եկեղեցիների ճնշող մեծամասնությունը մեկնաբանեց որպես քրիստոնեական համընդհանուր եկեղեցու պառակտում: Ավելին, շատ ուղղափառ մարդիկ համոզված են, որ բողոքականությունը դարձել է մի օրգանիզմ, որը պարունակում է «առաքելական ավանդույթներից» օտարված բազմաթիվ տարրեր: Ընդհանրապես, ժամանակակից էկումենիզմում միության ճանապարհը չի կարող կառուցվել եզակի հայեցակարգի հիման վրա; այն պետք է զարգացնի համապարփակ և համընդհանուր մոտեցում, որը ներդաշնակորեն կներառի քննարկվող խնդրի վերաբերյալ բոլոր հիմնական տեսակետները: Ուղղափառ հեղինակները հենց այս սկզբունքն են քննադատում արևմտյան էկումենիզմի մոդելի օգտագործումը ավանդական արևելյան եկեղեցական միջավայրում: Ուղղափառ հեղինակ Ա. Շմեմանը քննադատում է ինչպես արևմտյան էկումենիզմի բացասական դրսևորումները, այնպես էլ ուղղափառների դեմ հարկադրանքի քաղաքականությունը: Այս կապակցությամբ նա գրում է. «Ուղղափառների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը էկումենիկ շարժմանը մասնակցելը այն է, որ Ուղղափառներին ընտրություն չի տրվել, նրանց համար էկումենիկ շարժումը որոշվել է ի սկզբանե ՝ որոշակի գործառույթ կատարելու համար: « [10] Developարգացնելով էկումենիզմի իր հայեցակարգային մոտեցումները ՝ Ա. Շմեմանը մատնանշում է հետամնացությունը: «Այն հարցերը, որոնք Արեւմուտքը դրել է ուղղափառներին, ձեւակերպված են արեւմտյան առումով ՝ արտահայտելով արեւմտյան զարգացման եզակի փորձն ու ուղղությունը: Ուղղափառների պատասխանները կառուցված են այն կատեգորիաների շրջանակներում, որոնք հասկանալի են Արևմուտքին, բայց դժվար թե համապատասխանեն Ուղղափառությանը: «[11] Ընդհանուր առմամբ, էկումենիզմի նման գնահատականները հաճախ հնչեցնում են Ուղղափառ աշխարհի ներկայացուցիչները `տպավորություն ստեղծելով, որ, այսպես ասած,« արևմտյան էկումենիզմը »իսկապես պարտադիր է: Մեր կարծիքով, այս մեղադրանքները լիովին արդարացված չեն: Բանն այն է, որ արեւմտյան քրիստոնեությունն իր բովանդակությամբ այնքան բազմազան է, լի տրամաբանական «չոր» բաղադրիչներով, որ դրա մեխանիկական տեղափոխումը ուղղափառ աշխարհ ծայրահեղ գնահատականների տեղիք է տալիս: Ամեն դեպքում, ուղղափառ մտածողները անընդհատ փորձում են թվարկել և դասակարգել բոլոր հատկությունները, որոնք, իրենց կարծիքով, կարող են բացահայտել գաղափարական լուրջ տարբերությունները այս երկու աշխարհների միջև: Այդ տեսակետից առավել բնորոշ կարելի է համարել Վ. Լոսկիի տեսակետը, որը դեմ է արևելյան պահպանողականությանը «Արևմտյան միավորման» ձգտմանը և պնդում է. «Արիական ավանդույթը երբեք չի տարանջատել միստիկան աստվածաբանությունից, ինչպես նաև աստվածաբանության անհատական ​​փորձը եկեղեցու կողմից հաստատված դոգմաներից»: Միևնույն ժամանակ, աստվածաբանը ընդունելի է համարում ժամանակակից մտածողության որոշ սկզբունքներ: Վ.Լոսկին հատուկ ուշադրություն է դարձնում Կ.-ին: Ըստ Բարտի `« եկեղեցին չի ստեղծվում, այլ հայտնաբերվում է »: Մենք կարծում ենք, որ Վ. Լոսկին, այսպիսով, ենթադրում է, որ եկեղեցու միությունը գոյություն ունի, որ այն չպետք է փնտրել ապագա փոխզիջումների հնարավորության մեջ: Իր գնահատականներում ուղղափառ աստվածաբանության և փիլիսոփայության մեկ այլ կարևոր ներկայացուցիչ `Ն. Բերդյան, որը, կարծում ենք, ավելի լայն դիրքորոշում ունի քրիստոնեական աշխարհի տարանջատման խնդրի վերաբերյալ: Հանուն ճշմարտության պետք է նշել, որ ինչպես Ուղղափառության մյուս ներկայացուցիչները, այնպես էլ Ն. Բերդյան, անդրադառնալով էկումենիզմի արևմտյան ըմբռնումներին, ձգտում են ցույց տալ ուղղափառ ավանդույթի առավելությունները: [15] Այդ տեսանկյունից պետք է նշանակալի համարել, որ Ն. Բերդյայի բողոքականությունն իրական իմաստով «եկեղեցի չի համարում»: Ավելին, համեմատական ​​վերլուծության հիման վրա նա պնդում է, որ կաթոլիկ եկեղեցին իր բնույթով «ավելի ազատ կառույց է», քան, ասենք, լյութերական եկեղեցին: Եվ չնայած դրան, Բերդիան քննադատում է Կաթոլիկ եկեղեցու պատմականորեն բացասական հայտարարությունները: Այդ առիթով նա գրում է. «Կաթոլիկ եկեղեցին, ընկնելով հպարտության և ինքնահաստատման մեղքի մեջ, իրեն համարում է տիեզերական եկեղեցու բովանդակությունը ՝ մերժելով արևելյան քրիստոնեությունը»: Ն. Բերդիան պնդում է, որ Ուղղափառ եկեղեցին, ի տարբերություն կաթոլիկության, առաջին հերթին գործում է որպես «ավանդույթի եկեղեցի»: Ըստ նրա ՝ ուղղափառությունը կտրականապես դեմ է կաթոլիկ եկեղեցու «ավանդույթին», որը «գերհագեցած է ավտորիտար տարրերով», իսկ բողոքական միջավայրում, ըստ նրա, շեշտը դրվում է անձնական հավատքի վրա: Այստեղից էլ գալիս է աստվածաբանի հիմնարար եզրակացությունը, որ պատմականորեն միայն Ուղղափառ եկեղեցին մեծապես ապավինում է ներքին ավանդույթի ուժին ՝ զերծ մնալով արտաքին ավտորիտարիզմից: Ա.-ն խուսափում է նաև էկումենիզմի և եկեղեցիների միության չոր սահմանումներից: Օսիպովը, պնդելով, որ էկումենիզմը չի ենթադրում քրիստոնեական եկեղեցիների ամբողջական միություն առանց հավատքի, եկեղեցաբանության, եկեղեցական կարգի ընդհանուր սկզբունքների և կյանքի զգույշ միասնության: Այսինքն, եթե եկեղեցիները ցանկանում են միություն գտնել, նրանք պետք է բացահայտեն քրիստոնեական կյանքի բոլոր բաղադրիչները: Ամփոփելով այս ամենը ՝ կարելի է եզրակացնել, որ եկեղեցաբանների Ուղղափառության ջատագով աստվածաբանների և փիլիսոփաների հայեցակարգային սկզբունքները հիմնական հարցերում ուղղակիորեն հակադրվում են արևմտյան հասկացություններին: Արևելյան քրիստոնեական չափանիշներով դրանք միանգամայն անընդունելի են համարվում մի շարք պատճառներով. 1. Եկեղեցու միասնության լիարժեք ըմբռնումը, ըստ նրանց, արդեն գոյություն ունի Ուղղափառության և մտածելակերպի ավանդույթներում: Այդ պատճառով բողոքականների առաջարկած եկեղեցական-կառուցվածքային միության ձգտումը խորթ է ուղղափառներին: Հատկապես, որ նման միություն գոյություն ունի ավանդական ուղղափառ «Տիեզերական եկեղեցու» հովանու ներքո: 2. Արևելյան քրիստոնեությունը հասել է միության այնպիսի վարդապետական ​​գագաթնակետին, որ դրսում ավելորդ է դարձնում ցանկացած օտար կամ օտար հոգևոր փորձ: 3. Արևմտյան էկումենիզմը չի կարող համարվել արժեքավոր, գործնականում կիրառվելով արևելյան քրիստոնեության համատեքստում, քանի որ նրանց հոգևոր և մշակութային աշխարհայացքների միջև լուրջ տարաձայնություններ կան: Ուղղափառության կողմնակիցների հայեցակարգային դրույթների համեմատական ​​վերլուծությունը թույլ է տալիս պնդել, որ նրանք առաջարկում և հիմնավորում են քրիստոնեական աշխարհի եռաչափ մոդելը, որը ենթադրում է երեք եզակի առարկաների (կաթոլիկություն, բողոքականություն, ուղղափառություն) գոյություն: Ավելին, ուղղափառները այս առարկաների երկխոսությունը գործնականում անհնար են համարում, քանի որ յուրաքանչյուրն իր մանրակրկիտ գնահատման ժամանակ օգտագործում է բոլորովին այլ կատեգորիկ դաշտ: Այս անհամապատասխանությունը նրանք վիճարկում են հետևյալ կերպ. 1. Կաթոլիկությունը բացարձակ կարևորում է եկեղեցական կառուցվածքը, որն ունի իր վարչական բաղադրիչները, անընդհատ ընդլայնվում է, բայց «անփոփոխ դոգմա» է, որի արդյունքում հավատարիմ և հավատարիմ հաղորդակցություն եկեղեցական անհատներ »աննշան է: Ի դեպ, փաստ է, որ կաթոլիկ եկեղեցին դեռ չի հանդիսանում ԵՀԽ անդամ, նա գործում է որպես դիտորդ այդ կառույցի ներսում: Համենայն դեպս, նման մարտավարությունը կաթոլիկ եկեղեցու կայուն, անփոփոխ քաղաքականությունն է: Վատիկանը մտադիր է աշխարհին ներկայանալ եկեղեցիների միության իր հայեցակարգով, չնայած կաթոլիկ վերնախավը քաջատեղյակ է, որ ԵՀԽ-ն արմատապես մերժում է համագործակցող եկեղեցիների հավակնությունները: մարմին 2. Բողոքականության համատեքստում օգտագործվում է անհատ հավատացյալը և նրա կրոնական սուբյեկտիվ եսը: Այս դեպքում եկեղեցու ներսում լիովին բացակայում են ավտորիտար տարրերը, և ինքնադրսևորման հնարավորություն է ընձեռվում, սակայն անտեսվում է գլխավորը ՝ հավատացյալների համայնքը: 3. Արևելյան քրիստոնեության մտածելակերպում օգտագործվում է ինքը ՝ եկեղեցին, եկեղեցին ՝ իր ներքին միասնությամբ, որտեղ «հոգատար կոլեկտիվը» և անհատական ​​հոգատարությունը ունեն նույն հոգատար կարիքները: Այսպիսով, համեմատելով քրիստոնեության այս երեք ազդեցիկ հոսանքների էկումենիկ հասկացությունները, բացահայտելով նրանց միջև արմատական ​​տարբերությունները, կարելի է պնդել, որ ժամանակակից էկումենիզմի դարում քրիստոնեական արևելքի և արևմուտքի երկխոսությունը չի կարող տեղի ունենալ միայն դոկտրինալ-դոկտրինալ համատեքստ քաղաքակրթության բաղադրիչները »մշակութային շեշտադրումներով [6]: Այս հիմքի վրա ձեւավորվում է եզրակացություն, որ եկեղեցու միասնության հետևյալ մոտեցումները բնորոշ են ուղղափառ մտածելակերպին: Քրիստոնեական միասնությունը հնարավոր չէ հասնել միայն վարչակազմի տարբեր արտաքին, կառուցվածքային և մեխանիկական միաձուլումների միջոցով. «եկեղեցիների միությունը պետք է իրականացվի նախ անհատական ​​կրոնական, ապա» քրիստոնեական համայնքի հավաքական գիտակցության շրջանակներում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ http: //rodsobr.narod.ru/79.htm (տվյալների ամսաթիվը: 23.05.16): [4] уравский А. Վ., Քրիստոնեությունը և իսլամը: Երկխոսության սոցիալական խնդիրները, Մոսկվա, «ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ», 1990, էջ. 36, URL: http: //eastwest.rsuh.ru/binary/67097_19.1318243440.09217.pdf (տվյալների ամսաթիվը) 20.05.16): URL. http: //religion.ng.ru/problems/2005-12-21/6_dialog.htm (03.02.16), Հյուսիսային աստղում Սուրբ Պետրոս և Պողոս առաքյալների հիմնադրման 75-ամյակի տոնակատարություն, URL: http: //www.orthodox-canada.com/ru/75th-nniversary-peter-and-paul-church-in-northstar/?act=news&div=8243 03.02.16): [10] Ֆլորովսկի Գ., Եկեղեցու սահմանների վրա, Ուղղափառություն և էկումենիզմ: Փաստաթղթեր иURL: http: //liv.piramidin.com/publ/berdiaiev/Berdiaiev_Sbornik_statei.htm#8 (տվյալների հավաքում): 03.02.16): Նազելի Հայրապետյան ՄԻERԱCHԳԱՅԻՆ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Միջեկեղեցական երկխոսություն, էկումենիզմ, հանդուրժողականություն, կաթոլիկ եկեղեցի, ուղղափառ եկեղեցի, բողոքականություն, գաղափարախոսություն: ։

Սույն հոդվածն ամփոփում է վերջին տարիներին համաշխարհային աշխարհաքաղաքական գործընթացներում կրոնի դերակատարության բարձրացման և միջկրոնական երկխոսության ժամանակակից միտումների զարգացման հնարավորություններն ու առանձնահատկությունները։ Աշխատանքում ներկայացնում ենք ինչպես միջեկեղեցական երկխոսության ծագման, զարգացման շրջանները, այնպես էլ առանձին ներկայացնում ենք Ժամանակակից կրոնական երկխոսություն հիմնական երեք տարատեսակները։ Էկումենիզմը, ծագելով բողոքականության սրտում, շուտով վերածվում է միջկրոնական հանդուրժողականության և սիրո դրսևորման շարժման, ինչի արդյունքում էլ կրոնական երկխոսությունը հետզհետե դառնում է ժամանակակից դարաշրջանը բնութագրող գծերից մեկը։

2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունների արդյունքում մեր տարածաշրջանում ստեղծվել է որակապես նոր ռազմաքաղաքական իրականություն։ Ապրիլյան քառօրյա մարտերից երեք տարի անց տեղին է քաղաքագիտության եւ ռազմական հոգեբանության դիրքերից անդրադառնալ սույն թեմային՝ կատարելով որոշ հետեւություններ։ Նախեւառաջ՝ 2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունները հարկ է դիտարկել որպես Ադրբեջանի հետ հեռուն միտված, տեւական հակամարտության ռազմական ցիկլերից մեկը։ Ըստ այդմ՝ տեղի ունեցածը վերջին ռազմական բախումը չէ [1, 27-37 էջեր; 2]։ 2016-ի ապրիլին հակառակորդը խաղարկեց մեր պաշտպանությունը ճեղքելու մի շարք մարտավարական հնարքներ, որոնք արդեն հետապրիլյան շրջանում հղկվում են կայուն պարբերականությամբ անցկացվող զորավարժությունների ընթացքում։ Բնականաբար հակառակորդն իր ձախողումից դասեր կքաղի՝ հաջորդ մարտական գործողություններին նախապատրաստվելիս։ Միեւնույն ժամանակ, կամա, թե ակամա, հակառակորդը ապրիլյան մարտերի ընթացքում բացահայտել է իր մարտավարական մտահղացումները։ Ըստ այդմ` կարծում 259ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ եմ, աններելի կարճատեսություն կլինի թշնամու նոր ագրեսիան բացառելը։ Նմանաբնույթ՝ սահմանափակ ուժերի եւ միջոցների կիրառմամբ մարտական գործողությունների հավանականությունը պետք է մեծ համարել։ Հատկապես շեշտենք՝ ապրիլին հակառակորդի հարձակողական խմբավորումների առջեւ դրված խնդիրները չեն լուծվել։ Ավելին՝ հետապրիլյան շրջանում Բաքուն հետեւողական ջանքեր է գործադրում զինված ուժերի մարտական կարողությունները վերականգնելու ուղղությամբ։ Կայուն պարբերականությամբ անցկացվող զորավարժություններն ասվածի վառ ապացույցն են։ Ուստի տրվել ինքնախաբեության, ցանկալին իբրեւ իրականություն ընկալել չի կարելի. հուսալի եւ տեւական խաղաղությունը, ցավոք, անհնարին է տեսանելի հեռանկարում։ Որպեսզի հանկարծակիի չգանք, արագ մոբիլիզանանք ու հուժկու պատասխանով կասեցնենք թշնամուն մեր սահմաններին՝ խաղաղություն պարտադրելով նրան մեր սահմաններից դուրս, ապա պետք է հոգեբանորեն պատրաստ լինենք նոր ագրեսիային։ 2016 թ. ապրիլին մենք ականատեսը եղանք, որ ագրեսիային հաջողությամբ դիմակայելու գրավականը հենց այդ՝ հանրության պատրաստականությունն է։ Այս ամենի հետ մեկտեղ կարծում եմ նաեւ, որ ապրիլյան մարտերը սթափեցնող ազդեցություն ունեցան ալիեւյան կլանի վրա։ Որքան էլ, որ Բաքվում մարտերի ելքը ներկայացնեն որպես հաղթանակ, այնուամենայնիվ ենթադրում եմ, որ ալիեւյան նեղ շրջանակում մեր հանդեպ իրական հաղթանակի հանդեպ հավատը սասանվեց։ Իհարկե նախագահ Ալիեւը չի հրաժարվել ագրեսիվ նկրտումներից։ Ըստ ամենայնի Բաքվում արվել է հետեւություն առ այն, որ հարկավոր է ավելի լավ պատրաստվել հաջորդ հարվածը հասցնելուն։ Այդուհանդերձ վստահ եմ, որ ապրիլյան մարտերի ելքը ճնշող տպավորություն թողեց նախագահ Ալիեւի եւ իր շրջապատի վրա՝ մասնավորապես խորացնելով հետագայում ձախողվելու մտավախությունը։ Ակընհայտ է, որ ապագայում նախագահ Ալիեւին շատ ավելի դժվար է լինելու մարտական գործողությունների վերսկսման հրաման տալը, խորանալու է բարձրաստիճան զինվորականների հանդեպ թերահավատությունը, մասնավորապես, վերջիններիս կողմից իրականությունը աղճատված՝ ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելու վերաբեր260ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ յալ կասկածը։ Վստահաբար կարելի է ասել նաեւ, որ Բաքվի համար անսպասելի էր մարտական գործողությունների նման ընթացքն ու ելքը։ Այստեղ տեղին է մանրամասնել։ Կարծում եմ ագրեսիա սանձազերծելու պահին նախագահ Ալիեւը չուներ իրականությանը համարժեք պատկերացում Արցախի ՊԲ եւ սեփական զինված ուժերի մարտունակության վերաբերյալ։ Բաքվում պարզապես չէին սանձազերծի մարտական գործողությունները, եթե բարձրաստիճան զինվորականությունն իր գերագույն – գլխավոր հրամանատարին օբյեկտիվորեն ներկայացներ ուժերի հարաբերակցության իրական պատկերը, եւ որ ամենակարեւորն է, եթե նախագահ Ալիեւը գոնե մոտավորապես պատկերացներ մարտական գործողությունների իրական ելքը։ Ըստ ամենայնի, Բաքվում ագրեսիայի որոշումը կայացվել է ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելու տրամաբանությամբ զեկույցների հիման վրա։ Ավտորիտար համակարգերում հաճախ է այդպես պատահում, երբ ղեկավարի ցասումից վախենալով զեկուցվում է այն, ինչ ցանկալի է նրա համար։ Բոլոր հիմքերը կան ենթադրելու, որ Ադրբեջանի զինված ուժերում արդեն կորպուս օղակից բարձր վերադաս հրամանատարությանը ներկայացվում են իրականությունից էապես տարբերվող տեղեկություններ, որոնք վերջնականապես աղճատվում են, հղկվում՝ հագենալով ցանկալի շեշտադրումներով գերագույն գլխավոր հրամանատարին ներկայացվելու պահին։ Ըստ այդմ՝ նախագահ Ալիեւին ներկայացվում է ցանկալի պատկեր, որը իրականությունից բավական հեռու է։ Որքան էլ, որ ասենք, թե Բաքվում զինվորականության կյանքն արժեք չունի, այդուհանդերձ չեմ կարծում, թե նման համեստ արդյունքի՝ մի քանի հենակետերի համար նախագահ Ալիեւը պատրաստ կլիներ զոհել իր ամենապատրաստված անձնակազմերը։ Փաստ է, որ Բաքվում ակնկալում էին շատ ավելի մեծ արդյունքներ։ Այս առումով մեր մի քանի հենակետերի գրավումը բառի բուն իմաստով փրկեց նախագահ Ալիեւի դեմքը։ Իսկ ինչպե՞ս որակել ապրիլյան մարտերի ելքը։ Անշուշտ այն բնորոշել որպես լիարժեք հաղթանակ ճիշտ չէր լինի։ Մարտական գործողությունների ելքը մեզ համար հաջող էր, եւ ընդհանուր առմամբ, որոշ վերապահումներով այն կարելի է որակել որպես հաղթանակ։ Արվել է այն, ինչ հնարավոր է եղել անել երեք ու կես օրվա ընթացքում։ Ի վեր261ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ջո, պետք է հաշվի առնել, որ շատ կարճ ժամանակահատվածում կանխվել է «մեծ պատերազմ»։ Եթե պատկերավոր կերպով արտահայտվելու լինենք, ապա թշնամին գրավել է մի քանի հենակետ, բայց տանուլ է տվել կռիվը, իսկ մենք կորցրել ենք մի քանի հենակետեր, բայց հաղթել ենք կռիվը։ Այո՛ մեզանում այդ մի քանի հենակետերի կորուստը ցավոտ ընկալվեց։ Հանրության այդ ռեակցիան միանգամայն առողջ պետք է համարել։ Անշուշտ, «մեծ պատերազմի» սպառնալիքի պայմաններում որքան ավելի առաջ մղված լինեն մեր դիրքերն, այնքան ավելի կարճ ժամանակում հնարավոր կլինի կոտրել հակառակորդի հարձակման թափը։ Սակայն տվյալ դեպքում սկզբունքորեն կարեւոր է շեշտել, որ գրավելով պաշտպանության առաջին էշելոնի մի քանի հենակետ ադրբեջանական կողմը մեր հանդեպ վճռորոշ առավելություն չի ստացել։ Պաշտպանական համակարգի ամբողջականությունը պահպանվել է, պետական սահմանի ուրվագիծը փոխվել է աննշան։ Այս ամենն իհարկե չի նշանակում, թե այդ հենակետերը մեզ այլեւս պետք չեն։ Նշեմ, որ այդ կորուստը սկզբունքորեն վերականգնելի է, եւ առավել քան վստահ եմ, որ պատեհ առիթի դեպքում մերոնք չեն վարանի «վերականգնել արդարությունը»։ Իսկ հակառակորդը կտա նման առիթ։ Ընդ որում, տվյալ դեպքում սկզբունքորեն կարեւոր է մարտական խնդիրը անկորուստ, կամ նվազագույն կորուստներով լուծելը։ Ապրիլյան մարտերը միանգամայն տեղին է որակել որպես երկրորդ ադրբեջանական ագրեսիա Արցախի դեմ. ագրեսիա, որը կրկին ձախողվեց։ Սանձազերծելով Արցախի դեմ երկրորդ ագրեսիան, եւ կրկին ձախողվելով` պաշտոնական Բաքուն լեգիտիմացրեց Արցախի ներկա սահմանները։ Հատկապես ընդգծենք՝ Արցախի ներկա սահմանները գծվել են ադրբեջանական երկու ագրեսիա հետ մղելու արդյունքում։ Ահա այս համատեքստում անշուշտ մադրիդյան սկզբունքներն այժմ արդեն ժամանակավրեպ են, եւ բնականաբար վաղ թե ուշ պետք է բեկանվեն։ Պետությունների սահմանները գծվում, ապա միջազգային ճանաչում են ստանում ուժի օրենքով։ Ապրիլին Արցախի պետական սահմանը վերահաստատվեց հենց այդ՝ ուժի օրենքով։ Հատկապես ընդգծենք, որ Արցախի իրավասուբյեկտության ճանաչումը գրոշի արժեք չունի առանց ներկա սահմանների [3, 241-257 էջեր]։ Թուրք – ադրբեջանական ագրեսիվ նկրտումների հաստատուն 262ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ լինելու ֆոնին հայոց պետականության կենսունակության գրավականը ներկա սահմաններում Արցախի իրավասուբյեկտության ճանաչումն է, ինչը բարդ, ժամանակատար, սակայն իրականանալի նպատակ է [5]։ 2016-ի ապրիլին այդ ուղղությամբ կարեւոր քայլ արվեց։ Ըստ այդմ՝ Արցախի Պաշտպանության բանակի կողմից երկրորդ անգամ ադրբեջանական ագրեսիան հետ մղելն ու Արցախի սահմանների վերահաստատումը 2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունների հիմնական ռազմաքաղաքական արդյունքն է։ Երկու տարի առաջ արցախահայությունը՝ համայն հայության օգնությամբ վաստակեց իր արժանապատիվ ապրելու իրավունքը իր պատմական հայրենիքի մի բեկորի վրա՝ ներկա սահմաններում, ստիպեց աշխարհին հաշվի նստել Արցախի հայապատկանության հետ։ Եվս մեկ սկզբունքային հարց. ապրիլյան մարտական գործողություններից հետո նախագահ Ալիեւը կորցրեց իր շանտաժի հիմնական գործիքը` ռազմական ներուժով, արագ հաղթական պատերազմով վախեցնելու խաղաքարտը։ Ապրիլին հստակ երեւաց, որ ադրբեջանական բանակի մարտունակությունը մեղմ ասած խիստ չափազանցված է եղել։ Ի դեպ տեսակետն առ այն, որ Ադրբեջանի ռազմական ներուժը բավարար չէ Արցախի տարածքն օկուպացնելու համար՝ տիրապետող է նաեւ ռուսական եւ ռուսալեզու փորձագիտական հանրության շրջանում (Յ. Կեդմի, Մ. Խոդորյոնոկ եւ ուրիշներ) [7, 8]։ Բնավ չթերագնահատելով հանդերձ թշնամուն` այնուամենայնիվ ակնհայտ է, որ նախագահ Ալիեւը հետայսու այլեւս չի կարող համոզիչ լինել` ուժի դիրքերից հանդես եկողի կարգավիճակում։ Սա թերեւս ադրբեջանական ապրիլյան ագրեսիայի ձախողման հաջորդ ռազմաքաղաքական արդյունքն է։ Եվս մեկ նկատառում։ Այն, որ հակառակորդը կրկին պարտվել է արդեն պարզ էր ապրիլի 4-ին, երբ հյուսիս-արեւելյան ուղղությամբ պետական սահմանը մասամբ վերականգնվել էր, Ակնայի ուղղությամբ լայնամասշտաբ հարձկումը կանխվել, իսկ հակառակորդի հարձակման ռեսուրսը գրեթե սպառվել [9]։ Եվ դա այն դեպքում, երբ հակառակորդը մարտի էր նետել իր ամենապատրաստված անձնակազմերը։ Ապրիլի 4-ից հետո հակառակորդը խնդիր ուներ ամեն գնով պահել իր ձեռքն անցած մեր մի քանի հենակետերը։ Ըստ այդմ` Ապրիլի 4-ին, 5-ին մարտական գործողությունների, առանց չափազանցության, ամեն ժամն ա263ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ վելի ու ավելի ծանր էր դարձնում պարտության հետեւանքները։ Հենց այդ հանգամանքի գիտակցումն էլ ստիպեց հակառակորդին հրադադար խնդրել։ Իրողությունն այն է, որ ապրիլի 5-ին՝ հրադադարի կնքման պահին, ադրբեջանական հարձակողական խմբավորումներն արդեն կորցրել էին իրենց մարտունակությունն ու կատարում էին զուտ պաշտպանական խնդիրներ։ Հետեւաբար, աներկբայելի է այն տեսակետը, որ ապրիլի 5-ին հրադադարի կնքումը հարկ է դիտարկել որպես հայկական կաղմի կատարած մեծ փոխզիջում։ Այսպիսով՝ ադրբեջանական երկրորդ ագրեսիայի ձախողումից հետո հայկական կողմի դիրքերը բանակցային գործընթացում էապես ամրապնդվել են։ Այժմ ուժի դիրքերից հանդես գալու մենաշնորհը պատկանում է հայկական կողմին։

Հոդվածում քաղաքագիտության եւ ռազմական հոգեբանության դիրքերից վերլուծության են ենթարկվել 2016թ.-ի մարտական գործողությունների արդյունքում տարածաշրջանում ձեւավորված որակապես նոր իրողությունները։ Ապրիլյան մարտական գործողությունները դիտարկում են որպես Ադրբեջանի հետ տեւական հակամարտության ռազմական ցիկլերից մեկը /եւ բնավ ոչ վերջինը/՝ նկատի ունենալով թուրք – ադրբեջանական ագրեսիվ նկրտումների հաստատունությունը։

