text
stringlengths 2.42k
61.9k
| target
stringlengths 138
2.93k
|
|---|---|
Նախաբան։
Քրեական իրավունքի տեսությունում ամենաբարդինստիտուտներից մեկնէ համարվում հանցակցությունը, որիտարաբնույթ հիմնախնդիրների ուսումնասիրությանն էլ նվիրված ենբազմաթիվ աշխատություններ։
Նշված հիմնախնդիրների շարքումկարևորվում է հանցակցի սահմանազանցման հարցը։
մեջՏեսականգրականությանկա՛մդիտարկվում է հանցակցության ընդհանուր կոնտեքստում, կա՛մ էլուշադրություն է դարձվում կատարողի սահմանազանցմանը։
Այլհանցակիցների(կազմակերպչի, դրդչի, օժանդակողի) սահմանազանցման վերաբերյալ գիտական հետազոտություններ գրեթե չկան, իսկեղածներն էլ չեն բովանդակում համալիր հետազոտություն։
սահմանազանցումըԽմբի կողմից իրականացվող հանցագործություններում ընդհանուրդիտավորությունից շեղման դեպքերը հաճախ են հանդիպում։
20082019թթ. ՀՀ դատարանների առջև 39 անգամ տարբեր գործերովէ(հիմնականում՝եղել հանցակցիբարձրացվածկատարողի)սահմանազանցման հարցը։
Նշված գործերից 22-ում դատարանըհաստատել է հանցակցի սահմանազանցման առկայությունը, ընդ որում՝դրանցից 17-ում արձանագվել է քանակական սահմանազանցում, իսկ 5-ում՝ որակական։
Մնացած գործերով դատարանը սահմանազանցումչի արձանագրել։
դեպքումսահմանազանցմանը,Սահմանազանցումը, ինչպես և հանցակցության ինստիտուտի հետկապված ցանկացած երևույթ, բավականին բարդ է, և խնդրահարույց ենայնպիսի հարցեր, որոնք վերաբերում են, օրինակ, միջնորդավորվածկատարմանսահմանազանցմանյուրաքանչյուրի քրեական պատասխադեպքում հանցակիցներիցնատվության շրջանակի հստակեցմանը և այլն։
Առավել խնդրահարույցէ այն, որ ՀՀ գործող քրեական օրենսդրությունը, թեև տվել էսահմանզանցմանհստակեցրելսահմանազանցման դեպքում հանցակիցների արարքների որակմանառանձնահատկությունները։
Թեև ներկայացված հարցին պատասխան էփորձում տալ քրեական իրավունքի դոկտրինան, սակայն այնիրավակիրառողի համար պարտադիր նշանակություն չունի։
Ակնհայտէ, որ ներկայացված խնդիրները վկայում են ընտրված թեմայիկարևորության և արդիականության մասին։
հասկացությունը,սակայնչի(էքսցեսի)հանցակցիսահմանազանցմանՀանցակիցների պատասխանատվության հետ է առնչվում, այսպեսկոչված,խնդիրը։
Սահմանազանցումը իրավիճակ է, որի դեպքում հանցակիցը հանցանքիկատարման ընթացքում դուրս է եկել հանցակիցների ընդհանուրմտադրության սահմաններից և կատարել հանցանք, որի վերաբերյալհանցակիցները պայմանավորվածություն ձեռք չէին բերել։
ՀՀ քրեականօրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Հանցակցիսահմանազանցում է համարվում անձի կողմից այնպիսի հանցանքկատարելը, որը չի ընդգրկվում մյուս հանցակիցների դիտավորությամբ»։
Լատիներենից թարգմանաբար՝ «էքսցես» բառը նշանակում է ինչ-որբանի սահմաննների անցում, տվյալ դեպքում՝ հանցավոր պլանիսահմաննների անցում։
Քանզի մյուս հանցակիցները չեն ունեցել նմանհանցանք կատարելու դիտավորություն, ոչնչով չեն աջակցել հանցանքիկատարմանը և անգամչեն իմացել դրա մասին, պատասխանատվություն չեն կրում։
ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 2-րդմասն ամրագրում է. «Հանցակցի սահմանազանցման համար մյուսհանցակիցները պատասխանատվությունչեն կրում»։
Համանմանիրավակարգավորումներ է պարունակում նաև Նախագիծը։
Նախագծի50-րդ հոդվածը ամրագրում է. «1.Հանցակցի սահմանազանցում էհամարվում հանցակցի կողմից այնպիսի հանցանք կատարելը, որնընդգրկվածչի եղել մյուս հանցակիցների դիտավորության մեջ։
2.Հանցակցի սահմանազանցման համար մյուս հանցակիցները ենթակաչեն քրեական պատասխանատվության …»։
Հարկ է նշել, որ ՀԽՍՀ 1961թվականի քրեական օրենսգիրքը հանցակցի սահմանազանցմանվերաբերյալ որևէ իրավակարգավորում չէր բովանդակում։
«Էքսցես» բառըլեզվաբանական իմաստովհամապատասխանում է այն դեպքերին, երբ խմբի կողմից կատարվողհանցանքի մասնակիցը դուրսէ գալիս մյուս հանցակիցներիդիտավորության սահմաններից։
Որոշ տեսաբաններ, այդ թվում՝Պոզնիշևը [1], հենց այսպես են մեկնաբանում սահմանազանցումը։
Մյուսներն այս տերմինը օգտագործում են ոչ դրա ուղղակիիմասստով և սահմանազանցման շարքին են դասում նաև այն դեպքերը,երբ արդյունքում կատարվում է այլ հանցանք, քան այն, ինչը ցանկանումէին հանցակիցները։
Այսպես են մեկնաբանում, օրինակ, Կոլոկովը [2],Տագանցևը։
Երկրորդ տեսակետի ընդարձակության, բազմաբովանդակությանշնորհիվ մենք ևս սահմանազանցում տերմինը կօգտագործենք ոչուղղակի իմաստով և դրան կվերագրենք բոլոր այն դեպքերը, երբհանցակցի արարքների արդյունքը չի համապատասխանում մյուսհանցակիցների մտադրությանը։
Քրեական իրավունքի տեսության մեջ հանցակցի սահմանազանցման վերաբերյալ գործում է Ալբերտ Բերների տեսակետը՝արտահայտվածաշխատությունում [3]։
Նա առանձնացնում է երկու զուգակցություն. Երբ կատարողի արարքը միաբնույթ չէ այն արարքին, որիկատարումը պլանավորված էր։
Երբ կատարողի արարքը միաբնույթ է այն արարքին, որիկատարումը պլանավորված էր։
Առաջին դեպքը, այսպես կոչված, որակական սահմանազանցումնէ։
Օրինակ, եթե Ա-ն դրդել է Բ-ին՝ կատարելու գողություն, սակայն Բ-նկատարում է բռնաբարություն, ապա Բ-ի արարքը՝ բռնաբարությունը, Աին չի մեղսագրվում։
Որակական սահմանազանցումը առկա է այնդեպքում, երբ կատարվում է բնույթով այլ հանցագործություն, քանպլանավորել էին հանցակիցները։
Որակական սահմանազանցումը բնութագրվում է նրանով, որկատարողը իրականացնում է պայմանավորված հանցագործությունիցիր բնույթով բոլորովին այլ հանցանք կամ էլ պայմանավորվածից բացիկատարում է ևս մեկ այլ հանցանք։
Օրինակ՝ հանցակիցներըպայմանավորվում են տուժողի առողջությանը վնաս հասցնել, բայցկատարողը սպանում է նրան կամ պայմանավորված գողությունից բացիբռնաբարություն է կատարում և այլն [4]։
Որոշակիորեն հարաբերակցվում են որակական սահմանազանցումը և, այսպես կոչված, չհաջողված հանցակցությունը1 1։
Այսպես,եթե հանցակիցը պայմանավորվածի փոխարեն իրականացնում է իրբնույթով բոլորովին այլ հանցանք, և եթե այդ արարքը հանցակիցներիդիտավորության մեջ ընդգրկված հանցանքի բաղկացուցիչ մասը չէ և չիկլանվում կատարված հանցագործությամբ, ապա առկա է չհաջողվածհանցակցություն։
Հանցացկի որակական սահմանազանցման դեպքումհանցակցությունը, ըստ էության, չի սատցվում, քանի որ պատճառականկապը մասնակիցների արարքների և կատարողի իրականացրածհանցագործության միջև կա՛մ բացակայում է, կա՛մ էլ կրում է ձևականբնույթ։
Քանակական սահմանազանցման դեպքում կատարողը վնաս էպատճառում այն օբյեկտին, որը, պայմանավորվածության համաձայն,ընդգրկված էր հանցակիցների դիտավորության մեջ, սակայն հասցվածվնասը պայմանավորվածից ավելի մեծ է լինում, կամ կատարողըիրականացնում է ոչ թե պայմանավորված հանցանքը, այլ դրանմիաբնույթ մեկ այլ հանցանք։
Քանակական սահմանազանցումը կարողէ վերաբերել նաև ծարացնող հանգամանքներին։
Հանցակցի սահմանազանցման հարցը քննարկման առարկա էդարձել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանում։
Վերլուծելով այս ինստիտուտիառանձնահատկությունները՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը արտահայտել էհետևյալ դիրքորոշումը. «Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ թեևհանցագործությանը երկու կամ ավելի անձանց դիտավորյալ համատեղմասնակցության դեպքում հանցակիցներից յուրաքանչյուրը պետք էգիտակցի ոչ միայն իր, այլ նաև մյուս հանցակիցների վարքագծին11ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասը սահմանումէ.«Եթե կազմակերպչի, դրդիչիկամ օժանդակողի գործողությունները չեն հաջողվում իրենցից անկախ հանգամանքներով, ապաայդ անձանց պատասխանատվությունը վրա է հասնում համապատասխան հանցագործությաննախապատրաստության համար»։
Նման դեպքերը քրեական իրավունքի տեսության մեջանվանվում են չհաջողված հանցակցություն։
քրեականչարամտորեն խուսափելը»)վերաբերող հանգամանքները, այդուհանդերձ, դա չի նշանակում, որհանցակիցըօրենսգրքի համապատասխան հոդվածիդիսպոզիցիայի հատկանիշների ճշտությամբ պետք է բնութագրի այնհանցագործությունը, որի կատարմանը նա մասնակցում է։
Օրինակ` ՀՀքրեական օրենսգրքի 205-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության («Հարկերը, տուրքերը կամ պարտադիր այլ վճարումներըվճարելուցէհանցագործության օբյեկտիվ կողմի իրականացումը հեշտացնելունպատակով միջոցներ տրամադրել կատարողին, որպեսզի նահնարավորություն ստանա չարամտորեն խուսափել հարկերը, տուրքերըկամ պարտադիր այլ վճարումները վճարելուց, սակայն օժանդակողըկարող է չիմանալ նշված հանցագործության կատարման կոնկրետտեղը, ժամանակը, եղանակը կամ այն վնասի չափը, որը կարող էպատճառվել պետությանը։
Նման դեպքում օժանդակողը պատասխանատվության պետք է ենթարկվի փաստացի կատարված հանցագործությանը հանցակցելու համար։
օժանդակողը կարողՎճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ հանցակցի սահմանազանցմանհարցը քննարկելիս իրավակիրառողը հանցակցության օբյեկտիվ ևսուբյեկտիվ հատկանիշները պետք է գնահատի ոչ միայն առանձինառանձին` երկու և ավելի անձանց դիտավորյալ համատեղմասնակցությամբ դիտավորյալ հանցագործություն կատարելու փաստըհաստատելու համար, այլև իրենց օրգանական ամբողջության մեջ,որպեսզի լիարժեք լուծի նշված անձանց պատասխանատվության ևպատժի հարցը։
չէ այնդեպքում,սահմանազանցում առկաՎերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որհանցակցիերբհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշներն օրգանականամբողջության մեջ գնահատելու արդյունքում կպարզվի, որ՝ա) միևնույն հանցանքը կատարող երկու կամ ավելի անձինքփոխադարձաբար տեղյակ են եղել, որ իրենց արարքները գտնվումեն պատճառական կապի մեջ (համատեղ են) և ուղղված են միևնույնհանցագործության կատարմանը,յուրաքանչյուր հանցակից նախատեսել է հանցագործության՝հանրության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացմանհնարավորությունը և ցանկացել կամ գիտակցաբար թույլ է տվելդրանց առաջացումը։
բ)Հանցակցի սահմանազանցման առումով քննարկենք հետևյալօրինակը. Ա-ն և Բ-ն պայմանավորվում են Գ-ին պատկանող խանութիպահեստարանից գողության եղանակով հափշտակություն կատարել։
Պայմանավորվածության համաձայն՝ Ա-ն և Բ-ն մուտք են գործումպահեստարան, սակայն տարբեր մուտքերից։
Հափշտակությանիրականցման ժամանակ պահեստարանում գտնվող պահակ Դ-ննկատում է Բ-ին։
Բ-ն, նկատելով Դ-ին, վերցնում է արդեն ձեռք բերվածըև դիմում փախուստի։
Հանդիպելով Ա-ին՝ Բ-ն պատմում է կատարվածիմասին։
Այս ժամանակահատվածում Դ-ն միացնում է անվտագությանազդանշանը, ինչի արդյունքում Ա-ն և Բ-ն դիմում են փախուստի։
Սակայն ելքի մոտ անվտանգության աշխատակիցները բռնում են և՛ Ա-ին, և՛ Բ-ին։
Գտնում ենք, որ բերված օրինակում Ա-ն և Բ-ն ենթական ենքրեական պատասխանատվության՝ մի խումբ անձանց կողմիցպահեստարան մուտք գործելով կողոպուտի փորձի համար։
Հետևաբարառաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 3-րդմասով՝ հետևյալ բովանդակությամբ. «Համակատարողի (համակատարողների) կողմից սահմանազանցում թույլ տալու դեպքում արարքըպետք է որակել մի խումբ անձանց կողմից կատարված, եթե մյուսհամակատարողը (համակատարողները) միացել է(են) սահմանազանցում թույլ տված համակատարողի (համակատարողների)սահմանազանցում համարվող արարքին»։
Որոշ առանձնահատկություններմիջնորդավորվածկատարման դեպքում հոգեկան հիվանդությամբ տառապող անձի կամքրեական պատասխանատվության տարիքիչհասած անձի կամանզգուշությամբ գործողի սահմանազանցումը, այսինքն՝ միջնորդավորված կատարողի դիտավորության սահմններից դուրս գալը։
Մերկարծիքով՝ միջնորդավորված կատարողը պետք է պատասխանատվություն կրի վերը թվարկված անձանց այն բոլոր արաքներիհամար, որոնց վերաբերյալ կհաստատվի, որ միջնորդավորվածկատարողը գիտեր կամ նախատեսել էր և գիտակցաբար թույլ է տվելհնարավոր շեղումներ «կենդանի գործիքի» արարքներում։
ունիՎերը շարադրվածի հաշվառմամբ՝ առաջարկում է ՀՀ քրեականօրենսգքիհետևյալբովանդակությամբ. «Միջնորդավորված կատարողը պատասխանատվություն է կրում հանցանքը փաստացի կատարող անձիհոդվածըլրացնել40-րդ4-րդմասով՝սհամնազանցում համարվող այն արարաքների համար, որոնքմիջնորդավորված կատարաողը կարող էր նախատեսել»։
Եզրակացություն։
Ամբողջացնելով վերը շարադրվածը՝ հանգումենք եզրակացության առ այն, որ՝1. Հանցակցի սահմանազանցման հարցը քննարկելիս իրավակիրառողըհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշները պետք էգնահատի ոչ միայն առանձին-առանձին` երկու և ավելի անձանցդիտավորյալ համատեղ մասնակցությամբ դիտավորյալ հանցագործություն կատարելու փաստը հաստատելու համար, այլև իրենցօրգանական ամբողջության մեջ, որպեսզի լիարժեք լուծի նշվածանձանց պատասխանատվության և պատժի հարցը։
2. Հանցակցի սահմանազանցում առկաչէ այն դեպքում, երբհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշներն օրգանական ամբողջության մեջ գնահատելու արդյունքում կպարզվի, որ՝ա) միևնույն հանցանքը կատարող երկու կամ ավելի անձինքփոխադարձաբար տեղյակ են եղել, որ իրենց արարքները գտնվումեն պատճառական կապի մեջ (համատեղ են) և ուղղված են միևնույնհանցագործության կատարմանը, յուրաքանչյուր հանցակից նախատեսել է հանցագործության՝հանրության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացմանհնարավորությունը և ցանկացել կամ գիտակցաբար թույլ է տվելդրանց առաջացումը։
բ)3. Անհրաժեշտ է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 3-րդմասով՝ հետևյալ բովանդակությամբ. «Համակատարողի (համակատարողների) կողմից սահմանազանցում թույլ տալու դեպքումարարքը պետք է որակել մի խումբ անձանց կողմից կատարված, եթեմյուսէ(են)սահմանազանցում թույլ տված(համակահամակատարողիտարողների) սահմանազանցում համարվող արարքին»։
(համակատարողները)համակատարողըմիացել4. ՀՀ քրեական օրենսգքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 4-րդ մասով՝ հետևյալբովանդակությամբ.«միջնորդավորված կատարողը պատասխանատվություն է կրում հանցանքը փաստացի կատարող անձիսհամնազանցում համարվող այն արարաքների համար, որոնքմիջնորդավորված կատարաողը կարող էր նախատեսել»։
Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։
ПРЕСТУПЛЕНИЯ։
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРИКЛАДНЫЕ АСПЕКТЫописание։
| Սույն աշխատանքը նվիրված է քրեական իրավունքի խնդրահարույց ինստիտուտներից մեկին՝ էքսցեսին՝ հանցակցի սահմանազանցմանը։
Ներկայացված են սահմանազանցման էությունը, տեսակները, վերլուծված են Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի՝ սույն թեմային առնչվող որոշումները։
Ներկայացված են նաև սահմանազանցմամբ ուղեկցվող հանցագործությունների որակման որոշ խնդիրներ, և առաջարկված են դրանց հնարավոր օրեսդրական լուծումները։
|
Ագաթանգեղոսի «Պատմության» մեջ, Անակ Պարթեւի դավադրությունից հետո, մահապատիժ է սահմանվում նրա ու նրա ընտանիքի նկատմամբ: Ընտանիքի դայակը առեւանգում է Անակի երկու կրտսեր որդիներից մեկին ՝ ապագա Գրիգորին, հարեւան Կապադովկիա ՝ փրկելով նրան վրեժխնդրությունից Արշակունի Խոսրով թագավորի սպանության համար ([1], էջ 32): Որպեսզի Գրիգոր Պարթեւը մանկան տարիներին վտարվի Մեծ Հայքից ՝ իր գրկում, նա պետք է որ ծնված լիներ 259-260թթ. Վերին Հայաստանի եկեղեցական գավառում Արշակունիների թագավորական տոհմից սերված ընտանիքներից մեկում: Ընտանիքը հայտնի չէ, և եղբոր անունն իբր Սուրեն էր ([2 [; [3], էջ 64 (հմմ. [4], էջ 145-146)), ինչը պարթեւական առանձնահատկություն է, բացառությամբ իհարկե նա եղբայր ուներ: , իսկ եթե վերջինս չի հայտնվել երկվորյակների առասպելի համաձայն: Բայց քանի որ եղբոր անվան միակ ապացույցը գալիս է ավելի ուշ բանավոր աղբյուրից, ավելի ճիշտ է կարծել, որ «Սուրենը» հայտնվել է Պատմաբան Խորենացու ազդեցության տակ, իբր պարթեւական տոհմից ստացված ([5], էջ 145 -146): 259/60 թվին, երբ Պարսկաստանը նվաճեց ամբողջ Հայաստանը, ներառյալ ՝ Վերին Հայաստանը, շատ իշխող ընտանիքներ տեղափոխվեցին Փոքր Հայք և Կապադովկիա, իսկ Գրիգորի ընտանիքը գաղթեց Վերին Հայաստանից Կեսարիա, որտեղ նա մկրտվեց և անվանվեց Գրիգոր ավազան: վերահսկել, թքել, վերահսկել լույսը, արթնացնել. այս իմաստային դաշտից կարծես ստացվել է հայկական մականունը (Լուսավորիչ): Ավելի ուշ, ըստ իր հունական «Վարքի», ձեռնադրվել է քահանա: Դատելով հունական «Ագաթանգեղոս» (ավետարանչ) մականունից ՝ Գրիգորը, հավանաբար Կեսարիայից, այցելել է ավետարանական հայացքներ ունեցող տարբեր նահանգներ, այդ թվում ՝ Բարձր Հայք, երբ վերջինս ազատագրվել է պարսիկներից, ինչպես նաև կենտրոնական Հայք, երբ 293/4: այն անցնում է Մեծ Տրդատի իշխանությանը: Չի բացառվում, որ նա, որպես համարձակ քարոզիչ, Ագաթանգեղոս է արել Մեծ Հայքում նույնիսկ վերջինիս անկախացումից առաջ ՝ պարսից տիրապետության տարիներին: 287 թվին, երբ Տրդատ III- ը Դիոկղետիանոս կայսեր օգնությամբ վերականգնեց հայոց գահը Հռոմեացիների գերակշռող Փոքր և Բարձր Հայաստանում, Գրիգոր քահանան վերադարձավ իր ծննդավայրը ՝ դատարանում որպես քարտուղար աշխատելու (Chrmes?): Հետաքրքիր է, որ Ագաթանգեղոսի նախաբանի համաձայն ՝ ինքը ՝ Ագաթանգեղոսը, նույնպես թագավորի քարտուղարն էր, ինչը նույնպես ապացուցում է, որ Գրիգորն ու Ագաթանգեղոսը նույն անձն են: Կարիք չկա որևէ ապացույցի, որ Տրդատ արքան նախապես կարող էր իմանալ, որ իր զարմիկը քրիստոնյա է, և ավելին, որ նա քահանա էր և շրջիկ քարոզիչ (ագաթանգեղոս), մանավանդ 287-ից և դրան հաջորդած տարիներին: , Քրիստոնյաները ստիպված չէին գաղտնի կամ կիսագաղտնի կյանքով ապրել: Հետևաբար, Ագաթանգեղոսի պատմության այն դրվագը, որ Տրդատ Գ-ն իմացել է Գրիգոր դավանանքի մասին, Երիզայում Անահիտ դիցուհուն զոհաբերելիս, պետք է համարվի որպես տեղեկատվություն, որը ներկայացվել է վարքային ժանրի պահանջով: Փաստորեն, բնական էր, որ Տրդատ թագավորը շփվում էր քրիստոնյաների հետ, ծառայում էր բանակում, պաշտոններ էր զբաղեցնում և, վերջապես, կրոնի ազգայնացումից հետո, իր քրիստոնյա զարմիկին նշանակում էր Հայ եկեղեցու ղեկավար: Հասկանալի է, որ դրանում դեր են խաղացել ոչ միայն այն փաստը, որ իր զարմիկը քրիստոնյա էր, քահանա և ագաթանգեղոս, սրանք, ի դեպ, կարող են վկայել նրա ժողովրդականության և համբավի մասին, այլ նաև Գրիգոր հմուտ և հմուտ լինելու փաստը: պաշտոնական և ներքին հարաբերություններում: Առաջացած խոչընդոտներն ու խնդիրները լուծելիս, ինչպես երեւում է «Հաճախականության» ցուցումներից: Գրիգորը, որպես եկեղեցու առաջնորդ, կաթողիկոս պետք է ձեռնադրվեր մոտակա եկեղեցում, տվյալ դեպքում ՝ Կեսարիայում, որը իրեն հարազատ էր մանկությունից և պատանեկությունից: Ահա թե ինչու, թագավորական պատվով, իշխանների ուղեկցությամբ (298-99), նրան գործուղեցին Կեսարիա ՝ Փոքր Հայքի վրայով, որտեղից նա հրավիրեց հոգևորականների և եկեղեցու կազմակերպիչների, որոնք շատ անհրաժեշտ էին սկզբնական շրջանի համար: Գրիգոր Լուսավորիչը կարողացավ առանց սուր բախումների բռնել եկեղեցու կողքին գտնվող հայ հոգևորականության ներկայացուցիչներին, ովքեր 363-ին տեղի վաղ քրիստոնեական համայնքների հոգևորականների հետ միասին միացան առաջին եպիսկոպոսական դասին: Եվ եթե դրան գումարենք Գրիգորի կողմից ստանձնած դպրոցներում վերապատրաստված հոգևորականները, ապա նոր կրոնի կադրային ծառայության պահանջը կարելի է բավարարված համարել: Եվ իրոք, միայն վերը նշված չորս աղբյուրներից հոգևոր սպասավորներ հավաքագրելով հնարավոր էր եկեղեցական կյանք ապահովել Հայաստանի բոլոր գավառներն ու քաղաքները: Հայտնի է, որ Ն. Ադոնցը, ամփոփելով սահմանափակ ապացույցները, պնդում է, որ ի սկզբանե Գրիգոր Լուսավորչի գործակիցները եկեղեցական կյանքի կազմակերպման և ղեկավարման 12 եպիսկոպոսներ էին, որոնք աստիճանաբար աճում էին ՝ ընդօրինակելով Մեծ Հայքի նախարարական վարչական կառուցվածքը եկեղեցական կառույցում ([ 6], էջ 360): Այսպիսով, մոտ քառասուն տարեկան հասակում ստանձնելով հայկական եկեղեցու ղեկը ՝ Գրիգոր Պարթեւ կաթողիկոսին հաջողվեց իր թագավորության ընթացքում կատարել մի շարք կարևոր բաներ: ա Սահմանել մշտական երկրպագության, պատարագի, մկրտության և այլ հաղորդությունների կանոններ: բ Ստեղծեք դպրոցներ հունական և ասորական լեզուներով. S. Heteroepic (տե՛ս heteroepic (= այլ լեզուներով) ընթերցանություն [7], էջ 227-228) թարգմանելու մեթոդը ներմուծելու և լայնորեն օգտագործելու համար ՝ գրքին տիրապետելով: գ Ստեղծել նոր սրբավայրերի ցանց ամբողջ երկրում ՝ նախաքրիստոնեական հիմունքներով կամ նոր ձևով: դ Ստեղծեք համահայկական քրիստոնեական տոնական կյանք `համաձայն Երուսաղեմի օրացույցի և քրիստոնեական Easterատկի: ե. Ընդունեք քրիստոնեական ժողովների կանոնները և լրացրեք դրանք տեղական կանոններով: զ. Հրահանգներ և ուսուցողական նամակներ ուղարկեք բոլոր թեմերին `պարզելու առաջացած հարցերն ու խնդիրները: Վերջինիս պարտական ենք նշված ոլորտին Գրիգոր կաթողիկոսի գործունեության մեջ ՝ «Ելույթների հաճախականություն» ստեղծելու համար: Մեծ վարդապետը, իր աշխատություններում գրված թղթերով պատասխանելով այս ու այն հարցին, մտադրություն ու ցանկություն չուներ ստեղծելու վերոհիշյալ ժողովածուն: Այս նամակները, չնայած գրված էին հունարեն, բայց այնքան տարածված և հեղինակավոր էին, որ հավանաբար դրանք հավաքվել և հնարավորինս հավաքվել են Ներսես Մեծի օրոք, կամ նրա հրամանով, պայմանական վերնագրով հավաքածու ստեղծելու համար. Greek logo pala 364 sioi (= «Հաճախականություն» «խոսք», որը նշանակում է բազմակի, բազմակի, շատ ելույթներ, և ոչ մի կապ չունի հաճախ ընթերցվելու կամ պատմելու հետ: Հաճախականություն IV դ. Դա 19-րդ դարի սկզբին ստեղծված արտասահմանյան հայ գրականության ամենավառ արտահայտությունն է, որի շնորհիվ մեծ վարդապետի կյանքն ու գործը, մտքերն ու խոսքերը կենդանանում ու շնչում են: Պետք է ասել, որ իր մեծությանը արժանի Գրիգոր Պարթևը ստացավ նաև մեծ մարդու `Տրդատի Մեծի համընդհանուր աջակցությունը` եկեղեցաշինության մեծ գործը հաջողությամբ պսակելու և հայ հասարակության մեջ նոր կրոնը ներմուծելու համար: Բնական է, որ եթե չլիներ Տրդատ Գ-ի նոր քաղաքական-կրոնական կուրսը, Հայաստանը չէր դառնար առաջին քրիստոնեական պետությունը, Գրիգորը չէր լինի եկեղեցու առաջնորդ, և քրիստոնեությունը Հայաստանում դանդաղ ու աստիճանաբար ծաղկելու էր, ինչպես այլ վայրերում և հարևանող Փոքր Հայքում և Կեսարիայում: Քրիստոնեայ ականաւոր դէմքերէն մէկը, թերեւս նաեւ առաջին հայ աստուածաբան հայրը: Ուստի հարկ է նշել, որ նա իր Հաճախականությամբ ներկայացավ որպես Հայ եկեղեցու բարոյական ուղեցույց ՝ հիմնականում քրիստոնեության ազգայնացման շնորհիվ: Բայց սա չի նշանակում, որ Տրդատի և Գրիգորի միջև տարաձայնություններ չեն եղել, մանավանդ այդքան լուրջ գործի կազմակերպման շուրջ, հատկապես այդքան երկար կառավարման ընթացքում (մոտ քառորդ դար): Եթե հաշվի առնենք, որ Տրդատ արքան քրիստոնեություն է ընդունել ոչ թե հավատքի ուժով, այլ քաղաքական հաշվարկով, իսկ Գրիգորը մանկուց դաստիարակվել է որպես քրիստոնյա, ապա նրանց միջև տարաձայնություններն անխուսափելի են, գոնե այն պատճառով, որ Տրդատը պաշտոնապես վերաբերվի այս հարցին: և Գրիգորը ՝ համոզմունքներից դրդված: Նույն կերպ, արքայի պահվածքը կարող էին ընդօրինակել այն իշխանները, ովքեր «դիվանագիտորեն» քրիստոնեություն էին ընդունել և կրկին բախվել էին բարոյագետ Գրիգորին և այլ հայրերին: Սա է պատճառը, որ դատվում է «Հաճախականության» մի փոքր մասը, որը հետազոտողների մեծամասնության կողմից անարդարացիորեն վերագրվեց Մաշտոցի գրիչին (V դար): «Եվ սա հայտնի է, որ Աստծուն փառաբանում է ոչ թե տոհմը, այլ առաքինության առաքինությունը: Քանզի Հայաստանում չկա ավելի մեծ բան, քան Պարսկաստանում, քան Արշակունյաց ժողովրդի մեջ և Աբրահամի սերունդների մեջ, որոնք Աբրահամից սերվեցին, և նա, և բոլոր ազգերը, երկրի թագավորներ, ըստ բոլորի անպարտելի տիրոջ: Բայց եթե նրանք լավ չեն արթնանա, ավելի շատ տառապելու են Տիրոջ կողմից. Եվ Աստծուն հաճելի նրանց ծառաները, արքաները փառավորվում են Տիրոջ մեջ, և նրանք, ովքեր պատասխանատու են իրենց մեղքերի համար, պատժվում են արդար արդարությամբ »([8], էջ 238): Մեջբերումը ցույց է տալիս, որ հեղինակը արքային կոչ է անում բարոյապես զգոն լինել քրիստոնյաների օրենքի համաձայն ապրելու համար, որպեսզի Աստծուց պատուհաս չստանա: Այստեղ ոչ թե «Հաճախականության» թարգմանիչ-խմբագիր Մաշտոցն է, ով միջամտեց 420-ական թվականներին Արտաշես թագավորին դիմելու համար, ինչպես կարծում են որոշ հայտնի հայագետներ, բայց, ինչպես իր «Մաշտոց» գրքում նշել է Ա. , Մարտիրոսյանը, Գրիգոր Պարթեւն անուղղակիորեն դիմում են Տրդատին, քանի որ Արշակունիները ապրել են V դարում: Նրանք արդեն գտնվում էին Սասանյանների ստվերում և չէին տարբեր ազգերի թագավորներ: 19-րդ դարի սկզբին նրանք դեռ հայտնի թագավորական ընտանիքի համբավ ունեին Պարսկաստանում, Հայաստանում և այլ ազգերում ([9], էջ 116): Բացի այդ, Ս. Աբրահամին որպես Արշակունիների նախահայր վերաբերող գրքին հղումը չի բխում հայկական ավանդույթից, այլ ավելի լայն Մերձավոր Արևելքի և Իրանական գաղափարներից, որոնք ձևավորվել են Սասանյան հեղափոխությունից առաջ, մ.թ. I- III դարեր, Իրանի պարթեւական Արշակունիների իշխանության տարիներին, հավանաբար հրեա ռաբբիների, վաճառականների կամ քրիստոնյա գաղթականների կողմից, որոնք դիվանագիտորեն գերադասում էին պարթեւ թագավորներին: Այսպիսով, Տրդատ թագավորի կողքին, Գրիգոր կաթողիկոսի դերը նաև մեծ էր նախաքրիստոնեական պաշտամունքներն ու նախապաշարմունքները հաղթահարելու և Հայաստանում քրիստոնեությունը արմատախիլ անելու հարցում գրեթե անարյուն և առանց սոցիալական ցնցումների: Այնուամենայնիվ, XIX-XX դարերից մինչև այսօր նրանք չեն դադարում քննադատել Գրիգոր Լուսավորչին հեթանոսական մշակույթը ոչնչացնելու մեղադրանքով: Սակայն պարզվում է, որ Գրիգոր Ագաթանգեղոսը և Մեծ Տրդատը հիմնականում մասնակցում էին հին տաճարների և մշակութային արժեքների ոչնչացման գործին: III դար Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին այս տխրահռչակ գործի հեղինակները պարսիկ իշխաններն էին, ովքեր փորձում էին պաշտոնական զրադաշտականությունը ներմուծել ամբողջ Հայաստանում 1: Միայն այն փաստը, որ Բագավան տաճարի տեղում կառուցվել է ատրուշան, և Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի հիմքում հայտնաբերվել է կավե վառարան, բավական է ասել, որ պարսիկները ոչնչացնում էին oroրադաշտական սրբավայրի նախկին սրբարանը, և քրիստոնյաները ծածկում էին նախկինը ՝ նոր կրոնի սրբարանը կառուցելու համար: Եթե քրիստոնյաները քանդեին տաճարը և գիրքը, ապա Գառնիի տաճարը չէր փրկվի, նույնիսկ եթե դա հրաշքով լիներ կամ անհայտ պատճառով: Այս հարցին մենք կանդրադառնանք մեկ այլ հոդվածում: Նա 366 ro- ով փրկվեց պարսիկներից, ինչը նշանակում է, որ հարցը դեռ պետք է քննվի: Առայժմ կարող ենք ասել, որ Գառնիի տաճարը չի տեղավորվում մեր վերականգնված պատմաքաղաքական և մշակութային համատեքստում: Այն կամ պետք է քանդվեր, կամ չկառուցվեր: Որպես վարկած ՝ մենք կարող ենք առաջ քաշել այն դրույթը, որ տաճարը կառուցվել է Պարսկական Ներսեհից Հելիոս-Տրդատ Մեծ Հայքի իշխանության փոխանցումից հետո: Այսինքն ՝ արևապաշտ Աուրելիանի կողմից պսակված Տրդատին հաջողվեց ավարտել Հելիոս-Միհրի տաճարի շինարարությունը նախքան քրիստոնեության ազգայնացումը, այսինքն ՝ 393-99 թվականների միջև, մոտավորապես այնքան տարի, որքան պահանջվում էր Աղթամարի տաճարի համար, 915 -921: Քրիստոնեությունից հետո Գառնիի տաճարի տարածքը պարսպապատ և մարդկանցից մեկուսացված իր լոգարաններով, պալատով և այլ կենդանի ենթակառուցվածքներով դարձավ արքայադուստր Խոսրովիդուխտի հանգստավայր և դամբարան, ինչպես հստակ գրում է պատմիչ Խորենացին (տե՛ս [5], էջ 241-242): ևս մեկ անգամ հաստատում է նրա հուսալիությունը: Հասկանալի է, որ նման զարգացումների արդյունքում կարելի էր փրկել միայն հեթանոսական տաճարը, ավելին ՝ արդարացված կլիներ, որ կառույցի որոշ մասեր, ձևավորման որոշ հատվածներ թերի կամ թերի թողնեին, որովհետև քրիստոնեության ազգայնացման ակտը 299-ը տեղի էր ունեցել: և Գրիգոր Պարթևի եկեղեցաշինական գործունեությունը: Համաձայն օրենսգրքի, նախքան կաթողիկոս դառնալը, Գրիգոր քահանան ամուսնացած էր Կեսարիացի քրիստոնյա Դավթի դստեր ՝ Մարիամի հետ, ուներ երկու որդի ՝ ավագը ՝ Վրթանեսը, իսկ կրտսերը ՝ Արիստակեսը: Չի հիշվում ՝ նրանք այլ երեխաներ ունեցե՞լ են, բայց այս երկուսը ՝ նախ կրտսերը, ապա ՝ ավագը, իրենց հորից հետո Հայոց կաթողիկոսի իրավահաջորդներն էին: Հասկանալի է, որ Վրթանեսին անվանել են տոհմական անունով, միգուցե Գրիգորի հայրը կոչվել է Վարդան, իսկ նրա կրտսեր որդուն ՝ հունական քրիստոնեական անուն: Վրթանեսը նույնն արեց իր երկու որդիներին, Հուսիկ անունով տոհմին և Քրիստոնյա Գրիգորիսին պապի անունով անվանակոչելիս: Ի դեպ, հնարավոր է, որ Հուսիկը եղել է իր պապի Գրիգոր աշխարհիկ անունը: Նույն կերպ Հուսիկը, որը իր որդիներից մեկին կոչում էր Պապ ազգանունով, մյուսը ՝ Աթանագիններ (հուն. ՝ անմահ), հավանաբար Աթանասի պատվին Ս. Այնուհետև Գրիգոր Լուսավորչի տոհմը շարունակեց մեկ երեխա ՝ Ներսեսը Աթանացի քաղաքից, Սահակը ՝ սրանից, որի միակ դուստրը Սահականուշն էր: Ըստ անորոշ տեղեկատվության, Ս. Աթանասը Գրիգորի կնոջ եղբայրն էր կամ հարազատը ՝ 367, որը նահատակվեց Կեսարիայում Դեկոսի (ոչ թե Դիոկղետիանոս) հետապնդումների ժամանակ, և, հավանաբար, դրա համար էլ սրբադասվեց: Ինչ վերաբերում է Հուսիկի մյուս որդուն ՝ Պապիին, որին անզավակ էր թողել իր պաշտոնական կինը, պետք է ասել, որ ըստ Փավստոս Բուզանդի ՝ նա Տարոնի Հացիկ գյուղի հարճից ունեցել է ապօրինի ժառանգ ՝ Վրիկ անունով: Վերջինս համեմատելի է Կորյունի «Վարք Մաշտոցում» հիշատակված օրհնված Վարդան Կարճազատի հետ, որը Նա Մաշտոցի հայրն է ([10], էջ 79; [11], էջ 38): Եթե Վարդանը Վրիկն է, ապա Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևը երկու եղբայրների թոռներ են, այսինքն ՝ բավականին մոտ ազգականներ, ինչը իր հերթին կարող է նպաստել նրանց սերտ գործընկերությանը: «Ագաթանգեղայի պատմությունից» ([12], էջ 452) հայտնի է, որ Գրիգոր Պարթևը իր կյանքի վերջին շրջանում դարձել է ճգնավոր հայրենի լեռներում (Սեպուհի Մանյա այրք կոչվող ճգնավորքում, ըստ ժողովրդական բանավոր խոսքի ավանդույթ) (No. [13]): Իհարկե, հայկական շատ գավառներում նրանք ցանկանում էին, որ ազգային սուրբը տառապեր և մեռներ իրենց սարերում, և այն փաստը, որ Սեպուհն այդքան սարերից ընդունելի դարձավ, մեկ անգամ ևս ցույց է տալիս, որ Սուրբ Գրիգոր Մեծը հայ էր: Գրիգոր Պարթևը թագավորեց շուրջ 30 տարի և թաղվեց իր ընտանեկան դամբարանում: Նա IV դ. Երկրորդ կեսում նա արդեն համարվում էր սուրբ զանգվածների շրջանում, բայց Սահակ Պարթեւի կողմից սրբադասվեց: , ։
| Գրավոր աղբյուրների համադրմամբ փորձ է արվել վերականգնելու Գրիգոր Լուսավորչի կենսագրությունը։
Գրիգոր Պարթեւը (Լուսավորիչը) ծնվել է մոտ 259/60 թ. Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի Թիլ կամ Թորդան ավանում՝ արքայական տոհմի ընտանիքներից մեկում։
Մանկությունը եւ պատանեկությունը անցել է ընտանիքի հետ՝ Կապադովկիայի Կեսարիա (Մաժաք) քաղաքի հայ-հունական խառը միջավայրում, որտեղ եւ ուսում է առել, ապա մկրտվել, իսկ 80-ականներին ձեռնադրվել է քահանա։
287/ 8թ. վերադարձել է Բարձր Հայքի Չրմես քաղաք, իսկ 293/4 թ. հաստատվել Արտաշատ մայրաքաղաքում՝ երկու տեղում էլ ծառայելով որպես արքունի քարտուղար։
80-90ական թվականներին եղել է քրիստոնեության շրջիկ-քարոզիչ՝ ագաթանգեղոսություն անելով Մեծ Հայքում, ինչի շնորհիվ ձեռք է բերել «Ագաթանգեղոս» մականունը։
298/9 թ. 368քրիստոնեության պետականացման արդյունքում դարձել է Մեծ Հայքի եկեղեցապետ, հնարավոր է, առաջին անգամ կոչվելով կաթողիկոս։
Գրիգորը Տրդատ III-ի օգնությամբ երկիրը դարձրեց քրիստոնյա ոչ միայն անվանապես, այլեւ իրապես՝ հաստատելով եկեղեցական ամենօրյա սպասարկում՝ տեղական եւ հրավիրյալ կադրերով, միասնական տոնակարգ, ծիսակարգ, կանոնակարգ, հունարեն եւ ասորերեն դպրոցների ցանց, Ս. Գրքի ընթերցման հետերոէպիկ եղանակ եւ այլն։
Պաշտոնավարման տարիներին հունարեն գրել է կանոններ, թղթեր՝ ուղղված եկեղեցական կյանքի կարգավորմանը եւ ժողովրդի լուսավորմանը։
Հետագայում թղթերի հիման վրա կազմվել է մի հունարեն ժողովածու (πολλοί λόγοι =Ճառք յաճախապատումք), որը, V դ. առաջին քառորդում թարգմանվելով եւ խմբագրվելով Մաշտոցի կողմից, փրկվել է կորստից եւ մեզ է հասել նույնությամբ։
Ծերության բերումով 325 թ. կաթողիկոսի պաշտոնը զիջել է իր երկու որդիներից կրտսերին՝ Արիստակեսին, ինքը անցել հայեցողական կյանքի։
Վախճանվել է հավանաբար 20ականների վերջերին՝ ապրելով մոտ 70 տարի։
Թաղվել է տոհմական դամբարանում։
IV-V դդ. սահմանին Սահակ Պարթեւի կողմից նա կանոնացվեց իբրեւ հայ եկեղեցու սուրբ, իսկ դարի վերջերից կոչվեց Լուսավորիչ։
|
Ցանկացած ուսումնադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է առաջին հերթին գիտելիքների որակի ստուգմամբ ևգնահատմամբ։
Էլեկտրոնային և առցանց (օնլայն) ուսուցման պարագայում լայնորենօգտագործվում է գիտելիքների ավտոմատացված ստուգումը, որն ապահովում էստուգման ճկուն և զարգացած ձևերի կիրառում։
Գիտելիքների ավտոմատացված ստուգումը հիմնված է մանկավարժական թեստերի օգտագործման վրա, որոնց կազմումը գիտատար ու աշխատատար խնդիր է և հիմնված է համապատասխան փորձառության ու հոգեֆիզիոլոգիական բնույթի բանական մոտեցումների վրա։
Մանկավարժական թեստերի ստեղծման ուղղությամբ կատարվում ենբազմաթիվ հետազոտություններ, որոնք նպատակաուղղված են թեստավորմանգործընթացի ավտոմատացմանը և նրա ճշտության բարձրացման հարցերին[1,17 էջ]։
Կրթական համակարգում, կիրառելով թեստավորման համակարգչայինտեխնոլոգիաները, թեստերն օգտագործվում են ընդունելության քննությունների, գիտելիքների ընթացիկ ստուգման, կիսամյակային ստուգումների, հեռաուսուցման և քննությունների անցկացման գործընթացներում։
Քննությունների համակարգչային թեստավորման ձևը թույլ է տալիսստուգել տվյալ առարկայից ունեցած գիտելիքները, ապահովում է գնահատականի օբյեկտիվությունը, ազատում է ուսուցչին գրավոր աշխատանքների աշխատատար ստուգումներից։
Անհրաժեշտ է նշել, որ համակարգչային թեստավորման և գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը մեծապես կախված էթեստերի բովանդակությունից և որակից։
Թեստերի մշակումը ուսուցիչների ևդասախոսների գիտամեթոդական աշխատանքների ուղղություններից մեկն է։
Սույն հոդվածում դիտարկված են մանկավարժական թեստերի մշակմանկարևոր բաղադրիչները և դրանց ներկայացվող հիմնական պահանջները։
Թեստերի կազմման գործընթացում գոյություն ունեն ճանաչողականչորս մակարդակներ։
Առաջին մակարդակում տեղի են ունենում ինֆորմացիայի ընկալում,ծանոթացում առարկային։
Նրա նպատակն է /կամ խնդիրն է/ օբյեկտների,երևույթների ճանաչումը։
Երկրորդ մակարդակում կատարվում է ոչ միայն ինֆորմացիայի ընկալումը, այլև նրա մեխանիկական արտապատկերումը, որի նպատակն է /կամխնդիրն է/ ստացված ինֆորմացիայի փոխանցումը, վերապատմումը։
Երրորդ մակարդակում ինֆորմացիան ընկալվում, արտապատկերվում,վերլուծվում, գիտակցվում է և դրա հիման վրա ընդունվում։
Երրորդ մակարդակի նպատակն է /կամ խնդիրն է/ ստացված գիտելիքների գործնական կիրառումը զանազան իրավիճակներում։
Չորրորդ մակարդակում ստացված գիտելիքները ոչ միայն կիրառվումեն, այլև դրանց հիման վրա ստեղծվում են նորերը։
Չորրորդ մակարդակի բնորոշհայտանիշը նոր գիտելիքի ստեղծագործական վերարտադրումն է։
Ճանաչողական գործունեության մակարդակներին համապատասխան՝կարելի է առանձնացնել ստուգիչ առաջադրանքների չորս տեսակ։
Առաջին տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք օժանդակում են ինֆորմացիայի յուրացումը ծանոթության մակարդակում։
Օրինակ,արտադրանքը պահելու երաշխիքային ժամկետը, պահումների սահմանայիննորմերը և այլն։
Երկրորդ տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք ենթադրում են սովորողի կողմից ինֆորմացիայի յուրացումը և վերարտադրումըպարզ տրամաբանական գործողությունների մակարդակով։
Երրորդ տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք ինֆորմացիայի յուրացման համար ապահանջում են համեմատաբար բարդ տրամաբանական գործողություններ և ոչ ստանդարտ դրույթներում գործելու ունակություն։
Ըստ բովանդակության՝ այդպիսի առաջադրանքները հիմնականումպրոբլեմային են և ենթադրում են մեկնաբանության, փաստարկման և գնահատման գործողություններ։
Չորրորդ տեսակը պրոբլեմային առաջադրանքներն են, որոնք զարգացնում են արդյունավետությունը, ստեղծագործական գործունեությունը, այդթվում` բարդ իրավիճակների վերլուծության, էվրիստիկական որոնման, պրոբլեմային հարցերի ձևավորման առաջադրանքները։
Այդպիսի առաջադրանքներըկարող են լինել մի քանի սկզբունքորեն ճիշտ և չափանմուշից չնչին տարբերվողպատասխաններ։
Դրանից բացի, շատ կարևոր է իմանալ, թե սովորողը ինչպեսէ հանգել այս կամ այն լուծմանը, պարզել նրա դատողությունների ընթացքը,ծանոթանալ նրա հաշվարկներին և կատարած ենթադրություններին։
Այսպիսիպրոբլեմային առաջադրանքների կատարման և գնահատման համար օգտագործում են հիմնականում գրավոր աշխատանքներ։
Պրոբլեմային առաջադրանքների թեստային ձևով մշակումը և սովորողների ունակությունների ստուգման ավտոմատացումը բարդ գիտամեթոդականպրոբլեմ են, որի լուծման ճանապարհներից մեկը համակարգչային իմիտացիոնգործարար խաղերի օգտագործումն է [2, 107էջ]։
Իսկ ինչպիսի՞ն պետք է լինեն թեստային առաջադրանքները։
Գրավոր և բանավոր ստուգարքների և քննությունների ժամանակ օգտագործվող ավանդական հարցերը և խնդիրները, որպես կանոն, չեն կարող առանցփոփոխության կիրառվել թեստերի մեջ։
Դրանց համար մշակվում են հատուկառաջադրանքներ թեստային ձևով։
Այդ աշխատանքը, ըստ աշխատատարության, դժվարության և կարևորության, կարելի է համեմատել ուսումնական նորառարկայի դասագրքի փուլ առ փուլ մշակման հետ։
Փորձը ցույց է տալիս 2, որկազմված առաջադրանքների մի զգալի մասը բազմակի վերամշակվում և խմբագրվում է։
Սովորողների տարբեր խմբերի վրա ստուգումների արդյունքում հանվում են ամենահասարակ, ամենաբարդ և վատ ձևակերպված առաջադրանքները։
Ըստ սովորողի կողմից կատարվող գործողությունների բովանդակության՝ առաջադրանքները կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի.• մեկ պատասխանի ընտրության,• մի քանի պատասխանի ընտրության,• երկու բազմությունների տարրերի միջև համապատասխանության հաստատման որոնման,• առաջարկվող տարրերի շարքում ճիշտ հերթականության հաստատման,• առաջարկվող տարրերի նպատակային դասավորման,• բացթողումների լրացման,• տեղադրման,• պատասխանը կազմելու,• պատասխանը հաշվելու։
Թեստային առաջադրանքները կարող են լինել հարցական, հաստատողական, տեքստային, աղյուսակային, գրաֆիկական և այլն։
Թեստային առաջադրանքի ձևի ընտրությունը կախված է ուսումնականառարկայից, թեստի նշանակումից գիտելիքների ընթացիկ ստուգման, քննությունների ընդունման, ստուգող – ուսուցանող և այլն, հաստատված սովորույթներից, ուսանողների մասնագիտացումից, համակարգչային թեստավորմանհնարավորություններից և այլն 3։
Ըստ անվանման՝ միևնույն ուսումնական առարկան օրինակ, «Ինֆորմատիկայի հիմունքները» տարբեր մասնագիտության ուսանողների համարօրինակ, հաշվապահներ, ֆինանսիստներ, մենեջերներ և այլն անցնում ենտարբեր ծավալներով։
Դրանից էլ կախված է նրանց համար թեստային տարբերառաջադրանքներ մշակելու հարցը։
Սովորաբար առավելություն են տալիսառաջադրանքների այն ձևերին, որոնց մեջ ճիշտ պատասխանը գուշակելուհավանականությունը մոտ է կամ հավասար է զրոյի։
Քիչ հավանական է հաշվումներ պահանջող առաջադրանքների ճիշտ պատասխանների գուշակումը։
Բավականին դժվար է նաև համապատասխանության հաստատման, ճիշտ հաջորդականության, ըստ ինչ-որ հայտանիշի դասավորման և լրացման առաջադրանքների ճիշտ պատասխանները միանգամից գուշակելը [3, 24 էջ]։
Ամեն դեպքում մշակված թեստային առաջադրանքները պետք է ապահովեն սովորողների գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը և հուսալիությունը 3 ։
Թեստային առաջադրանքները պետք է բավարարեն հետևյալ պահանջները՝• «առարկայական մաքրություն» ուսումնական առարկաների չհատվելուպահանջը, այսինքն՝ առաջադրանքը պետք է պարունակի միայն տվյալուսումնական առարկային վերաբերող հարցեր,• բովանդակության տրամաբանական ճշտություն,• լոկալ անկախություն,• արդյունավետություն և այլն։
Թեստային առաջադրանքները գնահատվում են կոնկրետությամբ և վերացականությամբ, ընդհանրացման խորությամբ և գիտելիքների լրիվությամբ։
Առաջադրանքը պետք է լինի հասկանալի, միարժեք և հնարավորինս կարճ։
Առանց փորձնական ստուգման առաջադրանքը չի կարող լինել թեստային։
Խորհուրդ չի տրվում ոչ միարժեք պատասխան պահանջող հարցերը մտցնել թեստիմեջ։
Առաջադրանքի դժվարությունը բարդությունը հիմնականում կախված էնրա բովանդակությունից և ձևից։
Առաջադրանքի բարդությունը կարելի է որոշելսխալ պատասխանների մասով սխալ պատասխանների հարաբերությունըպատասխանների ընդհանուր թվին։
Թեստային առաջադրանքներում կարող են լինել տարբեր քանակությամբ ևհարաբերությամբ ճիշտ և սխալ պատասխաններ։
Խորհուրդ չի տրվում բերելբացահայտ ոչ ճիշտ պատասխաններ, որոնք սովորողը միանգամից կճանաչի։
Պատասխանների ոչ ճիշտ տարբերակները պետք է լինեն ճշմարտանման։
Լավագույն է համարվում մեկ տող զբաղեցնող կարճ պատասխանը։
Երկու-երեքտողից ավել պատասխանի տարբերակ խորհուրդ չի տրվում մեծ տեքստըդժվար է կարդացվում։
Առաջադրանքում բառերի տողադարձ նույնպես խորհուրդ չի տրվում դա դժվարացնում է կարդալը։
Թեստային առաջադրանքներին ներկայացվող պահանջներից մեկը պատասխանի համար անհրաժեշտ ինֆորմացիայի նվազագույն ծավալն է` առանցիմաստի կորստի։
Ավելորդ մանրամասնումը, ավելորդ բառերը, նիշերը սովորողի ուշադրությունը շեղում են հիմնականն ընկալելուց։
Տեքստի տարրերիվատ դասավորությունը, անխնամ պատկերազարդումը, համընդհանուր ճանաչում չունեցող հապավումների օգտագործումը դժվարացնում են ինֆորմացիայիընկալումը։
Գիտելիքների ավտոմատացված ստուգման առաջադրանքներըկազմվում են՝ հաշվի առնելով էկրանի և համակարգչային թեստավորման համակարգի սահմանափակումները։
Կարճ պատասխանները տեղավորում են էկրանի կենտրոնում։
Պատասխանների տարբերակները էկրանի վրա իրարիցառանձնացնում են մեկ կամ երկու դատարկ տողերով։
Հնարավոր է տեքստիտառատպային և գունային նշումը, սակայն դա չպետք է շեղի սովորողի ուշադրությունը առաջադրանքի բովանդակությունից։
Թեստային առաջադրանքներիբովանդակությունը պետք է համապատասխանի կարդացած դասախոսությունների նյութերին, առաջարկվող դասագրքերին, սովորողներին հասու ուսումնամեթոդական նյութերին։
Թեստեր մշակելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել ուսումնական նյութի բովանդակության ընտրության հետևյալ սկզբունքները.• գիտելիքների առավել կարևոր, հիմնական տարրերի ընտրությունը,• գիտական արժանահավատությունը խորհուրդ չի տրվում թեստի մեջմտցնել վիճելի տեսակետներ,• բովանդակության լրիվությունը և ստուգման համար բավարար լինելը,• թեստի բովանդակության փոփոխման հնարավորությունը՝ կապված ուսումնական առարկայի բովանդակության փոփոխությունների հետ,• աճող դժվարությունը թեթև առաջադրանքներից, որոնք ճիշտ կատարում էսովորողների մեծ մասը, մինչև ամենադժվարները։
Հայտնի է, որ անհնարին է միևնույն թեստով ճիշտ որոշել տարբեր պատրաստվածության աստիճան ունեցող սովորողների գիտելիքները։
Դրա համարէլ հաճախ թեստերը մշակում են պատրաստվածության միջին մակարդակունեցող սովորողների գիտելիքները ստուգելու համար։
Այսպիսով, կրթական համակարգում, կիրառելով թեստավորման համակարգչային տեխնոլոգիաները, կարող ենք ասել, որ դրանք բարձրացնում ենգիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, գիտելիքներիստուգման այլ ձևերի նման բացահայտում են բացերը և խրախուսում ուսուցումը, ինչպես նաև ապահովում հետադարձ կապ ուսուցման որակի հետ։
Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Միքայելյան Օ․Ս․ Ընթացիկ գնահատման նոր համակարգը՝ որպես կրթությանորակի բարելավման խթան։
Ուսուցչի ձեռնարկ / Օ.Ս. Միքայելյան, Ս.Օ.Միքայելյան.Եր.։
ՀՀ ԿԳ Կրթության ազգային ինստիտուտ, 2010, 80 էջ։
3. Сёмочкин, А.Н. Редактор электронных тестов։
Методические рекомендации посозданию и использованию электронных тестов /А.Н.Сёмочкин. – Благовещенск։
ИздՏեղեկություններ հեղինակների մասինՀակոբյան Մամիկոն Զալիբեկի - տ.գ.թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ-ի մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ևինֆորմատիկայի ֆակուլտետի, ինֆորմատիկայի և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։
[email protected]Կիրակոսյան Ալվարդ Գևորգի - կ.գ.թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ-ի կենսաբանության, քիմիայի և աշխարհագրության ֆակուլտետի, կենսաբանության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։
[email protected]Մանուկյան Վարդուհի Արամայիսի - ՀՊՄՀ-ի մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և ինֆորմատիկայիֆակուլտետի, ինֆորմատիկայի և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի մասնագետ, Email։
| Հոդվածում նկարագրված է թեստերի մշակման կարևոր բաղադրիչները և դրանց ներկայացվող պահանջները, որոնք բարձրացնում են գիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, գիտելիքների ստուգման այլ ձևերի նման բացահայտում են բացերը և խրախուսում ուսուցումը, ինչպես նաև ապահովում հետադարձ կապ ուսուցման որակի հետ։
|
Նախաբան Ընտանեկան բռնության խնդիրը հայտնվել է «մնացած» գիտությունների ուշադրության կենտրոնում: Այս հարցը նախկինում չի արծարծվել հայ պատմագրության մեջ, բայց ընտանեկան հետազոտությունների բռնության պրակտիկան, որն այժմ ԽՍՀՄ առօրյա կյանքի պատմության գլխավոր խնդիրներից է, տարածված էր Հայաստանում 1960-ականներին: Բնական է, որ իշխանությունները լռում էին որսի մասին, ժամանակի մամուլը լուռ էր, այդ խնդիրները նույնպես նշվում էին պետական կուսակցական մարմինների տարբեր զեկույցներում և զեկույցներում: Լավագույն դեպքում ընտանեկան բռնությունը դիտարկվում է համատեքստում ՝ անտեսելով այն առաջ բերող սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատուկ ներուժը և անհերքելիորեն քրեականացնելով այդ հանցագործությունները փաստացի համատեքստում: Լռության պատճառները. Այս պատճառների ուսումնասիրությանը նվիրված հոդվածը, որում փորձեցինք ընտանեկան բռնությունը դիտել որպես 1960-ականների սովետահայ իրականության սոցիալական երեւույթ: Հետազոտական նյութը հիմնականում Խորհրդային Հայաստանի People'sողովրդական դատարանի մեղադրական եզրակացության նյութերն էին, որոնցում ուշագրավ մանրամասներ էին չարաշահումների դրդապատճառների և դրանց հետ կապված հասարակության ընկալումների մասին: Մենք նաև անդրադարձանք ընտանիքին վերաբերող հարցերում խորհրդային իշխանությունների որդեգրած քաղաքականությանը և ընտանեկան բռնության կանխարգելման վրա այդ քաղաքականության հետևանքներին: Սոցիալ-հոգեբանական վարքի, մտածելակերպի և գաղափարների ընդհանուր մոդելները տարածված էին 1950-60-ականների ընտանեկան հարաբերություններում: Նշված ժամանակահատվածում ընտանեկան բռնության դեպքերը հիմնականում խանդի դրսևորումներ էին: Ավելին, խանդը ոչ միայն բռնության գործադրման հզոր հոգեբանական շարժառիթ էր, այլև ընտանեկան մտածելակերպի, ընտանեկան հարաբերություններում նահապետական ընկալումների արտահայտում: Օրինակ ՝ 1966-ին Կամոյի շրջանի Գեղարքունիք գյուղում ամուսինը դանակով սպանեց կնոջը ՝ սպանելով նրա նորածին երեխային ՝ կասկածելով, որ երեխան իրենը չէ: Իրավապահ մարմիններին տված ցուցմունքում նա ասաց, որ եթե կասկածում է կնոջ հավատարմության մեջ, ապա ինքը մեղավոր չէ նրա սպանության մեջ [4, p. 19]: Իրականում, հանցագործի համար նախանձը ոչ թե մեղմացնող հանգամանք էր, այլ բացառող հանգամանք, նա իրեն համարում էր բոլորովին անմեղ ՝ հիմնվելով կանանց բարոյականության վերաբերյալ իր ավանդական տեսակետների վրա: Մյուս դեպքը տեղի է ունեցել 1969 թ. Ամուսիններն ապրում էին Էջմիածնի շրջանի Փարաքար գյուղում ՝ ամուսնու եղբոր տանը: Որոշ ժամանակ զույգը կասկածում էր կնոջը եղբոր հետ մտերիմ հարաբերությունների մեջ պահելու մեջ, նրան տարել էր Երևան և հատուկ դաժանությամբ սպանել նրան Հրազդանի կիրճի հարակից տարածքում ՝ մարմինը նետելով ջրանցքը [5, p. 66-69]: Հետաքրքիրն այն է, որ սպանությունից հետո նա գնացել է իր հարազատների մոտ ՝ հանցագործությունը պատմելու իր մյուս եղբայրներին: Եղբայրներից մեկը նույնիսկ օգնեց նրան կոծկել հանցագործության հետքերը: Այս դեպքը բավականին հետաքրքիր է այն առումով, որ հանցագործի ագրեսիվ վերաբերմունքը դրսեւորվում էր բացառապես կնոջ նկատմամբ, և այն եղբայրության հետ, որով նա կասկածում էր կնոջը, իրականում նա էր մեղավոր: Այստեղ, փաստորեն, հայրապետական ավանդույթը արգելում էր եղբորը բռնաբարել, բայց չէր կանխում «անբարոյական կնոջ» սպանությունը: Կնոջը սպանելուց հետո Կամոյի շրջանի Լանջաղբյուր գյուղի բնակիչներից մեկը ստիպված է եղել դիմել իր հարազատներին ՝ պաշտպանություն ստանալու համար, բայց այս դեպքում նրան չեն օգնել ոչ քույրը, ոչ էլ հայրը: Վերջինս նույնիսկ ասաց նրան, որ մարդասպանը չի ընդունելու իր տանը, և որ նա անմիջապես պետք է ոստիկանության աշխատակիցներին զեկուցի իր խոստովանությունը, որը նա արել է [2, 83-88]: չի աշխատում. Սպանություն Կրասնոսելսկի շրջանի Վերին mbամբարակ գյուղի բնակիչներից մեկը 1964 թ. Նա սպանել էր իր նախկին կնոջը և երեխաներին: Դեռևս իրենց ընտանիքում 1955 թվականից ի վեր, ամուսնու անհիմն խանդի հողի վրա ծագած վեճերը, ի վերջո, բերում են հրեշավոր հանցագործության, որը չի տեղավորվում նրա մարդկային դաժանության մեջ: Բազմիցս կնոջից բաժանվելուց հետո Ռուսաստանում թափառելուց հետո ամուսինը վերադառնում է հայրենի գյուղ, որտեղ ամեն օր բնակություն է հաստատում: Երբ նա աշխատանքից տուն է գալիս, իր հետ բերում է կոնյակ ու խմում մինչեւ գիշերվա ժամը 3-4-ը: Երբ կինը խնդրում է իրեն անջատել ռադիոն, նա պատասխանում է, որ դա այլեւս իմաստ չունի, քանի որ շուտով նա կսպանի բոլորին: Շուտով նա իրագործեց իր հրեշավոր մտադրությունը ՝ որսորդական հրացանով նախ կրակելով կնոջ, ապա վեց և չորս տարեկան որդիների վրա (հայրը կասկածում էր, որ այդ տղաներն իրենը չեն, կինը դրանք ուրիշ տղամարդուց էր վերցրել): Բոլոր երեքին սպանելուց հետո նա հանձնվեց իրավապահ մարմիններին: Կա նաև նույն հոգեբանական վերաբերմունքը սեփական արարքի նկատմամբ, այսինքն ՝ զղջման իսպառ բացակայությունը, սեփական խանդի ընդունումը որպես մեղավորությունն արդարացնող հանգամանք: Երբ նա հանցագործություն է կատարում, դեռ վիրավոր կինը (կինը չի արթնանում, որպեսզի երեխաները 1) Մի հրապարակեք որոշ տեղեկություններ `կապված հոդվածում նկարագրված իրադարձությունների հետ, դեպքի օրը մարդկանց անունները դեպքի մեջ ներգրավված անձանց էթիկական պատճառներով: մահանում է հիվանդանոցում տեղի ունեցած հարվածներից) պատգարակով դուրս է բերվում սենյակից, տղամարդը նույնիսկ օգնում է պատգարակի դռան դուռը բացել ՝ կատարելով հետևյալ արտահայտությունը. «Unfortunatelyավոք, շունը չի մահացել» [3, 83-84 ] միջև նման ճանաչելի հակամարտություններին ծանոթ միջամտությունը հիմնականում բացատրվում է ավանդականի միջոցով: Հարազատները փորձում էին կարգավորել նրանց: Դիտարկվում է չհրապարակել, չթաքցնել հակամարտությունները ընտանիքի ներսում, չմտածել, որպեսզի խուսափեն այսպես կոչված «խայտառակությունից» հարազատների մտքում: Մեր ուսումնասիրած բոլոր դեպքերում զոհերի անմեղությունը հաստատվել է հարազատների և ընկերների ցուցմունքներով: Չնայած որոշ բացառություններին, կանայք հիմնականում հավատարիմ էին ամուսնական ավանդական արժեքներին: Ի տարբերություն դրա, առօրյա կյանքում տղամարդկանց ցածր սոցիալական և բարոյական պատասխանատվությունն առավել ընդգծված է: Դրա օրինակը 1966-ին տեղի ունեցած դեպքն է. Ուրախ: Theույգը գրանցեց ամուսնալուծությունը, հաջորդ երեկոյան ամուսինն ու իր սիրուհին այցելեցին նրա բնակարան, որտեղ նա բնակվում էր ՝ իր նախկինին: Կնոջ և սիրուհու միջև վեճ է ծագել այն բանից հետո, երբ կինը նախատել է ամուսնու տիրուհուն հետևյալ արտահայտությամբ. «Երեկ մենք ամուսնալուծվելու ենք հուղարկավորության միջոցով, դեռ հնարավոր է միանալ: Ինչու եք եկել և ոչնչացրել ուրիշի ընտանիքը: » Ամուսինը միջամտեց վեճին, հարվածեց նախկին կնոջը, նրա մայրը կեր ընկերուհուն ՝ սպանելով բոլորին [4, p. 22]: Հանցագործություններից կարելի է եզրակացնել, որ տղամարդկանց շրջանում ընտանիքի նկատմամբ անպատասխանատու վերաբերմունքն ավելի հաճախակի էր, ինչը հաճախ արտահայտվում էր ֆիզիկական վրեժխնդրության դեպքում: Օրինակ ՝ 1963 թ. Մարտունիավանում, Մարտունու շրջանում, այն բանից հետո, երբ կինը փորձեց կանխել նրա մեկնումը Վրաստան, ամուսինը հարվածեց կնոջ գլխին ՝ պատճառելով լուրջ անհամատեղելի մարմնական վնասվածքներ: Կնոջը թողնելով անօգնական ՝ նա մեկնում է Վրաստան և նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հարազատները հեռագրում էին նրան մահամերձ վիճակի մասին, նա այլևս չէր վերադառնում: Այնտեղ նա երկրորդ անգամ ամուսնացավ մաքուր խղճի մտոք. Վերադառնալուց հետո մեծ ատելություն ունենալով իր առաջին կնոջից ունեցած երեխաների հանդեպ, վերջապես նա սպանեց նրանց իր երկրորդ կնոջ հետ միասին [4, p. 1-9]: Մյուս դեպքը տեղի է ունեցել Կիրովականի մարզի Կոլագերան գյուղում: Չնայած պատկառելի պատմությանը ՝ ամուսինը մտերիմ հարաբերությունների մեջ է եղել շատ այլ կանանց հետ, օրինական կնոջ բազմաթիվ նկատողություններից հետո նա որոշել է մեկընդմիշտ ազատվել նրանից: Նա այդ մտադրությունը կյանքի է կոչել 1958 թվականին ՝ կնոջ դաժան սպանությամբ: Նախ նա ցած նետեց պատշգամբից, ապա սկսեց խեղդել նրան, իսկ հետո, տեսնելով, որ վերջինս չի մահացել, ուրախ հարվածներով խոշտանգեց նրան մինչև մահ [1, p. 1] մասին. Մեղադրական եզրակացությունները, ուսումնասիրված նյութերը ցույց են տալիս, որ բռնության ենթարկված կանայք հնարավորություն չեն ունեցել պաշտպանել իրենց երեխաներին: Սա հատկապես այն դեպքն է, երբ նշված հանցագործությունները գրանցվում են իրենց սոցիալական և իրավական պաշտպանության շրջանակներում, դրանք ցույց են տալիս, որ տեղական իշխանությունները ոչ մի արդյունավետ քայլ չեն ձեռնարկել այդ հանցագործությունները կանխելու համար: Մենք չենք տեսնում դեպք, երբ կինը դիմի ոստիկանություն, բողոք ներկայացնի ամուսնուց, մենք չտեսնենք տեղական կանխարգելիչ աշխատանք նման խնդիրներ ունեցող ընտանիքների հետ, արդյունավետ կրթական ազդեցություն չենք տեսնում հակասոցիալական վարք ունեցող տղամարդկանց վրա: Նման պահվածքը դեկլարատիվ բնույթ ունի, քննադատվում է քարոզչական հայտարարություններում: Ներկայացված բոլոր դեպքերում կանանց նկատմամբ ատելությունը կատաղության նույն զարգացումն ուներ ՝ կասկածից մինչ սպանություն: Հարկ է նշել, որ այդ հանցագործությունների առանձնահատուկ դաժանությունը պայմանավորված չէ հանցագործների սադիստական հակումներով: Բոլոր մեղադրական եզրակացություններում պարունակվող դատաբժշկական փորձաքննությունների եզրակացությունն այն է, որ այդ տղամարդիկ հոգեկան սթափ վիճակում են, տեղյակ են իրենց արարքների մասին միայն ընդհանուր հոգեկան խնդիրների և իշխանությունների ներկայացուցիչների հրապարակումների ծանրության մասին: Սպանությունները կատարվել են հիմնականում ալկոհոլի ազդեցության տակ, բայց դատելով գործողությունների հանգամանքներից ՝ նրանք ոգելից խմիչք են օգտագործել քաջություն ստանալու համար, և հանցագործությունը կատարվել է սթափ վիճակում: Սպանությունները նախանձից կամ անցանկալիից ազատվելու մտադրությունից ծնված հանցագործություններ էին: Այս հանգամանքը մեզ հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ նրանց նկատմամբ ատելության պատճառներն ավելի խորն էին և պայմանավորված էին ամուսնական խնդիրների ավանդական մոտեցումներով: [7] Տղամարդկանց բռնակալությունը այս պարագայում կարելի է համարել արձագանք հասարակության նահապետական ավանդույթին 2, այս ընտանիքների մշտական ուղեկիցները եղել են խանդի, բռնության տեսարաններ: Գյուղական հասարակություններում կանանց նկատմամբ վերաբերմունքը հիմնված էր նրանց սոցիալական կարգավիճակի ավանդական հասկացության, ընտանեկան իրավունքից զուրկ, ընտանեկան պարտականությունների վրա: Նման իրավիճակը կնոջ լիազորությունները սահմանափակեց կենցաղային պարտականությունների մակարդակով և, իհարկե, նրան խոցելի դարձրեց տղամարդու կողմից հաճախ խեղաթյուրված ներկայացվածների առջև: Պետությունը գործում էր միայն հետընթաց ՝ դատելով հանցագործներին ՝ հիմնականում կիրառելով առավելագույն պատիժներ, բայց իրականում դա ոչ մի ազդեցություն չի ունեցել հանցագործությունների պատճառների վրա: Սա ուներ իր պատճառները, որոնք հիմնականում պայմանավորված էին կանանց խնդիրների վերաբերյալ խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականությամբ: Եկեք քննարկենք այդ քաղաքականության որոշ ասպեկտներ: Մասնավորապես, ընտանիքի հոգեբան Իվան Գերոնիմուսն իր հոդվածում, անդրադառնալով հետխորհրդային և հետհեղափոխական Ռուսաստանում ընտանեկան բռնություններին, իր պատճառները դասակարգելու հարցում առանցքային դեր է խաղում պատրիարքական մշակույթին: Մեր ուսումնասիրած նյութերը, ընդհանուր առմամբ, թույլ են տալիս հետազոտության նման վարկածը ընդունելի համարել սովետական հետազոտության դեպքում: Այսպիսով, եթե 1920-ականներին բոլշևիկները, ոգևորված հին բուրժուական հասարակության վերացումով և նոր, սոցիալիստական «պետության գաղափարախոսությամբ», վերանայվում էին մոտեցումները: Խորհրդային տերությունները աստիճանաբար հրաժարվեցին կանանց կողմից հռչակված «սոցիալական ակտիվության» և այսպես կոչված «կյանքի հեղափոխության» սկզբունքներից `ի տարբերություն 1930-ականների պետության առջև ծառացած մարտահրավերների: 1930-ական թվականներին կանանց սոցիալական ակտիվությունը սկսեց բացասական ազդեցություն ունենալ ծնելիության վրա, և երկիրը, հաշվի առնելով լարված միջազգային իրավիճակը, կարիք ունեցավ զինվորների: Ստալինյան սահմանադրության համաձայն, աբորտները արգելվել են 1936 թվականին, պետությունը սկսել է ավելի մեծ դեր ունենալ ընտանեկան հարաբերություններում, և ազատ ամուսնական հարաբերություններն այլևս չեն խրախուսվում: 1944 թ. Հուլիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հրամանագրով պետությունը ճանաչեց ամուսինների իրավունքներն ու պարտականությունները միայն գրանցված ամուսնության դեպքում, իսկ չգրանցված ընտանիքները զրկվեցին պետության աջակցությունից: Հետագա մյուս հրամանագրերը պետության համար շատ դժվարացնում էին ամուսնալուծությունները խրախուսելը, ինչը համարվում էր խորհրդային քաղաքացու բարոյական անկայունության խորհրդանիշ: Դժվար չէ տեսնել, որ այս փոփոխությունները կանանց խոցելի են դարձրել շատ հարցերում: Նախ `կենցաղային պարտականությունների հնարավորությունների բացակայությունը, տղամարդկանցից տնտեսական կախվածությունը, երեխաների բնականոն դաստիարակությունը և նրանց աշխատանքը խորացնելու դժվարությունը: 3« Կենցաղային հեղափոխության »սկզբունքն էր ՝ ազատել կանանց տնային աշխատանքից ՝ ծառայությունների ոլորտի զարգացման միջոցով: , Սնունդը մատուցելու էին ճաշարաններ, լվացքատներ, երեխաների կրթություն, մանկապարտեզներ, դպրոցներ: Փաստորեն, ընտանիքում հնարավոր էր միայն ծայրը ծայրին հասցնել, քանի որ նրանք չէին ցանկանում կորցնել իրենց ապրուստը: Նրանք խուսափում էին ամուսնալուծությունից, ինչը, ի դեպ, հանրային սկանդալ էր: Բնական է, որ այս դեպքում ընտանիքում ծնված կոնֆլիկտները կամ կարգավորվել են կանանց ինքնազոհաբերման հաշվին, կամ էլ հանգեցրել են նրանց նկատմամբ բռնության: Եթե սրան գումարենք ընտանիքի ավանդական նահապետական պատկերացումները, որոնք բնութագրվում էին ընտանիքի հարաբերություններում տղամարդկանց թելադրելու և ուղղորդելու բացառիկ մենաշնորհով, պարզ է դառնում, որ 1960-ականներին Խորհրդային Հայաստանում կանանց իրավունքների պաշտպանության և նրանց հասարակական դերի բարձրացման հասկացությունները չի աշխատում Ընտանեկան խնդիրը հարաբերությունների մեջ, բռնությունը Վերջապես, հավելենք, որ այս հոդվածը, իհարկե, սպառիչ չէ, և դրա համար անհրաժեշտ է համապարփակ, խորը հետագա վերլուծություն ՝ հաշվի առնելով Հայաստանում հետազոտության ցածր մակարդակը: Հետևաբար, թեմայի հետագա ուսումնասիրության համար մենք համարում ենք աղբյուրների առավել համապարփակ օգտագործումը, ինչպես նաև հարցի քննարկումը սովորական իրավունքի տեսանկյունից: Սովետահայ իրողությունների հիմքը 1960-ականներին: ։
| Հոդվածն անդրադառնում է 1960-ական թվականների խորհրդահայ իրականության դեռևս չուսումնասիրված կողմերից մեկին՝ կանանց նկատմամբ ՀԽՍՀ ժողովրդական դատարանի մեղադրական նյութերի միջոցով փորձ է արվում հիմնական առանձնահատկությունները և պատճառները։
|
Մանրադիտակի գերհաղորդակցման մեխանիզմը բարձր ջերմաստիճանի գերհաղորդիչներում (BPH) դեռ ամբողջությամբ պարզված չէ: Պարզվել է, որ գրեթե բոլոր միկրոսֆերաները ունեն կառուցվածքային արատների տարասեռ բաշխում [2]: Այս բաշխումը զգայուն է խառը ատոմների տեղակայման, տարբեր ռեժիմների ջերմային մշակման և դրանցում թթվածնի ստոյչիոմետրի և պոլիկրիստալ հատիկների չափի նկատմամբ [27]: Մանրադիտակի աններդաշնակության առկայությունը հիմնականում պայմանավորված է գերհաղորդիչների մեջ այնպիսի երեւույթների դրսեւորմամբ, ինչպիսիք են տատանվող հաղորդունակությունը, կեղծ կոտլետը և Մեյների պարամագնիսականությունը [1,7,8]: Ավելին, BGH- ի շատ բնութագրեր վերը նշված ազդանշանների հետևանքով ցույց են տալիս շատ անկայուն ժամանակային պահվածք [4-6]: Այս վարքի բնութագրերի ուսումնասիրությունը, ինչպես կիրառական արտաքին, այնպես էլ իր սեփական մագնիսական դաշտում (պայմանավորված տրանսպորտային հոսանքով), կարող է լրացնել մեր գաղափարները գերհաղորդիչ մեխանիզմի ձևավորման և կայունության մասին մանրադիտակային մակարդակում [9-14]: Ույց է տրվել, որ իտրիումի պոլիկրիստալների սինթեզից հետո սենյակային ջերմաստիճանում երկարաժամկետ պահպանման ընթացքում գերհաղորդիչ հատիկների գրեթե մակերեսային տիրույթում առաջանում է ամորֆ շերտ մինչև 20 նմ հաստություն `օդում ջրի գոլորշու հետ փոխազդեցության պատճառով: [9-15]: Իրականացված հետազոտությունը կարևոր է ինչպես նմուշի բնութագրերի կայունությունը հստակեցնելու համար իրենց և արտաքին դաշտերի նկատմամբ, այնպես էլ դրանց նախնական արժեքները վերականգնելու կամ բարելավելու ուղիներ գտնելու տեսանկյունից: Մենք ուսումնասիրեցինք սինթեզից հետո 30 տարի սենյակային ջերմաստիճանում պահվող YBa 2 Cu 3 O x BGH պոլիստյուրներում նկատված կեղծոգոտիկ ռեժիմների ձևավորման ազդեցությունը, ինչպես նաև կարճաժամկետ կրկնակի ջերմային բուժման ազդեցությունը 400 ° C ջերմաստիճանում դրանց գերհաղորդման և նորմալ բնութագրեր [7]: Սույն աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել էլեկտրաբացասականության ժամանակային էվոլյուցիայի բնութագրերը և YBa 2 Cu 3 O x նմուշների կրիտիկական բնութագրերը `այդ ջերմային բուժումը լայն սպեկտրի փոփոխական տրանսպորտային հոսանքի դեպքում երկու տարվա ընթացքում: հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանը: Փորձարարական մանրամասներ Ուսումնասիրության համար ընտրվել են բազմաբյուրեղային YBa 2 Cu 3 O x նմուշներ, որոնք սինթեզվել են սովորական եղանակով `9 ժամ 60 ° C ջերմաստիճանում 9 ժամ տաքացնելով օդը [16,17] և պահպանվել սենյակային ջերմաստիճանում շուրջ 30 տարի: Ռենտգենյան լյումինեսցենցիայի չափումները ցույց տվեցին, որ այս նմուշներում բարիումի ատոմների կոնցենտրացիան քաշով մոտ 3-4% -ով ցածր է, համեմատած նախկինում 950 ̊C ջերմաստիճանում սինթեզված նմուշների հետ [16,17]: 30 րոպե 400 ° C ջերմաստիճանում օդի մեջ մեկանգամյա բուժումից հետո այս նմուշները դանդաղ (3-4 աստիճան / րոպե) հովացվեցին սենյակային ջերմաստիճանում ՝ վոլտամետր բնութագրեր ստանալու համար: Որոշումից հետո, կրկնակի ջերմային մշակումից հետո, այս նմուշները արագորեն (150-200 աստիճան / րոպե) սառեցվեցին սենյակային ջերմաստիճանում և պահվեցին մինչև 2 տարի: 28 (5, 7, 29, 121, 366, 547 և 732 օր) պահեստավորման ժամանակի ֆիքսված արժեքների համար (78-290) Կ ջերմաստիճանի տիրույթում, հատուկ դիմադրության r (T) կորերի ընտանիքը Նմուշների ջերմաստիճանային կախվածությունը որոշվել է `օգտագործելով 10mA կայուն տրանսպորտային հոսանք [7, 16,17]: Երկրի մագնիսական դաշտում հատուկ դիմադրության տրանսպորտային հոսանքի ժամանակ հատուկ դիմադրության կորերի ընտանիքը որոշվել է հեղուկ ազոտի I (0,1-300) մԱ տրանսպորտային հոսանքների տիրույթում նշված ժամանակների համար: Ստացված r (T) կորերից որոշվել է T Con և հատուկ դիմադրություն ՝ կախված պահման ժամանակից ta: Նշենք նաև, որ ուսումնասիրված նմուշները ուղղանկյուն զուգահեռագծի տեսք ունեին հետևյալ չափսերով. 4.7 × 1 3 1.2 մմ 3: Նկ. 1-ում ստացված արդյունքների քննարկումը ցույց է տալիս հատուկ դիմադրության r (78K) տրանսպորտային հոսանքի կորերի ընտանիքը հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում 5-ից 732 օրվա սահմաններում `ջերմային բուժումից հետո պահեստավորման տարբեր ժամանակների համար: Այս կորերը տրված են ներկայիս տիրույթի համար (0,1-30) մԱ, քանի որ այդ դեպքում կորերի ոչ մոնոտոնային կախվածությունից ՝ փոխադարձ խաչմերուկները համեմատաբար փոքր են, և դրանք հեշտ է տարբերել և համեմատել դրանց հետ: միմյանց. Գծապատկեր 2-ը ցույց է տալիս r (ta) ժամանակի փոփոխության կորերի ընտանիքը, որը ստացվել է Նկար 1-ում ցույց տրված կորերից `0.4-ից 250 մԱ տրանսպորտային հոսանքների սահմաններում որոշ ֆիքսված արժեքների համար: Նկ. 3-ը ցույց է տալիս նաև ցածր ջերմաստիճանի հատուկ դիմադրության և ջերմաստիճանի կախվածությունը GH անցման սկզբում: Փոխադրման ընթացիկ r (78K) - Ես կախվածության կորերի ընտանիք եմ `պահեստավորման տարբեր ժամանակների համար` 29 անգամից: Ինչպես պարզվեց (նկ. 1), ta- ի ցանկացած ֆիքսված արժեքի համար հոսանքի ավելացումը ուղեկցվում է r- ի (78K) աճով, ինչը նման է դրական մագնիսականության երեւույթին [9,11,13] և պայմանավորված է նմուշով անցնող անընդհատ հոսանքով: իր սեփական մագնիսական դաշտով [9]: Նույն նկարը (նկ. 1) նաև ցույց է տալիս, որ ֆիքսված ta- ի համար դիտարկվող մագնիսական դիմադրությունը մեծ արագությամբ մեծանում է փոքր արժեքային տիրույթում, և հոսանքի մեծացման հետ մեկտեղ, r (I) աճի տեմպը ածանցյալ է կախվածության կորը, աստիճանաբար նվազում է: հագեցման միտում: Հաստատուն հոսանքի շատ փոքր արժեքների դեպքում (I <1mA) հատուկ դիմադրությունը կախված է հիմնականում պահեստավորման ժամանակից (նկ. 2 ա): Իսկ ավելի մեծ հոսանքների դեպքում առանձնանում են ժամային գոտիները, որտեղ նկատվում է և՛ նվազում, և՛ ավելացում (տե՛ս նկ. 2): Ընթացիկ մեծացման հետ մեկտեղ r (ta) կորերը ցուցադրում են հստակ սահմանված տատանողական վարք, որի ամպլիտուդը նվազում է բավականաչափ մեծ հոսանքներով (նկ. 2 գ), իսկ դանդաղ ընթացքի տիրույթում, այսինքն ՝ ավելի բարձր ta արժեքների համար, հետագա աճ նկատվում է հատուկ դիմադրություն: Այս արդյունքը կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ. Մեր նախորդ աշխատանքում մենք ցույց տվեցինք, որ այս նմուշներում, անգամ կրկնակի ջերմային մշակումից հետո, զրոյական դիմադրություն չի նկատվում նույնիսկ հեղուկ ազոտի մեջ, քանի որ խաչմերուկող կապերից շատերը կոտրվել են արագ հովացման արդյունքում առաջացող դեֆորմացման ստրեսների պատճառով: Իդեալական վիճակում տիեզերական ցանցում դատարկ O5 թթվածնի հանգույցները զբաղեցնում են թույլ կապակցված շարժական թթվածնի ատոմները, որոնք ջերմային բուժումից հետո մնացել են իրենց O1 դիրքում: Դրանից հետո նմուշը անցնում է թափանցող վիճակի ՝ տարբեր չափերի գերհաղորդիչ և նորմալ կլաստերային կազմավորումների պատճառով: Այս պայմաններում գերհաղորդիչ կլաստերների հաղորդակցման ուղիները շատ փոքր են, և դրանց չափը և նրանց միջև հեռավորությունները զգայուն են տրանսպորտային հոսանքի նկատմամբ: Հետեւաբար, նույնիսկ ամենափոքր հոսանքներում (I <1mA), լիակատար գերհաղորդունակության վիճակ (0 դիմադրություն) չի նկատվում նույնիսկ հեղուկ ազոտի մեջ (նկ. 2 ա): Երկարատև ելակետային նմուշներում Y և Ba ենթացանցերում մեծ թվով թերությունների առկայությունը հանգեցնում է ջերմային մշակումից հետո T Con- ի դանդաղ նվազմանը (նկ. 3) [7.18,19]: Այսպիսով, T con- ը մեկ ամսվա ընթացքում 84.5 Կ-ից նվազում է ընդամենը 1 Կ-ով, և 1.5 տարի անց (547 օր) անընդհատ ավելանում է, հասնում է 91 Կ, իսկ 2 տարի անց `88.3 Կ: Հայտնի է, որ պոլիկյուրիստական նմուշների մեջ հացահատիկի միջին չափի իջեցումը նպաստում է դրանցում աններդաշնակության առաջացմանը [18]: Հայտնի է նաև, որ իտրիումի մոնոկրիստալների երկարատև ծերացումը օդում կամ դրանց ցածր ջերմաստիճանի ջերմային բուժումը նույնպես հանգեցնում է նման երեւույթի. 30 գերհաղորդիչ փուլերի առաջացում միմյանց շատ մոտ տարբեր համամասնություններով և կրիտիկական ջերմաստիճաններով [7: 18-20] , Նման փուլերի համատեղ գոյությունը որոշում է նմուշում տրանսպորտային հոսանքի անհավասար բաշխումը [21–22], ինչն իր հերթին կարող է հրահրել ինչպես կարգավորող, այնպես էլ կարգավորող գործընթացներ [11–13]: Այսպիսով, իտրրիումի մոնոկրիստալներում հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում նկատվել է անոմալ երևույթ, ինչպես, օրինակ, իր սեփական մագնիսական դաշտի կողմից ստեղծված ցանցի անցում չկարգավորված վիճակից, որը բնութագրվում է հատուկ դիմադրության կորի գագաթով տրանսպորտային հոսանք [12]: Այս գագաթը կապված է ամրացման ուժի փոփոխության հետ `նմուշի կետային թերությունների պատճառով: Մեր նմուշների մեկ տարին (366 օր), r (I) կորի 22 մԱ տեղական գագաթնակետը, հավանաբար, կարող է նաև կապված լինել արատների նոր վերադասավորման հետ (նկ. 1): Նկար 31 2. r- ի (78K) կախվածությունը ջերմային մշակումից հետո տողից Նկ. 3. r- ի (79.4KK) և T Con- ի կախվածությունը ջերմային բուժումից հետո ժամանակին: Այնուամենայնիվ, մեր դեպքում այս գագաթը նկատվում է շատ ավելի ցածր ներկայիս արժեքները, քանի որ բազմաբյուրեղ գերհաղորդիչները, ի տարբերություն մոնոկրիստալների, պարունակում են շատ ավելի բարձր կոնցենտրացիաներ: արատներ և ոչ միատարրություն, ինչը նրանց ավելի զգայուն է դարձնում արտաքին ազդակների նկատմամբ, ինչը հանգեցնում է այս գագաթի շեղմանը դեպի սեփական մագնիսական դաշտերի ցածր արժեքների տիրույթ: Մյուս կողմից, 22 mA- ի ընթացիկ տիրույթում գագաթնակետից հետո նկատվող r- ի (78K) զգալի նվազումը <I <25 mA (նկ. 1, մեկ տարի անց) նույնպես ցույց է տալիս նմուշի բացասական մագնիսական դիմադրություն [9, 11,13] (նկ. 1): ) Վերջին արդյունքները վկայում են, որ պոլիկրիստալ PCB- ները կարող են իրականում դիտվել ոչ թե որպես երկաստիճան, այլ որպես բազմաստիճան համակարգեր, այսինքն `դրանց գերհաղորդիչ և 32 էլեկտրական փոխադրման բնութագրերը կարող են ցուցադրել բազմաստիճան անցումներ` կախված օգտագործվող արտաքին դաշտերից: Քանի որ մանրադիտակի մակարդակում արատների տարասեռ բաշխումը հանգեցնում է կրիտիկական ջերմաստիճանում միմյանց շատ մոտ գտնվող ցածր ջերմաստիճանի գերհաղորդիչ փուլերի ձևավորմանը, մեր նմուշների այս փուլերից յուրաքանչյուրը կարող է ունենալ իր ժամանակային էվոլյուցիան ՝ կախված տրանսպորտային հոսանքից [1, 14]: Նման ենթադրությունը կարող է պայմանավորված լինել մեր նմուշներում էլեկտրական և կրիտիկական բնութագրերի ժամանակային փոփոխության ընթացքում նկատվող ոչ միօրինակ և ոչ միշտ լիարժեք վարքով (նկ. 1-3): Պետք է նշել նաև, որ էլեկտրական և գերհաղորդիչ հատկությունները պայմանավորված են տարածական ցանցի O1, O4 և O5 հանգույցներում թթվածնի ատոմների կարգավորման աստիճանից [7]: Ավելին, Τ Con- ը որոշվում է հիմնականում O4 հանգույցներում զբաղվածության քանակով, և հաղորդունակությունը `դրանց բոլոր երեք հանգույցներում դրանց առկայությամբ: Հետեւաբար, ջերմային բուժումից հետո Τ Con- ի և r- ի ժամանակային փոփոխությունները կարող են լինել ոչ միատարր (նկ. 3): Τ Con- ի ժամանակային փոփոխության մեջ նկատվող արագ և դանդաղ բաղադրիչների առկայությունը կարելի է վերագրել նմուշում թթվածնի ատոմների դիֆուզիոն գործընթացներին, համապատասխանաբար, կարճ և երկար կլաստերային կազմավորումների մեջ: Ձեռք բերված երեւույթների իրական պատճառները պարզելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել հետագա հետազոտություններ, որոնք կիրականացվեն ինչպես առանձին `տարբեր մեծության արտաքին և ներքին մագնիսական դաշտերի, այնպես էլ դրանց միաժամանակյա կիրառման միջոցով: Եզրակացություն ուցադրվում է, որ մանրադիտակային բաշխված գերհաղորդիչ [10] և նորմալ վիճակի արատները GH նմուշներում, որոնք խիստ զգայուն են կիրառվող հոսանքների նկատմամբ և ժամանակի ընթացքում վերադասավորվում են ՝ առաջացնելով տարատեսակ երևույթներ: Մասնավորապես, նկատվում է հատուկ դիմադրության և կրիտիկական ջերմաստիճանի ոչ միապաղաղ ժամանակային կախվածություն: Այս երկու հատկությունների ժամանակային փոփոխությունները միշտ չէ, որ ամբողջական են: Կիրառական տրանսպորտային հոսանքների համեմատաբար բարձր արժեքների նկատմամբ հատուկ դիմադրությունը ցույց է տալիս հստակ տատանողական վարք: Կիրառական տրանսպորտային հոսանքի ազդեցության տակ նկատվում է նաև անոմալ երևույթ. Փոթորկի ցանցի անցում չկարգավորված վիճակից կարգավորվող վիճակի: Վերոնշյալ բնութագրերի (Τ Con, r) ժամանակային փոփոխությունների առանձնահատկությունները ջերմային մշակումից հետո, հավանաբար, պայմանավորված են միկրոսկոպիկ մակարդակում 33 տարբեր գերհաղորդիչների և նորմալ փուլերի մեծ թվով գերհաղորդիչ նմուշների օգտագործմամբ: Նման նմուշները կարող են համարվել որպես մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող օբյեկտներ միկրոկառուցվածքային տարասեռությունների վարքի ուսումնասիրության համար: Ստացված երեւույթների հետագա մանրամասն ուսումնասիրությունը կնպաստի աշխատանքին, որն ուղղված է արտաքին դաշտերին ավելի կայուն և կատարյալ բնութագրերով գերհաղորդիչ նյութերի սինթեզմանը: , ։
| Ուսումնասիրվել է էլեկտրատրանսպորտային հատկությունների ժամանակային էվոլյուցիան YBa 2 Cu 3 O x բարձրջերմաստիճանային գերհաղորդիչ բազմաբյուրեղներում հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում՝հաշվի առնելով (ելնելով) տեսակարար դիմադրության տրանսպորտային հոսանքից կախվածությունը 0.1÷300 mA միջակայքում։
Հաստատվել է, որ ինչպես գերհաղորդիչ վիճակի անցման սկզբի T con ջերմաստիճանը, այնպես էլ տեսակարար դիմադրությունը՝ r(78K) ջերմամշակումից հետո անցած 2 տարվա ընթացքում ժամանակից կախված դրսեւորում են ոչ մոնոտոն վարքագիծ, եւ ոչ միշտ են ընթանում համափուլ։
Պարզվել է, որ այդ ընթացքում նմուշում դիտվել է տրանսպորտային հոսանքի մագնիսական դաշտով պայմանավորված դրական մագնիսադիմադրության։
Սակայն ջերմամշակումից մեկ տարի անց, հոսանքների 22 mA <I< 25 mA միջանկյալ տիրույթում, դիտվել է նաեւ բացասական մագնիսադիմադրություն։
Ստացված արդյունքները մեկնաբանվել են ելակետային նմուշներում միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա եւ ջերմամշակումից հետո առաջացած անհամասեռ բաշխված գերհաղորդիչ եւ ոչ գերհաղորդիչ գոյացությունների վերաբաշխման մոդելի սահմաններում։
|
Չորրորդ ամոնիումի աղերի սինթեզ և իրավիճակ և դրանց կարգավորում անօրգանական փոխադրողների վրա Արձագանքը հայտնաբերվել է N. By Menshutkin- ում 1890 թվականին [1, 3]: Արձագանքի արագությունը կախված է ազոտից և ալկիլից: (ալկենիլ, ալկինիլ) հալոգենում հալոգեն ածխաջրածինների փոխարինիչների բնույթից: Ռեակցիայի արագությունը նվազում է փոխարինող նյութերի ծավալը մեծացնելով. CH3> C2H5> բարձր մոլեկուլային քաշով հագեցած ածխաջրածիններ> iso-C3H7 ոնի ամոնիումի աղ հետևյալ հերթականությամբ. I> Br> Cl. Արձագանքի արագությունը մեծանում է, երբ ալկիլային փոխարինողը փոխարինվում է ալկենիլային և ալկինիլային խմբերով: Երրորդային բուտիլհալոիդները դժվար է առաջացնել չորրորդական ամոնիում: Անուշաբույր ջրածնի հալոգենները, ինչպիսիք են դինիտրոքլորոբենզոլը, 2,4- (NO2) 2C6H3Hal, ընդունակ են այդպիսի կապակցման արոմատիկ հալոգեններից: Մենշուտկինի արձագանքը ալկիլհալոիդների հետ իրականացվում է SN2 նուկլեոֆիլային նստվածքի դասական մեխանիզմով: Բեռների լուծիչները մեծացնում են գործընթացի արագությունը: Նման լուծիչները մինուսներով շատ առավելություններ ունեն. Հրդեհի վտանգ կամ թունավորություն: Այս ռեակցիան իրականացվել է ջրի էմուլսիայի միջավայրում `ինտենսիվ խառնուրդով` բացառելով մեծ քանակությամբ լուծիչների օգտագործումը: Նախկինում մենք գտել ենք [2], որ չորրորդական ամոնիումի աղերի սինթեզը արագանում է ՝ արձագանքող միջավայրի 10% ջրային էմուլսիայի միջավայրին ավելացնելով: -Րային էմուլսիայի միջավայրի ստեղծումն ավելի հեշտ է դարձնում նուկլեոֆիլային փոխարինման ռեակցիայի գործընթացը: Ռեակցիոն միջավայրում ներմուծված ամոնիումի աղը դառնում է պատասխանատու լավ լուծարված երրորդային ամինի օրգանական մաս տեղափոխման համար, որտեղ գերակշռում է առկա ալկիլհալիդը: Սա մեծացնում է ալկիլ հալոգանի փոխարինման ռեակցիայի արագությունը: Ռեակցիայի արդյունքում ստացված չորրորդական ամոնիումի աղը շարունակում է խաղալ էմուլգատոր: Ընդհանուր առմամբ, գործընթացն իրականացվում է միջֆազային կատալիզին համապատասխանող մեխանիզմի միջոցով, որտեղ ավելացված չոր ամոնիումի աղը NR1R2R3 + R4XNR1R2R3R4X գործում է որպես միջֆազային կատալիզատոր: Այս հոդվածը ուսումնասիրում է ամոնիումի աղերի սինթեզը `հիմնվելով dimethylbenzyl-, dimethyldodecyl- և trimethylaminium- ի վրա: Այս ամինների ալկիլացումը կատարվել է երկար ածխաջրածնային շղթայով, դոդեցիլ բրոմիդով, մեթիլքլորիդով և բրոմով պարունակվող ալկիլհալոգանիդով, որի արդյունքում առաջացել են հետևյալ NSAID– ներ. 1. Բենզիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդ, 2. բրոմիդ Սինթեզված չորրորդական ամոնիումի agherCHAA է karutsvatskayinbanadzeveElk,% / MRT հեկտոլիտր, ˚С LutseliutyuneJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerAghyusak 1.Artakinteske, kayunutyuneSpitakbyureghner, hygroscopic yenSpitakbyureghner, hygroscopic yenSpitakbyureghner, hygroscopic փոշի yenSpitakbyureghayin սովորաբար kayunBnakan tseolitnere, որը գտնվում է klinoptilolite, [4] պայմանավորված իրենց յուրահատուկ հատկությունների ՝ կլանման, կատալիզացիայի և այլնի նկատմամբ, լայն կիրառություն են գտել. դրանք համարվում են հիմնականում էժան հումք ՝ համեմատած սորբենտների մյուս շարքերի հետ: Չորրորդային ամոնիումի աղերով ակտիվացված չորրորդականներն օգտագործվում են ինչպես ալկիլացման ռեակցիաների ժամանակ, այնպես էլ բնապահպանական նպատակներով ջրային լուծույթներից նավթային յուղեր կլանելու համար: Փորձարարական մաս: Չորրորդական ամոնիումի աղերի սինթեզն իրականացվել է ինտերֆազային կատալիզի երկֆազ համակարգում, որտեղ որպես ԿԱ emԱԳՈՐՈ used օգտագործվել է համապատասխան ԿԱԱ-ն, ինչպես նշված է վերևում: Ռեակցիան իրականացվել է եռակողմ շշով, որը հագեցած է խառնիչով, սառնարանով և կաթիլային ձագարով: Նախ, շշի մեջ ավելացվում է երրորդային ամին (0,1 մոլ) և 10% (0,01 մոլ) նախատեսված աղ: Դրանից հետո ալկիլհալոդը ավելացվում է սենյակային ջերմաստիճանում: Ռեակցիայի խառնուրդը տաքացվում է մինչև 60 ° C մինչև գործընթացի հնարավոր ավարտը, որը սովորաբար տևում է 10-20 ժամ: Ռեակցիայի արդյունքը 75% է (ավելին (Աղյուսակ 1): Փորձնականորեն հաստատվել է, որ մեխանիկական խառնիչի հեղափոխությունների օպտիմալ քանակը 700-800 պտ / վ է: Փոխազդեցող ալկիլհալիդի քանակը որոշվում է քլորի (բրոմի) անիոնի տիտրմամբ ՝ ամեն ժամ մեկ արձագանքման միջավայրից վերցված նմուշում: Me3NCH2C6H5BrMe3NCH2C6H5ClBrMe3NC12H25BrMe2N (C12H25) 2 չորրորդական ամոնիումի աղերի նստեցում ցեոլիտի վրա: 100 գ նախնական մշակված ցեոլիտը (կլինոպտիլոլիտ Նոյեմբերյանի շրջանից) լցվում է վերոնշյալ ջրհորի մեջ, և խառնուրդի պայմաններում դրան ավելացնում է 31 գ (0,1 մոլ) դոդեցիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդ ՝ լուծված 50 մլ մեթանոլի մեջ: Ռեակտիվի խառնուրդը խառնվել է սենյակային ջերմաստիճանում 6 ժամ, այնուհետև մնացել 48 ժամ: Արձագանքի խառնուրդը հետագայում թորվեց ջրի պոմպով: Արձագանքի խառնուրդից ստացված մեթանոլը հավաքվել է Dewar- ի սառեցնող կծիկի մեջ: Եռակի շիշով քաշով հայտնաբերվել է 132 գ պինդ մնացորդ: Վերջինիս տեղադրեցին MgSO4 պարունակող չորացման սարքում և թողեցին մեկ շաբաթ: Շիշը կրկին կշռվեց: Կոլբայում հայտնաբերվել է 131,2 գ նյութ: CHA- ով ստացված ցեոլիտի խառնուրդը 2 ժամ տաքացվում է 200 ° C ջերմաստիճանում, որից հետո ներծծված աղի քանակը որոշվում է բրոմի անիոնի տիտրմամբ, ինչպես նաև սպեկտրոսկոպիայի մեթոդով: Եզրակացություն Օգտագործվել է Նոյեմբերյանի շրջանի կլինոպտիլոլիտ: Պարզվել է, որ դոդեցիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդը լավ ներծծվում է ցեոլիտի մակերեսին: Թորման աշխատանքների հավաքածուում չկա նյութի կուտակում, որը կրկին խոսում է ցեոլիտի վրա նստած CHA- ի ՝ լավ ցեոլիտի հետ կապված լինելու մասին: Գրականություն Արտաշես Արիստակեսյան, Արամայիս Երիցյան, Գագիկ Թորոսյան ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՄՈՆԻՈՒՄԱՅԻՆ ԱՍՏԻ ԵՎ ՆՐԱՆ SET ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵ ։
| Չորրորդային ամոնիումային աղերը սովորաբար ստացվում են բևեռային լուծիչներում երրորդային ամինների հետ ալկիլհալոգենիդների փոխազդեցությունից։
Չորրորդային ամոնիումային աղերի սինթեզը իրականացվել է ջրաէմուլսիոն միջավայրում, ինտենսիվ խառնմամբ՝ ռեակցիոն միջավայր 10 % ստացվող աղից ավելացնելով։
Ստացված աղերը նստեցվել են Նոյեմբերյանի հանքից բերված ցեոլիտի վրա։
Պարզվել է, որ դոդեցիլտիմեթիլամոնիում բրոմիդը գրեթե քանակապես նստել է ցեոլիտի վրա։
|
YՐ-ԴԻՄԵԹԻՍՈՒԼՖՈՔՍԻԴ-ԵԹԻԼԵՆԻ VԱԿԱՅԻՆ ԳԼԻԿՈԼԵՐԿԱՊԱՀՊԱՆՈԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԱՈՒԹՅՈՒՆ Աշխատանքն իրականացվել է խտության մեթոդով: EG- ը և DMSO- ն լայնորեն օգտագործվում են քիմիայի տարբեր բնագավառներում, որոնք երկուսն էլ հայտնի են որպես սառույցի պաշտպաններ: Տիեզերական ցանցի միջոցով առաջացնում են ջրածնի կապեր: Համակարգի ֆիզիկաքիմիական ուսումնասիրությունն օգտագործվում է այն պատճառով, որ բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը հակված է ինքնակազմակերպման, ուստի կարելի է ենթադրել և՛ համասեռ, և՛ հետերո-ասոցիացիաներ: Լրացուցիչ մոլային ծավալը ցույց է տալիս լուծույթի մեջ տեղի ունեցող փոխազդեցությունների բնույթը: Դա համակարգի ընդհանուր ծավալի և առանձին բաղադրիչների ծավալի գումարի միջև տարբերությունն է [1], որտեղ Vi 0 և xi- ը բաղադրիչի մոլային ծավալն է, մոլային կոտորակը: V- ը լուծույթի ծավալն է, որտեղ xi, Mi, I- ը i- րդ բաղադրիչի մոլային մասն է, մոլային զանգվածը տ խտությունների, the լուծույթի խտությունը Լրացուցիչ մոլային ծավալի կախվածությունը մոլային կոտորակից ներկայացնում է Redlich-Kister հավասարումը: Երկու բաղադրիչ համակարգի դեպքում սա կարծես հետևյալն է. Երկու բաղադրիչ համակարգի համար սա կարծես հետևյալն է. (3) (4) i0iiEVxVViiiiEmMxMxV .... 2212121xxCxxBAxxVE 22 ... 22112322331132112321231312123xxCxxBxxBxxBAxxxVVVVEEEE (4) Դրանից բխում է, որ երեք բաղադրիչ համակարգում փոխազդեցություններն ուսումնասիրելուց առաջ անհրաժեշտ է նախ դիտարկել այս երեք բաղադրիչների բոլոր երկու երկու բաղադրիչ համակարգերի ծավալային հատկությունները: Հետեւաբար, մենք նախ ուսումնասիրեցինք երկու բաղադրիչ ջրային- DMSO, ջուր- EG-DMSO-EG համակարգերը: Փորձարարական մասում աշխատության մեջ օգտագործվել է 2C / սմ-ից պակաս հատուկ հաղորդունակությամբ կրկնակի թորած ջուր, 25 0C ջերմաստիճանում, DMSO - 99,9% Alfa Aesar, քիմիապես մաքուր EG: Չափումները կատարվել են Anton Paar DMA 4500 տատանվող ռեզոնանսային խտանյութի միջոցով, որի ճշգրտությունը 5 accuracy10-5 գ / սմ 3 է, վերարտադրելիությունը ՝ 110-5 գ / սմ 3: Չափումները կատարվել են 20 0C ջերմաստիճանում: Արդյունքներ և քննարկում -րի- DMSO-EG եռաբաղադրիչ համակարգի ծավալային հատկությունները ուսումնասիրվել են 200C ջերմաստիճանում: Ինչպես արդեն նշվեց, նախքան եռաբաղադրիչ համակարգում տեղի ունեցող փոխազդեցությունները ուսումնասիրելը, նախ անհրաժեշտ է հաշվի առնել բոլոր հնարավոր էկոմպոնենտային համակարգերի ծավալային հատկությունները: Այդ նպատակով մենք կուսումնասիրենք երկու բաղադրիչ ջրային- DMSO, ջուր- EG-DMSO-EG համակարգերը: Ուսումնասիրության համար մենք օգտագործել ենք մեր նախորդ փորձերի տվյալների տվյալները DMSO- ջրի [2] և DMSO-EG [3] երկբաղադրիչ համակարգերի վերաբերյալ գրականության մեջ: Այս տվյալների հիման վրա մենք ներկայացրեցինք լրացուցիչ մոլային ծավալի կախվածությունը բաղադրիչներից մեկի մոլային ֆրակցիաներից մեկից. Նկար Դա պայմանավորված է նրանով, որ մաքուր բաղադրիչների կառուցվածքները տեղի են ունենում և ավելի արդյունավետ ծրարի մեջ, շնորհակալություն ջրածնային կապերին: Լրացուցիչ մոլային ծավալը բացարձակ արժեքով ամենամեծն է DMSO- ջրային համակարգում և փոքրագույնը DMSO-EG համակարգում: Արդյունքները ցույց են տալիս, որ ամենաուժեղ փոխազդեցությունները տեղի են ունենում DMSO- ջրային համակարգում, իսկ ամենաթույլը `DMSO-EG համակարգում: Դա, հավանաբար, պայմանավորված է անհատական բաղադրիչների բևեռականությամբ և ջրածնային կապեր ստեղծելու նրանց կարողությամբ, ինչպես նաև անհատական մոլեկուլների ինքնասերտակցություններով և տարածական կառուցվածքով: Այժմ անդրադառնանք երեք բաղադրիչ համակարգի ծավալային հատկություններին: Աղյուսակը ցույց է տալիս ջրի-DMSO-EG համակարգի խտության մոլային ծավալի լրացուցիչ արժեքները `կախված բաղադրիչների մոլային ֆրակցիաներից: Աղյուսակ 1 Densityրի խտության և խտության լրացուցիչ մոլային ծավալը `20 20 0Cx (ջուր) x (DMSO) x (EG) ρ, գ / սմ 3 VE, սմ 3 / մոլ: Ինչպես երեւում է աղյուսակներից, ջրի- DMSO-EG համակարգի լրացուցիչ մոլային ծավալը բացասական արժեք է ենթադրում համակենտրոնացման ողջ տիրույթում: Ստացված տվյալների մշակումը «inագում» համակարգչային ծրագրի միջոցով մեզ հնարավորություն տվեց որոշել համակարգում ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանող քանակական բաղադրիչները: Գծապատկեր 2. -ուր- DMSO-EG եռաբաղադրիչ համակարգի լրացուցիչ մոլային ծավալի կախվածությունը կազմից: Քանի որ լրացուցիչ խլուրդի ծավալը բացասական արժեք է ընդունում ամբողջ կոնցենտրացիայի տիրույթում, ապա ծայրահեղությունը համապատասխանում է նվազագույն, այսինքն ՝ համակարգի ամենաուժեղ փոխազդեցություններին: Ավելին, ստացված տվյալների մշակումը թույլ տվեց որոշել համակարգում ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանող քանակական բաղադրիչները (արժեքները տրված են մոլային բաժիններով). X (ԵՀ) = 0.001 0.14, x (ջուր) = 0.45 0.61 , x (DMSO) = 0,38 0,52: 0.000.250.500.751.000.000.250.500.751.000.000.250.500.751.00x (¾¶) x (H2O) x (¸Øêú) Ինչպես տեսնում ենք, ամենաուժեղ փոխազդեցությունները տեղի են ունենում DMSO բարձր ջրի պարունակության փոքր փոքր EC- ի դեպքում բովանդակության Երկու բաղադրիչ համակարգի համար ստացված տվյալներից կարելի է ենթադրել, որ DMSO- ջրային համակարգում ԷՍԳ ավելացնելու ժամանակ լրացուցիչ մոլային ծավալ կավելանա: Նկար 2-ից երեւում է, որ ամենաարդյունավետ սեղմումները տեղի են ունենում DMSO- ջրի բաղադրության դեպքում: ԳրականությունՄարիետա Բադալյան OLՐ-ԴԻՄԵԹԻՍՈՒԼՖՈՔՍԻԴ-ԷԹԻԼԵՆԻ OLավալային համակարգի քննության ծավալային հատկությունները Հիմնաբառեր. Ծավալային, լրացուցիչ մոլֆ: ։
| Ուսումնասիրվել են ջուր-դիմեթիլսուլֆօքսիդ (ԴՄՍՕ)-էթիլենգլիկոլ (ԷԳ) եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունները խտաչափության մեթոդով 200C ջերմաստիճանում։
Խտության արժեքներից ելնելով որոշվել է համակարգի հավելյալ մոլային ծավալը։
Եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունների քննարկման նպատակով որոշվել են նաև ջուր-ԴՄՍՕ, ջուր-ԷԳ և ԴՄՍՕ-ԷԳ երկկոմպոնենտ համակարգերի հավելյալ մոլային ծավալները։
Տվյալների մշակումը թույլ է տվել որոշակիացնել ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգում ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանող քանակական բաղադրությունը։
Ցույց է տրվել, որ ԴՄՍՕ-ջուր համակարգին ԷԳ ավելացնելիս տեղի է ունենում ծավալի ընդարձակում՝ շնորհիվ մրցակցային փոխազդեցությունների։
|
Կրթական փոփոխություններ - Արմատական փոփոխություններ կրթական գործունեության վերակառուցման մեջ, ինչպես ուսումնական գործընթացում ուսանողների գիտելիքների որակի բարձրացման, այնպես էլ կրթական աշխատանքների իրականացման գործում: Այս կապակցությամբ ավելի ու ավելի են կարեւորվում պետության պահանջները, որոնք վերաբերում են նրա աշխատանքի հիմնական արդյունքին ՝ երեխայի կրթության և դաստիարակության որակի բարձրացմանը: Ինչպես գիտենք, ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2014 թ.-ին «Հանրակրթության մասին» 2006 թվականի դեկտեմբերի 1-ի օրենքում կատարված փոփոխությունը հաստատեց համընդհանուր ներառման անհրաժեշտությունը, որն ուժի մեջ է մտել այս ուսումնական տարվանից: Վերջինս ենթադրում է երեխաների կրթական բոլոր կարիքների հավասար գնահատում, դպրոցի կրթական, մշակութային, համայնքային միջոցառումներին ներգրավվածության աստիճանի հանրակրթական քաղաքականության իրականացմանը զուգահեռ. «Ուսուցչի օգնական» մուտք է գործել ուսումնական հաստատություններ: Բարձրացում Մանկավարժության համընդհանուր ներառումը որպես դպրոցների ժողովրդավարացման հիմնական պայման, և ժողովրդավարություն ընդունելը, ըստ PI- ի: Ըստ Pidcasity- ի, «դպրոցի արդիականացման, վերափոխման նպատակը միջոցն ու երաշխիքն է, որը պետք է ազդի դպրոցական կյանքի բոլոր ասպեկտների վրա» [2, p , 119], սակայն պետք է նշել, որ այսօրվա դպրոցների ուսուցիչների մեծ մասը բախվում է թերզարգացած համակարգի, որտեղ հոգեբանություն չկա: պրոֆեսիոնալ խորհրդատուներ: Պետք է նշել, որ մանկավարժական տեսության պրակտիկայում կա որոշակի անհամապատասխանություն մանկավարժական զարգացման անհրաժեշտության որակավորման համակարգի մշակման ռազմավարության միջև: Վերոնշյալի կապակցությամբ պետք է նշել, որ չնայած մանկավարժական օգնականներն այս ուսումնական տարում արդեն սկսել են իրենց գործունեությունը մեր կրթական համակարգում, սակայն հակասություն կա նրանց «մասնագիտական գործառույթների» և նրանց հետ աշխատելու «իրական հնարավորությունների» միջև: ուսանողների որոշակի քանակ: Բանն այն է, որ մինչև 150 ուսանողներ ապահովված են մեկ մանկավարժի օգնականով, ովքեր, ՀՀ կառավարության որոշմամբ (26.04.2018 թ. N 525-Ն), միաժամանակ պետք է կատարեն մի շարք ծառայողական պարտականություններ, ներառյալ մասնագիտական «համայնքի իրազեկման» դասընթաց, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում, վերապատրաստում: գ) խթանել ուսանողների ինքնակառավարումը. դ) օժանդակել ուսուցիչներին բոլոր ուսանողների, այդ թվում `կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող ուսանողների համար ուսումնական նյութերի պատրաստման գործում. ե) վերահսկել լսարանում ուսանողների ուսուցման խնդիրները `համաձայն հաստատության ղեկավար ուսուցչի նպատակի, վերլուծել դրանք: Ուսուցիչներ. Աջակցել հանրակրթության պետական չափորոշիչին, առարկայական ստանդարտներին և ծրագրերին, հատուկ կրթական կարիքներ ունեցող ուսանողների համար առնվազն նվազագույն պահանջվող գիտելիքներ, հմտություններ (հմտություններ) ստանալու, ուսուցման մեթոդների օգտագործման (ուսուցման արդյունավետ մեթոդներ) գործընթաց: Հայտի հիման վրա `սոցիալական գործի շրջանակներում, մասնակցելու համակարգող և խորհրդատվական մարմինների աշխատանքներին, ինչպես նաև աջակցության խմբին: ը) մասնակցել մասնակցային և գործադիր գործողություններին, եթե օրենքը սահմանում է մանկավարժական մասնակցության պահանջ: Հանրակրթության պետական չափորոշիչների, առարկայական ստանդարտների և ծրագրերի ուսուցիչներին աջակցելու համար `հատուկ կրթական կարիքներ ունեցող ուսանողի համար, գիտելիքների, հմտությունների, հմտությունների, ուսուցման արդյունավետ մեթոդների օգտագործման և սոցիալական ծառայությունների զարգացման համար նվազագույն պարտադիր պահանջներ: Մասնակցել համակարգող և խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև սոցիալական գործի շրջանակներում աջակցության խմբի աշխատանքներին: ը) մասնակցել մասնակցային և գործադիր գործողություններին, եթե օրենքը սահմանում է մանկավարժական մասնակցության պահանջը: Հանրակրթության պետական ստանդարտի, առարկայական ստանդարտների և ծրագրերի ուսուցիչներին աջակցելու համար `հատուկ կրթական կարիքներ ունեցող ուսանողների համար, առնվազն ձեռք բերելու գործընթաց: IEP- ի կողմից սահմանված գիտելիքների, հմտությունների և հմտությունների պարտադիր նվազագույն պահանջներ `կիրառելով ուսուցման արդյունավետ մեթոդներ և տեխնոլոգիաներ: Մասնակցել համակարգող և խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև սոցիալական գործի շրջանակներում աջակցության խմբի աշխատանքներին. Ե) տարածաշրջանային սոցիալական աջակցության գործակալության (բաժնի) դիմումի հիման վրա, օրենքով սահմանված կարգով մասնակցել համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին `երեխայի մասնակցությամբ. պահանջ. ե) տարածաշրջանային սոցիալական աջակցության գործակալության (բաժնի) դիմումի հիման վրա `մասնակցելու համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին` երեխայի մասնակցությամբ, օրենքին համապատասխան. պահանջարկը. ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործողություններին, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքները: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: օրենքով սահմանված կարգով երեխայի մասնակցությամբ. պահանջ. ե) տարածաշրջանային սոցիալական աջակցության գործակալության (բաժնի) դիմումի հիման վրա `մասնակցելու համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին` երեխայի մասնակցությամբ, օրենքին համապատասխան. պահանջարկը. ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործողություններին, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքները: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: օրենքով սահմանված կարգով երեխայի մասնակցությամբ. պահանջ. ե) տարածաշրջանային սոցիալական աջակցության գործակալության (բաժնի) դիմումի հիման վրա `մասնակցելու համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին` երեխայի մասնակցությամբ, օրենքին համապատասխան. պահանջարկը. ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործողություններին, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքները: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: օրենքով սահմանված կարգով մասնակցել համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին `երեխայի մասնակցությամբ. պահանջարկը. ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործողություններին, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքները: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: օրենքով սահմանված կարգով մասնակցել համակարգող սոցիալական խորհրդատվական մարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին `երեխայի մասնակցությամբ. պահանջարկը. ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործողություններին, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքները: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքը: ը) մասնակցել մասնակցային և համապատասխան վարչական գործունեության, եթե օրենքը պահանջում է մանկավարժական մասնակցություն: Համաձայն ՀՀ անչափահաս ուսանողի կառավարության որոշման `ցուցակի ուսուցիչին վերապահված պարտականությունները թվարկելով, պետք է պայմանավորվել, որ նման աշխատանքի իրականացումը անիրատեսական է նույնիսկ աշխատանքային մեծ պատրաստվածության և փորձի առկայության դեպքում: Որքանո՞վ է հակասական ուսանողների և ուսուցիչների օգնականների արդյունավետությունը այդ պարտականությունների արդյունավետ իրականացմանը այդքան մեծ թվով ուսանողների հետ, քանի որ հնարավոր չէ հաղթահարել փոքր թվով ուսուցիչներ ունեցող մի շարք լսարաններում ծագող տարբեր դժվարություններ: օգնականներ: Ավելացնենք, որ նման պարտականություններ կատարող մասնագետը նախ պետք է ստանա իր որակավորումը բարձրագույն կրթության ոլորտում ՝ հստակ պատկերացնելով իր գործառույթների մասին և կարողանա դրանք կիրառել գործնական գործունեության մեջ: Չնայած մեր կրթական համակարգի մեթոդաբանության ամբողջական մշակումն այն միանգամից գործի է դրվում մի շարք տարիների ձախողված փորձից հետո, կա հետընթաց, ձախողումները գրանցվում են և բացասական արդյունքներ: Նույնը տեղի ունեցավ 12-ամյա կրթության դեպքում, ինչը, ինչպես ցույց տվեց ուսանողների փորձը, իրեն չարդարացրեց: Համաձայնենք, որ կրթության ոլորտում ցանկացած նորարարություն պետք է հիմնավորվի մասնագիտական զարգացման խոչընդոտների միջոցով, արդարացնի դրան նպաստող տեխնոլոգիայի մշակման և փորձարկման անհրաժեշտությունը: Սրա հետ կապված ՝ պետք է նշենք, որ ուսումնասիրելով գիտական գրականությունը ՝ տեսնում ենք, որ այսօր արտերկրում բարձրագույն կրթության շրջանակներում փորձ կա այդպիսի մասնագետների պատրաստել ՝ հաստատություններին խորհրդատվական անձնակազմ տրամադրելու համար: Յարոսլավլ Իմաստունի պետական դպրոց-Նովգորոդի նորարարական գործընթացների գիտամեթոդական ուղեցույցի տարբեր մոդերատոր-խորհրդականներ, սովորում են մանկավարժական խորհրդատվության մեթոդները, մեթոդները, դրույթները և միջոցները, անհատական վերահսկողություն [5, էջ. 7]: Անգլիայում մանկավարժական աջակցության գաղափարներն արտահայտվում են այնպիսի հասկացություններով, ինչպիսիք են «դաստիարակություն» - խնամակալության «անձնական և սոցիալական կրթություն» - անձնական և սոցիալական կրթություն: [2, էջ 15]: Հայաստանում կարող է գործել նաև խորհրդատու-մանկավարժների դպրոց, որը, ստանալով ամենաբարձր խնամքը »՝ հովվական խնամք, որակավորում և խմբում ծանոթության միջոցով դպրոցում համապատասխան մասնագիտական գիտելիքներ ձեռք բերել, հանդես կգա որպես մանկավարժական օգնական: Մեր հոդվածի շրջանակներում մենք կանդրադառնանք ուսումնամեթոդական տեխնոլոգիայի `« Մանկավարժական խորհրդատվություն »դիտարկմանը` որպես կրթական համակարգ մուտք գործող ուսուցչի օգնականի գործառույթների իրականացման ուղեցույց: «Մանկավարժական խորհրդատվություն» թեմայով մասնագիտական գրականության մեջ կան մի շարք ձևակերպումներ: Ըստ Հ. Բերկսի և Վ. Ստեֆլերի. «Խորհրդատվությունը որակավորված խորհրդատուի մասնագիտական վերաբերմունքն է խորհրդատվության հարցում» [4, էջ. 11]: Քրեսը նկարագրում է խորհրդականներին որպես ազդեցության աղբյուրներ կամ որոշակի սոցիալական մեխանիզմներ, որոնք ձևավորում են խորհրդատուի վարքը [5, p. 62]: Ըստ այդ ձևակերպումների, ամբողջական մանկավարժական խորհրդատվությունը ոչ թե անհատ խորհրդատուի հաղորդումն է որոշակի խնդրի նախապատրաստման, այլ տարբեր իրավիճակներում մոտեցումը ձևակերպելու հանձնարարականի: Ներկայացնելով համառոտ մանկավարժական խորհրդատվությունը ՝ նշենք, որ այն ունի հարցերի լայն շրջանակ, որոնցից այն կարելի է առանձնացնել հատկապես: 1. Երեխայի և ընտանիքի մանկավարժական խորհրդատվություն, որն իրականացվելու է անհատական կրթական զրույցների, խմբային քննարկումների, ծնողների հետ անհատական խմբային աշխատանքի միջոցով: Պատանիները «դժվար» են 2. մասնագիտական, դիդակտիկ խորհուրդներ, որոնց հիմնական նպատակն է ուսուցիչների մասնագիտական գործունեության ձևերի, մեթոդների, տեխնոլոգիաների վերաբերյալ տեսական գիտելիքների հարստացումը: 3. Մանկավարժական համայնքի հետ խորհրդակցություն, որն իրականացվելու է խմբային բանավեճերի, բանավեճերի, քննարկումների միջոցով: Մանկավարժական խորհրդատվություն խմբային-անհատական եղանակներով, որի ընթացքում օգտագործվում են մի շարք մոդելներ, այդ թվում ՝ բուժական (համագործակցային), արգելապատնեշի միջոցով իրականացվող (արգելապատնեշ) մոդելներ: Պետք է նշել, որ տարբեր մանկավարժական իրավիճակներ կարող են առաջացնել խորհրդատվության անհրաժեշտություն, հատկապես համընդհանուր ներառման համատեքստում, երբ դժվարությունների մեծ մասը մանկավարժական ռեակցիաներն են: Խորհրդատվության կարևորությունը կապված է երեխաների շրջանում բուլիինգի դրսևորման հետ (որը կարող է ներառել առանց ծնողական խնամքի երեխաներ, հաշմանդամություն ունեցող երեխաներ, որոնք ապրում են սոցիալական վատ պայմաններում), որոնք, որպես «երեխաների խնդիր» հանդես գալով, պահանջում են մանկավարժական աջակցություն: Հարկ է նշել, որ խորհրդատվության մշակույթը զարգանում է այն դպրոցներում, որտեղ մանկավարժական հասարակությունը տեղյակ է խորհրդատվության անհրաժեշտության մասին և պատրաստ է բաց քննարկումների մասնակցել տարբեր բարդ իրավիճակներում, քանի որ կարող են ստանձնել ինչպես խորհրդատուները, այնպես էլ խորհրդատուները: Խորհրդատվության մշակույթի փիլիսոփայությունը ենթադրում է այդ դպրոցի և կրթության զարգացման լայն ենթատեքստ ՝ մանկության խնդիրներն ու գործընթացները: մշակել խորհրդատվական մանկավարժական-մասնագիտական վարքի ճշգրիտ մոդել: Հարկ է նշել, որ մանկավարժի ներկայիս օգնականներն ավելի լիարժեք կիրականացնեն իրենց մասնագիտական գործունեությունը, եթե անցնեն որոշակի վերապատրաստման դասընթացներ, որի ընթացքում կծանոթանան մանկավարժական խորհրդատվության իրականացման սկզբունքներին, գործառույթներին, մեթոդներին, մեթոդներին: Առանձնահատկություններ. Հաշվի առնելով այն փաստը, որ, ըստ PI- ի, pidcasist- ի, հանրակրթության բովանդակությունը, մի կողմից, արտացոլելով հասարակության կարիքները, ուսանողների կրթական-ճանաչողական գործունեության կարևորագույն պայմանն է, մյուս կողմից, այն գործիք է այդ գործունեությունը կառուցելու համար [3, p. 427], որին կարելի է հասնել ուսանողների մասնակցությունն ու համագործակցությունն ապահովելու միջոցով: Ընդունելով, որ այս ցուցանիշները պետք է առաջնորդեն իրականացման բոլոր գործընթացները, կարելի է ասել, որ դրանց իրականացումը կդառնա մանկավարժների, մանկավարժական օգնականների մասնագիտական գործունեության հիմնական առանցքը: ։