Տնտեսության մեջ ներդրումային գործընթացների վրա ազդող կարեւորագույն լծակներից է պետական ներդրումային քաղաքականությունը, որը կանխորոշում է դրանց կարգավորման, ինչպես նաեւ ներդրումների հոսքերի խթանման հիմնական ուղղություններն ու պայմանները։ Ակնհայտ է, որ արդյունավետ ներդրումային քաղաքականության միջոցով հնարավոր է ձեւավորել ներդրումային բարենպաստ միջավայր, որը ցանկացած երկրի 77տնտեսության զարգացման եւ կայուն աճի ապահովման կարեւոր նախապայմաններից է։ Սակայն, միաժամանակ պետք է նշել, որ միայն ներդրումների բացարձակ ծավալային աճի շնորհիվ հնարավոր չէ լուծել տնտեսության կայունության եւ երկարաժամկետ զարգացման, ազգաբնակչության զբաղվածության, եկամուտների համահարթեցման, մարդկային կապիտալի զարգացման, շրջակա միջավայրի պահպանության, բնական ռեսուրսների վերարտադրության, ինչպես նաեւ տնտեսության համար կարեւոր եւ հեռանկարային այլ խնդիրներ։ Վերջիններիս արդյունավետ լուծումը մեծապես կախված է տնտեսական աճի ներառականության ապահովումից։ Համաձայն Տնտեսապես զարգացած երկրների կազմակերպության (OECD) կողմից տրված ձեւակերպման՝ «Ներառական աճը այն տնտեսական աճն է, որն արդարացի բաշխվում է հասարակությունում եւ հնարավորություններ ստեղծում բոլորի համար»[9]։ Այն կարող է բնորոշվել նաեւ որպես աճի գործընթաց, որի ժամանակ տնտեսական հարաբերությունների մասնակիցներին տրվում են հավասար հնարավորություններ, որի արդյունքում բոլորը շահում են։ Ներառական աճի կարեւոր բաղադրիչներից են՝ մարդկային կապիտալում ներդրումները (կրթություն, առողջապահություն), նոր աշխատատեղերի ստեղծումը, պրոգրեսիվ հարկային քաղաքականությունը, սոցիալական պաշտպանությունը, տնտեսության մեջ խտրականության վերացումն ու մասնակցայնության բարձրացումը, ուժեղ տնտեսական ինստիտուտների ձեւավորումը։ Ըստ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի 2018 թվականի ներառական զարգացման ցուցիչի՝ աշխարհի ամենաներառական տնտեսությամբ երկիրը Նորվեգիան է, որին հաջորդում են Իսլանդիան, Լյուքսեմբուրգը, Շվեյցարիան, Դանիան։ Ինչ վերաբերվում է Հայաստանին, ապա այն զարգացող երկրների ցանկում 45-րդն է 74 երկրների շարքում։ Ընդ որում, Հայաստանն այս ցուցանիշով զիջում է իր հարեւաններին՝ Վրաստանին, Ադրբեջանին, Թուրքիային, Իրանին[10]։ Վերոգրյալն, ինչ խոսք, պայմանավորված է նորանկախ պետության կազմավորումից ի վեր Հայաստանում ձեւավորված տնտեսական հարաբերությունների եւ ներդրումային քաղաքականության առանձնահատկություններով, որոնք միտված չեն եղել տնտեսության ռազմավարական զարգացմանը եւ ներառականության ապահովմանը։ Ինչպես նախկինում, այնպես էլ այժմ Հայաստանի տնտեսության մեջ մուտք գործող ֆինանսական ռեսուրսների հիմնական մասն ուղղվում է պետության անհետաձգելի ծախսերի իրականացմանը, այդ թվում՝ արտաքին պարտքի սպասարկմանը։ Հայաստանում պետությունը եղել եւ շարունակում է մնալ իբրեւ բնակչությանը սատարող հաստատություն, որը դրամական ոչ բավարար միջոցները բաշխում է՝ բավարարելու սոցիալական ընթացիկ կարիքները եւ վճարելու տարբեր մակարդակների բազմաթիվ պետական ծառայողների աշխատավարձերը։ Փաստացի, նման իրավիճակը ժառանգվել է նախկին խորհրդային ժամանակաշրջանից, որը բավարարում է ինչպես իշխանական վերնախավին, այնպես էլ բնակչության ճնշող մեծամասնությանը։ Թերեւս, հենց դրա հետեւանքով երկրի 78տնօրինության տակ գտնվող միջոցների առյուծի բաժինը տնտեսության զարգացման մեջ չի ներդրվում եւ չի վերարտադրվում։ Ավելին, պետության առկա ֆինանսական միջոցները չեն բավականացնում անգամ բուն սոցիալական ոլորտի զարգացման մեջ ներդնելու համար, մասնավորապես առողջապահության, կրթության, գիտության եւ մշակույթի ժամանակակից օբյեկտների ձեւավորման համար։ Եվ սա այն պարագայում, երբ Հայաստանի ազգաբնակչությունն աստիճանաբար կրճատվելու միտում ունի։ Թեեւ գիտահետազոտական մշակումների եւ նորարարության մակարդակով Հայաստանը համարվել է ԽՍՀՄ ամենաառաջավոր հանրապետություններից մեկը, սակայն անկախացումից ի վեր պետության կողմից չապահովվեցին բավարար պայմաններ գիտնականների արդյունավետ գործունեության համար։ Ուղեղների արտահոսքը մեր հանրապետությանը զրկում է առավել արժեքավոր ու դժվարությամբ համալրվող ազգային ակտիվից։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանում գիտությունը չի կարող զարգանալ միայն միջազգային օգնության կամ սփյուռքի ներկայացուցիչների պարբերական բարեգործության շնորհիվ. անհրաժեշտ են երկարաժամկետ եւ լայնամասշտաբ ներդրումներ, այլ ոչ մնացորդային սկզբունքով միջոցների հատկացում։ Ավելին, տնտեսության ընդլայնողականացման պայմաններում գիտությունը չի կարող զարգանալ մեկուսացման մեջ. անհրաժեշտ է լիարժեքորեն ինտեգրվել նաեւ համաշխարհային գիտական հաստատությունների ցանցում։ Անդրադառնալով Հայաստանում ձեւավորված ներդրումային քաղաքականությանը՝ պետք է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը անկախություն ձեռք բերելուց հետո սկսեց ձեւավորել համապատասխան ինստիտուտներ, որոնք բնորոշ են ազատական տնտեսական համակարգին՝ որդեգրելով օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման, այսպես կոչված, «բաց դռների քաղաքականություն»։ Այդ համատեքստում իրականացվեցին մի շարք բարեփոխումներ բիզնեսի վարման պայմանների ապահովման եւ տնտեսական ենթակառուցվածքների ձեւավորման ուղղությամբ։ 1994 թվականին ՀՀ Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունվեց «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքը[1], որն, ինչ խոսք, դրական ազդեցություն ունեցավ հետագա տարիներին Հայաստանի տնտեսության մեջ ներդրումների ներգրավման գործում։ Վերջինիս նպաստեցին նաեւ 2000-ական թվականներից սկսած համաշխարհային տնտեսության վերելքը եւ արտերկրից ստացվող դրամական փոխանցումների խոշորածավալ հոսքերը, որոնցով պայմանավորված մինչճգնաժամային հատվածում Հայաստանում զգալի աճել էր մասնավոր ներդրումների ծավալը, հատկապես բնակարանային շինարարության ոլորտում։ Սակայն 2008 թվականին Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդակները տարածվեցին նաեւ Հայաստանի տնտեսության տարբեր ոլորտների վրա, ինչն առաջ բերեց ներդրումային հոսքերի էական կրճատում, որն էլ, իր հերթին, բացասաբար անդրադարձավ տնտեսական աճի շարժընթացի եւ հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակի վրա։ Համաձայն Ռոչեստերի համալսարանի պրոֆեսոր Մ. Ագիյարի եւ Հարվարդի համալսարանի նրա գործընկեր Գ. Գոպինատի վերջին 79հետազոտությունների՝ տնտեսական աճի տատանումները զարգացած եւ զարգացող երկրներում խիստ տարբերվում են[6], հետեւաբար տնտեսական ճգնաժամի առաջացման գործոնները եւ դրա ազդեցությունները եւս առանձին երկրներում միմյանցից զգալիորեն կարող են տարբերվել։ Մասնավորապես Հայաստանում համեմատաբար ավելի խորը անկման հիմնական պատճառը դեռեւս 2000 թվականից ՀՀ-ում արձանագրվող տնտեսական աճի կառուցվածքային առանձնահատկություններն էին. 2000-2008 թվականներին տնտեսական բարձր աճը ոչ արտահանելի հատվածի եւ հատկապես շինարարության ճյուղի աննախադեպ աճի արդյունքն էր, ինչը ՀՀ ներհոսող կապիտալ հոսքերի կտրուկ ավելացման եւ շինարարության ոլորտում այդ միջոցների կենտրոնացման հետեւանքն էր։ 2008 թվականի դրությամբ ներդրումների եւ ազգային խնայողությունների տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում բարձրացավ` կազմելով համապատասխանաբար 43% եւ 32%, սակայն ճգնաժամի ընթացքում այս ցուցանիշը ՀՆԱ-ում կտրուկ իջավ` պայմանավորված հիմնականում մասնավոր դրամական փոխանցումների նվազմամբ, իսկ ազգային խնայողությունները նվազեցին ավելի մեծ չափով[5]։ Ընդ որում, պետք է նշել, որ 2009 թվականին արձանագրված 14.1% անկման շուրջ 10.5 տոկոսային կետը բաժին էր ընկնում շինարարության ոլորտին[7]։ Թեեւ Հայաստանին հաջողվեց հաղթահարել ճգնաժամի հիմնական ազդեցությունները, սակայն հետճգնաժամային հատվածում ինչպես ներդրումների ծավալների, այնպես էլ տնտեսական աճի տեմպերը չվերականգնվեցին։ Փաստացի, Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ընթացքում եւ դրան հաջորդած ժամանակահատվածում Հայաստանում տնտեսական աճի դանդաղման միտումն ունեցել է հաստատուն երկարաժամկետ բնույթ՝ հանդիսանալով օբյեկտիվ գործոնների երկարատեւ ազդեցության արդյունք։ Հայաստանում ձեւավորված պետական կառավարման ոչ ներառական մոդելի պայմաններում տնտեսության մեջ արձանագրված անկայուն տնտեսական աճը փաստացի ավելի է խորացրել հասարակության մեջ եկամուտների անջրպետը՝ հատկապես հետճգնաժամային ժամանակահատվածում։ Նշենք, որ Ջինիի գործակիցը, որը հասարակության շերտավորման վիճակագրական ցուցանիշն է եւ ցույց է տալիս եկամուտների բաշխման անհավասարության աստիճանը, զարգացման համադրելի մակարդակ ունեցող երկրների շարքում ամենաբարձրերից մեկն է մեր հանրապետությունում։ Ավելին, Համաշխարհային բանկի տվյալներով՝ Հայաստանում Ջինիի գործակիցը 2009-2018 թթ. անշեղորեն աճի միտում է ունեցել (2009-ին՝ 29,6 տոկոս, 2018-ին՝ 36 տոկոս)։ Համեմատության համար պետք է նշել, որ Արեւելյան Եվրոպայի եւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներում Ջինիի գործակիցը տատանվում է 0.25-ից մինչեւ 0.45-ի տիրույթում[4]։ Վերոգրյալն, անշուշտ, վկայում է այն մասին, որ անցած տարիների ընթացքում Հայաստանի տնտեսական աճը ներառական բնույթ չի կրել։ Հայաստանում բարձր տեմպերով ներառական տնտեսական աճ արձանագրելու նպատակով մեծապես կարեւորվում է անհրաժեշտ ծավալով ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը, 80որոնք նպատակաուղղված ներդրումային քաղաքականության արդյունքում կապահովեն տնտեսության ներառականության պատշաճ մակարդակ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության զարգացման համար առանձնակի կարեւորություն ունեն հատկապես երկարաժամկետ ներդրումները, քանի որ կարճաժամկետ ներդրումները հիմնականում ուղղվում են տնտեսության մակարդակով մարտավարական խնդիրների լուծմանը, իսկ երկարաժամկետ ռազմավարական խնդիրների լուծման անհրաժեշտությունը ենթադրում է երկարաժամկետ ներդրումների առկայություն, որոնք էլ, իրենց հերթին, առաջ են բերում դրանց ձեւավորման աղբյուրների, օգտագործման արդյունավետության, վերադարձելիության եւ այլ խնդիրների վերլուծության անհրաժեշտություն։ Այս առումով պետք է նշել, որ անցած տարիներին Հայաստանի կառավարության կողմից իրականացված ներդրումային քաղաքականությունն աչքի չի ընկել ռազմավարականությամբ, հիմնականում չի կրել համակարգային բնույթ եւ թելադրված է եղել իրավիճակային լուծումներով՝ առանց վերջիններիս հիմնավոր տնտեսագիտական գնահատականների։ Մասնավորապես, 2015 թվականին ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացավ «ՀՀ ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգը», որի հիմնական նպատակն էր՝ բնութագրել հանրապետության ներդրումային միջավայրը, սահմանել ներդրումային ոլորտում պետական քաղաքականության հիմնական նպատակները եւ նախանշել դրանց իրագործման համար անհրաժեշտ միջոցառումներն ու վերջիններիս ուղղությունները[3]։ Նշված հայեցակարգի ընդունումը թեեւ լուրջ առաջընթաց քայլ էր մեր երկրում ներդրումային բարեփոխումների իրականացման ուղղությամբ, սակայն դրանում արտացոլված միջոցառումները կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է լուրջ բարեփոխումներ իրականացնել ինչպես ներդրումները կարգավորող օրենսդրական դաշտում, այնպես էլ կառավարության տնտեսական քաղաքականության առանցքային ուղղություններում։ Գնահատելով Հայաստանում վերջին տարիներին իրականացված պետական մակրոտնտեսական քաղաքականությունը կարելի է նկատել, որ այն հիմնականում չի բխել ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացած ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգում ամրագրված սկզբունքներից ու մոտեցումներից, այսինքն՝ չի ապահովել բարենպաստ տնտեսվարման պայմաններ եւ գրավիչ ներդրումային միջավայր։ Վերջինիս մասին են վկայում նաեւ տնտեսության մեջ առկա ներքոհիշյալ բացասական երեւույթները, որոնք անմիջական բացասական ազդեցություն են ունենում ներդրումային միջավայրի եւ ներդրումային գործունեության զարգացման վրա, մասնավորապես՝ տնտեսական իրավիճակի անորոշությունների բարձ մակարդակը, մրցակցային միջավայրի անկատարությունը, ստվերային տնտեսության առկայությունը, գիտության եւ տնտեսություն արդյունավետ փոխգործակցության ցածր մակարդակը, ներդրումային գործունեությունը խթանող եւ տնտեսապես հիմնավորված արտոնությունների բացակայությունը, պետություն-գործարար հատված ակտիվ փոխգործակցության բացակայու81թյունը, սեփականության իրավունքների եւ ներդրողների շահերի պաշտպանության ցածր որակը, մարդկային կապիտալի զարգացման ցածր մակարդակը, ազգաբնակչության եկամուտների գնալով խորացող անհավասարությունը եւ այլն։ 2018 թվականի ապրիլին Հայաստանում տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխությունները շրջադարձային քայլ հանդիսացան տնտեսության մեջ լայնածավալ բարեփոխումների մեկնարկի համար։ Համաձայն 2019 թվականին հաստատված ՀՀ կառավարության ծրագրի՝ առաջիկա տնտեսական քաղաքականության հիմնական առանձնահատկությունը լինելու է ներառական տնտեսական աճի խթանումը, որը նախատեսում է պետության կողմից տնտեսական դաշտում համապատասխան պայմանների ապահովում՝ համախառն ազգային արդյունքի ձեւավորման գործում եւ տնտեսական գործունեության ոլորտում առավելագույն թվով մարդկանց ներգրավելու համար[2]։ Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ խնդիրների հրատապ լուծման համար անհրաժեշտ է հիմնովին վերանայել Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող պետական ներդրումային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ Ներդրումային միջավայրի բարելավումը համարելով երկրի տնտեսական առաջընթացի հիմնական գերակայություններից մեկը, անհրաժեշտ ենք համարում մշակել եւ նպատակաուղղված կերպով իրականացնել այնպիսի միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձեւավորմանը` ռիսկերը նվազեցնելու ու ներդրումների իրականացման համար լրացուցիչ տնտեսական ու վարչարարական խթաններ ապահովելու միջոցով։ Հայաստանում երկարաժամկետ ներդրումների խթանման համար անհրաժեշտ է ապահովել բաց եւ ազատական պայմաններով տնտեսություն՝ պետական ապարատի վարչարարության բարձր արդյունավետությամբ։ Ներկայումս Հայաստանի համար տնտեսության առաջնահերթ ճյուղերի տեխնոլոգիական զարգացումը եւ մարդկային կապիտալի աճը պետք է հանդիսանան ներդրումների խթանման եւ տնտեսության կայուն զարգացման ապահովման հիմնախնդիրների կարեւոր լուծումներ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ անհրաժեշտ է ձեւավորել համապատասխան պայմաններ տնտեսության զարգացման ներառական մոդելի կայացման ուղղությամբ, ինչի համար նախեւառաջ Հայաստանի տնտեսությունը պետք է ապահովի տնտեսական զարգացման կայուն ցուցանիշներ։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է ամբողջ ծավալով օգտագործել Հայաստանի տնտեսության նախկինում չգործարկված պոտենցիալ աճի հիմնական գործոնները։ Հայաստանում մակրոտնտեսական քաղաքականության բոլոր ուղղությունների համար պետք է սահմանվեն հստակ ռազմավարություններ՝ որպես գերակա նպատակ սահմանելով երկրի տնտեսության երկարաժամկետ կայուն զարգացումը եւ ներառական աճը՝ տեղական եւ օտարերկրյա ներդրումների խթանման հիման վրա։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Հայաստանում ներառական տնտեսական աճին միտված ներդրումային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները պետք է հանդիսանան. սեփականության եւ ներդրումների իրավական պաշտպանությունը, ներդրումային հարաբերությունների բոլոր մասնակիցների համար բարենպաստ, մրցակցային, ոչ խտրական եւ կանխատեսելի պայմանների երաշխավորումը, ՀՆԱ որակական կառուցվածքի բարելավումը՝ տնտեսության մեջ գիտատեխնիկական առաջընթացն ու նորարարությունների խթանման հաշվին, տնտեսության արտահանող ճյուղերի առաջնահերթ խթանումը, թողարկվող ապրանքների ու ծառայությունների մրցունակության բարձրացումը, փոքր եւ միջին ձեռնարկություններում ներդրումների խրախուսումը, կոլեկտիվ ներդրումային ինստիտուտների զարգացումը, մարդկային կապիտալի զարգացումը, այդ թվում՝ աշխատուժի որակի եւ արտադրողականության բարձրացումը, նորարարությունների խթանումը եւ գիտելիքահեն արտադրությունների զարգացումը, էներգախնայող, բնապահպանական եւ բարձր տեխնոլոգիական ոլորտներում ներդրումների խրախուսումը, հանրապետության մարզերի ներդրումային գրավչության բարձրացումը։ Վերոհիշյալ խնդիրների հրատապ լուծման համար պահանջվում են գիտականորեն հիմնավորված եւ համակարգային բարեփոխումներ՝ շուկայական տնտեսական համակարգի ինստիտուտների զարգացման, օրենսդրական դաշտի բարելավման եւ ներդրումային քաղաքականության նոր սկզբունքների ու մոտեցումների սահմանման ուղղությամբ։ Այսպիսով, տնտեսության կայուն եւ երկարաժամկետ աճի կարեւորագույն նախապայմաններից մեկը՝ տնտեսական աճի ներառականության ապահովումն է եւ այս ուղղությամբ կարեւոր դերակատարում ունի պետական ներդրումային քաղաքականության ուղղվածությունը, ինչի միջոցով հնարավոր է ինչպես օտարերկրյա, այնպես էլ տեղական ներդրումների հոսքերն ուղղել դեպի տնտեսության ռազմավարական, գիտելիքահեն եւ ռեսուրսախնայող ոլորտներ, որոնց զարգացումն իր հերթին կխթանի տնտեսության առաջանցիկ զարգացումը։

Տնտեսության կայուն առաջընթացի կարեւորագույն նախապայմաններից մեկը տնտեսական աճի ներառականության ապահովումն է, եւ այս առումով կարեւոր դերակատարում ունի պետական ներդրումային քաղաքականության ուղղվածությունը, որի միջոցով հնարավոր է ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրումների հոսքերն ուղղել դեպի տնտեսության ռազմավարական, գիտելիքահեն եւ ռեսուրսախնայող ոլորտներ, որոնց զարգացումն իր հերթին կխթանի Հայաստանի տնտեսության առաջանցիկ զարգացումը։ Այդ ուղղությամբ անհրաժեշտ են գիտականորեն հիմնավորված եւ համակարգային բարեփոխումներ՝ շուկայական տնտեսական համակարգի ինստիտուտների զարգացման, օրենսդրական դաշտի բարելավման եւ ներդրումային քաղաքականության նոր սկզբունքների ու մոտեցումների սահմանման ուղղությամբ։

ՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻՍՏԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ «ԱԶԱՏ ԳՈՏԻ» ԹՈՔ-ՇՈՈՒՈՒՄ «Տեղեկատվական դարաշրջանում առաջին տեղն զբաղեցնում է «տեսաձայնային մշակույթը»՝որպես զանգվածային հաղորդակցության միջոցների հենարան։ Կինոյի և առաջին հերթին հեռուստատեսության ազդեցության տակ սկսում է ձևավորվել, այսպես կոչված, «էկրանային սերունդը»1։ Այն ամենը, ինչ պատկերվում է գունավոր էկրանին, հեռուստադիտողի մոտ այս կամ այն վարքագիծը ձևավորելու միտում ունի։ Շատ դեպքերում դրանք ընդօրինակված են արևմտյան արժեքներից ևհարմարեցված տեղական հեռուստադիտողի գիտելիքներին ու պատկերացումներին։ Հեռուստատեսության կողմից առաջարկվող կենսաոճերը, կարելի է ասել, կեղծ ոճեր են, որոնք, հակադրվելով իրականությանը, փորձում են ստեղծել «քվազի-իրականություն»։ Այս իրականությունը, որը փաթաթվում էհեռուստադիտողի վզին մեդիայի կողմից, պոստմոդեռնին բնորոշ գիծ է։ Որոշ արևմտյան հետազոտողների կարծիքով՝ «Ժամանակակից հեռուստատեսությունն իրենից ներկայացնում է արքետիպայինպոստմոդեռնիստական ձև։ Հեռուստատեսության պոստմոդեռնիստական ոճը որոշվում է ոչ միայն տեսաձայնային նյութերի մատուցմամբ, այլև խոսքային մշակույթի միջոցով։ Հենց հեռուստատեսություննէ այսօր լսարանին թելադրում բարոյական, գեղագիտական արժեքներ, վարքագծի նորմեր։ Ինքնինիրականությունը ժամանակակից ԶԼՄ-ում ոչ այնքան արտացոլվում է, որքան կառուցվում (կամ հակառակը՝ ապակառուցվում) տարբեր փաստերի և պատկերների միացման միջոցով՝ այդկերպ հեռուստադիտողի մոտ ձևավորելով հատվածային, կոլաժային գիտակցություն»2։ Քանի որ պոստմոդեռնի կարևոր գծերից է մշակույթի խաղային բնույթը և պերֆորմանսը (թատերականացում), կարելի է ասել, որ պրակտիկորեն այս կամ այն իրադարձությունը ձեռք է բերում վառ ևարդյունավետ բեմականացման կամ շոուի ձև նաև հեռուստատեսությունում3։ «Բեմականացված հասարակության մեջ», ըստ Գի Դեբորի, առաջին պլան են մղվում քաղաքական շոուն, իրավական շոուն և այլն։ Գլխավորը շոուում մասնակցությունն է, հանդիսատեսը և կատարողը միաձուլված են, ոչ անհատականացված. այս պահին առկա կառնավալային մթնոլորտը վերածվում է կյանքի մշտական ձևի»4։ Հեռուստատեսության դեպքում, մասնավորապես՝ բանավեճերի, թոքշոու ժանրերում հեռուստադիտողին հաճույք է պատճառում այն, որ բանավիճող կողմերից մեկն ի վերջո հայտնվում է «պարտվածի» կարգավիճակում։ Ումբերտո Էկոն նշում է. «Հեռուստադիտողներին չի հետաքրքրում խոսակցության էությունը, այնամենը, ինչ ասում են հաղորդմանը հրավիրված հյուրերը, նրանց դուր են գալիս միայն վիրավորանքները և հյուրերի միջև բախումները։ Իրականությունն այն է, որ թոք-շոուների հանդիսատեսը հաճույք էստանում միայն այն ժամանակ, երբ մասնակիցները միմյանց հետ վեճի են բռնվում, իսկ վեճի թեմանայդքան էլ էական չէ։ Նրանց դուր են գալիս զայրացած դեմքերը, բղավոցները, «թույլ տվեք ես վերջացնեմ, ես ձեզ չէի ընդհատում» խոսքերը. այս ամենն արդեն իսկ ներդրված է հաղորդման սցենարում»5։ Եթե ցանկացած միտք արդեն իր ամրագրումը ստացել է հեռուստատեսային սցենարի միջոցով,ապա կարծիքները, որոնք արտահայտվում են տարբեր ոլորտների մասնագետների, փորձագետներիկողմից, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ հրատապ խնդրին լուծում տալու սիմուլյացիա (կեղծակերպում), որը բնորոշ է պոստմոդեռնին։ «Ժամանակակից իմաստով «սիմուլյացիան» սահմանվում է որպես իսկականիկրկնօրինակ, որի բնօրինակը երբեք գոյություն չի ունեցել (Ֆ. Ջեյմիսոն), կամ որպես ինչ-որ բանիվերաներկայացում (ռեպրեզենտացիա), որն իրականում գոյություն չունի (Ժ. Բոդրիար), նշան, որը հեր1 Кириллова Н., Медиакультура։ от модерна к постмодерну, Москва, 2006, с. 306. 2 Познин. В., «Экранная культура» в свете постмодернизма, (հասանելի է http։ //russkayarech.ru/files/issues/2008/2/07-poznin.pdfհղմամբ)։ 3 Տե՛ս Нарижный Ю., Философия постмодернизма (հասանելի է http։ //postmodern.in.ua/?p=1695 հղմամբ)։ 5 Эко У., Ток-шоу - только крики и инсценированные споры (հասանելի է http։ //inosmi.ru/world/20130617/210126257.htmlհղմամբ)։ քում է և՛ բնօրինակը, և՛ կրկնօրինակը (Ժ. Դելյոզ), ինչպես նաև՝ «կաղապարում, իրականության փոխնյութ, ճշմարտացի նմանություն, դատարկ ձև»1։ Եթե սիմուլյացիան դիտարկենք հեռուստատեսության և հատկապես թոք-շոուի դեպքում, կարողենք միանշանակորեն ասել, որ ցանկացած թեմա, որ տեղ է գտնում թոք-շոուում, հասարակության մեջառկա հրատապ խնդիրների ներկայացումն է, հիմնականում ուռճացրած ձևով։ Սիմուլյացիան պոստմոդեռնին բնորոշ հատկանիշ է, և ժամանակակից մեդիարտադրանքները ոչ թե զուրկ են, այլ ընդհակառակը, հենց դրանց հիման վրա են կառուցվում՝ փորձելով կրկնօրինակել ստեղծված իրավիճակըև այն բեմականացնելով։ «Շոուն յուրատեսակ բեմականացում է, թատերականացված տեսարան, որն ուղեկցում է հասարակական և մշակութային կյանքի միջոցառումները։ Այդկերպ հեռուստատեսային տեսարանների վերածումը հեռուստադիտողի ամենօրյա զվարճանքի առարկայի որոշ հետազոտողներ համարում ենժամանակակից հեռուստատեսության յուրահատուկ բնույթ և խնդիր։ Իր կառուցվածքում համադրելովտարբեր ժանրերը և լսարանի վրա ազդելու մեթոդները՝ այն ձգտում է ձեռք բերել լսարանի ուշադրությունը։ Հեռուստադիտողի մոտ մասսայականություն վայելելու համար թոք-շոուներ ստեղծողներըգնում են ցանկացած խորամանկության, խարխլում հասարակության հիմքերը, կամ հակառակը՝ հիշողության խորքերից վեր են հանում վաղուց մոռացված ավանդույթներ, խախտում էթիկական նորմերը։ Իհարկե, ո՛չ ստեղծողները, ո՛չ հեռուստադիտողները չեն թաքցնում, որ էկրանին տեղի ունեցածն այսկամ այն շոուի շրջանակներում ոչ այլ ինչ է, քան խաղ»2։ Հայաստանյան մեդիամշակույթում թոք-շոուներն ի հայտ են եկել 2005 թ., իսկ որոշ մասնագետների պնդմամբ՝ առաջին թոք-շոուն համարվում էՀանրային հեռուստաընկերության «Բաց նախագիծ» ծրագիրը։ Կոչված լինելով մեկնաբանել հասարակությունում առկա տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և այլ կարևորություն ունեցող հարցեր՝ դիտարկենք Հանրային հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող «Ազատ գոտի» թոք-շոուն՝ պոստմոդեռնի այնպիսի տարրերի դրսևորման տեսանկյունից, ինչպիսիք են պերֆորմանսը և կեղծակերպումը (սիմուլյացիա)։ Նախ, սկսենք նրանից, թե թոք-շոուի հեղինակներն ինչպես են բնութագրում «Ազատ գոտի»-ն.««Ազատ գոտի» թոք-շոուն ազատ հարթակ է, որտեղ քննարկվում են հասարակական, սոցիալականբոլոր այն հարցերը, որոնք հանրության ուշադրության կենտրոնում են, հրատապ են և լուծման կարիքունեն։ Թոք-շոուի դասական ձևաչափը հետևյալն է՝ կողմ և դեմ մասնակիցներ՝ իրենց փաստարկներովու հակափաստարկներով։ Տաղավարում հասարակական, քաղաքական գործիչներն ու պետականպաշտոնյաները հարցը դիտարկում են յուրաքանչյուրն իր տեսանկյունից, իսկ լրագրողական հետաքննությունը ցույց է տալիս, թե ո՞րն է իրականությունը, ո՞վ է թերացել, ո՞վ է պատասխանատուն։ Քննարկվող թեման դիտարկվում է նաև միջազգային փորձի տեսանկյունից։ Տեսաշարով ներկայացվում է, թե տվյալ խնդիրն ինչպես են լուծում զարգացած երկրները, կամ չլուծելու դեպքում ինչաղետալի հետևանքներ են լինում»3։ Առաջին հայացքից, երբ կարդում ենք բնութագրումը, թվում է՝ այս հաղորդման հեղինակներն իսկապես մտածում են հասարակությանը հուզող հարցերի մասին, իսկ լրագրողական հետաքննությունըցույց է տալիս «իրական դեպքեր»։ Միջազգային փորձի անդրադարձը թոք-շոուի տվյալ թողարկմանթեմայի վերաբերյալ, որը տեղ է գտել հաղորդման բնութագրման մեջ, մեզ հուշում է, որ քննարկվելիքհարցերը գլոբալ մակարդակով լուծված են և մնում է միայն այս հաղորդման միջոցով կամ օգնությամբլուծվեն նաև հայաստանյան իրականությունում։ Բնութագրումը թույլ է տալիս մի պահ մտածել, որ,եթե նմանատիպ հաղորդումներ շատ լինեն, հասարակությունում առկա խնդիրները շուտափույթլուծում կստանան հրավիրված հյուրերի և փորձագետների հմուտ փաստարկների ու վերլուծությունների շնորհիվ։ Բայց դա՝ ընդամենը մի պահ, մինչև չենք նկատում «թոք-շոու» արտահայտությունը։ Այս հաղորդման շրջանակներում դիտարկենք պոստմոդեռնին բնորոշ պերֆորմանսը։ Պերֆորմանսը կարճ ներկայացում է, որն իրականացվում է մեկ կամ մի քանի մասնակիցների միջոցով։ Ի տարբերություն թատրոնի՝ պերֆորմանսի դեպքում կատարողն իրականացնում է իրական գործողություններ, հատուկ պատրաստություններ չեն ենթադրվում։ Այն պայմանականորեն կարելի է անվանելվիզուալ արվեստի թատրոն4։ «Ազատ գոտի» թոք-շոուում պերֆորմանսը դրսևորվում է հետևյալ կերպ.ազատ հարթակը թատերաբեմն է, կողմ և դեմ գործողները՝ թատերականացման մասնակիցները,«կեղծ» հերոսը՝ իրականության ներկայացումը, լրագրողական հետաքննությունը և միջազգային փորձի անդրադարձը՝ այդ իրականության վերաներկայացումը։ 1 Гусева Е., Театрализация жизни, как презентация симулякров, 2011, (հասանելի էhttp։ //9emaya.com/index.php?topic=14531.msg1037083#msg1037083 հղմամբ)։ 3 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.1tv.am/hy/program/Azat-goti/29#sthash.0o0X83Nb.dpuf հղմամբ։ 4 Մանրամասն տե՛ս http։ //studopedia.org/1-81861.html հղմամբ։ Այսպես, «Ազատ գոտի» թոք-շոուի 04.12.14 թ. թողարկմանը քննարկվում էր հասարակական կարևորություն ունեցող այնպիսի խնդիր, ինչպիսին ամուսնալուծությունն է։ Սոցիալական կարևորագույնինստիտուտներից մեկի՝ ընտանիքի կազմաքանդումը հաղորդման հեղինակները վերնագրել են «Վիրտուալ ամուսնալուծություն» արտահայտությամբ։ Վիրտուալ բառի գործածումը հեռուստադիտողիմոտ համացանցի հետ անմիջականորեն կապելու միտում ունի։ Ըստ այդմ, նախքան բուն քննարկմաննանցնելը՝ կարելի է ենթադրել, որ ամուսնալուծության պատճառն ինչ-որ ձևով կապված է համացանցիհետ։ Առաջին քայլը՝ հեռուստադիտողին վերնագրի մատուցումը, իրականացված է։ Հեռուստադիտողըհաղորդման վերնագիրը «մարսեց»։ Խաղային բնույթ կրող այս վերնագիրը նրան թույլ է տալիս միփոքր «մարզել ուղեղը» և հնարավոր բացատրություններ տալ։ Խաղի մեկնարկն, այդպիսով, տրված է,հերթը բուն «թատերականացմանն» անցնելն է։ Կարելի է ասել, որ հեռուստատեսային թոք-շոուն, մի կողմից, իրականացնում է ինքնատիպ փականի գործառույթ, որի միջոցով հասարակության մեջ կուտակված դժգոհություններն են արտահայտվում, մյուս կողմից՝ արհեստականորեն ուռչացված կրքերով այն հեռուստադիտողին շեղում է իրականկյանքից՝ իրականացնելով զանգվածային մշակույթի հիմնական գործառույթներից մեկը՝ իրականությունից հեռացնելը1։ Ինչպես բեմականացման դեպքում, երբ յուրաքանչյուրն իրեն բաժին ընկած դերն է խաղում, այսթոք-շոուում ևս գործում է այդ սկզբունքը. հրավիրված են ամուսնությունների գրանցումն իրականացնող մասնագետ, լրագրող, հրապարակախոս, սոցիոլոգ, հոգեբան, ոստիկանության աշխատակից։ Դերերը բաշխված են, և պոստմոդեռնին բնորոշ թատերականացումը զուգակցվում է սիմուլյացիայի հետ։ Այստեղ շոումենը նշում է. «Այսօր մեր տաղավարում ներկա է նաև հերոսը, ում թե՛ անձը, թե՛, բնականաբար, անունը հասկանալի պատճառներով չենք հրապարակի։ Բայց նա այստեղ է և կպատմի իրպատմությունը»։ Այսպիսով, սիմուլյացիան թոք-շոուում հանդես է գալիս անհայտ հերոսի կերպարով,որին հեռուստադիտողը չի տեսնում, բայց նրա պատմածը ենթադրվում է, որ պետք է ընկալվի որպեսիրականություն։ Ոչ մի երաշխիք չկա, որ այդ հերոսն իրական է, իսկ նրա պատմածը՝ անձնական կյանքից վերցված դրվագ։ Թերևս այստեղ խոսում է «պոստմոդեռնի գեղագիտությունը, որն զգալի ազդեցություն է թողել հեռուստատեսության առանձնահատկության վրա։ Հեռուստատեսային հողորդումներն սկսում են ընկալվել որպես իրականություն, իսկ հասարակական կյանքը՝ որպես հեռուստատեսային հայելի»2։ Հաղորդման առաջին տասներկու րոպեների ընթացքում փորձագետները բերում են համաշխարհային փորձի վերաբերյալ տեղեկություններ, կիբերհանցագործութունների իրավական կարգավորմանմեխանիզմներ, սոցիոլոգիական որոշ հետազոտության արդյունքներ։ Պոստմոդեռնիստական թատերականացումն իր հաստատումը ստանում է «կեղծ» հերոսի՝ համացանցի միջոցով ծանոթության ևխաբեության զոհ դարձած դրվագի ներկայացմամբ, որին հեռուստադիտողը չէր տեսնում, այլ միայնլսում էր։ «Կեղծ» հերոսը, այսպիսով, կարելի է ասել, իրականության ներկայացումն է։ Թոք-շոուն ընդհատվում է լրագրողական հետաքննության ներկայացմամբ։ Եթե «կեղծ» հերոսիառկայությունը դիտարկենք որպես իրականության ներկայացում, ապա լրագրողական հետաքննությունը և միջազգային փորձի անդրադարձն այս թոք-շոուի շրջանակում, կարելի է ասել, իրականությանվերաներկայացումն են։ Բացի նրանից, որ թատերականացման մասնակիցները, ինչպես նաև բոլոր հավաքվածները պարտադիր պետք է որոշակի գեղարվեստական գործողություն իրականացնեն, կարևոր է նաև զանգվածիարձագանքը, որը դրսևորվում է հատկապես ծափահարությունների միջոցով։ Հեռուստադիտողը դրանով ցույց է տալիս իր համաձայնությունը կամ հակառակը3։ «Ազատ գոտի» թոք-շոուի «Վիրտուալամուսնալուծություն» հաղորդման դեպքում «պարտված» կողմ կարող ենք համարել հրավիրված հյուրերից գրող-հրապարակախոսին, որն իր հուզական դրսևորումներով ապահովում է թոք-շոուին բնորոշժամանցը։ Համանման սկզբունքով և նմանօրինակ շեշտադրումներով իրականությունը կառուցվում է նաևայս թոք-շոուի մյուս թողարկումներում։ Չնայած նրան, որ այս մեդիարտադրանքում կառուցված իրականությունը որոշակիորեն պայմանական բնույթ է կրում, սակայն դրա զգալի ազդեցությունը լսարանիվրա չի կարելի բացառել։ Պոստմոդեռնիստական սիմուլյացիան և թատերականացումը, կարելի է ասել,լիարժեքորեն տեղավորվում են «Ազատ գոտի» թոք-շոուի հղացքում՝ հեռուստադիտողի մոտ ձևավորելով «քվազի-իրականություն» և ապահովելով զանգվածային մշակույթին բնորոշ ժամանցային գործառույթի իրականացում։ 1 Տե՛ս Гмызина Э., Телевизионное ток-шоу как модель глобальной массовой культуры։ 3 Педагогическая регуляция метода театрализации в творческом процессе художественно-публицистических программ, (հասանելի է http։ //www.irbis.vegu.ru/repos/12560/Html/13.htm հղմամբ)Ալինա ՆահապետյանՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻՍՏԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ «ԱԶԱՏ ԳՈՏԻ» ԹՈՔ-ՇՈՈՒՈՒՄԲանալի բառեր՝ պոստմոդեռն, թոք-շոու, պերֆորմանս, սիմուլյացիա։