| Հոդվածում ներկայացված է որպես նոր բաղադրատարրերը մանկավարժական ուսումնական տեխնոլոգիայի, խորհրդատվության՝ կառուցողական նաև խորհրդատվության իրականացման ձևերը և մոդելները։
Հոդվածի նպատակն մանկավարժական խորհրդատվության օգնականի մասնագիտական նշանակությունը՝ որպես ուսուցչի գործունեության ներառականության հետ կապված մանկավարժական բարդ իրավիճակների հաղթահարմանը և կրթության որակի բարձրացմանը։
|
Նախաբան։
Մարդը կյանքի մեծ մասն անցկացնում է ոտքերի վրա.քայլում է, վազում, զբաղվում է սպորտով, պարում է, կանգնածաշխատում և այլն։
Ուստի ոտքերի (ստորին վերջույթների) առողջ լինելըորոշում է մարդու հաջողությունը այս կամ այն գործունեությունում։
Ստորին վերջույթների, մասնավորապես՝ ոտնաթաթի վիճակից էկախված ոչ միայն ոտքերի վիճակը, այլև ընդհանուր ինքնազգացողությունը և առողջությունը։
Ոտնաթաթի ճիշտ կառուցվածքի խախտումը, որն արտահայտվումէ ոտնաթաթի կամարի կորության նվազմամբ կամ բացակայությամբ,հանգեցնում է այնպիսի հիվանդության, ինչպիսին հարթաթաթություննէ կամ տափակաթաթությունը։
Ոտնաթաթի նման արատը լինում է բնածին կամ ձեռքբերովի [6]։
Ձեռքբերովի հարթաթաթության տարատեսակներից՝ ռախիտային,պարալիտիկ, վնասվածքային և ստատիկ, առավել հաճախ՝ 82%դեպքերում հանդիպում է վերջին տեսակը՝ ստատիկ[3,7]։
Այներեխաների մոտ շատ հաճախ է ի հայտ գալիս, քանի որ նրանց ստորինվերջույթների մկանակապանային համակարգը թույլ է զարգացած։
Վերջինիս ոչ լիարժեք զարգացման հետևանքով ոտնաթաթի կամարիկորությունը իջնում է և զգալիորեն նվազում է նրա զսպանակողֆունկցիան։
Արդյունքում ցնցումները, որոնք տեղի են ունենումքայլելիս, վազելիս, ցատկելիս և այլ շարժողական գործողություններիրականացնելիս,չեն մեղմացվում, ինչը բացասականազդեցություն է թողնում ստորին վերջույթների հոդերի և ողնաշարիվրա [5, 6]։
Այդ ամենի հետևանքով ի հայտ են գալիս ցավեր նշվածհատվածներում, ինչպես նաև գլխացավեր, շուտ հոգնածություն, վատքուն և այլն։
լիարժեքչբարդանա։
ՆմանՀարթաթաթությունը և տափակաթաթությունը շատ տարածվածխախտումներ են և հանդիպում են երեխաների մոտ, համապատասխանաբար՝ 15-25% և 39% դեպքերում [3]։
Այդ իսկ պատճառովոտնաթաթում այս խախտումների ի հայտ գալուն պես անհրաժեշտ էկանխարգելիչ և շտկող միջոցներ ձեռնարկել, որպեսզի հիվանդություննէլ ավելիֆիզիկականվարժությունները։
Վերջիններիս կիրառման արդյունավետությանբարձրացումը պայմանավորված է նրանով, որ այս գործընթացինընդգրկվենսպորտիմասնագետները, այլև խնդիրներ ունեցող երեխաների ծնողները։
Նմանհամագործակցության ճիշտ կազմակերպման համար անհրաժեշտ էմշակել համապատասխան մեխանիզմներ, որոնք հույժ արդիական են ևսույն հետազոտության նպատակն են։
միայն ֆիզիկականկուլտուրայիևմիջոցներիցենոչԳրական աղբյուրների ուսումնասիրումը, ինչպես նաև մեր կողմիցիրականացված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ բավականինմեծ թվով երեխաների ոտնաթաթերում առկա են այս կամ այնաստիճանի խախտումներ։
Այսպես, օրինակ՝ լողի առողջարարականխմբակներ հաճախող 65 երեխաների (8-12 տարեկան) որոշ մասի մոտոտնաթաթերում առկա էին խախտումներ, որոնց պատճառով ծնողներընրանց ընգրկել էին լողի խմբակներ։
Հետազոտվողներից 35-ի (54%) մոտբացահայտվել էր տարբեր աստիճանի տափակաթաթություն, որոնցից 8-ն (23%) ունեին 3-րդ աստիճանի հարթաթաթություն՝ ախտորոշվածբժշկի կողմից։
Նման խախտումները շտկելու նպատակով անհրաժեշտությունառաջացավ մշակել համապատասխան ծրագիր, որի արդյունավետությունը գնահատելու համար իրականացվել էր մանկավարժականգիտափորձ՝ փորձարարական և ստուգողական խմբերում ընդգրկված11-12 տարեկան երեխաների հետ։
Խմբերում ընդգրված էին 3-ականերեխա,3-րդ աստիճանիհարթաթաթություն, որի խախտման ինդեքսը կազմում էր միջինը 2,13պայմանական միավոր։
Բացի այդ, գիտափորձին մասնակցում էին նաև5-ական երեխա, որոնց մոտ առկա էր տափակաթաթություն, որիխախտման ինդեքսը միջինը 1,34 միավոր էր։
Խախտումներիգնահատման ինդեքսը որոշվել էր ըստ Չիժինի եղանակի [2]։
մոտ արձանագրվելորոնցէրՄշակված ծրագիրն իրականացնում էին լողի պարապմունքներանցկացնող մարզիչները և ծնողները, որոնց երեխաների մոտոտնաթաթերում հայտնաբերվել էին խախտումներ։
Վերջիններս էլպարապմունքներն անցկացնում էին տնային պայմաններում։
Մինչ ծրագիրը կյանքի կոչելը անհրաժեշտություն առաջացավբացահայտել մարզիչների և ծնողների գիտելիքների և գործնականկարողություններիշուրջ՝սոցիոլոգիական հարցման միջոցով։
Հարցմանը մասնակցում էին Երևանքաղաքիորոնց աշխատանքային փորձը նվազագույնը 6 տարի էր, և 50 ծնող, որոնցզավակների մոտ ոտնաթաթերում արձանագրվել էին խախտումներ։
լողավազաններիմակարդակըմարզիչներ,արծածվածխնդրիմիշարքՀարցման արդյունքների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ոչ բոլործնողները կարող են օբյեկտիվ և լիարժեք գնահատել իրենց երեխաներիոտնաթաթերի վիճակը։
Հարցվածների միայն 32%–ն էր իր երեխայիոտնաթաթի վիճակը գնահատել վատ, այն էլ նրանց կեսը այդեզրահանգմանն էին եկել բժշկի ախտորոշման արդյունքում։
Նմանեզրակացության հիմքը երեխաների մեծ մասի ոտնաթաթերում առկախախտումներն էին։
Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեցնաև, ործնողների միայն 22%-ը կարող է ինքնուրույն լուծել իրենց երեխայիոտնաթաթում առաջացած խնդիրները։
Սակայն այս խումբ ծնողներիցմիայննկարագրել այն խումբվարժությունները, որոնց միջոցով կարելի է շտկել առաջացածխախտումները։
կարողացավ27%-ըճիշտՊատշաճ մակարդակի վրա չէին նաև մարզիչների գիտելիքներըվերաբերլալ։
հարթաթաթության, տափակաթաթությանհարցերիՄարզիչների միայն 28%-ն էին տեղյակ, թե ինչպես կարելի է գնահատելոտնաթաթի վիճակը։
Իսկ այն հարցին, թե ինչ վարժություններ ենկիրառվում լողի պարապմունքների ընթացքում խախտումները շտկելունպատակով, բոլոր հարցվածների պատասխանները միևնույնն էին՝ լողիպարապմունքներին կիրառվողլողային վարժություններն ինքնինկանխարգելիչ և շտկման միջոց են։
Սակայն նման մոտեցումն այնքան էլլիարժեք չէ, քանզի միայն այդ վարժությունների կիրառումը բավարարչէ արդյունավետ և համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում շտկելոտնաթաթերում առաջացած թերությունները։
Մինչդեռ գոյություն ունենմի շարք վարժություններ, որոնք անհրաժեշտ են կիրառել նմանարատները շտկելիս։
Հարկ է նշել, որ ոտնաթաթի խախտումների շտկման գործընթացնառավել արդյունավետ կլինի, եթե այն իրականացվի համատեղ՝ և´մարզիչների, և´ ծնողների կողմից։
Վերջիններիս գիտելիքները պատշաճ մակարդակի հասցնելունպատակով անհրաժեշտություն առաջացավ իրականացնել սեմինարդասընթացներ՝ ոտնաթաթերում առաջացած խախտումները շտկելուվերաբերյալ։
Բացի այդ, մանկավարժական գիտափորձի ընթացքում(տևողությունը՝ կես տարի)յուրաքանչյուրին տրվեցին այն խումբվարժությունները և մեթոդական ցուցումները, որոնք պետք էկիրառվեին տանը և լողավազանում։
Ստուգողական խմբիհետլողավազանումպարապմունքներնըստ պրակտիկայումընդունված կարգի։
Մարզումների բովանդակությունը կազմում էինլողուսուցման գործընթացում կիրառվող լողային վարժությունները։
երեխաներիէին՝իրականացվումԲացիընդհանուրմեթոդականցուցումների։
Փորձարարական խմբում պարապմունքներըլողավազանումընթանում էին՝ համաձայն մեր կողմից առաջարկված վարժություններիևլողայինվարժություններից, կատարվում էին նաև մի շարք վարժություններիխումբ. օրինակ՝ կանգ լողավազանի հատակին դիրքից ոտնաթաթերիմատներով կատարելով «թրթուռանման» շարժումներ՝ տեղաշարժվելովառաջ։
Հաջորդ վարժությունում՝ մեջքով հպվել լողավազանի պատին,ձեռքերով բռնվել պատից կամ լողուղյակից և ոտքերով կատարելհեծանիվ վարելու շարժումներ, նույնը կատարել՝ ոտնաթաթերինամրացնելով ոչ մեծ ծանրություն (ռետինե օղ), ինչպես նաև լողլողալաստերով և այլն՝ թվով 10-ը վարժություն։
Բացի այդ, այս խմբի երեխաները այն օրերին, երբ չէին պարապումլողավազանում, տանը ծնողների հսկողության ներքո շաբաթական երեքանգամ կատարում էին մեր կողմից տրված հատուկ շտկողվարժություններ։
Վերջիններիս կատարման նպատակն էր փոքրացնելոտնաթաթի կամրջակի հարթեցված աստիճանը և շտկել դեֆորմացիան։
Վարժությունների կատարման արդյունքում ամրապնդվում էին ստորինվերջույթների մկանները, ինչն էլ նպաստում էր երկայնակի և լայնակիկամարների խորացմանը։
Պարապմունքների սկզբնական շրջանումվարժությունները կատարվում են այնպես, որ մկանների կրճատումներըհերթագայվեն դրանց թուլացմամբ, հիմնականում՝ պառկած և նստածդիրքերում։
Լայնորեն կիրառվում էին այնպիսի վարժություններ, ինչպեսքայլք թաթերի, կրունկների, արտաքին եզրի վրա՝ ոտնաթաթերիզուգահեռ տեղադրմամբ։
Պարապմունքները խորհուրդ էր տրվումանցկացնել ոտաբոբիկ կամ փափուկ կտորից պատրաստվածմարմնամարզական կոշիկներով։
Բացառվում էին ներքին եզրի վրադեպի դուրս ոտնաթաթերով շրջված քայլերը, քանի որ մարմնիծանրության ազդեցությունը ամբողջ ուժով ընկնում է ոտնաթաթիներքին կամարին [ 8, 4, 1]։
Մանկավարժական գիտափորձում կիրառվող ծրագրի արդյունավետությանհետազոտվող խմբերիմասնակիցների շրջանում մեր կողմից իրականցվեցին պլանտոգրաֆիկ ուսումնասիրություններ։
գնահատմաննպատակովՀետազոտության արդյունքների վերլուծությունները(աղ. 1.) բացահայտեցին, որ փորձարարական խմբում փոփոխություններնառավել էական են։
Օրինակ, եթե փորձարարական խմբում աջ ոտքիոտնաթաթի տափակաթաթության ինդեքսը գիտափորձի արդյունքումնվազել էր 0,18 միավորով, ապա ստուգողականում այն փոխվել էր 0,06միավորով։
Նմանատիպ փոփոխություններ արձանագրվել էր նաև ձախոտքի ցուցանիշներում, համապատասխանաբար՝ 0,11 և 0,07 միավոր։
Ինչ վերաբերում է հարթաթաթություն ունեցող հետազոտվողներիտվյալներիորփորձարարական խմբում,ստուգողականի,ի տարբերությունհարթաթաթության խորացման միտում չէր նկատվել։
վերլուծությանը, ապա արձանագրվելէր,Այն, որ փորձարարական խմբում փոփոխությունները կրում ենառավել էական դրական բնույթ, վկայում են նաև տոկոսայինհարաբերություններիեթեփորձարարական խմբի երեխաների ոտնաթաթի տափակաթաթությանհաշվարկները։
Այսպեսօրինակ,ցուցանիշը մինչ գիտափորձը կազմում էր միջինը 58,3%, ապագիտափոձից հետո այն հավասար էր 49,2%։
Ստուգողական խմբում այդցուցանիշները համապատասխանաբար կազմում էին 57,8% և 54,3%։
Փաստորեն, փորձարարական խմբում բարելավումը կազմում էր 9,1%,իսկ ստուգողականում՝ 3,5%։
Ոտնաթաթի վիճակը մինչ գիտափորձը (ՄԳ) ևգիտափորձից հետո (ԳՀ) փորձարարական (Փ) և ստուգողական (Ս)Աղյուսակ 1. ՑուցանիշներՈտնաթաթի վիճակըՏ*Հ**ՓՍՓՍխմբերում (X)Ոտնաթաթի կամարի ինդեքսը(միավոր)ԱջՁախՄԳԳՀՄԳԳՀԾանոթություն․ *Տ՝ տափակաթաթ, ** Հ՝ հարթաթաթ։
Եզրահանգում։
Ամփոփելով հետազոտության ադյունքները՝ կարելիէ հետևություն անել, որ ոտնաթաթերում արձանագրված խախտումները՝ հարթաթաթության կամ տափակաթաթության ձևով, հնարավոր էբավականին մեծ արդյունավետությամբ շտկել մարզիչների և ծնողներիհամատեղ արդյունավետությունը հիմնավորվել է մանկավարժական գիտափորձով, որն իրականացվել է մեր կողմից մշակված և կիրառված ծրագրով։
ջանքերով։
Նման համագործակցությանՈրպեսզի մշակվածծրագիրն արդյունավետորեն կիրառվիպրակտիկայում, անհրաժեշտ է վերոնշյալ խնդիրների շուրջ բարձրացնել ծնողների և լողի մարզիչների տեսական գիտելիքների և գործնականկարողությունների մակարդակը։
Նման արդյունքի կարելի է հասնել, եթեհամապատասխան կառույցները պետական մակարդակով հանրակրթական հաստատություններում, մարզական, մանկապատանեկանմեթոդական,կենտրոններում, ակումնբներումխորհրդատվականմշակվեն ձեռնարկներ այդ կենտրոններիհամապատասխան մեթոդականհամար,կարողստանալխորհրդատվություններ քննարկվող խնդիրների շուրջ։
| Երեխաների առողջության բարելավման, մասնավորապես՝ ոտնաթաթի ձևախախտումների շտկման հիմնախնդիրները գտնվում են տարբեր մասնագետների, այդ թվում՝ ֆիզիկական կուլտուրայի ոլորտի մասնագետների ուշադրության կենտրոնում։
Հարկ է նշել, որ այստեղ կարևոր դեր պետք է ունենան նաև ծնողները։
Անհրաժեշտ է արձանագրել, որ մատաղ սերնդի առողջության բարելավման խնդիրների լուծումը՝ ֆիզիկական դաստիարակության միջոցների կիրառմամբ, կրթական համակարգում և ընտանիքում չի գտնվում պատշաճ մակարդակի վրա։
Ուստի քննարկվող խնդրի լուծումը պահանջում է գտնել համապատասխան ուղիներ։
|
Հասարակական կյանքի սոցիալական կարգավորման գործընթացում մեծ դեր ունի կառավարում իրականացնող սուբյեկտների հեղինակությունը։
Հեղինակությունն ընդհանուր իմաստով նշանակում է անձի կամ կազմակերպության համընդհանուր ներգործությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների վրա՝ հիմնված գիտելիքների, բարոյական արժեքների, փորձի վրա, իսկ նեղ իմաստով՝ իշխանության իրականացման ձեւերից մեկն է [1, ст. 17]։
Ուսումնական գործընթացի կառավարման արդյունավետությունը պայմանավորող գործոնների շարքում իր ուրույն տեղն ունի մանկավարժական հեղինակությունը, որի միջոցով հեղինակության սուբյեկտը կարողանում է ներգործել եւ՛ անձանց վարքագծի, եւ՛ ուսումնառության ընթացքի վրա։
Մանկավարժական հեղինակությունը սոցիալական կարգավիճակի հետ չկապված, մանկավարժի ունակությունն է հարկադրանքի եւ 464ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ փոխհատուցման միջոցով ներգործելու սովորողների մտքերի, զգացմունքների եւ վարքագծի վրա [2]։
Դասավանդողը դասավանդման գործընթացում հանդես է գալիս որպես ինֆորմացիա փոխանցող եւ դասավանդման գործընթացի հաջողությունը պայմանավորված է ոչ միայն փոխանցվող ինֆորմացիայի պարզությամբ եւ արժեքավորությամբ, այլ նաեւ ինֆորմացիան փոխանցող անձով։
Դասավանդման միջավայրում դասավանդողի նշանակության բարձրացմանը նպաստում են դասավանդողի անձնային եւ պրոֆեսիոնալ գործոնները, որոնց միջոցով էլ նա հիմնականում իրականացնում է իր ներգործությունը դասավանդման գործընթացի վրա։
Այս գործընթացում տեղի է ունենում երկու կողմերի արժեհամակարգերի հանդիպում. սովորողը դասավանդողին անցկացնում է իր արժեքային կողմնորոշումների պրիզմայի միջով եւ իր համար ձեւավորում հեղինակավոր դասախոսին։
Հեղինակավոր դասավանդողից սովորողն ակնկալում է իր համար նշանակալի վարքագիծ, այդ թվում եւ խոսքի եւ գործի համապատասխանություն։
Միջանձնային հարաբերություններում հեղինակության ներգործության արդյունավետությունը բարձրանում է, եթե հեղինակություն վայելող դասավանդողն ընդունում է սովորողների համար նշանակալի, նպաստավոր եւ հիմնավորված որոշումներ։
Դասավանդողի հեղինակության ձեւավորման համար հիմք են հանդիսանում համակրանքը, հարգանքը եւ վստահությունը։
Համակրանքը (որն առաջացել է հունարեն sympatheia բառից, որը նշանակում է հակում, ձգտում, դրական տրամադրվածություն) կայուն, դրական վերաբերմունքն է ինչ-որ մեկի հանդեպ՝ արտահայտված սիրալիրությամբ, բարի կամեցողությամբ, հիացմունքով, շփվելու, ուշադրություն եւ օգնություն ցուցաբերելու հակվածությամբ։
[3, ст. 297] Հարգանքը անհատի գործունեության կամ շրջապատողների կողմից նրա անձնային որակների վերաբերյալ առանց ձեւականության բարձր գնահատականն է, որը կախված չէ կարգավիճակից կամ վարկից։
[4] Վստահությունը, որպես հոգեբանական հարաբերություն, իր մեջ ներառում է. 465ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ 1. հետաքրքրությունը եւ հարգանքը օբյեկտի կամ գործընկերոջ նկատմամբ 2. այն պահանջմունքների վերաբերյալ պատկերացումը, որոնք կարող են բավարարվել վերջինիս հետ փոխներգործության ընթացքում 3. պահանջմունքների կանխավայելման զգացողությունը եւ գործընկերոջ դրական զգացմունքային գնահատականը 4. թուլությունը եւ բարի կամք դրսեւորելու առանց պայմանների պատրաստակամությունը 5. կատարելու որոշակի գործողություններ, որոնք կնպաստեն հաջող փոխներգործությանը [5, ст. 45]։
Սովորողների մոտ կանխավ ձեւավորված վստահությունը նպաստում է, որպեսզի էլ ավելի ամրապնդվեն նրանցում արդեն իսկ առկա հարգանքն ու համակրանքը։
Այս զգացողությունները նպաստում են փոխանցվող նյութի հեշտ հասանելիությանը եւ ներգործության ընթացքում համոզման ուժի ավելացմանը։
Համակրանքի եւ հարգանքի զգացողությունները ծնում են գնահատողական դատողություններ եւ անվերապահ վստահություն դասավանդողի անձի եւ նրա գործողությունների նկատմամբ։
Յուրաքանչյուր հեղինակավոր դասախոս սովորողների համար հանդես է գալիս որպես պահանջված ինֆորմացիայի աղբյուր։
Հենվելով իր հեղինակության վրա՝ դասավանդողն արդյունավետ կերպով բավարարում է սովորողների իմացական պահանջմունքները։
Պայմանավորված գիտատեխնիկական առաջընթացով, սոցիալական կյանքի զարգացմամբ եւ փոփոխություններով՝ ժամանակի հետ զուգընթաց փոխվում են նաեւ սովորողների իմացական պահանջմունքները եւ որոշակիորեն նվազում է վստահությունը դասավանդողի նկատմամբ։
Սովորողը ինֆորմացիայի վստահելի աղբյուր է ընկալում ոչ թե դասախոսին, այլ՝ համացանցը։
Համացանցից ստացված գիտելիքը սովորողն ընկալում է առանց ֆիլտրելու եւ ավելի արագ, քանի որ դասավանդողից տեղեկատվությունը ստանում է ուշացումով, բայց զտված (մաքուր) տեսքով, այսինքն՝ փոխանցվում է հավաստի ինֆորմացիա։
Այս պայմաններում տեղեկատվության վերաբերյալ նախապատվությունները չեն համընկնում սովորողի եւ դասավանդողի մոտ։
Բարձրանում է վստահությունը համացանցի նկատմամբ։
Վերոթվարկյալ հանգա466ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ մանքներով պայմանավորված՝ դասավանդողի կերպարի կարեւորման անհրաժեշտություն է առաջանում։
Պայմանավորված տեխնոլոգիական առաջընթացով, ինֆորմացիայի աղբյուրների հասանելիությամբ եւ բազմազանությամբ՝ նվազում է վստահությունը դասավանդողի նկատմամբ։
Հեղինակությունը մատուցվող նյութի ճշմարտացիության նկատմամբ վստահության աստիճանի բարձրացման միջոց է։
Վստահության աստիճանը պայմանավորված է նաեւ նրանով, թե սովորողն ինչպիսի ինֆորմացիա է ակնկալում հեղինակություն ունեցող դասախոսից։
Հեղինակությունն ունի իր տեւողությունը։
Եթե հեղինակության ձեւավորման փուլերն անցած անձի հայացքները, արժեքները չեն համապատասխանում ժամանակի պահանջներին, ապա նրա հեղինակությունը կարող է ամբողջովին մարել։
Հասարակության զարգացման պահանջներին համապատասխան արժեհամակարգի դեպքում, հեղինակությունը նպաստում է հին կողմնորոշումների տարածման արգելափակմանը եւ ձեւավորում է նոր կողմնորոշումներ։
Մանկավարժական ներգործությունը հեղինակության միջոցով՝ ենթադրում է նաեւ իշխանության առկայություն։
Օգտվելով իր հեղինակությունից՝ դասավանդողը կառավարում է ուսումնական գործընթացը, ակնհայտորեն չցուցադրելով իր իշխանությունը, սակայն հենվելով դրա վրա։
Այդ ընթացքում սովորողներն առանց տատանվելու, վստահությամբ ներշնչված, կատարում են հեղինակության իշխանություն ունեցող դասավանդողի պահանջները։
Պահանջկոտությունը նպաստում է դասավանդող-սովորող կապի ամրապնդմանը, փոխըմբռնման ձեւավորմանը, աշխատանքային հարաբերությունների ստեղծմանը։
Այս շրջանակներում միջանձնային փոխներգործությունը տեղի է ունենում հուզական կապի հիման վրա, երբ սովորողներն իրենց սեփականությունն են դարձնում դասավանդողի հայացքները, կարծիքներն ու արժեքները։
Հեղինակությունն իրականացվում է՝ պայմանավորված ներգործության ենթակա անձանց ընկալումներով՝ քանի որ նրանց ընկալման մակարդակով եւ արժեհամակարգով է պայմանավորված հեղինակավոր անձի հայացքների, կարծիքների եւ արժեքների գնահատումը։
Հեղինակության միջոցով ներգործության ընթացքում մեծանում է ներգործության սուբյեկտների զգայական ընկալունակությունը, վստահու467ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ թյունը ստացված տեղեկատվության վերաբերյալ, վերանում են փոխադարձ շփման արգելքները։
Դասախոս-ուսանող փոխադարձ ներգործության արդյունավետությունը պայմանավորված է հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների կառուցմամբ։
Հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների առկայությունը կապված է դասավանդողի տարատեսակ իրավասությունների հետ, որոնք նրան անհրաժեշտ են մասնագիտական խնդիրներ լուծելու համար։
Այն բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, որտեղ ուսուցման հետ մեկտեղ իրականացվում է նաեւ ծառայություն (կապված իշխանական լիազորությունների իրականացման հետ), հեղինակության ձեւավորման վրա ազդում է նաեւ զբաղեցրած պաշտոնը, կոչումը, աշխատելաոճը, ենթակայական հարաբերությունները եւ ծառայողական կարգապահությունը։
Հարկ է նկատել, որ նման միջավայրում հեղինակությունը կապված է իշխանական լիազորությունների իրականացման հետ՝ ոչ թե «իշխանության հեղինակության» հիմքով, այլ՝ «հեղինակության իշխանության»։
Այսինքն, իրական հեղինակությունը ներգործում է՝ զերծ մնալով բռնություններից, այն հիմնվում է միայն փոխըմբռնման վրա, ինչն էլ նվազեցնում է նմանատիպ հարաբերություններում միջանձնային բարդույթները։
Ձեւավորելով առանց բարդույթների հարաբերություններ եւ օգտագործելով հեղինակության ուժը՝ դասավանդողը կարողանում է լսարանում իրականացնել արդյունավետ կառավարում։
Օգտագործելով իր հեղինակությունը եւ չընդգծելով իր գերադասելիությունը՝ դասավանդողը ինքնաներկայացման միջոցով հասնում է ուսումնական գործընթացի մանկավարժական խնդիրների արդյունավետ լուծմանը։
Ուսումնասիրությունների արդյունքում հանգեցինք այն եզրակացությանը, որ «հեղինակություն» եզրույթը ուսումնական գործընթացի վրա ազդում է հետեւյալ կերպ. 1. բարձրացնում է դասավանդողի նկատմամբ վստահության աստիճանը 2. ստեղծում է փոխանցվող նյութի հեշտ ընկալման զգացողություն 3. նպաստում է նոր կողմնորոշումների ձեւավորմանը եւ կանխում է հին կողմնորոշումների տարածումը 468ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ 4. ամրապնդում է դասախոս-սովորող կապը եւ վերացնում շփման արգելքները 5. լսարանի կառավարումը դարձնում է ավելի արդյունավետ 6. հեղինակության միջոցով լուծվում են առավել բարդ մանկավարժական խնդիրներ։
Հետեւաբար, ժամանակակից պայմաններում, հեղինակության ձեւավորմանը պետք է հասնել դասավանդման կուլտուրայի ստեղծագործ մակարդակին ձգտելով, խիստ արտահայտված անհատականություն դրսեւորելով եւ մանկավարժական վարպետության տեխնոլոգիական բոլոր հնարքներով ներգործություն իրականացնելով։
| Հոդվածում քննարկվում է «դասավանդողի հեղինակության»՝ որպես ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացման միջոցի դերը։
Դասավանդողի հեղինակությունը մեծ ներգործություն ունի ուսումնական նյութը ներկայացնելիս, հեշտացնում է սովորողների կողմից ուսումնական նյութի ընկալումը, նպաստում է լսարանի արդյունավետ կառավարմանը, շտկում է միջանձնային հարաբերությունները, ուսումնական գործընթացում կարեւորում է դասավանդողի դերը եւ միջոց է հանդիսանում լուծելու մանկավարժական բարդ խնդիրները։
|
ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ. Սկզբնաղբյուրից մեր օրերը 1 Դրամավարկային քաղաքականությունը տնտեսության պետական կարգավորման կարևոր բաղադրիչներից մեկն է, և դրա արդյունավետությունը կարևոր է տնտեսության կայուն զարգացման համար: Այս տարի լրանում է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակը: Երկու տասնամյակը երկար ժամանակ չէ `համեմատած շուկայական տնտեսություն ունեցող այլ երկրների ներքին փորձի հետ, բայց Հայաստանում այդ ժամանակահատվածը բավականին հարուստ և բազմազան էր: 1994 Դրամավարկային քաղաքականության առաջին ծրագրի իրականացումից ի վեր հնարավոր եղավ կարճ ժամանակահատվածում զսպել գնաճի բարձր տեմպերը ՝ թույլ չտալով աղետալի հետևանքների խորացում: Հետագա տարիներին ՀՀ կենտրոնական բանկին հաջողվեց ստեղծել դրամավարկային քաղաքականության կայացած համակարգ ՝ տնտեսական աճին զուգահեռ ապահովելով մակրոտնտեսական կայունություն: Վերջին տարիներին ՀՀ դրամավարկային քաղաքականությունը մտել է զարգացման փուլ, որը պետք է շարունակական լինի: ՀՀ դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը կարելի է բաժանել չորս հիմնական փուլերի: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի առանձնահատկություններ, ձեռքբերումներ և մարտահրավերներ: Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին: Առաջին փուլ. Դրամավարկային քաղաքականության իրականացման նախադրյալների ձևավորման ժամանակահատվածը (մինչև 1993 թ.): 1991 թվականը ՀՀ անկախացումով սկսվեց պլանային շուկայական տնտեսությունից անցման գործընթացը, որի ընթացքում գնաճը վերաիմաստավորվեց որպես տնտեսական կատեգորիա: Գնաճը պլանային տնտեսությանը բնորոշ չէր, ուստի պլանավորված տնտեսության մեջ անհրաժեշտ չէր վարել հակաճգնաժամային դրամավարկային քաղաքականություն: Դրա վառ վկայությունն է այն փաստը, որ 1950-ին 1990 թվականը բազային տարվա համեմատ ոչ միայն Հայաստանում գնաճ չկար, այլ կար 10.8% գնանկում (տե՛ս Գծապատկեր 1): Մյուս կողմից, գնաճը շուկայական տնտեսության մշտական ուղեկիցն է, դրա բնորոշ բաղադրիչը: Այդ պատճառով շուկայական հարաբերություններին անցում կատարվեց գնաճի կարևորության շրջադարձային կետ, որը պահանջում էր դրան սկզբունքորեն նոր մոտեցում `դրա դեմ պայքարի արդյունավետ կառույցների ներդրում: Անցման սկզբնական շրջանում էր, որ գնաճը Հայաստանում ստացավ հնարավոր ամենածանր տեսքը: Դա պայմանավորված էր երկու հնարավոր հանգամանքներով, որոնցից առաջինը ազգային արժույթի ուշ ներդրումն էր: 1991-19931թթ. Նվիրված է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակին: տարի սկսվեց ռուբլու գոտու փլուզումը, ԱՊՀ երկրները սկսեցին իրենց ազգային արժույթի ներդրման գործընթացը: Միևնույն ժամանակ, այդ երկրների կողմից շրջանառությունից դուրս մղված խորհրդային ռուբլին սկսեց հոսել այն երկրներ, որտեղ ռուբլին դեռ օրինական վճար էր, այդ թվում նաև Հայաստանը, որը նախկին խորհրդային հանրապետություններից վերջինն էր ներմուծում իր ազգային արժույթը: , Դա հանգեցրեց Հայաստանում կանխիկ ռուբլու զգալի կուտակմանը: Երկրորդ հանգամանքը գնի ազատականացումն էր, որն առաջին հանգամանքի հետ միասին առաջացրեց աննախադեպ հիպեր ինֆլյացիա 1: Գնաճի գագաթնակետը գրանցվեց 1993 թ.-ին, երբ գներն աճեցին մոտ 110 անգամ (տե՛ս Գծապատկեր 2), ինչը հետխորհրդային տարածքում ամենաբարձրերից մեկն էր: Գծապատկեր 1. Գնաճի դինամիկան Հայաստանում 1950-1990թթ. Ընթացքում .2 Գծապատկեր 2. Սպառողական գների ինդեքսը Հայաստանում (%) 1991-1994թթ .3 Գնաճը բացասական ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վրա: Բնակչության միլիարդավոր դոլարների խնայողությունները արժեզրկվել են 1990-1994 թվականներին: Անվանական եկամուտներն աճել են 1367-ով, սպառողական գները `22111 անգամ, ինչը հանգեցրել է բնակչության գնողունակության 16 անգամ նվազմանը 4: 1 Տե՛ս Ա. Մխիթարյան, Բանկային համակարգի վերակառուցման անհրաժեշտությունը իրականացման փուլային փուլերում, Երևան, 1998, էջ 11-12: 2 Տե՛ս «Գների ինդեքսները Հայաստանի Հանրապետությունում, 1992-2002», ՀՀ ԱՎSS, Երեւան, 2003, էջ 32-33: 3 Տե՛ս «1991-1998 թվականներին Հայաստանի տնտեսական բարեփոխումների առանձնահատկությունները և փուլերը», ԱՎSS, Երևան, 1999, էջ: 27 4 Տե՛ս «Հայաստանի սոցիալական պատկերը. Աղքատությունը 2001 թ.», ՀՀ ԱՎSS, Երևան, 2002 թ., Էջ: 10 Բացի այդ, հիպեր ինֆլյացիան պայմանավորված էր մասնավորեցման գործընթացի անարդար գործընթացով, երբ սեփականաշնորհված ձեռնարկությունների նոր սեփականատերերը ձեռք բերեցին խոշոր օբյեկտներ, թանկարժեք սարքավորումներ և շինություններ `հաշվեկշռային արժեքում արտացոլված խորհրդանշական գներով 1: Նման պայմաններում դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը դարձավ պատմական անհրաժեշտություն: Վերջինս առաջին անգամ ամրագրվել է 1993 թ.-ին: Համաձայն «ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 3-րդ հոդվածի, որը Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունվել է 2006 թ. Ապրիլի 27-ին, դրամավարկային քաղաքականությունը դարձել է հիմնական գործառույթներից մեկը: Կենտրոնական բանկը 2: Սակայն Հայաստանում դեռ շրջանառվում էր սովետական ռուբլին, ինչը թույլ չէր տալիս անկախ դրամավարկային քաղաքականություն իրականացնել: 1993 ՀՀ դրամը շրջանառության մեջ դրվեց ՀՀ տարածքում 2012 թվականի նոյեմբերի 19-ին `ՀՀ փողերի շրջանառության կարգավորման պետական հանձնաժողովի թիվ 15 որոշմամբ 3: Ազգային արժույթի ներդրմամբ, Հայաստանի պատմության մեջ առաջին անգամ ստեղծվեցին իրական հիմքեր անկախ դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար: Երկրորդ փուլ. Դրամավարկային քաղաքականության սկզբի շրջանը (1994-1995) Գնաճի կառավարումը դարձավ տնտեսական քաղաքականության գերակայություններից մեկը: 1994 թ. ՀՀ կենտրոնական բանկը մշակեց դրամավարկային քաղաքականության առաջին ծրագիրը, որի համաձայն դրամավարկային քաղաքականության հիմնական նպատակն էր դրամի կայունությանը նպաստող դրամավարկային և ֆինանսական պայմանների ստեղծումը տնտեսության արդյունավետ գործունեության համար 4: Դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար անհրաժեշտ էր հստակ մշակված ռազմավարություն, քանի որ շուկայական տնտեսությունում կենտրոնական բանկերը, նպատակներ դնելով իրենց վերջնական նպատակների վրա, չունեն դրանց վրա ազդելու ուղղակի լծակներ: Այդ պատճառով ընդունվում է դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություն, որի ընթացքը ներկայացվում է տողում: 3-ում: Վերջնական նպատակն ընտրելուց հետո Կենտրոնական բանկը ընտրում է որոշակի ցուցանիշներ `միջանկյալ նպատակներ (անվանական խարիսխ), որոնք ուղղակիորեն ազդում են վերջնական նպատակի վրա, նպաստում են դրա իրականացմանը: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ միջանկյալ նպատակներն ուղղակիորեն չեն ազդում Կենտրոնական բանկի դրամավարկային քաղաքականության գործիքների վրա: Այդ պատճառով Կենտրոնական բանկն ընտրում է ցուցիչների մեկ այլ շարք `գործառնական թիրախներ, որոնք առավել զգայուն են դրամավարկային քաղաքականության գործիքների նկատմամբ. սերտորեն կապված են միջանկյալ թիրախների հետ 5: Փոխարժեքը, դրամական ագրեգատները և կանխատեսվող գնաճը կարող են լինել դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակ: Ըստ այդմ, դրամավարկային քաղաքականության երեք հիմնական ռազմավարություն կա. Փոխարժեքի թիրախավորում, դրամավարկային ագրեգացման թիրախավորում և գնաճի թիրախավորում: 1 Տե՛ս «Կապիտալի նախնական կուտակման, հարստության և եկամտի բեռնման և կարգավորման խնդիրները Հայաստանի Հանրապետության անցումային տնտեսության առանձնահատկությունները», Երևան, 2011, էջ: 14 2 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենք, 1993 թ. 3 Տե՛ս ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին, պատմությունը, Հայաստանի ֆինանսավարկային համակարգի զարգացումները: https: //www.cba.am/hy/SitePages/achfinancialbankingsystem.aspx 22.03.2014: 4 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության 1994 թվականի դրամավարկային քաղաքականության ծրագիրը: 5 Տե՛ս Mishkin F., The Economics of Money, Banking, and Financial Markets, 7th ed., Prentice Hall, 2004, էջ 414-416: Գծապատկեր 3. Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություն 1994 թ. Հայաստանում դրամավարկային համախմբման նպատակադրման ռազմավարությունն ընդունվեց որպես դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություն: Ըստ այդմ, միջանկյալ նպատակը փողի զանգվածն է, որը կառավարվում է Կենտրոնական բանկի կողմից `գործառնական նպատակի միջոցով` փողի բազա: Այս ռազմավարության ընդունումը Հայաստանում այլընտրանք չուներ, քանի որ փոխարժեքի թիրախավորման քաղաքականությունը, որը միակ հնարավոր այլընտրանքն էր, հնարավոր չէր կիրառել երկրում արտարժութային պահուստների բացակայության պատճառով: Հայաստանում դրամավարկային ագրեգացման համախմբման ռազմավարության կիրառումը բավականին արդյունավետ էր և թույլ տվեց վերահսկել գնաճի չափազանց բարձր տեմպերը: Արդեն 1995-ին ԱՊՀ երկրների շարքում Հայաստանը դարձավ երկրորդ ամենացածրը (32,2%) և 1996 թ.-ին ամենացածր գնաճը (5,7%) (տե՛ս Գծապատկեր 4): Գծապատկեր 4. Սպառողական գների ինդեքսը ԱՊՀ երկրներում (%) 1995-1996.1 երրորդ փուլ: Դրամավարկային քաղաքականության զարգացման շրջանը (1996-2005): 1996 թ. Ընդունվեց «ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» երկրորդ օրենքը, համաձայն որի `« ՀՀ կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրն է ապահովել գների կայունությունը Հայաստանում… և եթե ԿԲ այլ խնդիրներ հակասում են հիմնականին խնդիրը, Կենտրոնական բանկը առաջնահերթությունը տալիս է հիմնական խնդրին և ըստ անհրաժեշտության »2: Այսպիսով, սահմանվեց դրամավարկային քաղաքականության վերջնական նպատակը Հայաստանի Հանրապետությունում, այն է ՝ ապահովել գների կայունություն, որը 2005 թ.-ին տեղի ունեցած սահմանադրական փոփոխություններով այն բարձրացավ սահմանադրական մակարդակի 3: 1 Հիմնվելով ԱՄՀ տվյալների բազայի վրա, տե՛ս http: //www.imf.org/: 2 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենք, 1996 թ. 3 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրություն, հոդված 83.3, կետ 1: Առաջընթաց նշանակալի քայլ էր այն, որ դրամավարկային քաղաքականությունն այժմ պետք է իրականացվեր միայն անուղղակի գործիքների օգտագործման միջոցով, մինչդեռ առաջին օրենքը նախատեսում էր բավականին կոշտ ուղղակի գործիքների օգտագործման հնարավորություն, ինչպիսիք են վարկավորման սահմանափակումները, տոկոսադրույքները և միջնորդավճարները 1: Իրականացվեցին վարկավորման սահմանափակումներ ՝ նվազագույն տոկոսադրույքը սահմանելով 360%: Չնայած այս գործիքները հնարավորություն տվեցին զսպել գնաճի բարձր տեմպերը, դրանց օգտագործումը չէր կարող գերազանցել 2-ը: Բաց շուկայական գործառնությունների և մշտական հնարավորությունների գործիքների միջոցով դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը լուրջ քայլ էր Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության հաստատման ուղղությամբ 3: ՀՀ կենտրոնական բանկի խորհուրդ, 1996 թ. Որոշումը հաստատվել է որպես լողացող արժույթ `« Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի դրամավարկային քաղաքականության սկզբունքների մասին »2006 թվականի հուլիսի 19-ի թիվ 122 որոշմամբ: Այդ պահից կարելի է համարել, որ դրամական միավորների թիրախավորման ռազմավարությունը ամբողջությամբ իրականացվել է Հայաստանում 4: 1998-2006 թվականներին, այս ռազմավարության համաձայն, Հայաստանում միջին գնաճը 2.4% էր (տե՛ս Գծապատկեր 5): Այսպիսով, սահմանված դրամավարկային քաղաքականության շնորհիվ, երկնիշ տնտեսական աճին զուգընթաց, կայուն գները ապահովեցին մակրոտնտեսական կայունություն և տնտեսական զարգացում: Գծապատկեր 5. Սպառողական գների ինդեքսը Հայաստանում (%) 1998-2006թթ. 5 Դրամական միավորումների նպատակադրման ռազմավարությունը շարունակում էր խնդիրներ առաջացնել դրամավարկային քաղաքականության իրականացման ընթացքում: Այս ռազմավարության հիմքն այն է, որ Կենտրոնական բանկը պետք է հասնի իր հիմնական նպատակին ՝ գների կայունությունը մի ձևով ՝ ուղղված դրամական միավորներին, ապահովելով վերջիններիս ծրագրային ցուցանիշները: Այնուամենայնիվ, մի 1 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենք, 1993 թ. 2 Տե՛ս Բանկային գործունեություն, գլ. Խմբագիր ՝ Բ. Ասատրյան, Երեւան, 2004, էջ 160-161: 3 Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար օգտագործվում է նաև պարտադիր պահուստային մեթոդը, որը, սակայն, ձևակերպված է ոչ թե որպես դրամավարկային քաղաքականության գործիք, այլ որպես տնտեսական նորմ: 4 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի կանխատեսման և քաղաքականության վերլուծության համակարգ», ՀՀ կենտրոնական բանկ, 2010, էջ: 9 5 ԿԲ վիճակագրական տվյալների բազայի հիման վրա տե՛ս https: //www.cba.am/Storage/AM/downloads/stat_data_arm/6.CPI_monthly-armenian.xls: Մի շարք գործոնների պատճառով (փողի պահանջարկի տատանվող վարքագիծ, փողի զանգվածի կառուցվածքային փոփոխություններ բարձր դոլարայնացման պայմաններում, ոչ դրամավարկային գործոնների ազդեցությունը գնաճի վրա, արտաքին ցնցումներ և այլն) 1, շատ դժվար էր ապահովել ծրագրակազմ ցուցանիշներ դրամական միավորների համար: Հիմնական գործոնը փողի պահանջարկի անկայունությունն էր, ինչը պայմանավորված էր ՀՀ բանկային համակարգի կառուցվածքային տեղաշարժերով, վարկերի ծավալների աճի բարձր տեմպերով, դոլարիզացիայի մակարդակի անկմամբ `դրամի արժեզրկմամբ, տրանսֆերտների աճի բարձր տեմպերը և այլն: 2. Արդյունքում, փողի պահանջարկը դարձավ շատ անկայուն և, հետեւաբար, դժվար կանխատեսելի: Իսկ 1997 թվականից սկսած ՝ տարեսկզբից սկսած, ամեն տարի ՀՀ Ազգային ժողովը «Պետական բյուջեի մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածում ամրագրում էր գնաճի այն մակարդակը, որը Կենտրոնական բանկը պետք է հասներ դրամավարկային քաղաքականության արդյունքում: Կենտրոնական բանկը միշտ դիմել է հայեցողության ՝ նախընտրելով փողի հաշվին ապահովել գնաճի ծրագրային մակարդակը: Միավորների համար նպատակային ցուցանիշների ապահովում: Արդյունքում, վերջինս հաճախ անհրաժեշտ էր վերանայել Կենտրոնական բանկը, ինչը զգալիորեն ազդում էր ֆինանսական համակարգի, տնտեսվարող սուբյեկտների և դրամավարկային քաղաքականության նկատմամբ հասարակության վստահության վրա: Գծապատկեր 6. Փողային զանգվածի ծրագրային-փաստացի աճի տեմպերը ըստ տարեվերջի (%) 1997-2005թթ .3: Ինչպես ցույց է տրված Նկարում: 6-ից, փողի զանգվածի աճի փաստացի ցուցանիշները հիմնականում գերազանցում էին ծրագրի ցուցանիշները: Մասնավորապես, 1997-2005թթ. Այս ցուցանիշների շեղումը տարվա ընթացքում միջինը կազմել է 12,6%: Այսպիսով, փողի զանգվածը պարտադիր չէ, որ համապատասխանում էր դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակի երկու հնարավոր չափանիշներին. Վերջնական նպատակի հետ սերտ կապի առկայությունը լիովին հասանելի է Կենտրոնական բանկի կողմից 1 Տե՛ս «Հայտարարություն գնաճի թիրախավորման վերաբերյալ ռազմավարություն ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից »: https: //www.cba.am/Storage/AM/downloads/kanon/1_gnach_haytarar.pdf: 2 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից գնաճի նպատակադրման ռազմավարության ընդունման հիմնավորումը»: https: //www.cba.am/Storage/AM/downloads/DVQ/npatakadrum%20hajeren.pdf. 3 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի կանխատեսման համակարգ և քաղաքականության վերլուծություն», ՀՀ կենտրոնական բանկ, 2010, էջ: 11 կառավարելիություն Նման պայմաններում կար դրամավարկային քաղաքականության մշակման օբյեկտիվ պահանջ: Չորրորդ փուլ: դրամավարկային քաղաքականության մշակման ժամանակահատվածը (2006 թվականից մինչ օրս): Համակարգի զարգացման առումով կարող են ծառայել կա՛մ փոխարժեքը, կա՛մ գնաճի նպատակադրման ռազմավարությունը: Հայաստանում փոխարժեքի թիրախավորման ռազմավարությանն անցնելն աննպատակահարմար էր հետևյալ գործոններով. 1. • Անկախ դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը կդառնար անհնարին, ինչը ՀՀ տնտեսությունը կդարձներ խոցելի արտաքին ցնցումներից: • Այս ռազմավարության հնարավոր առավելությունը գնաճի սպասումների չեզոքացումն է, ինչը էական խնդիր չէ Հայաստանի պարագայում: • Արդյունավետ արժույթ գոյություն չունի: ԱՄՆ դոլարը չի կարող այդպիսին ծառայել, քանի որ Հայաստանի հիմնական տնտեսական գործընկերները Ռուսաստանն ու Եվրամիությունն են, և եթե դոլարը սկսի արժեզրկվել ռուբլու կամ եվրոյի նկատմամբ, Հայաստանը կհայտնվի լուրջ տնտեսական դժվարությունների մեջ ՝ չկարողանալով համարժեք պատասխան տալ: Ռուբլու նկատմամբ դրամն ուժեղացնելն աննպատակահարմար է ՝ հաշվի առնելով ռուբլու անկայունությունը (օրինակ ՝ նավթի գների տատանումների պատճառով), ինչպես նաև Հայաստանում ավելի բարձր գնաճային միջավայրի առկայությունը, քան Ռուսաստանում: • Քանի որ դրամավարկային քաղաքականության մշակումը և իրականացումը որոշվում է «անհնարին եռամիասնությամբ», որի համաձայն երկիրը կարող է ապահովել միայն կապիտալի ազատ հոսքերի, գների և փոխարժեքի կայունության համադրություն, Հայաստանի դեպքում ընտրությունը բերում է գնաճի: -փոխանակման տեմպի երկընտրանք: Ակնհայտ է, որ կապիտալի հոսքերի սահմանափակումը կործանարար կլինիկայի զարգացման տեսանկյունից նույնիսկ գործնականում անհնար է (օրինակ, անհնար է պատկերացնել մասնավոր տրանսֆերտների վրա հարկի կիրառում): Եվ քանի որ այս տեսանկյունից գնի կայունության զոհաբերումը անօրինական կլինի, նույնիսկ հակասահմանադրական, փոխարժեքը չի կարող օգտագործվել որպես դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարության անվանական խարիսխ: Այսպիսով, դրամավարկային քաղաքականության մշակման առումով միակ արդյունավետ լուծումը գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն անցնելն էր: Ստեղծված պայմաններում ՀՀ կենտրոնական բանկը հայտարարեց 2012 թ. Հունվարի 1-ին գնաճի թիրախավորման անցումային ռեժիմի ընդունման մասին, որի վերջնական արդյունքը պետք է լինի անցումը գնաճի նպատակադրման լիարժեք քաղաքականությանը: Այս ռազմավարության համաձայն, դրամավարկային քաղաքականության միջանկյալ նպատակը գնաճի կանխատեսվող մակարդակն է, որը կառավարվում է գործառնական նպատակի ՝ կարճաժամկետ տոկոսադրույքի միջոցով: Բացի այդ, որպես երկրորդական գործառնական նպատակ, խոհարարական գրքերի բազան դեռ պահպանվում է: Այսպիսով, նոր ռազմավարության համաձայն, դրամավարկային քաղաքականությունն ուղղված է գնաճի կանխատեսվող մակարդակների միջև շեղումների վերացմանը: Վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը սահմանվել է որպես դրամավարկային քաղաքականության հիմնական գործիք, իսկ գնաճի ծրագրի մակարդակը `4 ± 1.5% (2006 թ. 3%): Գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն անցումը դրական ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի Հանրապետությունում դրամավարկային քաղաքականության զարգացման վրա: 1 Տե՛ս «ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից գնաճի նպատակադրման ռազմավարության ընդունման հիմնավորումը»: https: //www.cba.am/Storage/AM/downloads/DVQ/npatakadrum%20hajeren.pdf. մի շարք ուղղություններով: Ի տարբերություն նախորդ ռազմավարության, որի հիմքում ընկած էր Մ. Ֆրիդմանի «Գնաճը միշտ էլ դրամավարկ է ամենուր» սկզբունքը, ապա դիտարկվում է գնաճը որոշող գործոնների լայն շրջանակ, լուծվում է «ժամանակի անհամապատասխանության» խնդիրը, քանի որ գնաճի սպասումները զգալիորեն կրճատվում են: Բացի այդ, գնաճի նպատակադրման ռազմավարության անցումը նպաստեց նոր դրամավարկային քաղաքականության որոշումների կայացման գործընթացի ներդրմանը, վերլուծության և կանխատեսման համակարգի էական բարելավմանը, Կենտրոնական բանկի հաշվետվողականության և թափանցիկության բարձրացմանը և մակարդակի բարձրացմանը: հրապարակայնության Վերոնշյալ գործոնները կարևոր դեր են խաղում Կենտրոնական բանկի նկատմամբ հասարակության վստահության բարձրացման գործում, ինչը դրամավարկային քաղաքականության արդյունավետության կարևոր երաշխիքներից մեկն է: Հայաստանում գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն անցնելը և դրա իրականացումը զերծ չեն մնացել խնդիրներից: Հիմնական խնդիրը ֆինանսական շուկայի թերզարգացումն է: Պակաս կարևոր չեն փոխանցման մեխանիզմների անկատարությունները, որոշակի ֆիսկալ գերակայության առկայությունը, գնաճի ամբողջական մոդելի բացակայությունը, ակտիվների գների անվերահսկելիությունը և այլն: Դրամավարկային քաղաքականության հետագա զարգացումը պետք է լինի շարունակական գործընթաց: Մասնավորապես, այն պետք է անդրադառնա գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանն առնչվող հարցերի, ինչպես նաև գնաճի վրա ոչ դրամական գործոնների ազդեցության նվազեցմանը: Վերջինիս իրականացումը շատ դեպքերում վեր է Կենտրոնական բանկի լիազորություններից, ինչը նշանակում է, որ գնաճի արդյունավետ կառավարման համար անհրաժեշտ է այս գործընթացում այլ պետական մարմինների արդյունավետ մասնակցությունը: Iraիրայր Մխիթարյան ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ. Սկզբնաղբյուրից մեր օրերը Հիմնաբառեր. Գնաճ, դրամավարկային քաղաքականություն, գնաճի նպատակադրում, դրամական միավորների թիրախավորում: ։
| Վերլուծվել է ՀՀ-ում դրամավարկային քաղաքականության զարգացման փուլային ընթացքը։
Այս տարի լրանում է Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականության իրականացման 20-ամյակը։
Շուկայական տնտեսությամբ այլ երկրների համեմատ 20 տարին այնքան էլ երկար ժամանակ չէ, սակայն Հայաստանում այն բավական հարուստ և բովանդակ եղավ։
Հայաստանին հաջողվեց ստեղծել կայացած դրամավարկային քաղաքականության համակարգ, որը վերջին տարիներին մտել է զարգացման փուլ։
Բացահայտվել են ՀՀ-ում դրամավարկային քաղաքականության փուլերը, դրանց առանձնահատկությունները, ձեռքբերումներն ու հիմնախնդիրները։
|
ՍՆԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸՏնտեսական հարաբերությունների իրավական կարգավորումը եղել և շարունակում է մնալ պետության՝ որպես քաղաքացիների համընդհանուր շահերն արտահայտողի պարտադիր ֆունկցիա։
Բնականոն կերպով զարգացող տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտների վարքագծում ի հայտ եկող շեղումների վերացման իրավական մեխանիզմներից մեկը մասնավոր և հանրային իրավունքի հատման կետումգտնվող սնանկության ինստիտուտն է։
Վերջինս կարելի է դիտել որպես տնտեսականհարաբերությունների նորմալ ընթացքի ապահովման գործում պետության միջամտության առանձնահատուկ դրսևորում։
Սնանկության ինստիտուտի օգնությամբ հնարավոր է լինում տնտեսական համակարգում իրականացնել կառուցվածքային փոփոխություններ` համակարգից հեռացնելով գույքային շրջանառության անբարեխիղճ մասնակիցներին և իրականացնելով նրանց պատկանող նյութական միջոցների վերաբաշխում հասարակական հարաբերությունների բարեխիղճ մասնակիցների միջև։
Հիմք ընդունելով վերոնշյալը` ուսումնասիրության առարկա ենք դարձրել մասնավոր և հանրային իրավունքի հատման կետում գտնվող սնանկության ինստիտուտը։
Հետազոտության հիմնական նպատակն է համալիր ուսումնասիրության ենթարկել սնանկության ինստիտուտը կարգավորող օրենսդրության համակարգը և դրանում առկա խնդիրների վերհանման արդյունքում տալ տեսականորեն հիմնավորվածայնպիսի առաջարկներ, որոնք, հաշվի առնելով ՀՀ՝ դեռևս ձևավորվող իրավականհամակարգի առանձնահատկությունները, կնպաստեն ոլորտի իրավական կարգավորման արդյունավետության բարձրացմանը։
Տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտներին սնանկ ճանաչելու միջոցովիրագործվում է պարտատերերի (տնտեսական հարաբերության սուբյեկտները իրենցվրա դրված պարտավորությունները չկատարելու համար պատասխանատու են ամբողջ գույքով), պարտապանի (երբեմն հնարավոր են լինում որոշակի միջոցների կիրառմամբ բարելավել նրա ֆինանսական վիճակը ֆինանսական առողջացման ծրագրի միջոցով, բավարարել պարտատերերի պահանջները` առանց պարտապանի գործունեությունը դադարեցնելու) և հանրային շահերի պաշտպանությունը (սնանկության ինստիտուտը հնարավորություն է տալիս ժամանակին ազատվել տնտեսականհարաբերության այն մասնակիցներից, որոնք խաթարում են այդ հարաբերությունները, հետևաբար և պաշտպանել հանրային շահերը)1։
Սնանկության հարաբերությունների իրավական կարգավորման համար չափազանց կարևոր նշանակություն ունի սնանկության հիմքերի իրավական ամրագրումըև սնանկության հիմքերի վերաբերյալ օրենսդրի որդեգրած մոտեցումը։
«Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը, կախված այն հանգամանքից, թե ով է սնանկության գործ հարուցողը, նախատեսում է անհատ գործարարներին և իրավաբանա1 Տե՛ս Բարսեղյան Տ., Գործարարական իրավունք, դասագիրք, Երևան, 2009, էջ 153-154։
կան անձանց սնանկ ճանաչելու տարբեր հիմքեր։
Օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն`պարտապանը կարող է սնանկ ճանաչել դատարանի վճռով` սեփական նախաձեռնությամբ (կամավոր սնանկության դիմում) կամ պարտատիրոջ պահանջով (հարկադրված սնանկության դիմում), եթե պարտապանն անվճարունակ է։
Չնայած այնհանգամանքին, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը և՛ կամավոր, և՛ հարկադիրսնանկության հիմք է համարում անվճարունակությունը, այնուամենայնիվ օրենսդրական ձևակերպումներից բխում է, որ գործարարական հարաբերությունների սուբյեկտներին սնանկ ճանաչելու համար օրենսդիրը հիմք է համարում տնտեսականերկու կատեգորիաներ` վճարելու անկարողությունը և անվճարունակությունը1։
Ըստօրենքի 3-րդ հոդվածի՝ պարտապանն անվճարունակ է (վճարելու անկարող), եթե առկա է հետևյալ հիմքերից մեկը. ա) պարտապանի պարտավորություններն օրենքովսահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկի և ավելի չափով գերազանցում են պարտապանի ակտիվների արժեքը` (հաշվեկշռային անվճարունակություն), բ) պարտապանն ի վիճակի չէ կատարել իր ժամկետանց դրամական պարտավորությունները (փաստացի անվճարունակություն)։
Անվճարունակությունն առկա է այն դեպքում, երբ, անկախ բոլոր պարտատերերիպահանջների բավարարման համար առկա ունեցվածքից, պարտապանը թույլ է տալիս վճարային պարտավորությունների կետանց2։
Վճարային պարտավորությունն անվիճելի է, եթե պարտապանը չի առարկում դրա դեմ, կամ եթե առարկում է հիշյալպարտավորության դեմ, սակայն` ա) վճարային պարտավորությունը ճանաչված է օրինական ուժի մեջ մտած վճռով կամ դատավճռով, և բացակայում է հաշվանցի հնարավորությունը, բ) պահանջը հիմնված է գրավոր գործարքի վրա, և պարտապանը չիապացուցում, որ տվյալ պահանջի դեմ առարկելու բավարար հիմքեր ունի (ներառյալ`պահանջի հաշվանցը), գ) պահանջը բխում է օրենքով սահմանված հարկեր, տուրքերկամ պարտադիր այլ վճարներ վճարելու պարտապանի պարտավորությունից, ևպարտապանը չի ապացուցում, որ տվյալ պահանջի դեմ առարկելու բավարար հիմքեր ունի (ներառյալ` պահանջի հաշվանցը), դ) պահանջի չվիճարկվող մասը գերազանցում է օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկը։
Այսինքն, տարբերակվում է անվճարունակության երկու ձև՝ փաստացի և հաշվեկշռային։
Անվճարունակությունը նշանակում է վճարելու կարողության բացակայություն։
«Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի վերլուծությունը վկայում է, որ օրենքը ևստարբերակում է անվճարունակության երկու ձև՝ հաշվեկշռային (բացասական հաշվեկշռի դեպքում) և փաստացի, այն է՝ այնպիսի վիճակ, երբ պարտապանն ի վիճակիչէ պարտատերերի օրինական պահանջներն ամբողջովին բավարարել։
Անվճարունակության այս երկու տարատեսակները միմյանցից տարանջատված են, և պարտապանին սնանկ ճանաչելու համար օրենքը չի առաջադրում անվճարունակության այդ երկու տարատեսակների միաժամանակյա առկայության պահանջ։
ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը ՀՅՔԴ/0414/04/083 քաղաքացիական գործի շրջանակներում կայացված որոշմամբ արձանագրեց, որ այն դեպքում, երբ տվյալ դրամականպարտավորության հիմքում ընկած են օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտեր,վճարային պարտավորությունն անվիճելի է։
Ընդ որում, սնանկության գործի հարուցման հիմնական չափանիշ օրենքը համարում է անվճարունակությունը, քանի որպարտքերի հանրագումարի չափը համարվում է անվիճելի փաստ, և պարտատերերիպահանջները պարտապանի կողմից վիճարկելը դատարան դիմելու արգելք չի հան1 Տե՛ս Белых В., Правовое регулирование предпринимательской деятельности в России, Москва, 2005, էջ 293։
2 Տե՛ս Բարսեղյան Տ., Էջ 157։
3 Տե՛ս http։
//www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=52753, քաղաքացիական գործ թիվ ՀՅՔԴ/0414/04/08։
դիսանում։
Վիճարկման դեպքում պահանջի հիմնավորվածությունը, ինչպես նաևպարտքերի հանրագումարի չափը կարող է որոշել դատարանը1։
ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 25.02.2008 թ. որոշմամբ2 մեկ անգամ ևսհաստատվում է, որ օրենքը հիմնվում է անվճարունակության կանխավարկածի վրա։
Ընդ որում, «անվճարունակության կանխավարկածն» իր հերթին հիմնվում է պարտապանի «բարեխղճության և պարտաճանաչության կանխավարկածի» վրա, այսինքն՝եթե պարտապանը չի կատարում իր պարտավորությունները, ապա ի սկզբանե պարտավորության չկատարումը բացատրվում է ոչ թե նրա անբարեխղճությամբ, այլ վճարում կատարելու կարողության բացակայությամբ։
Այս համատեքստում ցանկանում ենք անդրադառնալ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանիթիվ ԵԿԴ/0074/04/093 գործով կայացված որոշմանը։
Այս գործի շրջանակներումխնդրո առարկա էր դարձել հետևյալ հարցը. արդյոք սնանկ ճանաչելու հիմքումդրված գործարքների վիճարկման պայմաններում պարտավորությունը համարվո՞ւմ էանվիճելի, և արդյոք սնանկ ճանաչելու հիմքում դրված գործարքների վիճարկումըկարո՞ղ է համարվել տվյալ պահանջի դեմ առարկելու բավարար հիմքի առկայություն։
Վճռաբեկ դատարանը գտավ, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2րդ մասի «բ» կետի հիմքով վճարային պարտավորությունների անվիճելի լինելը կասկածի տակ առնելու համար բավարար է ոչ միայն պարտապանի պարտավորությանկամ կետանցի բացակայության փաստն ապացուցող հիմքերի առկայությունը, այլնյութաիրավական վեճի առկայությունը, որն ինքնին պարտավորության վիճելիությունը հավաստող հիմք է, և որ «պահանջի դեմ առարկելու բավարար հիմքեր» ձևակերպումը ներառում է նաև պարտավորության հիմքերի հետ կապված նյութաիրավականվեճի առկայությունը։
Ելնելով վերոգրյալից` Վճռաբեկ դատարանը գտավ, որ կողմերիմիջև ծագել է նյութաիրավական վեճ, որը քննարկվում է մեկ այլ գործի վարույթում,իսկ պատասխանողի կողմից հայցադիմում ներկայացնելը, ինչպես նաև հայցադիմումը վարույթ ընդունելու մասին դատարանի որոշման առկայությունը գնահատվում էորպես ապացույց այն մասին, որ պատասխանողը բավարար հիմքեր ունի սնանկ ճանաչելու պահանջի դեմ առարկելու համար։
Վճռաբեկ դատարանը, թիվ 3-2475 (ՏԴ) գործի շրջանակներում պատասխանելով«արդյոք սուբյեկտին սնանկ (անվճարունակ) ճանաչելիս դատարանը պե՞տք է անդրադառնա նյութաիրավական վեճի առկայությանը» հարցին, նշում է. «Դատարաններըվիճելիության հիմքով սնանկության պահանջը մերժելիս չպետք է ըստ էության անդրադառնան նյութաիրավական վեճին` չսահմանափակելու համար այդ վեճի քննության համար դատարան դիմելու անձի իրավունքը»4։
Չնայած այն հանգամանքին, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը համալիր ևամբողջական կարգավորման է ենթարկում այս ոլորտի հարաբերությունները, այնուամենայնիվ այն ունի որոշակի թերություններ, որոնք պետք է շտկվեն։
Նախ առաջինիսկ հայացքից նկատվող, թվում է թե ոչ այնքան կարևոր, սակայն իրականում էականթերություններից մեկն այն է, որ օրենքում բացակայում է հիմնական հասկացությունների մեկնաբանմանը նվիրված հոդվածը, մինչդեռ սա այն նորմատիվ-իրավականակտն է, որը ՀՀ օրենսդրության համակարգ է ներմուծում նոր հասկացություններ։
1 Տե՛ս Карелина С., Правовое регулирование несостоятельности (банкротства)։
учеб.-практ. пособое, Москва,2002 , էջ 24։
2 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 25.02.2008 թ. թիվ ՍԴ-735 որոշումը, հասանելի էր դատականիշխանության պաշտոնական կայքում՝ http։
//www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=42089։
3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական գործերովորոշումների ընտրանի (հունվար-դեկտեմբեր 2011)», Երևան, 2012, էջ 74-79։
4 Տե՛ս «Վճռաբեկ դատարանի որոշումների ընտրանի (սեպտեմբեր-դեկտեմբեր 2006)», Երևան, 2007, էջ446։
«Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն` եթե նորմատիվ իրավական ակտում կիրառվում են նոր բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ, որոնքառանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, ապա այդ իրավական ակտովպետք է տրվեն դրանց սահմանումները (հոդված 42)1։
Հիմնական հասկացությունների բացակայությունը հանգեցրել է նրան, որ սնանկության առանձին ընթացակարգերի, սուբյեկտների, կատեգորիաների բնորոշումներըկա՛մ բացահայտված չեն օրենքով (սնանկություն, անվճարունակություն, կառավարիչ,ժամանակավոր կառավարիչ, պարտատերերի ժողով-խորհուրդ), կա՛մ տրվում ենառանձին հոդվածների շրջանակներում (ֆինանսական առողջացում, ֆինանսականառողջացման ծրագիր, կառավարիչների ինքնակարգավորվող կազմակերպություն,ապահովված պարտավորություններ), ինչն ավելորդ ծանրաբեռնվածություն է օրենքիառանձին հոդվածների համար։
Հաջորդ կարևոր խնդիրը օրենքի նպատակների վերաբերյալ առանձին հոդվածիբացակայությունն է։
Ինստիտուտի նպատակների օրենսդրական ամրագրումնառանցքային նշանակություն ունի, քանի որ օրենքի նպատակների հետ է կապվումսնանկության վարույթի իրավական կարգավորման ուղղվածությունը։
Կարծում ենք՝ օրենքում «սնանկություն» հասկացության սահմանման դեպքումինստիտուտի ամբողջական և ճիշտ ընկալման համար պարտադիր պետք է մատնանշվեն դրա բնութագրիչ հատկանիշները, ինչպես նաև հետևանքները այն սուբյեկտի համար, ով կարող է սնանկ ճանաչվել։
Բացի այդ՝ օրենքը չունի հասարակությանսոցիալական պաշտպանության իրականացման և ապահովման համար անհրաժեշտծանրաբեռնվածություն (որպես ասվածի հավաստում՝ բավական է հիշել օրենքի 82րդ հոդվածը և դրա մեկ կողմից արված վերլուծությունը)։
Օրենքով նախատեսվածպարտատերերի պահանջների բավարարման կարգը չի համապատասխանում իրավունքի` որպես սոցիալական կարգավորչի դերին ու նշանակությանը։
Սա այն կարևորագույն խնդիրներից մեկն է, որին օրենսդիրը պետք է այլ մոտեցում դրսևորի։
Անդրադառնալով օրենքի 82-րդ հոդվածով նախատեսված պարտատերերի պահանջների բավարարման հերթականությանը՝ կարծում ենք, որ այն պետք է ենթարկվի զգալի փոփոխությունների՝ ստորև նշված հիմնավորումներով։
Օրենքի 82-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ապահովված պարտատերերի պահանջները, կառավարչի վարձատրությունը և վարչական ծախսերը հատուցելուց հետո միայն բավարարվում են այն քաղաքացիների պահանջները, որոնց առջև պարտապանը պատասխանատվություն է կրում նրանց կյանքին կամ առողջությանը վնասպատճառելու համար` համապատասխան պարբերական վճարումների կապիտալացման հաշվարկի միջոցով, ինչպես նաև պարտապան քաղաքացու նկատմամբ ալիմենտների գծով (երեխա, անաշխատունակ ծնող, անաշխատունակ ամուսին), աշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջները (ներառյալ` պարտապանին սնանկճանաչելու մասին վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից մինչև լուծարումն առաջացած), բայց ոչ ավելի, քան պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահին նախորդող 6ամիսը, հեղինակային պայմանագրերով վարձատրությունների վճարումները և սույնհերթի պահանջների բավարարումից առաջացած եկամտային հարկի ու պարտադիրկուտակային կենսաթոշակային վճարումները։
Կարծում ենք, որ օրենքի 82-րդ հոդվածով սահմանված հերթականության մեջփոփոխություններ կատարելու վերաբերյալ առաջարկը բխում է նաև դրա դրույթներըՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանեցնելու անհրաժեշտությունից, քանի որդրանք հակասում են Սահմանադրության մի շարք նորմերին։
1 Տե՛ս «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենք, ՀՀՊՏ 02.05.21/15(190), հոդված 42։
ՀՀ Սահմանադրության 1-ին, 37-րդ, 48-րդ հոդվածների վերլուծությունից հետևում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը սոցիալական պետություն է։
Ստացվում է, որ այն պայմաններում, երբ Սահմանադրությամբ սոցիալական հռչակված պետության խնդիրն է մարդու իրավունքների պաշտպանության երաշխիքների ամբողջական և գործուն համակարգ, այդ թվում՝ իրավական համակարգ ստեղծելու, օրենսդրական երաշխիքների ապահովման միջոցով մարդկանց սոցիալական պաշտպանվածության և բարեկեցության բարձրացումը1, Սնանկության մասին ՀՀ օրենքի 82-րդհոդվածը շեղվում է սոցիալական պետության գաղափարից և առաջնորդվում միայնշուկայական հարաբերություններին բնորոշ գույքային ապահովվածության գերապատվության, մասնավոր շահերի առաջնահերթության սկզբունքներով։
Նման պայմաններում մեր կարծիքով հակասոցիալական է ոչ միայն Օրենքի այնդրույթը, որը նախատեսում է, որ 2-րդ հերթով են բավարարվում այն քաղաքացիներիպահանջները, որոնց կյանքին կամ առողջությանը պարտապանը վնաս է պատճառելկամ որոնց նկատմամբ ունի ալիմենտային պարտավորություններ2, այլև այն, որ պահանջների բավարարման 3-րդ հերթի շրջանակներում կարող են բավարարվել միայնաշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջները (ներառյալ` պարտապանինսնանկ ճանաչելու մասին վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելու պահից մինչև լուծարումն առաջացած), բայց ոչ ավելի, քան պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահին նախորդող 6 ամիսը։
Այսպիսի կարգավորման շրջանակներում առանց բավարարման ենմնում անձանց աշխատանքային պայմանագրերից բխող այն պահանջները, որոնքառաջացել են սնանկ ճանաչելու պահին նախորդող 7 ամիս առաջ։
ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որգործատուին ներկայացվող պահանջները պետք է լինեն պատճառաբանված։
Հետևաբար վերը նշվածից հետևում է, որ եթե սնանկ ճանաչված գործատուին ներկայացվածաշխատանքային պայմանագրերից բխող պահանջները հիմնավոր են, ապա դրանքպետք է բավարարվեն սնանկության վարույթի շրջանակներում առաջնահերթ՝ անկախ այդպիսի պահանջների առաջացման ժամանակից։
Նշված նորմերը մեկ անգամ ևս հիմնավորում են, որ ապահովված պարտատերերի պահանջները պետք է բավարարվեն ընդհանուր կարգով` պարտապանի աշխատողների և կյանքին կամ առողջությանը պատճառած վնասների համար պարտապանից հատուցում ստացող անձանց պահանջները բավարարելուց հետո միայն։
Ի դեպ,պարտապանի աշխատողները և կյանքին կամ առողջությանը պատճառած վնասներիհամար պարտապանից հատուցում ստացող անձինք պետք է ընդգրկվեն ոչ թե միմյանց հաջորդող, այլ մեկ հերթի շրջանակում` սոցիալապես խոցելի այս երկու սուբյեկտների համար էլ ապահովելով իրավունքների պաշտպանության հավասար հնարավորություններ։
Տարբեր հերթերում նախատեսելու դեպքում առաջին հերթ պետք էլինեն կյանքին կամ առողջությանը պատճառած վնասների համար պարտապանիցհատուցում ստացող անձանց պահանջները, երկրորդում՝ պարտապանի աշխատողների պահանջները՝ անկախ դրանց առաջացման ժամանակից։
Նույն տրամաբանությամբ առաջարկում ենք փոփոխություն կատարել նաև ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 70-րդ հոդվածում3։
1 Նկատի է առնվում նաև սոցիալական ապահովության համակարգը, որն առաջին հերթին առնչվում էխեղված ճակատագրերին՝ հաշմանդամություն, հիվանդություն, կերակրողի կորուստ, գործազրկություն,անապահով ծերություն և այլն, ինչպես նաև սոցիալական ապահովագրության գործուն համակարգի առկայությունը, որը կարգավորում է սոցիալական ռիսկը։
2 Ավելի մանրամասն տե՛ս ՀՀ ընտանեկան օրենսգիրք, հոդվածներ 68-րդ, 73-րդ, 75-րդ, 77-րդ, 81-րդ, 82րդ, 83-րդ, 84-րդ, 85-րդ։
3 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 70-րդ հոդվածում խոսվում է իրավաբանական անձանց լուծարմանդեպքում պահանջների բավարարման կարգի մասին։
Նույն տրամաբանությունը գործում է նաև այստեղ։
Օրենքում պետք է կատարվի փոփոխություն՝ սնանկության հիմքերի հայտնաբերման դեպքում հարկադիր կատարողի վրա պարտականություն դնելով կատարողական վարույթում պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահանջով դիմել դատարան։
Մինչև 22.12.2010 թ. փոփոխությունը «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի՝ պարտատիրոջ կամ այլ անձանց՝ դատարան դիմելու պարտականությունը վերտառությամբ 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ սնանկության հիմքերի հայտնաբերմանդեպքում հարկադիր կատարողը պարտավոր է պարտապանին սնանկ ճանաչելուհայցադիմումով դիմել դատարան՝ անկախ նրանից՝ այդ բոլոր կատարողական վարույթները գտնվում են նույն հարկադիր կատարողի մոտ, թե՝ ոչ։
Օրենքի՝ վերը նշված (մինչև փոփոխությունը և դրանից հետո) հոդվածների վերլուծության հիման վրա կարծում ենք, որ այդ առումով առավել ճիշտ իրավական կարգավորում էր նախատեսում «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածը նախկին խմբագրությամբ։
Ներկա իրավակարգավորման պայմաններում հարկադիր կատարողը, գույքի բռնագանձման վերաբերյալ վճռի հարկադիր կատարման ընթացքումպարտապանի ողջ գույքի վրա բռնագանձում տարածելու պարագայում պարզելով, որայդ գույքը օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկի ևավելի չափով բավարար չէ պարտատիրոջ (պահանջատիրոջ) հանդեպ պարտավորությունների ամբողջական կատարումն ապահովելու համար կամ դատական ակտերիհարկադիր կատարման ծառայության որևէ կատարողական վարույթ(ներ)ով պարտատիրոջ (պահանջատիրոջ) պահանջը բավարարելու դեպքում՝ գույքի օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկի և ավելի չափով անբավարարության դեպքում անհնարին կդառնա այդ կամ այլ կատարողական վարույթ(ներ)ովորևէ այլ պարտատիրոջ (պահանջատիրոջ) հանդեպ պարտավորությունների ամբողջական կատարումը, պարտավոր է անհապաղ կասեցնել կատարողական վարույթ(ներ)ը և առաջարկել պարտատիրոջն ու պարտապանին նրանցից որևէ մեկի նախաձեռնությամբ ոչ պակաս, քան 60-օրյա ժամկետում սնանկության հայց ներկայացնել դատարան, և եթե կատարողական վարույթը կասեցնելու որոշումը հրապարակելուց հետո ի հայտ են գալիս նոր պարտատերեր կամ արդեն հայտնի պարտատերը կամպարտապանը դիմում են հարկադիր կատարողին կատարողական վարույթը չվերսկսելու դիմումով, ապա հարկադիր կատարողն առաջարկում է նրանց սնանկությանհայց ներկայացնել դատարան և կատարողական վարույթ չի վերսկսում։
Եթե սույնմասով սահմանված ժամկետում պարտապանի կամ պարտատիրոջ կողմից սնանկության հայց չի ներկայացվում դատարան, կամ ի հայտ չեն գալիս նոր պարտատերեր,ապա հարկադիր կատարողը վերսկսում է կատարման վարույթը։
Մեր կարծիքով՝ հարկադիր կատարողը, կատարողական վարույթի ընթացքումպարզելով, որ առկա են պարտապանի սնանկության հիմքերը, պետք է դիմի դատարան նրան սնանկ ճանաչելու պահանջով՝ չսպասելով պարտապանի կամ նրա պարտատերերի՝ դատարան դիմելու իրավունքի իրականացմանը, այնինչ «Սնանկությանմասին» ՀՀ գործող օրենքը միանգամայն այլ կարգավորում է նախատեսում։
Օրենքի նախկին խմբագրությամբ 6-րդ հոդվածի առավելությունը այն է, որԴԱՀԿ ծառայողի համար դիմում ներկայացնելու միակ հիմքը այն էր, թե տնտեսվարող սուբյեկտի կատարողական վարույթներով պարտատիրոջ (պարտատերերի) պահանջի բավարարումը կհանգեցներ այլ կատարողական վարույթներով պարտատիրոջ(պարտատերերի) հանդեպ պարտավորության կատարման անհնարինությանը` գույքիանբավարարության հետևանքով։
Օրենսդրի այս ձևակերպումը վերլուծելիս ակնհայտ է, որ հարկադիր կատարողի կողմից սնանկության դիմումով դատարան դիմելուհամար անհրաժեշտ էր ամենաքիչը երկու կատարողական վարույթ, մինչդեռ ներկայումս օրենքով նախատեսվում է նաև այն դեպքը, երբ պարտապանի գույքն անբավա րար է նույն կատարողական վարույթում գտնվող մեկ այլ պարտատիրոջ պահանջըբավարարելու համար։
«Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը նախկինում ավելի ճիշտկարգավորում ուներ՝ համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում հարկադիրկատարողի վրա դնելով սնանկության հայց ներկայացնելու պարտականություն։
Այն դեպքում, երբ պարտապանը, պարտատերը չեն դիմում դատարան սնանկճանաչելու պահանջով, անվճարունակ սուբյեկտները շարունակում են գործել՝ մտնելով նոր քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մեջ, ստանձնելով նոր պարտականություններ, և բնականաբար լրացուցիչ խոչընդոտներ են ստեղծում իրենցհետ այդ հարաբերությունների մեջ մտնող սուբյեկտների համար։
Ավելին, նման անվճարունակ տնտեսվարող սուբյեկտների առկայությունը հնարավորություն չի տալիսստանալ ՀՀ տնտեսության իրական պատկերը, և տնտեսական վերլուծություններըբերում են սխալ հանգուցալուծումների։
Նման սուբյեկտների գոյությունը հանգեցնումէ նաև պետական բյուջեի ոչ իրական կազմման և պլանավորման։
Չպետք է մոռանալ,որ սնանկության ինստիտուտը կապված է հիմնականում գործարարության հետ.սնանկ են ճանաչվում անհատ գործարարները և իրավաբանական անձինք, որոնքիրավունք են ստանում զբաղվելու գործարարական գործունեությամբ միայն պետական գրանցման պահից, որն էլ իր հերթին հետապնդում է արդյունավետ հարկահանություն և տվյալ ոլորտի հաշվառում իրականացնելու, գործարարական շրջանառության մասնակիցների վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրման նպատակ։
Մինչդեռ անվճարունակ պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահանջով դատարան չդիմելուև նրան սնանկ չճանաչելու արդյունքում ի չիք են դառնում պարտապան անհատ ձեռնարկատիրոջ, իրավաբանական անձի՝ պետական գրանցմամբ հետապնդվող նպատակները։
Բացի այդ՝ անվճարունակ, իր պարտականությունները չկատարող կամ անբարեխիղճ կատարող սուբյեկտին գործարարական շրջանառությունից ժամանակինչհեռացնելու դեպքում ոտնահարվում են նաև գործարարական շրջանառության մյուսմասնակիցների իրավունքներն ու շահերը։
Պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին տեղեկություններ են զետեղվում ՀՀհրապարակային ծանուցումների պաշտոնական կայքում, որի միջոցով հնարավոր էտեղեկանալ սնանկ ճանաչված սուբյեկտների մասին և խուսափել նրանց հետ հարաբերությունների մեջ մտնելուց։
Այն դեպքում, երբ օրենքով նման պարտականություններ ունեցող սուբյեկտները սնանկության պահանջով չեն դիմում դատարան, քաղաքացիական և գործարարական շրջանառության մնացած մասնակիցները պարտապանի անվճարունակության մասին տեղեկատվության բացակայության պայմաններում նրա հետ կարող են մտնել նոր հարաբերությունների մեջ և շղթայական սնանկության սկզբունքով իրենք ևս կարող են հայտնվել անվճարունակության վիճակում։
Հարկադիր կատարողի համար սնանկ ճանաչելու պահանջով դատարան դիմելուպարտականություն նախատեսելը կոչված է ապահովելու նաև ոչ մեծ պահանջներունեցող պարտատերերի շահերը՝ պայմանավորված պարտապանի նկատմամբ ունեցած պահանջի և սնանկության պահանջով դատարան դիմելու համար գանձվող պետական տուրքի չափով1։
Նման դեպքում ոչ մեծ պահանջներով պարտատերերը նախընտրում են չդիմել դատարան՝ պարտապանին սնանկ ճանաչելու պահանջով, մանավանդ այն դեպքում, երբ բավարար երաշխիքներ չունեն, որ պարտապանը ունի գույք,կամ նրա գույքը բավարար կլինի՝ պարտատիրոջ բուն սկզբնական պահանջը և դատական ծախսերը փոխհատուցելու համար։
Ասվածը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ ԴԱՀԿ ծառայության համար համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում սնանկության հայցով դատարան դիմելու1 Տե՛ս «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենք, ՀՀՊՏ 1998.01.11/1, հոդված 9։
պարտականություն նախատեսելը կունենա դրական նշանակություն իրենց պարտավորությունները չկատարող կամ անբարեխիղճ կատարող սուբյեկտների ստանձնածպարտականությունների կատարման և պարտատերերի պահանջների բավարարմանառումով, ինչն էլ կմեծացնի պարտատերերի պահանջների բավարարման և նրանցիցյուրաքանչյուրի շահերի պաշտպանության հնարավորությունները։
Սնանկության հետևանքով տնտեսվարող սուբյեկտների դուրս գալը քաղաքացիաիրավական շրջանառությունից կբերի նաև տնտեսության առողջացման և իրական պատկերի ստացման։
Մարո ՄարգարյանՍՆԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸԲանալի բառեր՝ սնանկություն, անվճարունակություն, պարտապան, պարտատեր, վճարային պարտավորություն, սնանկության հիմքեր, սնանկության ինստիտուտ, տնտեսական հարաբերություն, կամավոր և հարկադիր սնանկություն ։
| Սնանկության հարաբերությունների իրավական կարգավորումը յուրաքանչյուր պետության տնտեսական կայունության երաշխիքներից մեկն է։
Հետազոտության հիմնական նպատակն է համալիր ուսումնասիրության ենթարկել սնանկության ինստիտուտը կարգավորող օրենսդրության համակարգը և դրանում առկա խնդիրների վերհանման արդյունքում տալ տեսականորեն հիմնավորված այնպիսի առաջարկներ, որոնք, հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության՝ դեռևս ձևավորվող իրավական համակարգի առանձնահատկությունները, կնպաստեն ոլորտի իրավական կարգավորման արդյունավետության բարձրացմանը։
|
Անհերքելի ճշմարտություն է, որ ցանկացած կազմակերպության շարժիչ ուժը այդ կազմակերպությունում աշխատող անձն է, որի աշխատանքից կախված են ինչպես կազմակերպության հաջողությունները, այնպես էլ կազմակերպության կառավարման արդյունավետությունը: Ավելին, կազմակերպության իմիջը և հեղինակությունը սկսում են ձևավորվել այն կարծիքից, թե ով է այդ կազմակերպությունում աշխատող անձը և ինչպիսին է նրա սոցիալ-մշակութային միջավայրը: Այլ կերպ ասած, կազմակերպության իմիջը որոշվում է դրանում աշխատող մարդկանց վարքագծով, որի ձևավորման գործում կարևոր դեր է խաղում կազմակերպության ղեկավար վարքը: Կառավարչական վարքագիծը նույնպես կարևոր գործոն է հարկային մարմնի կառավարման համակարգում: Դա կախված է կառավարման վարքագծի մոդելից, թե հարկատու մարմնի «աչքում» ինչպիսին է հարկային մարմնի պատկերը, ինչը հարկ է վճարում նրանց պատրաստակամության համար: ՀՀ հարկային համակարգում կառավարման վարքագծի մոդելի ուսումնասիրությունը և արդյունավետ մոդելի ներդրումը կարևոր խնդիր է, քանի որ հարկային մարմնի կերպարը կախված է վարքագծի մոդելից, և հետևաբար `հարկերի հավաքագրման արդյունավետությունից: գործառույթները: Այդ պատճառով խնդրի լուծումների որոնումը գերակա խնդիր է, ինչը հանդիսանում է խնդրի հրատապության և հրատապության պատճառը: Հասկանալի է, որ հարկային եկամուտների ապահովման գաղտնիքը հարկային մարմնի կերպարի մեջ է: Պատկեր, որն ուղղակիորեն կախված է հարկային մարմնի կառավարման համակարգում կառավարման վարքի մոդելից: Եվ որպեսզի կառավարման վարքագծի մոդելը արդյունավետ լինի, որը հաշվի է առնում հարկային պաշտոնյաների բոլոր կարծրատիպերը, անհրաժեշտ է իրականացնել հարկային մարմնի գործառույթների օբյեկտիվ և արդարացի գնահատում: Գործառույթների գնահատման արդյունքում հնարավոր կլինի պարզել դրանց կատարման արդյունքում առաջացած թերությունները և մշակել վարքի կանոններ, որոնք արդյունավետ կդարձնեն կառավարման վարքագծի մոդելը: Ընդհանրապես, ղեկավար վարք ասելիս նախ պետք է հասկանալ կազմակերպության մեջ ձևավորված սոցիալական նորմերը, արժեքային կողմնորոշումները, բարոյական հայացքները, սոցիալական սպասումներն ու գնահատականները, վարքի ձևերն ու օրինաչափությունները, ստեղծագործական մթնոլորտը, աշխատողների կարողությունները, մենեջերի անձնական ոճերը և այլն , Աշխատող անձի համար կարևոր է իմանալ, թե կազմակերպությունն ինչպիսի սոցիալական-մշակութային վարքագծի օրինակներ է առաջ քաշում `լուծելով կազմակերպության աշխատողների համար կարևոր համարվող այլընտրանքը` անձը աշխատանքի համար կամ աշխատանքը անձի համար: Առաջին դեպքում կատարողը կարևոր է կազմակերպության համար, իսկ երկրորդ դեպքում `նախաձեռնողը: Կախված կազմակերպության կողմից ընտրված այլընտրանքներից `այն ստանում է իր համապատասխան դրսևորումը աշխատակիցների կողմից նրանց գործառույթների իրականացման գործում: Այս համատեքստում, եթե դիտարկենք հարկային մարմինը, որի ամենակարևոր առաքելություններից մեկը հարկային եկամուտների ապահովումն է, ապա պարզ է դառնում, որ դրա կառավարման վարքագիծը որոշիչ դեր է խաղում հարկային մարմնի կառավարման համակարգում: Հարկային մարմնի կառավարման վարքագիծը որոշում է հարկահավաքի գործառույթն իրականացնող հարկային սպայի դերը, հետեւաբար `վերջինիս կատարած աշխատանքի արդյունավետությունը: Մասնավորապես, կախված այն բանից, թե հարկային աշխատողը համարվում է կատարող կամ նախաձեռնող, այն իր համապատասխան արձագանքն է գտնում ինչպես հարկային ծառայողի գործառույթների իրականացման, այնպես էլ հարկային մարմնի կերպարի ձևավորման մեջ: Պատկեր, որն առաջին հերթին ամփոփում է հարկ վճարողների պատկերացումները հարկային մարմնի վերաբերյալ, և որից հարկ վճարողն արտահայտում է իր պահվածքը և ցույց տալիս հարկային համապատասխան կարգապահություն: Սա անվերջ շղթա է, որի կապող օղակը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում օգտագործվող կառավարման վարքն է: Այդ պատճառով հարկային մարմինը, որը զբաղվում է հարկային եկամուտների ապահովմամբ, պետք է առաջին հերթին ուշադրություն դարձնի կառավարման վարքագծի մոդելին: Վարքի տեսակետից ՀՀ հարկային համակարգում ձևավորվում են հարկային ծառայողների վարքագծի կանոնները, որոնք հաստատվում են Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի որոշմամբ 12: Ըստ այդ որոշման, վարքագծի կանոնները հարկային ծառայության համար պարտադիր են իրենց պարտականությունների կատարման ընթացքում, նրանք կոչված են ուղղորդելու հարկային ծառայողներին Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2002 թվականի հոկտեմբերի 10-ի N 1624-Ն որոշման մեջ: , 125 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, ինչպես նաև հարկ վճարողների տեղեկատվություն այն մասին, թե ինչպիսի վարք պետք է ակնկալել հարկային պաշտոնյաներից իրենց աշխատանքի ընթացքում: Մասնավորապես, վերոհիշյալ որոշումը սահմանում է հարկային ծառայողների վարքագծի հետևյալ կանոնները. Անպայման հավատարմություն և նվիրվածություն ցուցաբերել Հայաստանի Հանրապետությանը, հարգել Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշը (դրոշ, զինանշան, հիմն) և պետական լեզուն: համապատասխանել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության, օրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջներին: Չհրապարակել պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց կողմից վարվող քաղաքականությանը: Ձեռնպահ մնալ գործողություններից, որոնք կարող են խոչընդոտել պետական մարմնի աշխատանքին կամ վարկաբեկել և վարկաբեկել վերջինիս կամ հարկային ծառայության վարկանիշը, հարկային ծառայողի կոչումն ու հեղինակությունը. առաջնորդվել բարոյական նորմերով ՝ հիմնված մարդկության, արդարության և ազնվության սկզբունքների վրա: Հարգել մարդու արժանապատվությունը ՝ անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից, քաղաքական կամ այլ տեսակետներից, սոցիալական ծագումից, պաշտոնական դիրքը, գույքը կամ այլ կարգավիճակ; Be Լինել անկողմնակալ, անկողմնակալ, զուսպ ու օրինակելի: Արկին անհարկի շեշտեց իր պաշտոնական դիրքը: Չ ցույց տալ վախկոտություն կամ անհարկի զգայունություն ոչ ստանդարտ կամ արտակարգ իրավիճակներում, եղեք հավասարակշռված: լինել կարգապահ, ճշտապահ, հասարակության և պետության շահերը վեր դասել անձնականից, ամբողջովին նվիրված լինել գործին: Նպաստ Նպաստել հասարակության համոզմունքի ձևավորմանը և պահպանմանը, որ հարկային ծառայությունը հիմնված է անաչառության, ազնվության և արդյունավետության գաղափարի վրա: Քաղաքավարի լինել հարկատուների, գործընկերների, ենթակաների և կառավարման նկատմամբ: Խուսափեք ցանկացած տեսակի հովանավորությունից, միջնորդությունից, աջակցությունից, խորհրդատվությունից; որի արդյունքում հարկային օրենսդրության պահանջների կատարումը կարող է խոչընդոտվել `ծառայության ընթացքում օգտագործել միայն բարոյական միջոցներ` նպատակին հասնելու համար. Չեք ձեր վարքով կախվածության մեջ դնում որևէ անձի: Էլ խուսափել ավելորդ խոստումներից, գիտակցել իր խոսքի արժեքն ու կարևորությունը, տվյալ խոստման հնարավոր բացասական հետևանքները: Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը: Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկությունները, դիմումները և բողոքները: Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ: Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը: Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկները, դիմումները և բողոքները: Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ: Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը: Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկները, դիմումները և բողոքները: Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ: Հարկային աշխատողի վարքի վերոնշյալ կանոնները, որոնք առաջին հայացքից կատարյալ են թվում, չեն լրացնում հարկային մարմնի կառավարման վարքագիծը և հստակ պատկերացում չեն տալիս հարկային մարմնի կառավարման վարքագծի մոդելի մասին: Նախևառաջ, չնայած այն բանին, որ վարվելակերպի այս կանոնները հրապարակվում են հարկային մարմնի պաշտոնական կայքում, վստահորեն կարելի է ասել, որ 127 Կառավարության շատ հարկատուներ ավելի քիչ տեղեկացված են վարվելակարգի մասին: Դա հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ Հայաստանի Հանրապետությունում հաշվառված հարկ վճարողների մեծ մասը փոքր և միջին հարկատուներ են, ովքեր ընդհանրապես հետաքրքրված չեն հարկային աշխատողի վարքագծի կանոններով: Այս տեսանկյունից փաստ է, որ հարկ վճարողների ընկալումները հարկային մարմնի կերպարի վրա հիմնված չեն վերոնշյալ վարքագծի կանոնների վրա, հատկապես, երբ վարվելակերպի սահմանված կանոնները հաճախ չեն համապատասխանում իրականությանը: Երկրորդ, հարկային պաշտոնատար անձանց վարքի վերոնշյալ կանոնները առավել զսպող մեխանիզմներ են, որոնց միջոցով հարկային մարմինը խիստ տեխնիկական հսկողություն է սահմանում հարկային պաշտոնատար անձանց նկատմամբ: Արդյունքում, հարկային ծառայողն ավտոմատ կերպով բարձրանում է կատարող, որի պահանջները և վարքի խիստ կանոնները աշխատողին ստիպում են պաշտոնապես ձեւակերպել ինչպես գործառույթների կատարումը, այնպես էլ գործառույթների կատարումից բխող աշխատանքի արդյունքները: Ընդհանուր առմամբ, ստեղծված իրավիճակում հարկային ծառայողը, որպես կատարող, զարգացնում է վարքագիծ, որը խեղաթյուրում է հարկատուի կերպարը հարկատու-հարկային սպա հարաբերությունների արդյունքում: Արդյունքում, հարկ վճարողը նախընտրում է մնալ ստվերում, հատկապես, երբ օրենսդրության մեջ կան սխալ մեկնաբանություններ և բացեր: Երրորդ, հարկային պաշտոնատար անձանց վարքի վերոնշյալ կանոնները գաղափար չեն տալիս հարկային համակարգում աշխատող մարդկանց կարծրատիպերի մասին: Մասնավորապես, հարկային ծառայության վարքագծի կանոնները ոչ մի ընդհանուր բան չունեն կառավարման վարքագծի 4 հիմնական կարծրատիպերի `տնտեսական-մարդկային, տեխնիկական-մարդկային, հոգեբանական-մարդկային և բարոյական-մարդկային: Ավելին, հարկային մարմնի կառավարման համակարգում գոյություն չունի կառավարման վարքի հստակ սահմանված մոդել, որը կսահմանի վարքի նորմեր այդ համակարգում աշխատող մարդկանց տարբեր կարծրատիպերի համար: Տնտեսական-մարդկային կարծրատիպը մարդու վարքի դրսեւորում է, որը սերտորեն կապված է տնտեսական շահերի հետ: Այլ կերպ ասած, մարդկանց վարքագիծը աշխատավարձերում, տնտեսական 128 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ այլ դրդապատճառների և շահերի առկայության դեպքում, որոնց միջոցով մարդիկ վճռական են աշխատել: Այնուամենայնիվ, քանի որ աշխատավարձերը հարկային համակարգում համեմատաբար ցածր են, պարգևատրման համակարգը անհամաչափ է, մի կողմից ՝ հարկային պաշտոնատար անձանց գործառույթները գնահատելու արդար և օբյեկտիվ համակարգի բացակայություն, մյուս կողմից ՝ լրացուցիչ և անկանխատեսելի ծախսեր, որոնք կրում են հարկային մարմինները թուլացնում են տնտեսական կարծրատիպի դերը: , Արդյունքում աշխատանքը կատարելու պատրաստակամությունը նվազում է: «Չկա տնտեսական շահ, չկա աշխատանք կատարելու պատրաստակամություն»: Հետեւաբար, այս պայմաններում անիմաստ է խոսել նույնիսկ աշխատանքի արտադրողականության և կառավարման արդյունավետության մասին: Աշխատանքի տրամադրությունն էլ ավելի է նվազում, հատկապես տեխնիկական-մարդկային կարծրատիպի շրջանակներում վարքի կանոնների խստացման արդյունքում: Անկասկած, հարկային աշխատողի վարվելակերպի վերոնշյալ կանոնները տեխնիկական հսկողության գործիքներ են, որոնց գումարվում են աշխատանքի կատարման խիստ վերահսկողությունը, աշխատանքը սահմանված ձևերով և ժամկետներում ներկայացնելու պահանջը, տույժերը չկատարված աշխատանք Այս դեպքում, հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ աշխատանքում թերություններն անխուսափելի են, և աշխատողը կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության ՝ թերության համար, որի դեպքում աշխատողը կարող է ամիսներով զրկվել տնտեսական խթանից, կարելի է հստակ պնդել, որ աշխատանքի նկատմամբ տրամադրությունը նվազում է: միտում ունի. Ավելին, նման իրավիճակում հարկայինի վարքագիծը ամբողջությամբ տեղափոխվում է ճնշող հատված, որը լի է հոգեբանական խնդիրներով, որի առավել ցայտուն դրսևորումն այն է, որ հարկայինը դառնում է «կատարող ռոբոտ», որը կարող է պարգևատրվել լավ գործ է. Այս պարագայում հոգեբանական-մարդկային և բարոյական-մարդկային կարծրատիպերը լիովին անտեսվում են, քանի որ չկան վարքագծի նորմեր, որոնք հաշվի կառնեն հարկային սպայի հոգեբանությունը և բարոյական կառավարման արժեքները: Հատկապես, բացառությամբ շատ քիչ հատուկ դեպքերի, չկան վարքագծի ստանդարտներ և կանոններ, որոնք հուսահատության դաշտ կստեղծեն հարկային ծառայողների համար և նրանց թույլ կտան օգտագործել բարոյական-մարդկային կարծրատիպը ՝ որպես նախաձեռնող հանդես գալու համար: Դրա ապացույցը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում մի շարք ստորաբաժանումների առկայությունն է, ինչպիսիք են Ներքին անվտանգության վարչությունը, Ներքին աուդիտի վարչությունը, Կազմակերպության և վերահսկողության վարչությունը: Սա վկայում է այն մասին, որ հարկային աշխատողի աշխատանքն այնքան անվստահելի է, որ մի քանի ստորաբաժանումներ վերահսկում են նրա աշխատանքը: Ուստի հարկ չկա հարկայինի աշխատակցի նախաձեռնության մասին խոսել: Արդյունքում, հարկային աշխատակցին այլ բան չի մնում, քան կատարել որպես կատարող: Այս դեպքում շատ հաճախ աշխատուժի ցուցանիշների ապահովմամբ տարված հարկային աշխատակիցը ինքնաբերաբար վարվում է այնպես, որ ոչ միայն չի նպատակաուղղվում ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլ նաև ստեղծում է ստվերային տնտեսության աճի նախադրյալներ: Organizationանկացած կազմակերպության, ինչպես նաև հարկային մարմնի գործունեության արդյունավետությունն անմիջականորեն կապված է նրա պատկերի հետ: Այդ պատճառով, կարևորելով կառավարման վարքի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձևավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը: Մասնավորապես, նրանք ուսումնասիրել են ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված վարքագծի կանոնները և թե ինչ ազդեցություն են ունենում այդ կանոնները հարկային ծառայողների կարծրատիպերի ձևավորման վրա: Եվ չնայած հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնները սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության հարկային համակարգում, կառավարման վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսվում է: Դրա ապացույցն այն փաստն է, որ հարկային ծառայողը շատ հաճախ իր գործառույթների կատարման ժամանակ հանդես է գալիս որպես կատարող: Նման պայմաններում, որպես արդյունք, հարկերի հավաքագրման գործառույթների իրականացումը հաճախ ձևակերպվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարևոր են քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը ՝ իջեցված: , ։
| Ինչպես ցանկացած կազմակերպության, այնպես էլ հարկային մարմնի, գործունեության արդյունավետությունը ուղղակիորեն կապված է նրա կերպարի հետ։
Ահա թե ինչու, կարեւորելով կառավարչական վարքագծի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձեւավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը։
Մասնավորապես ուսումնասիրվել են, թե ինչպիսի վարքագծի կանոններ են սահմանված ՀՀ հարկային համակարգում եւ ինչպիսի ազդեցություն ունեն այդ կանոնները հարկային ծառայողների ստերիոտիպերի ձեւավորման գործում։
Եվ չնայած, որ ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված են հարկային ծառայողի վարքագծի կանոններ, սակայն կառավարչական վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսված է։
Դրա վառ ապացույցը այն է, որ հարկային ծառայողը իր գործառույթների կատարման ժամանակ շատ հաճախ հանդես է գալիս որպես կատարող։
Նման պայմաններում որպես արդյունք հարկահավաքման գործառույթների իրականացումը շատ հաճախ ձեւականացվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարեւորություն են ստանում քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը՝ նվազում։
|