Հոդվածում փորձ է արվել պոստմոդեռնիստական հարացույցի շրջանակներում վերլուծել «Ազատ գոտի» թոք-շոուն։ Վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ պոստմոդեռնին բնորոշ այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են պերֆորմանսը և սիմուլյացիան, լիարժեքորեն դրսևորվում են այս հեռուստատեսային ժանրում։

ԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՋՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎՋուրն անօրգանական միացություն է, որը բնության մեջ ամենատարածվածնյութն է և հանդես է գալիս գրեթե ամենուրեք։ Մեր մոլորակի ջրերի 2.5 %-ն էքաղցրահամ (պիտանի խմելու), ընդ որում՝ 98.8 %-ը սառույցներն ու ստորերկրյաջրերն են։ Ստորերկրյա ջրերը երկրակեղևի տարբեր խորություններում՝ ապարներիճեղքերում, ծակոտիներում գտնվող ջրերն են։ Ստորգետնյա ջրհավաք ավազանըսնուցվում է գետերից, վտակներից և մակերևութային հոսքից։ Այն կարող է մեծնշանակություն ունենալ գետային հոսքի ձևավորման գործում, երբ ջրատարապարներն ունեն հրաբխային ծագում։ Արագածի լեռնազանգվածի տարածքումնմանատիպ սնման մոդել ունի Քասաղ գետը, որի ստորգետնյա սնման բաղադրիչըկազմում է 51 %։ Ջրի սպառման ավելացումը մարդկության տնտեսական և կենսականպահանջների բավարարման նպատակով, ինչպես նաև ոչ ռացիոնալ օգտագործումը,տասնամյակներ անց ՀՀ որոշ շրջաններում կհանգեցնեն սակավաջրության՝ առաջբերելով բնապահպանական լուրջ խնդիրներ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ՀՀ-նքաղցարահամ ջրերի պաշարներով համարվում է «միջին չափով ապահովված»պետություն, այժմ էլ ՀՀ Արագածոտնի և Արմավիրի մարզերի մի շարք բնակավայրերունեն խմելու և ոռոգման ջրի խնդիր, ուստի շատ կարևոր է շրջանում ստորերկրյաջրերի ձևավորման, տեղափոխության, բեռնաթափման մարզերի և հեռանկարայինտեղամասերի բացահայտումը։ Նախկինում այս հարցով զբաղվել են բազմաթիվուսումնասիրողներ՝ Ավետիսյան Վ. Ա, Բալյան Ս. Պ, Մինասյան Ռ. Ս, Վարդանյան Վ.Պ և այլք։ Կատարվել են երկրաբանա-երկրաֆիզիկական համալիր ուսումնասիրություններ [1, 2]։ Արագածի լեռնազանգվածի կենտրոնական հատվածը հիմնականում ծածկվածէ պլիոցենի և չորրորդական հասակի հրաբխային, ջրասառցադաշտային և ցամաքային առաջացումներով։ Ստրատիգրաֆիական հիմնական տարանջատումներըտրվել են Վ. Ի. Ամարյանի կողմից [3]։ Պլիոցենի հասակի ապարներն ունեն նշանակալի տարածում և բաժանվում եներկու խմբի՝ Ողջաբերդի և Արագածի։ Ողջաբերդի շերտախումբը կազմված էհրաբխածին բեկորային առաջացումներով և ծածկված է անդեզիտներով, անդեզիտաբազալտներով և լիպարիտ-օբսիդիանի լավաներով։ Չորրորդական ժամանակաշրջանի առաջացումներն ունեն լայն տարածում և ներկայացված են հրաբխածին,լճային, գետալճային, սառցադաշտային, ալյուվիալ, ալյուվիալ-դելյուվիալ տարբերառաջացումներով։ Նկատի ունենալով էֆֆուզիվ ծածկոցների համատարած տարածումը՝ հատկապես ֆունդամենտի երկրաբանական կառուցվածքում, լեռնազանգվածի տեկտոնական կառուցվածքի մասին կարող ենք ունենալ ենթադրական պատկերացում։ Ապացուցվել է, որ հիմքի հրաբուխները՝ կենտրոնական մասերում ընկած ենէոպալեոզոյան ապարների վրա, որոնք վերին կավճի և էոցենի հասակի են, իսկպերիֆերներն՝ օլիգոցենի և միոցենի։ Բնականաբար, այն թույլ է տալիս ենթադրելդրա անտիկլինալային կառուցվածքի մասին [2]։ Լեռնազանգվածի հարավային և հարավարևելյան լանջերին երկրաֆիզիկականհետազոտությունները կատարվել են 400 կմ2 տարածքում և իրականացվել ենուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) և էլեկտրական պրոֆիլացման (ԷՊ)մեթոդներով՝ միջլավային և ընդլավային ջրային հոսքերի հայտնաբերման և ընդլավային ռելիեֆի քարտեզագրման համար։ ՈւԷԶ-ի բացվածքը AB=1000 մ։ Դաշտային աշխատանքները բաժանվել ենտեղամասերի (կիրճերում 400-500 մ բարձրության անկմամբ), իրականացվել է 21զոնդավորում երկու պրոֆիլներով՝ 1) Ահագչի-Արթիկ, 2) Արթիկ-Ապարան։ Զոնդավորման ծավալի մնացած մասն իրականացվել է լեռնազանգվածի հարավային լանջին՝Բյուրական-Կոշ տեղամասում (Նկար 1)։ ԷՊ մեթոդի համար AB=300-1000 մ, MN=60200 մ։ Նկար 1. Ուսումնասիրվող տարածքի վարչական քարտեզԱշխատանքները կատարվել են 1700-ից 3200 մ բարձրությունների վրա,կտրված ռելիեֆի և 300 ավել թեքությամբ լանջերի պայմաններում։ Էլեկտրոհետախուզական աշխատանքների արդյունքներից ակնհայտ է, որ հրաբխային ապարներըհիմնականում ներկայացված են բազալտներով, անդեզիտաբազալտներով, անդեզիտադացիտներով, որոնց տեսակարար էլեկտրական դիմադրությունը կազմում է1000-7000 օհմ.մ, հրաբխածին ապարների համար (տուֆոբրեկչաներ, տուֆավազներ200-400 օհմ.մ), նստվածքային շերտի համար (կավեր, ավազներ)՝ 10-40 օհմ.մ։ Ջրատար էֆֆուզիվ ապարների համար այն տատանվում է 200-400 օհմ.մ։ Այսպիսով,տեսակարար էլեկտրական դիմադրության նման փոփոխությունը բավարար հիմք էստորերկրյա ջրերի որոնման, ինչպես նաև ընդլավային ջրամերժ շերտի քարտեզագրման համար [5]։ Արագածի լեռնազանգվածի՝ մեր ուսումնասիրած լանջերի վրա կատարվածՈւԷԶ մեթոդի գեոէլեկտրական կտրվածքները բազմաշերտ են։ ՈւԷԶ-ի կորերըհիմնականում կապված են երկշերտ, եռաշերտ, քառաշերտ տիպի կորերի հետ՝ K, AK,AKQ, KQQ, KHK։ ՈւԷԶ կորերի համատեղ վերլուծության արդյունքում ներկայացնումենք գեոէլեկտրական հետևյալ կտրվածքները (Նկար 2 ա, բ)։ Նկար 2. ա, բ․ Արագածի լեռնազանգվածի տարածքում ՈւԷԶ մեթոդի գեոէլեկտրականկտրվածքների օրինակներԱռաջին շերտը ներկայացված է ժամանակակից առաջացումներով (ալյուվիալդելյուվիալ և այլն)։ Վերջին՝ չորրորդ շերտն ամենաանցումային շերտն է կտրվածքում,որը ներկայացված է կավավազային առաջացումներով 20-30 օհմ.մ դիմադրությամբ։ Այստեղ տարածվում կամ կուտակվում են ստորերկրյա այն ջրերը, որոնք ազդում ենապարների էլեկտրական դիմադրության անկման վրա [5]։ Ուսումնասիրվող տարածքում ԷՊ մեթոդի աշխատանքները կատարվել ենստորերկրյա ջրերի տարածման ուղղությունների հայտնաբերման համար։ Արագածիլեռնազանգվածի առանձին լանջերի վերջնական քարտեզագրման նյութերը ներկայացվել են ρթ գրաֆիկներով AB=1000 մ և AB=300 մ-ի համար։ Նշենք, որ ԷՊ-ի գրաֆիկները AB=300 մ և AB =1000 մ-ի համար նկարագրումեն ապարների փոփոխությունները 50-60 մ-ից մինչև 200-220 մ խորությունները(Նկար 3)։ Նկար 3. ԷՊ մեթոդի ρթ-ի գրաֆիկների օրինակԱյստեղ հնարավոր է երկրաբանահիդրոերկրաբանական պայմանների փոփոխություն։ Դրանք են ռելիեֆի մակերևույթի բարդություններն ու երթուղիների տարբեր հաճախականությունները, որով կատարվել է կորելիացիա ρթ-ի մինիմումի տարածքներն առանձնացնելու համար [4]։ Էլեկտրահետախուզական աշխատանքների տվյալների հիման վրա առանձնացրել ենք ստորերկրյա ջրերի որոնման համար հեռանկարային տեղամասեր։ Ստորև բերվել են այդ տեղամասերի բնութագրերը։ Ծաղկահովիտ տեղամասը գտնվում է Արագածի հարավային լանջերին՝ ընդգրկելով Մեծ Մանթաշ, Ծաղկահովիտ և Հովիտ գյուղերը։ Առանձնացված տեղամասերում դիտարկվել է ապարների էլեկտրականդիմադրությունը 50-60 մ խորություններում։ Խորության ընտրության համար, ինչպեսցույց է տրվել գրաֆիկներում, ներկայացվել են ցածրաօհմային հինգ տեղամասեր ρթմինչև 600 օհմ.մ։ Դրանք առանձնացվել են արևելքում՝ Մեծ Մանթաշում և Ծաղկահովտում։ Հայտնաբերված ցածրաօհմային գոտիների երկարությունն ու լայնությունը տարբեր են արտահայտվել։ Լեռնազանգվածի արևելքում՝ Ծաղկահովիտ տեղամասում, երկարությունը 7 կմէ, լայնությունը՝ 100-300 մ։ Մնացած գոտիներն ունեցել են 2-4 կմ երկարություն, 80300 մ լայնություն [6]։ Հայտնաբերված ցածրաօհմային տեղամասերը ստորերկրյա ջրերի որոնմանհամար կարելի է դիտարկել որպես հեռանկարային տեղամասեր։ Պետք չէ մոռանալ,որ ստորերկրյա հոսքի խորությունը որոշված է պայմանականորեն։ ԷՊ-ով կատարված ուսումնասիրության խորությունը կախված է AB բացվածքիչափի փոփոխությունից։ Այսպես օրինակ՝ ՀՀ հրաբխային գոտիներում կատարվածուսումնասիրությունների ժամանակ ուսումնասիրման խորությունը հավասար է 1/5-ից1/6-ը AB բացվածքի չափի։ AB=300 և 1000 մ բացվածքների դեպքում գրաֆիկներիհամադրությունը ցույց է տալիս, որ օհմային ցածր գոտիները AB-ի երկու բացվածքների համար համընկնում են։ Դա նշանակում է, որ ջրատար ապարներըգտնվում են 50-60 մ խորություններում և (AB=300 քարտեզում) շարունակվում ենմինչև 200-220 մ խորությունները (Նկար 3)։ Ահագչի տեղամասը գտնվում է Արագածի արևմտյան լանջին և ընդգրկում էՎերին Սասնաշեն, Կաթնաղբյուր, Ահագչի, Պեմզաշեն, Արթիկ և Մեծ Մանթաշբնակավայրերը։ Ծաղկահովտի համեմատությամբ տեղամասի դիտարկումները գեոմորֆոլոգիական և երկրաբանա-երկրաֆիզիկական տեսանկյունից ունեն որոշակի տարբերություններ։ Այդ հանգամանքն արտացոլվում է ԷՊ-ի ρթ-ի գրաֆիկում (Նկար 3)։ AB=1000 մ և 300 մ բացվածքներով քարտեզների համադրությունը ցույց էտալիս, որ ցածրաօհմային գոտիների տարածական բաշխումը միշտ չէ, որ գոտիներն այն տեղամասերն են, որտեղ առկա ենհամընկնում է։ Այսպես, ρթ ստորերկրյա ջրերի կուտակման նպաստավոր պայմաններ և AB=300 մ և AB=1000 մբացվածքներով քարտեզների վրա ունեն տարածական տարբեր բաշխում։ Շարունակում է ապացուցվել, որ միևնույն ուսումնասիրության խորությունում առկաեն ջրաերկրաբանական տարբեր առանձնահատկություններ [6]։ մինՔուչակ տեղամաս․ Տեղադրված է Արագածի լեռնազանգվածի արևելյան ևհարավարևելյան լանջերին՝ Հովիտ, Քուչակ, Արագած, Արտաշավան, Օհանավանգյուղերի շրջանում։ Դիտարկվող տեղամասը գեոմորֆոլոգիական և երկրաբանաերկրաֆիզիկական առանձնահատկություններով կտրուկ տարբերվում է նախորդերկու տեղամասերից, որը հաստատվում է տվյալ տեղամասում ρթ-ի տարբերությամբ։ Հյուսիսային պրոֆիլում չի նկատվում ρթ-ի ցածր և բարձր արժեքներ, որոնք բնորոշենլավային առաջացումներին (բազալտներ, անդեզիտաբազալտներ)։ Այստեղառանձնացված ցածրաօհմային տեղամասերը չեն ենթարկվել կորելացման, քանի որդրանք բավական հավասար են։ ρթ գրաֆիկների համադրությունը AB=300 մ և AB=1000 մ ցույց է տալիս, որցածրաօհմային առանձնացված գոտիներն ու տարածքները հիմնականում համընկնում են։ Դա նշանակում է, որ այդ տեղամասում ջրատար ապարները տարածված են50-60 մ խորություններում և շարունակվում են 200-220 մ (Նկար 3)։ AB=300 մ և AB=1000 մ գրաֆիկական քարտեզի վրա ցածրաօհմային գոտիներիընդլայնական և տարածական տարբերությունները խոսում են ստորերկրյա ջրերիբաշխվածության և ապարների տարբեր ջրատարությունների մասին։ Բյուրական տեղամաս․ Այս տեղամասը տեղադրված է Արագածի լեռնազանգվածի հարավային լանջին և ընդգրկում է Սասունիկ, Բյուրական, Ագարակ բնակավայրերը։ ԷՊ մեթոդի հիմնական աշխատանքները կատարվել են ρթ գրաֆիկի կազմմամբAB=300 մ և AB=1000 մ, 1։ 50000 մասշտաբով։ Տրված քարտեզները բնութագրում ենլավային առաջացումները 50-60-ից 200-220 մ խորություններում։ Ի տարբերություննախորդ տեղամասերի՝ այստեղ ρթ–ի գրաֆիկները բավականին բարդ են [6]։ Ելնելով կատարված ուսումնասիրության արդյունքից, հանգել ենք հետևյալեզրակացություններին՝1. Ջրաերկրաբանական խնդիրների լուծման նպատակով մանրակրկիտ ուսումնասիրվել և բացահայտվել են տարածքի երկրաբանական և տեկտոնական կառուցվածքները, առանձնացված այն շերտերը, որտեղ ձևավորվել, տարածվել և բեռնաթափվել են ստորերկրյա ջրերը։ 2. Խնդրի ուսումնասիրման նպատակով օգտագործվել են էլեկտրահետախուզական ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդները։ 3. Էլեկտրահետախուզական մեթոդների տվյալների մեկնաբանմամբ տարածքումառանձնացված երթուղիների երկայնքով առանձնացվել են ցածրաօհմ գո-տիներ,որոնք համարվում են ստորերկրյա ջրերի հեռանկարային տեղեր։ 4. Կատարված ուսումնասիրման համալիրում առանձնահատուկ տեղ են գտելգեոէլեկտրական կտրվածքները, որոնք ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ տվել ենքանակական տվյալներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Վարդանյան Վ. Պ., Էլեկտրահետախուզություն, հաստատուն հոսանքի մեթոդներ,Երևան, 2013, ԵՊՀ հրատարակչություն, 193 էջ։ Մանուկյան ՍիփանԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՋՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ լեռնազանգված, ստորերկրյա ջրահոսք, ցածրաօհմ գոտի,գեոէլեկտրական կտրվածք, ρթ-ի գրաֆիկ, ջրամերժ շերտ, ջրաթափանց շերտ,էլեկտրահետախուզական մեթոդ։

Ներկայացված հոդվածում ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման նպատակով ուսումնասիրություններ ենք իրականացրել ՀՀ Արագածի լեռնազանգվածի հարավային և հարավարևելյան լանջերին։ Ուսումնասիրությունները կատարվել են էլեկ-տրահետախուզական՝ ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) և էլեկտրական պրոֆիլացման (ԷՊ) մեթոդներով, օգտագործվել են նաև տարածքում փորված հիդրոերկրաբանական հորատանցքերի տվյալները։ Հետազոտության նպատակն է եղել ուսումնասիրվող տարածքներում ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների տվյալների օգնությամբ երկրակեղևի որոշակի խորություններում ցածրաօհմային գոտիների հայտնաբերումը, որոնք, իհարկե, կապված են ստորեկրյա ջրերի առկայության հետ։ Ուսումնասիրվող ցածրաօհմային գոտիները ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների օգնությամբ քարտեզագրել ենք՝ ներկայացնելով գեոէլեկտրական կտրվածքների և ρթ-ի գրաֆիկների միջոցով։ Այդ գոտիները հիմնականում հետազոտվել են AB=300-1000մ բացվածքների պայմաններում` ուսումնասիրելով 50-60 մ-ից մինչև 200-220 մ խորությունները։

Աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ հայ գրողների և մտավորականների մի փոքր խմբի անցած ճանապարհը 30-ականների իրականության մեջ, ներկայացնել մի քանի գրական ճակատագրեր `հիմնված վերջին փաստերի վրա: Լեռ Կամսարը իր օրագրերում (ոչ միայն), Վալտեր Արամյանիրը ՝ իր «Կոլիմա» գրքում, Գուրգեն Մահարին ՝ իր աքսորից ստացված նամակներում, «eringաղկած փշալարեր» վեպում, Վահրամ Ալազանը ՝ «Տառապող ուղիներ» հուշագրության մեջ (Այս անունները միայն մեր հոդվածի համատեքստում): Նրանցից յուրաքանչյուրն ընտրել է փաստերը հանելու յուրօրինակ միջոց: մեկը ՝ օրագրով և ծիծաղով, երկրորդը ՝ հուշագրությունը, իսկ երրորդը ՝ արցունքաբեր հումորով: Այս գործերը կարող էին շատ ավելի վաղ հայտնվել, բայց երբեմն ժամանակներն ավելին են, քան պարտադիր են, ընդհակառակը ՝ մարդը չէ, որ տերը է: Բռնապետը պատմական պահն է: «Մենք շարունակում ենք հայհոյել ընկեր Ստալինին, իհարկե, արժանի կերպով: Բայց այդպես, ես ուզում եմ հարցնել: Ո՞վ է գրել չորս միլիոն ձեռագրերը: (Այս թիվը շրջանառվում է կուսակցության գաղտնի փաստաթղթերում): Ձերժինսկի՞: Եժո՞վ Աբակումովն ու Յադոգան Ոչ մի դեպքում. Դրանք գրել են հասարակ խորհրդային մարդիկ: Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ ռուսները դավաճաններ են: Ոչ մի դեպքում. Պատմական պահի միտումները պարզապես ազդեցություն ունեցան »/ 4, էջ 56 /: Ահա մի ուշագրավ փաստ. … Քաղաքացին համառորեն ցանկանում էր ուսումնասիրել իր հոր «գործը» ՝ պարզելու, թե ով է ժամանակին դավաճանել իրեն… Նրան թույլատրվեց նայել արգելված էջերը: Անհրաժեշտ էր տեսնել, թե ինչ է կատարվում նրա հետ, երբ կարդաց, որ իր հայրը ցուցմունք է տվել ուրիշների դեմ… Ոչ բոլորը ցանկանում են հաշվի առնել դժվար ժամանակները, թե ինչ խոշտանգումների են ենթարկվել վկայությունները »/ 8, էջ: 13 /: Մեր օրերում ժամանակի թելադրանքի պատճառով հետաքրքրություն են ձեռք բերում բեմի «արգելված պտուղները», ինչպես նաև հնարավոր հայտնագործությունները: Մեր օրերում շատ են հղվել այս իրողությունը: Նշենք դրանցից միայն մի քանիսը ժամանակագրական կարգով. Դավիթ Գասպարյան, Փակ դռների գաղտնիքը (Չարենց, Բակունց և ուրիշներ), Երևան, 1994, Սիակ Արզումանյան, արդի հայկական վեպ, հատոր 5, ՀԳՄ հրատարակչություն, Երևան, 2004, Հալաթովա Կարին, ДелоНо…, С пожелтевших էջ ողբերգական судеб, Ереван, 2012: «Ate …ակատագիր. Թող ճակատագիր լինի: Բայց ճակատին այդքան երկար տեքստ… պե՞տք է մեր ճակատները լինեն լայն, բաց, չափազանց լայն և բաց…»: Գուրգեն Մահարին 1936 թվականի մայիսի վերջին Աղասի Խանջյանը մեկնում է Մոսկվա ՝ մասնակցելու Կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի հունիսյան պլենումին: «Ես այդ պլենումի հոտը զգացի» (1, էջ 3) - Վահրամ Ալազանը վերաբերում է Աղասի Խանջյանի խոսքերին տարիներ անց: Փաստորեն, Ա.Խանջյանի մարգարեական խոսքերը հավասար էին բացարձակ ճշմարտությանը, և ի վերջո շատ խորտակված կենսագրություններից մեկը պատահեց հենց Խանջյանի հետ: «Հուլիսի 9-ին Բերիանը Խանջյանին հրավիրեց Թիֆլիս (Վրաստան) ՝ Ենթակոմիտեի նախագահության նիստին: Այդ նիստում Բերիան Խանջյանից պահանջեց խոստովանել, որ ինքը ազգայնական է: Ստեփանյանի ազգայնական խումբը: Նիստից հետո Բերիան իր առանձնասենյակում սպանում է Աղասի Խանջյանին և պաշտոնապես հայտարարում, որ Խանջյանը «ցուցադրաբար ինքնասպան է եղել Թիֆլիսում (Վրաստան), որպեսզի հայ ժողովուրդը վրաց ժողովրդի հետ վիճի» (1, էջ 4): Ի դեպ, այս և շատ այլ վկայություններ (30-40 բանտային ռեժիմի մասին) V. Ալազանի այս հուշագրությունն արժեքավոր է փաստական ​​նյութի տեսանկյունից: 1990 Լույս է տեսնում Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի արահետներով» հուշագրությունը, որը գրվել է 1961-1965 թվականներին: Այն պարզապես հնարավոր չէր ավելի վաղ տպել, ինչպես Գուրգեն Մահարու, Լեռ Կամսարի, Վալտեր Արամյանի և շատ այլ գործերի: Անգամ մեկ մարդկային ճակատագիր կպատմի պատմական իրականության մասին ՝ առանց նույնիսկ վախի մի խոսք խեղաթյուրելու, քանի որ որքան տարբեր են անհատ-սիբիրյան «ձեռագրերը», այնքան նրանց տառապանքի ձևերը նույնն են: Վորկուտան, Բասարգեչարը, Կոլիման, Բոգուչանը, Կրասնոյարսկը, Կուրայը և այլ շատ այլ սառցադաշտեր, որոնք տաքանում էին միայն աքսորի շնչով: Փաստը ճշգրտորեն նկարագրված է մեծ երգիծաբան Լեր Կամսարի կողմից: Այնքան մարդ է աքսորվել Սիբիր, որ այնտեղից «բուգի» է բարձրացել, աքսորյալները, չդիմանալով շոգին, «բացել են Սիբիրի դուռն ու պատուհանը, որպեսզի մի փոքր զովություն ներթափանցեն այրված գոտու միջով» (5, p 102): Լեռ Կամսարը, որը ֆելետոնիստ էր, ստիպված էր ամեն օր արձագանքել իրադարձություններին ուժի ուժով, օրվա զարկերակին, որի վրա նա ամուր սեղմեց մատը: Եվ երբ նրան արդեն արգելված էր արտահայտել իր մտքերը, նա նույն ուժով է «արձագանքում» իրադարձություններին, այս անգամ ՝ օրագրի տեսքով: Երգիծաբանը աքսորի օրագիր է գրել, բայց, ցավոք, այդ օրագրի դրվագները չեն պահպանվել: Եվ այն, ինչ նա իսկապես գրել էր ՝ բավականին ժլատ փաստերով, բայց որոշ չափով արձանագրվել էր արդեն 1953-1958 թվականներին: արտացոլող օրագրում: Ահա դրա մի քանի նկար: «Բասարգեչարում ես գրեցի բաց երկնքի տակ, ծալովի խոտի տակ, ծալված: Բանտում ես կոշիկներս գլխիվայր շրջեցի: Արտաքսման մեջ իմ լավ ընկեր Դավիթ raարագյոզյանի թիկունքում: Խեղճ մարդ, նա ժամերով թեքվում էր իմ առջև ՝ առանց փնթփնթան սեղանի »/ 5, էջ 411-412, 77, 184 /: Կամսար լեռը գրում էր բոլոր վտանգավոր ժամանակներում, մինչդեռ նրա ժամանակակիցն ու գուշակը ասում էին ամենայն զգուշությամբ: «Ես օրագիր չունեի: Ո՞ր տարին էր պահվում այդ օրագիրը, երբ Բերիայի և Ստալինի լրտեսները նույնիսկ փորձում էին կարդալ մարդկանց միտքը: Ինքը ՝ Ալազանը, պարզապես մտովի «բլոգ էր անում»: Խորհրդային երկրի այլ քաղաքացիների հուշերում պետք է պատմվեր նրանց «ազատությունը» և արտասանվեր մի մեծ ասացվածք, որն այդ տարիներին իսկապես ծաղրանք էր, որը նետվում էր ժամանակի երեսին: «Մարդը ամենաթանկ կապիտալն է» (Ի. Ստալին) / 1, էջ 79 /: Եվ Ալազանը չի՞ արձագանքում այդ նույն ծաղրին ծաղրով ՝ նշելով. «Այո, մարդն ամենաթանկ կապիտալն է: Նա ճանապարհ է բացում ձիու համար ... »/ 1, էջ 118-119: Theամբարից երեք մղոն հյուսիս ընկած էր մի մեծ անտառ: Ամռան ամիսներին անտառի խորքում վառելափայտ էին պատրաստում ձմռանը սահնակներով ճամբար տեղափոխելու համար, բայց առատ ձյունն ու ձյունը փակեցին դեպի անտառ տանող միակ ճանապարհը, երբ սահնին կապած ձին չէր կարող անցնել the snow… Մնացել էր ոտքով ձյուն գալ: Իսկ Վալտեր Արամյանը ճիշտ հակառակն է: «Մարդը այս կյանքի միայն ծաղրն է» / 2, էջ 17 /: Եվ նա ՝ մարդը, առավել քան տանջված է իր իսկ մարդկային արժանապատվության ոտնահարումից: Ալազանի տառապանքի ուղին երկար էր, լի անորոշությամբ, ինչը ավելի քան տանջալից է, բայց դա ղեկավարության կողմից օգտագործված բազմաթիվ հնարքներից մեկն էր: Ազատազրկման հենց առաջին իսկ պահից, ինչպես բոլորը, Ալազանը միայն ցնցված է ՝ տեսնելով բանտի պատի 37 խազ: «Տեր Աստված, արդյո՞ք իմ նախորդը 37 օր ընտելացել է այս պայմաններին, և ես մտածում էի, որ մի քանի օրից տուն կվերադառնամ» / 1, էջ 17 /: Ի դեպ, Գուրգեն Մահարին հայտնվում է այս նույն իրավիճակում: «Մտածում էի, որ այս պատմությունը օրեր անց կավարտվի, նրանք կստուգեն այն և կթողնեն»: Նույն պատկերը կամ այլ արտահայտությամբ կա նաև Ուոլտեր Արամյանի վեպում: «Նոր» բանտարկյալները հրաժարվում են նույնիսկ սնունդից ՝ միշտ նայելով դռան կողմը ՝ սպասելով «թյուրիմացության» բացահայտմանը: Բայց կա սուր ծաղր: «Ոչինչ, ոչինչ, միայն առաջին տասը տարին դժվար է» / 2, էջ 12 /: Հասկանալի է, որ սա ընդհանուր բնույթ ուներ, մեկ տրամաբանությամբ ՝ փորձերն, ինչպես ասում են, փչանում են: Բայց բոլորի աչքի առաջ դա տառապանքի նույն (երկու անգամ, երեք անգամ ավելի երկար) ուղին էր ՝ դեպի մահվան հովիտներ, որտեղ «ապրում էին» կիսամեռ, կիսաթաղված կամ կիսամեռ մարդիկ: Ներկայացնելով իր տառապանքի ուղին ՝ Ալազանը ընթերցողի համար լայն հորիզոն է բացահայտում (և պատմություն), բացահայտում է բարքեր, օրենքներ, անգամ սննդակարգ (տե՛ս 1, էջ 189-190): Ամբողջ մեծ խորհրդային երկրում ամեն ինչ նույնն է: Ալազանը պատմում է այն մարդկանց մասին, ովքեր, անկախ սեռից, տարիքից և էթնիկ պատկանելությունից, նույնացվում են իրենց ստացած կարգավիճակի հետ: Հեղինակը շատ մանրամասն նկարագրում է անհատի անհատական ​​դրաման Ստալինյան բռնապետության տարիներին ՝ բանտարկության առաջին օրերից մինչև աքսոր, արդարացում, «ազատություն», երկրորդ աքսոր, մինչ բաղձալի «մահ, որը կյանք տվեց տասնյակ մարդկանց միլիոններ »(1, էջ 226): Այնուհետև, որպես ամփոփում, առանձնացվում են նշանակալից օրերն ու ամսաթվերը. «1954-ի հուլիսի 9-ին մեզ ազատ արձակեցին և արդարացրեցին» / 1, էջ 22: 238 /: Եվ ԼեռԿամսարը դառը արհամարհանքով «ուսերը վեր է հանում»: «Ի՞նչ տարբերություն. Մարդը երջանկացնում է մարդկանց իր կյանքով, թե՞ իր մահվամբ» / 5, էջ 65 /: Ալազան իրերն անվանում է իրենց անուններով, և գեղարվեստական ​​միջամտություն գրեթե չկա: Գնահատելով ստալինյան ռեժիմի գործունեությունը ՝ գրողը գալիս է մի հետաքրքիր և սուր սահմանման: «Ստալինի կոտորածի քաղաքականության ասպեկտներից մեկն այն էր, որ նա ոչնչացնում էր մարդկանց մեկ այլ խմբի մի խմբի միջոցով, որն արդեն կատարել էր իր կամքը, և ոչնչացնում էր այդ խմբին մեկ այլ խմբի միջոցով: Ամատունի-Ակոպով-Մուղդուս ավազակախմբի բանտարկումը Ստալինի քաղաքականության դրսեւորում էր »(1, էջ 53): Եվ սա դեռ այդ հրեշավոր քաղաքականության մի մասն էր: «Ինձ տանջում էր գիշերը քունը, ցերեկը անքնությունը», իսկ մյուս կողմից ՝ «առեղծվածը, անորոշությունը, գաղտնիքը հատուկ էին ստալինյան դարաշրջանին» (1, էջ 38,80), - գրողը նշում է. Այդ ժամանակաշրջանին բնորոշ «հայտնագործություններից» մեկն այն էր, որ մինչ Գողգոթա քաղբանտարկյալները հանցագործների հետ ուղեկցվում էին որպես ստվեր, որպես պատժի գերագույն «մեթոդ»: Եվ միակ անհերքելի ճշմարտությունն այն էր, որ նրանք, ովքեր կարծում էին, որ իրենց առաջնորդն են, իրականում չէին ցանկանում հաշտվել մահացող մտավորականների մահվան հետ: Նրանք ցանկանում էին ոչնչացնել իրենց սեփական ձեռքերով: Նրանք գիտեին իրենց առաջնորդի «ընտրած ճաշակը» (2, էջ 49): Հնարավորինս աշխատել ՝ կորցնելու և մարդու դեմքն ու արժանապատվությունը մոռանալու, ինքնասիրությունը ոտնահարելու համար (ինչու՞ է առաջին հերթին հայելին արգելվել բանտերում…): Եվ հնարքներ, որքան կարող ես: Բացի ճամբարում անցկացվող անհամար ավանդական հնարքներից, օրեցօր հորինում էին նորերը, իսկ հաջողության չափանիշը դաժանությունն էր: որքան դաժան, այնքան անգնահատելի: «Եթե այսօր նրանք տրակտորով վարում են Կոլիմայի հսկայական երկիրը, ձեր առջև կկանգնեն խոշտանգված բանտարկյալների ոսկորների հսկայական բուրգեր» / 1, էջ 110 /, - գրել է Վալտեր Արամյանը: Ռուս գրող Սոլժենիցինը նշում է սովետական ​​բանտերում կիրառվող պատժի 31 ձև ՝ «այդ տարիներին աշխատանքային ճամբարներ»: Ստալին-Բերիա կոտորածի մեքենան ոչ մի բանի ընդունակ չէր, պարզապես իր նպատակին հասնելու համար: «Անհատի պաշտամունքի գաղափարախոսության և գործնական քարոզչության հայեցողությունը մարդկային անհատականության անտեսման, նրա ներքին անսպառ հնարավորությունների համահարթեցումն էր, նրա դերը տանելով սովորական« պտուտակին », որը հնարավոր էր կարգավորել կամ պտտեցնել ցանկալի ձվով: երբ ուզում ես »(3, էջ 30): «Ստալինիզմի մղձավանջը նույնիսկ այն չէ, որ միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին: Ստալինիզմի մղձավանջն այն է, որ այն անբարոյականացրեց միլիոնավոր մարդկանց »(4, էջ 153): Եվ ոչ ոք պատասխանատվություն չէր կրելու: Գուրգեն Մահարին ներկայացնում է այս գաղափարը իր սեփական ներկապնակով: «Ի՞նչ եք անում, տղաներ, ինչո՞ւ հեռու չեք նայում, կա պատմություն, կա պատասխանատվություն»: Քննիչներից մեկը հանգցրեց ծխախոտը ՝ այն սեղմելով պրոֆեսորի ճակատին: «Քանի դեռ մենք գոյություն ունենք, պատմություն չի լինի, և երբ կլինի պատմություն, մենք չենք լինի» / 6, էջ: 175 /: … Նրանք նույն ժամանակաշրջանի մարդիկ են, որոնք նման են նրանով, որ ունակ են մտածելու և (հետևաբար և) աքսորվածներ են: Նշված գրողները վառ անհատականություններ են, բայց նրանք նման են միմյանց և հազարավորներին: Նրանց միացրեց ճակատագիրը: Միջոցառումը ճշգրտորեն սահմանում է Լեռ Կամսարը: «Բոլոր անկախ մտածողները բանտարկվեցին, դռները փակվեցին: Կան մի քանի նորածիններ, որոնք դեռ չեն սկսել խոսել: Հենց նրանց ոտքով հարվածեն, նրանք կազատազրկվեն… »/ 5, էջ 22: 56 /, ապա, որպես ամփոփագիր, նա ավելացնում է. «Հավանաբար, ով պատերազմում նվաճի Սիբիրը, կժառանգի Ռուսաստանի ամբողջ ուղեղը» / 5, էջ. 105 /: Հարցաքննություններից մեկի ժամանակ, ըստ էության, հաջորդ գիշեր Վահրամ Ալազանն ու Գուրգեն Մահարին միմյանց կուչ եկան «վանդակներում»: Մահարու ստեղծագործության անտիպ ու անհայտ էջերն արդեն ամփոփվել են մեկ գրքում, որն ունի բավականին խոսուն վերնագիր ՝ «Սիբիրյան»: Հենց Գուրգեն Մահարի աքսորն էր ստեղծում «ծաղկանոց» տերմինը, որը, լինելով շատ տպավորիչ և ճշգրիտ, այսօր օգտագործվում է որպես ամբողջ տարածաշրջանը ներկայացնող գրականության ընդհանուր սահմանում (տե՛ս 3): Սիբիրը գրեթե երկու տասնամյակ է զբաղեցնում Մահարու կյանքում: նա մեկուսացված էր ընտանիքից, շրջապատից, գրական կյանքից: Մահարին, իհարկե, միայնակ չէր: Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Վահան Թոթովենցը, Zapապել Եսայանը, Լեռ Կամսարը, Վաղարշակ Նորենցը, Վահրամ Ալազանը նույն ճակատագրին արժանացան նրա հետ ՝ նրա հետ փոքր ժամանակային տարբերությամբ: Եվ այդ մասին հոգացել են մեղադրող մարմինները ՝ նախապես պատրաստելով մեղադրանքը: այնպիսի օրինակներ, որքան մեղադրյալը: «Եթե դուք ձեր համար հանցանք եք գործել, լավ, նրանք կդիտեն ձեր հանցանքը և կդատապարտեն ձեզ: Եվ եթե չես հասկանում, նրանց վրա կախված են ամեն տեսակ պատրաստի հանցագործություններ, նրանք կհագցնեն քեզ, ով նստի քո վրա, դրանով քեզ կդատապարտեն »/ 5, էջ. 217 /, Բանտարկյալի կարգավիճակին ընտելանալը դժվար չէր: Բանտում ամեն օր նա գալիս էր ապացուցելու, որ տեղի ունեցածը բացառություն չէ, այլ աննախադեպ ողբերգական կատակերգության մեկ այլ էջ: Իսկ հեռավոր սառցադաշտերի տիպիկ «բանաձեւը» տալիս է Գրիգոր Աճեմյանը: «Սիբիր… Բազմազգ մարդկանցով բնակեցված երկիր, բնական պաշարներով հարուստ երկիր Ստալինի ճամբարներ, որոնք ստեղծեցին իրական կյանքի տպավորություն ՝ ծածկելով ծխին զուգահեռ հոսող մեկ այլ աշխարհիկ կյանք: Սիբիր… Նովոյվանովի ճամբար կամ «Կրասլագ» հիդրա- «տրեստ» բաժիններից մեկը / 7, էջ 3-24 /: Եկեք նորից դիմենք Լեռ Կամսարին: «Ռուսաստան արան Ամենայն ազատության գերեզման, փակ խոսք, բոլոր արժեքավոր մարդկանց բանտարկություն, վերջապես բանտեր, բանտեր և բանտեր, այնքանով, որ դու կարող ես կոչվել բանտ-երկիր և քրեակատարողական հիմնարկ» / 5, էջ 239-240 /: Mahar- ը կեղծ անտարբերությամբ ավարտում է ասվածը: «Կարելի էր լավ ծիծաղել, եթե այս ամենը չափազանց ողբերգական լիներ» (7, էջ 693): Ոչ ոք չի կարող մոռանալ կենդանին ու անկենդան անհատական ​​երկրպագության տարիներին, նույնիսկ ամենամեծ ցանկության դեպքում: Մահարու կերպարները նույնպես իրական են, որոնց նա անդրադարձել է սիբիրյան պատմություններում: Իսկ հերոսների կողքին նա գրող է ՝ իր իսկ մտքերով ու հիշողություններով: Չխորանալով գրողի «Սիբիրյան» էջերի մեջ ՝ միայն ներկայացնենք ապագա պատմությանը հասցեագրված մահարական-սիբիրական բառը: «Թող թող հավերժ մնա հավիտենական արձանը, որի ստեղծումը ես տեսա, և որը դեռ կանգնած է սրտիս վրա սառույցով: Դա տեղի ունեցավ բեռի մեջ, հավերժական սառույցի դաժան գոտում: Մահվան ճամբարից դուրս երիտասարդ կալանավորին կանգնեցրին ճամբարից տեսանելի սառցե բլրի վրա, ջրեցին դույլերով և կարմրեցին: Theուրը արագորեն սառեց, և բլուրի վրա կանգնած էր սառցե հուշարձան, որի ձեռքերը մարդկային էին: Դա միակ հուշարձանն էր, որն անմահացրեց միլիոնավոր մահացած և մահացող բանտարկյալների հիշատակը: Թող այդ սարսափելի հուշարձանը հավերժ մնա: Մեռելների սառած ճիչն էր, որ սերունդները պետք է լսեն նրանց ձայնը, հիշեն, չմոռանան, հիշեն, թույլ չտան այս սարսափելի պատմությունը կրկնվել »/ 6, էջ 56 /: Հեռավորություն ՝ Կոլիմա, որտեղից գրեթե ոչ ոք չէր վերադարձել, բայց Վալտեր Արամյանը վերադարձել էր: Գրողը մյուսների նման փաստերի ու իրադարձությունների մասին խոսում է ականատեսի գիտությամբ, բայց նա իրադարձություններին իմաստալից գնահատում է: նրան չի բավարարում միայն վավերագրողի գրիչը: Նրա հերոսը ինքն է, բայց կողքից, ասաց նա, երրորդ դեմքով: Խոսելով աքսորի վայրի մասին ՝ գրողն ընդհանրացնում է. Այստեղ ապրելու կամ չապրելու հարցը լուծելու համար լրիվ «ազատություն» է: Ոչ ոք չի խանգարի որևէ մեկին, եթե նա ուզում է սպանել, եթե լաց է լինում, նույնիսկ եթե ուզում է երգել »/ 2, էջ 45 /: Աս Աղասի Խանջյանի կինը, որը նույնպես ձերբակալված էր, իր կոչը գաղտնի դիմում է երջանիկներին: «Եկեք, համբերեք բոլոր դժվարություններին, շուտով կգա մի օր, երբ կուսակցությունը մեզ արդարացնի, կվերադարձնի մեզ հայրենիք» / 1, էջ. 111 /: Նրա խոսքերն իրականություն դարձան, «և նրանք, ովքեր չէին կարող մահանալ, նրանք, ովքեր ժպտում էին և նրանց աչքերը տխրում էին, սկսեցին վերադառնալ» / 6, էջ: 411 /: Այսպիսով, մենք փորձեցինք ներկայացնել պատկերացում 1930-ականների իրողության, նկարել սիբիրյան տառապանքների ուղիներով անցած մի քանի հայ գրողների ճանապարհը դեպի մահվան հովիտներ, իբր հիմնված իրենց ստեղծագործությունների վրա: ռեպրեսիաներ Այն հիմնված է նրանց արտադրանքի վրա: Լեռա Կամսարագիրների օրագիրը ստալինյան ռեժիմի օրոք: Հաջորդ աշխատանքները հիմք են ծառայում հոդվածի համար: Կարմիր գրականություն 1. Ալազան Վ., Տառապանքների միջոցով / հուշեր /, Երեւան, խորհուրդ: գրող, 1990, 239 էջ: 2. Արամյան Վ., Կոլիմա, Վեպ, Երեւան, UՕԸ հրատարակչություն, 2006, 239 էջ: 3. Արզումանյան Ս., Modernամանակակից հայկական վեպ, հ. 5-րդ, ՀԳՄ հրատարակչություն, Երեւան, 2004, 411 էջ: 4. Դովլաթով Ս., Onaոնա, Վիպակ, Երեւան, Գրական հայրենիք, 2008, 200 էջ: 5. Լեռ Կամսար, Կարմիր օրեր, Երեւան, «Նաիրի», 2000, 470 էջ: 6. Մահարու Գուրգեն, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 5-րդ, Երեւան, «Սովետական ​​գրող», 1989, 672 էջ: 7. Մահարու Գուրգեն, Սիբիրյան / Բանաստեղծություն, արձակ, նամակներ /, Acանասիրաբար ՝ Գրիգոր Աճեմյանի, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2009, 848 էջ + 16 էջ ներդիր: Տեղեկություններ հեղինակի ՝ Կարինե Համլետի Մարտիրոսյանի մասին - Գյումրի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի հայ գրականության ամբիոնի դիմորդ Էլ. ։

Հոդվածում խոսք է գնում ստալինյան բռնապետության տարիներին մի քանի հայ գրողների ճակատագրի մասին՝ քաղված իրենց իսկ գործերից։ Աշխատանքում օգտագործված են նրանց ստեղծագործությունները՝ Լեռ Կամսարի «Կարմիր օրեր» օրագրային նյութերի ժողովածուն, Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի ուղիներով» հուշապատումը, Վալտեր Արամյանի «Կոլիմա» վեպը, Գուրգեն Մահարու «Սիբիրական» ժողովածուն և «Ծաղկած փշալարեր» վիպակը։ Բոլոր գրողներն էլ սիբիրյան ողբերգությունը ներկայացնում են իբրև ականատես-վկաներ, ինչը նրանց ստեղծագործությունը առավել արժեքավոր է դարձնում։

Մեկուսացված է լիտոֆիտիկ քարաքոսից ACINETOBACTER SP. A1 ԷՆԴՈՖԻՏԻԿ Մանրէազերծման փուլի բնութագրերը քարաքոսերը գոյություն ունեն կայուն օրգանիզմներ, որոնք բաղկացած են սնկային (միկոբիոնտ) և ֆոտոավոտրոֆիկ ջրիմուռների (ֆոտոբիոնտ) բաղադրիչներից [1]: Վերջին գիտական ​​ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ բացի միկոբիոնատ-ֆոտոբիոնտ բաղադրիչից, քարաքոսերի թալուսը պարունակում է էնդոֆիտիկ մանրէների բազմազանություն: Էնդոֆիտային մանրէները էկոլոգիական մեծ նշանակություն ունեն կենսաբազմազանության մեջ, հատկապես համակեցության մեջ ազոտի ինքնաբավարարություն ապահովելու տեսանկյունից [2, 3]: Ուցադրվել է, որ քարաքոսերի մեջ կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի արտադրությունը պայմանավորված է այս էնդոֆիտ մանրէներով: Հետևաբար, այդ մանրէների մեկուսացումը և ուսումնասիրությունը կարող են խոստումնալից լինել կենսատեխնոլոգիական գործընթացներում արժեքավոր կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների սինթեզի համար [3]: Քաղցկեղածին նյութերը դարեր շարունակ օգտագործվել են ավանդական բժշկության մեջ `որպես ախտահանիչ, ջերմացնող և ցավազրկող վերքերի համար: Քարաքոսերն այժմ լայնորեն օգտագործվում են բիոտեխնոլոգիայում հակաբակտերիալ, հակաօքսիդիչ և հակաուռուցքային պատրաստուկներ պատրաստելու համար [4, 2, 5]: Հայաստանի բուսական աշխարհը հարուստ է տարածաշրջանին բնորոշ քարաքոսերով: Այս աշխատանքի նպատակն էր մեկուսացնել և բացահայտել էնդոֆիտիկ մանրէները Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ամենատարածված լիտոֆիտիկ քարաքոսից: Նյութ և մեթոդ: Ուսումնասիրության առարկա են դարձել Տավուշի մարզից հավաքված լիտոֆիտիկ քարաքոսի նմուշները: Էնդոֆիտ բակտերիաների մեկուսացման համար օգտագործվել է հետևյալ սննդարար միջավայրը (գ / լ). Գլյուկոզա 20, KNO3 1, K2HPO4 0,5, MgSO4 x 7H2O 0,5, NaCl 0,5 CaCO3 1, FeSO4 x 7H2O հետք, ագար-ագար 20. pH - 7.0-7.2. Նախ մակերեսային աղտոտումները ստերիլիզացնելու համար քարաքոսի թալոնը մի քանի անգամ ողողվել է ստերիլ թորած ջրով և 1 ժամով բուժվել 1000 C ջերմաստիճանի ափսեի վրա: Այնուհետև մաքրված քարաքոսի նստվածքը ստերիլ պայմաններում հոմոգենացվեց, կասեցվեց ստերիլացված թորած ջրով, և առանձին գաղութներ ստանալու համար կախոցը 103-106 անգամ տարածվեց սպաթուլայի հետ ՝ պետրի ամաններով լցված պինդ միջավայրի մակերեսին օրական 300C ջերմաստիճանում): Բակտերիալ գաղութները բնութագրվում էին իրենց արտաքին բնութագրերով. Ձու, չափ, մակերես, գույն, եզրերի կառուցվածք: Բջիջների մորֆոլոգիական առանձնահատկությունների շարքում նշվել են ձուն, դասավորությունը, սպորներ արտադրելու կարողությունը: Մշակույթի ջերմաստիճանի սահմանը որոշելու համար դրանք համապատասխանաբար ինկուբացվել են 30'44 և 37 0C ջերմաստիճանում: Որպես ածխածնի աղբյուր, Na ցիտրատի, լակտատի, ասպարատի, L-fenylalanine, β-alanine, L-arginine- ի, ինչպես նաև ժելատինազի և հեմոլիտիկ գործունեության էթանոլիզը որոշվելու է ըստ ընդունված մեթոդների [7, 8]: և Ֆիլոգենետիկ վերլուծությունը կատարվել է 16S RNA գենի հաջորդականությունների հաջորդականությամբ: ԴՆԹ-ի պառակտումը կատարվել է ացետիլտերմեթիլամոնիումի բրոմիդի միջոցով `համաձայն բակտերիալ գենոմիկական ԴՆԹ-ի մասնատման ընդունված մեթոդի [9]: 16S RNA գենը ուժեղացնելու համար գենոմիկական ԴՆԹ-ն (PCR) օգտագործվել է որպես պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայի (ունիվերսալ GAAAGGAGGTGATCCAGCC-3 ') նախաներկերի ձևանմուշ: Ամպլիկոնները մաքրվեցին GenEluteTMPCR մաքրման հավաքածուի միջոցով (Սիգմա, ԱՄՆ) և դրանց հաջորդականությունը տրվեց ABI PRISM մազանոթային համադրիչով: Հաջորդականության արդյունքները մշակվել և վերծանվել են ՝ օգտագործելով BioEdit (7.0.5.3) և Chromas Lite (2.1): Շտամների նույնականացման համար ստացված հաջորդականությունները վերլուծվել են առցանց «BLAST», «NCBI» (http: //blast.ncbi. nlm.nih.gov/Blast.cgi) տիրույթ: Էֆիլոգենետիկ ծառը կառուցվել է «MEGA 6.06» ծրագրի միջոցով ՝ համեմատելով «Հարևան միանալու» մեթոդի հետ ԳԵՆԲԱՆԿ-ում առցանց հասանելի հաջորդականությունների հետ: Արդյունքներ և քննարկում: Լիտոֆիտիկ քարաքոսից մեկուսացվել է բակտերիալ մշակույթ, որն ստացել է A1 անվանումը: Մշակույթը կազմում է համակենտրոն, հարթ պրոֆիլ, հարթ մակերես, ձանձրալի, կաթնագույն, անկանոն գաղութներ: Բջիջները ձողաձեւ են, ասպորոգեն, շղթաներ են կազմում: 16S RNA գենը հաջողությամբ ուժեղացվեց PCR- ի միջոցով A1 մշակույթից մեկուսացված գենոմային ԴՆԹ-ից և հաջորդականացվեց: «BLAST» վերլուծության արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում: Ինչպես երեւում է աղյուսակից, A1 մշակույթն ամենամոտ փոխկապակցվածությունն ունի Acinetobacter lwoffii (KX495293) - ի հետ `16S RNA գենի վերլուծության 97% նմանությամբ: Աղյուսակ 1 Մեկուսացված մշակույթի «BLAST» վերլուծության արդյունքները Մեկուսացված Մշակույթ 16 S RNA igen երկարություն (nz) Նմանություն Աստիճան ամենամոտ համընկնում GenBank- ում Ըստ նույնականացման արդյունքների, ֆիլոգենետիկ ծառ է կառուցվել `օգտագործելով BLAST- ի և NCBI տիրույթներում առցանց BL հասանելի նմանատիպ հաջորդականությունները` որպես հղումային հաջորդականություններ (Նկար 1): Նկար 1. A1 մշակույթի ֆիլոգենետիկ դիրքը ծառի մեջ: Pseudomonas aeruginosa- ն օգտագործվել է որպես հեռավոր ֆիլոգենետիկ ցուցանիշ: Սանդղակը (0,01) համապատասխանում է 1 նուկլեոտիդային տարբերությանը յուրաքանչյուր 100 նուկլեոտիդների համար: Հաշվի առնելով «BLAST» վերլուծության արդյունքները `հայտնաբերված հատկությունները համեմատվել են Acinetobacter lwoffii- ի բնորոշ տեսակների հետ: Արդյունքները ամփոփված են Աղյուսակ 2-ում: լարում ֆենտիպիկ աղյուսակ 2 Մեկուսացված մանրէի ֆենոտիպային բնութագրերի համեմատություն Բնութագրերը Աճը. 300C բնութագրեր latելատինի հիդրոլիզը citիտրատի լակտատ ասպարտատի հեմոլիզ L-fenylalanine β-alanine L-arginineEthanol Մեկուսացված մշակույթի աճի օպտիմալ ջերմաստիճանը 300 ° C է, ի տարբերություն 300 ° C ջերմաստիճանի: Ավելին, ի տարբերություն բնորոշ շտամի, A1 կուլտուրան յուրացնում է ցիտրատը, L- ֆենիլալանին, β- ալանինը, L- արգինինը, հիդրոիզացնում է ժելատինը, բայց յուրացնում է լակտատը և էթանոլը: Լիքենի բիֆիլմ Մշակույթի ֆենոտիպային ախտանիշների ֆիլոգենետիկ վերլուծության արդյունքների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ Acinetobacter և սեռին պատկանող մեկուսացված մշակույթը հավանաբար նոր տեսակ է: Այդ պատճառով մենք այն անվանել ենք Acinetobacter sp. լարվածություն A1: Մեկուսացված էկոլոգիական նշանակությունը, մասնավորապես, պայմանավորված է էկոհամակարգերում մթնոլորտային ազոտի յուրացմամբ `օքսիդացված կամ նվազեցված ազոտական ​​միացությունների աղբյուրների իսպառ բացակայության պայմաններում: Acinetobacter սեռը բնութագրվում է դիազոտրոֆիայով, ուստի լիտոֆիտիկ քարաքոսում գտնվող մեր մեկուսացված մանրէը, հավանաբար, կատարում է ազոտի ամրագրման գործառույթ: Մանրէաբանության գործակալներ Ներսում Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, էջ 81-104. Հակաքաղցկեղային գործունեություն Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, [4] Crawford SD, (2015) Ավանդական բժշկության մեջ օգտագործվող քարաքոսեր: Ներսում Lichen Secondary Մետաբոլիտներ: Ներսում Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, էջ 1-27: Մեկուսացված է քարաքոսերից: Նրանց բազմազանության գնահատում և կենսասինթետիկ գենի հայտնաբերում [9] Брюханов А. L., Rybak KV, Netrusov AI, մոլեկուլային միկրոկենսաբանություն: Учебник для вузов., М. Հրատարակիչ ՝ Московского университета, 2012, 480 էջ. Հասմիկ Հունանյան, Ռազմիկ Սարգսյան Մեկուսացված լիտոֆիտիկ քարաքոսից ACINETOBACTER SP. A1 ԷՆԴՈՖԻՏԻԿ ԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆ ԲAՇԿԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ Բանալի բառեր. Լիտոֆիտիկ քարաքոսեր, էնդոֆիտներ, ացինետոբակտեր, 16S ՌՆԹ: ։

ՀՀ տարածքում առավել տարածված լիթոֆիտային քարաքոսից մեկուսացվել է էնդոֆիտային բակտերիա, որն ըստ ֆենոտիպական հատկանիշների և 16S ռՌՆԹ գեների ֆիլոգենետիկական վերլուծության նույնականացվել է որպես Acinetobacter sp. շտամ A1։

CRԱՆԳԱԳՐՈ PL ՊԼազմոնի արտացոլումը ԱՆՎԱՐ ՄԵՏԱԻ ORՐԱՀԱՈՈՒՄԻ The Բարակ մետաղական թաղանթի ճեղքվածքները, որոնք պլազմոնային ռեզոնատոր են, ունեն բաց ճեղքեր ՝ խաչմերուկի խաչմերուկով: Սա ենթադրում է մասնատման պլազմոնների դերը ակտիվ նանոֆոտոնիկայի սարքերի զարգացման մեջ: Այս համակարգերն ապացուցել են, որ այն օգտակար է այնպիսի ծրագրերում, ինչպիսիք են մեկ մոլեկուլի զոնդավորումը [1], սպեկտրոսկոպիան [2], օպտիկական թակարդները [3], մակերևույթով ուժեղացված ռեակցիաները [4], մակերեսային պլազմոնի պոլարիտոնային (MPP) մոդուլյատորները [5-6] և MPP աղբյուրներ [7] Վերջավոր երկարությամբ մետաղա-դիէլեկտրիկամետաղական (MDF) ճաքերը խիստ գրավիչ են ՝ շնորհիվ նանոմետրերի չափերի մեջ լույս կենտրոնացնելու ունակության: Դիէլեկտրական տիրույթում դաշտի բարձր ինտենսիվությունը համակարգը շատ հարմար է դարձնում ակտիվ պլազմոնիկների տարրական հիմք ստեղծելու համար, և համեմատաբար պարզ կառուցվածքը նպաստում է նման համակարգի պատրաստմանը: Երկու մետաղների որպես էլեկտրական շփումներ օգտագործելու վերը նշված առավելությունների համադրությունը այս համակարգը շատ հարմար է դարձնում օպտոէլեկտրական էլեկտրական կիրառություններում [6: 9-10]: Նման վերջաչափային համակարգերում MPC- ները արտացոլվում են ճեղքի եզրերից: Հաճախակի հղվող ՊՄԳ-ների նոր հայտնվելը կարող է հանգեցնել Ֆաբրի-Պերոյի ռեզոնանսների: Օպտիկական համակարգերում լավությունը որոշվում է արտացոլման լայնության և տարածման կորուստներով: Մյուս կողմից, ռեզոնանսային երկարությունը (𝐿𝑟𝑒𝑠) կախված է արտացոլման ընթացքում ֆազային շեղման ռեզոնանսային ալիքի երկարությունից (𝜆𝑆𝑃𝑃): Ռեֆրակցիոն պլազմոնի վերադարձի դեպքում ֆազային շեղումը զգալի ազդեցություն ունի համակարգի վրա: Այս դեպքում արտահայտությունն այլևս կիրառելի չէ ռեզոնանսային երկարության վրա [11-12]: Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որ անցողիկ-արտացոլման գործակիցները, որոնք կոտրվածքների պլազմոնի բնութագրերն են, կարող են որոշվել ՝ իմանալով ազատ մակերեսից արտացոլման ազատ փուլի ամպլիտուդը: Ներկայումս այս ուղղությամբ մեծ աշխատանք է կատարվել: Վերլուծականորեն նկարագրված են մետաղ-դիէլեկտրական խզվածքներից MPA- ի արտացոլումները [13-14]: Դիէլեկտրական-մետաղ-դիէլեկտրական համակարգում պլազմոնի արտացոլման հատկությունները հաշվարկվել են թվային մեթոդներով [15]: MDM համակարգերում պլազմոնի նկարագրական արտահայտման որոշիչները ստացվել են միայն անվնաս, ոչ ցրվող մետաղների համար [16], մինչդեռ սովորաբար օգտագործվում են ենթամաշկային հաշվարկման մեթոդներ [17]: Այս աշխատանքում ստացված վերլուծական արտահայտությունները նկարագրում են մակերևույթի պլազմոնային բևեռաթոնների արտացոլումը կոտրվածքի ազատ տարածությունից: Հաշվարկվել են ալիքի փուլը, ամպլիտուդը, ինչպես նաև արտացոլման ընթացքում անցման գործակիցը: Ստացված վերլուծական բանաձեւերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ: MDF համակարգի MPP մոդելը Ուսումնասիրվում է MPC- ի արտացոլումը մետաղական ենթալալիք ճեղքից: Հաշվի է առնվում միաչափ, մեկ ճեղքման համակարգ, որտեղ d լայնությունը բացվում է y <0 կիսաշրջանի մեջ դիէլեկտրիկ թափանցելի մետաղի մեջ (նկ. 1): Y> 0 կիսաշրջանի մեջ, ինչպես մետաղի ճեղքում, կա քում դիէլեկտրական թափանցելի նյութ: Ենթադրվում է, որ արդեն հուզված պատգամավորներն ընկնում են y ալիքի վեկտորի մեջ: y <0 կիսաշրջանաձև առանցքի ուղղությամբ և ունեն 𝑘𝑖𝑛 Հոդվածում նշված ՄՊԱ-ները ունեն ⃗⃗⃗⃗⃗ Ալիքային վեկտոր: Y <0 կիսագնդում MAP- ը հիմնականում կենտրոնացած է] տիրույթում, որտեղ ընկած ալիքի համար կունենանք. Որտեղ 𝑘0 = 2 c- ը ազատ տարածության լույսի արագությունն է: Եվ երբ տեղի է ունենում պայման (տեղի է ունենում պայման և և | 𝜘𝑖𝑛𝑑 | ≪ 1), մենք կունենանք. Որտեղ ունենք, նշենք, որ J բարդ մեծություն է: Դիտարկենք դրա իրական և կեղծ մասերը. 𝑘𝑖𝑛 = 𝑘 ′ + 𝑖𝑘 ′: , Ալիքի հավասարումից մենք ունենք 𝑐2, 𝜘𝑖𝑛, որը նույնպես բարդ քանակ է: Տեղադրելով իրականի արժեքները իրականի և կեղծիքների համար մենք կունենանք. Նշված հարաբերությունը կարելի է ստուգել ստացված արդյունքները Մաքսվելի հավասարումների մեջ դնելով: MPC- ի արտացոլումը ճեղքի եզրից Արտացոլված ալիքի համար մենք ունենք. 𝑘 = 𝑘𝑟 = 𝑘 ′ + 𝑖𝑘 ′ ′ = 𝑘𝑖𝑛 և 𝜘 = 𝜘𝑟 = 𝜘 ′ + 𝑖𝜘 ′ ′ = 𝜘𝑖𝑛, երբ 𝜆 ≫ 𝑑, դաշտը ճեղքի վերևում գտնվող տարածքը (𝑦> 0) մենք կարող ենք որոշել քվազի վիճակագրական մերձեցմամբ: Ենթադրենք, որ 𝜌 ≪ range (𝜌 = √𝑥2 + 𝑦2) տիրույթում էլեկտրական դաշտի շոշափող բաղադրիչը զրոյական է մետաղի մակերևույթին և ճեղքի եզրին ունի կայուն արժեք A: Դժվար չէ գտնել վերին կես հարթության Poisson հավասարման լուծումը, որը կբավարարի վերը նշված պայմանը. Dk: Այս արտահայտությունը ինտեգրելով կստանանք ստացվում է. (9) divE⃗⃗⃗ = 0 հավասարման մեջ դնելով և ունենալով 𝐸𝑧 = 0, մենք ստանում ենք 𝐸𝑦 ՝ գոտում the 𝑦 0 ճեղքին, դաշտերը մոտավոր են. 𝐸𝑥 = 𝐴𝑒 - և և մենք կարող ենք դաշտեր տալ ճեղքի եզրին: Շարունակության պայմանից ունենք. (𝐵 - 𝐶): Լուծելով համակարգը (11) և անցնող և ընկած դաշտերի միջև ընկած ժամանակահատվածում ստացվում են հետևյալ արտահայտությունները. Եկեք ավելի մանրամասն քննարկենք մեծությունը: Տեղադրելով տեղադրելով 𝜘 արժեքները (13) –ում (13), պարզեցնելով (–ի արժեքը ((5 – ից), մենք վերջապես կստանանք համարը ՝ ելակետային արժեքի համար)): Ստացվում են ընդհանուր բանաձևեր, որոնք նկարագրում են անցած MMP ամպլիտուտը և փուլը: Հաշվարկեք ճեղքից դուրս եկող հզորության հարաբերակցությունը հոսող ուժի հետ: Այդ նպատակով գնդային կոորդինատային համակարգում գրեք դաշտի արժեքը տիրույթում (> 0 (ρ ≫ d): , իսկ Հն Ահա, 𝑘 = dεd (2) Դա ցանկալի գործառույթ է, որը kr ≫ 1 դեպքում մոտավորվում է հետևյալ կերպ. Theուցադրման վեկտորի միջոցով մենք հաշվարկում ենք միավորի երկարության ճեղքից ճառագայթումը: Այն ունի հետևյալ ձևը. Մենք որոշում ենք (1) և (3) բանաձևերից ճեղքի միջոցով տարածվող ուժը. 2: Անցման գործակիցի համար բաժանել (16) -ն (17) -ին, (17) -ում B- ի փոխարեն տեղադրել (15) արտահայտությունը: մենք կունենանք d- ի կախվածությունը գրաֆիկորեն պատկերված է Նկարում: 2-ում: Նկար. 1 Երբ √: ≫ 1 (այսինքն ՝ տվյալ պայմաններում d շատ փոքր է), հակառակ դեպքում ՝ Ստացված արդյունքների հուսալիությունը կարելի է ստուգել թվային հաշվարկի միջոցով: Վերցրեք արծաթը որպես մետաղ `1100 նմ = 3,6236 երկրաչափական թափանցելիությամբ, իսկական և դիէլեկտրական թույլատրելի մասերի համար: Այս դեպքում մենք ունենք համապատասխան 𝜀𝑑 = 1 Այս պայմաններում, ինչպես = 0.981507 𝑒 𝑖 82.81647: Այլ կերպ ասած, MPP- ն, վկայակոչելով եզրին, փոխում է էլեկտրոէլեկտրական էլեկտրական ռեժիմը, փուլը 2.81647 ռադիոնով: Վերջավոր տարրերի թվային հաշվարկների համար ավելի հարմար է վերցնել ռեզոնատոր (արտացոլումը տեղի է ունենում ճեղքի 2 եզրերից): Ռեզոնանսային ալիքի երկարության համար եզրերից արտացոլման ընթացքում փուլային փոփոխությունը մեծ դեր է խաղում տվյալ ալիքի ալիքի երկարության մեջ: Մեր դեպքում ռեզոնանսային պայմանը գրվելու է հետևյալ ձևով. 𝑘′ℎ = 2.81647, այստեղից մենք կստանանք ռեզոնանսային երկարության հավասարություն ՝ ℎ = 329,12 նմ: Այս պայմաններում ռեզոնանսային կլանման արդյունքում կորուստները h երկարությամբ թուլացնում են անկման ուժը 𝑒 - 2𝑘′′ℎ = 0,881375 անգամ: «COMSOL Multiphysics» ծրագրի կողմից մշակվել է նույն պարամետրերով ռեզոնատոր: Ռեզոնանսային երկարությունը հաշվարկվել է սիմուլյացիայի միջոցով: Արդյունքները համեմատեք վերլուծական ցուցանիշների հետ: Նկ. 3-ը ցույց է տալիս ճեղքի դաշտի Ex բաղադրիչի կախվածությունը մետաղի հաստությունից (h): Տեսանելի է, որ ռեզոնանսային երկարությունը 294 նմ է (տեսությունը կանխատեսում էր 329,12 նմ): Նույն սիմուլյացիան կրկնվեց 1500 նմ ալիքի երկարության համար: Այստեղ ռեզոնանսային երկարությունը 375 նմ է (տեսությունը կանխատեսում էր 413 նմ): Երկու դեպքում էլ տեսական արդյունքից շեղումը 10% -ից մեծ չէ: Նկար. 2 Տեսությունից շեղումը բացատրվում է բանաձևերի (9) և (10) մոտավորությամբ, երբ էլեկտրական դաշտի բաղադրիչի համար ≈ 0-ը 𝐸𝑥 = 𝐴𝑒 - 𝑖𝜔𝑡 էր: Եզրակացություն Էլեկտրամագնիսական ալիքների անցումը մետաղի մեջ բացված ենթալարային անցքի միջով, երբ փոսի խորությունը ավելի մեծ է, քան փոսի լայնությունը տեսականորեն ուսումնասիրված է: Սա հնարավորություն տվեց գտնել վերլուծական բանաձևեր, որոնք նկարագրում են մակերեսային պլազմոնային բևեռականությունների արտացոլումը եզրային ազատ տարածությունից: Արտացոլման ընթացքում հաշվարկվում են ալիքի երկարության, ամպլիտուդիայի արժեքի և անցման գործակիցի փոփոխությունը: Ուցադրվել է, որ արտացոլման ընթացքում փուլային շեղումը էապես տարբերվում է: Ստացված բանաձեւերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ: Լավ արդյունք է ձեռք բերվել վերլուծական բանաձևի «թվային մոդելավորման արդյունքների» միջև: Գրականության պինցետ: Tunable օպտիկական մանիպուլյացիա Femtonewton տիրույթում », ֆիզ. Սբ. 100, նանոկառուցվածքներ: նանո-ալեհավաքներ և ռեզոնատորներ », Opt. Էքսպրես 15, 10869 (2007): [14] Թ. Լեսկովա և Ն. Գապոտչենկո, «Ֆաբրի-Պերոտ տիպի ինտերֆերոմետր մակերեսային պոլարիտոնների համար: [16] Ռ. Գորդոն. «Լույսը ենթալույսի երկարության մեջ ՝ մետաղի մեջ: Բազմացում և արտացոլում », ֆիզ. Խաչիկ Սահակյան crackեղքման պլազմոնի արտացոլումը մետաղական ճեղքի ազատ մակերեսից Հիմնաբառեր. MPP ռեզոնատոր, ենթաալիքային ճեղք, ալիքի տարածում, մետաղաէլեկտրական-մետաղական ռեզոնատոր Ամփոփում: ։

Մակերևութային պլազմոն պոլյարիտոնների անդրադարձումը մետաղական ճեղքի եզրային ազատ տարածությունից տեսականորեն ուսումնասիրելու ընթացքում գտնվել են անալիտիկ բանաձևեր, որոնք նկարագրում են ՄՊՊ անդրադարձումը և անցումը եզրային ազատ տարածությունից։ Հաշվարկվել է անդրադարձման ժամանակ ալիքի փուլի փոփոխությունը, ամպլիտուդի արժեքը, ինչպես նաև դուրս եկող հզորությունը։ Ցույց է տրվել, որ անդրադարաձման ժամանակ փուլի շեղումը զգալիորեն տարբերվում է 𝜋-ից։ Ստացված բանաձևերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ։ Ստացվել է լավ համընկնում անալիտիկ բանաձի և թվային մոդելավորման արդյունքների միջև։

ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐՆ ՕՏԱՐ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄՕտար լեզվի ուսուցման գործընթացում մշտապես քննարկման առարկա է լեզվիև այն մշակույթի հարաբերակցությունը, որին հարազատ է տվյալ լեզուն։ Մշակույթիծանուցումը միշտ հետին պլան է մղվում, և թվում է՝ երբ դասախոսը հասցնում է լեզվից զատ ներկայացնել նաև մշակույթը, ապա դա հավելյալ տեղեկություն է և, իհարկե, մեծ առավելություն։ Սակայն մշակույթի այսպիսի ուսուցումը, որն ընկալվում է որպես հավելյալ նյութ, չի կարող բավարարել նրա հսկայական նշանակությանն օտարլեզուն յուրացնելու գործում։ Հոդվածում հիմնավորապես ուսումնասիրվում է մշակույթի դերը լեզվի ուսուցման գործում, մշակույթ-լեզու, ինչպես նաև մտածողություն հարաբերակցությունը և այլն։ Սույն թեման ուսումնասիրելու համար որպես տեսականհիմք են ծառայել Ս. Սեֆերյանի, Լ. Հովհաննիսյանի, Ա. Լազարյանի, Ա. Սուքիասյանի,Ս. Գալստյանի, Ն. Չոմսկու, Ռ. Գարդների, Ու. Լամբերտի և այլ ուսումնասիրողներիաշխատությունները։ Լեզու-մշակույթ-մտածողություն հարաբերակցության մեջ նրանցից որևէ մեկի`մյուսի նկատմամբ գերադաս լինելու հարցը շատերի ուսումնասիրության առարկան էեղել՝ արտահայտվելով այնպիսի գիտնականների աշխատություններում, ինչպիսիք ենՖ. Բոասը, Բ. Ուորֆը, Է. Սեպիրը և այլք։ Մշակույթը մի ամբողջություն է, որն իր մեջպարունակում է արվեստը, տարիների ընթացքում մարդկանց կուտակած փորձ, գիտելիք և այլն։ Լեզուն մի համակարգ է, որը արտահայտում է իր մեջ մտնող ենթահամակարգերի միջև եղած փոխկապակցվածությունն ու փոխհարաբերությունը։ Այս առումով լեզուն ավելին է, քան մշակույթի դրսևորման ձև։ Լեզուն և մշակույթը անհնարէ պատկերացնել միմյանցից անկախ.Լեզումշակույթ, կամ մշակույթ լեզուԱռաջին դեպքում լեզուն օգնում է հասկանալ տվյալ մշակույթի ընդհանրականպատկերը։ Երկրորդում մշակույթը և դրան բնորոշ առանձնահատկությունները, հասկացույթները օժանդակում են լեզվի յուրացմանը։ Մշակույթի մատուցումն անհրաժեշտ է օտար լեզվի դասընթացի ներածական փուլում։ Լեզվական որոշ հասկացույթներ յուրացնելու համար հաճախ պետք է անդրադարձ կատարել տվյալ մշակույթինբնորոշ յուրահատկություններին կամ կարծրատիպերին, օրինակ` ագլերեն դարձվածներն ուսումնասիրելիս կարող ենք նկատել անգլիացիներին բնորոշ մշակութայինորոշ առանձնահատկություններ` «to collect ones wits» - մտքերը հավաքել, ժողվել, «tofrighten smb out of his wits» - մահու չափ վախեցնել, «at ones wits end» - շփոթված,շվարած1, այսինքն` նրանք նախապատվությունն ավելի շատ տալիս են wit բառին,երբ խոսքը գնում է խելքի, բանականության մասին, որովհետև կարծում են, որ այդբառն ավելի հաղորդակցական է տվյալ համատեքստում, քան մնացածները, չնայած1 Սեֆերյան Ս., Հովհաննիսյան Լ., Լազարյան Ա., Անգլերեն-հայերեն դարձվածաբանական բառարան,Երևան, 1986, էջ 238։ անգլերենում բազմաթիվ բառեր գոյություն ունեն խելք, բանականություն և նմանատիպ հասկացությունների համար։ Հայերենում, օրինակ` «մահի ետև ման գալ, կյանքիհամար վտանգավոր քայլերի դիմել, մահվան բերանը գցել կամ ուղարկել մեկինվտանգի ենթարկել»1 դարձվածներից կարելի է ենթադրել, որ մենք վտանգավոր քայլերը մահու չափ ահարկու ենք համարում` ըստ այդմ բազմաթիվ դարձվածներումիմաստը կապելով մահ բառին։ Նույնը կարող ենք ասել քերականական երևույթներիհամար, օրինակ՝ տարբեր մշակութային ընկալումներում այս կամ այն գոյականներըդիտվում են որպես հավաքական կամ հակառակը, հետևաբար տվյալ գոյականի հետեզակի կամ հոգնակի թվով ստորոգյալ դնելուց առաջ անհրաժեշտ է իմանալ ժողովուրդների մշակութային վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ (օրինակ՝ անգլերենումհաց ու պանիր գոյականների հետ (որպես հավաքական ամբողջություն) դնում ենքեզակի թվով ստորոգյալ, իսկ թուրքերենում` հոգնակի)։ Մշակույթը արտահայտում է լեզվի «բովանդակությունը»։ Ստացվում է, որ մշակույթը լեզվի հիմքում ընկած է այնպես, ինչպես «բովանդակությունը»` «ձևի», այսինքն` մշակույթը իմաստավորողն է, իսկ լեզուն՝ հնչյունական կմախքը։ Սկզբումպետք է ընկալել «գաղափարը», որից հետո «արտահայտությունը» հիշելը դյուրին ևամբողջական կլինի։ Ընդհանուր առմամբ լեզուն պատկերացվում է որպես վերացական երևույթի արտացոլման եղանակ, սակայն այն կարող է իրացվել տարբեր ձևերով, օրինակ` լեզուն շատ մշակույթներում արտահայտվում է սիմվոլներով, նշաններովև այլն։ Շատերը լեզուն վերարտադրում են ժեստերով, ձեռքի տարբեր շարժումներով,որոնք հասկանալու համար պետք է իրազեկ լինենք մշակութային համատեքստին։ Չէ՞որ տվյալ լեզուն առաջացել է մշակութային բազմազանության դրսևորմամբ։ Մշակույթը ձևավորում է անհատի հաղորդակցման վարքագիծը, և հենց այդ դրսևորման մեջանփոխարինելի մաս է կազմում մտածողությունը։ Այն փոխանցվում է սերունդներինլեզվի միջոցով։ Արդյո՞ք կարող ենք առանձնացնել լեզուն, մշակույթը, մտածողությունը։ Տարբերտեսանկյուններից վերլուծելու դեպքում ինքնին հանգում ենք այն եզրակացության, որդրանցից յուրաքանչյուրը հանդես է գալիս որպես այդ երեքի միասնության տարր,առանց որի լեզուն չի կարող հանգել իր ամբողջական տեսքին և հիմնական գործառույթին, քանի որ մարդու ճանաչողական ընդունակությունները չեն կարող կոդավորել մի կենդանի լեզվահամակարգ, որը մեկուսացված է մշակույթից և մտածողությունից։ Օրինակ` էսպերանտոն չի համարվում կենդանի լեզու, քանի որ մշակույթիցառանձնացված է։ Լեզուն խորապես ուսումնասիրելու համար մշակույթը կարող է օժանդակել օտարլեզվի իմացությանը՝ մշակույթը մայրենի լեզվին և մշակույթին համադրելու միջոցով,քանի որ այն, ինչ համադրվել է վեր հանելով տարբերություններն ու նմանությունները, կարող է ավելի դյուրըմբռնելի լինել։ Հաշվի առնելով այն, որ լեզվի հիմքում ընկածէ նաև մշակութային կարծրատիպերի ամբողջություն, կարող ենք համարել, որ լեզունսահմանում է տվյալ մշակույթի լեզվակրի վարքագիծը, հետևաբար ճշգրիտ եղանակով սովորելու հիմնական նախապայմանը բխում է մշակույթի ուսումնասիրությունից։ Օրինակ` եթե ինչ-որ մեկը շատ է ուզում վրացերեն սովորել առանց ճանաչելու վրացժողովրդի մշակութային արժեքները, վրացիների անհատական վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ և այլն, նա չի կարող արդյունավետ սովորել այն, թե ինչպես են վրացերենում արտահայտում խնդրանք կամ հիացմունք։ Մշակութային տարբերությունները նաև ազդեցություն ունեն իմաստաբանական միավորները հասկանալու վրա,օրինակ` «to go upstairs» արտահայտությունը բրիտանացիները կիրառում են հիմնա1 Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս., Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Երևան, 1975, էջ 407։ կանում քնել իմաստով, սակայն ամերիկացիները կիրառում են ուղիղ իմաստով` գնալերկրորդ հարկ։ Ստացվում է, որ առանց մշակութային տարբերությունները իմանալուչենք կարող հասկանալ տվյալ արտահայտությունը տրված համատեքստում։ Երկրորդ օտար լեզուն սովորելու համար շատ կարևոր են նաև սովորողի վերաբերմունքն ու շահագրգռվածությունը։ Այս գործոնները որոշիչ են և ունեն սոցիալական, ճանաչողական և աֆեկտիվ ենթատեքստեր։ Սոցիալական և ճանաչողականգործոնները համապատասխանաբար վերաբերում են հաղորդակցման և հասկացական դաշտի ընկալման ոլորտներին։ Լեզուն հաղորդակցության միջոց է, մի եղանակ,որով մարդիկ մտնում են սոցիալական շփման մեջ։ Յուրաքանչյուր անհատ լեզունիրացնում է մարդկանց հետ բարդ սոցիալական փոխազդեցության շնորհիվ1, և սովորելու ցանկությունն ու ընդհանրապես սովորողի շահագրգռվածությունը խթանելուհամար պետք է ծանուցել մշակույթի մասին։ Ինտեգրատիվ կողմնորոշումը հավասարակշռված է մնում այս դեպքում2։ Այսինքն՝ մոտիվացիայի մեծ լինելը ուղիղ համեմատական է մշակույթին իրազեկված լինելու պայմանին, այլապես միայն որոշակի բառապաշարով և քերականությամբ սովորողը չի կարող արտահայտել իրականությունը, մի իրականություն, որը օտար մշակույթն է։ Լեզուն հաղորդակցական հմտությունէ, որը առանձնացված չէ սոցիալական խնդիրներից, և եթե մանկավարժը կամ սովորողը իրազեկ չէ որևէ իմաստակիր միավորի մշակութային իմաստին, ուրեմն նա չգիտի այդ բառի իմաստը3։ Արդյունավետ հաղորդակցության հիմքում ընկած է նաևերևույթների գնահատողական վերաբերմունքը, որը կրկին բխում է մշակութային ենթատեքստից։ Օրինակ` օտարերկրացի բառը կարող է տարբեր ոճական կիրառությունունենալ՝ ելնելով մարդկանց էթնիկ նախադրյալներից, ուրեմն որևէ գնահատողականվերաբերմունք կամ կարծիք երևույթի մասին ասելիս պետք է հաշվենկատ լինելնրանց լեզվաբանական վարքագծին, վերաբերմունքին։ Ինչպես արդեն վերը նշվեց, հավաքագրված լեզուն իր մեջ պարունակում է նաևլեզվաբանական հարաբերականության մեջ մտնող ամենակարևոր տարրերից մեկը`մտածողությունը։ Մշակութային ենթատեքստը մեր հասկացական միավորները մտածողության շնորհիվ տեղափոխում է կենդանի խոսք։ Լեզուն հարատևում է մտածողության միջոցով, և հակառակը` առանց լեզվի ներքին տեքստի միտքը անորոշ է, ուոչինչ պարզ լինել չի կարող մինչև լեզվի երևան գալը։ Մյուս կողմից էլ մշակութայինենթատեքստի հիմքում ստեղծվում է միտք, այնուհետև` այն արտահայտելու միջոցը։ Մշակույթ մտածողություն լեզուԼեզուն կարող է արտահայտել ցանկացած միտք, որի հիմքում մշակութային ենթատեքստն է4։ Չնայած Պատրիկ Մորանը նշում է, որ մշակույթը և լեզուն կարելի էառանձնացնել մանկավարժական տարբեր մեթոդների համար5, սակայն եթե նույնիսկփորձում ենք առանձնացնելով կենտրոնանալ լեզվական ձևերի ուսուցման վրա,միևնույն է, դրանց հիմքում արդեն իսկ կա մշակութային ասպեկտը։ Եվ այդ մշակույթը ավելին է, քան ժողովրդական տոները, երգերը, սովորույթները և այլն։ Այո, լեզունմիջոց է վերը նշվածների մասին տեղեկանալու համար, բայց և փաստացի առանցմշակույթի լեզուն չենք կարող իրացնել դասասենյակում։ Այսինքն` մշակույթը ավելի3 Seely H., Teaching Culture։ Strategies for Foreign Language Educators, Skokie, IL։ National Textbook Company,5 Moran P., Teaching Culture։ Perspectives In Practice, Boston։ Heinle & Heinle, 2001, p. 39.բարդ համակարգ է, քան օրինակ` գրավոր խոսքը։ Սակայն, քիչ է ընդունված, որ լեզուն նրան հավասարապես մի բարդ համակարգ է և անհնար է այն դասավանդել միայն «լսարանում»1։ Արդյունավետ հաղորդակցումը, կարող է ենթադրել այն, թե ինչպես են տվյալ մշակույթին պատկանող մարդիկ դրսևորում իրենց երախտագիտությունը դիմացինի նկատմամբ կամ ինչպես են խնդրանք արտահայտում։ Անգլերենըմատուցելիս հարկ է տարբերակել պաշտոնական և ոչ պաշտոնական խնդրանքի ձևերը (պաշտոնական` «would you please be so kind as to give me a pen», ոչ պաշտոնական` «give me a pen, please»)։ Այսինքն` մշակութային վարքագիծը սահմանում է ճիշտարտահայտության ընտրությունը` ելնելով իրադրությունից և զրուցակցից։ Լեզուն, որը պետք է հավաքագրվի գործող և կենդանի «հիշողության» մեջ, պահանջում է ճարտասանական տարբեր հնարքներ (ռիթմը, հանգը և այլն2), որոնք հեշտացնում են ինֆորմացիայի հիշելը։ Այսպիսով` մանկավարժի կողմից տրվող առաջադրանքներում կարելի է ընդգրկել տարբեր ֆիլմեր` գեղարվեստական կամ այլ ժանրի։ Ուսանողները, դիտելով դրանք, կարող են կենտրոնանալ դերասանների վարքագծի կամ շարժուձևի վրա` սահմանելով հստակ սկզբունքներ որևէ թիրախային լեզվով հաղորդակցվելու համար։ Տարբեր առածների քննարկումը նույնպես էական է՝մշակութային նախադրյալները սահմանելու համար։ Լեզվի դասապրոցեսին կարելի է նաև ներգրավել տվյալ լեզուն կրող բնիկների,որոնք իրենց մասնակցությամբ սկսնակ սովորողներին կդարձնեն իրենց մշակույթի միմասնիկը։ Հատուկ ընտրված գրական տեքստերը թույլ են տալիս ընկալել մշակույթի խորքային մասը և շատ վճռորոշ են, քանի որ սովորողի մոտ ստեղծվում է անմոռանալիփորձ և սեփական արձագանք նորի ընկալման նկատմամբ։ Այսպես, վերոնշյալ տեսական բոլոր եզրահանգումները հեշտությամբ կարելի էապացուցել գործնական փորձով, որը կատարվել է անգլերեն սովորողի սկսնակներիշրջանակներում։ Սովորողների մի մասը սկսել է ուսումնասիրել լեզուն մշակույթից,մյուս մասը՝ բացառապես լեզվի քերականությունից։ Որոշ ժամանակ անց, երբ երկուխմբերն էլ արդեն կարողանում էին խոսել անգլերեն, ուսումնասիրությունը ցույցտվեց, որ միայն առաջին խումբն է արդյունավետ հաղորդակցվում` դրսևորելով վերընշված լեզվին համապատասխան մշակույթի վարքագիծ, ինչը լեզուն խոսքի մեջ ավելի կենդանի և բնական է դարձնում, քան պարզապես հասկացությունների բառացիկիրառումը, որով առաջնորդվում էր երկրորդ խումբը։ 1 Byram M., Esarte-Sarries V., Investigating Cultural Studies in Foreign Language Teaching, Clevedon, Avon։ Գոհար ՉարքանդյանՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐՆ ՕՏԱՐ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ լեզու, մշակույթ, միտք, ենթահամակարգ, իդիոմ, լեզվական հայեցակարգ,մշակութային համատեքստ, քերականական երևույթ, բովանդակություն, արտահայտման պլան, հաղորդակցական վարք, մարգինալացված լեզու, սոցիալականփոխազդեցություն, լեզվաբանական հարաբերականություն, մշակութային և լեզվական նորմեր։

Ինչպես երևում է, առանց մշակութային լայն ենթատեքստի կամ շրջանակի ուսուցման քերականական կարգերի ուսուցումը բավական չէ։ Ուսուցման այդ ձևը ամբողջական չէ, որովհետև մարդկության գլխավոր ադապտիվ մեխանիզմը միայն մշակույթն է1։ Մշակույթն է սահմանում լեզվի հղկվածությունն ու դասակարգվածությունը։ Եթե այս կամ այն լեզուն ավելի դասակարգված է, նշանակում է տվյալ մշակութային խմբին պատկանող մարդկանց զարգացվածության հարթակն ավելի բարձր է։ Լեզուն իր նպատակին չի ծառայի, եթե մշակութային համատեքստի տեսանկյունից ճիշտ արտահայտություն չի ընտրվել, չնայած որ այն քերականորեն կարող է ճիշտ լինել։ Հետևաբար հարկ է դասավանդել լեզուն` համադրելով և՛ մշակութային, և՛ լեզվական կանոնները։