Նախաբան Ֆինանսական գրականության մեջ կազմակերպությունների միաձուլումները տարեցտարի ավելի ու ավելի են ուսումնասիրվում `ելնելով դրանց արդյունավետությունից, ինչը բացատրվում է գործարքների քանակով: Համաձայն WilmerHale հետազոտական կենտրոնի 2016 թվականի ուսումնասիրության ՝ ամբողջ աշխարհում այսպես կոչված M&A գործարքների քանակը հասել է գագաթնակետին: Աշխարհում նման գործարքների ընդհանուր արժեքը գնահատվում է 3,89 տրիլիոն դոլար: Միաձուլումների նպատակները կարող են լինել շուկայի աճ, դիվերսիֆիկացում, բազմաթիվ յուրահատուկ հատկությունների կամ ռեսուրսների ձեռքբերում, հարկային բեռի նվազեցում, բայց ի վերջո դրանք բոլորը փոխկապակցված են սիներգիայի գաղափարի ներքո: Սիներգիան այն հավելյալ արժեքն է, որը կազմակերպությունը ձգտում է ձեռք բերել այնպիսի գործարքի արդյունքում, որը հավասար է ստացված համախառն արժեքի և կազմակերպության անհատական արժեքի և վճարված հավելուրդի տարբերությանը: Այսինքն ՝ ստեղծված արժեքը դրական կլինի, եթե կազմակերպությանը հաջողվի ստեղծել ավելի մեծ արժեք, քան վճարել է գործարքի արդյունքում: Այսպիսով, գործարքների հիմնական նպատակը ավելացված արժեքի ստեղծումն է, սակայն պետք է նշել, որ դրանց մեծ մասին չի հաջողվում դրական արդյունք ստեղծել: Որոշ հեղինակներ նշում են, որ ձախողման մակարդակը 50% է [1], իսկ մյուսները նշում են, որ այն կազմում է 70-90% [2]: Հարց է առաջանում, թե ինչու են այդ գործարքները ձախողվում: Ենթադրվում է, որ դրա հիմնական պատճառն այն է, որ կազմակերպության ղեկավարներին չի հաջողվել գտնել մի կազմակերպություն, որը կհամապատասխանի միաձուլման ռազմավարությանը և կստեղծի սիներգետիկ արդյունք [2]: Ընդհանուր առմամբ, Ընդհանուր կազմակերպությունները ձգտում են մեկ կամ ավելի սիներգետիկ արդյունքներ ստանալ այդպիսի գործարքներից: Պետք է նշել, որ տարբեր տեսակի սիներգիաների հանրագումարը սիներգիայի ընդհանուր արժեքն է: Հաստատությունում սիներգիան բաժանված է երկու խմբի. Գործառնական. Ֆինանսական [3] [4] [5]: Գործառնական սիներգիան ներառում է այն դրական արդյունքները, որոնք տեղի են ունենում կազմակերպության գործառնական տարածքներում: Գործառնական սիներգիան կարելի է ձեռք բերել ծախսերի կրճատման, նոր եկամուտների և աճի նոր հնարավորությունների տեսքով: Գործառնական սիներգիայի լավ օրինակ է արտադրական տարածքների միաձուլումը, աշխատողների թվաքանակի օպտիմալացումը և շուկայում գերիշխող դիրքի ձեռքբերումը: Միաձուլման արդյունքում կազմակերպությունը կարող է ավելի բարձր հարկային խնայողություններ ստանալ, որոնք ֆինանսական սիներգիայի հիմնական արդյունքներն են: Պարտքի մեծ ներուժ, քանի որ պետք է նշել, որ և՛ գործառնական, և՛ ֆինանսական սիներգիան հազվադեպ է ավտոմատ կերպով ձեռք բերվում: Դրանք մենեջերներից լրացուցիչ ջանք են պահանջում: Միաձուլման ձախողման հավանականությունը նվազեցնելու համար կազմակերպություններին խորհուրդ է տրվում գնահատել նման գործարքի արդյունքը և հնարավոր սիներգիայի ծավալը: Սիներգիան գնահատվել է շատ տեսաբանների կողմից: Սիներգիայի գնահատումը բոլոր ուսումնասիրությունների խնդիրն է: 2005-ին Damadoran- ը մշակել է ամենատարածված օգտագործվող մոդելներից մեկը, ըստ որի `երեք նպատակային բաղադրիչների գումարը: դրանք են թիրախային կազմակերպության անհատական արժեքը, սիներգիան, որն առաջանում է միաձուլումից և այն պարգևավճարը, որը ձեռք բերողը պատրաստ է վճարել կազմակերպության կառավարման համար: Կազմակերպության արժեքը հավասար է նպատակային կազմակերպության արժեքին: Թիրախային կազմակերպության արժեքը: Թիրախային կազմակերպության անհատական արժեքը: Միաձուլման արդյունքում առաջացած սիներգիան: Չափման համար օգտագործվող մեկ այլ նախադրյալ է այն գաղափարը, որ ղեկավարները միշտ չէ, որ ստանում են սիներգիայի բոլոր ներուժը: Նախորդի համեմատ այս մոդելի տարբերությունը մեծ չէ, նրանց միջեւ ընտրությունը կախված է գնահատման նպատակից: - Թիրախային կազմակերպության արժեքը - Թիրախային կազմակերպության անհատական կազմակերպության արդյունքում `Սիներգիա, որը կարելի է ձեռք բերել գործարքում, - Սիներգիա, որը ձեռք է բերվել գործարքի արդյունքում: հնարավոր սիներգիան Նկար 1. Միաձուլման արդյունքում առաջացած հնարավոր սիներգիայի տեսակները 1 Հնարավոր սիներգիան բոլոր հնարավոր սիներգիաների գումարն է: Ինչպես արդեն նշվեց, դրանք կարելի է դասակարգել երկու խմբի `գործառնական-ֆինանսական: որտեղ ՝ PV (եկամուտներ) - եկամուտների ավելացում; PV (costsyn) - Արժեքի իջեցում; PV (աճման համակարգ) - Աճի սիներգիա; PV (հարկային) - Հարկային սիներգիա; PV (bcsyn) - Պարտքի սիներգիա; PV (drsyn) - discountեղչման սիներգիայի նվազում; PV (CI) - Միաձուլման համախառն արժեքը: 1 Հեղինակային ամփոփագիր Գործառնական համագործակցություն 1. Costախսերի իջեցում - Ամենատարածված սիներգետիկ էֆեկտը, հատկապես նույն շուկայում գործող կազմակերպիչների դեպքում: Դրա օրինակ է վաճառքի կետերում աշխատողների թվի կրճատումը: 2. Բարձրացնել եկամուտները. Երբեմն միաձուլումները կարող են լրացուցիչ եկամուտ բերել, օրինակ ՝ խաչմերուկային վաճառքի միջոցով: 3. Աճի հնարավորություն - այս սիներգիան հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ ձեռնարկությունները միաձուլվում են ՝ շուկաներ թափանցելը հեշտացնելու համար: նոր ֆինանսական սիներգիայի հարկի հաշվարկելի չափելիություն. իրավունք 1. Կորուստի խթանում. աշխարհի շատ երկրներում, ներառյալ Հայաստանում, հարկային օրենսգիրքը սահմանում է, որ կազմակերպությունը պետք է իջեցնի շահութահարկի պարտքը նախորդ տարիների կրած կորուստների պատճառով, մինչդեռ մեկն է միաձուլվող ընկերությունները նախորդ տարիներին մեծ վնասներ են ունեցել, բայց ցածր շահույթի պատճառով չեն կարողացել օգտագործել մյուսը: կրճատում, կա շահութահարկ 2. Հարկի դրույքաչափի իջեցում. Դա կարող է առաջանալ, երբ միաձուլվող ընկերություններից մեկը գտնվում է, օրինակ, ազատ տնտեսական գոտում: Այլ ֆինանսական 1. Աճող պարտքային ներուժ - ֆինանսական հաստատությունների տոկոսադրույքների արդյունքում կազմակերպության չափը մեծանում է ՝ թույլ տալով միջոցներ ստանալ համեմատաբար ցածր տոկոսադրույքով: Միայնակ չափիչների համար: ունեն մեծ 2. discountեղչի տոկոսադրույքի նվազում - ինչպես արդեն նշվեց, միաձուլումների նպատակներից մեկը դիվերսիֆիկացումն է, ինչը, իհարկե, ռիսկն է: Կազմակերպության արժեքի գնահատման CAPM մոդելի միջին դիվերսիֆիկացումը նվազեցնում է β- բետա գործակիցը `նվազեցնելով զեղչի դրույքը: Արդյունքում, կազմակերպության արժեքը մեծանում է: Եզրակացություն Ամփոփելով, կարելի է ամփոփել, որ կազմակերպությունների միաձուլումը կարող է դառնալ նոր հնարավորությունների աղբյուր, բայց իրականում իրականացված գործարքների մեծ մասը չի կարող դրական արդյունք գրանցել: Սրա հիմնական պատճառը մենեջերների ցածր ներգրավվածությունն է, ինչպես նաև հնարավոր սիներգետիկ արդյունքների մասին տեղեկացվածության խնդիրը, քանի որ այդ արդյունքները հաճախ չեն լինում ինքնաբերաբար: Այս խնդիրը լուծելու համար այս հետազոտության մեջ ներկայացվել են գնահատման արդյունավետ մոդելներ, ինչպես նաև անհրաժեշտ է վերահսկել համագործակցությունը: ։
| Սույն հոդվածի նպատակն է մշակել միաձուլումների արդյունքում առաջացող կուտակային համախառն ավելացված արժեքը գնահատելու մոդել` հիմնված մոդելների առկա այլ տարբերակների վրա։
Միաձուլման արդյունքում ավելացված արժեքի՝ սիներգիայի գնահատման վերաբերյալ նախկին հոդվածների մեծ մասը, որպես կանոն, կենտրոնանում է որևէ տեսակի սիներգիայի վրա, մինչդեռ սույն հոդվածի առանձնահատկությունը որ ներկայացված մոդելը հաշվի է առնում տարբեր տեսակի գործառնական և ֆինանսական սիներգիաների համախառն ազդեցությունը։
|
Հասարակության մեջ տեղի ունեցող արմատական փոփոխություններնինքնին ստիպում են նպատակաուղղված բարեփոխումներ իրականացնելկրթական համակարգում, մշակել ապագա մասնագետների պատրաստմանռազմավարական ծրագրեր, արդյունավետ ուղիներ և մեթոդներ։
Հիրավի, անհրաժեշտ է կառուցել այնպիսի կրթական համակարգ, որն ընդունակ լինի միկողմից՝ իրականացնելու ուսանողների պահանջմունքները, նպաստի անձնային զարգացմանը կամ, այլ կերպ ասած, մասնագիտական ես-կոնցեպցիայիձևավորմանը, մյուս կողմից էլ բավարարի հասարակության կողմից պահանջվող` գրագիտության բարձր աստիճանով, մարդասիրական կողմնորոշումներով մասնագետների առկայությունը։
Այս իմաստով պատահական չէ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման անհրաժեշտության մասին խոսելը,քանի որ ներկայումս դրանք կենտրոնական տեղ են զբաղեցնում հասարակության մտավորականացման, կրթության և մշակույթի զարգացման գործընթացում։
Մյուս կողմից՝ հասարակության զարգացման նոր փուլում փոփոխվում ենուսուցման գործընթացի հանդեպ ձևավորվող նպատակների բնույթը, ուղղվածությունը։
Իսկապես, եթե ուսուցում ասելով հասկանում ենք ոչ միայն մարդկության կուտակած փորձի մատուցում ու յուրացում, այլև անմիջապես ուսուցմանգործընթացում նոր ինքնուրույն գիտելիքների ձեռքբերում։
Ժամանակակից ուսումնադաստիարակչական գործընթացն ուղղված էուսումնական գործունեության սուբյեկտների միջև հումանիստական հարաբերությունների հաստատմանը, սոցիալ-տնտեսական շրջանակներին ուսումնառողների հարմարվողականության ապահովմանը, ինքնահաստատմանը և անհատի անձնային որակների և մասնագիտական հնարավորությունների բացահայտմանը։
Դա իր հերթին պահանջում է ուսումնական նորարարական տեխնոլոգիաների մշակում, որ ենթադրում է անհատի զարգացման և նրա մասնագիտական կայացման վրա դրականորեն ազդելու համար ժամանակակիցտեղեկատվական և հաղորդակցման տեխնոլոգիաների կիրառում։
Ուսումնադաստիարակչական գործընթացի բոլոր սուբյեկտների ուշադրության կենտրոնում հայտնվում են ուսումնառող անհատը, ուսուցման բոլոր փուլերում՝ նրաստեղծագործական և մտավոր կարողությունների բացահայտումն ու զարգացումը։
Այսպիսով, ուսուցման ժամանակակից բոլոր տեխնոլոգիաների, մասնավորապես, ՏՀՏ-ի կիրառման հիմնական գործառույթն է՝ հնարավորությունընձեռել գիտական տարբեր ոլորտներում, տարբեր մակարդակի և ուղղվածության ուսուցողական ծրագրերի միջոցով գիտելիքների ձեռքբերման և կատարելագործման համար։
Եվ այս գործընթացում կարևոր է սովորողին դիտել իբրևուսումնական գործունեության սուբյեկտ, իսկ նրա անհատական, անձնայինկոմպետենցիաների զարգացումը՝ ուսումնական գործունեության կարևորնպատակներից մեկը։
Գաղտնիք չէ, որ զարգացման և արդյունավետ իրագործման ամենակարևոր պայմանը մանկավարժի մասնագիտական կոմպետենցիաների բարձր մակարդակն է, քանի որ մանկավարժն է համարվում տեղեկատվության աղբյուրը,առարկայական բովանդակության կրողը, ուսումնական տեխնոլոգիաներիստեղծողը, ուսումնաճանաչողական գործունեության կառավարողը և այլն։
Մանկավարժն ինքն է դասավանդման ֆունկցիոնալ մոդելը լցնում կոնկրետ բովանդակությամբ՝ կախված նրանից, թե որ մոդելով է նա աշխատելու։
Դրա հետմեկտեղ մանկավարժը պատասխանում է մի շարք հարցերի՝ ինչպիսի՞ն պետք էլինի ուսանողի կրթվածության և հոգեբանական պատրաստվածության աստիճանը, որպեսզի ենթադրյալ գործունեությունն իրականանա, ինչպե՞ս պարզելայդ աստիճանը, ինչպիսի՞ նպատակ պետք է դնեն իրենց առջև սովորողները,ինչպե՞ս կազմակերպի իր գործունեությունը, ինչպե՞ս են տեղի ունենալու հսկողությունը և արդյունքների գնահատումը, ի՞նչ չափանիշներով և այլն։
Ահա այսև այլ խնդիրների օպտիմալ լուծման համար առաջին պլան պետք է մղվի այնպիսի անհետաձգելի պայմանների ստեղծումը, որոնց դեպքում մանկավարժական անձնակազմը կստանա համապատասխան որակավորում։
Իհարկե, բավական չէ այս կամ այն տեղեկատվական տեխնոլոգիան միայնյուրացնել, պետք է նաև առանձնացնել և հնարավորինս արդյունավետ օգտագործել նրա այն առանձնահատկությունները և հնարավորությունները, որոնքինչ-որ չափով կարող են ապահովել վերը նշված խնդիրների լուծումը։
Այսինքն՝նպատակների և խնդիրների համակարգը, դրանց բնույթը, տեղեկատվությանկառուցման միջոցները և մատուցման ձևը, հսկման և գնահատման համակարգը, չափանիշները և այլ հարցեր պետք է համահունչ լինեն ուսուցման նպատակներին [2, էջ 3-5]։
ՏՀՏ–ի հարստագույն հնարավորությունները պետք է վերլուծվեն հոգեբանության և դիդակտիկայի տեսանկյունից և օգտագործվեն, երբ դա անհրաժեշտ էուսումնական գործունեության տեսանկյունից։
Այն հարցը, թե որքան արդյունավետ է ուսուցողական ծրագիրը, կարող է լուծվել միայն այն փորձարկելուց հետո։
Այնուամենայնիվ, կարելի է առանձնացնել հոգեբանամանկավարժական միշարք պահանջներ, որոնց պետք է բավարարի ուսուցողական ծրագիրը[7,24-38]։
Ուսուցողական ծրագիրը պետք է.• Թույլ տա կառուցել ուսումնական գործունեության բովանդակությունը՝հաշվի առնելով մանկավարժական հոգեբանության և դիդակտիկայիհիմնական սկզբունքները։
• Հնարավորություն տա իրականացնելու դասավանդման գործընթացիկառավարման ցանկացած մեթոդ, որի ընտրությունը պայմանավորվածէ մի կողմից՝ ուսուցանող ծրագրի հեղինակների տեսական պատկերացումներով, մյուս կողմից՝ ուսուցման նպատակներով։
• Խրախուսի ուսանողների ճանաչողական ակտիվության ցանկացած տեսակ՝ անհրաժեշտ ուսուցողական հիմնական նպատակներին հասնելուհամար։
• Խթանի ուսուցման հանդեպ ուսանողների մեջ ուժեղ դրդապատճառներիգրեթե մշտական առկայությունը, ոչ թե համակարգչի հանդեպ հետաքրքրության շնորհիվ, այլ խրախուսելով ուսումնական շարժառիթները,ուսանողների հետաքրքրությունը ճանաչողության հանդեպ։
• Ապահովի երկխոսություն՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին՝ հաշվիառնելով երկխոսության մի քանի կարևոր գործառույթներ։
Դրանք են՝ սովորողներին ներգրավելով դատողությունների մեջ՝ ակտիվացնել նրանցճանաչողական գործընթացների զարգացումը, մոդելավորել միասնական (սուբյեկտ-սուբյեկտ) գործունեություն և այլն։
• Ուսումնական առարկայի բովանդակությունը, խնդիրների բարդությանաստիճանը պետք է կառուցվեն ու համապատասխանեն ուսանողներիտարիքային հնարավորություններին, անհատական ընդունակություններին։
• Հետադարձ կապը պետք է լինի մանկավարժականորեն արդարացված,պետք է տեղեկացնի թույլ տրված սխալների մասին, պարունակի ինֆորմացիա, որը բավական է այդ սխալները վերացնելու համար։
• Չպահանջի հատուկ գիտելիքներ պատասխանը ներմուծելու համար,նվազագույնի հասցնել պատասխանը ներմուծելու սովորական, ձանձրալի գործողությունները։
• Աջակցի ուսումնական հարցերը լուծելու գործում։
• Տեղեկացնի ուսանողին ուսուցման նպատակի մասին, նրան հաղորդել՝ինչքան է առաջ գնացել դեպի այդ նպատակը, որոնք են նրա հիմնականբացթողումները, անընդհատ կրկնվող սխալների բնույթը։
• Ապահովի ուսուցման անհատականացում՝ հնարավորություն տալով ուսանողին, որոշում կայացնելու ուսուցման ռազմավարության, օգնությանբնույթի մասին և այլն։
Այսպիսով, ուսուցման տեղեկատվական դաշտում, այսպես կոչված,մանկավարժական հաղորդակցություն է տեղի ունենում, որում մասնակցում են՝ մանկավարժ-համակարգիչ, ուսանող-համակարգիչ, մանկավարժ-համակարգիչ-ուսանող և այլն։
Իհարկե, նման հաղորդկացումն իրականանում է համակարգչային ծրագրերի մանկավարժական սցենարներով, տարբեր ուսուցողական նշանակություն ունեցող համակարգչային ծրագրերով, ուղեցույցներով։
Իդեպ, մանկավարժական սցենարն իրենից ներկայացնում է դասավանդման մոդելի նկարագրման ձև, որը ներառում է գիտելիքների ուսուցողական բազա (համակարգված և որոշակի կերպով կազմակերպված ուսուցողական, տեղեկատվական նյութ), ուսուցողական հանձնարարությունների բանկ (տարբեր մակարդակների առաջադրանքներ), ուսուցումը կառավարելու ալգորիթմ (հարցերիպատասխաններ, ուսանողների պատասխաններին, նրանց օգնության, աջակցության խնդրանքներին տրվող հուշումներ և մեկնաբանություններ) [ 3, 74- 77]։
Ուսուցողական ծրագրերի մշակումն, ի տարբերություն մանկավարժիպրակտիկ գործունեության, անհամեմատ դժվար է։
Ուսուցողական ծրագրիմշակման ժամանակ պետք է ստեղծել համակարգչի աշխատանքի ալգորիթմ,որն ամենևին չի կրկնօրինակում մանկավարժի աշխատանքը, դեռ ավելին, մանկավարժին ներկայացվող միևնույն գործառույթներն այլ կերպ է իրականացնում։
Բացի այդ, ուսուցողական ծրագրերի մշակումը պահանջում է ոչ միայն գիտելիքներ որոշակի առարկայական ոլորտում, այլև համապարփակ գիտելիքներ՝դասավանդման պրոցեսի և ուսանողների մասին։
Բազմաթիվ վերլուծությունները ցույց են տվել, որ նույնիսկ փորձառու, գործնական մանկավարժները, ովքեր անցել են հատուկ պատրաստվածություն, երբեմն կազմում են բավականինթույլ ուսուցողական ծրագրեր, որոնք տալիս են ավելի ցածր արդյունքներ, քանուսուցման ավանդական մեթոդները, այնպես որ ծրագրերի կազմումը պահանջում է խորը գիտելիքներ և մանկավարժական տաղանդ։
Մյուս կողմից էլ ծրագրավորողի համար լուրջ վտանգ է ներկայացնումուսուցողական ծրագրերի վրա ծրագրային փաթեթների կազմման հիմնականսկզբունքների մեխանիկական գործածումը։
Չպետք է մոռանալ, որ այս ծրագրերը կառավարում են մարդկանց գործունեությունը, ովքեր ունեն հուզակամայինորակներ, դրդապատճառներ, հետաքրքրություններ, որոնք մեծ ազդեցությունեն ունենում ուսուցման գործընթացի վրա [4, 23-29]։
Ահա այս համատեքստումէլ հարկ է նշել այն փաստը, որ համակարգչի արդյունավետ կիրառումը ուսումնական գործընթացում պայմանավորված չէ միայն տեղադրված հրահանգներով, այլ անհրաժեշտ է նախագծել, մշակել այնպիսի ուսումնական պայմաններ,որոնց դեպքում սովորողը կցանկանա հետևել այդ հրահանգներին և ոչ թե դրանցհակառակ գնալ։
Խոսելով համակարգչային ուսուցողական ծրագրերի և էլեկտրոնայինթեստավորման մասին՝ նշենք, որ այսօր բնագավառում էլեկտրոնային առաջադրանքների, թեստերի պատրաստման և անցկացման համար հարյուրավործրագրային միջոցներ են առկա, սակայն մենք կանդրադառնանք «HotPotatoes6»ծրագրային փաթեթին, որը մեթոդական օգնության հնարավորություն է տալիսցանկացած մասնագետի՝ անկախ համակարգչային գիտելիքների իմացությանաստիճանից, ինքնուրույն կազմել ինտերակտիվ առաջադրանքներ, թեստեր ևդրանք կիրառել ուսուցման գործընթացում [6, 1-5]։
Ընդ որում, սովորողներինանհրաժեշտ չէ այդ ծրագրային փաթեթի իմացությունը, այլ միայն դասավանդողին, ով պետք է կազմի, խմբագրի համապատասխան առաջադրանքներ, վարժություններ ամենատարբեր դասընթացների շրջանակում։
Մասնավորապես,մենք կանգ ենք առել «Հոգեբանության պատմություն» դասընթացի գործնականառաջադրանքների կազմման վրա, քանի որ սա իր բնույթով տեսական դասընթաց է, որի գաղափարների, հիմնական տեսական հայեցակետերի յուրացմանու ամրապնդման նպատակով նպատակահարմար է կիրառել «HotPotatoes6»ծրագրային փաթեթի հնարավորությունները։
Այսպես, ընտրելով կոնկրետ դասանյութ, կազմում ենք դրա գործնական առաջադրանքը՝ «Վիկտորինայի» տեսքով։
Յուրաքանչյուր առաջադրանք ներառում է հնարավոր պատասխանների,ինչպես նաև այլ մեկնաբանությունների դաշտեր (նկ. 1 և 2)։
Մենյուի տողԲազմաթիվ ընտրություն Կարճ պատասխանԽառը Մի քանի ճիշտպատասխանների ընտրություն Նկ. 1Հերթական հարցիհամարըՆշել ճիշտ պատասխանըԱռաջադրանքի անվան տողՀարցի մուտքագրման տողՀնարավորպատասխաններիներմուծման դաշտերՆկ. 2ՄեկնաբանություններիդաշտերԻնչպես արդեն նշել էինք, «HotPotatoes6» ծրագիրը հնարավորություն էընձեռում նաև թեստային առաջադրանքների կազմման համար, որում հավաքձևով ներկայացվում են առաջադրանքի նկարագրությունը, առաջադրանքիտեքստը և այլն (նկ. 3), որն ինքնին հեշտացնում է սովորողների կողմից առաջադրանքի լուծման գործընթացը։
Այսպիսով, ներկայացված ծրագրում դասավանդողից չի պահանջվումծրագրավորման բնագավառից խորքային գիտելիքներ, բավական է ունենալհամակարգչային գրագիտության անհրաժեշտ ու բավարար մակարդակ։
Ահահենց այս հանգամանքն էլ առավել արդարացի է դարձնում նշված ծրագրով աշխատելու ցանկությունը։
Մյուս կողմից էլ, ինչպես գիտենք, ցանկացած համակարգչային ծրագիր՝ կազմված լինելով ուսուցողական և մեթոդական գործիքակազմից, իրականացնում է հետևյալ հիմնական գործառույթները, որոնք էլ անմիջականորեն ազդում են անձի ուսուցման ու զարգացման վրա։
Այդ գործառույթներն են՝• տեղեկատվության տրամադրում ուսանողին ընկալման հարմար ձևով, • ուսանողի անձնային ու մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանհնարավորության ընձեռում,• ուսանողների գիտելիքների օպերատիվ հսկողության իրականացում, հուզակամային, դրդապատճառային ոլորտի ապահովում, • ուսանողների ուսուցողական-ճանաչողական գործունեության կառավարում,• ինքնազարգացման և ինքնակատարելագործման պահանջի ձևավորում և այլն։
Այսպիսով, տեսական և փորձարարական բազմաթիվ տվյալները թույլ ենտալիս հավաստել, որ ուսումնական գործունեության մեջ ՏՀՏ-ի կիրառմանանհրաժեշտությունը, ինչպես նաև ծրագրային ու մեթոդաբանության մշակումը պետք է առավելապես միտված լինեն ապագա մանկավարժի անձնային ումասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանը։
Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ванию։
Учеб. пособие. М.։
Домодедово։
ВИПК МВД России. 2000. 174 с.гические технологии в условиях многоуровневого образования։
Тезисы Российского семинара, 24-26 октября 1994г. Рязань։
Изд-во РГПУ. 1994. С.3-5.3. Дудченко В. С. Инновационные технологии։
Учебно-методическое пособие.Oтв. ред. Ю. М. Резник. М.։
Союз. 1996. 137с. 4. Место и роль учителя в инновационных педагогических технологиях։
ТезисыБирск։
Бирский государственный педагогический институт. 1994. 207 с.МВД России. М.։
| Ժամանակակից հասարակության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, նրանց կիրառման սահմանները գնալով ավելի ու ավելի ընդլայնվում են։
Եվ այս համատեքստում պատահական չէ այն փաստը, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը համարվում է կրթական գործընթացի կատարելագործման և բարեփոխման անհրաժեշտ գործոններից մեկը։
Մասնավորապես, համակարգչային աջակցությունն ուսումնական գործընթացին՝ հնարավորություն է տալիս բարձրացնելու կրթության հասանելիության մակարդակը, որն էլ իր հերթին նպաստում է անձնային և մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանը։
|
Հայտնի է, որ նախագծերում ներդրումների արդյունավետությունը կապված է նախագծի ռիսկերի կառավարման հետ: Սա նաև հատուկ է լայնածավալ շինարարության հետ կապված ներդրումային նախագծերին: Ակնհայտ է, որ շինարարական նախագծերում ներդրումների արդյունավետությունը կախված է հնարավոր ռիսկերի արդյունավետ կառավարումից `ծրագրի իրականացման տարբեր փուլերում, նախագծման, շինարարության և շահագործման փուլերում, ինչպես նաև դրանց միջանկյալ գործընթացներում: Projectրագրերը, որտեղ շինարարությունն իրականացվում է մի քանի կապալառուների և ենթակապալառուների կողմից, իրականում ավելի դժվար է կառավարել այլ հավասար պայմաններում: Նման նախագծերում նույնպես գլխավոր կապալառուն պատասխանատու է, բայց կապալառուի և ենթակապալառու կազմակերպությունների ռիսկերն ու պարտականությունները, համակարգումը, համագործակցությունը, մատակարարումը, ժամանակացույցը, բյուջեի կառավարումը, առանձին վերահսկողների խմբերի միջև համագործակցությունը և այլ խնդիրներ կարող են առաջացնել ծրագրի զգալի իրականացում: ռիսկերը , ինչպես բյուջեի խախտման, այնպես էլ ծրագրի իրականացնող կազմակերպության ֆինանսական, լավ հեղինակության, կազմակերպության բնականոն աշխատանքի խաթարում `իրավական և այլ գործընթացների և այլ հետևանքների արդյունքում: Ռիսկերի կառավարումը ծրագրի բոլոր կողմերի գործառույթների բաղկացուցիչ մասն է, ներառյալ շինարարության արտադրության գործընթացը (այսուհետ `ROP): RBM ռիսկերը բաշխվում են կողմերի միջև (ներդրող, դիզայներ, կապալառու և այլ կողմեր) `համաձայն նախագծում գործառույթների իրականացման համար կնքված պայմանագրերի, ինչը ենթադրում է ֆինանսական փոխհատուցման հնարավորություն` պահանջների խախտման դեպքում: [3,5] investmentsրագրի ներդրումների արդյունավետությունը կապված է համակարգված աշխատանքի և ռիսկերի կառավարման հետ `ծրագրի իրականացման բոլոր փուլերում: Ներկայումս, ինչպես գիտական մակարդակում, այնպես էլ կազմակերպություններում ներդրումներ կատարելիս, կարևոր է դիզայնի կառավարումը `այն համարելով որպես դիզայնում ներդրումների հաջողության հիմնական բաղադրիչներից մեկը: Դիզայնի կառավարման վերաբերյալ ծավալուն աշխատանքը սակավ է, այն դեռևս վատ ուսումնասիրված տարածք է: [12] Շինարարական նախագծերում շինարարական գործընթացի ռիսկերը բաժանվում են կողմերի միջև: Որոշ ռիսկեր կարող են առաջանալ հիմնական կողմերից մեկի ոչ պատշաճ կազմակերպման և կառավարման, ինչպես նաև անկախ կամ երրորդ կողմի գործոնների պատճառով: Բացի այդ, ռիսկերը կառավարելիս ծրագրի մեկ փուլում առաջացող ռիսկերը կամ հավանականությունները կարող են այլ ռիսկեր կամ բացասական ազդեցություն ունենալ ծրագրի այլ փուլերում և, ի վերջո, ազդել ներդրող կազմակերպության վրա: Հայտնի է, որ միշտ չէ, որ հնարավոր է նվազեցնել կամ կանխել ռիսկերի հետևանքները այլ փուլերում: Նման ռիսկերի օրինակ են նախագծումը, կառուցումը, ժամանակի խախտումը, հեղինակությունը և այլ ռիսկերը: ՇՄԱԳ ցանկացած փուլում օբյեկտի շահագործման ժամանակացույցի խախտումը կարող է ներդրողի համար ներդրումների արդյունավետության անկում առաջացնել և այլն: Հաճախ պայմանագրերով նախատեսված տուգանքները կամ տույժերը չեն կարող ամբողջությամբ փոխհատուցել հետևանքները: Projectրագրի կառավարման հայտնի մոտեցումները ենթադրում են ծրագրի կառավարում տվյալ փուլում և պայմանագրային պատասխանատվություն: Ակնհայտ է, որ նման դեպքում ներդրող ընկերության ռիսկերի կառավարման ոլորտը մասամբ սահմանափակվում է պայմանագրերով, համաձայն 237 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ: Անկախ պայմանագրից բխող պատասխանատվությունից և ռիսկերից, ներդրող ընկերությունները կարող են կրել հնարավոր հետևանքները: Հետևաբար, ներդրողի ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունը բազմակողմ և բազմափուլ նախագծերում կախված է նաև նախագծին մասնակցող կազմակերպությունների ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունից: E. Zavadkas- ը նախագծերում ներկայացնում է ռիսկերի կառավարման գործընթացը հետևյալ քայլերով. Նույնականացում, Վերլուծություն, Վերահսկում Նույնականացումը նախագծի արտաքին, ներքին ռիսկերի նույնականացումն է, որին հաջորդում է վերլուծությունը. Ռիսկերի գնահատում, առաջացման հավանականություն և այլն: [10] Վերահսկիչ միջոցառումները ներառում են ռիսկերի կանխարգելումը և դրանց առաջացման հավանականությունը դիվերսիֆիկացման և մեղմացման միջոցով: Ռիսկի նվազեցումը ենթադրում է. Առևտրային ապահովագրություն, Ինքնապահովագրություն Միաձուլում և դիվերսիֆիկացում: [11] Ա. Եգանյանը շինարարական նախագծերում ռիսկերի կառավարումը ներմուծում է հետևյալ ձևերով. Հրաժարում, Ը Փոխանցում, Ընդունում, Կրճատում. [4] Ձեռնարկությունների ռիսկերի կառավարման ռազմավարություններում Է. Հոլմսը սահմանում է հետևյալ մեթոդները. Խուսափել ռիսկերի խուսափումից, փոխանցում, ապահովագրություն, հեջավորում, դիվերսիֆիկացում 238 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ձեռնարկություններում և նախագծերում ռիսկերի կառավարման հաջորդ փուլը ռիսկերի վերահսկումն ու կառավարումն է, որի նպատակը արտաքին ռիսկերի վերահսկման և ներքին վերահսկողության միջոցով է: ռիսկերի կառավարման ռազմավարության համապատասխան փոփոխությունների իրականացումն է: Այս գործողությունները, ըստ էության, ներառում են ռիսկերի կառավարման ռազմավարության և ռիսկի դիմող կողմի անհատական մեթոդների փոփոխություն: [1] Ըստ էության, ռիսկի մեղմացման և կանխարգելման միջոցառումների մոնիտորինգը և վերահսկումը իրականացվում է ռիսկի դիմող կողմի կողմից: Ակնհայտ է, որ ծրագրի ներդրող կողմը վերահսկում է իր գործառույթները և ստանձնած ռիսկերը: Հայտնի է, որ ռիսկեր կարող են առաջանալ ինչպես նախագծի մասնակցի սխալի պատճառով, այնպես էլ անկախ կամ ֆորս-մաժորային գործոններից: Ակնհայտ է, որ ծրագրի իրականացման այս փուլի համար պատասխանատու կազմակերպությունը պատասխանատու է կրած ֆինանսական կորուստների և պահանջների համար: Կան դեպքեր, որոնց պատճառները կապված չեն կողմերից մեկի ձախողման հետ: Օրինակ ՝ քաղաքական ռիսկի որոշ տեսակներ, բնական կամ տեխնածին տեղական աղետներ / դժբախտ պատահարներ (մատակարար կազմակերպությունում) և այլն: Այս դեպքերը կարող են հանգեցնել մատակարարման խափանումների և, համապատասխանաբար, պայմանագրի պահանջների չկատարման, ծառայության ժամկետի ձգձգման և այլ հետևանքների: Նման դեպքերում ֆորս մաժորային պայմանը տարածվում է աշխատանքների կատարման համար կնքված պայմանագրերի վրա, որոնք սովորաբար ամրագրվում են պայմանագրերում: Մյուս կողմից, պայմանագրի պայմանների հետաձգումը կարող է ֆինանսական խնդիրներ առաջացնել ներդրող ընկերության համար `վարկ, այլ արժութային ռիսկեր, կանխիկ դրամական հոսքերի հետաձգում, ներդրումների արդյունավետության անկում և այլն: Ապահովագրական հայցերի հետաքննությունները, հետաքննությունները և դատական գործընթացները ժամանակատար են: Հետեւաբար, դրանք կարող են նաև ազդել ծրագրի արդյունավետության և ներդրումների վրա: [14] 239 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Միևնույն ժամանակ, աշխատանքն իրականացնող ձեռնարկությունը կարող է խուսափել կամ նվազագույնի հասցնել նմանատիպ ռիսկերը ՝ ապահովելով, որ աշխատանքը կատարվի և ապահովվի ռիսկերի կառավարման համապատասխան մակարդակ, ինչպիսիք են ռեսուրսների կառավարումը, մատակարարման դիվերսիֆիկացումը և այլ միջոցառումներ: , Ներդրումների արդյունավետությունն անմիջականորեն կապված է ռիսկերի կառավարման արդյունավետության հետ: Ուստի, բազմափուլ, բազմակողմ երկարաժամկետ լայնածավալ շինարարական նախագծերում ներդրումների արդյունավետ կառավարման հիմնական գործոններից մեկը նախագծում ներգրավված բոլոր կողմերի կողմից ռիսկերի արդյունավետ կառավարումն է: Ռիսկերի արդյունավետ և համակարգված կառավարման անհրաժեշտությունը ավելի բարձր և կարևոր գործոն է, հատկապես մեծ նախագծերում, որտեղ մեծ թվով կապալառուներ և ենթակապալառուներ կան: Theրագրերը, որտեղ շինարարությունն իրականացվում է փոքր կազմակերպությունների կողմից, նշված ռիսկերի բազմապատկմանը ավելացնում են փոխհամաձայնեցված, համակարգված աշխատանքների իրականացման խնդիրները: Սովորաբար, փոքր կազմակերպությունների սահմանափակ ռեսուրսները ենթադրում են նաև ռիսկերի կառավարման ցածր մակարդակ: Հիմնականում զարգացող երկրներում, այդ թվում `Հայաստանում, շինարարական ընկերությունները, որոնք գտնվում են զարգացման վաղ փուլում, սովորաբար չեն կիրառում ռիսկերի կառավարման միջազգային ստանդարտներ կամ օգտագործում են որակավորված նախագծերի, ռիսկերի կառավարման որակյալ մասնագետների ծառայություններ: Հայաստանում ISO 31000 և 31010 ռիսկերի կառավարման որակավորումը տրամադրվում է Ստանդարտների ազգային ինստիտուտի կողմից, բայց մեր դիտարկումները ցույց են տվել, որ ներկայումս Հայաստանում շինարարական ընկերություններին չեն տրամադրվում ռիսկերի կառավարման միջազգային ստանդարտների որակումներ: [6] Շատ երկրներում շինարարական նախագծի ներդրողները օգտագործում են որակավորված մասնագիտական ծառայություններ `շինարարության փուլը, մասնավորապես որակի և տեխնիկական պայմանները վերահսկելու համար: Որակի և տեխնիկական վերահսկողության նպատակն է ապահովել կառուցվածքի համապատասխանությունը սահմանված նորմատիվային ցուցանիշներին: Շինարարության որակի և տեխնիկական վերահսկողության պրակտիկան (այսուհետ ՝ SHOTH) կիրառվում է նաև Հայաստանի Հանրապետությունում և օրենսդրական պահանջ է: [13] Դա, ըստ էության, մոնիտորինգի / վերահսկման գործընթաց է, որն ապահովում է համապատասխանությունը կառույցի որակին և սահմանված նորմատիվ տեխնիկական պահանջներին: Ակնհայտ է, որ նշված պահանջների կատարումը պատասխանատվություն է կրում կապալառու կազմակերպությունը, մյուս կողմից `այն ներդրող կողմի համար ապահովում է նշված ռիսկերի հսկողություն-մոնիտորինգ: Պետական կարգավորող մարմինների կողմից ԱԱԽ-ի առջև դրված օրենսդրական և նորմատիվ պահանջների նպատակը պետական, հասարակական, մարդկային անվտանգության, շրջակա միջավայրի, տարածքային կառավարման և այլ ոլորտներում ռիսկերի և պատահարների կանխարգելումն է: Տեսչական մարմինների վերահսկողությունը նշված պահանջների պահպանման մոնիտորինգ է: [7] Գործնականում, ծրագրերում ներգրավված կողմերի ռիսկերի արդյունավետ կառավարումն ապահովելու համար, պայմանագրային կողմը կարող է սահմանել կամ պարտադրել որոշակի ուղեցույցներ, ստանդարտներ և պահանջներ ռիսկերի կամ նախագծերի կառավարման համար: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է, որ կապալառու կազմակերպությունը ունենա համապատասխան որակավորումներով կամ հմտություններով մասնագետներ, որոնք կարող են իրականացնել և կիրառել սահմանված պահանջները: Բացի այդ, այդպիսի պահանջները միշտ չէ, որ կարող են առկա լինել կազմակերպությունում: Դրանք սովորաբար պահանջում են որոշակի փորձ, ավելի շատ ռեսուրսներ, ժամանակ և միշտ չէ, որ կարող են երաշխավորել ցանկալի արդյունքը: Վերլուծելով վերը նշվածը, մեր կարծիքով, լայնածավալ երկարաժամկետ շինարարական նախագծերում ներդրողի ռիսկերի լավագույն կառավարումը 241 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ աշխատանքների կազմակերպման իրականացումն է, ներդրումների արդյունավետության, ռիսկերի կանխարգելման և ռիսկերի կառավարման գործընթացների մոնիտորինգ / վերահսկում և վերլուծություն: կառավարում Այնուամենայնիվ, ազդեցության տեսանկյունից, ծրագրի թիմը կամ ներդրող կողմի կառավարիչը չի կարող ուղղակիորեն ազդել կապալառուի ծրագրի ռիսկերի կառավարման գործընթացի վրա: Participantsրագրի մասնակիցների կողմից իրականացվող ռիսկերի կառավարման մոնիտորինգը ենթադրում է ներգրավված կողմերի ռիսկերը կանխելու և նվազեցնելու ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցառումները: Մոնիտորինգը հնարավորություն է տալիս գնահատել և կանխել կառավարման որոշումներում հնարավոր սխալի ռիսկը: Այն հնարավորություն է տալիս վերլուծել և կանխել ռիսկի ենթարկվողին ռիսկերի կառավարման, որոշումների կայացման սխալը, ինչը, ի վերջո, կարող է ազդել ծրագրի արժեքի և ժամանակին: Ակնհայտ է, որ դիտանցման շահառուն ներդրողն է, ուստի դիտորդական խմբի կամ մասնագետի ծառայությունների դիմաց վճարումը պետք է կատարի ներդրողը: Լայնածավալ շինարարական նախագծերում ռիսկերի մոնիտորինգի և նախագծերի կառավարման մասնագետը, փաստորեն, պետք է նաև ունենա որոշակի շինարարական գիտելիքներ: Շինարարության փուլում որոշ աշխատանքների իրականացումը ենթադրում է լուծումներ, փոփոխություններ նախնական նախագծում և ոչ ստանդարտ որոշումներ, լուծումներ: Նշված ոչ ստանդարտ լուծումները և փոփոխությունները փոխհամաձայնեցված են դիզայների, շինարարության, տեղանքի ղեկավարի, ինչպես նաև որակի և տեխնիկական հսկողության մասնագետի (այսուհետ ՝ ԿՈՇԻ) միջև: Օրենսդրության համաձայն, նման միջամտությունը նաև SHOTH մասնագետի իրավասության և պարտականությունների մեջ է ՝ ընդհուպ մինչև շինարարության դադարեցում և այլն: Ակնհայտ է, որ SHOTH մասնագետը մասնակցում է ծրագրի ողջ գործընթացին և ունի բարձր մասնագիտական որակավորում, այդ թվում `օրենսդրությամբ սահմանված: [7,9] Հաշվի առնելով վերոգրյալը, մեր կարծիքով, 242 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ զարգացող երկրներում, մասնավորապես ՝ Հայաստանի Հանրապետության բնակելի (առևտրային և առևտրային անշարժ գույքի շուկայում) լայնամասշտաբ շինարարության նախագծում, RBM- ի մոնիտորինգի և ռիսկերի կառավարման և հնարավոր ռիսկերի կանխարգելման գործընթացը կարող է իրականացվել SHOTH մասնագետների կողմից արդյունավետ և ցածր գնով: Սովորաբար որակավորված նախագծերի ղեկավարները և ռիսկերի կառավարման մասնագետները չունեն ՀCՀ-ի առանձնահատկությունները հավասար հիմունքներով. մյուս կողմից, ներդրող կողմի շահերը ներկայացնող նախագծերի ղեկավարները փաստորեն չեն կարող ազդել ներգրավված կողմերի վրա: Ներդրողի խնդիրն է բարձրացնել ՌՍՀ-ի բոլոր մասնակիցների ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունը: SHOT մասնագետների դերը պետք է լինի իրականացնել նախագծման, շինարարության և այլ միջանկյալ գործընթացներում աշխատանքի և ռիսկերի կառավարման գործընթացների մոնիտորինգի վերլուծություն և համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել: Մեր կողմից տրամադրված մոնիտորինգը չի ենթադրում կազմակերպության ստանձնած ռիսկերի մոնիտորինգ, այլ նախագծի իրականացման ամբողջ գործընթացի, նախագծման, հողի, գեոդեզիայի, շինարարության և այլ միջանկյալ կազմակերպությունների նախագծման և ռիսկերի կառավարման գործընթացի, արդյունքների որը պետք է օգտագործվի: համապատասխան կանխարգելիչ միջոցառումների իրականացման համար: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք, որ ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունը բարձրացնելու, շինարարությունն արագացնելու, նախագծման ժամկետները և բյուջեի շեղումները հնարավորինս քիչ կատարելու համար, ծրագրի և ռիսկերի կառավարումը պետք է իրականացվի SHOTH մասնագետի կառավարման միջոցով: Փաստորեն, առաջարկը կարող է լինել ավելի կիրառելի և արդյունավետ, հատկապես երբ ներդրումներ են կատարվում բնակելի և առևտրային անշարժ գույքի կառուցման նախագծերում, որտեղ ծրագրի իրականացման «հիմնական» մասը SHAG փուլն է: 243 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Theրագրերում SHOT մասնագետի կողմից ծրագրի կառավարման և ռիսկերի մոնիտորինգի գործընթացը կարող է բարձրացնել ծրագրի արդյունավետությունը, ներառյալ ռիսկերի կառավարումը և լրացնել մասնակից փոքր ենթակապալառուների ռիսկերի կառավարման բացը: SHOT մասնագետի հիմնական խնդիրն է վերլուծել ծրագրի իրականացման մեջ ներգրավված կողմերի կողմից ռիսկերի կառավարման գործընթացը և հայտնաբերել թերությունները `հնարավոր ռիսկերը կանխելու և ազդեցությունը նվազեցնելու համար: Մոնիտորինգի արդյունքում ստացված տվյալները փոխանցվում են ներդրողին, որը վերագնահատում է աշխատանքի առաջընթացը, իրականացնում է ռիսկերի կառավարման համապատասխան միջոցներ, ինչպիսիք են պահուստների վերագնահատումը, պայմանագրերի վերանայումը և այլն: [8] riskրագրի ռիսկերի կառավարման և աշխատանքի մոնիտորինգի արդյունքները ենթադրում են որոշակի միջոցառումներ: Մյուս կողմից, ակնհայտ է, որ ԿՈՇԻԿԻ մասնագետը չի կարող ուղղակիորեն ազդել կամ ազդել աշխատանքների և որոշումների վրա: Ազդեցության հիմնական ձևը իրականում խորհրդատվությունն է և լուծումներ առաջարկելը: Դրանց չհետեւելու հետևանքները պետք է կրեն աշխատանքը կատարող կողմը: Եզրակացություն Վերոգրյալից եզրակացություն է արվում, որ լայնածավալ շինարարական նախագծերում ներդրումների արդյունավետությունը կախված է ծրագրի որոշակի փուլերում ռիսկերի կառավարման արդյունավետությունից: Շինարարական նախագծերում ներդրումների արդյունավետությունը կապված է ներդրումային կազմակերպության ռիսկերի կառավարման մարմնի կողմից ՇՄԱԳ ամբողջ գործընթացում մասնակիցների գործունեության փոփոխության, ռիսկերի կառավարման, ռիսկերի վերագնահատման և կառավարման, այդ թվում `կառավարման ռազմավարության մոնիտորինգի հետ: Investmentsրագրի ներդրումների և ռիսկերի արդյունավետությունը պայմանավորված է իրական 244 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ և (ռիսկի դիմող կապալառու) ռիսկերի կառավարման գործընթացի մոնիտորինգով: Ներդրող կազմակերպության ռիսկերի և ֆինանսական կառավարման ռազմավարության համապատասխան փոփոխությունները, որոնք հիմնված են մոնիտորինգի արդյունքների վերլուծության և ռիսկերի վերագնահատման վրա, կարող են ապահովել նախագծում ներդրումների արդյունավետությունը, ինչպես նաև կանխել կառավարման և մասնագիտական որոշումների սխալների ռիսկը: Այս դեպքերը կարող են էական ազդեցություն ունենալ ինչպես կազմակերպության վարկանիշի ձևավորման, այնպես էլ վերլուծության և այլ նպատակների իրականացման համար: Դիտարկման իրականացմանը SHOT մասնագետի մասնակցությունը ենթադրում է նաև վարձատրության փոփոխություն `կապված աշխատանքի իրականացման նպատակների փոփոխության հետ: Ինչպես մոնիտորինգի գործողությունների դեպքում, SHOTH մասնագետի խնդիրն է կառավարել նախագիծը և ռիսկերը SHAG փուլում, ինչպես նաև իրականացնել նախագիծը սահմանված ժամկետում և բյուջեում: Հետևաբար, վարձատրությունը պետք է իրականացվի ժամկետի երկարացմանը և բյուջեից շեղման ավելացմանը զուգահեռ `նվազման սկզբունքով: , ։
| Հոդվածում ներկայացված է շինարարական ներդրումային նախագծերի ռիսկերի կառավարման եւ ներդրումների արդյունավետության կապը` նախագծի շինարարական արտադրական գործընթացի ռիսկերի կառավարման հետ։
Հոդվածի առարկան՝ ներդրումների արդյունավետության բարձրացումն է նախագծերում՝ մոնիթորինգի համակարգի ներդրման միջոցով, ռիսկերի կառավարման միջոցառումների վերլուծության, վերագնահատման եւ կառավարման մեթոդների փոփոխության միջոցով։
Առաջարկվում է մոնիթորինգը իրականացնել՝ շինարարության որակի եւ տեխնիկական հսկողության մասնագետների ներգրավմամբ։
|
Նարեկացի,չափազանցություն,նորաբանություն,օքսիմորոն,մակդիր,լեզվաոճական,Եւ թէպէտ վախճան ընկալայց իբր զմահացու, Այլ յարակայութեամբ բանի այսր սոփերի Գրեցա՛յց կենդանի։
(Բան ՁԸ, (բ) 512)Ու թեպետ որպես մի մահկանացու՝ պիտի վախճանվեմ, Բայց այսմատյանի հարակայությամբ կմնամ անմահ։
(Բան ՁԸ, (բ) 527)Այս մատյանի «հավիտենական արյուն» լինելու գաղտնիքներիցմեկն էլ լեզուն է։
Արիստոտելը հայտնի«…Պոետըպատմաբանից տարբերվում է նրանով, որ մեկը պատմում է իրապեսկատարվածի, իսկ մյուսը՝ ամեն հնարավորի մասին։
«Պոետիկայում» գրում է.Դրա համար էլ պոեզիան պատմությունից ավելի փիլիսոփայականէ և խոր…» [2]։
Այս տրամաբանությունից ելնելով ենք անդրադառնում«Մատյան ողբերգության» պոեմիՆարեկացուլեզվի քննությանըհեղինակային նորաբանությունների ոճական կիրառության առումով՝նկատի առնելով այս «հրաշակերտի» առանձնահատկությունը։
Այնմիայն գեղարվեստական երկ չէ, և նրա մյուս արժանիքներն ուառանձնահատկություններըգեղարվեստականյուրահատկություններին՝գեղարվեստականգրականության և պատմության փիլիսոփայությունը։
Եվ այս հարցումանգնահատելի է պատկերավոր խոսքի դերը։
ենբերելովգումարվումմիիեթեմեկը,Եթե գրողի լեզվի, առհասարակ գեղարվեստական լեզվի հիմնականյուրահատկություններիցոչ ամենահիմնականը,անհատականությունն է, ապա այն սկիզբ է առնում հենց բառերիգործածությունից, պատկերների ստեղծումից։
Լեզուն ունի պատկերստեղծելու բազմաթիվ միջոցներ։
«Պատկերի ստեղծման հիմքում ընկածէ առարկայի, գործողության, հատկության անմիջական, ուղղակիանվանման փոխարեն կողմնակի, ոչ անմիջական միջոցների,անվանումների օգագործումը», - իրավացիորեն նկատում է լեզվաբանը[3]։
Հայտնի է, որ պատկերավորությունը գեղարվեստական խոսքի,մասնավորապես՝ բանաստեղծական խոսքի ամենաբնորոշ կողմն է,գեղարվեստական լեզվի հիմնական առանձնահատկությունը։
Գրողըխոսում-պատմում է պատկերներով, և այս հիմքի վրա ստեղծվում էպատկերավորման միջոցների մի ամբողջական համակարգ, որ մյուսոճերին բնորոշ չէ կամ քիչ է բնորոշ։
Պատկերավորության միջոցներիճաշակով ընտրությունը, վարպետ գործածությունը գրողի խոսքըդարձնում են գեղեցիկ, հուզական, ազդեցիկ, նպատակասլաց։
Կատարյալ պատկերներ ստեղծելու համար անհրաժեշտ են վառերևակայություն, ինքնատիպ լեզվազգացողություն։
Մեզ հետաքրքրեց Հ. Հարությունյանի ուշագրավ վերլուծությունը Մարկեսի վկայությանվերաբերյալ. «Պատկերը։
Հիմքում միշտ կա մի պատկեր…Պետք է ասեմ,որ պատկերների մի հսկայական շտեմարան ունեմ, որոնք սկսել են,այսպես ասած, իմաստավորվել ու թանձրանալ…», և ապաեզրակացնում, «թե պոեզիան պատկերավոր մտածողություն է» [3]։
Այսբնութագրումը միանգամայն բնորոշ է Նարեկացու գեղարվեստականխոսքին։
Այո՛,«Նարեկը»ոճերիբազմազանությամբ,նարեկացիականեղանակով, գույնով, ձայնով, արտահայտչական նոր ձևերի ուիրականությունը տեսնելուբարձր արվեստով,լեզվականպատկերավորման միջոցների թարմությամբ արժևորվող գեղարվեստական երկ է։
Գևորգ Ջահուկյանի գրքում կարդում ենք, որ դեռևսհնդեվրոպական շրջանում լեզվի բառապաշարը տարբերակված է եղել,նաև հարուստ՝ պատկերավորման միջոցներով [4], հետևաբար հարցըգալիս է պատմությունից։
Նաև նշենք, որ 5-րդ դարում առաջին անգամկատարվելներքինբովանդակությունը Հր. Աճառյանը համարում է լեզվի ճոխությունը,ասելիքիառատությունը,քերականականդարձվածքներիվայելչությունը և այլն։
հոմանիշներիմիօրինակությունը,կանոնավորությունը,կանոններիէոճաբանականդասակարգում,որիԱյս համատեքստում էլ առանձնանում են հատկապես լեզվիբառապաշարի մեջ անընդհատ ստեղծվող նոր բառերը, որոնք լեզվիզարգացման տվյալ փուլում կոչվում են նորաբանություններ։
Գիտենք,որ նոր բառերի ու իմաստների առաջացումը կատարվում է երկուեղանակով՝ բառային և իմաստային։
Նոր բառեր կազմելու հայերենիգրեթե անսպառ հնարավորությունները առանձին կենսունակությամբդրսևորվել են հայ հին ու նոր շրջանի գեղարվեստական գրականությանմեջ։
Անհատական նորաբանությունները մեծ հետաքրքրություն եններկայացնում լեզվաոճական քննության առումով և առավելագույնս ենարտահայտումաշխարհազգացողությունը,աշխարհընկալումն ու ճանաչումը, նաև վերաբերմունքն այդ ամենիհանդեպ։
հեղինակայինբառերինՏվյալ դեպքում խոսքը Նարեկացու կերտածէվերաբերում, որոնք առանձնացված և մատնանշված են ՎարագԱռաքելյանի՝ Գր. Նարեկացու լեզվին ու ոճին նվիրված աշխատությանմեջ [1]։
Ըստ հեղինակի, որը նշում է, որ Նարեկացին 700-750 նոր բառ էկերտել, դրանց նորակազմություն լինելը հաստատված է «Հայկազյանբառարանի» տվյալներով։
Մենք օգտվել ենք լեզվաբանի տվյալներից՝ելնելով մեր նպատակից՝ անդրադառնալ այդ բառերի ոճական դերին,քանի որ հեղինակը բանաստեղծի կերտած բառերի աննախադեպառատությունը բացատրում է ոճական շարժառիթով։
Նարեկացու բանաստեղծական լեզվի հարստությունն են կազմումլեզվի պատկերավորության կարևորդիպուկ մակդիրները, որգործոններից են։
Ինչպես հայտնի է, մակդիրը ոճական այնպիսի հնարքէ, որի միջոցով տրվում է առարկայի, երևույթի կամ գործողության ոչ թեհիմնական ուբնորոշ հատկանիշը, այլ նրա գեղագիտականբնութագրությունը՝ զուգորդված հեղինակի կամային-վերաբերականնրբերանգներով։
Մակդիրը բնորոշում է առարկան կամ գործողությունըև նրանցում ընդգծում է ինչ-որ էական հատկություն, որակ։
Մակդիրիոճական դերը նրա գեղարվեստական արտահայտչականությունն է։
Այլբնորոշմամբ՝«մակդիրը առարկան կամ երևույթը գեղագիտորոնբնութագրող որոշիչ է, որի հիմքում ընկած է փոխաբերական իմաստ»[5]։
Սա ճշմարիտ է, սակայն դիտարկենք գործածություններ, որոնցումբացահայտվում է մեծի բառակերտության դրդապատճառը՝ ոճաստեղծդերը, ինչպես՝Այլ հոտոտեսցի՛ս, հայեսցի՛ս, գթած,Քան ի պատարագն բոլորապտուղ,Մատուցեալ ծխոյն բարդութեան։
Ընկա՛լ զսակաւամասնեայ յաւդուածս բանիցՔեզ ի հաճութիւն և մի՛ ի բարկութիւն։
(Բան Ա, 7)Աշխարհաբարյան հատվածում ևս բառի տարողունակությունըխիստ զգալի է։
Սակայն կնայես նրան, ո՜վ գթած,Ու կհոտոտես ավելի սիրով,Քան պատարագն այն բոլորանվեր,Որ մատուցվում էր ծխով թանձրաբարդ…(Բան Ա, 5-6)Նկատենք, որ բոլորապտուղ նորակերտըառումով խիստ տարողունակթարգմանական տարբերակում։
է։
Դա պահպանվումբովանդակայինէ նաև Գրգեալ տրտնջող, փափկացեալ փախստական,Սեղանանենգ սարտուցեալ, անպատասխանի վնասապարտ,Քաղցրասնոյց հայհոյիչ, զաւակ հայրատեաց,Կտակարանացն մատնիչ, Մովսեսի չարախաւսՏմարդի յղփացեալ, բազմավրէպ հանճարեղ։
(Բան ԽԸ (բ) 269-270)Առանձնապես հետաքրքրական է օրինակը, որտեղ օգտագործվածքաղցրասնոյց մակդիրը նաև դիտվումօքսիմորոն՝շարակցվելով հայհոյիչ բառին։
Իսկ սեղանանենգ բառը կարող էփոխարինել մի ողջ նկարագրության։
է որպեսՈճական հնարքների կուտակումը առավել արտահայտիչ էդարձնում խոսքը և բնավ չի ծանրաբեռնում։
Մակդիրների իմաստըշեշտվում է նաև հակադրությամբ՝ արջնատես ագռաւ և սպիտականիշաղաւնի (Բան ԼԱ (դ), 183)։
Վերոհիշյալօրինակներում արջնատեսսպիտականիշնորաբանությունները ոչ միայն նկարագրում են ագռավի և աղավնուփետրավորումը, այլև բնութագրում են նրանց. ագռավը արջնատես է(մութ), այսինքն՝ չար, իսկ աղավնին՝ սպիտականիշ, այսինքն՝ բարի։
ևխոսքիկարևորմիջոցներիցԼեզվի խնայողության օրենքով՝ Նարեկացին մի քանի բառովիմաստային-բովանդակային ծավալուն հարցեր է լուծում։
Նարեկացուգեղարվեստականէլհամեմատությունն է։
«Համեմատությունը ոճական դարձույթ է, որըերկու առարկաների կամ երևույթների համադրման միջոցով մեկըբնորոշում է մյուսի օգնությամբ՝ նրանց նմանության կամ տարբերությանհիման վրա» [5]։
Նարեկացու պոեմի լեզվում համեմատությունների կազմությանըգործուն մասնակցություն են ունենում հեղինակային նորաբանությունները։
Համեմատությունը խոսքին պատկերավորությունհաղորդում է, եթե թարմ է, նոր է, ուշագրավ, ինչպես՝մեկն…Վասն որոյ, ընդ առաջանումն միշտ փաղաքշեալ,Հանապազ խնդայ սատանայ,Իսկ երկրորդաւն, ըստ նմանութեան լափլիզող,դժոխորովայն գազանի,Իբր կերակրով՝ արեամբ պարարի։
(Բան Ժ(ա), 56-57)էԱյս օրինակում ներկայացվումչարը՝ սատանան. այնդժոխորովայն գազան է, որը հագենում է արյամբ՝ իբրև կերակուր։
Դժոխորովայն նորակերտը բովանդակային-ոճական առումով ոչ միայննոր, այլև շատ տարողունակ և պատկերավոր է, իսկ համեմատությանկազմում նրա առաջացրած վերաբերմունքը պարզապես անզուգական է,ազդու, տպավորիչ։
Նարեկացու պոեմում չափազանցությունը և նվազաբանությունըլայն գործածություն չունեն, բայց քիչ կիրառությունների դեպքում էլդրանք հանդես են գալիս որպես տրամադրություններ ու ապրումներանդրադարձնող ոճական կարևոր հնարքներ։
Չափազանցությանամենադիպուկ տեսակը դեռևս սահմանազանցումն է(գրոտեսկ)։
Հայտնի է, որ ոճական այս հնարքը չափազանցության ծայրահեղաստիճաննևչափազանցական թռիչքով ստեղծած հատվածը, որի մեջ նորակերտբառը խիստ բնորոշ արժեք ունի։
է։
Ահա Նարեկացու՝երևակայությամբմեծԵւ արդ, զի՞նչ արժանաւոր ըստ քեզբամբասանս շարագրեցիցԻ կտակ մաղթանաց մատենիայսր ողբերգութեան,Ո՛վ անձն իմ թշուառ, ամենապատկառԵւ առ պատասխանիս բանից անբարբառ,Անպիտան Աստուծոյ եւՍրբոցն մասնակցութեան։
(Բան Թ (ա), 51)էզուգորդմամբՎ. Գևորգյանը թարգմանում է իսպառ-անպատկառ։
Նարեկացու խոսքը հարուստ է նաև հակադրություններով։
Գիտենք, որ հակադրությունը իմաստով հակադիր բառերի կամոճականարտահայտություններիբանադարձում[5]։
Գեղարվեսատական խոսքի այս միջոցըՆարեկացին օգտագործում է ամենալայն չափերով։