Սույն մեթոդական մշակումն ուղղված է սովորողների կողմիցաշխարհագրական անվանակարգիյուրացման արդյունավետությանբարձրացմանը։ Քարտեզի և աշխարհագրական անվանակարգիտիրապետումը աշխարհագրական մշակույթի բաղկացուցիչ մաս է [1]։ Քարտեզը համարվում է աշխարհագրության երկրորդ լեզուն, դրաիմացությունը անհրաժեշտ նախապայմանէ աշխարհագրականգիտելիքների տիրապետման համար։ Քարտեզը կատարում է կարևորհոգեբանամանկավարժականէմտածողությունը,համակարգմանը,հեշտացնում դրանցյուրացումն ու մտապահումը, զարգացնում էերևակայությունը, հիշողությունը, դիտողականությունը, ձևավորում[2]։ Աշխարհագրության ապագատարածական մտածողությունգործառույթ.էկազմակերպումգիտելիքներինպաստումհետչի յուրացմանը անհրաժեշտկազմակերպվող աշխատանքներին,ուսուցիչը պետք է ազատ տիրապետի անվանակարգի նախատեսվածողջ ծավալին։ Մասնագիտական գրականության վերլուծությունը ցույց էտալիս, որ աշխարհագրության ուսուցման ընթացքում մեծ տեղ է տրվումքարտեզիսակայնանվանակարգիդարձվում [3]։ Հարկ է նշել, որ աշխարհագրական անվանակարգի(աշխարհագրական տեղանունների և եզրույթների ամբողջություն)յուրացումն անհրաժեշտ է ոչ միայն աշխարհագրական կրթությանլիարժեք ապահովման համար, այլև ընդհանուր մշակույթի ձևավորմանհամար։ Այն նապստում է տարբեր էթնոմշակույթների և կրոններիճանաչմանը, իսկ ջրային օբյեկտների անվանումները պահպանվում ենդարերով,մեծլեզվապատմական արժեք [2]։ հետևաբար, այս անվանումներնուշադրությունունեննաևՄանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում բացահայտվեցինուսանողների կողմից քարտեզի և աշխարհագրական անվանակարգիյուրացման ոչ անհրաժեշտ մակարդակ, ինչն էլ ենթադրում է հարցիլուծմանը վերաբերող մոտեցումների վերանայումը մասնագետներիկողմից։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է մշակել մեթոդական այնպիսիմոտեցումներ և լուծումներ, որոնք թույլ կտան ապահովել ուսանողներիգիտելիքներիմակարդակ։ յուրացման արդյունավետ եղանակԱշխարհագրական անվակարգիկարող«աշխարհագրականթելադրության» միջոցով, որը հնարավոր է իրականացնել բուհումաշխարհագրական յուրաքանչյուր առարկայակարգի շրջանակներում տարբեր մասնագետների կողմից՝ տրամադրելով աշխատանքիննվազագույն ժամանակահատված։ մշտադիտարկումըկարողություններիհանդիսանալպատշաճուէՄեր կողմից մշակվել է աշխարհագրական թելադրություններիհամակարգ, որն ուղղված է աշխարհագրական գիտելիքների ևկարողությունների, մասնավորապես, աշխարհագրական անվանակարգիյուրացման ու կիրառման որակի և դրա ստուգմանարդյունավետության բարձրացմանը։ Աշխարհագրական թեալադրությունները ըստ տեսակի կարող ենլինել՝ խոսքային կամ վերբալ, թվային, նշանային կամ սիմվոլային։ 1.Խոսքային կամ վերբալ տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրագրվում է օբյեկտի անվանումը տառերով (նկ. 1)։ 2.Թվային տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրա նշվում էթելադրվող օբյկետների հերթական համարները (նկ. 2)։ 3.Նշանային կամ սիմվոլային տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրահամապատասխաներևույթներընշվումեն աշխարհագրականպայմանական նշաններով (նկ. 3)։ Նկ. 1. Խոսքային կամվերբալՆկ. 2. ԹվայինՆկ. 3. Նշանային կամ սիմվոլայինԱշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ ուսումնական գործունեության կազմակերպման ձևի, կարող են լինել՝1. ֆրոնտալ կամ ճակատային,2. խմբային։ Աշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ ուսուցման կազմակերպման ձևի, կարող են լինել ՝1. լսարանային /դասի ընթացքում, նյութի ամրապնդմաննպատակով/, 2. արտալսարանային /խորհրդատվությունների ընթացքում,բացթողումների պարզաբանման և քննությաննախապատրաստման նպատակով/։ Աշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ դիդակտիկականնպատակի, կարող են լինել ՝1. ախտորոշող,2. ուսուցողական,3. վարժեցնող,4. ստուգողական։ Աշխարհագրական թելադրությունների առաջարկվող տեսակներըկատարվումվրա։ Թելադրությունների տևողությունը կարող է տատանվել 5-30 րոպեմիջակայքում՝ ելնելով դրա դիդակտիկական նպատակից։ ուրվագծայինքարտեզներիհենքիեն1.Աշխարհագրական ախտորոշող թելադրությունը տրվում էուսումնական տարվա սկզբին, կազմակերպվում է ֆրոնտալ կամճակատայինբացահայտելձևով։ Աշխատանքինպատակնէ՝վրաձևավորվումուընդլայնվումհետագայումուսանողների առկագիտելիքների պաշարը աշխարհագրականանվանակարգի վերաբերյալ։ Առաջին կուրսի առաջին թելադրությունըբովանդակում է դպրոցական գիտելիքների պաշարը. այն ներառում է 6-12-րդ դասարանների դասընթացներում յուրացված առավել կարևորտեղանունները։ Կարևոր են համարվում այն տեղանունները, որոնցհենքիեն մասնագիտական գիտելիքները։ Այս թելադրության բովանդակությունըճիշտ կազմելու համար անհրաժեշտ է ունենալ աշխարհագրությանդպրոցական ծրագրով նախատեսված ողջ աշխարհագրական անվանակարգը։ Թելադրության իրականացման մեթոդիկան հետևյալնէ. տեղանունները թելադրվում են դասախոսի կողմից, ուսանողներըգրանցում են դրանք ուրվագծային քարտեզներում խոսքային կամվերբալ եղանակով։ Աշխատանքին հատկացվող ժամաքանակն է 15-20րոպե։ Երկրորդ կուրսից սկսած մինչև չորրորդ կուրս, ինչպես նաևմագիստրոսական կրթական ծրագրում, ախտորոշող թելադրությունները կրկին կիրառվում են տարեսկզբին։ Դրանք բովանդակում եննախորդ տարիներիյուրացված անվանակարգը։ Թելադրության բովանդակությունը ճիշտ ընտրելու համար անհրաժեշտէբովանդակությունից դուրս բերել առկա անվանակարգը, դարձնել միագումար ևկազմել թելադրության բովանդակությունը։ Թելադրության բովանդակությունում նպատակահարմար է ներառել թվով հարյուր տեղանուն։ Այս պարագայում առավել արդյուանվետ է կիրառել թելադրությանթվային տեսակը՝ ժամանակի նվազագույն ծախսի պայմաններումառավել մեծյուրացվածությանմակարդակի ստուգման համար։ Ախտորոշող թերադրություններիկիրառումը հնարավորություն է տալիս չափելու և գնահատելու,այսինքն՝ վերահսկելի դարձնելու ուսանողի կողմից աշխարհագրականանվանակարգի յուրացվածության ընդհանուր մակարդակը, պարզելուբացթողումները դրանց հետագա շտկման նպատակով։ յուրաքանչյուր մասնագիտական առարկայակարգիքանակությամբ անվանակարգիընթացքումուսուցողական2.Աշխարհագրականթելադրությունընպատակահարմար է կիրառել ինտերակտիվ դասախոսության ևգործնական աշխատանքի ընթացքում։ Այն կազմակերպվում է ֆրոնտալև խմբային ձևերով։ Աշխատանքի նպատակն է ամրապնդել նորյուրացվող տեղաունների մտապահումը։ Թելադրության իրականացմանմեթոդիկան հետևյալն է՝ ինտերակտիվ դասախոսության ընթացքում,սովորաբար վերջում, դասի ընթացքում ներկայացված տեղանուններըդասախոսությանթելադրվում են դասախոսի կողմից, ուսանողները գրառում են դրանքուրվագծային քարտեզներում խոսքային կամ նշանային եղանակներով։ Ուսուցողական թելադրությունը կարողէ իրականացվել նաևուսանողների կողմից։ Այս դեպքում ուսանողները դուրս են բերումներկայացվածբովանդակությունից աշխարհագրական անվանակարգը, փոքր խմբով կազմում են թելադրությանբովանդակությունը՝ենուսուցողական թելադրություն համակուրսեցիների համար։ Միայնուսուցողական թելադրության ընթացքում է թույլատրվում օգտվելաշխարհագրական ատլասից կամ որևէ քարտեզագրական աղբյուրից,որպեսզի սովորղիգիտակցության մեջ տեղանքի անվանումըմտապահվիճիշտ, առանց աղավաղումների։ Թելադրությանըհատկացվող ժամաքանակն է՝ 3-5 րոպե։ 5-10 տեղանուն,իրականացնումևյուրացումըվարժեցնողքարտեզագրականկարողությունների3.Աշխարհագրական վարժեցնող թելադրությունը նպատակահարմար է կիրառելլաբորատոր և գործնական աշխատանքներիընթացքում։ Այն կազմակերպվում և իրականացվում է սովորողներիկողմից փոքր խմբերով։ Նպատակահարմար է կիրառել թելադրությանբոլոր տեսակները՝ խոսքային կամ վերբալ, թվային և նշանային կամսիմվոլային։ Աշխատանքի նպատակն է անվանակարգի տիրապետումնուհասցնելհմտության մակարդակի։ Թելադրության իրականացման մեթոդիկանհետևյալն է՝ ուսանողներին հանձնարարվում է պարբերաբար դուրսբերել էլեկտրոնային տիրույթում ներկայացված դասախոսություններիբովանդակությունից աշխարհագրական անվանակարգը, անհատապեսկազմել աշխարհագրական անվանակարգի շտեմարան և խմբայինաշխատանքի պայմաններում, միավորելով նյութերը, կազմել ևիրականացնելհամակուրսեցիներիմասնակցությամբ։ Վարժեցնող թելադրության առանձնահատկություննայն է, որ բովանդակության կազմումը, իրականացումն ու ստուգումըիրականացվում է բացառապես ուսանողների կողմից։ Նույն դասաժամիընթացքում թելադրություն կարող է իրականացնել ուսանողների մեկիցավելի խումբ։ Կազմակերպող խմբի ուսանողները գնահատվում ենկազմակերպման որակի համար, իսկ ստուգվող ուսանողները՝ցուցաբերած արդյունքիմասնակիցուսանողները կարող են գնահատվել և՛ որպես ստուգող, և՛ որպեսստուգվող։ Այս պարագայում ուսանողի վերջնական գնահատականըհամար։ Աշխատանքինթելադրությունգոյանում է միագումարային միջին գնահատականից։ Յուրաքանչյուրխմբի աշխատանքին հատկացվող ժամաքանակն է՝ 3-5 րոպե։ Թելադրության այս տեսակների ու ձևերի կիրառման արդյունքումլիարժեք կտիրապետեն աշխատանքի կատարմանևուսովորողներըտեխնիկայինհմտություններ մասնակցելու ստուգողական թելադրությանը։ կարողություններբավարարկունենան4. Աշխարհագրական ստուգողական թելադրությունը տարբերվումէ նախորդներից բովանդակության ծավալով, քանի որ ենթադրում է առարկայում ներառված աշխարհագրական անվանակարգի ողջծավալի ստուգում։ Նպատակահարմար է կիրառել թելադրությանթվային և սիմվոլային տեսակները։ Այն կազմակերպվում է միջանկյալստուգումներից, ստուգարքներից և ամփոփիչ քննություններից առաջդասախոսի կողմից ինչպես դասաժամին, այնպես էլ խորհրդատվություններին հատկացվող ժամերին։ Ստուգողական թելադրությունըգնահատվում է նախապես ներկայացված չափորոշիչներով։ Օրինակ՝թելադրությունը բաղկացած է հիսուն տեղանունից, յուրաքանչյուրը՝ երկու միավոր արժեքով։ Աշխատանքին հատկացվում է 25-30 րոպե։ Թելադրությունների տեսակներն իրենց ուրույն տեղն ունենուսուցման գործընթացում, և յուրացման որակի ապահովման համարանհրաժեշտ է կիրառվեն ճիշտ հերթականությամբ։ Աշխարհագրական թելադրությունների կատարման արդյունքումլրացված ուրվագծային քարտեզը կարող է ունենալ հետևյալ տեսքը (նկ. 4)։ Մեկամյապարզվեց,արդյունքումմշտադիրկմանորաշխարհագրական թելադրությունների ողջ համակարգը կիրառելուցհետո, մանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում գրանցվում են,համեմատաբար, բարձր արդյունքներ ուսանողների կողմից քարտեզիկիրառման գործում։ Նրանք, բանավոր խոսքին զուգահեռ, առավելազատ են կիրառում աշխարհագրական տեղանունների ցուցադրմանհնարը, կազմակերպում դպրոցական աշխարհագրական թելադրություններ, կազմում գործնական առաջադրանքներ դասարանային ևտնային աշխատանքների համար։ Նշվածից կարելի է հետևել, որմշակվածհամակարգ»-իկիրառումը նպաստում է աշխարհագրության ուսուցչի մասնագիտականկոմպետենցիաների արդյունավետ ձևավորմանն ու աշխարհագրությանուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը։ «աշխարհագրական թելադրություններիՆկ.4. Լրացված ուրվագծային քարտեզԱշխարհագրական թելադրությունների ներկայացված համակարգըփորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել«Աշխարհագրության և դրա դասավանդման մեթոդիկայի» ամբիոնիուսումնական գործընթացում՝ որպես ուսուցման կազմակերպման ձև։

Աշխարհագրական անվանակարգի յուրացման արդյունավետության բարձրացման նպատակով մեր կողմից մշակվել է ուրվագծային աշխարհագրական թելադրությունների յուրաքանչյուր տեսակը նախատեսված է կիրառել ուսուցման գործընթացի որոշակի փուլում։ Թելադրությունների համակարգը հաջողությամբ փորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել ամբիոնի աշխատանքների մեթոդական համակարգում։

ԶԻՆՎԱԾ ԲԱԽՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ԱՀԱԲԵԿՉԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ԳԼՈԲԱԼ ՄԵԴԻԱՅՈՒՄՊատերազմական ընթացքի և զինված կոնֆլիկտների մասին նորությունները մշտապես առաջինտեղն են զբաղեցնում համաշխարհային մեդիայում։ Հնդկաստանը և Պակիստանը, Իսրայելը և Պաղեստինը, Շրի-Լանկան, Ինդոնեզիան, Աֆղանստանը, Իրաքը, Սիրիան եղել և մնում են աշխարհի «թեժ»կետերը։ 1990-ական թթ. ընթացքում ժայթքեցին կրոնական և լոկալ պատերազմներ նախկին Հարավսլավիայի, Լեռնային Ղարաբաղի, Չեչնիայի, Հարավային և Հյուսիսային Օսեթիաների տարածքներում։ 1989-1994 թթ. արձանագրվեցին 94 հակամարտություններ, և դրանցից միայն 4-ն էին միջպետական։ Ներկա ժամանակներում զինված հակամարտությունների նպատակը, հատկապես աշխարհի լիդերների միջև, ոչ թե հակառակորդին ոչնչացնելն է, այլ նրան իրեն «ենթարկելը»։ Այնուամենայնիվ` 2003 թ.ընդդեմ Իրաքի ռազմական գործողությունները ցույց տվեցին, որ լայնածավալ պատերազմները դեռևսչեն հեռացել պատմությունից։ Պատերազմների և զինված բախումների լուսաբանումը հեռուստաեթերով վեճերի առիթ է մեդիայի և լրագրողների հարցերը հետազոտող մասնագետների միջև։ Կան մի քանի մոտեցումներ այսհարցի շուրջ։ Առաջին տեսակետի համաձայն` հեռուստատեսությունը, հատկապես` գլոբալ հեռուստատեսությունը, նպատակ է հետապնդում իր լուսաբանմամբ բարձրացնել, արդարացնել կողմերից մեկինև մեղադրել մյուսին։ Վառ օրինակ է չեչենական պատերազմը։ CNN International-ի և BBC World-ի ռեպորտաժները 1999 թ. դեկտեմբերից մինչև 2000 թ. մարտ ամիսները շեշտադրում էին փախստականների խնդիրը` ներառելով հարցազրույցներ այն մարդկանց հետ, ովքեր տուժել էին ֆեդերալ զորքերից՝այս ճանապարհով ստեղծելով ռուսական իշխանության անարդար քաղաքականության պատկերը Չեչնիայի նկատմամբ։ «Գլոբալ հեռուստաընկերությունների ժուռնալիստները չեն փնտրում զինված պայքարի իրական պատճառների բացատրությունը և չեն կարողանում օբյեկտիվ գնահատել դրությունը»1,- այսպես էին գրում ռուսական թերթերը։ Բավական հաճախ էլ հեռուստաընկերությունները հետևում են կոնֆլիկտների լուսաբանման երկրորդ միջոցին և ներկայացնում երկու հակամարտող կողմերի կարծիքները։ Այսպես` գլոբալ հեռուստաընկերությունների եթերով Մերձավոր արևելքի ճգնաժամին վերաբերող քննարկմանը հրավիրվել էինԻսրայելի և Պաղեստինի ներկայացուցիչները։ Սա ամենաարդյունավետ լուսաբանման միջոցներից է,քանի որ բախումների համար հիմնականում առիթ են գաղափարաբանությունների հսկայական տարբերությունը և տարատեսակ մոտեցումները։ Լուսաբանման այս մեթոդը լիարժեք արտահայտվելուհնարավորություն է տալիս կողմերից յուրաքանչյուրին։ Չնայած սրան, հարկ է նկատել, որ CNN-ն անդադար քննադատության էր ենթարկում Իսրայելինպաղեստինաիսրայելական կոնֆլիկտը լուսաբանելիս։ Camera կազմակերպությունը, որը հետազոտումէր արևմտյան ԶԼՄ-ների` մերձավորարևելյան ճգնաժամի լուսաբանումը, մեկ անգամ չէ, որ նշել է, թեCNN-ի ռեպորտաժներն Իսրայելի մասին պարունակում են սխալներ, ոչ ընդհանրական վերլուծությունև շատ հաճախ նաև` փաստերի լռեցում2։ Camera-ն նշում է, որ CNN-ը բարիդրացիաբար է վերաբերումպաղեստինցիներին և չափազանց քննադատաբար` Իսրայելին. օրինակ` իր ռեպորտաժներից մեկումCNN-ը պարզորոշ կերպով ասաց, որ իսլամ բնակչության թիվը նվազում է Իսրայելի կոշտ քաղաքականության պատճառով3։ CNN-ը, իհարկե, չընդունեց իր սխալը։ Սակայն իրական սկանդալ հասունացավ, երբ CNN-ի հիմնադիր Թեդ Թերները 2002 թ. հրապարակայնորեն մեղադրեց պաղեստինցիներինև իսրայելցիներին հավասար ահաբեկչական նկրտումներ ունենալու մեջ, որը բորբոքեց իսրայելականիշխանությանը։ Այդ ժամանակ Իսրայելը քիչ էր մնացել CNN-ին հեռացներ իր արբանյակային հեռուստատեսության համակարգից։ Մեծ ջանքերի գնով CNN-ի ղեկավարները «ապացուցեցին», որ Թերները1 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.kp.ru/online/news/1926711/ հղմամբ։ 2 Մանրամասն տե՛ս http։ //edition.cnn.com/2014/12/13/world/meast/isis-violence/index.html?hpt=imi_c2 հղմամբ։ 3 Տե՛ս Gilboa E., The Global News Networks and U.S. Policy making in Defense and Foreign Affairs, Harvard University, 2002։ չունի որևէ ազդեցություն CNN-ի ինֆորմացիոն քաղաքականության վրա։ Իհարկե, որոշ տեսաբաններայստեղ տեսան նաև ֆինանսական դրդապատճառ, քանի որ Իսրայելն իր տարածքում CNN-իցպահանջել էր իջեցնել բաժանորդագրությունների գինը 40 տոկոսով, սակայն քաղաքական ենթատեքստն ավելի ակնառու է։ Պետք է նկատել, որ Al-Jazeera-ն, փորձելով բալանսավորել մերձավորարևելյան կոնֆլիկտի լուսաբանումը, հաճախ է քննադատության ենթարկում ինչպես պակիստանյանինքնավարության կողմին, այնպես էլ` Իսրայելին։ BBC World-ի լրագրողները ևս բախվել են այսխնդրին։ 2003 թ. հուլիսին մամուլում հայտնվեցին հոդվածներ, որոնք պատմում էին իսրայելական իշխանության զայրույթի մասին ընդդեմ այն ֆիլմերի, որոնք ցուցադրում էր BBC World-ն Իսրայելի ռազմավարության վերաբերյալ։ Այս իրադարձություններից անցել է մեկ տասնամյակից ավելի ժամանակ,սակայն ուկրաինական դեպքերն ապացուցեցին, որ գլոբալ մեդիան դեռևս հավասարակշռված լրատվության կայացման խնդիր ունի։ Այս անգամ CNN-ին և BBC-ին հակազդեց Russia Today-ը։ Գլոբալ մեդիան, այս ամենով հանդերձ, բազմաթիվ առավելություններ ունի։ Նախ և առաջ գլոբալհեռուստաընկերությունների թղթակիցները պարտավոր են լինել դեպքերի կիզակետում։ Այս մոտեցումն արդեն նոր չէ։ Եվրոպական ԶԼՄ-ի ամենամյա ֆորումին BBC-ի թղթակից Մարտին Բելլն ասաց,որ սառնասիրտ լրագրությանը պետք է փոխարինելու գա «դեպքերին մասնակցի» լրագրությունը, որըժուռնալիստից պահանջում է ոչ միայն փաստերի արձանագրում, այլև անկեղծ զգացումների արտահայտում։ «Լրագրողը դիտորդ չէ, այլ դեպքերի մասնակից»1, - նշում է Բելլը։ Նա իր խոսքի վերջումպատմում է մի դեպք` կապված լրագրողի հետ, ով ցանկացել է գրել դիպուկահարի աշխատանքի մասին։ Կանգնելով դիպուկահարի կողքին` լրագրողը հարցնում է. «Ի՞նչ եք դուք տեսնում»։ Դիպուկահարը պատասխանում է. «Ես տեսնում են փողոցով քայլող երկու մարդկանց։ Նրանցից ո՞ր մեկինսպանել»։ Հարցը մնաց անպատասխան, լրագրողը սարսափահար հեռացավ։ Այդ ժամանակ նրա թիկունքում լսվեց երկու կրակոց, նա լսեց դիպուկահարի ձայնը. «Ի՜նչ ափսոս, նրանցից մեկի կյանքը դուկարող էիր փրկել»2։ Բելլը նշում է, որ վտանգը լրագրողի համար կաղապար չէ։ Նա հետագայում հրատարակեց իր հայեցակարգը British Journalism Review-ում, որին իր պատասխանը տվեց բրիտանականժուռնալիստիկայի վետերան Ջոն Սիմպսոնը` BBC-ի միջազգային լրատվության բաժնի խմբագիրը։ Նահակադրվեց Բելլին` ասելով, որ լրագրողը պարտավոր չէ և չպետք է արտահայտի իր մտքերը։ «Մենքտալիս ենք մարդկանց փաստեր, և նրանք անձամբ կարող են անել ենթադրություններ։ Արդյո՞ք մենքպիտի սովորեցնենք նրանց, թե ինչպես գնահատել իրադարձությունները», - գրում է Սիմպսոնը3։ Վերջինս նկատում է` եթե ուզում ես ազդել մարդկանց մտածելակերպի վրա, դարձի′ր քաղաքական գործիչ,իսկ եթե ուզում ես պատմել մարդկանց այն մասին, թե ինչ է կատարվում, դարձի′ր լրագրող։ Հարկ է նկատել, որ գլոբալ հեռուստաընկերություններն իրեց ռեյտինգը բարելավում են նաև զինված բախումները, էթնիկ զտումները և ահաբեկչությունները լուսաբանելով։ Հեռուստաընկերությունների միջև մրցակցությունը հասել է նրան, որ մեդիահետազոտողները տարբերակում են հեռուստաընկերությունների ազդեցության ոլորտները։ Եթե CNN-ը գլխավոր տեղեկատուն էր Պարսից ծոցի հակամարտությունների ժամանակ, ապա Կոսովոյի ճգնաժամի և Արևելյան Թիմորի անկարգություններիդեպքում գլխավորն էր BBC World-ը։ Հեռուստատեսության և ահաբեկչության կապը շատ հաճախ վեճերի առիթ է հանդիսացել։ Պատմելով եթերով ահաբեկչական գործողությունների մասին` լրագրողները համաշխարհային հասարակության ուշադրությունն են հրավիրում այս խնդրին, նշանակում է` ահաբեկչությունն ունենում է«անվճար» գովազդ։ Մյուս կողմից` լռել այս մասին անհնար է ոչ միայն մարդկանց տեղեկացված լինելու իրավունքով պայմանավորված, այլև օգտագործելու համար աշխարհի քաղաքական և դիվանագիտական ուժերն ու կապերը խնդիրը լուծելու համար։ 2001 թ. սեպտեմների 11-ին ամբողջ աշխարհնիրեն գերի էր զգում, և յուրաքանչյուրն զգում էր իրեն անզոր` միաժամանակ գիտակցելով, որ այդ վիճակը հենց այն նպատակն էր, որին հասան ահաբեկչական գործողության սցենարիստներն ու ռեժիսորները։ Գլոբալ հեռուստաընկերությունների դերը 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչության լուսաբանման հարցում չի կարելի գնահատել միանշանակ։ Ահաբեկչության լուսաբանումը չէր լինի այդքանարդյունավետ, եթե միլիոնավոր մարդիկ չհետևեին ահաբեկիչների գործողություններին ուղիղ եթերով։ Բրիտանական լրագիր Observer-ը սեպտեմբերյան ողբերգությունն անվանեց ահաբեկչության ամենամեծ PR հնարքը մարդկության պատմության մեջ4։ Ահաբեկիչները հաշվարկել էին ամեն բան. ընդմիջումն առաջին ինքնաթիռի, որը մխրճվեց Համաշխարհային առևտրային կենտրոնի կառույց, և երկրորդ ինքնաթիռի միջև կազմեց 18 րոպե։ Այդ ընթացքում բոլոր գլոբալ հեռուստաընկերություններնառանց ընդմիջման ռեժիմի ցուցադրեցին ամբողջը։ «Առաջին ինքնաթիռը նրա համար էր, որ գրավեր2 Debate Flares Over whether Journalists Should Ever Stray from Objectivity // Europe Media Forum։ News Traditions&Transitions,4 Տե՛ս Hobsbawm J., On Public Relations։ How They Held All of Us Hostage // The Observer, 2001, September 16։ ԶԼՄ-ների ուշադրությունը, երկրորդը պիտի օգտագործեր արդեն անմիջական ներազդման հնարավորությունը, քանի որ հեռուստաընկերություններն արդեն ուղիղ հեռարձակում էին ահաբեկչությունը»1, ասում է պրոֆեսոր Դեպպան։ Աշխարհի հեռուստաընկերություններն անմիջապես համաձայնեցին փոխօգնության գնալ և փոխանակել ստացված տեղեկատվությունը և տեսանյութերը։ Սակայն մեդիան ողողված էր անհստակ ևանվստահելի տեղեկությամբ, որը կապված էր ինֆորմացիոն քաոսի և խուճապի հետ։ Դեպքի մասինԱՄՆ-ում հաղորդեցին այնպիսի հեռուստաընկերություններ, որոնք ընդհանրապես չէին հաղորդում քաղաքական լուրեր. սպորտային ESPN-ով հեռարձակվում էր ABC–ն, երաժշտական MTV-ով և VH-1-ով`CNN-ը։ Սեպտեմբերի 11-ից հետո գլոբալ մեդիան սկսեց դուրս գալ եթեր մշտական տիտրերով. «Ամերիկայի նոր պատերազմը», «Ամերիկան` պատերազմական դրության մեջ» և այլն։ Առաջին օրերին CNN-նսկսեց պատմել Աֆղանստանի մասին, որտեղ է այն գտնվում, ինչպես պիտի պաշարեն այն, ինչպիսիռազմական տեխնիկա է օգտագործվելու։ Մի կողմից, այդ օրերին հեռուստաընկերությունները տեղեկության անփոխարինելի աղբյուր էին, սակայն, մյուս կողմից, գլոբալ մեդիան դարձավ էֆեկտիվ զենքահաբեկիչների ձեռքին։ 2001 թ. հետո «միջազգային ահաբեկչություն» տերմինը մտավ գլոբալ մեդիայիբառապաշար։ Այնուամենայնիվ, սա մեծ փորձ եղավ մեդիամագնատների համար իրենց հետագա աշխատանքում։ Ընդհանրացնելով հարկ է նշել, որ միջազգային լրատվական հեռարձակումը նշանակալիորենփոխվել է վերջին 15-20 տարիների ընթացքում։ Եթե Պարսից ծոցի պատերազմի ժամանակ CNN International-ը միակն էր իր բացառիկ տեսանյութերով, արդեն Իրաքի դեպքերի ժամանակ լայնածավալ հեռարձակում էին իրականացնում այլ հեռուստաընկերություններ ևս։ CNN-ը, BBC-ն, Euronews-ը, SkyNews-ը շուրջօրյա ցուցադրում էին պատերազմական գործողությունները։ Դրանց մրցակից դարձանարաբական արդեն հայտնի Al-Jazeera-ն և Al-Arabiya-ն։ Մեր օրերում աշխարհը կարծես կենտրոնացած է Սիրիայում, որտեղ շարունակվող քաղաքացիական պատերազմն այդպես էլ չի հանդարտվում։ Լուսաբանման ձևերն ու մեկնաբանությունները տարբեր են։ Անդրադառնանք The New York Times-ի և The Washington Times-ի՝ սիրիական պատերազմիլուսաբանման մեխանիզմներին։ Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի լուսաբանման ամբողջ ընթացքում այս 2 պարբերականները չեն թաքցնում իրենց բացասական վերաբերմունքը Բաշար Ասադի ռեժիմի նկատմամբ և ակտիվորեն խրախուսում են ընդդիմադիրներին, որոնց նպատակն է նախագահի տապալումը։ Այս ամենիպատճառը մեծ մասամբ պայմանավորված է ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության շահերով. Սիրիանմիշտ էլ հետաքրքրել է Արևմուտքին առաջին հերթին որպես նավթի հարստագույն ռեսուրսի երկիր։ 2012 թ. հունվարից մինչև 2013 թ. հունվար The New York Times-ում և The Washington Times-ումտպագրվել են ավելի քան 324 լրատվական և վերլուծական նյութեր, որոնք ներկայացրել են սիրիական կոնֆլիկտը։ Հրապարակումները թույլ են տալիս պատկերացնել քարոզչական ազդեցության կիրառած հիմնական միջոցներն ընթերցողների վրա։ Առաջին հերթին The New York Times և The Washington Times թերթերն իրենց գնահատականների մեջ եղել են ծայրահեղացված։ Ընդդիմադիր ուժի ներկայացուցիչներ, ովքեր պայքարում են Ասադիռեժիմի դեմ, ներկայացվում էին նրանց կողմից որպես հերոսներ, իսկ ինքը` Ասադը, և իրեն սատարողքաղաքական շրջանակը` որպես հակահերոսներ։ Առաջինները պայքարում են հանուն իրենց երկրիազատության և անկախության, մյուսները կառչած են իշխանությունից, պատրաստ են ոչնչացնելնրանց, ովքեր կփորձեն վերականգնել երկրի ինքնիշխանությունը2։ Խոսքը հաստատելու համար անդրադառնանք The New York Times-ի 2 հոդվածների։ Նկարագրելով ապստամբներին` թերթը հավաստում է, որ նրանք պատրաստ են հաստատակամությամբ ինքնազոհաբերության գնալ, միայն թե կանգնեցնեն Ասադի կործանիչ ռեժիմի առաջընթացը3։ Խոսելով սիրիական իշխանության մասին` The NewYork Times-ի տեսաբան Է. Բարնարդը նշում է, որ այն սպանում է իր ժողովրդին ոչ միայն ֆիզիկապես,այլև բարոյական դիմագծի պախարակմամբ է զբաղվում4։ Նկատելի է, որ ընդդիմության ներկայացուցիչները չեն ընդունվում թերթի կողմից որպես օրինախախտներ, չնայած որ պայքարելով գործողիշխանության դեմ և կազմակերպելով համատարած պատերազմական գործողություններ երկրով մեկ,նրանք խախտում են օրենքը։ 1 Made-for-TV terrorism։ Networks and Stations Scramble to Cover the Attacks that Shook the Nation//Broadcasting&Cable,2001,2 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.washingtonpost.com/world/middle_east/dozens-killed-in-attack-in-central-syria/2012/12/11/021d344043d6-11e2-8061-253bccfc7532_story.html հղմամբ։ 3 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.nytimes.com/2012/02/24/opinion/how-to-halt-the-butchery-in-syria.html հղմամբ։ 4 Մանրամասն տե՛ս http։ //lens.blogs.nytimes.com/2012/06/13/a-rare-view-of-conflict-in-syria/?_r=0 հղմամբ։ Թերթերը նաև աչքի են ընկնում նրանով, որ իրենք են կատարում փաստերի ընտրությունն ու համադրումը, որը ոչ միշտ է օբյեկտիվ լինում։ Եթե օրինակ` խաղաղ բնակչության կոտորածի մեջ մեղավոր են ճանաչվում իշխանական ուժերը, ապա թերթերը խիստ քննադատության են ենթարկում նրանց։ Իրադրությունը միանշանակաբար փոխվում է, երբ խաղաղ քաղաքացիները սպանվում են ընդդիմադիր ուժի մեղքով. այս դեպքում կորուստները ներկայացվում են որպես «աննշան»։ The New YorkTimes-ը նույնիսկ բարձրաձայնեց այն միտքը, որ սպանվածները կարող էին հագած լինել իշխանականզինյալների հագուստները, որոնք շփոթմունքի մեջ են գցել ապստամբներին1։ Ասվածի վառ օրինակն էթուրքական ռազմաօդանավի ոչնչացումը Սիրիայի տարածքում։ Դեպքից անմիջապես հետո թերթերըշտապեցին մեղադրել Սիրիային ագրեսիվ վարքի դրսևորման մեջ ընդդեմ հարևան երկրների2։ Բայցահա նշված նյութերում ոչինչ չի ասվում այն մասին, թե ինչու է թուրք օդաչուն հայտնվել Սիրիայի տարածքում, որն էր նրա նպատակը։ Եվ սա այն դեպքում, երբ Թուրքիան երբեք էլ չի թաքցրել, որ ծավալվող իրադրությունում ինքն ավելի շատ համակրում է ընդդիմադիրներին, քան սիրիական իշխանությանը։ Թե ինչու այս ամենի վրա ուշադրություն չի դարձվել թերթերի կողմից բացատրվում է միայն նրանցքաղաքական դիտանկյունից։ 2012 թ. հունվարից The New York Times-ի և The Washington Times-ն ակտիվորեն շրջանառում էին Սիրիայի զանգվածային զենքի գաղտնի պաշարների հարցը։ 2 թերթերն էլգրում էին այն մասին, որ այդ զինամթերքի մատակարարը 2000-ականների սկզբին եղել է Իրաքը, որնայդ ժամանակ ղեկավարվում էր Սադամ Հուսեյնի կողմից։ Սրանով հանդերձ` հրապարակումներումանհնար էր հասկանալ` գոյություն ունեն արդյոք իրականում այդ զենքերը, ինչ են դրանք իրենցից ներկայացնում, ինչ հնարավորություններ ունեն։ The New York Times-ը և The Washington Times-ը հմտորեն օգտագործում են ժողովրդավարականարժեքները` որպես իրենց քարոզչության համար զենքեր՝ ազատություն, անվտանգություն, քաղաքացիական ընտրություններ, հավատարմություն և այլն։ Եթե Սիրիայի նախագահը և իր շրջապատը ներկայացվում են որպես ժողովրդավարական արժեքների ոտնահարողներ, իսկ ապստամբներն՝ ընդհակառակը, որպես այդ արժեքների պահպանման ջատագովներ։ Բերված օրինակները, ըստ էության, ցույց են տալիս այս երկու թերթերի ցանկությունը բաժանելուսիրիական կոնֆլիկտի կողմերին «մեզ հետ» և «մեր դեմ» ճակատներին։ Վերլուծելով սիրիական իրադրությունը` The New York Times-ը և The Washington Times-ը ոչ միայնբարձրացնում են ռազմաքաղաքական հարցեր, այլև ուշադրություն են դարձնում Բաշար Ասադի ևնրա կնոջ Ասմա Ասադի վարքի և խառնվածքի վրա։ Այսպես` Սիրիայի նախագահը բնորոշվում է որպես կոշտ, կոպիտ, անխիղճ։ Օրինակ` The New York Times-ն Ասադին մեղադրեց և նրա ուսերին բարդեց պատերազմի ողջ պատասխանատվությունը3։ Իր հերթին The Washington Times-ը նկատեց, որԱսադն անձամբ է զբաղվել անչափահասների զինակոչի հարցերով` աչք փակելով իր բանակի զինծառայողների կողմից սեքսուալ բռնության գոյության վրա պատերազմական մասերում։ Ինչ վերաբերումէ նախագահի կնոջը, նա ներկայացվում է ծաղրական տոնով, ով կարդում է սիրային վեպեր և նորաձևարտասահմանյան ամսագրեր4։ Այս ամենից պարզ է դառնում ամերիկյան այս 2 թերթերի կողմնորոշման առանձնահատկությունները։ Այս ամենով հանդերձ` գլոբալ մեդիան պետք է գիտակցի իր դերն անաչառ փաստերի համադրմանու ներկայացման գործում, քանի որ ձևավորում է աշխարհում հասարակական կարծիք։ Այս դեպքում`հեռուստադիտողը չպետք է զգա Արևելքի և Արևմուտքի միջև գոյացած հսկայական պատնեշը։ Ամալյա ԿարապետյանԶԻՆՎԱԾ ԲԱԽՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ԱՀԱԲԵԿՉԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ԳԼՈԲԱԼ ՄԵԴԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ գլոբալ մեդիա, զինված բախումներ, լուսաբանում, ահաբեկչություն։

Հոդվածն անդրադարձ է կատարում գլոբալ մեդիայում զինված բախումների և ահաբեկչական գործողությունների լուսաբանման առանձնահատկություններին և նշանակությանը մեր օրերում։ Ներկայացվում են վերջին տարիներին մի շարք լրատվամիջոցների հրապարակումներ և վերլուծվում վերջիններիս դերը հասարակական ազդեցության տեսանկյունից։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում մշակութային-գրական հնագետների և հնագիտական ​​դրդապատճառների դրսևորումների վերաբերյալ դիտարկումները Թումանյանի գիտության մեջ նոր ուսումնական կետեր որոնելու արդյունք են: Այս հոդվածի նպատակն է բացահայտել աշխատանքներում որսորդության և վիշապամարտի հնատիպ մոտիվների օգտագործման առանձնահատկությունները: Որպես գրողի մեծանունի ընդհանուր էթնոկուլտուրական (համընդհանուր) դիտարկում, սրանք բնորոշ հայկական մոտիվներ են, որոնց միջոցով բացահայտվում են հեղինակի աշխարհայացքի, գեղագիտական ​​և բարոյական իդեալների բովանդակության մի քանի էական կողմեր: Էլ-մոտիվների վերոհիշյալ հնագիտական ​​արքետիպին հասնելու համար մեր խնդիրն էր շրջել ժամանակակից գրականության տեսության մեջ արտահայտված որոշ գաղափարների: Մենք ընդգծել ենք, որ որսի հնագույն դրդապատճառը բացահայտվել է ինչպես աշխարհի տարբեր ազգերի գրողների, այնպես էլ Թումանյանի աշխատություններում Հ. Իշխան Թաթուլի երազանքի «Թմկաբերդիյարում» գրական վերլուծության ոլորտում գրական վերլուծության ոլորտում մենք հիմնականում նկատել ենք «Թումկաբերդ Արում» բանաստեղծությունը գրողի արձակի ստեղծագործություններից, որոշ քառյակներ, «Արջաորս», «Եղջերուիմուտ», « Եղնիկները »,« Պատմությունը »: դաշտում: Թումանյանի վերը նշված աշխատությունները («Էդ. Rրբաշյան, Հ. Թամրազյան, Մ. Մկրյան, Ա. Եղիազարյան, Ռ. Վարդանյան) վերլուծվել են գրողների (Էդ. Rրբաշյան, Հ. Թամրազյան, Մ. Մկրյան, Ա. Եղիազարյան, Ռ. Վարդանյան), բայց չեն մեկնաբանվել վիշապների տեսակետից: Սրան գումարած ՝ նախկինում «Հնէաբանները» գտել էին հնատիպ մոտիվներ Հ. «Թումանյանի աշխատանքները» երաժշտագետների կողմից հատուկ ուսումնասիրության առարկա չէին: Modernամանակակից հայ գրականության մեջ այդպիսի առաջին փորձերից մեկը կատարել ենք մեր «Մշակութային-գրական հնէաբանությունները Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործություններում» վերնագրով հոդվածում [7]: Այս հոդվածը դրա տրամաբանական շարունակությունն է: «Թումանյանի ստեղծագործություններում որսի եզակի գաղափարական դրսևորումները» մոտիվ-հնագիտական ​​թեման բխում է բարդ բովանդակությամբ հնագիտության շրջանակներից: Այնուամենայնիվ, դա ունի իր նախադրյալները և քննարկումների շրջանակը: Առաջին հերթին, մենք որսորդությունը համարում ենք հնագիտական ​​մոտիվ, քանի որ ժամանակակից գրականության տեսության մեջ «Արխետիպը հաճախ նույնացվում կամ փոխկապակցված է շարժառիթի հետ» [10, 569]: Եվրո գենոլոգիական հետազոտության տեսանկյունից գյուղը հարստացավ որսի անհրաժեշտությամբ ՝ համարյա «մահվան» աստիճանով: Այն դիտվում էր որպես աշխատանք և սնունդ ստանալու միջոց, գեղագիտական ​​կենդանական աշխարհի տեսակները հաճույքով ուսումնասիրելու հնարավորություն: Որսը մարդու ֆիզիկական և մտավոր կարողությունների զարգացումն էր: Քաջություն բերեք, հաղթահարեք մարդկային էներգիայի վտանգները, հաղթահարեք մարդկային հետախուզության առավելությունները և այլն: Այնուամենայնիվ, որսորդությունն աստիճանաբար զարգացրեց մարդկային մտքի մտածողության ունակությունները համաշխարհային ճանաչողության գործընթացում: Նման գործունեության մեջ մարդկանց բառապաշարը կապվում է գործողությունների համապատասխան իմաստներն արտահայտող բառերի հետ: Որսի խորհրդանշական ընկալումները նույնիսկ հասկացությունների տեսական համակարգ են դարձել: Որսի նկարագրությունը և դրան վերաբերող հասկացությունները մշակույթի պատմության մեջ լայնորեն օգտագործվել են իրենց ուղղակի և խորհրդանշական, այլաբանական իմաստներով: Դրանք դրսեւորվել են առօրյա կյանքում, գրականության փիլիսոփայական դատողություններում: Առօրյա կյանքում, տարբեր իրավիճակներում, մենք օգտագործում ենք, օրինակ, այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են ՝ «ընկերուհուն հետևելը», նրա հետքերով գնալը, նրա սերը որսալը, աղջկա / տղայի հայացքը կամ սիրտը բռնելը, նոր որոնել գաղափար գիտության մեջ, հետազոտություն կատարել, որոնել, երգել ռիթմում և պոեզիայում: որսալ (Մ. Մեծարենց), երգերով որս (Ե. Չարենց): Պատահական չէ, որ հանճարեղ աշուղ-բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի մականունը որոշ բանասերների կողմից թարգմանվում է որպես «երգի որսորդ»: Ապահով է ասել, որ որսորդությունը `դրա հետ կապված բառացի կամ խորհրդանշական իմաստով հասկացությունները դեռ ընկալվում և օգտագործվում են մեր կյանքի տարբեր ոլորտներում: Մեթոդական Ինչպե՞ս ասել ՝ գիտության տեսքով, որսի ոլորտում: Ահա գրականագետ, հունահռոմեական գեղագիտական ​​մտքի ականավոր հետազոտող ՝ որսի բարձր, փիլիսոփայական ազնիվ իմաստը բացահայտելու տեսանկյունից: Հայտնի հույն փիլիսոփա Պլատոնի երկխոսություններում որսի շարժառիթ-խորհրդանշական իմաստի մեկնաբանման վերաբերյալ Los պարզաբանումներ: Եզրափակիչ դիտողություններ անելով ՝ նա գրում է. «Այսպիսով, հաճույքը և հաճույքը, theշմարտությունը, այս ամենը Պլատոնի որսի առարկան է, նույն իմաստով, երբ որսորդը հետապնդում է իր որսը» [11, 278]: Ավելին, ըստ Ա. Լոսի, պլատոնական դիալեկտիկան մտածողության «ձև» է և «մեթոդ» [11, 280]: Գեղեցկությունը, առաքինությունը, որսորդական բարիքի իմաստությունը, որսորդության արտահայտությունների դրդապատճառը ռուսերենով բավականին ուշադիր ուսումնասիրված է ժամանակակից հայտնի գրականագետ Ա.Բոլշակովայի կողմից [9]: Համացանցում տեղադրված «Հնագույնը որպես հնագիտություն. Պուշկինայից մինչ Սոլժենիցի »-ը XIX դարի ռուսական գրականության մեջ որսի նկարագրությանը նվիրված տասը դասախոսությունների շարքում 4-րդն է (« 19-րդ դարի ռուսական գրականության մեջ սիրո մոտիվները »): Գրականագետը մանրամասն խոսում է Ռուսաստանի դասական գրողների (Ա. Պուշկին, Ի. Տուրգեն, Լ. Տոլստոյ և այլն) որսի դրդապատճառի տարբեր դրսևորումների գեղարվեստական ​​նկարագրության մասին ՝ հղում անելով ռեալիզմից փիլիսոփայական իմաստներին: խորհրդանշական, մինչդեռ հայ գրականության մեջ որսի հնագույն դրդապատճառի որսորդի կերպարը յուրովի է պատկերված մեկնաբանություններով: Որսը նկարագրվելու է տարբեր տեսանկյուններից: Ալիշանի, Րաֆֆի, Լ. Բաշալյան, Նար-Դոս, Ա. Ահարոնյան, Վ. Միրաքյան, Ա. Բակունցի, Ավ. Իսահակյան, Ե. Չարենց, Վ. Անանյան, Հ. Մովսեսի և այլոց աշխատություններում: Ահա մի քանի ուշագրավ օրինակներ: Ստեղծելով հայ մարդկանց պատկերներ որսորդության մեջ հայ արդիականության ոլորտում, որոշ գրողներ դրանք ներկայացնում են ազգային-ազատագրական պայքարի հետ իրենց հարաբերությունների համատեքստում: «Կայծերում» (1883-1887) ֆիլմում Րաֆֆին ստեղծեց որսորդ Ավոյկերպարին, որը վեպի հնարավոր գաղափարախոսություններից մեկն է: Ազատագրական պայքարի աջակիցներից է այն պատրաստած «պրոպագանդիստ» երիտասարդության (Կարո, Ասլան) հովանավորը և, հեղինակի խոսքերով,: Հատկանշական է, որ Լ. Բաշալյանի «Քահանաների ուխտը» (1890) վեպի հերոսը Ակոպ-Տեր Մեսրոպն է: Նկարագրելով որսորդական հրացանով որսորդության հաճույքը նկար Նկարագրելով կրակոցով որսորդության հաճույքը ՝ հեղինակը ի դեմս իր ժամանակակից հայ գրականության մեջ ավելացրել է զենք օգտագործող հայ մարդկային կերպարների շարքը: Ավետիս Ահարոնյանի «Բաշոն» վեպի հերոսը (1896) գյուղի գյուղացի zզրոյի տպավորիչ կերպարն է, ով զբաղվում է որսորդությամբ և ունի բացառիկ պատվի զգացում: Նա դառնությամբ խոստովանեց, որ եթե իր որսը վայրի կենդանիներ էին, ապա Օսմանյան կայսրությունում քրդական որսը, ցավոք, հայեր են, այդ թվում ՝ որդին: Իր հարսի սպանությունն ու առեւանգումը նրան դրդում է քրդերի դեմ, որոնք հովանավորվում են վրեժխնդրությունից և հիմնականում թշնամաբար են տրամադրված հայերի նկատմամբ: Եվ ահա, «Սպանվածը» Նար-Դոս (1889) վեպում Ռուբեն Թուսյանի `հաճույքի համար պարզապես որսորդելու դեպքը պատկերված է որպես գեղարվեստական ​​իրավիճակի դրվագներից մեկը, որը նպաստում է այս երկտողանի բովանդակության խթանմանը և հարստացմանը: Եվ որսորդական աղավնու զոհից ստացված այս արտահայտությունը դարձավ վեպի վերնագիրը ՝ մի կողմից խորհրդանշելով գլխավոր հերոսուհուն ՝ Սառային, իսկ մյուս կողմից ՝ քիչ թե շատ նրա կողմից սպանված նորածին երեխային: Նոր ժամանակների հայ գրողները գրել են թուրքական որսորդների որսորդների և դրա դրդապատճառի խորհրդանշական նշանակության մասին: Հետաքրքիր են Ա. Բակունցիի, Է. Չարենցի հիշատակումները: Ա. Բակունցի «Մթնաձոր» պատմվածքում (1926 թ.) Պատմվածքում գյուղացի Ավինը զբաղվում է որսորդությամբ: Անտառապահ Պանինի խնդրանքը `իրեն որսորդ ուղարկելու համար, իրական որսի միջոցով, անօգնական գյուղացու համար կամայականորեն ավարտվում է գրեթե ողբերգականորեն: Իր ռուբիներից մեկում նա նպատակասլաց և փոխաբերական իմաստով օգտագործեց որսի խորհրդանշական իմաստը: Չարենց: Պատկերացնելով բանաստեղծին ՝ որպես երգի որսորդ, նա գրում էր ոչ թե բանաստեղծը շատ բան գրելու ունակության համար, այլ, ըստ էության, նրա համար, որ սոցիալական և անհատական ​​խնդիրների ճշգրիտ հայտնագործություններ կատարեր, որոնք արձագանք են գտել բոլորի համար: Ուստի նա գրեց. «Յուրաքանչյուր բանաստեղծ գալիս է, իր հետ բերում է անտեսված նետ, և վերցնում է նետը, մեդիտացնում-որսում է երգերի մեջ: Բայց նա դառնում է բանաստեղծ ոչ թե նետի չափով, այլ հանճարների աճի նշանի առատությամբ: Որսի դրդապատճառը, դրա անմիջական դրսևորումները առօրյա կյանքում `կենդանիների և դրանց տեսակների աշխարհը ճանաչելու գեղագիտական ​​հաճույք ստանալու տեսանկյունից, պատկերված է հայտնի գրող, իսկական որսորդ Վախթանգ Անանյանի հուշերում, հատկապես որսորդության մեջ: պատմություններ Որսորդական երգերի և բանաստեղծական ընդլայնումների թեման դարձել է նաև ժամանակակից բանաստեղծ Հակոբ Մովսեսի «Յոթերորդ որսը» (2013) բանաստեղծությունների ժողովածուն: Գաղափարների որս ՝ իր կողմերով խորհրդանշական «Արջի որս» իմաստով, որս Որսորդության դրդապատճառն իր իրական և խորհրդանշական իմաստներով Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում: Առօրյա կյանքի «Եղնիկի մահը» արտացոլվեց հատկապես «Եղնիկը» -ում գրողի արձակում: Այս մոտիվի համատեքստում գրողի ուշադրությունը կենտրոնացած էր դրա դրսևորումների վրա, որոնք բացահայտում էին հումանիստական ​​աշխարհայացքի բնութագրական ասպեկտները, իսկ Թումանյանի աշխատություններում ՝ մոտիվն արտահայտվում էր որպես ռեալիզմի նկարագրություն, որպես պատկերման միջոց, որպես պատկերապատում սկզբունքները. Համենայն դեպս, գրողի վերոհիշյալ պատմություններում որսի դրդապատճառը ներկայացված է հիմնականում առօրյա կյանքում, բնության մեջ ՝ որպես գաղափարական տարբեր մոտեցումներ: «Արջաորսմ» (1899, 1913) գեղագիտական ​​որսում, վտանգելով պատկերումը, իրատես հեղինակը նկարագրում է արջի որսը ՝ օբյեկտիվորեն դիտելով դրա դրսևորումները Լոռվա ձորերում բնակվող գյուղական կյանքում: Որսը գյուղացու համար մի կողմից ապրուստի միջոց է վայրի բնության մեջ (օրինակ, պատմողի մտադրությունը `վայրի մեղուների մեղրը ստանալու համար), մյուս կողմից` իր պահած կենդանիները `խոզեր, վայրի գազաններ, այս դեպքում: արջեր - կյանքի ուղի: Խոզ գողանալու պատճառով արջի որսի հետ կապված միջադեպը բացահայտում է պատմողի գաղափարները արջի բնավորության, հնարամտության և վայրի գազանի դեմ մեն-մենակ գնալու համարձակության մասին: Սակայն փախչելով արջի ճիրաններից ՝ նա երկրորդ փորձի ժամանակ ատրճանակով ծանր վիրավորեց նրան, բայց վիրավոր գազանի կատաղությունից վախն այնքան մեծ էր, որ նա չհետապնդեց դրան ՝ վերջապես որսին տիրելու համար: Եթե ​​այս պատմության մեջ Թումանյան հեղինակի վերաբերմունքը որսի նկատմամբ ուշադիր հետին պլան է մղվում պատմության օբյեկտիվ բնույթի պատճառով, ապա «Եղջերու մահը» (1898), «Եղնիկը» (1909) -ում արտահայտված է հեղինակի մոտեցումը որսի նկատմամբ «անտառի գեղեցիկ գեղեցկություն», մահացու վիրավորված եղնիկ: Նման մոտեցման արտահայտությունը հեղինակի ցանկությունն է `հասկանալու ծանր վիրավորված եղջերուի հոգեկան վիճակը, նրան օժտելու այն որոշակիորեն« զգալու »և« հիշելու »ունակությամբ: Կարեկցանքի գրական հնարքի միջոցով վայրի կենդանուն վերագրելով մարդկային-հոգեկան որոշ հատկություններ ՝ նա խորապես ափսոսում է, որ որսորդը գնդակահարել է բնության այդ արտասովոր արարածը: Մարդն այդպիսով իր ձեռքերով ոչնչացրել էր բնության գեղեցկությունը: ինչ-որ իմաստով «Եղջերու մահը» կարելի է գտնել այստեղ: Թումանյանն արդեն առաջնորդվում է աշխարհայացքում ձեւավորված այն գաղափարով, որ մարդը պետք է կարողանա ապրել ոչ միայն իր մարդկային, այլ նաեւ կենդանական կյանքով: Մեծ գրողի և մտածողի հսկայական մարդկությունը տարածվեց բնության մեջ բնակվող վայրի կենդանիների դիտարկման արդյունքում: Նման մոտեցումը նրա մեջ բացահայտեց համոզիչ կենդանասեր, նույնիսկ վայրի կենդանիների վիճակով մտահոգ մարդ: Կենդանիների կյանքի մասին մտածելու, կենդանական աշխարհի գեղեցկությունը պահպանելու գաղափարը գեղարվեստորեն արտահայտվել է բարձր մակարդակով և ամբողջությամբ արտահայտվել գրողի «Եղնիկներ» պատմվածքում: Այստեղ հեղինակը ինքը «պատմող» է, գրական կերպար, որը որսորդ Օսեփի առաջարկով գնում է նրա հետ եղջերու որսելու: Գյուղից Օսեփը փորձառու, գործնականում մտածող որսորդ է: Նա նաև հակված է վայելել որսը, համտեսել որսորդի միսը և պատմողին դարձնել այդ գործընթացների հաղորդակիցը: Եվ ահա, Բոստանչի Օվագիմը եզակի հոգով օժտված անձն է, որը զգայուն հոգով է օժտված իր կյանքի փորձից բերված օրինակով: Մայր եղջերուի և նրա ձագի կողմից կողքից եղնիկը սպանելու ցավոտ արտահայտությունները, նրա սատկած թոռան և մոր սուգի զուգահեռ զուգահեռները ծառայում են այդ նպատակին: Օվագիմը, պատմելով որսորդ Փիրումի մասին լեգենդը, հաստատում է որսի գաղափարը: Պատմության մեջ, ի տարբերություն որսորդ Օսեփի իրատեսական կերպարի, այգեպան Օվագիմի բուն ջենտլմեն է: Նա բանաստեղծական խառնվածքով, աշուղական երգեր երգելու հակում ունեցող գյուղացու տեսակ է: Ներկաների խնդրանքով Բոստանչին նույնիսկ իր հին ձիու հետ միասին կատարեց «Քյարամ և Ասլի հեքիաթներից» երգ, իսկ եղջերուների որսը դատապարտվեց: Օսեփի հետ եղջերուների որսին մասնակցած պատմող-հեղինակը հայտնի բանաստեղծ էր ՝ բանաստեղծական ոգով, բնության ու նրա կենդանի արարածների գեղեցկությունը գնահատող անձնավորություն: Որսահրապարակում նրա դեմ հանկարծակի հայտնված եղջյուրները կախարդում են նրան իր բնական, կենդանական գեղեցկությամբ ու աչք շոյող տեսքով: «Ես», - գրում է հեղինակը, առաջին անգամ վայրի բնության եղնիկներին տեսա: Նա դուրս եկավ խաղաղ հպարտությամբ, ազնիվ և հիանալի, ինչպես բնության բոլոր գեղեցկությունների տերն ու թագավորը: Կիսովը, դեռ անտառում կանգնած, ուռած մռութը դրեց գետնին, ապա բարձրացրեց գլուխը, վայրի շնորհով կծկեց իր երկար պարանոցը և նայեց ինձ: Իմ կյանքում երբևէ տեսած ամենագեղեցիկ տեսքը »[4, 89]: Թումանյանը, գտնելով Օսեփի կրակոցից ծանր վիրավորված եղնիկին, սպանդի պահին զգայուն վերաբերմունքով ընկալում է եղնիկի տանջանքը, խորը ցավը, որն առաջացել է բնական գեղեցկությամբ մարդու կողմից օժտված վայրի կենդանու անկման պատճառով: Այս իրավիճակում ոչ միայն հաճելի չէ եղնիկների որսի հաջող ավարտը, այլ «բնության բոլոր գեղեցկությունների» թագավորի ոչնչացումը վերածվում է մարդածին տգեղության ու դաժանության, ինչը նպաստում է նրա մարդկայնացմանը: գոյություն. «Ես երեսս շրջեցի այնպես, կարծես սարերին էի նայում: Ետևից լսեցի խեղդված տնքոց… և, չգիտեմ ինչու, ես սկսեցի մտածել կյանքի ու մահվան մասին, կյանքը կյանքն ինձ այնքան տգեղ էր թվում… »[4, 90]: Որքան շատ փիլիսոփայական խորաթափանցություն ունեցող կենդանիներ: Վերջին երկու հատորներում Թումանյանը ներկայացնում է ինքնապաշտպանության ներկայացուցիչների, մարդու մարդու բնության, մարդու և ֆաունայի հարաբերությունները `իր լայն մարդասիրական գաղափարների տեսանկյունից: Նա համոզված էր, որ մարդը պետք է ապրի ոչ միայն իր, այլ նաև կենդանիների կյանքով ՝ հոգ տանելով նրանց մասին: Ի վերջո, մարդու համար բնորոշ որոշակի հոգեկան ապրումներ հոգալու բնազդի «հետախուզության» գաղափարը արտահայտվում է նրանց սերունդների նկատմամբ նրանց հոգեկան վերաբերմունքի մեջ: Մասնավորապես, եղջերուների որսին վերաբերող Թումանյանի բացասական վերաբերմունքը `մեր կյանքի ընթացքում մեր ժողովրդի սոցիալ-պատմական գոյությամբ, որսի չկարգավորված, տարրական բնույթով: Դա է պատճառը, որ որսորդության բարոյական-գործնական ասպեկտների պրոֆեսիոնալ որսորդ և գրող Վախթանգ Անանյանը, հաշվի առնելով մարդկանց մեջ որսի բարոյականության նկատմամբ ընդունելի պահանջները, 1944 թ. Գրել է իր հրապարակած հոդվածում: «Այդ բարոյականությամբ (բարոյականության համաձայն - Գ. Խ.) Ձագի վրա զենք բարձրացնելը մեղք է, մորը սպանելը մեղք է, հղի կենդանուն խանգարելը մեղք է, դատապարտելի ագահություն է: սպանել ավելի քան 1-2 կենդանու, մեղք է սպանել կենդանուն ջուր խմելիս »: «Հին որսորդները երկնքի բարկությամբ սպառնացին այս ավանդույթը խախտած մարդկանց» [1, 394]: 1950-ականներին պետական ​​հսկողության տակ գտնվող այս այլ ողջամիտ պահանջների կիրառումը: Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունում գտնվելու ընթացքում նա այդ մասին գրել է իր հուշերում: Վերադառնալով Թումանյանի մտքերին ՝ ասենք, որ նա մտահոգված էր ոչ միայն բնական գեղեցկության, եղջերուի ճակատագրով, այլ իմ կենդանական աշխարհի բոլոր արարածներով: Քանի որ անասունությունը նրա աշխարհայացքի մշտական ​​բաղադրիչն էր, նա իր սրտացավ վերաբերմունքն արտահայտեց ծեծից վնասված թռչնի վիճակի վերաբերյալ: մի երգահան ՝ զգայուն, արտահայտիչ ՝ իր իսկ գեղարվեստական ​​ձևով: Նա թռավ ու վիրավոր գնաց: Այն միշտ թռչում է մտքումս ՝ արյունոտ ու կորած: Փաստորեն, որսի հնագույն դրդապատճառի շրջանակներում գրողի սոցիալական և գեղագիտական ​​իդեալները, որոնց սկզբունքներից մեկը բնության մեջ մեծ կյանք ապրելու մարդու գերագույն ցանկությունն էր: Բայց մարդը, ինչպես գիտենք, դեռ չի հասել բանաստեղծի երազած անմեղ մարդու իդեալին: Ըստ Թումանյանի, մարդկությունը պետք է օգտագործի կենդանական սիրո զգացումը համընդհանուր համերաշխության, եղբայրության և բարեկամության իդեալին հասնելու ցանկության հետ միասին: Ավելին, ըստ երեւակայության, մարդը ոչ միայն պետք է լիովին ներդաշնակ լինի կենդանական աշխարհի հետ, այլև պետք է շարունակի հետաքրքրվել և ապրել ամբողջ տիեզերքի կյանքով: Եվ քանի որ նա նկատեց առաջադեմ մարդկանց ձգտումները հասարակության մեջ, ուստի գրեց. «Նրա մեջ (իր ժամանակի զարգացած անհատների և ազգերի մեջ - Գ. Խ.) Անասունության խոր և վսեմ զգացումը աստիճանաբար որոշվում, շեշտվում և հաստատվում է , որը տանում է դեպի մեծ տիեզերական կյանք »[5, 170]: Այս ուղղությամբ դատողություններ անելիս գրականագետ Ա. Եղիազարյանը ավելացնում է, որ ըստ գրողի, «կատարյալ մարդու ժողովրդական կյանքը մեծ կյանք է, տիեզերական կյանք» [2, 15]: Նման եզրակացության համար հիմք են հանդիսանում Թումանյանի վերը նշված աշխատությունները, որոնք քննարկում են որսի հնագույն դրդապատճառը: հոնքերով որսորդական այծի հետ: Փաստորեն, այդ մեծ կյանքի տեսանկյունից Թումանյանն արտահայտեց որոշ դեպքերում իր բացասական վերաբերմունքը, կենդանիների նկատմամբ վերաբերմունքի արտահայտումը, «Կեղծ որսորդը» հայտնի հեքիաթը (1910): Որսի դրդապատճառը պատկերող նախորդ նկարներում գրողը, ինչպես շեշտեցինք, նկարագրել է իրական որսը: Եվ ահա «Կեղծ որսորդը» հեքիաթը: Հայտնի է, թե ինչ է մտածել Թումանյանը հեքիաթի ժանրի մասին: «Դա, - գրել է նա, - գրականության բարձրագույն արտահայտությունն է, որոնք բոլորը հավերժական խորհրդանիշներ են» [6, 472]: Հետևաբար, ժողովրդական հեքիաթի հիման վրա ստեղծված այս երկուսում գրողը, փաստորեն, օգտագործեց որսի խորհրդանիշը ՝ համատեքստում անդրադառնալով իր գաղափարներին և կոսմոպոլիտ կյանքում ապրելու գեղագիտական ​​իդեալին: Ուստի այս հեքիաթում զավեշտալի պատմության միջոցով ծաղրվում է որսորդների պարծենալը որսորդության դեպքերով: Եվ այլն »[4, 216]: Հատկանշական է, որ Թումանյանը որսորդության հնատիպ մոտիվի հետ կապված դրվագները օգտագործում է որպես փոխաբերություն ՝ իր խոսքերը փոխաբերական դարձնելու համար: Մեր գաղափարը հաստատող տպավորիչ օրինակ է «Թմկաբերդ Արում» պոեմի առաջաբանի հետևյալ մասը. Հե ,յ, լավ եղիր, լսիր, արի մի բան ասեմ հիմա, իմ խոսք, տե՛ս ուր է գնում, ինչպես համարձակ որսորդի ճայը: Կարծում ենք, որ բանաստեղծության իրադարձությունները պատմող աշուղը համեմատելով «համարձակ որսորդի ճաքի» հետ գնալու հետ ՝ բանաստեղծը նկատի ուներ իր պատկերացրած իրական որսորդին: Եվ այդպիսի որսորդը ոչ միայն ճշգրիտ է կրակում, այլև հետևում է որսորդական բարոյականության այն սկզբունքներին, որոնք դարեր շարունակ գերակշռել են մարդկանց մեջ: Այլ կերպ ասած, մեծ գրողն ու մտածողը դեմ չէ որսորդությանը ընդհանրապես, բայց նա դեմ է որսորդության այն բնական տարբերակին, որը շրջանցում է կենդանիների սիրահար որսորդական բարոյականության մասին ավանդաբար ընդունված պատկերացումները: Այսպիսով, որսորդության դրդապատճառը կարելի է այլ կերպ մեկնաբանել `կապված հնագույն մոտիվների մշակութային-գրական աշխարհայացքի անփոփոխ տարբերակի հետ (անփոփոխի տարբերակ): Որսը, այլ ոչ թե պարզապես որս պատկերելը, հաճախ արտահայտվում է որսորդ-գրողի սիմվոլիզմով ՝ գեղարվեստական ​​մտածողության առանձնահատկություններով: ինչը պայմանավորված է նրանով, որ գրողի կյանքի իմաստում, իմաստով, «Տմկաբերդը վերցնելն է»: Այժմ անդրադառնանք վիշապամարտի հնագույն դրդապատճառին (1905) Մեր կարծիքով, այս բանաստեղծության VIII մասում, որը մեծ արժեք ունի Թումանյանի ձիու և բովանդակության տեսանկյունից, վիշապամարտի հնատիպ մոտիվը ներկայացված է Թմուկ բերդի արքայազն Թաթուլիերազում ՝ եզակի գրականությամբ մշակում. Երազի բեմի դրվագը թումանյանական հայտնի գիտնականներին, մասնավորապես ակադեմիկոսներ Էդ. Rրբաշյանը և Հ. Թամրազյանը հետաքրքրված էին, բայց տարբեր տեսանկյուններից: Այսպիսով, օրինակ, Էդ. Rրբաշյանը գրում է. «Թաթուլի երազի տեսարանը ժանտախտից առաջ (Գլուխ VIII) վերցված է հեքիաթային բանաստեղծությունների զինանոցից, կամ, անկասկած, սա միակ մասն է, որը ոչ մի նշանակալի բան չի ավելացնում, նույնիսկ մասամբ թվում է, թե դուրս է բանաստեղծության արագ զարգացումը »: Թամրազյան. Նա առարկեց rրբաշյանին և գրեց. «Բայց ոչ: Սա սովորական նկարագրություն չէ, այլ տեսողություն, որը գեղագիտական ​​առանձնահատկություններ է ստեղծում ինչպես բանաստեղծական կառուցվածքում, այնպես էլ հոգեբանական մթնոլորտում »[3, 290]: Այնուհետև, զարգացնելով նրա մտքերը Թումանյանի գաղափարների մասին `մարդկային կյանքում երազների նշանակության, գրողի ստեղծագործություններում դրանց օգտագործման մասին, գրականագետը հավելում է.« Թումանյան [8, 364]: Նա համաձայն չէր այս տեսակետի հետ, նա երազող էր, նա մեծ իմաստ գտավ տեսիլքների մեջ, որոնք մարդու առեղծվածային զգացմունքների պատասխանն են: Rightիշտ չէ՞, գյուղացի աղջկա երազանքը «Անուշում»: Ասես դժբախտ Սարոյաներ ոչխարը խաղում էր մութ հովտում ՝ մարդկային ձայնով, իսկ հովվի մայրը «վերցրեց իր առաջին աղեղն ու պարեց»: Ահա այսպիսին են մի շարք հատվածներ «Դեպի Անհյունից»: Այս երազները կենսական երեւույթների ճնշման արձագանքներն են կամ զգացմունքների մի տեսակ շարունակություն: Սա այս նույն պատմության հանճարեղ պատասխանն է Թաթուլի երազը »[3, 290]: Սահմանափակ ներկայացում Ընդհանրապես, համաձայնվելով Հ. Թամրազյանի վերոնշյալ տեսակետի հետ, մենք ուզում ենք ներկայացնել մեր գաղափարները արքայազն Թաթուլի երազած տեսարանի վերաբերյալ: Նկատի ունեցեք հետևյալը, որ «Անուշ», «Դեպի Անհուն» և «Տմկաբերդը վերցնելը» բանաստեղծություններում նկարագրված երազների միջև զգալի տարբերություն կա: Առաջին երկու բանաստեղծությունների հերոսների երազանքները, այսպես ասած, պատկանում են անհատական ​​երազանքների տեսակին: Դրանք կապված են մեկ երգի հերոսների ողբերգական ճակատագրերի սպասման հետ (Սարոն ՝ «Անուշում», Հասմիկը ՝ «Դեպի Անհուն» պոեմում): Մինչդեռ, կարծում ենք, արքայազն Թաթուլի երազում, կարծում ենք, հեղինակը գիտակցաբար կամ ենթագիտակցորեն ներկայացրել է վիշապամարտի (կամ օձի մենամարտի) հնագույն մոտիվը, որը ներկայացնում և մեկնաբանում է իր ուրույն պատկերմամբ: Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլը, իբր քնարական ժանրին պատկանող բանաստեղծության գլխավոր հերոսը, հերոսական կերպարը, այնուամենայնիվ, շատ բան չի խոսում իր իսկ բառերով (միայն մեկ անգամ ՝ ի պատասխան Նադիր շահի): Երազանքի թատրոնը օգնում է ներկայացնել հերոսի ներաշխարհի և բնավորության այնպիսի հատկություններ, որոնք կարող են նպաստել նրա `որպես գրական հերոսի, հոգեբանական նկարագրի նոր բացահայտմանը: Բացի այդ, աշխարհի տարբեր ազգերի բանահյուսական ժանրերում (հեքիաթ, էպոս, լեգենդ և այլն) նախկինում բացահայտվել է վիշապի կամ հրեշի դեմ հերոսի ճակատամարտի հնագույն մոտիվը ՝ վիշապի ճակատամարտը: Վիշապի պայքարի շարժառիթ հերոսը պայքարում է հանուն մարդկանց շահերի, ինչպես նաև բարձր մշակութային արժեքների պաշտպանության համար, իսկ հրեշը խորհրդանշում է էկոհամակարգը ՝ կյանքի չարիքը: Թումանյանի բանաստեղծությունը, քանի որ այն հիմնականում լեգենդի գրական մշակում է, ուստի Թաթուլի երազը կապված է նման համընդհանուր գերխնդրի հետ: Իր փառաբանողի դավաճանության պատճառով, որը Թաթուլը կանխատեսում է երազում աղետից վերջին վայրկյանին, նա ի վիճակի չէ պայքարել երազի հրեշի դեմ, իսկ բանաստեղծության գեղարվեստական ​​իրականության մեջ ՝ Նադիր շահի բանակի դեմ: Մինչ այդ պահը ոչնչացվում են հայրենասեր իշխանն ու նրա բանակը, որոնք համարձակորեն մարտնչում են թշնամու դեմ: Մնում է հարցը ՝ հնարավո՞ր է հաղթել չարին սկզբունքորեն ՝ չարին, կյանքի տարբեր դրսեւորումներով: Փաստորեն, այս հարցի պատասխանը բացահայտում է բանաստեղծության բովանդակության հիմնական կողմերն ու գաղափարները: Ըստ հերոսների ճակատագրի ՝ Թումանյանը չի առաջարկել վերոհիշյալ խնդրի վերջնական և անձեռնմխելի լուծում: Սակայն հարցի պատասխանը հեղինակը ներկայացրեց այլ կերպ ՝ օգտագործելով բանաստեղծության գեղարվեստական ​​ամբողջության մեջ մեռնելու, անմեղ մարդու իդեալ ունենալու բարոյականությունը: Ուստի, հաշվի առնելով բանաստեղծության կառուցվածքային և բովանդակային շերտերը, կարող ենք ասել, որ ըստ Թումանյանի, չարը կարող է սկզբունքորեն հաղթել թշնամուն, եթե նրանց դեմ պայքարող ժողովուրդը համերաշխ գործի, նրանք չեն ենթարկվում թշնամու կամքին: , նրա սադրանքները: Այս սկզբունքը հաստատում է բանաստեղծության սյուժեում պատկերված իրադարձությունների տրամաբանությունն ամբողջությամբ: Թշնամու առջև, ըստ էության, հուսալի, ամուր, ամուր մեջք ունենալու հանգամանքը ենթադրվում է որպես նախապայման նշանակել, որ Թաթուլը համարձակ պատասխան տա Նադիր շահին: Գիլխովում շատ ամպեր կանցնեն, սարը միշտ անսասան է: Բացի այդ, հեղինակը ցանկանում էր հաստատել այն միտքը, որ սկզբունքորեն հնարավոր է հաղթել չարերին, անգամ հզոր թշնամուն, եթե նրանց դեմ հանդես եկողները պաշտպանում են իրենց հայրենիքը: Այս գաղափարը հաստատելու համար կարող եք վկայակոչել հետևյալ հատվածը: Իրանը, Թուրանը կենդանացել են, Թաթուլն անպարտելի է, անպարտելի, orkորկն ու Բաբան խորտակվել են, Նիրա ամրոցը միշտ կանգուն է: Թաթուլին ոգեշնչում է նաև իր հիանալի կնոջ սերը: Նադիր շահի զավթիչ ուժերի դեմ պայքարում հայրենասեր իշխանը և նրա բանակը պարտվում են միայն այն ժամանակ, երբ իշխանի փառքը հրապուրվում է պալատական ​​աշուղի, հարբած Թաթուլն ու նրա զինվորները երգով Նադիր շահի նվաճողը դառնալու խոստումներով, կրակ բացում գիշերը թշնամու դեմ: Գլխավոր հերոսի պայքարը չարի դեմ կամ ձախողվում է դավաճանի մեղքով, բայց այն չի մնում առանց հետքի: Չարի դեմ պայքարող իշխանի համարձակ պահվածքը այլ, բայց խոր ազդեցություն է թողնում չարիքի հեղինակներ ՝ Շահ Թմկատիրուհիի վրա: Եվ իրոք, թվում է, որ շահը ուրախ չէր գրավել վաղուց նվաճած բերդը ՝ իշխան Թաթուլիկի դավաճանության միջոցով: Մի պահ հզոր բռնապետը համակված էր տեղի ունեցածի վշտով, նա մտածում էր կյանքում ոչ մեկին չհավատալու, նույնիսկ «սիրված կնոջը տրված բաժակին»: Նրա հանցագործությանը հաջորդած ողբերգությունը զղջման խոր զգացողություն առաջացրեց տիկին Տմկայի հոգում: Եվան կարծես նրա մեջ արթնացրեց անգիտակից առնական սկիզբը (ըստ Կ. Յունգի տեսության ՝ Animusarchetype); Նա քեզանից համարձակ ու գեղեցիկ էր: Նա բարձրահասակ ու ազնիվ մարդ էր: Նա երբեք դղյակ չէր վերցրել ՝ դավաճանելով մի կնոջ: Այլ կերպ ասած, պատասխանելով հարցին, պետք է ասենք, որ գլխավոր հերոսի գործողությունները, նրա անձնազոհությունն ու քաջությունը չեն վերացնում չարը, բայց նրա քաջությունը, ազնվությունն ու հայրենասիրությունը չեն կարող դրականորեն ազդել մարդկանց վրա, նույնիսկ նրանց, ովքեր նպաստել են հերոսական ոչնչացում, նրանց անձնական, եսասիրական: կատարել ցանկություններ: Այսպիսով, Հ. Թումանյանի երկերը վերաբերում էին որսորդության հնագույն մոտիվին և վիշապամարտի հնատիպ մոտիվի գործածությանը հոդվածում տեղ գտած «Թմկաբերդիում» պոեմում ՝ գեղագիտական ​​և բարոյական իդեալների համատեքստում: Մենք մատնանշել ենք վերոհիշյալ մոտիվներով աշխատությունների փոխհարաբերությունները հայ-համաշխարհային գրականության մեջ համապատասխան դրդապատճառներ արտահայտելու գրական ավանդույթի հետ: ։