Բարդ հոգեկանվերելքներն ու փլվածքները, դառնագին իրականության և իր ձգտմանտարբերություններըէ այնպիսիհակադրություններով, որոնք իրականության երևույթները բացահայտում են իրենց բոլոր նրբություններով, թանձրությամբ. դրանքմիաժամանակ հուզիչ են, վարակիչ իրենց հարուցած ողբերգականապրումներով։
բանաստեղծն արտահայտելստեղծվողէ,որԴաքանիհասկանալիմիջոցովներկայացվում են հակադիր առարկաներ, երևույթներ, հատկանիշներ,հոգեվիճակներ՝ ուժեղացնելով և ավելի ցայտուն դարձնելով դրանք։
Ահա ամենաազդեցիկ հակադրություններից մեկը ընդհանրապեսգրականությունների պատմության մեջ։
հակադրությանԸմպանակք երկու յերկոսին ձեռին,Մինն՝ արեամբ, եւ միւսն՝ կաթամբ,Երկու բուրանոցք կայծակնաւորք,Մինն՝ խնկով, եւ միւսն՝ ճենճերիւ,Սկաւառակք կրկին կրաւորականք համոց,Մինն՝ քաղցու, եւ միւսն՝ դառնութեամբ…(Բան Լ (գ), 174)Ինչպես նկատում ենք, բերված օրինակում նորակերտ բառերչկան, սակայն հակադրվող եզրերը, զուգորդումներ են բոլորովին նոր ուանակնկալ։
Սրանքշարահյուսականնորաբանություններ, որոնք ոճական-բովանդակային առումով անչափտպավորիչ են ու պատկերավոր։
համարելկարելիէԵրբ խոսքի տարբեր եզրերն են իրար հակադրվում, նկարագրվողերևույթները առավել ցայտուն են հանդես գալիս իրենց բոլոր կողմերով,նրբություններով։
Ավելի ցայտուն է, երբ դա կազմվում է որևէհակադրական բառով։
Օրինակ՝ Խոնարհութիւն՝ յամբարհաւաճութեան,ճշմարտութիւն՝ ի ստութեան, Միամտութիւն՝ ի մանկութեան,Անբծութիւն՝չարութեան,Պարկեշտութիւն՝ ի լկտութեան… (Բան ԼԱ, 184)յայլամտութեան, Բարաւրություն՝իՆարեկացին փնտրում է խոսքի սուր հակադրություններ, որոնքանսպասելի և հանկարծակիլինեն, որովհետև զգացմունքներիհակասությունը հնարավոր է միայն խոսքի այս տիպի հակադրությամբարտահայտել, այսինքն՝ հակադրությունը ստեղծվում է ոչ թե տարբերառարկաների ու երևույթների միջև, այլ հակադրություն միևնույն անձիտարբեր վիճակների միջև, և այդ ամբողջը համարյա միաժամանակ էհանդես գալիս։
Ստեղծվում է մի տեսակ օքսիմորոն, որտեղ հակադիրհատկանիշները հայտնվում են միևնույն անձի կամ երևույթի մեջ։
Այսդեպքերում էլ առաջանում են շարահյուսական նորաբանություններ,որոնք շատ դիպուկ ու պատկերավոր են դարձնում խոսքը, ինչպես՝ Մի՛ լիցի ինձ երկնել, եւ ոչ ծնանել,Ողբալ, եւ ոչ արտասուել,Խորհել, եւ ոչ հառաչել,Ամպել, եւ ոչ անձրեւել,Ընթանալ, եւ ոչ հասանել,Ինձ ձայնել, եւ քեզ ոչ լսել,Պաղատիլ, եւ անտես մնալ,Կողկողիլ, եւ ոչ ողորմիլ,Աղաչել, եւ ոչ ինձ աւգտելԶոհել, եւ ոչ ճենճերել,Զքեզ տեսանել, եւ դատարկ ելանել։
(Բան Բ(գ), 15)Դեպի Բարձրյալը ձգտելու, նրան ձուլվելու անձնական ևհամամարդկային տվայտանքները, համայն մարդկությանը ծառայելու ևնրանից երբեքչհրաժարվելու պատրաստակամությունը ներքինբախումների ավելի ցնցող դրսևորում չունի գեղարվեստական խոսքիորևէ այլ հորինվածքում։
Ընդհանրապես Նարեկացու պոեմի լեզվումպատկերավորման միջոցները ծառայում են գեղարվեստական որոշակիխնդիրների լուսաբանմանը և բանաստեղծի ոճը հատկանշող լեզվականմիավորներ են։
| Հոդվածում ուսումնասիրվում են նարեկացիական նորաբանությունների դերը պատկերավորման միջոցներում և դրանց ոճական արժեքը։
«Մատյան ողբերգության» պոեմի լեզվում պատկերավորման միջոցները բանաստեղծի ոճը հատկանշող լեզվական միավորներ են, որոնք ծառայում են գեղարվեստական որոշակի խնդիրների լուծմանը։
Նարեկացու բառապաշարի նորաբանությունների ուսումնասիրման չափանիշը ոչ միայն դրանց կազմության ճշտությունն է, այլև բառապաշարում ունեցած գեղարվեստական-ոճական գործառության և արժեքի գնահատումը։
|
ՉՈՐՐՈՐԴԱՅԻՆ ԱՄՈՆԻՈՒՄԱՅԻՆ ԱՂԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՆՍՏԵՑՈՒՄԸ ԱՆՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ԿՐԻՉՆԵՐԻ ՎՐԱՉորրորդային ամոնիումային աղերը (ՉԱԱ) սովորաբար ստացվում են բևեռայինլուծիչներում (ացետոնիտրիլ, դիմեթիլֆորմամիդ, նիտրոմեթան, մեթիլ և էթիլ սպիրտներ և այլն) երրորդային ամինների և ալկիլհալոգենիդների փոխազդեցությամբ։
Ռեակցիան հայտնաբերվել է Ն. Մենշուտկինի կողմից 1890 թ. [1, 3]։
Ռեակցիայի արագությունը կախված է ազոտի և ալկիլ. (ալկենիլ., ալկինիլ.) հալոգենիդում հալոգենի ածխաջրածնային տեղակալիչների բնույթից։
Ռեակցիայի արագությունը նվազում է տեղակալիչների ծավալի մեծացմամբ՝ CH3 > C2H5 > բարձրամոլեկուլային հագեցած, չճյուղավորված ածխաջրածիններ > իզո-C3H7 և ամոնիումայինաղում հակաիոն հալոգենների հետևյալ շարքում՝ I > Br > Cl։
Ռեակցիայի արագությունը բարձրանում է ալկիլ տեղակալիչը ալկենիլ և ալկինիլ խմբերով փոխարինելիս։
Երրորդային բութիլհալոգենիդները դժվարությամբ են առաջացնում չորրորդայինամոնիումային։
Արոմատիկ հալոգենիդներից նման միացման ընդունակ են տեղակալման բարձր ակտիվությամբ օժտված արոմատիկ ածխաջրածինների հալոգենիդները,օրինակ՝ դինիտրոքլորբենզոլը՝ 2,4-(NO2)2C6H3Hal։
Ալկիլհալոգենիդների հետ Մենշուտկինի ռեակցիան իրականանում է նուկլեոֆիլտեղակալման SN2 դասական մեխանիզմով։
Բևեռային լուծիչները նպաստում ենգործընթացի արագության մեծացմանը։
Այդպիսի լուծիչները բազմաթիվ առավելությունների հետ ունեն նաև թերություններ՝ հրդեհապայթյունավտանգություն և թունավորություն։
Բևեռային լուծիչների կիրառման բացառման նպատակով սույն ռեակցիան իրականացվել է ջրաէմուլսիոն միջավայրում՝ ինտենսիվ խառնմամբ [2]։
Ավելի վաղ [2] մեր կողմից հայտնաբերվել էր, որ չորրորդային ամոնիումայինաղերի սինթեզը արագանում է ռեակցիոն միջավայր 10% ստացվող նպատակայինաղի ավելացմամբ՝ ջրա-էմուլսիոն միջավայր ստեղծելու նպատակով։
Ստեղծելով ջրաէմուլսիոն միջավայր՝ առավել դյուրին է դառնում նուկլեոֆիլ տեղակալման ռեակցիայի ընթացքը։
Ռեակցիոն միջավայր ներմուծված ամոնիումային աղը դառնում էպատասխանատու ջրում լավ լուծված երրորդային ամինի տեղաշարժին դեպի օրգանական մաս, որտեղ գերազանցապես գտնվում է ալկիլհալոգենիդը։
Եվ դրա շնորհիվբարձրանում է ալկիլհալոգենիդի տեղակալման ռեակցիայի արագությունը։
Հետագայում ռեակցիայի արդյունքում ստացված չորրորդային ամոնիումային աղը շարունակում է խաղալ էմուլգատորի դերը։
Ընդհանուր առմամբ, գործընթացն իրականանումէ միջֆազային կատալիզին համապատասխան մեխանիզմով, որտեղ ավելացրած չորNR1R2R3+R4XNR1R2R3R4X րորդային ամոնիումային աղը կատարում է միջֆազային կատալիզատորի դեր։
Այս հոդվածում ուսումնասիրված է դիմեթիլբենզիլ-, դիմեթիլդոդեցիլ- և տրիմեթիլամինիհիման վրա ամոնիումային աղերի սինթեզը։
Տվյալ ամինների ալկիլումը իրականացվել է երկար ածխաջրածնային շղթա ունեցող ալկիլհալոգենիդով՝ դոդեցիլբրոմիդով ևմեթիլքլորիդով ու բրոմիդով, որի արդյունքում ստացվել են հետևյալ ՉԱԱ-ները՝1. բենզիլտրիմեթիլամոնիում բրոմիդ,2. բենզիլտրիմեթիլամոնիում քլորիդ,3. դոդեցիլտրիմեթիլամոնիում բրոմիդ,4. դիդոդեցիլդիմեթիլամոնիում բրոմիդ։
Սինթեզված չորրորդային ամոնիումային աղերՉԱԱ-ի կառուցվածքայինբանաձևըԵլք,% /MrTհլ, ˚СԼուծելիությունըՋուր, բևեռայինօրգանականլուծիչներՋուր, բևեռայինօրգանականլուծիչներՋուր, բևեռայինօրգանականլուծիչներՋուր, բևեռայինօրգանականլուծիչներԱղյուսակ 1.Արտաքինտեսքը, կայունությունըՍպիտակբյուրեղներ,հիգրոսկոպիկ ենՍպիտակբյուրեղներ,հիգրոսկոպիկ ենՍպիտակբյուրեղներ,հիգրոսկոպիկ ենՍպիտակբյուրեղային փոշի,սովորաբար՝ կայունԲնական ցեոլիտները, որոնցից է կլինոպտիլոլիտը, [4] շնորհիվ իրենց յուրահատուկ հատկության՝ ադսորբցիոն, կատալիտիկ և այլն, գտել են լայն կիրառություն ևհամարվում են հիմնականում էժան հումք՝ համեմատած այլ շարքի սորբենտներիհետ։
Չորրորդային ամոնիումային աղերով ակտիվացված ցեոլիտները օգտագործվումեն ինչպես ալկիլման ռեակցիաներում, այնպես էլ բնապահպանական նկատառումներով՝ ջրային լուծույթներից նավթայուղերի կլանման համար [4]։
Փորձնական մաս։
Չորրորդային ամոնիումային աղերի սինթեզը իրականացվել էմիջֆազային կատալիզի երկֆազային համակարգում, որտեղ էմուլգատորի դերում,ինչպես նշվել է վերևում, օգտագործվել է համապատասխան ՉԱԱ-ն։
Ռեակցիան իրականացվել է եռանցքանի կոլբայի մեջ, որը համալրված է խառնիչով, սառնարանով ևկաթեցնող ձագարով։
Սկզբում կոլբայի մեջ ավելացվում են երրորդային ամինը (0.1մոլ) և 10% (0.01մոլ) նախատեսվող աղից։
Այնուհետև ավելացվում է ալկիլհալոգենիդը՝ սենյակային ջերմաստիճանում։
Ռեակցիոն խառնուրդը տաքացվում է մինչև 60˚С՝մինչև պրոցեսի հնարավոր ավարտը, որը սովորաբար տևում է 10-20 ժամ։
Ռեակցիայի ելքը կազմում է 75 % և ավելի (աղ. 1)։
Փորձնականորեն հաստատվել է, որ մեխանիկական խառնիչի պտույտների օպտիմալ թիվը 700-800 պտ/ր է։
Յուրաքանչյուր ժամը մեկ ռեակցիոն միջավայրից վերցված նմուշում քլոր (բրոմ) անիոնի տիտրումով որոշվում է փոխազդած ալկիլհալոգենիդի քանակը։
Me3NCH2C6H5BrMe3NCH2C6H5ClBrMe3NC12H25BrMe2N(C12H25)2 Չորրորդային ամոնիումային աղերի նստեցումը ցեոլիտի վրա։
Վերը նշվածեռանցքանի կոլբայում լցվում է նախօրոք մշակված 100 գ ցեոլիտ (կլինոպտիլոլիտ՝Նոյեմբերյանի շրջանից), և դրա վրա խառնման պայմաններում ավելացվում 50 մլմեթանոլում լուծված 31 գ (0,1 մոլ) դոդեցիլտրիմեթիլամոնիում բրոմիդ։
Սենյակայինջերմաստիճանում ռեագենտների խառնուրդը խառնվել է 6 ժամ, այնուհետև թողնվելէ ևս 48 ժամ։
Հետագայում ռեակցիոն խառնուրդը թորվել է ջրային պոմպի օգնությամբ։
Ռեակցիոն խառնուրդից մեթանոլը հավաքվել է Դյուարում սառեցվող օձագալարում։
Եռանցքանի կոլբայում կշռելով՝ հայտնաբերվել է 132 գ պինդ մնացորդ։
Վերջինս դրվել է MgSO4 պարունակող էքսիկատորում և թողնվել մեկ շաբաթ։
Կրկինկշռվել է կոլբան։
Կոլբայում հայտնաբերվել է 131,2 գ նյութ։
ՉԱԱ-ի հետ ստացված ցեոլիտի խառնուրդը տաքացվում է 2 ժամ 200˚С պայմանում, որից հետո բրոմ անիոնի տիտրումով, ինչպես նաև ԻԿ սպեկտրոսկոպիայիմեթոդով որոշվում է դեսորբված աղի քանակը։
Եզրակացություն։
Օգտագործվել է Նոյեմբերյանի շրջանի կլինոպտիլոլիտը։
Պարզվել է, որ դոդեցիլտրիմեթիլամոնիում բրոմիդը լավ է սորբվում ցեոլիտի մակերևույթին։
Թորման հավաքարաններում նյութի կուտակում չկա, որը կրկին խոսում է ցեոլիտի վրա նստեցված ՉԱԱ-ի՝ ցեոլիտի հետ լավ կապակցվելու մասին։
ԳրականությունԱրտաշես Արիստակեսյան, Արամայիս Երիցյան, Գագիկ Թորոսյան ՉՈՐՐՈՐԴԱՅԻՆ ԱՄՈՆԻՈՒՄԱՅԻՆ ԱՂԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՆՍՏԵՑՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ չորրորդային ամոնիումային աղ, Մենշուտկինի ռեակցիա, ամիններ, ԱՆՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ԿՐԻՉՆԵՐԻ ՎՐԱալկիլհալոգենիդ, ջրա-էմուլսիոն միջավայր ։
| Չորրորդային ամոնիումային աղերը սովորաբար ստացվում են բևեռային լուծիչներում երրորդային ամինների հետ ալկիլհալոգենիդների փոխազդեցությունից։
Չորրորդային ամոնիումային աղերի սինթեզը իրականացվել է ջրաէմուլսիոն միջավայրում, ինտենսիվ խառնմամբ՝ ռեակցիոն միջավայր 10 % ստացվող աղից ավելացնելով։
Ստացված աղերը նստեցվել են Նոյեմբերյանի հանքից բերված ցեոլիտի վրա։
Պարզվել է, որ դոդեցիլտիմեթիլամոնիում բրոմիդը գրեթե քանակապես նստել է ցեոլիտի վրա։
|
ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՍՈIOԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ-ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԹԵՄԱՏԻԿ ՔԱՐՏԵARTԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Modernամանակակից սոցիալ-տնտեսական քարտեզագրությունը մեծ անկախ գիտական ոլորտ է, որն ունի իր տեսական-մեթոդաբանական հիմքերը, գործնական գործունեության կարևոր դաշտ: Այն արտահայտում է աշխարհահամակարգերի սոցիալական և տնտեսական տարրերը: Սոցիալ-տնտեսական քարտեզագրություն և դրա բաղկացուցիչ սոցիալ-տնտեսական-աշխարհագրական քարտեզագրությունն ակնհայտորեն արտացոլում է տարածական, աշխարհագրական հատվածում տնտեսական և սոցիալական երեւույթների համապարփակ ուսումնասիրության հրատապությունը: Ահա թե ինչու գիտության այս ճյուղն օգտագործում է քարտեզագրական հետազոտության հատուկ տեսակներ, որոնք հիմնված են տարածական ժամանակում բնակչության, տնտեսության և սոցիալական ոլորտի վերաբերյալ համապարփակ, համակարգված վերլուծված, սինթեզված տեղեկատվության վրա: Այս առումով, սոցիալ-տնտեսական քարտեզագրությունը հարստացնում է տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական աշխարհագրությունը, ապահովում է նրանց տեղեկատվական-մեթոդաբանական կապը ֆիզիկական աշխարհագրության, աշխարհէկոլոգիայի, տարածաշրջանային աշխարհագրության, այլ աշխարհագրական գիտությունների հետ: Ատլասներում կարելի է տեսնել մի շարք սոցիալ-տնտեսական թեմատիկ քարտեզներ, որտեղ դրանք ունեն մեծ գործնական նշանակություն և օգտագործվում են տնտեսության առանձին ոլորտների տարածքային կազմակերպման և կառավարման խնդիրների լուծման համար: Առանց այդպիսի քարտեզների, ատլասը կկորցներ իր ամբողջականությունը, իր գիտական արժեքը: Սոցիալ-տնտեսական քարտեզներից պահանջվում է պահպանել իրենց «աշխարհագրական բնույթը», առաջին հերթին այն պետք է համապատասխանի տվյալ ֆենոմենի իրական բաշխմանը, և երկրորդ, այն պետք է ունենա մանրամասնություն, այսինքն ՝ պետք է արտահայտի ֆենոմենի բոլոր բաղադրիչ տարրերը ՝ ինչպես անհատապես, այնպես էլ փոխկապակցված: մեջ Ատլասներում այս բաժինը հետևում է բնությանը վերաբերող բաժնին, քանի որ սոցիալ-տնտեսական-աշխարհագրական շատ երեւույթների կառուցվածքն ու դիրքը պայմանավորված են բնական հատկություններով: Սոցիալ-տնտեսական քարտեզներին բնորոշ է շարժումը և ժամանակավորությունը: Ի տարբերություն բնության քարտեզների, դրանք «հնացած» են, ուստի քարտեզների բովանդակությունը պետք է հիմնված լինի բարդ սինթետիկ բնութագրերի վրա: Սոցիալ-տնտեսական քարտեզների մի քանի տեսակներ կան. Քարտեզներ, որոնք արտահայտում են տեղական բնույթի տարրեր, ունեն որոշակի տեղ, ստեղծում են հատուկ համակարգեր, ինչպիսիք են բնակավայրերի քարտեզները, արդյունաբերական կենտրոնները, տրանսպորտային ուղիները, - քարտեզներ, որոնք արտահայտում են սոցիալ-տնտեսական առանձին տարրեր: երեւույթներ Բնութագրեր, ինչպիսիք են մասնագիտացումը արտահայտող քարտեզները, տնտեսության արտադրության ծավալները - քարտեզներ, որոնք արտահայտում են սոցիալ-տնտեսական երևույթների տարածական գործընթացները, տարրեր, ինչպիսիք են բնակչության շարժի քարտեզները, բերքի բերքը, - սինթետիկ կամ համակցված քարտեզներ, որոնք ներկայացնում են սոցիալ-տնտեսական աշխարհը համակարգերն ընդհանուր առմամբ, օրինակ ՝ բնակավայրերի քարտեզը ՝ ըստ դրանց գործառույթի կամ գործառույթի, կամ արդյունաբերական կենտրոնների գտնվելու վայրի քարտեզ ՝ ըստ նրանց մասնագիտացման աստիճանի: Սոցիալ-տնտեսական քարտեզների կազմման գործընթացը ավելի բարդ է `ավելի մեծ թվով աղբյուրների օգտագործման պատճառով, քան բնության քարտեզները: Որպես կանոն, նրանց լեգենդներն ավելի բարդ են համակցված, կան բազմաթիվ գծապատկերներ, սեղաններ, տեքստեր, որոնք ներկայացված են արձանագրությունների տեսքով: Այստեղ օգտագործվում են քարտեզագրական մեթոդների մեծ մասը: Սոցիալ-տնտեսական-աշխարհագրական հատվածի քարտեզների ատլասները բաժանված են երկու խոշոր խմբերի `սոցիալական ոլորտին պատկանող քարտեզներ` տնտեսական ոլորտին պատկանող քարտեզներ [2]: Առաջին խումբը ներառում է բնակչության, ծառայությունների ոլորտի, սոցիալական և քաղաքական կյանքի այլ քարտեզներ: Տնտեսական քարտեզները բաժանված են ընդհանուր տնտեսական տնտեսության առանձին ճյուղերի քարտեզների: Սոցիալ-տնտեսական թեմատիկ քարտեզների բովանդակությանը և դրանց կազմման քարտեզագրական մեթոդներին ավելի մանրամասն ծանոթանալու համար վերլուծենք 1984 թ. Հրատարակել է ՀՍՍՀ գյուղատնտեսության ատլասը: Դա գիտական-տեղեկատվական բնույթի քարտեզագրական աշխատանք է, որում մանրամասն ներկայացված են գյուղատնտեսության զարգացման և կառուցվածքի վրա ազդող գործոնները, ներկայացված են գյուղատնտեսության զարգացման բնական և սոցիալ-տնտեսական նախադրյալների փոխկապակցումը: Դա գյուղատնտեսական հետազոտությունների և կազմակերպչական կառույցների համար նախատեսված թեմատիկ ատլաս է, իր ոլորտում եզակի աշխատանք: Ատլասը կազմելու նախագիծը մշակվել է Խ. Անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի տնտեսական աշխարհագրության ամբիոնում: Աբովյան. Կատարվել է գիտական և կազմակերպչական աշխատանք: գիտություն դոկտոր Լ. Վալեսյանի անմիջական ղեկավարությամբ: Խմբագրական խորհրդի նախագահներն են ՝ տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, ՀՍՍՀ գյուղատնտեսության նախարար Գ.Վ. Թարջումյան: Խմբագրական խորհրդի անդամների թվում են ինժեներ-քարտեզագրողներ Գ.Ա. Բոգատովան, Ա.Վ. Կրավչենկոն, Ա.Ֆ. Չեպկասովը, Տնտեսագիտության և գյուղատնտեսության գիտահետազոտական ինստիտուտի ամբիոնի վարիչ Ա.Օ. Համբարձումյանը և այլոք: Այդ աշխատանքներին մասնակցում էին նաև տնտեսագետներ, գյուղատնտեսներ, կենսաբաններ և այլ մասնագետներ: Ատլասը բաղկացած է վեց բաժիններից, որոնք ներառում են ավելի քան երեք հարյուր քարտեզ: Բաժիններն են .1. «ՀՍՍՀ աշխարհագրական դիրքը և ընդհանուր նկարագիրը» Այն ներառում է 12 քարտեզ: Բաժինը սկսվում է ՀՍՍՀ ֆիզիկական-աշխարհագրական դիրքի նկարագրությամբ 1: 2.000.000 մասշտաբով քարտեզը, որն արտացոլում է երկրի աշխարհագրական, ֆիզիկական և աշխարհագրական դիրքը, պատկերացում է տալիս տարածքի ռելիեֆի մասին: Այս բաժնում օգտագործված քարտեզագրական մեթոդների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ բաժնում նշված 12 քարտեզների նշանների մեթոդը օգտագործվել է 7 քարտեզներում, քանակական ֆոնի մեթոդը 6 քարտեզներում, կշեռքների և գծերի մեթոդները օգտագործվել են 7 քարտեզներում, Քարտեզագրման մեջ օգտագործվել են քարտեզագրերի և քարտեզագրերի մեթոդները, 2 քարտեզի վրա տարածքների մեթոդը: Քարտեզագրական այլ մեթոդներ արտահայտություն չեն գտել այս բաժիններում: Այս բաժնի պատասխանատու դոկտոր Լ. Դա Վալեսյան է: 2. «Գյուղատնտեսության զարգացման բնական պայմանների և ռեսուրսների գնահատում» բաժինը ներառում է 119 քարտեզ: Գնահատվում են բնական միջավայրի բոլոր տարրերը ՝ մակերեսը, կլիման, ջուրը, հողը, բուսականությունը, կենդանական աշխարհը: Գոյություն ունեն ռելիեֆի ձևաբանությունը, հորիզոնական, ուղղահայաց մասնատվածությունը պատկերող 5 քարտեզներ: Պայծառ վում radiationառագայթահարման հաշվեկշիռն արտահայտվում է մեկ քարտեզի միջոցով: Օդի ջերմաստիճանի փոփոխություններ և Տարբեր առանձնահատկություններ ցուցադրող քարտեզները 12 են: Եվս 12 քարտեզ ցույց է տալիս մթնոլորտային տեղումները, դրանց բաշխումը, մթնոլորտի խոնավությունը, գոլորշիացումը, ձյան կայուն ծածկույթի առկայությունը և այլ առանձնահատկություններ, մթնոլորտային տեղումների առկայությունը տարբեր բույսերի բուսականության շրջանում: 6 քարտեզ ցույց է տալիս երաշտների և ցրտահարության դրսևորումները: 4 քարտեզներ ցույց են տալիս անասնապահությանը համապատասխան ժամանակահատվածը: 15 քարտեզներ ցույց են տալիս տարբեր ծառատեսակների բուսականության, ծաղկման, հացահատիկի և կարտոֆիլի ցանքի ժամանակահատվածները: Տարբեր ամիսներին կա 4 քարտեզ, որոնք բնութագրում են մթնոլորտի խոնավության, ջերմաստիճանի, քամիների ուղղությունը, իսկ մեկ քարտեզում ներկայացված են օդերևութաբանական կայանները: Քարտեզների այս խմբի տրամաբանական շարունակությունը համարվում է 1: Կլիմայական գոտու քարտեզը ՝ 1.000.000 մասշտաբով: Քարտեզ 14-ը պարունակում է մանրամասն տեղեկություններ գետային ցանցի, գետերի ջրերի հանքայնացման աստիճանի, աղտոտման, առավելագույն և նվազագույն հոսքի վտանգավոր տարածքների վերաբերյալ, և քարտեզների այս խմբի տրամաբանական եզրակացությունը տարածքի հիդրոլոգիական գոտիավորման քարտեզն է: Քարտեզ 1-ը ցույց է տալիս Սանաա լճի հիդրոլոգիական բնութագիրը: Հողի տեսակները, ենթատեսակները, հողի լուծելիությունը, մեխանիկական կազմը, հողում տարբեր քիմիական նյութերի քանակը, այդ նյութերի քանակի փոփոխությունը և այլ հատկությունները ամփոփված են 26 քարտեզում, ցույց է տրված հողերի ագրոարդյունաբերական խմբավորումը և հողի գոտիավորումը: 5 քարտեզներ արտահայտում են բուսականությունը, բույսերի տեսակները: Տեսակների վերաբերյալ տեղեկատվության արտահայտման համար տրամադրվում է 3 քարտեզ: Քարտեզ 1-ը ցույց է տալիս գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող օգտակար հանածոները: Ի վերջո, գյուղատնտեսության վրա ազդող այս բոլոր գործոնների մանրամասն ուսումնասիրությունը կհանգեցներ լանդշաֆտային գոտիների քարտեզագրմանը, ֆիզիկական-աշխարհագրական գոտիավորմանը, որն ավարտում է ատլասի ամենամեծ գլուխը: Մեթոդների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ նշանի մեթոդը օգտագործվել է 18 քարտեզում, որակական ֆոնիմեթ մեթոդը `42 քարտեզում, 72 քարտեզ` կազմվել է քանակական ֆոնային մեթոդով, միայն 3 մասշտաբի մեթոդը `42 քարտեզում, և 9 քարտեզներում օգտագործվել է քարտեզի մեթոդը: 5-ում ժագելու քարտեզների մեթոդը, տեղական դիագրամների մեթոդը արտահայտվել է ընդամենը 3 քարտեզներում, 1 քարե թեզը ձեւավորվել է շարժման գծերի մեթոդի միջոցով: Իհարկե, չպետք է մոռանանք, որ քարտեզները շատ տեղեկատվություն են տրամադրում մի քանի քարտեզագրական մեթոդների համադրության շնորհիվ, ինչը ոչ միայն բարձրացնում է նյութի գիտական արժեքը, այլ նաև ավելի մանրամասն տեղեկություններ է տրամադրում քարտեզագրման երևույթի մասին: Սեղաններն ու գծապատկերները ներկայացված են որպես օժանդակ նյութեր, օրերին `բնության օրագիրը Հայաստանի տարբեր բնակավայրերի համար` որպես նորություն: Այս բաժինը պատասխանատու է աշխատանքային գիտության համար: թեկնածու R. Ս. Մկրտչյան 3. «Գյուղատնտեսության զարգացման սոցիալ-տնտեսական պայմանները» Այն բաղկացած է 28 քարտեզներից, որոնք ներկայացնում են գյուղատնտեսության տարածքային կազմակերպման և կառավարման օբյեկտները, սովետական կոլտնտեսությունները, դրանցում գյուղական բնակչության զբաղվածության մակարդակը: Դրանք ներառում են գյուղական բնակչության սպասարկման ոլորտը (գյուղ-քաղաք միջնակարգ դպրոցների աշակերտների թիվը, գյուղական բնակչության կրթության մակարդակը, գյուղատնտեսական ուսումնական հաստատությունների առկայությունը), առողջությանը վերաբերող քարտեզներ, գրադարանների, ակումբների և տեղակայման վայրեր: առեւտրային քարտեզներ: Կիրառական քարտեզագրական մեթոդների վերլուծությունից պարզ դարձավ, որ նշանների մեթոդը կիրառվել է 11 քարտեզներում, գծային մասշտաբների մեթոդը արտահայտվել է 12 քարտեզներում, որակական ֆոնի մեթոդը `2, 5 քարտեզներում` 19 կազմել մեթոդներով քարտեզագրերի. Պարզ է դառնում, որ մեթոդների առավելագույն քանակի տարբերությունն այնքան էլ մեծ չէ: Ատլասի այս գլխի քարտեզագրական աշխատանքի պատասխանատու: Գիտություն և տեխնիկա Մ. Դուլյան 4. «Գյուղատնտեսությունում գիտական, տեխնիկական և տնտեսական ներդրումների մակարդակը» բաժնում ամփոփված է 78 քարտեզ: Դրանք բոլորը վերլուծական և գնահատման քարտեզներ են, օրինակ ՝ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի գնահատման քարտեզ, հողերի բերրիության քարտեզ, հողերի տնտեսական գնահատում, գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տնտեսական գնահատում և այլն: Առանձին քարտեզները ցույց են տալիս պարտեզները, խոտհարքները, արոտավայրերը և խաղողի այգիները: Տեղեկատվություն է տրամադրվում գյուղատնտեսության էներգետիկ հզորության մասին `էներգիայի մատակարարման տեխնիկական միջոցներով, վերլուծվում է ֆերմերային տնտեսություններում աշխատանքի հիմնական տեսակների մեքենայացման աստիճանը և այլն: Քարտեզներում օգտագործվող քարտեզագրական մեթոդներից ամենից շատ առանձնանում են քարտեզագրման մեթոդները `45, քարտեզագրական գծապատկերները` 31, 6, նշանները `15, կշեռքները` 14: Գծային կետի մեթոդները համեմատաբար հազվադեպ են օգտագործվում: Նշանների և մասշտաբի մեթոդներով արված քարտեզները միջին թիվ ունեն: Բաժինը հագեցած է օժանդակ նյութերով, տարբեր թվային նյութերով: Վերջում տրված են մակերևութային ջրերի և օդի ավազանի աղտոտման քարտեզները: Նրանք պատասխանատու էին ատլասի այս հատվածը կազմելու համար: science to RP Zohrabyan տ Economy science to Գ. Գ Tsատուրյան. 5. «Գյուղատնտեսության ճյուղային կառուցվածք» բաժնում կա 62 քարտեզ: Մանրամասն ներկայացված են գյուղատնտեսական ճյուղերի և ենթաճյուղերի կառուցվածքը, գտնվելու վայրը և զարգացման մակարդակը: Հետևյալ մեթոդներն առավել լայնորեն կիրառվել են քարտեզագրական մեթոդներում, քարտեզներում ՝ 53, քարտեզագրեր ՝ 28, կշեռքներ ՝ 10, կետ ՝ 7: Նրանք պատասխանատու էին ատլասի այս հատվածը կազմելու համար: գիտություն RP ohոհրաբյանին և տնտեսություն Գիտություն և տեխնոլոգիա Գ. Գ Tsատուրյան. 6. «Գյուղատնտեսության տարածքային կազմակերպում և տարածական կառուցվածք» բաժնում կա 22 քարտեզ: Յուրաքանչյուր գյուղատնտեսական տարածաշրջան բնութագրող քարտեզներից բացի տրամադրվում են նաև միջտարածաշրջանային հարաբերությունների, հողօգտագործողների քարտեզներ և հողամասերի կառուցվածքը: Օգտագործված քարտեզագրական մեթոդներից ամենից շատ օգտագործվում են որակական ֆոնի 15 մեթոդներ, 7 նշաններ, 12 մասշտաբներ, գծերի 4 մեթոդներ և 4 քարտեզային գծապատկերներ: Ատլասի վերջին բաժնի պատասխանատուներն են `աշխատանք: գիտ. դոկտոր Լ. Հ. Վալեսյան, գյուղատնտես. գիտություն Dr.PR Arzumanyan և Տնտեսագիտության գիտություն OK Pervishin- ին: Ատլասն ավարտվում է յուրաքանչյուր բաժնի հետ կապված հսկայական տեքստային տեղեկատվական նյութերի ներկայացմամբ, ինչը ևս մեկ անգամ հաստատում է ատլասի գիտական ուղղվածությունը: Աղյուսակ 1. Համապատասխան բաժիններում քարտեզագրական մեթոդների կիրառումը o: զ: n: ա n: ա k: ա r: Ո: r: ե: n: n: ի: ժ: ա Բ: r: ե: n: n: ա շ: N: n: o: զ: n: ա k: ա k: ա n: ա Հ. մ: ա r: գ: ա ի: դ: զ: ե: տ: r: ա Հ. մ: ա r: գ: զ: ե: տ: r: ա Հ. r: ե: n: k: ա ղ: դ: n: ա S: ծ: ի: գ: ա r: ա s: ա զ: ա Հ: լ: r: ե: n: ա ե: r: ա յ: n: ի: ա տ: ե: K: լ: յ: ա Աղյուսակ 1-ից պարզ է դառնում, որ ատլասի քարտեզները միաժամանակ կազմվել են մի քանի մեթոդներով `չխախտելով դրանց ընթեռնելիությունն ու արտահայտչականությունը: Քարտեզագրերի և գծապատկերների օգտագործումը ամենամեծն է, ինչը բացատրվում է գյուղատնտեսական ցուցանիշների արտահայտման առանձնահատկություններով: Ներկայումս այդպիսի ատլաս ստեղծելու անհրաժեշտություն կա, քանի որ ոչ միայն փոխվել է երկրի վարչական կառուցվածքը, այլ սեփականաշնորհման գործընթացին զուգահեռ, գյուղատնտեսությունը փոփոխություններ է կրել և՛ ոլորտային, և՛ տարածքային կազմակերպությունում: Ատլասի շատ քարտեզներ արդեն կորցրել են իրենց արդիականությունը, բայց ներկա իրավիճակին համապատասխան նեղ մասնագիտական քարտեզներ չկան: Գյուղատնտեսության վերաբերյալ ամենաթարմ գիտական տեղեկատվական քարտեզները 2007 թվականին Դրանք տպագրվում են Հայաստանի ազգային ատլասում, բայց այստեղ նրանք չեն ներկայացնում ՀՍՍՀ գյուղատնտեսության ատլասի պարունակությունը, ուստի նոր գյուղատնտեսական ատլասի ստեղծումը շատ կարևոր է մեր երկրի համար, քանի որ այն հանդիսանում է տնտեսությունը: Գրականություն Ազատուհի Վալեսյան ՍՈIOԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԳՐԱԳՐԱԿԱՆ-ԹԵՄԱՏԻԿ ՔԱՐՏԵGRԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ-ում Հիմնաբառեր. Սոցիալ-տնտեսական, քարտեզագրություն, գիտական ուղղվածություն: ։
| Ժամանակակից սոցիալ-տնտեսական քարտեզագրությունը խոշոր ինքնուրույն գիտական ուղղություն է, որն ունի սեփական տեսական-մեթոդական հիմքեր և պրակտիկ գործունեության կարևոր ոլորտ, և արտահայտում է երկրահամակարգերի սոցիալական և տնտեսական տարրեր։
Քարտեզագրության այս ոլորտը սերտ և բազմակողմանի կապերի ունի տարբեր գիտակարգերի հետ, որոնք մեծ ներդրումներ են ունենում այս ոլորտում։
|
ԱՄԵՐԻԿԱ-ԻՐԱՆՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԻՐԱՆԻ ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆԾՐԱԳՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ (Ջ. ԲՈՒՇ ԿՐՏՍԵՐԻՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆՈՒՄ)Մերձավոր Արևելքը ժողովուրդների բազմազանությամբ և պատմաաշխարհագրական առանձնահատկություններով եղել և մնում է աշխարհի քաղաքական քարտեզի ամենաբարդ և լարված տարածաշրջաններից մեկը։
Մերօրյա հակամարտություններից շատերը սկիզբ են առնում հենց Մերձավոր Արևելքում, իսկ այստեղ գտնվողպետությունների սահմանների վերաձևումները դեռևս շարունակվում են։
Ընդհանուրառմամբ, Մերձավոր Արևելքը կարելի է դիտարկել իբրև մի մեծ տարածաշրջան, որտեղ հատվում են ոչ միայն էթնիկ և կրոնական տարբեր հանրույթների, այլև աշխարհաքաղաքական գլխավոր ուժերի շահերը, որոնք շատ հաճախ դրսևորվում ենամենատարբեր հակամարտությունների ձևով։
Վերջին տասնամյակներում Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներից շատերըտարբեր պատճառներով կանգնել են եղել ինքնիշխանությունը կորցնելու լրջագույնվտանգի առաջ, և այդ պետություններից մի քանիսն իրենց ինքնիշխանությունըպահպանելու միակ հնարավոր ուղին կապել են միջուկային ծրագրերի զարգացմանհետ, ինչն էլ, որպես կանոն, յուրատեսակ դիմադրության է հանդիպել առանձինկազմակերպությունների և երկրների, մասնավորապես՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից։
Ասվածի դասական օրինակն է Իրանի Իսլամական Հանրապետության միջուկային ծրագրի շուրջ առաջացած հիմնախնդիրը, որի կարգավորմանգործընթացում իրենց մասնակցությունն ունեն աշխարհաքաղաքական տարբերդերակատարներ՝ ԵՄ-ն (ի դեմս Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Գերմանիայի),ՄԱԿ-ը, Ռուսաստանի Դաշնությունը, Չինաստանը և հատկապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։
Իրանի միջուկային ծրագրի [1] սկիզբ կարելի է համարել 1953 թ.-ին ՄոհամեդՌեզա Փահլավի շահի հայտարարությունը քաղաքացիական միջուկային ծրագրիմեկնարկի մասին, որն իրականացվելու էր ԱՄՆ նախագահ Դուայթ Էյզենհաուերի«Ատոմ հանուն խաղաղության» նախաձեռնության շրջանակում (Դ. Էյզենհաուերիհայտնի ելույթը [2] ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայում 1953 թ. դեկտեմբերի 8-ին ազդարարեց վերոհիշյալ նախաձեռնության մեկնարկը)։
Այդ ժամանակաշրջանում Իրանը համարվում էր Արևմուտքի, մասնավորապես՝ ԱՄՆ-ի գլխավոր դաշնակիցը տարածաշրջանում, հետևաբար, Նահանգները ոչ միայն չէր խոչընդոտում, այլև մեծապեսօժանդակում էր Իրանի կողմից և՛ միջուկային, և՛ գիտարար այլ ոլորտներում իրականացվող գրեթե բոլոր նախաձեռնությունները։
Սակայն արդեն 1979 թ.-ին, երբ իսլամական հեղափոխության արդյունքում Իրանի Մոհամադ Ռեզա Փահլևի շահը գահընկեց արվեց, և Իրանում այաթոլլահ Ալի Խոմեյնու ղեկավարությամբ հաստատվեց կրոնապետական վարչակարգ, Իրանի միջուկային ծրագիրը ամբողջությամբ դուրս եկավԱՄՆ վերահսկողության շրջանակից (հեղափոխությունն ինքնին ուղղված էր նաևամերիկյան ազդեցության դեմ, ուստի բնական է, որ դրա հետևանքը լինելու էր ԱՄՆԻրան բոլոր տեսակի միջպետական հարաբերությունների խզումը) և դարձավ ԱՄՆԻրան լարված հարաբերությունները պայմանավորող հիմնական առարկան։
Երկու երկրների միջև փոխհարաբերությունները հատկապես լարված բնույթստացան Ջորջ Ուոքեր Բուշի նախագահության տարիներին (2001-2009 թթ.)։
Ամենինչ սկսվեց այն բանից հետո, երբ 2002 թ. ամերիկյան ոչ կառավարական կազմակերպություններից մեկը հրապարակեց տիեզերքից արված լուսանկարներ Իրանիտարածքից, որտեղ պարզ երևում էին ուրանի հարստացման մի շարք օբյեկտներ։
Ակնհայտ դարձավ, որ Իրանը խախտել է ՄԱԿ-ի Ատոմային էներգիայի միջազգայինգործակալության (ԱԷՄԳ) 1974 թ. պայմանագրի դրույթները և լայնամասշտաբ ուչհայտարարված գործունեություն է ծավալել միջուկային ոլորտում։
Այս իրողությամբպայմանավորված՝ ԱՄՆ կառավարությունն սկսեց քաղաքական ճնշում գործադրելիրանական կողմի վրա՝ պահանջելով բացահայտել նախկինում իրականացվածմիջուկային գործունեությունը և հրաժարվել ուրանի հարստացման ծրագրից։
Առաջինպահանջն իրականացնել, թերևս, իրանական կողմը համաձայնեց՝ զուգահեռաբարհայտարարելով, թե չի հրաժարվելու ուրանի հարստացման գործընթացից։
Հարկ էնկատել, որ ամերիկյան հասարակությունը դեռևս գտնվում էր 9/11-ի ողբերգականահաբեկչության ծանր տպավորությունների ներքո, ինչն էլ հաջողությամբ օգտագործում էր Նահանգների քաղաքական վերնախավը։
Առաջ էր քաշվում այն համոզմունքը, թե Իրանի կողմից միջուկային ծրագրի զարգացումը նպատակաուղղված էզանգվածային ոչնչացման զենք ստեղծելուն, ասել է թե՝ այն սպառնում է ամերիկյանժողովրդի անվտանգությանը։
Մինչդեռ իրանական կողմը շարունակում էր հակադարձել, թե իրենց միջուկային ծրագիրը հետապնդում է բացառապես խաղաղ նպատակներ։
2002 թ.-ին իր «Չարիքի առանցքը» (Axis of evil) վերտառությամբ ելությում ԱՄՆնախագահ Բուշը «չարիքի երկրների» թվում Իրաքի և Հյուսիսային Կորեայի (ԿԺԴՀ)կողքին առանձացրեց նաև Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը՝ վերջինիս քաղաքականությունն, ըստ էության, համարելով սպառնալիք ԱՄՆ ազգային անվտանգությանը։
ԱՄՆ նախագահն Իրանին մեղադրեց միջազգային ահաբեկչությանն աջակցելու համար։
Պաշտոնական Վաշինգտոնի այս և նմանատիպ հայտարարություններն ուղղված էին և՛ ներքին, և՛ արտաքին լսարաններին՝ իբրև հիմնավորումԻրանի նկատմամբ իրականացված և իրականացվելիք ճնշումների։
Ակնհայտ է նաև,որ վերոնշյալ հայտարարություններով ԱՄՆ նախագահը նպատակ ուներ միջազգային հանրության շրջանում բարձրացնելու ԱՄՆ-ի՝ իբրև միջազգային ահաբեկչության դեմ առավել արդյունավետ և վճռական պայքար մղող երկրի վարկանիշը։
Հատկապես ուշագրավ է նախագահ Բուշի՝ Իրանի ժողովրդին անուղղակիորեն հասցեագրված հաղորդագրությունն առ այն, որ իրանցիներն իրավունք ունեն ընդվզել վարչակարգի դեմ, ապրել «ազատ և ժողովրդավար» հասարակությունում, և որ ՄիացյալՆահանգները պատրաստակամ է օժանդակել այդօրինակ դրսևորումները։
Նույն թվականին հրապարակված ԱՄՆ «Ազգային անվտանգության ռազմավարության» (2002 թ.) [5] դրույթների բովանդակությունից կարելի է արձանագրել «Բուշիդոկտրին»-ի առանցքային 4 ուղղությունները. ա) ուժի կիրառում ամերիկյան շահերիձգտման համար, բ) կանխարգելիչ գործողությունների իրավունք գիտակցվող սպառնալիքների դեմ, գ) հարկ եղած դեպքում միակողմանի գործելու իրավունք և դ) արտերկրում ժողովրդավարության հաստատման ձգտում [6]։
2003 թ. մայիսի 4-ին Շվեյցարիայի կառավարությունն ԱՄՆ Պետդեպարտամենտին ուղարկեց, այսպես կոչված, «անսովոր» և «չստորագրված» հուշագիր՝ բաղկացած միայն մեկ էջից։
Հուշագրին կից ներկայացվում էր ամերիկաիրանյան դիվանագիտական հարաբերությունների «ճանապարհային քարտեզ»-ը (կազմել էր շվեյցարացի դիվանագետ Թիմ Գուլդիմանը), որը բաղկացած էր «ԱՄՆ նպատակները» և«Իրանի նպատակները» բաժիններից։
Բավականին հավակնոտ դրույթներ պարունակող այս փաստաթուղթը, այնուամենայնիվ, անպատասխան մնաց ամերիկյան կառավարության կողմից։
Հետագայում ամերիկյան տարբեր լրատվամիջոցներ, քաղաքական գործիչներ և վերլուծաբաններ իրարամերժ գնահատականներ տվեցին«Ճանապարհային քարտեզին»։
Նրանցից ոմանք համոզված էին, որ Բուշի կառավարության կոշտ դիրքորոշումն էր հիմնական պատճառը, որ «քարտեզը» կյանքի չկոչվեց, մյուսները գտնում էին, որ այն միայն մեկ դիվանագետի կամքի դրսևորումն էր՝բացարձակապես կտրված իրականությունից։
2003 թ. ընթացքում, այնուամենայնիվ, որոշ աշխուժացում նկատվեց մի կողմից՝Իրանի, մյուս կողմից՝ Միացյալ Թագավորության, Գերմանիայի և Ֆրանսիայի միջև։
Սկսված ոչ ֆորմալ բանակցությունների արդյունքը 2004 թ. Փարիզում ստորագրվածհամաձայնագիրն էր, որով իրանական կողմը պարտավորվեց միջուկային ծրագրի՝խաղաղ բնույթ ունենալու հստակ և երկարաժամկետ երաշխիքների ներկայացնել, իսկմինչ այդ՝ ժամանակավորապես դադարեցնել ուրանի հարստացումը։
ՊաշտոնականԹեհրանը հստակորեն ցույց տվեց դիվանագիտական կապերի հաստատման իրպատրաստակամությունը։
Բանակցությունների այս ձևաչափն իրանական կողմը դիտարկում էր իբրև հնարավոր կամուրջ Միացյալ նահանգների հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար։
Մյուս կողմից՝ իրանականիշխանությունները ձգտում էին Վաշինգտոնից ստանալ հստակ երաշխիքներ, որամերիկյան զորքերը չեն ներխուժի Իրան (ինչն այդ ժամանակ Իրանի հասարակական-քաղաքական շրջանակներում հավանական էր համարվում՝ կապված ամերիկյան և բրիտանական ուժերի՝ 2003 թ. Իրաք ներխուժելու հետ), իսկ հետագայումխուսափել հնարավոր պատժամիջոցներից։
Սակայն բանակցությունների այս փուլն ի սկզբանե մատնված էր անհաջողության, ինչը պայմանավորված էր մի շարք հանգամանքներով. ա) բանակցություններիընթացքի վերաբերյալ միասնական չէին ԵՄ անդամ երկրների տեսակետները՝պայմանավորված նրանց տնտեսական և քաղաքական տարամետ շահերով, բ) ԱՄՆԵՄ դիրքորոշումները ևս բնորոշվում էին ակնհայտ տարաձայնություններով, գ)հնարավոր երկխոսության վերաբերյալ ամերիկյան կողմի ունեցած դիրքորոշումնէականորեն հակասում էր պաշտոնական Թեհրանի սպասումներին։
Բուշի կառավարության մերձավորարևելյան քաղաքականությունն այս ժամանակաշրջանում ընդհանրապես հենվում էր այն մտայնության վրա, որ ԱՄՆ ռազմաքաղաքական և տնտեսական ներուժը հնարավորություն է տալիս առավել կոշտմիջոցներով և համեմատաբար սեղմ ժամկետներում տարածել իրենց ժողովրդավարական արժեքները, ինչպես նաև պայքարել այն վարչակարգերի (հատկապեսԻԻՀ իշխանություններ) դեմ, որոնք, ըստ Կառավարության դիրքորոշման, ուղղակիսպառնալիք էին ներկայացնում ԱՄՆ ազգային անվտանգությանը։
Նախագահ Բուշըչէր խուսափում նաև նախորդ՝ ժողովրդավարական կառավարությանն ուղղվածքննադատությունից` նշելով, որ ժողովրդավարների չափազանց «ազատական»քաղաքականությանը փոխարինելու է եկել նեոպահպանողականությունը՝ արտաքինքաղաքականության արմատական վերափոխումներով [6]։
Ամերիկյան վարչակազմըոչ մի կերպ չէր վստահում Իրանի իշխանություններին և չէր պատկերացնումերկխոսությունն իրանական կողմի հետ՝ առաջ քաշելով վարչակարգի վերացման ևուրանի հարստացման ծրագրի դադարեցման անհրաժեշտությունը։
Այսպիսով, նախագահ Բուշ կրտսերի նախագահության առաջին ժամկետում ամերիկաիրանյան հարաբերություններում որևէ զգալի տեղաշարժ չարձանագրվեց։
2005 թ. մարտին ԱՄՆ պետքարտուղար Ք. Ռայսը հայտարարեց, որ Վաշինգտոնը չի խոչընդոտի Իրանի անդամակցությանը Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը և կվերացնի իրանական արտադրության որոշ ապրանքների վրադրված էմբարգոն, եթե պաշտոնական Թեհրանը հրաժարվի ուրանի հարստացմանծրագրից։
Հարկավոր է արձանագրել, որ արդեն 2005-2006 թթ. իրանական կողմիդիրքորոշումները ևս բավական կոշտ դարձան։
Դրան մի կողմից նպաստեց իրանական հիմնախնդրի քննարկումը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ տեղափոխելը, որն էապես փոխեց բանակցությունների բնույթը, մյուս կողմից՝ նորընտիր նախագահՄահմուդ Ահմադինեժադի կեցվածքը և քաղաքական դիրքորոշումները։
2006 թ.հիմնահարցի լուծման «նոր ուղիներ» որոնելու վերաբերյալ նախագահ Բուշինուղղված նրա նամակն ամերիկյան կառավարության ներկայացուցիչները որակեցինիբրև դիվանագիտական խարդավանք և չարժանացրին բավարար ուշադրության։
Ամերիկյան կառավարությունն ամեն կերպ ջանում էր սեփական հասարակականքաղաքական շրջանակներում տարածել այն մտայնությունը, թե իբր Իրանը և մասնավորապես՝ նախագահ Ահմադինեժադն անմիջականորեն սպառնում են իրենցերկրի անվտանգությանը, նպաստում միջազգային ահաբեկչության տարածմանը՝ այսկերպ հիմնավորելով հնարավոր միակողմանի ճնշումներն Իսլամական Հանրապետության նկատմամբ։
2006 թ. հունվարին Իրանը Նաթանզում վերսկսեց ուրանիրեցնի ուրանի հարստացման գործընթացը։
Փաստորեն 1980 թ.‐ից հետո առաջինհարստացման գործընթացը։
Նույն թվականի մայիսի 31-ին ԱՄՆ պետքարտուղար Ք. Ռայսը հայտարարեց,որ ԱՄՆ-ն պատրաստ է վերսկսել երկխոսությունն ԻԻՀ հետ, եթե վերջինը դադաանգամ ամերիկյան կառավարությունը հանդես եկավ Իրանի հետ որոշակիպայմաններում բանակցություններ վարելու պատրաստակամությամբ։
Արդեն հունիսի 6-ին, այսպես կոչված, «5+1-ի խումբը» (Իրանի միջուկային խնդրի լուծման նպատակով «վեցնյակը» կազմավորվեց ԱՄՆ-ի, Չինաստանի, Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Գերմանիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից) իրանական կողմին ներկայացրեց բանակցությունների նոր փաթեթ, որն ընդգրկում էր բավական հավակնոտ նախապայմաններ և ավելի կոշտ պահաջներ, և որը, բնականաբար, հանդիպեց իրանական կողմի կոշտ դիմադրությանը։
Իրանը հրաժարվեց կյանքի կոչել նաև 1696-րդ բանաձևը (ինչը համարվում էԻրանի կողմից միջազգային իրավունքի խախտում, քանի որ ՄԱԿ-ի ԱԽ որոշումներիիրագործումը պարտադիր է կազմակերպության անդամ բոլոր երկրների համար),ինչն էլ հետագայում ԱՄՆ կառավարությանն ավելի լայն հնարավորություն ընձեռեց՝ավելացնելու Իրանի վրա գործադրվող միջազգային ճնշումը՝ չխուսափելով նաևռազմական ուժի կիրառման հնարավորությունը քննարկելուց։
Իրավիճակը չփոխվեցնաև ՄԱԿ-ի ԱԽ 1737-րդ [7] բանաձևի ընդունումից հետո։
Փաստորեն 2006 թ.դեկտեմբերը նշանավորվեց Իրանի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցներիկիրառման առաջին փուլի մեկնարկով։
2007 թ. հրապարակվեց ԱՄՆ Ազգային հետախուզության տնօրեն ՄոհամեդԷլբարադեյի զեկույցը [8], որում նշվում էր, թե Իրանը դեռևս 2003 թ․ դադարեցրել էմիջուկային զենքի ստեղծման գործընթացը։
Այս իրադարձությունը նոր հարցականներ ի հայտ բերեց ոչ միայն պաշտոնական Թեհրանի և Վաշինգտոնի, այլև երկուերկրների հասարակությունների և միջազգային հանրության շրջանակներում։
Ակնհայտ է, որ այս փաստն ավելի վաղ հրապարակվելու դեպքում կարող էր՝ ա) կասկածի տակ դնել ամերիկյան վարչակազմում ավելի կոշտ դիրքորոշում դրսևորողհատվածի փաստարկներն Իրանի նկատմամբ ավելի խիստ պատժամիջոցներկիրառելու վերաբերյալ (փոխնախագահ Դ. Չեյնին և նրա կողմնակիցները առաջարկում էիր քննարկել նույնիսկ Իրանի դեմ ռազմական օպերացիայի հնարավորությունը), բ) ցույց տալ, որ չափազանցված են թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ ԵՄ-ի՝ Իրանին ներկայացվող նախապայմանները, գ) խորացնել հասարակական ճնշումները և առաջացնելներքաղաքական ճգնաժամ։
Հատկանշական է, որ ամերիկյան կառավարության միշարք նախկին ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև բազմաթիվ սենատորներ և կոնգրեսականներ համակարծիք չէին նախագահի վարած արտաքին քաղաքական գծին,ինչի մասին հայտարարում էին իրենց թե՛ պաշտոնական, թե՛ ոչ պաշտոնականհայտարարություններում։
Միանշանակ չէր նաև ամերիկյան հասարակության վերաբերմունքը նախագահ Բուշի գործունեության վերաբերյալ (ասվածը հիմնավորելու ենգալիս իրականացված սոցիալական հարցումների արդյունքները [9], որոնք արտահայտում են նախագահի և վարչակազմի աննախադեպ ցածր վարկանիշերը)։
Սակայնհազիվ թե կարելի է պնդել, որ Էլբարադեյի զեկույցն էականորեն փոխեց ամերիկյանարտաքին քաղաքական գիծը։
Գրեթե երեսուն տարվա դադարից հետո երկու երկրների բարձրաստիճան պաշտոնյաների հանդիպումը և ուղղակի բանակցությունները Բաղդադում (ամերիկ-յանկողմից բանակցել է Ռայան Քրոքերը՝ ԱՄՆ դեսպանը Իրաքում, և նրա իրանցիպաշտոնակիցը՝ Հասան Կազեմի Քոմին) ևս որևէ արդյունքի չհանգեցին։
Հաջորդ տարվա սկզբին ԱՄՆ իշխանություններն Իրանին մեղադրեցին Հորմուզի նեղուցում ռազմածովային ուժերի միջև սադրանքներ հրահրելու համար ևմեդիահարթակում հակաքարոզչական ակտիվ գործողություններ սկսեցին նրա դեմ։
2009 թ. վերսկվեցին բանակցություններն Իրանի և «վեցնյակի» միջև։
ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունների լարված բնույթը, իսկ մի շարք բնագավառներում՝ դրանց իսպառ բացակայությունը, ինչպես նաև միջուկային բանակցությունների անարդյունավետությունը վկայում են, որ ուսումնասիրվող հիմնախնդիրնունի խորը արմատներ։
Քննարկվող ժամանակաշրջանում երկու երկրներին էլ բնորոշեն տարածաշրջանում իրենց տարբերվող, հաճախ՝ էապես հակադրվող աշխարհաքաղաքական շահեր և հավակնություններ, ինչպես նաև բավական կոշտ արտաքինքաղաքականություն վարող քաղաքական առաջնորդներ՝ ի դեմս նախագահներ Ջ.Բուշի և Մ. Ահմադինեջադի։
Բուշի վարչակազմը ձգտում էր ամեն կերպ պահպանել ևամրապնդել իր ազդեցությունը Մերձավոր Արևելքում, իսկ միջուկային զենք ունենալուպարագայում Իրանը կարող էր լրջորեն խոչընդոտել այդ գործընթացը։
ԱՄՆ«Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը» (2006 թ.) [10] հստակ արձանագրում էր, որ՝ 1. գազի և նավթի մատակարարման անվտանգության ապահովումը, 2.ահաբեկչական կազմակերպությունների սպառնալիքի վերացումը, 3. զանգվածայինոչնչացման զենքի տարածման կանխումը և 4. Իսրայելի գոյության և ռազմական առավելության պահպանումը Միացյալ Նահանգների քաղաքականության առանցքային ուղղություններց են [10]։
Ակնհայտ է, որ վերոնշյալ դրույթները փոխկապակցված են։
Ստացվում է հետևյալ շղթայական ռեակցիան. Իրանն անկախ է նավթիև գազի արտահանման հարցերում, իսկ նրա միջուկային ծրագիրն (Ջ. Բուշիվարչակազմի համոզմամբ) ուղղված է զանգվածային ոչնչացման զենքի արտադրությանը, ինչն անմիջականորեն սպառնում է Իսրայելի գոյությանը. դեռ ավելին՝ բացառված չէ, որ միջուկային զենքը կարող է հայտնվել ահաբեկչական կազմակերպությունների ձեռքում, քանի որ Իրանը համարվում է նրանց հովանավորն ու ամենախոշորֆինանսավորողը։
Այլ էին իրանական կողմի առաջնահերթությունները՝ պահպանելերկրի տարածքային ամբողջականությունն ու վարչակարգը, ինչպես նաև չկորցնելազդեցությունը Մերձավոր Արևելքում։
Բուշի վարչակազմը գտնում էր, որ Մերձավոր Արևելքում Իսրայելն իրենցառանցքային, եթե չասենք՝ գլխավոր դաշնակիցն է, ուստի տրամաբանական է, որիրանա-իսրայելական հարաբերությունները տակավին հեռու էին բարեկամականդառնալուց։
Մեկ անգամ չէ, որ կողմերից յուրաքանչյուրն սպառնացել է ոչնչացնելմյուսին։
Իրանական կողմն առհասարակ հրաժարվել (և հրաժարվում է) ճանաչելԻսրայելի Պետությունը, Հոլոքոստը՝ Շոան, իսկ Իսրայելն իրանական միջուկայինծրագիրը համարել է տարածաշրջանի անվտանգությանն ուղղված սպառնալիքներիցամենավտանգավորը։
Նախագահ Ահմադինեջադի կառավարման շրջանը՝ 2005-2013թթ., կարելի է համարել իրանա-իսրայելական հակամարտության ամենաարտահայտված փուլը, որում փոխադարձ մեղադրանքներն ու սպառնալիքները թույլտվեցին կատարել ամենատարբեր կանխատեսումներ՝ ընդհուպ անխուսափելի զինված բախում [11]։
Մյուս կողմից՝ նախագահ Մ. Ահմադինեջադը չէր բացառումՌուսաստանի Դաշնության հետ քաղաքական և տնտեսական համագործակցությանաշխուժացումը՝ այսպիսով փորձելով նաև ձեռք բերել ռուսական կողմի աջակցությունը «վեցնյակ»-ի մակարդակով բանակցությունների ժամանակ։
Նախագահ Ջ. Բուշի մոտեցումը միջուկային ծրագրի հիմնախնդրին կարելի էբնորոշել իբրև «երկու ժամացույցների» ռազմավարություն [12]. մի կողմից՝ ձգձգելկոնկրետ գործողությունների իրականացումը՝ մինչ այն պահը, երբ ակնհայտ կդառնաԻրանի կողմից միջուկային զենքի ստեղծման ճանապարհային քարտեզը, մյուսկողմից՝ առաջ գցել ժամանակը, երբ հանրային ճնշումը կա´մ կստիպի վարչակարգինփոխել իր միջուկային քաղաքականությունը (և դադարեցնել ուրանի հարստացումը),կա´մ՝ կայացնել ռազմավարական կարևոր քայլ՝ երկխոսություն սկսելու միջազգայինհանրության հետ։
Այսպիսով՝ նախագահ Բուշի կառավարման երկու ժամկետների ընթացքումամերիկա-իրանյան հարաբերությունները ոչ միայն չարձանագրեցին զգալի տեղաշարժ, այլև բավական մեծ ետքայլ գրանցեցին։
Դրա պատճառները պետք է փնտրելոչ միայն և ոչ այնքան ամերիկյան տնտեսական, քաղաքական կամ ռազմական ներուժի սահմանների, որքան Բուշի վարչակազմի քաղաքական համոզմունքների ևգաղափարախոսության մեջ։
«Ամերիկյան բացառիկության» կարծրատիպը՝ բնորոշայդ կառավարության արտաքին քաղաքականությանը, ենթադրում էր սպառնալիքների լեզվի և վախի ազդեցության գործադրում, ինչն էլ, բնականաբար, չէր կարողտեղ թողնել արդյունավետ բանակցությունների և փոխզիջումների համար։
Նախագահի` միջազգային քաղաքական ճնշումների, տնտեսական պատժամիջոցների և «ամերիկյան բացառիկության» լեզվով խոսելու և իրանական պետությանն ունրա քաղաքացիներին «ժողովրդավարություն պարտադրելու» փորձերը, մեղմ ասած,հաջողությամբ չավարտվեցին։
Հնարավոր չեղավ կոտրել երկու երկրների միջևարդեն երեք տասնամյակ գոյություն ունեցող դիվանագիտական փակուղին, այդհասարակություններում քիչ թե շատ ձևավորել վստահության մթնոլորտ, իսկ հանրագումարային արդյունքում նաև՝ վերջնականապես լուծել Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ առաջացած ճգնաժամի հաղթահարման հիմնախնդիրը։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Jahanpour F., Chronology of Iran's Nuclear Programme, 1957-2007, URL։
https։
//www.oxfordresearchgroup.org.uk/chronology-of-irans-nuclear-programme-19572007 (Accessed։
02.05.2018).[2] Eisenhower D. D., Atoms for Peace Speech, URL։
https։
//www.iaea.org/about/history/atoms-for-peace-speech (Accessed։
01.05.2018).URL։
https։
//interaffairs.ru/jauthor/material/1603 (дата обращения։
28.04.2018). [4] President Bush։
Axis of Evil Speech, URL։
https։
//www.youtube.com/watch?v=btkJhAM7hZw&t=101s (Accessed։
08.05.2018). URL։
https։
//www.state.gov/documents/organization/63562.pdf (Accessed։
12.05.2018).[6] Simpson K, U.S. Nuclear Diplomacy with Iran։
From the War on Terror to the Obama[7] ՄԱԿ-ի ԱԽ 1737-րդ բանաձև։
URL։
http։
//www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/1737%282006%29(Accessed։
11.05.2018).December 2007, URL։
https։
//www.iaea.org/newscenter/pressreleases/statement-iaeadirector-general-new-us-intelligence-estimate-iran (Accessed։
06.05.2018). Overview։
Bush and Public Opinion, URL։
http։
//www.people-press.org/2008/12/18/bushand-public-opinion/ (Accessed։
04.05.2018).https։
//www.state.gov/documents/organization/64884.pdf (Accessed։
09.05.2018).[11] Խալաֆյան Ն. Իսրայել և Իրան. բազմաշերտ հարաբերություններ, URL։
http։
//theanalyticon.com/?p=9952 (Հղումը կատարվել է՝ 14.05.2018)։
URL։
http։
//iranprimer.usip.org/resource/george-w-bush-administration (Accessed։
Թադևոսյան ՍուրենԱՄԵՐԻԿԱ-ԻՐԱՆՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԻՐԱՆԻ ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆԾՐԱԳՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ (Ջ. ԲՈՒՇ ԿՐՏՍԵՐԻՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆՈՒՄ)Բանալի բառեր՝ Իրանի միջուկային ծրագիր, Ջորջ Բուշ կրտսեր, ԱԷՄԳ, «Բուշիդոկտրին», Մահմուդ Ահմադինեջադ, աշխարհաքաղաքական շահեր։
| Հոդվածում քննարկվում է Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ առաջացած ճգնաժամի հաղթահարման հիմնախնդիրը, այդ համատեքստում` ամերիկա-իրանյան հարաբերությունները նախագահ Ջորջ Ուոքեր Բուշի պաշտոնավարման երկու ժամկետների ընթացքում։
Համեմատվում են երկու կողմերի՝ ԱՄՆ-ի և ԻԻՀ-ի՝ մերձավորարևելյան տարածաշրջանում ունեցած շահերը և նպատակները, նրանց դիրքորոշումները հիմնահարցի լուծման կապակցությամբ։
Մեկնաբանվում են այն պատճառները, որոնք խոչընդոտ դարձան ինչպես կողմերի միջև առաջացած լարվածությունը թոթափելու, այնպես էլ նշանակալի առաջընթաց գրանցելու ճանապարհին։
|
Լեզվաբանականէ աշխարհիուսումնասիրումտիպաբանություննուդասակարգումնրանցկառուցվածքային ընդհանրությունների ու առանձնահատկություններիվրա։
Տիպաբանական դասակարգումներն արվում են հնչույթի(հնչյունաբանական և հնչութաբանական տիպաբանություն), բառի(ձևաբանական տիպաբանություն) և նախադասության(շարահյուսական տիպաբանություն) մակարդակներում։
լեզուները՝հիմնվելովԺամանակակից լեզվաբանության մեջ հաճախ առանձնացնում եննաև վերշարահյուսական մակարդակի՝ տեքստի և տրամասությանտիպաբանություն։
որ ավանդաբար տիպաբանականՔանիդասակարգումները կենտրոնացել են բառի վրա, ձևաբանականտիպաբանությունն առավել զարգացած է և ունի առավել ամբողջականդասակարգումներ։
Այսուհանդերձ, ինչպես իր«Լեզու. խոսքիուսումնասիրության ներածություն» աշխատությունում ասում է ԷդվարդՍեպիրը. «…անհնար է որոշել տիպերի սահմանափակ քանակ, որնարդարացված կլինի երկրի երեսին խոսվող հազարավոր լեզուների ուբարբառների առանձնահատկությունների հանդեպ»1։
Մեզ մոտ, ցավոք,դեռևսլեզուների տիպաբանական դասակարգման մասինժամանակակից գիտելիքի ամբողջացման փորձ։
Այս հոդվածումփորձելու ենք ներկայացնել լեզուների ձևաբանական տիպաբանությանպատմական զարգացման ընդհանուր ուղեծիրը, ցույց տալ Է.Սեպիրիառաջարկածկարևորությունըլեզուների տիպաբանական դասակարգման ոլորտում, ինչպես նաևդրան հետևած որոշ տեսություններ ու մոտեցումներ՝ հասկացականտիպաբանության ունեցած նշանակության համատեքստում։
հասկացական տիպաբանությանչկաՁևաբանականդեռևսառաջինդասակարգումներումառանձնացվում էին թեքականության ու կցականության գաղափարները։
Ֆրիդրիխ Շլեգելը, առաջին անգամ անդրադառնալով այս խնդրին,լեզուները բաժանել է երկու խմբի՝ թեքական և ոչ թեքական։
Լինելովդասական կրթությամբ գերմանացի մտավորական՝ Շլեգելը թեքականլեզուները համարել«օրգականական», իսկ ոչթեքականները՝ անկատար ու «անօրգանական»։
Ավգյուստ Շլեգելըառանձնացրեց նաև անձև լեզուներ, իսկ թեքականների համար մտցրեցնաև համադրական և վերլուծական կառույցների տարբերությունը։
իմաստներնՀամադրականարտահայտվումտարատեսակփոփոխությունների միջոցով, իսկ վերլուծականի դեպքում՝ օժանդակբառերի, բառերի դասավորության և հնչերանգի միջոցով։
քերականականէ կատարյալ,կառույցիդեպքումներսումձևիենբառիԻրենց ժամանակակից անվանումներով այս տարատեսակներնառանձնացրեց Վ. ֆոն Հումբոլտը, ընդ որում՝ նա առանձնացրեցբազմահամադրական լեզուները, որոնք համարում էր կցականի տեսակ։
Հետագա ուսումնասիրողները ավելացրին տիպերի թիվը՝ ավելի ուավելի ճշգրիտ պատկեր ստանալու համար։
Սրանց թվում նշանակալի1 հմմտ. ―…we know in advance that it is impossible to set up a limited number of types thatE. Sapir, Language։
An Introduction to the Study of Speech, NY, 1921, p. 59են Շտայնթալի, Շլայխերի, Միստելիի, Ֆորտունովի դասակարգումները։
Շտայնթալը լեզուների տիպաբանության հիմքում վերցնում էր ոչ միայնբառը, այլև նախադասությունը։
Նա է ձևային և անձև լեզուներիտարաբաժանման հեղինակը։
Բառի ներքին փոփոխություններ չունեցողլեզուները նա անվանում էր միավորող։
Այսպիսի լեզուների շարքումանձև էին համարվում, օրինակ, ինդոնեզական լեզուները, ձևային՝չինարենը։
Բառի ներքին փոփոխության ձև ունեցողլեզուներըՇտայնթալը դասակարգում էր որպես փոփոխական անձև։
Անձևփոփոխությունը, ըստ նրա, տեղի է ունենում կրկնությունների ունախածանցների, ինչպես նաև ներմարմնավորման միջոցով։
Փոփոխվողձևային լեզուներում քերականական իմաստը փոխվում է տարրերիավելացման միջոցով, ինչպես, օրինակ, եգիպտերենում։
է տարբերակել,Միստելին զարգացրեց Շտանթալի՝ ձևային և անձև լեզուներիտարաբաժանումը, ինչպես նաև տարբերակեց անբառ, կեղծ-բառային ևճշմարիտբառային լեզուներ։
Անբառ էին համարվում այն լեզուները,որոնցում չկան հայտնի իմաստով բառեր. այդպիսիք են եգիպտերենը,բանտուական լեզուները և այլն [4]։
Կեղծ-բառային լեզուներում բառերկարելիչենհամապատասխանում բառի նկարագրին։
Այդպիսի լեզուներ են ուգրաֆիննական, թյուրքական, մոնղոլական լեզուները։
Ճշմարիտ բառայինլեզուները, որոնց թվին են պատկանում հնդեվրոպական ու սեմականլեզուները, առանձնանում ենբառերի առկայությամբ։
Բազմահամադրական լեզուները Միստելին առանձնացնում էր որպեսանձև լեզուներ, քանի որ դրանցում նախադասությունն ու բառը մեկամբողջություն են։
լիարժեքորենլիարժեքբայցդրանքԷ. Սեպիրն իր՝ 1921 թվականին լույս տեսած «Լեզու. խոսքիուսումնասիրության ներածություն» աշխատության մեջ անդրադառնումէլեզվի գրեթե բոլոր դիտանկյուններին՝ դրա սահմանումից ուհնչութաբանությունից մինչև կառուցվածքն ու տիպաբանությունը։
պիտիարտահայտենԷ. Սեպիրը քննադատում է այն ըմբռնումը, ըստ որի՝ կան «ձևային»և «անձև» լեզուներ։
Նա նշում է, որ աշխարհի բոլոր լեզուները կարող ենևշարահյուսականհարաբերություններ, անգամ եթե դրանցում նույնիսկ մեկ ածանց չկա։
Գոյություն չունեն իրապես անձև լեզուներ, ու թեև կարելի է խոսելձևական առումով«անձևության» մասին, սա մնում է խիստմակերեսային ըմբռնում։
Սրանով նա մերժում է նաև շտայնթալյանընկալումն այն մասին, որ գոյություն ունի «ներքին ձև» այնքանով,հիմնարարորքանով այն ենթադրումէ դուալիստական տարաբաժանում՝ընդունելով «ներքին անձևության» հնարավորությունը։
Նա նշում է, որառավել բնական կլիներ ֆորմալ գործընթացների վրա հիմնվածտարաբաժանումը։
Սեպիրը չի հրաժարվում «վերլուծական», «համադրական» և«բազմահամադրական» հասկացություններից, սակայն առաջարկում էդրանք կիրառել ոչ թե բացարձակ կերպով, այլ հաշվի առնելով լեզունորպես ամբողջականություն և դիտարկելով այն բազմակողմանիորեն։
Այսպես, վերլուծական են կոչվում այն լեզուները, որոնցում բառերըկապվում են ոչ թե բառափոխության, այլ սպասարկու բառերի և բառերիհերթականության շնորհիվ։
Այսպիսի լեզուներում հասկացույթները կամչեն միավորվում մեկ բառի մեջ առհասարակ, ինչպես չինարենում է, կամէլ շատ քիչ են օգտվում դրանից, ինչպես ֆրանսերենում է։
Համադրական լեզուներում, ընդհակառակը, բառի փոփոխություններնեն քերականական իմաստ փոխում և կապում բառերն իրար։
Այսպիսինեն, օրինակ,լատիներենն ու արաբերենը։
Բազմահամադրականլեզուները, ինչպես Է. Սեպիրն է ձևակերպում, էլ ավելի համադրականեն [նույն տեղում]։
Դրանք նույնքան կապված են համադրականլեզուներին, որքան համադրական լեզուներն են կապված վերլուծականանգլերենին։
Այս բոլոր նկատառումներից ելնելով՝ Է. Սեպիրը ստեղծումէ ձևաբանական տիպաբանության մի նոր համակարգ, որովկարողանում է միավորել նախորդ տիպաբանությունների տարբերսկզբունքները և ցույց տալ այն նրբությունները, որոնք այդբացարձակացնող տարաբաժանումներով համոզիչ կերպովչենհամակարգվել։
Է. Սեպիրի առաջարկած ձևաբանական դասակարգման եղանակըկոչվում է հասկացական դասակարգում։
Այս դասակարգման հիմքումնա դնում է երեք չափանիշ՝ ա) արտահայտված հասկացույթների տիպերը, բ) հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկան, գ) սինթեզի աստիճանը քերականության մեջ։
[4] Այսպիսով, հասկացույթների արտահայտման տեսանկյունիցՍեպիրն առանձնացնում է չորս տիպի լեզուներ.• Պարզ մաքուր-ռելյացիոն լեզուներ• Բարդ մաքուր-ռելյացիոն լեզուներ• Պարզ խառը-ռելյացիոն լեզուներ• Բարդ խառը-ռելյացիոն լեզուներՊարզ մաքուր ռելյացիոն են այն լեզուները, որոնցում առհասարակգոյություն չունի մասնիկավորում, և հիմնական հասկացություններնարտահայտվում են առանձին բառերով։
Բարդ մաքուր-ռելյացիոնլեզուներում, ընդհակառակը,քերականական փոփոխություններըկատարվում են մասնիկավորման և բառի ներքին փոփոխություններիմիջոցով։
Պարզ խառը-ռելյացիոն լեզուներումշարահյուսականհարաբերություններն արտահայտված են անհրաժետ կապի մեջայնպիսի հասկացույթների հետ, որոնք ամբողջովին զուրկ չեն հստակնշանակությունից, սակայն որոնք չեն կարող մասնիկների կամ ներքինփոփոխությունների միջոցով փոխել իրենց արմատական տարրերինշանակությունը։
Բարդ խառը-ռելյացիոն լեզուների մեջ են մտնումամենից հայտնի՝ թեքական լեզուները, ինչպես նաև մեծ քանակությամբկցական լեզուներ, որոշ համադրական, որոշ բազմահամադրականլեզուներ։
Հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկայի տեսանկյունիցլեզվական բոլոր միջոցները խմբավորվում ենչորս հիմնականկատեգորիաներում՝ անջատում, կցում, ֆուզիա (ձուլում)/թեքում ևխորհրդանշայնացում։
Հասկացույթների արտահայտման տեսանկյունիցառանձնացված չորս տիպերից յուրաքանչյուրը բաժանվում է երեքհիմնական խմբի՝ թեքական, կցական և խորհրդանշային։
Պարզ մաքուրռելյացիոն լեզուների պարագայում տարբերակվում է նաև անջատականխումբը։
Ի վերջո, քերականության մեջ սինթեզի աստիճանի տեսանկյունիցևեն վերլուծական, համադրականլեզուներըբազմահամադրական տեսակների։
բաժանվումՀարկ է նկատի առնել, որ այդ համակարգում հաշվի են առնվում ոչմիայն այս հիմանական խմբերը, այլև դրանց տարատեսակները. միլեզուն, օրինակ, կարող է միաժամանակլինել և՛ թեքական, և՛խորհրդանշանային՝ առավել թեքական լինելով։
Աղյուսակ 1. Սեպիրի՝ լեզուների տիպաբանական դասակարգումըՀիմնականտիպըՊարզմաքուրռելյացիոնՏեխնիկաՍինթեզՕրինակներանջատականվերլուծականչինարեն,աննամերենանջատական(թույլ կցական)վերլուծականէվե (Գվինեա)կցական(չափավորկցականթեքական)վերլուծականարդիտիբեթերենկցականանջատականվերլուծականպոլինեզիականլեզուներԲարդմաքուրռելյացիոնկցականանջատականթեքականանջատականբազմահամադրականհայիդավերլուծականկամբոջերենկցականհամադրականթուրքերենկցական(խորհրդանշային երանգ)թեքականկցական(խորհրդանշային երանգ)կցականթեքականբազմահամադրականյանա (Հս.Կալիֆոռնիա)համադրական(չափավոր)դասականտիբեթերենհամադրական(չափավորբազմահամադրական)սիութեքականհամադրականսալինանխորհրդանշայինկցականվերլուծականհամադրականվերլուծական(չափավորհամադրական)սիլլուկ (ՎերինՆեղոս)բանտուֆրանսերենթեքականկցական(խորհրդանշային երանգ)բազմահամադրականնուտկաթեքականկցականբազմահամադրական (չափավոր)չինուկթեքականբազմահամադրականալգոնկինթեքականվերլուծականանգլերենՊարզխառըռելյացիոնԲարդխառըռելյացիոնթեքական(խորհրդանշային երանգ)թեքական(խիստխորհրդանշային)Խորհրդանշայինթեքականհամադրականլատիներեն,հունարեն,սանսկրիտհամադրականտակելմահամադրականարաբերեն,եբրայերենԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ. անջատման գիծը նշանակում է, որ տվյալգործընթացը թույլ է զարգացած։
Հարկ է նշել, որ a, b, c, d համապատասխանաբար ցույց են տալիսանջատման, կցման, ֆուզիայի/թեքման և խորհրդանշայնացմանգործընթացները։
Երբ մեկից ավելի տեխնիկա է առկա, աղյուսակումդրանք դասավորված են ըստ կարևորության աստիճանի։
II, III, IV սյունակները հղվում են հետևյալ հասկացութային խմբերին.II - ածանցողական, օրինակ՝ նվազական ձևերըIII - խառը/կոնկրետ ռացիոնալ, օրինակ՝ թվի համաձայնությունըIV - մաքուր ռելյացիոն, օրինակ՝ ենթակայի նշանակումըուղղական հոլովովՀասկացական տիպաբանությունըներկայացնելով՝ Սեպիրըհաջողությամբ դասակարգում է մի շարք լեզուներ, ինչպես նաևկարողանում է ցույց տալ քերականական հատկանիշների այնպիսիհատման կետեր, որոնք անցյալում չէին նկատվել լեզվաբաններիլավագույն դեպքում, պատշաճ ուշադրության չէինկողմից, կամ,արժանացել։
Այսքանով հանդերձ՝ այս դասակարգումը զերծչէթերություններից։
Սեպիրն ինքն է սա ընդունում ՝ նշելով, որ որոշլեզուների դեպքում սահմանը դժվար է գծել տիպերի միջև, ինչպես նաևիրավացիորեն նկատելով, որ լեզուները բարդ պատմական կառույցներեն, ուստի, թերևս, դրանց դասակարգման որևէ փորձ եթեդատապարտված չէ սխալվելու, ապա առնվազն կանգնում է դրա մեծվտանգի առաջ յուրաքանչյուր քայլափոխի։
Է. Սեպիրի հասկացական տիպաբանությունն իր ժամանակիամենաառաջադիմական և ամբողջական դասակարգումն է։
Հետո եկածգիտնականները մեծապես ազդվել են նրանից։
Այս համատեքստումհատկապես կարևոր է հիշատակել Ջ. Գրինբերգին, որի տեսությունըհիմնվում է Սեպիրի հասկացական տիպաբանության վրա։
Գրինբերգիտիպաբանությունը կոչվում է քանակական տիպաբանություն և իրարտահայտությունն է գտել գիտնականի «Քանակական մոտեցումլեզուների ձևաբանական դասակարգմանը» աշխատությունում։
Ի տարբերություն Է. Սեպիրի՝ Ջ. Գրինբերգն իր դասակարգմանհիմքում դնում է հինգ չափանիշ և տալիս է մեկ կամ ավելի ինդեքսներիցբաղկացած շարք, որով որոշվում է լեզուների տեղն այդ չափանիշներիցյուրաքանչյուրի համեմատ։
Այս մեթոդը, անշուշտ, առավել ճշգրիտ է,քանի որ քանակական հաշվարկների հետ գործ ունենալով՝ կարողանումէ առավել ստույգ ցույց տալ լեզուների տեղը։
[7]Ինչպես Նոամ Չոմսկին, Գրինբերգը ևս փորձում էր գտնել այնհամընդհանուր կառույցները, որոնց վրա հիմնվում է մարդկային լեզուն,սակայն ի տարբերություն ֆորմալիստական մեթոդով առաջնորդվողՉոմսկու՝ Գրինբերգը մեթոդական առումով ֆունկցիոնալիստ էր։
Գրինբերգն է ձևակերպել իմպլիկացիոն ունիվերսալների գաղափարը,որը մինչ օրսլեզվական ընդհանրույթների որոշման համարկենտրոնական նշանակություն ունի։
Հենվելով Սեպիրի մոտեցումների վրա՝ Գրինբերգը նաև խորապեսուսումնասիրում ու ներկայացնում է հնչութային ընդհանրույթներըհամաժամանակյա տեսանկյունից, ինչպես նաև տեսական հիմք է տալիսընդհանրույթներիտարաժամանակյահայեցակարգերի համար [6]։
համաժամանակյաևՀարկ է նշել, որ առաջարկվում են այլ մոդելներ ևս, որոնքհիմնականում հենվում են այն քննադատության վրա, որ վերըներկայացված դասակարգումները ցույց չեն տալիս քերականականկատեգորիաների միջև այն բոլոր բարդ տրամախաչումները, որոնքգոյություն ունեն լեզվում։
Այսպես, Ջենիֆեր Գարլանդը բերում էսինհալա լեզվի օրինակը՝ ցույց տալով, որ թեև դրա ածանցները,կլիտիկներն ու հետադրությունները պիտի, ըստ ավանդականընկալման, ընդունվեին որպես կցման դեպք, դրանք չափազանցսերտաճած են արմատին, բայց այդ լեզվի դասակարգումը որպեսթեքական ևս խիստ սխալ է։
[3]լեզուներըզարգանումդեպիՑիկլիկ էվոլյուցիայի տեսության կողմնակիցները կարծում են, որդեպիսովորաբարվերլուծականներ,ևկցականներից կրկին թեքականներ։
Ռ. Մ. Վ. Դիքսոնն այս գործընթացըհամեմատում է ժամացույցի սլաքի ընթացքի հետ և նշում, որ, օրինակ,հին չինարենը մոտավորապես կհամապասխաներ ժամը 3։
00-ին,են թեքականներիցվերլուծականներիցկցականներայսինքն՝ կլիներ մեծ մասամբ վերլուծական՝ որոշ թեքական տարրերով։
Եգիպտերենը, լինելով հազարամյակների գրավոր պատմությամբ լեզու,ըստ Դիքսոնի, անցել է ամբողջ շրջանը [2]։
Նմանատիպ տեսություններառաջարկվել են նաև հետագայում։
Այսպես, Էլլի վան Գելդերենը լեզվիփոփոխությունների օրինաչափությունները ներկայացնում է որպեսշրջապտույտ [5]։
Սրա օրինակ է քերականացումը (grammaticalization)։
Սա այն երևույթն է, երբ բառային միավորները վերածվում ենքերականական նշանակիչների, իսկ հետագայում նորլեզվականմիավորներ են գալիս դրանց փոխարինելու։
Քարլթոն Հոջն առաջարկումէ եգիպտերենի զարգացման հետևյալ շրջապտույտը. Աֆրասիական նախալեզու—վերլուծական Հին եգիպտերեն—համադրական Ուշ եգիպտերեն—վերլուծական Ղպտիերեն—համադրական [8]նորհանդերձ,սակայն,ԻրթերություններովոլորտիիրապեսՍեպիրիտիպաբանությունը հեղափոխական նշանակություն ունեցավ, ևհետագա դասակարգումներն ու ածանցվող տեսական ըմբռնումներըինչ-որ կերպ առնչվում են Սեպիրի համակարգային մոտեցմանը։
Կարելի է ասել, որ թեև հետագա տեսությունները լրացրել ու ճշգրտել ենայն, անդրադարձել որոշ լեզուների սխալ դասակարգումների կամմատնանշելօրինաչափություններ, Սեպիրի առաջարկածդասակարգումը սկզբունքորեն ճիշտ է մնում, իսկ նրա «Լեզուն»ձևաբանական տիպաբանությանկապիտալաշխատություն է։
Սեպիրը դասակարգման հիմքում դնում է բառերիքերականական հարաբերությունները՝ դրանք քննելով երեք տարբերտեսանկյուններից, առանձնացնում խմբեր, որոնց միջոցով ստեղծում էմի կառույց, որում լեզուները ոչ թե ուղղակիորեն դասակարգվում են այսկամ այն հատկանիշից ելնելով, այլ այդ խմբերի ու տիպերիհամադրմամբ.լեզվաբանականտիպաբանության ընթացքը՝ ընդլայնելով դրա հնարավորությունները։
Սեպիրը, ընդ որում, կարողանում է ոչ միայնլեզվաբանորենհիմնավորել իր դասակարգումը, այլև փիլիսոփայորեն քննադատել իրնախորդների մոտեցումները և անդրադառնալ քերականությանհոգեբանական ասպեկտներին՝ մի ամբողջ ոլորտի ճանապարհ բացելով։
լեզուներ՝ որոշՍեպիրը ճշգրտորեն դասակարգում է մի շարքպարագաներումդրանցքերականության բազում նրբությունների։
Այս ամենը թույլ է տալիսուղղակիորեն փոխելանդրադառնալովսաէմանրամասնորենՍեպիրի հասկացական տիպաբանությունն արդարացիորեն համարելայս ոլորտում ամենահիմնավոր ու կարևոր խոսքերից մեկը։
արվողամբողջականխոսքնէժամանակակիցհետազոտություններիԼեզուների տիպաբանական դասակարգման պատմությանը գցվածհայացքը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս համակարգված կերպովներկայացնել լեզուների դասակարգման հետ կապված հարցերը, այլևցույց է տալիս դրանում հասկացական տիպաբանության կարևորագույնդերը։
Սեպիրի առաջարկած համակարգը հիմք է ծառայում այսոլորտումևտեսությունների համար։
Ջ. Գրինբերգի դասակարգումն այսօր, թերևս,ամենահիմնավորտիպաբանական Ժամանակի հեռավորությունից գնահատելովդասակարգման մեջ։
հասկացական տիպաբանությունն ու դրա ազդեցությունը՝ տեսնում ենքդրալեզուների տիպաբանականդասակարգման հարցում։
Ռ. Մ. Վ. Դիքսոնի, Ջ. Գարլանդի և այլոցտեսական համակարգերը, ըստ էության, կառուցվում են սեպիրյանհամակողմանի մոտեցման վրա։
Սրանց կիրառումը հայոցլեզվիուսումնասիրության մեջ կարող է մեզ լեզվի պատմության ու կառույցիմասինլիովին նոր, հիմնավոր գիտելիք տալ։
Հասկացականմեծապեստիպաբանությաննվերաբերումդասակարգմանդժվարություններին կամ անհնարինությանը, սակայն այս մոտեցմանհիմավոր, համակարգային քննադատություն, կարելի է ասել, այսօր չկա։
| Սույն հոդվածում անդրադարձ է կատարվում լեզուների տիպաբանական դասակարգմանը, մասնավորապես՝ ձևաբանական տիպաբանության պատմական զարգացմանը, որի համատեքստում փորձ է արվում արժևորել Է. Սեպիրի առաջարկած հասկացական տիպաբանությունը ինչպես էլ լեզվաբանության զարգացման վրա ունեցած մեծագույն ազդեցության տեսանկյունից, ցույց է տրվում հասկացական տիպաբանության արդիականությունը։
Ներկայացվում և քննվում են Է. Սեպիրի տեսության վրա հիմնվող որոշ ժամանակակից տեսություններ լեզուների տիպաբանական և պատմական ձևաբանության ոլորտում։
|
Գաղտնիք չէ, որ ցանկացած պետության տնտեսական զարգացման ամենակարևոր խոչընդոտներից մեկը ստվերային տնտեսության առկայությունն է: Խոսելով ստվերային տնտեսության մասին ՝ յուրաքանչյուր մարդ, ով քիչ թե շատ պատկերացում ունի տնտեսության մասին, առաջին հերթին իր ուշադրությունը կենտրոնացնում է պետության հարկային քաղաքականության վրա: Դա պատահական չէ և պայմանավորված է հարկերի և ՀՆԱ-ի ուղղակի կապով, որին ժամանակին անդրադարձել է հայտնի տնտեսագետ Լաֆերը: Վերջինս պնդում էր, որ տնտեսության մեջ հարկային բեռի անընդհատ բարձրացումը, ի վերջո, կհանգեցնի կամ տնտեսության կրճատմանը, կամ ստվերային տնտեսության առաջացմանը: Սա փաստ է, որը ցանկացած պետություն պետք է հաշվի առնի տնտեսական քաղաքականության իրականացման ընթացքում: Ստվերային տնտեսության առկայությունը ցանկացած պետության համար կարևոր խնդիր է, և դրա կրճատման արդյունավետ ուղիների որոնումը պայմանավորված է խնդրի հրատապությամբ և հրատապությամբ: Տնտեսության մեջ ստվերային տնտեսության առկայությունը որպես ամենակարևոր խոչընդոտը և խնդիրը դիտարկելիս `յուրաքանչյուր երկրի համար առաջնահերթությունների կենտրոնում հայտնվում են տնտեսական խնդիրներ, ինչպիսիք են` ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումը և ստվերային տնտեսության պատճառների բացահայտումը: Այլ կերպ ասած, խնդրի ամբողջական պատկերացում կազմելու և արդյունավետ լուծումներ փնտրելու համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է օբյեկտիվ պատկերացում կազմել խնդրի մասշտաբի և դրա առաջացման պատճառների մասին: Այս համատեքստում կարելի է պնդել, որ միայն ստվերային տնտեսության պատճառները բացահայտելով, պետությունը կարող է մշակել միջոցառումների համակարգ, որը կբացառի ստվերային տնտեսության գոյության հիմքը և կնպաստի դրա մասշտաբի նվազմանը: Եվ չնայած ստվերային տնտեսության մասշտաբի գնահատումը բարդ գործընթաց է, և գնահատումից ստացված արդյունքները կարող են ճշգրիտ չարտացոլել ստվերի իրական չափը, մի շարք միջազգային կազմակերպություններ մշակել են ստվերային մասշտաբը գնահատելու մի շարք մեթոդներ տնտեսություն տարբեր երկրներում: Ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների առումով պատկերն այլ է: Այլ կերպ ասած, եթե ինչ-որ տեսանկյունից հնարավոր է գտնել ստվերային տնտեսության գնահատման ընդհանրացված մեխանիզմներ և մեթոդներ, որոնք կիրառելի կլինեն գրեթե բոլոր երկրներում, ապա ստվերային տնտեսության պատճառները տարբեր են և կախված են ազգային առանձնահատկություններից: երկիրը. Այդ պատճառով ստվերային տնտեսությունն ունի 163 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Բացի ստվերային տնտեսության մասշտաբը գնահատելուց, յուրաքանչյուր երկրի համար կարևոր է բացահայտել ստվերային տնտեսության պատճառները: Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից 2018 թվականի հունվարին հրապարակված փաստաթղթի համաձայն, Հայաստանի Հանրապետությունում 1991-2015 թվականներին ստվերային միջին տնտեսությունը գնահատվել է 42,6%: Հատկապես ուշագրավ է այն փաստը, որ 1991-ից մինչև 2015 թվականը 25-ամյա ժամանակահատվածում ստվերային տնտեսության գնահատումը ենթարկվել է աննշան փոփոխությունների ՝ տատանվում է միջինի շուրջ: Սա ապացուցում է, որ անկախացումից ի վեր Հայաստանի տնտեսության գրեթե կեսը ստվերում էր, իսկ հարկային քաղաքականության գործիքներն անարդյունավետ էին, քանի որ դրանք չէին նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը: Ավելին, ստվերային տնտեսության այսպիսի բարձր ցուցանիշը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ հարկային քաղաքականության տեսանկյունից լիազոր մարմնի ՝ հարկային մարմնի գործառույթները արդարացիորեն և օբյեկտիվորեն չեն գնահատվել, այդ գործառույթների անարդյունավետության պատճառները չեն բացահայտվել: Արդյունքում, հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատումը թույլ չտվեց բացահայտել և գնահատել ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառները: Այլ կերպ ասած, հարկային մարմնի գործառույթների գնահատումն անարդյունավետ էր, քանի որ չհայտնաբերվեցին բոլոր պատճառները, որոնց առկայության դեպքում մարդիկ կամա թե ակամա հայտնվեցին ստվերում, թաքցրեցին իրենց տնտեսական գործունեության ցուցանիշները և այլն: Այդ պատճառով այս տեսանկյունից կարելի է պնդել, որ ստվերային տնտեսությունը հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման արդյունք է: Հայաստանի Հանրապետությունում հարկային մարմնի գործառույթների գնահատման մասին խոսելիս անհրաժեշտություն կա վերլուծել Հայաստանի Հանրապետության հարկային մարմնի կողմից իրականացվող գործառույթները, պարզել դրանց իրականացումից բխող բացասական հետևանքները, որոնք են. ստվերային տնտեսության և հետևաբար ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառ: Այդ պատճառով մենք պետք է փորձենք քննարկել հարկային մարմնի մի շարք գործառույթներ, որոնց իրագործումը, ոչ համարժեք և անարդյունավետ գնահատման արդյունքում, հայտնվում են ստվերային տնտեսության ռիսկեր: Հայաստանի Հանրապետությունում հարկային մարմնի ՝ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի (ՊԵԿ) գործառույթները սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության ՊԵԿ կանոնադրությամբ, որը հաստատում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը: [8] Մասնավորապես, ՀՀ ՊԵԿ կանոնադրությամբ սահմանված են ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի նպատակները, խնդիրները և գործառույթները: Եվ չնայած ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի վերոհիշյալ կանոնադրությունը սահմանում է բազմաթիվ գործառույթներ, այնուամենայնիվ, փորձենք վերլուծել մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացումը անմիջականորեն կապված է ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների հետ: Մասնավորապես, ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի գործառույթների ցանկից կարելի է առանձնացնել երեք նմանատիպ գործառույթ: Կազմակերպիչ Պետական հարկերի և տուրքերի հավաքագրման, ինչպես նաև հարկային մարմնի կողմից վերահսկվող եկամուտների հաշվառման կազմակերպում: Օրենքով սահմանված կարգով հարկ վճարողների նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելը: , Հարկային և մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հասարակության իրազեկում: Պետական հարկերի և տուրքերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի իրականացումը անմիջականորեն կապված է ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի առաքելության հետ [9]: Մասնավորապես, այս գործառույթի իրականացումը նպատակ ունի նպաստել ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելության իրականացմանը: Այլ կերպ ասած, հասկանալի է, որ հարկային մարմինը, առաջնահերթ համարելով պետբյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելությունը, հարկահավաքման գործառույթ իրականացնելու համար ստիպված է ակամա օգտագործել մեթոդներն ու մեխանիզմները, որոնք ուղղված են դրանց ապահովմանը: եկամուտները. Ավելին, որպեսզի պարզվի, թե որքանով է ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ առաքելությունը իրականացվել իր 165 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ, և որքանով են հարկահավաքի աշխատանքները պատշաճ կերպով կազմակերպված, և ովքեր թերացել են իրենց աշխատանքում, գնահատման մեկն է հարկային մարմնի չափանիշները պետք է որոշեն հարկերի հավաքագրման ինդեքսը: Indicatorուցանիշ, որը ցույց կտա, թե որքանով է այս գործառույթով զբաղվող հարկային ծառայողներից յուրաքանչյուրն ապահովել իրեն հատկացված պետական եկամուտների համամասնական հավաքագրումը: Այս համատեքստում ակնհայտ է, որ հարկահավաքի գործունեությունը, որը կատարում է հարկերի հավաքագրման գործառույթ, պետք է ամբողջությամբ ուղղված լինի «ամեն գնով» հարկային եկամուտների ապահովմանը: Դա առավել տեսանելի է, երբ փորձ է արվում դիտարկել գործառույթի իրականացումը պետական ապարատում կրճատումների ֆոնին: Մասնավորապես, քանի որ պետական ապարատի իջեցումը հաճախ հիմնված է այն բանի վրա, թե հարկային ծառայողը որքանով է կատարել իրեն վերապահված գործառույթները, հարկահավաքի գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողին այլ բան չի մնում, քան ապահովել հարկային եկամուտների հավաքագրում » բոլոր ծախսերը »: Առաջին հայացքից հարկերի հավաքագրման համակարգի նման արդյունավետ ներդրումը բացասաբար է ազդում ստվերային տնտեսության վրա: Այլ կերպ ասած, հարկային եկամուտներին ուղղված գործառույթն ի սկզբանե անտեսում է ստվերային տնտեսության գործոնը: Հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի տեսանկյունից կարևոր է դրանք հավաքել, այլ ոչ թե ավելացնել դրանք ստվերային տնտեսության կրճատման արդյունքում: Նման գործառույթի վկայությունը ստվերային տնտեսության 42.6% -ն է, իսկ պետական բյուջեի եկամուտների գրեթե 30% -ը `տարբեր աղբյուրներում հրապարակված հարկերի գերավճարների ինդեքսը: Այս ցուցանիշների մեծությունը հուշում է, որ հարկային եկամուտների ապահովումը որպես առաքելություն իրականացվել է գերավճարների հաշվին, իսկ ստվերային տնտեսության կրճատման խնդիրները երկրորդ պլան են մղվել: 166 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հարկ վճարողների նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով վերահսկողություն իրականացնելու գործառույթը ենթադրում է հարկային ստուգումների իրականացում, որի արդյունքում տուգանքներ են սահմանվում: Այս գործառույթի արդյունավետությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է պարզել ստուգումը արդյունքների և ստվերային տնտեսության կրճատման կապը: Այս նպատակով փորձենք վերլուծել ՀՀ Պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից հրապարակված հարկային ստուգումների վերաբերյալ հաշվետվությունները [10]: Ըստ այդ հաշվետվությունների, ՊԵԿ հարկային մարմինը տարեկան իրականացնում է 7000-10000 ստուգում, որի գրեթե 70-73% -ը կազմում են ՀԴՄ-ների օգտագործման ճշգրտության ստուգումները 1: Մասնավորապես, ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից 2018-ի ընթացքում իրականացված ստուգումների և ուսումնասիրությունների մասին զեկույցի համաձայն, 10 615 ստուգումներից 7608-ը ՀԴՄ-ների օգտագործման ճշգրտության ստուգումներ են, որոնք կազմում են ընդհանուր ստուգումների 71,6% -ը: Հատկանշական է նաև, որ հաշվի առնելով ՀՀ Հարկային օրենսգրքով ՀԴՄ-ների օգտագործման ստուգումների համար սահմանված տուգանքի չափը, պարզ է դառնում, որ ՀԴՄ-ների ստուգումների արդյունքում սահմանված ընդհանուր տուգանքը, որը կազմում է 70% ընդհանուր ստուգումներից չի կարող գերազանցել 2 միլիարդ դրամը: , ինչը կազմում է պետական բյուջեի եկամուտների մոտ 0,1% -ը: Համեմատելով այս ցուցանիշները ՝ պարզ է, որ հարկային ստուգումների գերակշիռ մասը նպատակ չունի նպաստել հարկային եկամուտների հավաքագրմանը, քանի որ դրանք կազմում են հարկային եկամուտների շատ փոքր մասը: Բայց որքանո՞վ է դա նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը: Այս տեսանկյունից, ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից կատարված (ավարտված) ստուգումների և հետաքննությունների մասին զեկույցների համադրությունը պարզում է, որ հարկային ստուգումների տարանջատումը, հատկապես ՀԴՄ-ների օգտագործումը, հիմնված էր ստուգման հիմքերի և հոդվածների վրա: խախտել է իրավական ակտերը: 167 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ uraշգրտության ստուգումներ, մոտ 40-50% -ը տարբեր տարիների ընթացքում իրականացվել են նույն տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից: Թվում է, որ Հայաստանում հաշվառված հարկ վճարողների մոտ 5-10% -ը միշտ ստվերում է և միանվագ ստուգումից հետո չի փոխում իր վարքը, բայց շարունակում է գործել ստվերում, քանի որ ստուգումների կեսն իրենց կողմից է իրականացվում: տարիները Սա այն դեպքում, երբ միջազգային կազմակերպությունների գնահատումը ստվերային տնտեսության վերաբերյալ կազմում է մոտ 42,6%: Այս համատեքստում կարելի է ենթադրել, որ հարկերի վերահսկման գործառույթն ընդհանրապես ուղղված չէ ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլ նպատակաուղղված է միայն դրա `որպես գործառույթի իրականացմանը: Պատկերն էլ ավելի պարզ է դառնում, երբ ստուգումներ իրականացնելու համար ընտրվում է վերահսկողական գործառույթ իրականացնող հարկային աշխատողի աշխատանքի գնահատումը, և արդյունքում խախտումներ են հայտնաբերվում: Այլ կերպ ասած, միանգամայն պարզ է, որ վերահսկողական գործառույթ իրականացնող հարկային սպայի աշխատանքը գնահատելու համար հարկային մարմինը կամա թե ակամա պետք է որոշի իրականացված ստուգումների քանակը և, որպես արդյունք, խախտումների հայտնաբերում: Այս տեսանկյունից, վերահսկողական գործառույթ իրականացնող աշխատողին այլ բան չի մնում, քան անտեսել ստվերային տնտեսության գործոնը և «ամեն գնով զբաղվել ստուգումների ինդեքսն ապահովելու գործով»: Հարկային և մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հասարակության իրազեկման գործառույթը ենթադրում է հարկ վճարողների կողմից իրավական ակտերի խախտման դեպքերի կանխարգելում: Ենթադրվում է, որ այս գործառույթի միջոցով հարկային և մաքսային մարմինները պետք է հնարավորինս տեղեկացնեն և զգուշացնեն հարկատուներին խախտումների մասին ՝ կանխելով և հետ պահելով նրանց խախտումներից: Շատ հաճախ կանխարգելման և իրազեկման միջոցառումները կարող են ավելի արդյունավետ լինել, քան խախտումների համար տուգանքներ կիրառելը: Սակայն իրականում ՀՀ հարկային օրենսգրքի որոշ դրույթներ ոչ միայն անհասկանալի են, այլև հայտնի չեն շատ քաղաքացիների համար: Մասնավորապես, մեկ տարվա ընթացքում քաղաքացու կողմից երկու կամ ավելի գույք օտարելու դեպքում գործարքից առաջ անհայտ հարկեր վճարելու իրավական դրույթը անհայտ է շատ քաղաքացիների համար: Ավելին, շատ հաճախ հարկման այս ոլորտում կան քաղաքացիներ, որոնք կարիքից ելնելով օտարման գործարքներ են իրականացրել: Դա է պատճառը, որ որոշ դեպքերում հարկ վճարողները, մի կողմից մեծ հարկային բեռի և մյուս կողմից տեղեկացվածության ցածր մակարդակի պատճառով, ստիպված են հայտնվել ստվերում, իսկ հարկի մասին տեղեկանալիս ՝ զարմանում են և փորձել թաքցնել իրական շրջանառությունը: Ստվերում հարկ վճարողների վարքագիծը դրսեւորվում է նաև նոր բիզնես հիմնելու ժամանակ: Մի կողմից `հարկատուի պետական գրանցման հետ կապված անտեղյակությունը և հարկ վճարողի հաշվառման հետ կապված փաստաթղթերի բարդությունը, մյուս կողմից` նոր բիզնեսի վերաբերյալ անորոշությունը և նոր բիզնեսի համար արտոնությունների բացակայությունը, օրենք, ստիպել շատ հարկատուների ստվերում հայտնվել: Ընդհանուր առմամբ, չնայած ստվերային տնտեսության գոյության բազմաթիվ պատճառներ կան, բայց դրանք հիմնականում հիմնականում հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման արդյունք են: , ։
| Ուսումնասիրելով ՀՀ-ում հարկային մարմնի գործառույթները, ընդհանուր առմամբ կարելի է պնդել, որ դրանք միտված են հարկային մարմնի գլխավոր առաքելության՝ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման, իրականացմանը։
Այս տեսանկյունից, հարկային մարմնի գրեթե բոլոր գործառույթները շատ հաճախ անտեսում են ստվերային տնտեսության առկայությունը՝ գերնպատակ սահմանելով եկամուտների հավաքագրումը։
Արդյունքում հարկային մարմնի գործառույթների իրականացումը ոչ միայն չի նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլեւ գործառույթների անարդյունավետ գնահատման հետեւանքով ի հայտ են գալիս մի շարք պատճառներ, որոնք հարկ վճարողներին ստիպում են հայտնվել ստվերում։
|
Փիլիսոփայության պատմության ողջ ընթացքում ձևավորվածբազմապիսի ուղղությունները, հոսանքները և դրանց կողմից առաջքաշված յուրատեսակ տեսություններն ու համակարգերը նպատակունեին ոչ միայն լուծելու տվյալ գիտելիքների համակարգից կամժամանակաշրջանից բխող մտքի հակասություններն ու խնդիրները, այլնաև իրագործելու բոլոր ժամանակների մարդկային մտքի հիմնարար ուխնդրահարույց առաքելություններից մեկը՝ փիլիսոփայական իմաստավորումը։
որնՓիլիսոփայականիմաստավորումը,է մարդ-աշխարհփոխհարաբերության արդյունքում ձևավորված աշխարհի սուբյեկտիվ ևօբյեկտիվ պատկերներում արձանագրվող գործընթացների, իրադարձությունների և երևույթների՝ հասկացման տիրույթ ներքաշելը, առկա էեղել փիլիսոփայական մտքի զարգացման ողջ տևականությանընթացքում՝ սկսած նայիվ մատերիալիզմի շրջանակներում աշխարհիգոյաբանական ու միանշանակ հիմքին պարզ և զուտ մատերիականորակական բնութագրի վերագրումից, մինչև հետպոզիտիվիզմի և արդիփիլիսոփայության համատեքստում գիտական գիտելիքի նկատմամբֆալիբիլիստականԻսկ ահաէքսպերիմենտալ գիտությունը, որը տվյալ քննարկման շրջանակներումհետաքրքրում է առավելլայն ըմբռնմամբ՝ սահմանվելով որպեսորոշակի մեթոդներով գիտական վարկածների կամ տեսությունների՝արդեն հայտնի իրողություններով և փաստերով ստուգման ևհետազոտման գործընթացների ամբողջություն, մշտապես եղել էփիլիսոփայությանգործառույթիանօտարելի մաս [2]։
իմաստավորմանցուցաբերումը1 մոտեցմանվերջինիսև[1]։
ուցուցաբերվածմոտեցումներնիմաստավորվող առարկայիՓիլիսոփայական իմաստավորման ողջ պատմության ընթացքումփոփոխվել է ինչպես փիլիսոփայական իմաստավորման առարկան՝ իրգոյաբանական հիմքը ստանալով ժամանակի մարդկային մտքիտեսական և էմպիրիկ փորձառությունից, այնպես էլ առարկայիիմաստավորմաննկատմամբ«գործիքները»՝ տալովնկատմամբդիտարկման բազում սպեկտրներ։
Բացառապես տեսական փորձառությունը հիմք ընդունելու պարագայում կարող է ի հայտ գալվերացարկված և իրականության հետ ընդհանրություն չունեցող մտայինկառույցների և համակարգերի ձևավորման մտավախությունը, որոնքհիմք կարող են ծառայել զուտ սպեկուլյատիվ ու մենտալ մակարդակումդիտարկումներ իրականացնող ուղղությունների և հոսանքներիառաջացման համար։
Սակայն նման միտումները փիլիսոփայությանպատմության ողջ ընթացքում մշտապես եղել են փորձարարական ևօբյեկտիվհիմնվածդիտարկումներիիրականությանվրա6Ֆալիբիլիզմը հետպոզիտիվիստական ուղղություն է, ըստ որի՝ ցանկացած գիտականգիտելիք սկզբունքորեն վերջնական չէ և ճշմարիտ է միայն տվյալ ու որոշակիմեկնաբանության շրջանակներում, որն էլ իր հերիթն կարող է տիրապետող լինելմինչև նոր և ավելի հստակ մեկբանության ի հայտ գալը (Տե՛ս՝Hetherington S. Fallibilism// The Internet Encyclopedia Philosophy. ISSN 2161-0002.)։
փիլիսոփայությունների քննադատության թիրախում ի դեմս ԻմանուիլԿանտի՝ հետզհետե պակաս մրցունակ դառնալով կամ առհասարակդուրս մղվելով համաշխարհային փիլիսոփայության թատերաբեմից [3]։
Միևնույնժամանակփիլիսոփայականիմաստավորմանհիմնախնդրի համատեքստում ժամանակի էքսպերիմենտալ գիտությանտվյալները ոչ միայն դուրս չեն մղվել փիլիսոփայության դիտարկման«առարկայացանկից», այլ նաև դարձել են մարդկային մտքի ևփիլիսոփայության հետագա զարգացումը հնարավոր դարձնող ուորոշող անկյունաքարային գործոններից մեկը։
Այսպես, 2-րդ դարում տիեզերքի՝ Կլավդիոս Պտղոմեոսի կողմիցառաջարկված երկրակենտրոն մոդելը, որը համապատասխանում էրԵրկրից իրականացված պարզ ու անմիջական դիտարկումներիարդյունքներին, համապատասխանում էր այդ ժամանակաշրջանիմարդու թե՛ աշխարհիկ և թե՛ հոգևոր հենքի վրա գոյացածպատկերացումներին։
Երկնային մարմինների շրջանաձև ու իդեալականպտույտները, տիեզերքի կենտրոնում Երկրի գտնվելը ընդունելիիրողություններ էին եկեղեցու համար, և չնայած նման մոդելից բխող միշարք այլ ինքնակնհայտ խնդիրների՝ տիեզերքի երկրակենտրոն մոդելըտիրապետող եղավ մինչև 16-րդ դարը [4]։
Սակայն հենց այդ շրջանումլեհական ծագմամբ գերմանացի աստղագետ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը դեմհանդես եկավ տիեզերքի պտղոմեոսյան երկրակենտրոն մոդելին ևառաջարկեց շատ ավելի պարզ մոդել, համաձայն որի՝ տիեզերքիկենտրոնում գտնվում է Արեգակը, իսկ Երկիրը մնացած մոլորակներիհետ շրջանաձև շարժումով պտտվում է վերջինիս շուրջը։
Տիրապետողպատկերացումների և եկեղեցու դեմ նման հանդուգն քայլով հանդեսգալը չէր կարող անմիջապես ընդունվել՝ հատկապես այն դեպքում, երբերկնային մարմինների՝ կոպեռնիկոսյան մոդելից բխող հետագծերը չէինհամապատասխանում Երկրից արված անմիջական դիտարկումներին։
Սակայն արդեն ավելի ուշ շրջանում, երբ 1609 թվականին ԳալիլեոԳալիլեյի երկնային դիտարկումները ցույց տվեցին, որ Յուպիտերիշուրջը կան պտտվող այլ մարմիններ, իսկ Կեպլերը արձանագրեց, որերկնային մարմինները պտտվում են ոչ թե շրջանաձև, այլ էլիպտիկհետագծով, Կոպեռնիկոսի արեգակնակենտրոն մոդելն այդ ժամանակստացավ իր օգտին խոսող առաջին էմպիրիկ փաստերը, որոնք հիմնվածէին ճշգրիտ դիտարկումների վրա [4]։
Տիեզերքի կառուցվածքի նկարագրմանն ուղղված կոպեռնիկոսյանմոդելը, հենց այսպես հետզհետե հիմնավորվելով, կարճ ժամանակ անցդարձավ պտղոմեոսյան մոդելը բացասող այլընտրանք, որը ոչ միայնփոխեց երկնային ֆիզիկական իրականության, աշխարհի կարգի ևդրանում մարդու ունեցած դերի մասին եղած պատկերացումները, այլնաևհամար՝փիլիսոփայական իմաստավորման տեսանկյունից դառնալով աշխարհիգիտական պատկերի և գիտության փիլիսոփայության կողմիցնկարագրվող գործընթացների նոր հարացույց [5]։
հեղափոխությանգիտականդարձավհիմքՓիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդրի համատեքստումէքսպերիմենտալ գիտության արդյունքների և դրա փիլիսոփայականմեկնաբանության ու իմաստավորման մեկ այլ օրինակ է գերմանականդասական փիլիսոփայության ներկայացուցիչ Իմանուիլ Կանտիկոսմոգոնիական վարկածը, որի ստեղծման համար հիմք ենհանդիսացել ժամանակի էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ուբացահայտումները՝ ի դեմս նյուտոնյան դասական մեխանիկայի [6]։
Կանտի տիեզերածնական վարկածը զգալիորեն մոտենում էարեգակնային համակարգի առաջացման ժամանակակից տեսություններին ու մոդելներին։
Համաձայն Կանտի վարկածի՝ տիեզերքիառաջացման հիմքում ընկած է նախնական նյութական ակտիվմասնիկներից կազմված վիթխարի «ամպի» ներքին փոխազդեցությունը։
Արդեն Կանտի ժամանակ հայտնի էր Նյուտոնի կողմից առաջ քաշվածմեխանիկայի համաշխարհային ձգողականության մասին օրենքները,որոնք էլ էմպիրիկ հիմք հանդիսացան տիեզերքի կանտյան առաջացմանհամար, որտեղ տիեզերական տարատեսակ մարմիններն առաջանումեն մասնիկների վանողական և ձգողական ուժերի փոխադարձներգործության հետևանքով։
Դժվարչէ նկատել, որ տիեզերքիառաջացման կանտյան մեկնաբանությունում խոսք է գնում բացառապեսֆիզիկական մակարդակում տեղի ունեցող գործընթացների մասին,որոնց ներսում տեղի ունեցող փոխազդեցություններն ու առհասարակշարժման հնարավոր ձևերն ունեն մեխանիկական բնույթ՝ բխելովֆիզիկական իրականության նկարագրմանն ուղղված ժամանակիպատկերացման՝ աշխարհի մեխանիկական պատկերի ըմբռնումից [7]։
ևդրանիցԴասականմեխանիկայիվարկածի փիլիսոփայականկանտյանիմաստավորումըկոսմոգոնիականսկզբունքային նշանակություն ունեցավ մի շարք այլ հիմնախնդիրներիհամար ևս, որոնք վերը քննարկված տեսությունների և վարկածներիհետ ունեն ինչպես անմիջական, այնպես էլ միջնորդավորվածընդհանրություններ։
Կանտի վարկածը նախևառաջ թույլ է տալիս խոսելսերողտիեզերքի մասին որպես նյութական սկիզբ ունեցող մի իրողություն,որտեղ ֆիզիկական իրականության առաջացման, ձևավորման ևզարգացման համար նյութական աշխարհի ֆիզիկական գործընթացներնու օրենքները ոչ միայն անհրաժեշտ են, այլև անգամ բավարար ենտիեզերքի կարգի բացատրման համար։
Հետևապես այստեղից բխում է,որ նախնական նյութից տիեզերքի առաջացման գործընթացում այլպատճառների,կարիքըսկզբունքորեն կարելի է բացառել։
Այս առիթով Կանտը նշում է. «Տվեքինձ մատերիա, և ես դրանից կկառուցեմ աշխարհը» [6, էջ 123]։
Կանտյանայսպիսի մեկնաբանությունը յուրօրինակ կերպով շարունակում է տվյալժամանակի գիտության և փիլիսոփայության այն ընդհանրականմարդկայինմիտումներիիրականությանևդիտարկումներից։
մասնավորապես Աստծուուսումնասիրություններիցզարգացումը,որոնքգաղափարիէքսպերիմենտալգոյանումենԱվելի ուշ՝ 19-րդ դարում, կենսաբանության մեջ հեղափոխականդեր ունեցավ Չարլզ Դարվինի Էվոլյուցիոն տեսությունը, որըտեսակների ու կենսաբանական համակարգերի առաջացման ևզարգացման համար սկզբունքորեն նոր ըմբռնում ու տեսակետ էրառաջարկում։
Համաձայն Դարվինի՝ կենսաբանական բազմազանությանսերնդափոխության գործընթացումյուրաքանչյուր հաջորդ սերունդվերցնում է նախորդ սերնդի ընդհանուր որակական բնութագիրը,հատկություններն ու բնորոշ գծերը, սակայն յուրաքանչյուր հաջորդսերնդի մոտ դրանք չեն փոխանցվում բացարձակ նույն կերպ, այլ առաջկարող են գալ այս կամ այն հնարավոր տարբերությունների՝մուտացիաների տեսքով։
Հետևաբար պարզից բարդ տեսակներիանցման գործընթացը տեղի է ունենում էվոլյուցիայի համարանհրաժեշտ մի շարք այլ գործընթացների՝ բնական ընտրության,բնութագրի պատահականգոյության պայքարի ու որակականփոփոխությունների`միջոցով[8]։
Դարվինյանըմբռնմամբ՝ մուտացիաներն անբացատրելի գործընթացներ են, որոնցգոյությունն անգամ գիտնականը հաճախ փորձում էր բացատրել՝կենսաբանական գործընթացներում հրաշքի կամ աստծո առկայությունըփնտրելով։
Սակայն էվոլյուցիոն տեսության ձևավորումից և գիտականպատկերում հաստատվելուց արդեն անմիջապես հետո տեսությանշրջանակներում իրականացված էմպիրիկ հետազոտության և դրանցարդյունքների փիլիսոփայական իմաստավորման ու մեկնաբանմանխնդիրը դարձավ խիստ արդիական՝ ժամանակի մտածողների կողմիցմուտացիաներիստանալով տարատեսակ մեկնաբանություններ, որոնք շատ դեպքերումկանխորոշեցին գիտության և փիլիսոփայության զարգացման հետագահեռանկարը։
Ի տարբերություն Դարվինի՝Այս առնչությամբ փիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդրիհամատեքստում հատկանշական է էվոլյուցիոն տեսության բերգսոնյանմեկնաբանությունը։
ֆրանսիացիփիլիսոփա Անրի Բերգսոնը բնական, էվոլյուցիոն գործընթացըդիտարկում է որպես աշխարհի առաջադիմության և զարգացմանհիմքում ընկած մի ստեղծարար ուժ, որը վերջինիս կողմից սահմանվումէ կենարար պոռթկում հասկացությամբ։
Ըստ Բերգսոնի՝ կենդանիաշխարհը, ի դեմս կենսաբազմազանության և դրանում տեղի ունեցողգործընթացների, անշունչ, մատերիական աշխարհից տարբերվում էնրանով, որ կենսաբանական մակարդակում կենդանի առանձնյակներնօժտված ենյուրահատուկ կենարար ուժով, որն էլ հնարավոր էդարձնում նրանց գոյությունը։
Հենց նման բնական ուժի շնորհիվ է, որբնության մեջ կա մշտական զարգացում և ավելի պարզ ձևերից ավելիբարդ ձևերի առաջացման անընդհատ գործընթաց [9]։
Կենսաբանականիրականության բերգսոնյան մեկնաբանությունը ոչ միայն պարունակումէր նախորդ տեսությունների կողմից չհաղթահարված խոչընդոտներիլուծումները, այլ նաև ճանապարհ էր հարթում էվոլյուցիոն տեսության ևվերջինիսբերգսոնյան մեկնաբանության հետ անմիջական ումիջնորդավորված կապ ունեցող հիմնախնդիրների, մասնավորապես՝հանգեցվելիության և պատճառականության վերաիմաստավորմանհամար։
ուհիմնարարկազմավորումներիևէհնարավորիրականության առավելՀանգեցվելիության հիմնախնդրի հիմնական հարցադրումներն են,թե արդյոքբարդկազմավորումների և մակարդակների նկարագրությանն ուղղվածտեսությունները սկզբունքորեն հանգեցնել իրականության առավելպարզմակարդակներինկարագրությանն ուղղված տեսություններին և թե կարելի է արդյոքկենսաբանական աշխարհը բացատրել մատերիական իրականությանօրենքներով և առավել ընդհանուր օրինաչափություններով։
Մինչևէվոլյուցիոն տեսությանբերգսոնյանմեկնաբանության ի հայտ գալը հանգեցվելիության հիմնախնդիրն ուներհստակ պատասխան՝ հիմնվելով 17-19-րդ դարերում տիրապետողտեսության՝ նյուտոնյան դասական մեխանիկայի վրա։