Հոդվածում արքետիպագիտության և թումանյանագիտության որը նորություն վիշապամարտի արքետիպային օրինաչափությունների հայեցակետերից Հ. Թումանյանի որոշ երկերի ուսումնասիրման փորձ է կատարվել, մեջ։ Որսորդության մոտիվների դրսևորումների գրականագիտական դիտարկումների շնորհիվ նկատելի են դառնում հանճարեղ հայ գրողի մի շարք ստեղծագործությունների խորքային ուրույն առնչությունները համամարդկային մշակութայինգրական ժառանգության հետ։ Թե՛ որսորդության արքետիպային մոտիվի հետ առնչվող ստեղծագործությունները և թե՛ «Թմկաբերդի առումը» պոեմում /Թաթուլի երազում արտահայտված/ վիշապամարտի մոտիվի կիրառումը քննաբանվում են Թումանյանի գեղագիտական, բարոյաբանական իդեալների, տիեզերական կյանքով ապրելու շուրջ նրա հայացքների համապատկերում։

«ՆՈՐ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹՅԱՆ» ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԿԱՌՈՒՅՑԻ ԿԵՂԾԳԻՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԻ՞նչ է ժամանակը։ Երբ ինձ հարցնում են նրա մասին, ես գիտեմ, թե ինչի մասին է խոսքը, բայց, եթե սկսեմ բացատրել,ես չգիտեմ էլ ինչ ասեմ...Օգոստինոս ԵրանելիՄուտքՊատմության մեջ կարևորագույն հիմնախնդիրներից մեկը «պատմականժամանակ» հասկացությունն է։ Մինչ իր տեսական մշակվածությանը հասնելըպատմական ժամանակը շփոթվում էր ժամանակագրության հետ, թեպետպատմական իրականությունն իբրև հասկացման ելակետային իրողությունկարող ենք ամրագրել որպես ժամանակագրություն։ Բանն այն է, որ իրադարձությունները պետք է միմյանցից տարանջատվեն։ Նախորդ դարի 80-ական թթ. սկսած՝ ռուս մաթեմատիկոս Անատոլի Ֆամենկոյի կողմից ստեղծվեց մի խմբակ, որի շուրջ համախմբված բնագիտականուղղվածություն ունեցող գիտնականները փորձում էին սկզբունքորեն վերանայել համաշխարհային պատմության անցքերը։ Այդ գիտակարգը ստացավ «Նոր ժամանակագրություն»1 անվանումը։ Ի մասնավորի համեմատաբար կոշտքննադատության են արժանանում տարածության և ժամանակի հղացքները։ Ա. Ֆամենկոյի2 և Գ. Նասովսկու3 հետազոտություններում քարուքանդ է ար1 Անգլալեզու գրականության մեջ այս եզրույթը հաճախ կիրառվում է անգլիացի եգիպտագետԴեվիդ Ռոլի համանուն այլընտրանքային տեսությունն անվանելու համար։ Դ. Ռոլը հակված էտեղաշարժ կատարելու եգիպտական փարավոնների 19-25-րդ դինաստիաների կառավարմանժամանակաշրջանի անցքերի հետ։ Նրա կարծիքով՝ դա հնարավորություն կտա Աստվածաշնչումներկայացված անձանց և իրադարձությունները համապատասխանեցնելու Հին Արևելքի պատմությանը։ Մանրամասն տե՛ս Rohl, D, A Test of Time։ The Bible—from Myth to History. London,2 Անատոլի Տիֆոմեյովիչ Ֆամենկոն (ծնվ. 1945 թ.) ռուս մաթեմատիկոս է, ՌԴ գիտություններիակադեմիայի իսկական անդամ է, 27 մենագրության և 10 դասագրքերի հեղինակ։ 3 Գլեբ Վլադիմիրովիչ Նասովսկին (ծնվ. 1958 թ.) ռուս մաթեմատիկոս է, առավելապես հայտնիիբրև Ա. Ֆամենկոյին համահեղինակ «Նոր Ժամանակագրության» հետազոտություններում։ վում Հովսեփոս Սկալիգերի4 և Դիոնիսիուս Պետավիուսի5 ժամանակագրական համակարգը, որը կիրառվում է մինչ օրս։ Մեր առջև խնդիր ենք դրել պարզաբանելու և մեկ անգամ ևս հաստատել«Նոր ժամանակագրության» կեղծ գիտականությունը՝ հատկապես քննելովպատմական ժամանակի կեղծման խնդիրը։ 1. «Նոր Ժամանակագրության» արմատներըՔսաներորդ հարյուրամյակի 20-30-ական թվականներին մաթեմատիկոս,ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի անդամ Նիկոլայ Մոռոզովը6 լույս ընծայեց իր յոթհատորյակը7, որում փորձ էր արվում բիբլիական տեքստերի աստղագիտական մեկնաբանություններով և անտիկ տեքստերի աստղագիտականհաղորդումների բաղդատմամբ ապացուցելու համաշխարհային պատմությանև ժամանակագրության կեղծված լինելը8։ Արդեն 1960-ականներին այդ մոռացված աշխատանքներին ծանաթացավմաթեմատիկոս Մ. Մ. Պոստնիկովը և իր դասախոսություններում բազմիցսանդրադարձ կատարեց Ն. Մոռոզովի տեսակետներին։ Այդ դասախոսություններին ներկա էր երիտասարդ Ա. Ֆամենկոն, ումխնդրանքով էլ Մ. Պոստնիկովը 1974 թ. Մ. Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի պետական համալսարանում 50 դասաժամից բաղկացած դասախոսությունների4 Հովսեփոս Յուստուս Սկալիգերը (1540-1609 թթ.) ֆրանսիացի հումանիստ, լեզվաբան ևպատմիչ է։ Սովորել է Սորբոնի համալսարանում։ Շրջագայել է Իտալիայում, Անգլիայում և Շոտլանդիայում։ Որպես զինվոր կռվել է հուգենոտյան զինված խմբավորումների կազմում։ Բարդուղիմեոսյան գիշերից հետո ապաստանել է Շվեյցարիայում և դառնում Ժնևի համալսարանիպրոֆեսոր։ Հետագայում տեղափոխվել է Հոլանդիայի Լեյդեն քաղաքը և մինչև իր կյանքի վերջըբնակվել այնտեղ։ Համարվում է արդի ժամանակագրության հիմնադիրներից մեկը։ 5 Դիոնիսիուս Պետավիուսը (1583-1652 թթ.) ֆրանսիացի պատմիչ և բանաստեղծ է։ 1605թ. անդամակցել է ճիզվիտական միաբանությանը։ 1621 թ. Փարիզում դարձել է պոզիտիվ աստվածաբանության պրոֆեսոր, իսկ 1639 թ.՝ կաթոլիկ եկեղեցու կարդինալ։ Շարունակել է Հ. Սկալիգերի գործը և, իրավամբ, նմանապես համարվում է արդի ժամանակագրության հիմնադիրներից։ 6 Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ Մոռոզովը (1854-1946 թթ.) ռուս նարոդնիկ հեղափոխական է։ Որոշտեղեկությունների համաձայն՝ անդամակցել է մասոնական օթյակներին։ Հեղինակ է բազմաթիվաշխատությունների՝ ֆիզիկայի, քիմիայի, պատմության, աստղագիտության, կենսաբանության ևգիտակարգերի վիճելի բազմաթիվ խնդիրների վերաբերյալ։ Ն. Մառոզովի հայացքները միանշանակ չեն ընդունվել ժամանակիցների կողմից՝ որոշ դեպքերում արժանանալով սուր քննադատության։ Л.։ Госиздат, 1924-1932, 2-е изд. -М., Крафт+, 1998.8 «Նոր Ժամանակագրություն» եզրույթը առաջին անգամ կիրառեց պատմաբան Ն. Մ. ՆիկոլսկինՆ. Մոռոզովի յոթհատորյակի գրախոսությունում (Никольский Н. М., Астрономический перево1925, № 1, с. 156-175; вместе с ответом Морозова переиздана։ Морозов Н. А., Новый взгляд709)։ շարք կազմակերպեց։ Այս դասախոսությունների սեղմագրերը Ա. Ֆամենկոյի ևԱ. Միշչենկոյի կողմից հետագայում դարձան ստվարածավալ բազմահատորյակներ։ Ա. Ֆամենկոյի հաղորդմամբ 1970-ական թթ. ինքը ծանոթացել է Ռոբերտ Նյուտոնի9 հետազոտություններին, որոնց հեղինակը կոշտ քննության էրառնում 2-րդ դարի աշխարհագրագետ Կլավդիոս Պտղոմեոսի10 հաղորդումները։ Դրանից հետո նրա մոտ միտք հղացավ, որ Ռ. Նյուտոնի հաղորդումների իրավացիությունը հաստատելուն կարող է օգնել Ն. Մոռոզովի «մոռացված»տեսությունը։ 1980-ական թվականներին մի շարք համատեղ աշխատություններից հետո՝ Ա. Ֆամենկոյի և Մ. Պոստնիկովի ուղիները բաժանվեցին։ Հենց այս ժամանակ էլ արդեն ձևավորվել էր «Նոր Ժամանակագրության» խմբակը, որին անդամակցեցին մի շարք ֆիզիկոսներ, մաթեմատիկոսներ, անգամ պատմաբաններ, որոնց համար «Նոր Ժամանակագրության» գաղափարները բավականինգրավիչ էին11։ Փորձ է արվում մշակելու հետազոտությունների մի համակարգ, որը, խմբակի անդամների կարծիքով, հնարավորություն կտար Ն. Մոռոզովի տեսության կատարելագործմամբ հեղափոխություն իրականացնելու գիտական աշխարհում։ 1980-ականներին մի շարք ամսագրերում տպագրվեցին նրանց հոդվածները՝ դառնալով բավականին բուռն քննարկումների առարկա։ Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու աշխատություններում «Նոր ժամանակագրություն» եզրույթը անդրանիկ անգամ կիրառվեց 1995 թ.՝ նշմարելով դասական ժամանակագրության սխալականությունը՝ իբր թե ժամանակակից բնագիտական մեթոդների հիման վրա։ Այս թվականը դարձավ շրջադարձային։ Սկսյալ 1995 թ. մինչ օրս բազմաթիվ գրքեր են լույս տեսել, որոնցում վերոնշյալ հեղինակները փորձում են ի միբերել և ամբողջականերոն ձևակերպել իրենց նոր տեսությունը։ Արդեն 1998 թ. ՌԴ գիտությունների ակադեմիայի բյուրոյի նիստում որոշվեց «Նոր ժամանակագրությունը» համարել կեղծ գիտակարգ և պատմականփաստերի ահռելի ծավալների հասնող խեղաթյուրում։ Դրանից հետո սկսեցին9 Ռոբերտ Ռասսել Նյուտոնը (1918-1991թթ.) ամերիկացի ֆիզիկոս է և երկնային մեխանիկայիմասնագետ։ Կյանքի մեծագույն մասը նվիրել է տիեզերքի ուսումնասիրությանը, մասնավորապեսերկնային մարմինների շարժման տեսությանը։ Հեղինակ է մի շարք աշխատությունների, որոնցիցմեր թեմայի ուսումնասիրության համար կարևորվում է «Կլավդիոս Պտղոմեոսի հանցանքը»աշխատությունը (մանրամասն տե՛ս Ньютон Р. Р., Преступление Клавдия Птолемея. -М., Наука,1985)։ 10 Խնդիրը հիմնականում կապված է անտիկ աշխարհում և միջնադարում դասական համարվող«Ալմագեստ» ստեղծագործության հետ, որում Պտղոմեոսը ներառել է ժամանակի հունական ևմերձավորարևելյան ողջ գիտելիքները տիեզերքի և երկնային մարմինների մասին։ ՍակայնՊտղոմեոսը վրիպում է՝ մեր գալակտիկայի կենտրոնում տեղադրելով Երկիր մոլորակը ոչ թեԱրևը։ 11 Նրանցից հատկապես առանձնանում են Վ. Կալաշնիկովը և Գ. Նասովսկին։ լույս տեսնել մի շարք հոդվածաշարեր՝ նվիրված այս կեղծ գիտակարգի հերքմանը12։ 2004 թ. Ա. Ֆամենկոյին և Գ. Նասովսկուն շնորհվեց «Абзац» մրցանակաբաշխության հակամրցանակը «Պատվավոր անգրագիտություն» անվանակարգում՝ ի պատիժ «Նոր Ժամանակագրության» հատորաշարում ռուսաց լեզվի հանդեպ իրականացված հանցագործությունների համար13։ Չնայած այս ամենին՝ մինչ օրս «Նոր ժամանակագրության» հեղինակներըչեն դադարեցրել իրենց «բեղուն» գործունեությունը՝ դառնալով հանրային լայնքննարկումների առարկա։ 2. Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու գիտական հնարանքները Նախքան «Նոր Ժամանակագրության» հարցադրումների գիտականությանը անդրադառնալը հարկ ենք համարում նշել, որ Ա. Ֆամենկոն և Գ. Նասովսկին այդպես էլ չկարողացան կուռ ժամանակագրական համակարգ, որնունակ կլիներ դիմակայելու «հակառակորդների հարվածներին»։ Նրանց համակարգը անդրանիկ հայացքից հիշեցնում է մի խճանկար, որի մասունքերի միմասը կորսված են։ Հերքելով նախկին ժամանակագրական համակարգերը՝ վերոնշյալ հեղինակները այդպես էլ չկարողացան ձևավորել իրենց նոր համակարգը։ Պատմական անցքերի ցանկացած շարադրանք անիմաստ է առանց ժամանակային հաշվումների, որոնցում իրադարձությունները գործում և անհետանում են։ Ժամանակի կառույցի ուսումնասիրությունը մեր օրերում դարձել էպատմագիտության և հնագիտության կարևոր հարցադրումներից մեկը։ Որքան խորանում ենք պատմության խորքերը, այնքան մեզ համար բարդանում է ժամանակային կուռ համակարգի կառուցումը14։ Մինչդեռ Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու համար Հին աշխարհի պատմությունը հորինված է և գրված հետագա դարերում։ Մասնավորապես, նրանց կարծիքով, ներկայիսպատմության դասագրքերը սոսնձված են 4 համանման ժամանակագրություններից, որոնք միասին ձևավորում են գլոբալ ժամանակագրային համակարգ։ Նման համակարգ ստանալու համար անհրաժեշտ էր 10-16-րդ դարերի ժամանակագրությունը տեղաշարժել 330, 1050, 1800 տարիներով, այսինքն՝ մեկ12 Ներկայումս Ա. Ֆամենկոյի խմբակը հրատարակել է շուրջ 90 մենագրություններ։ Նրանցհակառակորդների հաղորդումները զետեղված են «Հակաֆամենկո» հոդվածաշարերում,որոնցից միայն յոթն է լույս տեսել (մասնավորապես տե՛ս Мифы «Новой Хронологии», М., 2001)։ 13 Антипремия «Абзац» (http։ //bookmix.ru/groups/viewtopic.phtml?id=745) 24.04.201614 Հին Աշխարհի ժամանակային կառույցների ուսումնասիրության տեսանկյունից մեծագույնավանդը պատկանում է Է. Բիկերմանին, ով կարողացել է ամբողջովին լուսաբանել Հին Մերձավոր Արևելքի և Հին Հունաստանի ժամանակագրական համակարգերը (մանրամասն տե՛ս Бикерман Э., Хронология древнего мира։ Ближний Восток и античность, М., 1975)։ տարվա անցքերը շարադրել չորս տարբեր ձևաչափերով, ինչի արդյունքում միշարք պատմական կերպարներ նույնացվում են. Իվան Դ Ահեղ ցարը՝ Դիոկղետիանոս և Կոնստանտինոս Մեծ կայսրերի, Չինգիզխանը՝ իշխան Ռյուրիկի, Իվան Կալիտան՝ Յարոսլավ Իմաստունի և Բաթու խանի, Հիսուս Քրիստոսը՝ Անդրեյ Աստվածասերի հետ15։ Այս շարքը կարելի է անվերջ շարունակել16։ Չհավատալով պատմական գիտությանը հայտնի բոլոր տեսակի աղբյուրների արժանահավատությանը՝ Ա. Ֆամենկոն և Գ. Նասովսկին հիմնվում ենբավականին հակասական տեղեկություններ պարունակող աստղագիտականթվագրումների վրա։ Սակայն իրենք ընկնում են իրենց պատրաստած ծուղակը։ Ներկայացնենք մի հատված Ա. Ֆամենկոյի աշխատությունից. "НесмотряՀարց է ծագում ինչպես կարելի է թվագրել մի երևույթ, որի իսկության վերաբերյալ մենք ամբողջովին վստահ չենք։ Հին ժամանակներում կոնկրետ ժամանակագրական սանդղակ գոյությունչուներ։ Պատմությունը չափում էին ըստ արքաների կառավարման տարիներիկամ որևէ հույժ կարևոր իրադարձությունից հետո ընկած պատմությունների։ Գերակշռող էր լոկալ (տեղային) ժամանակաչափը, որն անընդհատ կարիք ուներ համահարաբերակցվելու գլոբալ ժամանակի հետ, բայց գլոբալ ժամանակագրություն երկար ժամանակ չէր կազմվում։ Կրոնական հողի վրա այդ մասնատվածությունն ավելի տարածվեց, ճեղքումը մեծացավ, գլոբալը մնում էր ուտոպիա18։ Այս ամենը հաշվի չառնելով՝ «Նոր ժամանակագրության» հեղինակները իրենց ժամանակագրական համակարգը կառուցում են Աստվածաշնչյանպատումների հիման վրա19։ Սակայն բանը հասնում է նրան, որ Հիսուս Քրիստոսը ծնունդը տեղի է ունենում Ք. հ. 1086 թ.։ 15 Մանրամասն տե՛ս Носовский Г. В., Фоменко А. Т., Новая хронология и концепция древней16 Մեզ համար ուշագրավն այն է, որ Ա. Ֆամենկոն նման զուգադիպություններ փորձում է գտնելհայ կաթողիկոսների և հռոմեացի կայսրերի կառավարման թվականների հետ, ինչը հիմնավորումէ նրանց իշխանության տարեթվերի համընկնումով (Фоменко А. Т., Новая хронология Греции,античность в средневековье, М., 1996, том 2, Приложение 5)։ 18 1700-ական թթ. Ավգուստ Լյուդվիգ Շլյոցերն առաջարկում է պատմության տարբաժանմանհետաքրքիր մի ժամանակասանդղակ, որը գործում է մինչև օրս։ Խոսքը Ք.ա և Ք.հ. ձևակերպմանմասին է։ 19 1984թ. ապրիլին Երուսաղեմում կայացավ Սուրբգրային հնագիտության առաջին միջազգայինգիտաժողովը, որին մասնակցեցին հազար երկու հարյուրից ավելի մարդ, այդ թվում՝ 500-ից ավելականավոր հնագետներ աշխարհի 60 երկրներից։ Սույն գիտաժողովի մասնակիցները պնդեցին,որ Աստվածաշունչը և հնագիտությունը համահունչ են միմյանց, ինչպես նաև գիտական հնագիտության տվյալները միշտ մոտ են Աստվածաշնչի տեղեկություններին (մանրամասն տե՛ս Վասիլիադիս Ն., Աստվածաշունչ և հնագիտություն, Ե., 2014, էջ 15)։ Ու. Չաշչիխինը, քննելով Ա. Ֆամենկոյի այս հաղորդումը, կարծիք է հայտնում, որ. 1. Կա՛մ ակադեմիկոս ֆամենկոն զուրկ է գիտական մեթոդից,2. կա՛մ ակադեմիկոս Ֆամենկոն զբաղված է զրպարտությամբ,3. կա՛մ էլ ակադեմիկոս Ֆամենկոն զուրկ է տարրական աստղագիտական փաստերի իմացությունից20։ Ա. Ֆամենկոյի հետազոտության թիրախ դարձած Կլավդիոս Պտղոմեոսի«Ալմագեստի» մի հիշատակությունն ամբողջովին քայքայում է «Նոր ժամանակագրության» ժամանակային կառույցը։ Բանն այն է, որ Կլավդիոս Պտղոմեոսըանտիկ հեղինակներ Մարկոս Տուլիոս Կիկերոնի և Լուկիոս Անեուս Սենեկայինման Սիրիուս աստղին նկարագրում է իբրև վառ կարմիր աստղ։ Իսկ 11-րդդարի արաբական գրականության մեջ Սիրիուսը նկարագրվում է իբրև սպիտակ աստղ (այդպիսին է Սիրիուսը նաև 21-րդ դարում։ )։ Դրա պատճառը այնէ, որ Սիրիուսը ժամանակի ընթացքում վառվելով, կարմիր հսկայից վերածվելէ սպիտակ թզուկի21։ Այս երկու տարբեր հաղորդումները գալիս են ապացուցելու, որ անտիկ աշխարհը եղել է միջնադարից բավականին դարեր առաջ և հերքում է Ա. Ֆամենկոյի այն դրույթը, որ միջնադարը և անտիկ աշխարհը նույնական են։ Քննությանը չեն դիմանում նաև Ա. Ֆամենկոյի մյուս փաստարկները նույնպես։ Օրինակ՝ ինչպես կարելի է մի շարք տարբեր երկրների արքաների համարել նույն անձնավորությունը՝ ելնելով միայն այն հանգամանքից, որ նրանքմիևնույն կառավարման տարիներն ունեն22։ Ի վերջո հարց է ծագում թե, որն է Ա. Ֆամենկոյի նպատակը։ Իրենց գրեթեբոլոր մենագրություններում «Նոր ժամանակագրության» հեղինակները պատմագիտությունը համարում են կեղծ և պատվիրված գիտություն։ Նրանց կարծիքով՝ ներկայիս ժամանակագրական համակարգը ստեղծվել է եվրոպացիների ռուսական գերիշխանությունից ազատվելու համար23։ хронологии Фоменко-Носовского (http։ //www.cnt.ru/users/chas/fomenko.htm) 24.05.201622 Սակայն միայն այս կռվանը բավարար չէ պատմական անձանց նույնացնելու համար։ Նախհրեական, հունական, հռոմեական և այլ ժամանակագրությունների արքաների անունները ընդհանրապես չեն համընկնում և առավել ևս շատ հաճախ կարելի է հանդիպել այնպիսի իրավիճակի, երբ մի արքայի կառավարման տարիները երկու տարբեր աղբյուրներում տարբեր են։ Ա.Ֆամենկոն, խուսափելով նման խնդիրները քննարկելուց, հակված է արհեստական համընկնումներ ստեղծելուն։ 23 Ավելին, Ա. Ֆամենկոյի պնդմամբ, Մոսկվան երրորդ Հռոմն է, և հայեցակարգը դառնում էպատմական ճշմարտություն, քանի որ, ըստ նրա, առաջին Հռոմը դառնում է Եգիպտոսը, երկրորդՀռոմը համընկնում է ներկայիս Հռոմ քաղաքի հետ, իսկ երրորդ Հռոմը դառնում է հենց Մոսկվան։ Աչալուրջ հետազոտողի աչքից չի վրիպի, որ այս կեղծ գիտակարգը դասական սլավոնաֆիլության օրինակ է և գիտական ասպարեզում կյանքի կոչվելուիրավունք չունի։ ԱմփոփումԱ. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու հետազոտությունները շատ արագ սուրքննադատության արժանացան։ Նրանց «Նոր ժամանակագրությունը» համարվեց ոչ գիտական, սակայն մինչ օրս Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու գործունեությունը չի դադարել։ Նրանք պնդում են, որ մարդկային պատմությունը ճշգրիտ և հայտնի է միայն սկսյալ 18-րդ դարից և դրան նախորդող իրադարձությունները քաղաքական նպատակներով փոփոխված և կեղծված են։ Մասնավորապես պատմությունը պետք է սկսվի 10-րդ դարից, իսկ Հիսուս Քրիստոսը, օրինակ, ծնվել է12-րդ դարում։ Բնագիտական ուղղվածություն ունեցող գիտնականները քննադատաբարեն վերաբերում հայտնի անտիկ աղբյուրների հաղորդումներին՝ դրանք համարելով հորինված և գեղարվեստական։ Մեր կարծիքով՝ Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու հիմնական սխալներիցմեկն հենց պատմության հարակից գիտակարգերի համադրելիության բացակայությունն է։ Սակայն դա չի խանգարում նրանց հայացքների տարածմանըլայն շրջանակներում։ Հայերիս համար զավեշտալին և վտանգավորը Հայաստանի մասին տեղեկությունների բացակայությունն է այս կեղծ գիտակարգում։ Բազմիցս նշվում էՕսմանյան կայսրության մասին, սակայն այդ կայսրությունը համարվում է միասնական կայսրությունից անջատված քաղաքական միավոր, ինչն էլ կարող էկռվան հանդիսանալ ՀՀ արևելյան և արևմտյան հարևանների համար։ Ցավոք, հայկական գիտական միջավայրում մինչ օրս այս կեղծ գիտակարգը ուսումնասիրության չի արժանացել, և նրան արժանի հակահարված չի տրվել։ Օգտագործված գրականության ցանկ1. Վասիլիադիս Ն., Աստվածաշունչ և հնագիտություն, Երևան, 2014։ 2. Антипремия «Абзац» (http։ //bookmix.ru/groups/viewtopic.phtml?id=745) հասանելիէ՝ 24.04.20163. Бикерман Э., Хронология древнего мира։ Ближний Восток и античность, Москва,тт.1-7, Москва-Ленинград։ Госиздат, 1924-1932; 2-е изд. –Москва, Крафт+, 1998.156-175; вместе с ответом Морозова переиздана։ Морозов Н. А. Новый взгляд на(http։ //www.cnt.ru/users/chas/fomenko.htm) հասանելի է՝ 24.05.2016.14. Colavito J., «Who Lost the Middle Ages?», (http։ //jcolavito.tripod.com/lostcivilizations/id13.html) հասանելի է՝ 24.05.2016.15. Rohl D., A Test of Time։ The Bible—from Myth to History, London, 1995.Գուրգեն Մուրադյան«ՆՈՐ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹՅԱՆ» ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԿԱՌՈՒՅՑԻ ԿԵՂԾ ԳԻՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր` «Նոր ժամանակագրություն», պատմական ժամանակ, կեղծ գիտակարգ,այլընտրանքային պատմություն, Ալմագեստ Ամփոփում։

Հոդվածի հեղինակը մանրակրկիտ վերլուծության է ենթարկում նախորդ հարյուրամյակի ավարտին ձևավորված և մինչ օրս գործող Ա. Ֆամենկոյի «Նոր Ժամանակագրություն» խմբակի գործունեությունը։ Խմբակի բամահատորյա հրատարակությունների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս պարզելու այս նոր «գիտակարգի» սխալականությունը, իսկ նկատված մի շարք պարզագույն վրիպումների արձանագրումը, որոնցով առաջնորդվում են խմբակի անդամները, ամբողջովին քարուքանդ է անում Ա. Ֆամենկոյի և Գ. Նասովսկու ժամանակային կառույցը։ Ակնհայտ է դառնում, որ պատմության տիրույթում ոչ մի ժամանակագրային տեղաշարժերի կարիք էլ չկա։