Ըստ դասականմեխանիկայի՝ իրականությունում գործող պատճառահետևանքայինձևավորման և վերջինիսդրավրա ազդողուժերըսկզբունքորենհնարավորցանկացածգործընթացկապերը խիստ միանշանակ են։
Միանշանակ դետերմինիզմ անվանումըստացած այս տեսակետը ենթադրում է, որ իրականությունում տեղիունեցողէկանխատեսել, եթե հայտնի են տվյալ գործընթացի ելակետային վիճակըև[10]։
Նշված տիրապետողպատկերացումներին հակադարձելով՝ Դարվինը և ապա Բերգսոնըկարծում էին, որ իրականությունում կան գործընթացներ, որոնք ունենպատահական բնույթ և չեն կարող միանշանակորեն որոշվել։
Դասականմեխանիկայից ևէվոլյուցիոնիստական տեսությունից ու դրաբերգսոնյան մեկնաբանությունից բխող փաստարկների փիլիսոփայական իմաստավորման արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որմիանշանակ դետերմինիզմըիրադարձությունների զարգացման միակ տարբերակը չէ՝ հետզհետե վերածվելովպատճառականությանկոչվողտեսակետի հակադիր բևեռը [10, էջ 72]։
Ինչ վերաբերում է հանգեցվելիության հիմնախնդրին, ապա այս պարագայում ստացվում է, որկենսաբանական իրականությունում կան գործընթացներ, որոնքսկզբունքորեն կանխատեսելի չեն և ունեն պատահական բնույթ, ինչից էլբխում է, որ ֆիզիկական հիմնարար օրենքները չեն կարող տարածվելկենսաբանական համակարգերի վրա այն տարբերակով, ինչպես դրանքգործում են ֆիզիկական աշխարհում։
Հետևապես առավել բարդ ևկենսաբանականուղղվածտեսությունները սկզբունքորեն հանգեցվելի չեն առավել պարզ ուհիմնարար համակարգերի նկարագրությանն ուղղված տեսություններին [10, էջ 123]։
հիմնախնդրում ինդետերմինիզմնկարագրությաննհամակարգերիհիմնախնդրիներսում20-21-րդ դարի էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ուբացահայտումներն իրենց անշրջելի հետքը թողեցին ինչպես աշխարհիժամանակակից գիտական պատկերի, այնպես էլ նորագույն շրջանիփիլիսոփայության ձևավորման և դրա կողմից առաջ քաշված ուքննարկման արժանացած հիմնախնդիրների վրա։
Անգնահատելի էաշխարհի ժամանակակից գիտական պատկերում իրենց հիմնարարազդեցությունն ու հետքը թողած տեսությունների, մասնավորապես՝հարաբերականությանքվանտայինմեխանիկայի շրջանակներում իրականացված էքսպերիմենտների ևդրանց փիլիսոփայական մեկնաբանության ու իմաստավորման դերն ունշանակությունը աշխարհի ընթացիկ գիտական պատկերի ձևավորմանգործում։
Սակայն հաշվի առնելով վերոնշյալ տեսությունների և դրանցընդհանուր տեսությանևառնչությամբ իրականացած քննարկումներիլայնածավալ բնույթը՝հետագա քննարկման ընթացքում կդիտարկվեն 20-21-րդ դարերիհամանման հնչեղություն և կարևորություն ունեցող գիտական այլորոնք փիլիսոփայականնվաճումներնիմաստավորմանկարևորնշանակություն։
բացահայտումները,հիմնախնդրիուհամարունեն խիստիրականությանԱյսպես, արտերկրայինու առհասարակտիեզերքին ուղղված ուսումնասիրությունները, պայմանավորված 20-րդդարի գիտատեխնիկական ու էքսպերիմենտալ գիտության աննախադեպհաջողություններով, որակական նոր մակարդակի հասան։
1929թվականին Էդվին Հաբլի դիտարկումները ցույց տվեցին, որ տիեզերքումհեռավոր գալակտիկաները, անկախ այն բանից, թե վերջիններս որտեղեն գտնվում, ստատիկ չեն և մեր նկատմամբ (Երկրից դիտողի) հեռանումեն շատ մեծ արագությամբ։
Կատարված դիտարկումների հիման վրաձևակերպված Հաբլի օրենքն առաջին էմպիրիկ ու էքսպերիմենտալգիտության կողմից առաջարկված փաստն էր այն մասին, որ տիեզերքնընդլայնվում է [4, էջ 15]։
Փիլիսոփայական իմաստավորման տեսանկյունից նման փորձարարական տվյալներն ունեն առանձնակիկարևորություն։
Եթե գալակտիկաները իրարից անընդհատ հեռանումեն, և սա արդյունք է տիեզերքի ընդլայնման, ապա ենթադրաբարտևականության ինչ-որ պահի եղել է մի վիճակ, որից սկսած՝ տիեզերքնընդլայնվել է։
Գիտության մեջ պայմանականորեն «Մեծ Պայթյուն»անվանումը ստացած պահը համարվում է այն զրոյական կետը, որըհնարավոր դարձրեց տիեզերքն ու դարձավ վերջինիս գոյաբանականմեկնակետը։
Նման տեսակետն այսօր ընդունված է գիտական առավելլայն հանրության կողմից՝ ամրագրելով մինչև 20-րդ դարը ստատիկտիեզերքի հարացույցի փոխարինումը դինամիկ և առաջացող տիեզերքիհարացույցով։
Իհարկե, մինչև Հաբլը ժամանակին փիլիսոփայության ևգիտության պատմության մեջ նույնպես անդրադարձել են քննարկվողխնդրին՝ ի դեմս Կանտի, որը կարծում էր, որ տիեզերքի առաջացմանհարցը պարունակում է մտքի հակասություն՝ միևնույն ժամանակունենալով թեզիս և անտիթեզիս, և հնարավոր չէ խնդրին ռացիոնալմակարդակում տալ պատասխան։
Այնինչ իրավիճակը փոխվեցէքսպերիմենտալ գիտության արդյունքների իմաստավորման և նորլույսի ներքո դրանց հասկացման արդյունքում, որը ճանապարհ հարթեցնաև տիեզերքի որակական և քանակական բնույթների հասկացմանհամար։
Անվանի գիտնականի համանուն աստղադիտակի կողմից արվածդիտարկումները ընդարձակվող տիեզերքի մոդելի ձևավորումից կարճժամանակ անց տվեցին տիեզերքի «նյութի»2 կառուցվածքի մասինհիմնարար ու սկզբունքորեն նոր պատկերացումներ։
Համաձայն«Պլանկի» անվան աստղադիտակի դիտարկումների՝ «սովորական» կամբարիոնային նյութը, որից կազմված են աստղերը, գալակտիկաները,միջգալակտիկական գերխիտ փոշին և մատերիական իրականությանցանկացած այլ դրսևորում, կազմում է ողջ տիեզերքի «նյութի» ընդամենը4.9%-ը։
Տիեզերքի մնացած հատվածը կազմված է, այսպես կոչված, մութնյութից և մութ էներգիայից՝ համապատասխանաբար 26.8% և 68.3%-ով։
Մութ նյութն ու մութ էներգիան անմիջականորեն էքսպերիմենտալճանապարհով հայտնաբերել չի հաջողվում, սակայն մենք դրանց մասինիմանում ենք վերջիններիս՝ սովորական նյութի հետ ունեցած ձգողականփոխազդեցության արդյունքում։
Հետևապես տիեզերքի մնացած 95.1%-նուղղակիորեն դուրս է արտաերկրային իրականության մասին մերունեցած պատկերացումներից ու բոլոր հնարավոր անմիջականդիտարկումներից, որոնք մինչ այժմ իրականացվել են մարդկությանպատմության ողջ ընթացքում [11]։
Վերը քննարկվածից պարզ է դառնում, որ իրականությունը որպեսայդպիսին միատարր չէ և կազմված է նյութի տարբեր դրսևորումներից։
Հետևապես մեր իրականութունն ու տիեզերքն առհասարակ կազմողմատերիայի մասին խոսելիս կիրառել հասկացության այն իմաստները,որոնք տիրապետող են եղել նաիվ մատերիալիզմի և դրանից ի վերփիլիսոփայության ողջ պատմության ընթացքում, կլինի ոչ կոռեկտ ուկարող է առաջ բերել թյուրըմբռնում։
Գիտության զարգացումը ու դրակողմից մշակված արդյունքների փիլիսոփայական իմաստավորումըենթադրում է ոչ միայն աշխարհի գիտական պատկերի և դրա տարրերիներքին փոփոխություններ, այլ նաև հասկացութային ապարատիփոփոխման գործընթաց, ինչը մարդկային մտքի զարգացման ողջընթացքում հատուկ է եղել թե՛ փիլիսոփայությանը, և թե՛ գիտությաննառանձին վերցրած։
Իսկ ահա այսօր, երբ 21-րդ դարում տեղի ունեցողէքսպերիմենտալ գիտության բացահայտման և նոր նվաճումներիիրականացման արդյունքում ի հայտ են գալիս առավել մեծ թվով27«Նյութ» հասկացությունն այստեղ կիրառվել է տիեզերքի որակական և քանակականբնութագրերի առավել առարկայական պատկերը տալու համար, որտեղ «նյութ»հասկացության ծավալի մեջ պետք է հասկանալ տիեզերքը կազմող մատերիական կամոչ մատերիական հնարավոր բոլոր դրսևորումներն առհասարակ։
չտեսնված ու սկզբունքորեն նոր իրողություններ՝ ի դեմս ամղկահարույցայն իրադաձության, երբ աշխարհում առաջին անգամ ծնվեցգենետիկական մակարդակում արհեստական միջամտությամբ ստացածերեխա, հարկ է առաջանում նման իրողությունների ոչ միայնփիլիսոփայական օբյեկտիվ իմաստավորման կատարման, այլ նաևդրանցընկալմանվերաձևակերպման։
հասկացություններինկատմամբմերուողջվերջինիսընթացքում՝համատեքստում փիլիսոփայականԱյսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ էքսպերիմենտալգիտությանիմաստավորմանհիմնախնդիրը չի կորցնում իր արդիականությունն ու անօտարելիանհրաժեշտությունը գիտության էքսպերիմենտալ գործունեությանկողմիցպատմությանմշակվածարդյունքներին տալով տվյալհամապատասխանհասկացման, իմաստավորման, ըմբռնման և դիտարկման սպեկտրներ։
Ավելին, նոր և հատկապես նորագույն գիտության էքսպերիմենտալտվյալներն ունեն պակաս հասկանալիություն և հաճախ դուրս են մնումտարատեսակ փիլիսոփայականհիմնախնդիրների առնչությամբծավալվող դիսկուրսներից։
Հետևապես էքսպերիմենտալ գիտության ևէմպիրիկ արդյունքների նման միտումները կանխելու համարանհարժեշտ է դրանց հնարավոր մեկնաբանությունների կողքինառանձնակի կարևորել փիլիսոփայական իմաստավորման դերն ունշանակությունը։
| Փիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդիրը էքսպերիմենտալ գիտության համատեքստում քննարկելով՝ հոդվածում ցույց է տրվել փիլիսոփայական նշանակությունը էքսպերիմենտալ գիտության պատմության ընթացքում արձանագրված մի շարք կարևոր գիտական նվաճումների ու բացահայտումների օրինակներով։
Հոդվածում քննարկվել է իմաստավորման հիմնախնդիրը հանգեցվելիության, պատճառականության ու այլ հիմնախնդիրների առնչությամբ՝ ցույց տալով դրանց կապը ժամանակակից էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումների ու բացահայտումների հետ։
Քննարկվածի արդյունքում եզրակացվեց, որ 20-րդ և հատկապես 21-րդ դարում փիլիսոփայական իմաստավորումը ոչ միայն չի կորցրել իր դերն ու նշանակությունը, այլև այսօր ստացել է շատ ավելի մեծ ու կարևոր առաքելություն՝ լուսավորելու ու հասկանալի դարձնելու ժամանակակից էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ու բացահայտումները։
|
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՆՀԵՏԱՈՈՒԹՅԱՆ GEՐԻ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՄԱՍԻՆ ՀՀ բուսականությունը շատ բազմազան է (նկ. 1), ինչը պայմանավորված է ՀՀ եզակի աշխարհագրական դիրքով, երկրաբանական զարգացման առանձնահատկություններով, ռելիեֆի բարդությամբ և կլիմայական պայմանների խայտաբղետությամբ: Հայաստանը միջանկյալ տեղ է գրավում կովկասյան երկու ֆլորիստիկական «Իրանահայ գավառների» շարքում: Կովկասյան հսկայական նահանգը բնութագրվում է բուսականության մեսոֆիլ տեսակներով (անտառներ և մարգագետիններ), իսկ իրանահայ նահանգը ՝ չոր տեսակներ (անապատ, կիսաանապատ, ֆրիգանոիդային բուսականություն, ինչպես նաև տերագակտիկական տափաստաններ): Հայաստանի Հանրապետության սահմաններում իրանահայ նահանգը ներառում է Միջին Արաքսի դեպրեսիան իր լանջերով, Արփա գետի ավազանը և Մեղրու տարածաշրջանի հարավային մասը [1, 2]: Կովկասը և իրանահայ գավառների փոխազդեցությունը ստեղծեցին մեծ եղջերաթաղանթի համայնքներ, որոնց բաշխումը ենթակա է ուղղահայաց գոտիավորման օրենքի: Մեր հանրապետությունում գործում է բարձր բուսականության 7 գոտի: Ստորին գոտիները զբաղեցնում են անապատներն ու կիսաանապատները, բարձրերը ՝ ալպյան բուսականությունը, և դրանց թվում կան տափաստաններ, անտառներ, մարգագետիններ և բուսականության այլ տեսակներ: Houseերմոցային էֆեկտի ազդեցության տակ ջերմաստիճանը բարձրանում է, մթնոլորտային տեղումները նվազում են, ինչի արդյունքում հանրապետության լանդշաֆտային գոտիները աստիճանաբար վեր են գաղթում: Եթե մութ է: Առաջին հազարամյակում անապատային բուսականության գոտին կազմում էր ՀՀ տարածքի մոտ 0,3% -ը, այնուհետև 1998 թ.-ին: Ըստ տվյալների ՝ այն գրեթե եռապատկվել է և կազմում է ՀՀ տարածքի մոտ 0,8% -ը: Գնահատվում է, որ անապատային բուսականության տարածքը կկազմի Հայաստանի Հանրապետության տարածքի 5% -ը (նկ. 3) [4]: Կիսաանապատային բուսականության գոտին մութ է: կազմում էր ՀՀ տարածքի մոտ 4,4% -ը, ապա 1998 թ. Ըստ տվյալների ՝ այն հասել է մինչեւ 15% -ի: Ըստ կանխատեսումների, կիսաանապատային բուսականության գոտու տարածքների աճ է սպասվում, այն կհասնի մոտ 17% -ի (նկ. 2): Անապատ-կիսաանապատային բուսականության գոտիներում, որտեղ ապրում է Հանրապետության բնակչության մեծ մասը, տեղումների նվազման պատճառով խոնավության գործակիցը կնվազի: Գոլորշիացման կրճատումն իր հերթին կհանգեցնի ջերմաստիճանի բարձրացման: Քիչ թաքնված ջերմությունը ծախսվելու է գոլորշիացման վրա, ինչը կբարձրացնի հողի մակերեսի ջերմաստիճանը: Այս ամենն իր հերթին կհանգեցնի մի շարք բուսական համայնքների ոչնչացման կամ վերափոխման: Եթե մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում անապատ-կիսաանապատային բուսականության գոտին զբաղեցնում էր 700-800 մ, ապա այժմ նրա սահմանը 1200-1300 մ բարձրության վրա է, և կանխատեսվում է անապատ-կիսաանապատային բուսականության գոտի բարձրանալ մինչեւ 14001500 մ (նկ. 2) [4]: Տափաստանային բուսականության գոտին մութ է: Առաջին հազարամյակում այն կազմում էր ՀՀ տարածքի 15,2% -ը, իսկ այժմ ՝ 37% -ը: Տափաստանային բուսականության գոտին ավելացել է անտառների հաշվին. վերջին տարածվում է 1600-1700 մ-ից 2400 մ (նկ. 2): Կանխատեսվում է, որ ջերմոցային էֆեկտի պատճառով տափաստանային բուսականության գոտին կտեղափոխվի մի քանի հարյուր մետր մինչև 2500-2600 մետր: Մթաa Առաջին հազարամյակում անտառները կազմում էին Հայաստանի Հանրապետության տարածքի մոտ 40,3% -ը, իսկ այժմ `6% -ը: Ըստ կանխատեսումների, անտառային գոտին դժվար թե կրճատվի, եթե անտառահատումները չեն գերազանցի անտառապատման աշխատանքները (նկ. 3): Ալպյան գոտու մոտակայքում առաջին հազարամյակում այն զբաղեցնում էր ՀՀ տարածքի 30.3% -ը, իսկ այժմ նրա տարածքը կազմում է մոտ 28.2%: Կանխատեսվում է, որ ալպյան գոտու տարածքը կնվազի մինչև 22,5% (նկ. 3): Ալպյան բուսականության գոտին նախկինում տարածվում էր շուրջ 2300-2400 մետրից մինչև 2800 մ, իսկ այժմ ՝ 2600-3000 մ: Տափաստանների պատճառով ալպյան բուսականության գոտու տարածքը նվազել է: Ըստ կանխատեսումների, ալպյան գոտուն հարող տարածքը կնվազի, կլինի վերևի միգրացիա: Այն կտարածվի 2800-2900 մետրից 3200 մ բարձրությունների վրա, և դրանով կնվազի նրանց զբաղեցրած տարածքը (նկ. 2) [4]: Գծապատկեր 1. Հայաստանի բուսականության գոտիները [5] Ալպյան բուսական գոտին առաջին հազարամյակում այն զբաղեցնում էր ՀՀ տարածքի մոտ 9,5% -ը, իսկ 1998 թ. Տվյալներով ՝ տարածքը նվազել է ՝ հասնելով 7,7% -ի: , Ըստ կանխատեսումների, ալպյան բուսականության գոտու տարածքը կրկին կնվազի 6.4% -ով: Ալպյան գոտու տարածքի նվազման պատճառը լանդշաֆտների վերևի միգրացիան է: Ներկայումս ալպյան գոտին տարածվում է 3000-3500 մ բարձրությունների վրա: Գծապատկեր 2. Հայաստանում բուսական աշխարհի տարածական տարածման դինամիկան [4] Նկար 3. ՀՀ Կարմիր գրքում ընդգրկված վտանգված բույսեր [4] Բուսական աշխարհի պաշտպանության խնդիրը կենսական նշանակություն ունի ամբողջ մարդկության համար: Հայաստանի Հանրապետության ֆլորիստիկական հարստությունը ներառում է շուրջ 3600 բույս, և 1200 տեսակ մակաբուծական սունկ [6]: Բույսերի տեսակների 123-ը էնդեմիկ են, որոնց պաշտպանության համար անհրաժեշտ են արդյունավետ միջոցառումներ: Նման միջոցներից մեկը ՀՀ բույսերի «Կարմիր գիրքն» է: «Բուսական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն `« Հայաստանի Հանրապետության բույսերի կարմիր գրքի մասին »ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածը, որը համապատասխանում է միջազգային պահանջներին, պարունակում է տեղեկություններ վտանգված հազվագյուտ բույսերի տեսակների կարգավիճակի, աշխարհագրական բաշխման, էկոլոգիական պայմանների, կենսաբանական առանձնահատկությունների մասին: , ընթացիկ կարգավիճակի և պահպանության միջոցառումները: Կարմիր գրքում գրառումը հիմնված է տեսակների քանակի ՝ բաշխման սահմանների կրճատման, կենսապայմանների վատթարացման մասին ՝ տվյալների վերացման վտանգի մասին [6]: ՀՀ բույսերի Կարմիր գրքի առաջին հրատարակությունն ընդգրկում է ընդամենը 387 տեսակ, որոնց վիճակն առավել տագնապալի է, այդ թվում ՝ ոզնի Գարիելյան, փշոտ տանձ, թխկի նման, վառ դեղին հատապտուղ, գազազե, տարեկան զանգակ և այլն [7 ] ՀՀ Կարմիր գրքի երկրորդ հրատարակության մեջ ընդգրկված բոլոր տեսակների վիճակի գնահատում և դրանց կատեգորիաների որոշումը կայացվել է միջազգային ընդունված ստանդարտների հիման վրա: Տեսակների գնահատման ժամանակ հաշվի են առնվել ընդարձակ նոր նյութեր, որոնք կուտակվել են Կարմիր գրքի առաջին հրատարակությունից հետո 20 տարի շարունակ: ՀՀ բույսերի «Կարմիր գիրքը» պահելու կարգի համաձայն `ՀՀ« Կարմիր գիրք »պահող հանձնաժողովի նիստում քննարկվել է ՀՀ բույսերի« Կարմիր գիրքը », որն տվել է իր դրական եզրակացությունը: ՀՀ բույսերի «Կարմիր գիրքը» հաստատվել է ՀՀ կառավարության կողմից 2010 թ. Հունվարի 29-ին: Թիվ 72-Ն առում որոշումը ներառում է 452 բույսերի և 40 տեսակի սնկերի նկարագրություն: Բացի այդ, «Կարմիր գրքի» երկրորդ բաժինը տեղեկատվություն է տրամադրում 223 բույսերի տեսակների վերաբերյալ, որոնց վիճակը մտահոգիչ է, ինչպիսիք են մուշկը, հակինթ ատտրպատականյանը, վեներանավարները, թեփի բաժանարարը, սոխ ակակա, հովանոց դեղին, կոճղարմատը, վրացական այծը [6]: ՀՀ «Կարմիր գրքի» երկրորդ հրատարակությունում աճել է բույսերի քանակը, բայց միևնույն ժամանակ «Կարմիր գրքի» առաջին հրատարակության ցուցակում բույսերի շատ տեսակներ որոշ պատճառներով չեն ընդգրկվել: Նման բույսերի տեսակների թիվը հասնում է 160-ի: Բույսերի այս տեսակները մի շարք պատճառներով չեն ընդգրկվել Կարմիր գրքի երկրորդ հրատարակությունում: Ներկայումս աշխարհում «Կարմիր գրքին» զուգահեռ գործում է այսպես կոչված «Կանաչ գիրքը»: Բույսերը, որոնք ժամանակին ընդգրկվել են «Կարմիր գիրք» ցուցակում, որոշակի բարելավմամբ, ընդգրկվել են «Կանաչ գրքույկ» ցուցակում: Այլ կերպ ասած, շատ բույսերի տեսակների բնապահպանական միջոցառումների արդյունքում դրանք ավելի կայուն վիճակում են, կամ հայտնաբերվել են նոր բնակավայրեր. տեսակի գոյությանը ուղղակի սպառնալիք չկա: Հայաստանի Հանրապետության տարածքում բույսերի մի քանի տասնյակ նոր բնակավայրերի հայտնաբերման կապակցությամբ դրանք հանվել են «Կարմիր գիրք» ցուցակից: Կան որոշ տեսակներ, որոնք հազվադեպ են Հայաստանում, բայց ինտենսիվորեն տարածվում են այլ մարզերում: Նման տեսակների օրինակներն են. Լեռնաշխարհի թխկու, վարսակի ալյուր Կոչի, գազ գյուն, գազ գոկչա, պարսկերեն, պատվուկ Կալվեր, քրքում Ադամ, դակտիլորիս իբերիական, միայնակ մեծ, շուշանագույն, գիհ, հատապտուղ, անուշահոտ, անուշահոտ եղինջ: Վերջինս բավականին տարածված է Հայաստանում: Օրինակ ՝ զանգի մի ոտանի «լեգեոնի բուն» տարածված է Միջերկրական ծովի ավազանում, իսկ կայսերական գլանը հազվագյուտ տեսակ է Հայաստանում, բայց տարածված է աշխարհում: Հայաստանում կան բույսեր, որոնք լավ ուսումնասիրված չեն, սխալ տվյալների հիման վրա, բուսական շատ տեսակներ ընդգրկվել են Հայաստանի բուսական աշխարհի մեջ: Սակայն ներկայումս դրանք հանվել են Հայաստանի բուսական աշխարհից և, հետևաբար, երկրորդում բացակայում են Հայաստանի «Կարմիր գրքի» առաջին հրատարակության մեջ ընդգրկված բույսերը: Նման բույսերի օրինակ են վարսակի ոզնին, հորթ ոզնին, փշոտ տանձը, հովտաշուշանը, մանր ոլոռը և հարթ խոտը: Համաձայն միջազգային Կարմիր գրքի ՝ տասնամյակներ շարունակ չհնձված խոտաբույսերը համարվում են մեռած: Treeառատեսակների համար այս ժամանակահատվածը 100 տարի է: ավելին Հայաստանում այդպիսի բույսերի շարքում էին. Ոզնի Արաքսյան, ոզնի Գաբրիելյան, ոզնի Վեդի, սոխի ցանց, գազի սայլ, դու ՝ Միքելի, հմուտ մամուռ, լուռ Առնոլդ: ՀՀ «Կարմիր գրքի» առաջին հրատարակությունում շատ բույսերի անուններ սխալ են ընտրված, բայց ներկայումս նրանք գտնվում են նոր անունով, ներկայացված են «Կարմիր գրքի» վերջին հրատարակությունում: Նման տեսակներն են. Անատոլիայի կտավատը, կտավատի սելջուկը, Տուրնեֆորտի կանգառը, անդրկովկասյան ձնծաղիկը, դեղին համեմը, հռոմեական դակտիլորիսը և այլն: Ամփոփելով ուսումնասիրությունը ՝ մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների: - Պաշտպանված տարածքներում շատ քիչ կիսաանապատային լանդշաֆտներ կան, այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է ավելացնել պահպանվող տարածքներ, որոնցում կլինի կիսաանապատային գոտի: Կիսաանապատներն ինտենսիվորեն օգտագործվում են գյուղատնտեսական նպատակներով, քանի որ ոռոգումից բերվում են գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բարձր բերքատվություն, ինչը նպաստում է կիսաանապատային բնական էկոհամակարգերի վերափոխմանը: Չի թույլատրվում ոչնչացնել Կարմիր գրքում նշված որևէ բույսերի տեսակներ. Վայրի բուսական աշխարհը զգալի վնասներ է կրում դեկորատիվ բույսերի, խոտաբույսերի անվերահսկելի հավաքածուից, ինչը էապես հանգեցնում է տեղական բնակչության կրճատմանը կամ վերացմանը, ինչպես ալոե վերայի դեպքում , Դրանք վնասված են, քանի որ դրանք ծառայում են որպես արոտավայրեր. Խոնավ տարածքների էկոհամակարգերը նույնպես ենթարկվում են մարդու ինտենսիվ ազդեցության, ինչպիսիք են ճահիճների չորացումը, ջրային ռեսուրսների օգտագործումը ոռոգման համար, ջրամատակարարումը հիդրոէներգիայի համար: Հետեւաբար, այս էկոհամակարգերը ոչնչացումից փրկելու համար անհրաժեշտ է կարգավորել մարդու տնտեսական գործունեությունը շատ ոլորտներում: Գրականություն 1. Աֆրիկյան Կ., Հայաստանի Հանրապետության բուսականություն, Հայաստանի ազգային ատլաս, Երեւան, 2007, էջ 78-79: 2. Գասպարյան Ա., Բույսերի աշխարհագրություն, Երեւան, 1971, 488 էջ: 3. Հայաստան: Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդիրները (հոդվածների ժողովածու), / Ա.Հ. Գաբրիելյանի խմբագրությամբ / Երեւան, 1999, էջ: 360 4. Հայկական բույսերի «Կարմիր գիրք», Երեւան, 2010, 591 էջ: 5. ՀՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, Երեւան, 1971, 469 էջ: Նարինե Հայրապետյան ՀՀ անհետացման եզրին գտնվող բույսերի պաշտպանության խնդրի մասին ։
| Հոդվածը վերաբերվում է ՀՀ տարածքի անհետացման եզրին գտնվող բույսերի պահպանման հիմնախնդրին։
Հոդվածում վերլուծվել են ՀՀ բուսական գոտիների փոփոխությունների դինամիկան և ՀՀ «Կարմիր գրքերում» գրանցված բույսերը։
Բացահայտվել է, որ ՀՀ «Կարմիր գրքի» երկրորդ հրատարակության մեջ բույսերի քանակը ոչ միայն ավելացել է, այլև 160 տեսակի բույսեր ինչ-ինչ պատճառներով չեն ներառվել։
|
Նախաբան Հակամարտությունների լուծումը ներկայումս համաշխարհային հանրության առջև ծառացած հիմնական մարտահրավերներից մեկն է, որի լուծման ուղիների շուրջ տարաձայնություններ կան. «Քաղաքական ակտիվությունը կարող է ընկալվել որպես համոզիչ փաստարկ, որ հակամարտությունները ոչ միայն բազմաբնույթ են», այլ նաև ազդում են շատ պետությունների շահերի վրա: Որպես իսրայելա-պաղեստինյան հիմնախնդիր, հակամարտությունը վերաճեց արաբա-իսրայելական [4], ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ներգրավելով Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր երկրները, ինչպես նաև նոր գերտերությունները և գլոբալ ռազմավարական շահերը տարածաշրջանում հետագա տարիներին: , Բացառություն չէ տարածաշրջանը տարածաշրջանի գերտերության կարգավիճակի հավակնող Թուրքիան ՝ տարածաշրջանի հիմնական ազդեցիկ տերություններից մեկը: Եվ քանի որ անհնար է պատկերացնել ցանկացած պետության հարաբերությունները Իսրայելի հետ առանց դիրքորոշման պաղեստինյան հակամարտության հարցում, ապա մենք այդ պրիզմայով փորձեցինք դիտարկել թուրք-իսրայելական հարաբերությունները: Սակայն 1990-ականների սկզբին երկրի նախագահ Նասերի և Թուրքիայի «Իսրայել» հարաբերությունների նոր որակի հաստատումը պայմանավորված էր հետևյալ հանգամանքներով: Իսրայել-Պաղեստինյան ազատագրական կազմակերպության (KLP) [6] երկխոսությունը (նկատի ունի Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպությանը, որը հիմնադրվել է Արաբական լիգայի կողմից Երուսաղեմում 1964 թվականի մայիսին Եգիպտոսի Արաբական լիգայի կողմից): ԿԳԲ-ում կար 11 կազմակերպություն, որոնցից ամենահայտնին Ֆաթահն էր, որը հիմնադրվել է 1958-ին: Յասեր Արաֆաթը Հորդանանում), կարծես, տասնամյակներ ապահովել է տարածաշրջանում կայունության և խաղաղության երաշխիքները: Նման միջազգային հակամարտության համատեքստում Թուրքիան արդեն փորձել է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել երկու կողմերի հետ: Դա կարելի է բացատրել այն փաստով, որ Թուրքիան ստիպված էր հաշվի առնել իր ավագ գործընկերոջ ՝ ԱՄՆ տարածաշրջանում իր գլխավոր դաշնակից Իսրայելի դիրքերի փոփոխությունը: Այս երկրները ճանաչեցին ՊԱԿ-ը, և վերջիններս ներգրավվեցին բանակցային ձևաչափում: Թուրքիան ակնկալում էր նաև հրեական հզոր լոբբիի աջակցությունը ԱՄՆ-ում, ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցում: 1991 թվականը, բնականաբար, Իսրայելի հետ Թուրքիայի համագործակցությունը որոշ չափով պարտադրվեց Թուրքիայում Պաղեստինի ներկայացուցչության գաղափարի պատճառով, քանի որ Թուրքիայում Քրդական աշխատավորական կուսակցությանը աջակցում էին Իրանը, Սիրիան և Իրաքը, և Թուրքիան վերջին տարիների հետ լուրջ տարաձայնություններ ուներ ջրային ռեսուրսների օգտագործում: Թուրք-իսրայելական հյուպատոսությունը բարձրացվեց հյուպատոսության մակարդակի, իսկ 1992 թվականին վերաբացվեց Երուսաղեմում Թուրքիայի հյուպատոսությունը: ԱՄՆ-ը, որը սկսել է իրականացնել RAND 2 զարգացման ծրագիրը, ամեն կերպ խրախուսում է սերտ կապերը Նոր Մեծ Մերձավոր Արևելքի հետ: 1996 Փետրվարի 23-ին երկու երկրները ստորագրեցին համաձայնագիր «Ռազմատեխնիկական ոլորտում մասնագետների պատրաստման և համագործակցության», իսկ մի փոքր ուշ `« Ազատ առևտրի իրականացման մասին համաձայնագրի »մասին: Հատկապես հնարավոր էր այդ համաձայնագրերից առաջինը, որը թույլ տվեց Իսրայելին օգտագործել Թուրքիայի օդային տարածքը սեփական ռազմական ինքնաթիռների համար, նոր օդային էլեկտրոնիկայով արդիականացնել թուրքական օդուժը և համատեղ արտադրել հրթիռներ: «Ռեֆահ». Թուրքիայի որոշ քաղաքական շրջաններ 1996 թ. Ամռանը [7], երբ իշխանության եկավ Էրբաքանի «Բարգավաճում» կուսակցությունը, որը հանդես էր գալիս իսլամական արժեքների վերադարձի օգտին, այն ավելի հակված էր Իսրայելի հետ համագործակցել որպես հակակշիռ արտաքին քաղաքականության հնարավոր փոփոխություն: Էրբական պաշտոնական այցեր կատարեց Իրան, Պակիստան և Լիբիա և այդ երկրների ղեկավարներին հավաստիացրեց, որ հավատարիմ է իսլամական արժեքներին և ատում է սիոնիզմը ՝ որպես գաղափարախոսություն: Բայց Նախագահ Դեմիրելի բանակի ճնշման ներքո նա հրաժարական տվեց 1997 թ.-ին: Ապրիլին նա ստիպված էր ընդունել Իսրայելի արտաքին գործերի նախարար Դ. Լևիին [21]: Թուրքիայի ռազմական ղեկավարությունը պետական-մասնավոր մակարդակով սկսեց 2 RAND կամ Research and Development, ամերիկյան ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոն: Գործարքներ ԱՄՆ ազգային անվտանգության և ռազմավարական պլանավորման հետ: Այն ստեղծվել է 1948 թվականին: Սանտա Մոնիկայում օդանավերի և հրթիռների ծրագրավորման համար: Աշխատում է ամերիկյան կառավարության պետական պատվերով: Erbakan- ը վերադարձել է քաղաքական ասպարեզ դեռ 1987 թ.-ին: «Ռեֆահ» -ը ղեկավարելով `« Բարօրություն »-ը հայտարարեց Իսրայելի հետ հարաբերությունների վերանայման, NATOարաբաղի երկրների հետ հարաբերությունների բարելավումից ՆԱՏՕ-ի դուրս գալու մասին: Էրբաքանը առաջին ուղղափառ մահմեդականն էր, ով դարձավ Թուրքիայի վարչապետ: Սակայն հետագայում պետության իսլամականացման ընթացքում Թուրքիայի Սահմանադրական կուսակցությունը արգելեց նրա գործունեությունը, և Էրբաքանը ստիպված եղավ հրաժարական տալ: 1995 Նախընտրական կուսակցություն: Քարոզչական դատարանը վարչապետ Էրբականին մեղադրեց Իսրայելի հետ համագործակցության համար «ազգային բարեկեցության» արժեքը ազգային անվտանգության համար բացատրելու մեջ: Իսրայելի հանդեպ իրենց հավատարմությունը վերահաստատելու համար 1997-ին հրաժարական տվեց Թուրքիայի բանակի Գլխավոր շտաբի պետ գեներալ Քարադայը: Փետրվարին Թել Ավիվ կատարած այցի ժամանակ նա ասաց, որ «Թուրքիան Իսրայելին ռազմական տեղեկատվություն կամ ռազմական տեխնոլոգիա չի տրամադրի այլ երկրներ »: 1997-ին Անկարա կատարած փոխայցելության արդյունքում, 2010-ի հունիսի 11-13-ը, Իսրայելի նախագահ Վեյցմանը Թուրքիայի նախագահ Դեմիրելին կոչ արեց չտրվել արաբական ճնշմանը `համագործակցությունը շարունակելու համար: [24] Արձագանքը չուշացավ, երբ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Սաուդյան Արաբիայի, Լիբիայի, Իրանի և Հունաստանի ներկայացուցիչները կոչ արեցին Թուրքիային վերանայել իր դիրքորոշումը: Թուրքիան ոչ միայն չփոխեց իր դիրքերը, այլ 1997 թ. Վերջին նոր վարչապետ Յըլմազը հայտարարեց, որ Թուրքիան ընտրում է գնաճը վերացնելու իսրայելական տարբերակը: Ի պատասխան Իսրայելը խոստացավ. Թուրք-իսրայելական հարաբերությունների զարգացումը հատկապես արդյունավետ էր 1998 թ. Իսրայելը մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեց Եփրատի վրա Թուրքիայի կողմից կառուցվող Աթաթուրքյան ամբարտակի նկատմամբ: Այս շինարարության նպատակն էր արդիականացնել հարավային Անատոլիայի գյուղատնտեսությունը: Գյուղատնտեսության ոլորտում ունենալով ժամանակակից տեխնոլոգիաներ ՝ Իսրայելը պատրաստակամություն հայտնեց ոչ միայն իր փորձը փոխանցել Թուրքիային, այլ նաև որոշում կայացրեց կառուցել կաթնամթերքի վերամշակման ժամանակակից գործարան Թուրքիայի հարավարևելյան շրջաններում: Պատնեշի կառուցումը զուտ տնտեսական հետևանքներ ունի, երկկողմանի անհամապատասխանություն, և մեծ դժգոհություններ են առաջացել Սիրիայում, ինչը զգալիորեն նվազեցրել է Եփրատ գետը, որը մտնում է Սիրիա: Թուրքիայում Իսրայելի Գլխավոր հյուպատոսի `Շաքերիջրի աճող պահանջների առկայության դեպքում` ամբարտակի կառուցումը, նոր տեխնոլոգիաների օգտագործումը թույլ կտա խնայել ջուրը և օպտիմալացնել այն: Ըստ նրա, Մերձավոր Արևելքում թուրք-իսրայելական հարաբերությունները ներդաշնակ էին Վրաստան-Ադրբեջան քաղաքականության, Անդրկովկասի երկու երկրների հետ ռազմատնտեսական համագործակցության համատեքստում: Այդ համագործակցությունն էլ ավելի ամրապնդվեց 1998-ին: Ամռանից հետո, երբ Իրանը փորձարկեց «Շահաբ -3» հրթիռը, որն ունակ էր խոցել Թուրքիային, Իսրայելին և Սաուդյան Արաբիային: Այն բանից հետո, երբ Պենտագոնը հայտարարեց, որ իրանական հրթիռի փորձարկումը պետք է ավելի շատ մտահոգի Թուրքիային, վերջինս հակված էր ավելի արագ տեմպերով համագործակցել Իսրայելի հետ: Թել Ավիվում տեղի է ունեցել «Թուրք-իսրայելական ռազմական երկխոսություն» խորագրով հանդիպում, որի արդյունքում որոշում է կայացվել ստեղծել թուրք-իսրայելական հակահրթիռային պաշտպանության համատեղ համակարգ: Երկու երկրների համագործակցության գագաթնակետը Թուրքիայի վարչապետ Մ. Լ լմազն այցելեց Իսրայել, Պաղեստին և Հորդանան, որի արդյունքում ստորագրվեց տնտեսական համաձայնագիր, որը թույլ տվեց Թուրքիային օգտագործել իսրայելական Հայֆա նավահանգիստը: Թուրքիայի կառավարությունում ես Չելեբին հայտարարեց, որ համաձայնագիրը նախապես հաստատվել է Միացյալ Նահանգների կողմից: Լ լամզը հանդիպեց Իսրայելի վարչապետ Նեթանյահուի և Նախագահ Վայցմանի հետ `շեշտելով, որ երկու երկրների համագործակցությունը տարածաշրջանում« կայունության և խաղաղության »երաշխիք է: Թուրք հայտնի քաղաքական մեկնաբան Ս. Ըստ Քոհենի, երկու երկրներին միավորում են ահաբեկչության դեմ պայքարը, Թուրքիային զենքի մատակարարումը, սիրիական սպառնալիքը և այդ համագործակցության նկատմամբ ԱՄՆ-ի դրական վերաբերմունքը: Ըստ ամերիկացի հայտնի քաղաքագետ, Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Գ. Ըստ Ֆուլերի, որը 20 տարի աշխատել է ԱՄՆ Պետդեպարտամենտում, թուրք-իսրայելական համագործակցությունը, չնայած ռազմավարական դաշինք է, զգալիորեն թուլացրել է թուրք-արաբական հարաբերությունները, հատկապես թուրք-սիրիական հարաբերությունները, որոնք կարող են խոչընդոտել Մերձավոր Արևելքի խաղաղության գործընթացին: 1998 թ. Սեպտեմբերին Կահիրեում գումարված Արաբ-Արտաքին գործերի նախարարների գագաթնաժողովը քննարկեց թուրք-իսրայելական համագործակցության հարցը, բայց, որքան էլ տարօրինակ է, չընդունեց Լիբանանի կողմից մշակված բանաձևը, որը դատապարտեց Թուրքիային: Հորդանանը, Օմանի ներկայացուցիչները, ԿԳԲ առաջնորդ Յ. Արաֆաթը հայտարարել է, որ թուրք-իսրայելական համագործակցությունը ոչ միայն վտանգավոր է ոչ արաբական երկրների համար, այլև այդ վտանգը չափազանցված է: Մեր կարծիքով, Arafat- ը նման է նման անի: ան անի ՈՒ .։
– –ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը։
ը. Բացի այդ, Թուրքիայի վարչապետին հաջողվել է բացատրական այցեր կազմակերպել արաբական որոշ երկրներ: Բայց դուրս եկած երկրները խիստ քննադատության ենթարկվեցին: 1998 Թեհրանում Իսլամական համաժողովի կազմակերպության նիստում Սիրիայի, Եգիպտոսի, Լիբանանի և Սաուդյան Արաբիայի «թուրք-իսրայելական Անտանտը» նկարագրվեց որպես կառույց, որն ուղղված է Մերձավոր Արևելքի քաղաքական քարտեզի վերանայմանը: Այդ մեղադրանքն ավելի բնական հնչեց 2001 թ.-ին: 1945 թ. Սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո, երբ թուրքական կողմը ԱՄՆ-ին կոչ արեց աջակցել թուրք-իսրայելական դաշինքին `որպես ահաբեկչության դեմ պայքարի հիմնասյուն: Իրավիճակը կտրուկ փոխվել է ոչ միայն թուրք-իսրայելական հարաբերությունների, այլև 2000-ականների սկզբից Պաղեստինի հարցում Թուրքիայի դիրքորոշման առումով: Այս երկու խնդիրները սերտորեն փոխկապակցված են: 2000 թ. Հուլիսի 11-25-ը ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի կողմից կազմակերպված Քեմփ Jեյդի գագաթնաժողովը չլուծեց Իսրայելի հիմնական «Արդարության հիմնախնդիրները. Արևելյան Երուսաղեմի կարգավիճակը, Պաղեստինցի փախստականների կարգավիճակը» և հրեական բնակավայրը: Ավելին, սեպտեմբերի վերջին և հոկտեմբերի սկզբին բախումներ սկսվեցին իսրայելական զորքերի և «պաղեստինցիների» միջև, որը որակվեց որպես երկրորդ ինթիֆադա: Էրդողանը հայտարարել է, որ Իսրայելը Պաղեստինի ժողովրդի նկատմամբ Իսրայելի դիրքորոշումը դիտում է որպես «Շարոնի ահաբեկչություն»: Սակայն Թուրքիան չէր պատրաստվում որևէ փոփոխություն մտցնել թուրք-իսրայելական հարաբերություններում: Պատճառն այն էր, որ Պաղեստինի ժողովուրդը Թուրքիայում և ԿԳԲ-ն, որոնք առաջնորդում էին իրենց պայքարը, տարբեր չափսեր ունեին: ԿԳԲ-ն համարելով քրդահայերի հետ համագործակցող ուժ, Թուրքիա մինչև 1979 թվականը: Նա չգիտեր այդ կառույցը: Նույնիսկ 1988-ին: Turkeyանաչելով Պաղեստինյան ինքնավարությունը `Թուրքիան չի համագործակցել ՊԱԿ-ի հետ: Այս երկու երկամիտ առաջին ինթիֆադարիտներին, երբ 1994 թ.-ին Թուրքիայի Վարչապետ Թ. Չիլլերն այցելեց Պաղեստինյան Իշխանության ներկայացուցիչներին Արևելյան Երուսաղեմում և դատապարտեց Իսրայելի գործողությունները պաղեստինյան ժողովրդի դեմ: Էջի կառավարությունը և Նախագահ Ա. Սեզերը խստորեն քննադատեցին Իսրայելին ինթիֆադայի երկրորդ չափանիշների համար: 19-րդ դարի վերջին Գազայի հատվածում սկսվեց արաբական ապստամբություն, որը կոչվում էր Ինթիֆադա: Այս ապստամբությունը տարօրինակ ընթացք ունեցավ. ինչ-որ տեղ այն նույնիսկ չի համընկել «ապստամբություն» տերմինի դասական ընկալման հետ: Ապստամբությունն ուղեկցվում էր ցույցերով, բախումներով, իսրայելցի զինվորների ու խաղաղ բնակիչների վրա քարեր նետելով: Իսրայելի կառավարությունը դաժան քայլեր ձեռնարկեց, որոնք քննադատության ենթարկվեցին ՄԱԿ-ի, նույնիսկ ԱՄՆ-ի կողմից: 1988 թ. Նոյեմբերի 15-ին Ալժիրում Պաղեստինի ազգային խորհուրդը հռչակագիր ընդունեց Պաղեստինի անկախության մասին: Վերոհիշյալ հռչակագրում ԿԳԲ-ն վերահաստատում է իր նվիրվածությունը մարդու իրավունքների սկզբունքներին, պահանջներին և պաշտպանությանը, իսկ մյուս կողմից `վերահաստատում է իր պարտավորությունը` մնալ Արաբական լիգայի մաս, համակարգել հարաբերությունները արաբական երկրների հետ և ակտիվացնել ջանքերը: իսրայելական օկուպացիային վերջ տալու համար: Միևնույն ժամանակ, հռչակագրում շեշտվում է, որ Պաղեստինը խաղաղասեր երկիր է և համաձայն է խաղաղ գոյակցության սկզբունքի հետ: Փաստորեն, անկախության հռչակագիրը կարող է համարվել ինտիֆադայի գագաթնակետ: Այդ գաղափարը արտահայտված է հռչակագրում: «Պաղեստինյան ցեղասպանության» ֆոնին ժողովրդի հայկական լոբբին վերահաստատեց պարտավորությունները և նույնիսկ պաշտպանեց ՄԱԿ-ում Իսրայելին քննադատող բանաձևը: 2002 «Ապրիլին Թուրքիայի վարչապետը քննադատեց Էջիթին Իսրայելին ենթարկվելու համար»: Միևնույն ժամանակ, 2003 թ. 1918 թ. Գարնանը, երբ Միացյալ Նահանգները ռազմական գործողություններ սկսեցին Իրաքի նախագահ Սադամ Հուսեյնի դեմ, Թուրքիայի նոր ղեկավարությունը հրաժարվեց տարածքը զիջել ամերիկյան բանակին: Իսրայելը հակառակ դիրքորոշումն ընդունեց, բայց ԱՄՆ-ը Սադդամին տապալելուց հետո Թուրքիան պարտավորվեց բարելավել հարաբերությունները: «Էրբաքանի կառավարության օրոք, այս անգամ« Թուրքիայի ռազմական էլիտան հայտարարեց իսրայելական համագործակցությունը շարունակելու օգտին », 2003 թ. ՝ Հուսեյնին տապալելու համար: Օգոստոսին անցկացվեցին համատեղ զորավարժություններ ՝ ԱՄՆ-ի և Նախագահի մասնակցությամբ: Իսրայել Մ. Կացինը: 2004-ի կեսերին թուրք-իսրայելական հարաբերությունները կրկին վատթարացան ՝ Համասի կողմից պաղեստինյան առաջնորդների դեմ իսրայելական բռնությունների արդյունքում: Բացի այդ, ամերիկյան մամուլում լուրեր էին պտտվում, որ Իսրայելը հյուսիսային Իրաքում ստեղծում է քուրդ զինյալ խմբավորումներ: Իրավիճակն այնքան վատ էր, որ նույնիսկ 2004-ին 2006-ի ամռանը Ստամբուլում կայացած ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովում ԱՄՆ նախագահ Georgeորջ Բուշը ստիպված եղավ որոշակի ջանքեր գործադրել Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և Իսրայելի հետ հարաբերությունների բարելավման համար: Թուրքիային հիշեցրել են, որ երկու երկրների միջեւ ապրանքաշրջանառությունը $ 1.4 միլիարդ դոլար է, որ Թուրքիան Իսրայելի հետ 50 միլիոն խորանարդ մետր ջուր մատակարարելու 20 տարվա պայմանագիր ունի: Այնուամենայնիվ, Թուրքիան շարունակում էր աջակցել Պաղեստինյան ինքնավարությանը. 2004-ի վերջին այն համաձայնագիր ստորագրեց Պաղեստինին $ 1 մլն անվերադարձ ֆինանսական օգնություն տրամադրելու մասին: Գյուլը հայտարարեց, որ ապագայում այդպիսի օգնություն կլինի: Պաղեստինյան հակամարտության կարգավորման համար Պաղեստինյան ինքնավարության վարչակարգի քարտեզը Մահմուդին դառնալու Աբասի 2005 թ. Առաջարկը [20] նոր հնարավորություններ էր տալիս պաղեստինյան հակամարտության կարգավորման համար, և այս դեպքում Թուրքիան նույնիսկ միջնորդական գործառույթներ էր տրամադրում ՝ բանակցություններ Այն աշխատանքի հնարավորություններ էր ընձեռում հարաբերությունները կարգավորելու համար: Թուրքիան նոր հիմքերով փորձեց կարգավորել հարաբերությունները Իսրայելի հետ: Թուրքիայի արտգործնախարարի այցը Իսրայել նշանակում էր, որ այսուհետ իսրայելա-թուրքական հարաբերությունները պայմանավորված կլինեն պաղեստինյան հակամարտությունում Իսրայելի ջանքերի արդյունավետությամբ: 2005 թ. Կեսին, նախքան Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի Իսրայելը կատարած այցը, հայտարարվեց, որ վերջինս «պաղեստինյան հակամարտության կարգավորման հետ կապված» ճամպրուկում դիվանագիտական հաջողություն է ունեցել »: Այսպիսով, Պաղեստինի հակամարտության հարցում Թուրքիայի դիրքորոշումը կարող է պայմանավորված լինել հետևյալ գործոններով. 1. Պաղեստինյան հակամարտության հարցում ԱՄՆ դիրքորոշման ազդեցության տակ. 2. Իսրայելի հետ ռազմատեխնիկական ռազմավարական դաշինքով, որը հակակշիռ է Սիրիային և Իրանին 3: Պաղեստինյան արաբ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի ճանաչում և աջակցում, 4. ձգտելով տարածաշրջանային գերտերության կարգավիճակին: ։
| Թուրքիայի դիրքորոշումը պաղեստինյան հարցի հանդեպ 1990ականների սկզբներին հիմնականում պայմանավորված էր իր դաշնակիցներ հանդիսացող ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կողմից պաղեստինյան շարժման և այն ղեկավարող ՊԱԿ-ի նկատմամբ արձանագրված փոփոխություններով։
Դա էր պատճառը, որ Թուրքիայում ստեղծվեց Պաղեստինի հյուպատոսություն, իսկ Երուսաղեմում վերաբացվեց թուրքական հյուպատոսությունը։
Չնայած 1996թ. վարչապետ Էրբականը փորձ արեց վերանայել այդ հարաբերությունները, սակայն բանակն ու նախագահ Դեմիրելը կանխեցին այն։
Այս իրավիճակը պահպանվեց մինչև 2002 թ., երբ նախ՝ վարչապետ Էջեվիթը, ապա՝ նրան փոխարինած Էրդողանը իրենց գործողություններով որոշակի լարվածություն մտցրին թուրք-իսրայելական հարաբերություններում։
|
ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՆՊԱՍՏ Սեփականության ապահովագրության պայմանագրերում Ապահովագրողի կամ շահառուի կողմից ապահովագրության օբյեկտի պահպանման նկատմամբ հետաքրքրության բացակայության դեպքում ապահովագրությունը չի ծառայելու իր նպատակին, և ապահովագրական փոխհատուցումը կտրամադրվի այն անձանց, ովքեր վնաս չեն կրել ապահովագրական պատահարի արդյունքում: , 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Անգլիայում ապահովագրությունը շեղվեց իր էությունից և վերածվեց խաղադրույքի: Հատկապես կյանքի ապահովագրության ոլորտում առկա էին մեծ թվով վկայագրեր, որոնցով անձը կարող էր ապահովագրել ապահովագրողի հետ օրինական կապ չունեցող անձի կյանքը: Նման վկայագրերը կարելի է բնութագրել որպես «խաղադրույքներ», որոնք երբեմն նույնիսկ շահառուին դրդում էին ինքնասպանության ՝ ապահովագրական հատուցում ստանալու համար: Քննարկվող ժամանակահատվածում կազմվել են մեծ թվով ծովային ապահովագրության վկայագրեր, որոնցում ապահովագրողը, որը կապ չուներ ապահովագրված նավի հետ, շահույթ էր հետապնդում նավի ոչնչացման դեպքում: Առանց իրական տոկոսների ստորագրված վկայագրերի ստորագրումն արգելելու առաջին քայլը, որոնք, ըստ էության, խաղադրույքներ են, կատարվել է 1746 թվականին: Հենց ՄԹ-ում ընդունվեց MarineInsurance Act- ը, որով հայտարարվեց, որ ծովային ապահովագրության վկայագրերն անվավեր են, որոնցում ապահովագրողը կամ շահառուն շահագրգռված չէր ապահովագրված նավը պահպանելու հարցում: Ավելի ուշ ՝ 1774 թվականին, ընդունվեց Կյանքի ապահովագրության մասին օրենքը, որն առավել հայտնի է որպես «Խաղային ակտ»: Այս փաստաթուղթն արգելում էր կյանքի ապահովագրության վկայագրերի տրամադրումը այն դեպքերում, երբ ապահովագրողը կամ շահառուն օրինական կապի մեջ չէին ապահովագրված անձի հետ, որի արդյունքում վերջինիս նկատմամբ նրանք չունեին ապահովագրական շահ [3]: 1746 «ineովային ապահովագրության ակտ» և 1774 Կյանքի ապահովագրության մասին օրենքի ընդունմամբ ներդրվեց ապահովագրական տոկոսների հայեցակարգը, որը լայնորեն կիրառվում է ապահովագրության մեջ: Իրավական պրակտիկայում ապահովագրության տոկոս հասկացությանը Լորդերի պալատի անդամ Լոուրենսն ընդդեմ Քրաֆուրդի կողմից տրվել է առավել հայտնի սահմանում: Մասնավորապես, ըստ վերջինիս. «Կհամարվի ապահովագրական տոկոս ունեցող անձ, որը ապահովագրական գույքի հետ հարաբերակցության մեջ կլինի այնպես, որ նշված գույքի գոյությունը օգուտ տա, իսկ վնասը` վնասը »[4]: Նշված սահմանման համաձայն, ապահովագրական տոկոսների առկայության չափանիշներն են ապահովագրված գույքի օգտակարությունն ապահովագրված շահառուի համար, ինչը վնասի, կորստի կամ ոչնչացման արդյունքում վնասի հնարավորությունն է: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը 1 (այսուհետ `օրենսգիրք) չի սահմանում ապահովագրությունը, բայց օրենսգրքի մի շարք հոդվածներում պայմանագիրը կնքելու պահին ապահովագրական տոկոսների առկայությունը սահմանվում է որպես ապահովագրության պայմանագրի գործողության նախապայման: Մասնավորապես, Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-րդ պարբերության համաձայն, անձնական ապահովագրության պայմանագիրը կնքված է համարվում հօգուտ ապահովագրված անձի (շահառուի), եթե պայմանագրում որպես շահառու նշված չէ մեկ այլ անձ: Առանց ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության, ապահովագրված անձը կամ երրորդ անձ, որը ապահովագրված չէ, կարող են ոչ մի դեպքում շահառու լինել: Առանց ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության կնքված ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է: Նշված անհատական ապահովագրության պայմանագրում շահառու լինելու համար պահանջվում է ապահովագրված անձի համաձայնությունը, որը հանդիսանում է անձնական ապահովագրության պայմանագրերի շրջանակներում ապահովագրական տոկոսների առկայության չափանիշ, որի բացակայությունը հանգեցնում է այն բանի, որ կապ չունի պայմանագիր Բիզնեսի ռիսկերի ապահովագրության օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն `միայն ապահովագրողի բիզնեսի ռիսկը կարող է ապահովագրվել բիզնեսի ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով, միայն սույն պայմանագրով շահառու կարող է լինել միայն ապահովագրողը: Ապահովագրված չհամարվող անձի բիզնես ռիսկերի ապահովագրության պայմանագիրը առոչինչ է: Ապահովագրական հետաքրքրությունն այս դեպքում արտացոլվում է նրանում, որ բիզնես ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով անձը կարող է ապահովագրել միայն իր ռիսկերը և միայն իր օգտին: Այս սահմանափակումը չկատարելը կհանգեցնի պայմանագրի լուծման: 1 Ընդունվել է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .: ՀՀՊՏ 1998.08.10 / 17 (50) ՀՕ -239: Օրենսգրքի 10211 հոդվածով նախատեսված երրորդ անձանց պատասխանատվության ապահովագրության մասով ապահովագրության տոկոսադրույքի առկայությունը պարտադիր չէ ապահովագրական պայմանագրի հաստատուն պայմանագիր կնքելու պահին: Մասնավորապես, օրենսգրքի 10211-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `ապահովագրողը կարող է կնքել ապահովագրության պայմանագիր, որը ապահովագրում է երրորդ անձանց պատասխանատվության ռիսկը: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `ապահովագրության պայմանագրում պետք է նշվի այն անձը, որից ապահովագրված է պատճառված վնասի համար պատասխանատվության ռիսկը: Եթե այդ անձը նշված չէ պայմանագրում, ապա ապահովագրական պատասխանատվության ռիսկը համարվում է ապահովագրված: Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 6-րդ մասի երկրորդ պարբերության համաձայն `գույքը կարող է ապահովագրվել գույքի ապահովագրության պայմանագրով` ի շահ այն անձի (ապահովագրողի կամ շահառուի), որը շահագրգռված է պահպանել այդ գույքը օրենքի հիման վրա: կամ այլ իրավական ակտ: Ապահովագրված շահառուի գույքով ապահովագրված գույքի պաշտպանության հարցում հետաքրքրություն չլինելու դեպքում կնքված գույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է: Վերոնշյալ նորմից հետեւում է, որ գույքի ապահովագրության դեպքում այս ապահովագրական տոկոսը պայմանագրի գործողության պայման է, որի բացակայությունը հանգեցնում է պայմանագրի անվավերության: Գույքի ապահովագրության դեպքում մենք կարող ենք խոսել ապահովագրական տոկոսների առկայության մասին այն դեպքում, երբ ապահովագրողը, և եթե այն կնքվում է շահառուի օգտին, վերջինս շահագրգռված է ապահովագրված գույքը պահպանելու մեջ, որի հիմքում պետք է լինի օրենք, այլ իրավական ակտ կամ պայմանագիր: Գույքի սեփականատերը, որպես գույքի նկատմամբ առավելագույն լիազորություն ունեցողը, միշտ ունի ապահովագրական տոկոսներ, դա հիմնված է օրենքի վրա: Որպես օրինակ կարող ենք նշել Ռուսաստանի արբիտրաժային պրակտիկայի հետևյալ դեպքը: Մեքենայի տերը վարձակալել էր մեքենան վարձակալության պայմանագրի հիման վրա: Վարձակալության պայմանագիրը նախատեսում էր, որ պայմանագրի գործողության ընթացքում մեքենային վնաս հասցնելու դեպքում դրա վերականգնման ծախսերը կրում է վարձակալը: Վարձակալը մեքենան ապահովագրել էր հօգուտ տիրոջ: Մեքենան վնասվելուց հետո սեփականատերը փոխհատուցում ստանալու համար դիմել է ապահովագրական ընկերությանը, որը վերջինս մերժել է այն բանի համար, որ սեփականատերը շահագրգռված չէ գույքը պահպանելու մեջ, քանի որ վարձակալության պայմանագրի համաձայն `մեքենայի վերականգնման ծախսը կազմում էր վճարվել է վարձակալին: Նշված գործով դատարանը օրինական կերպով բավարարեց նոր սեփականատիրոջ հայցը `նշելով, որ սեփականատերը միշտ շահագրգռված է գույքի պաշտպանության մեջ [5]: Արտասահմանյան դատական պրակտիկայում եղել են դեպքեր, երբ նույնիսկ սեփականատերը հաստատել է ապահովագրական հետաքրքրության պակասը: Հատկապես ուշագրավ է հետևյալ դեպքը: Սեփականատերը կնքել էր անշարժ գույքի ապահովագրության պայմանագիր, համաձայն որի հրդեհը ապահովագրական պատահար էր: Ապահովագրության պայմանագրի գործողության ընթացքում սեփականատերը որոշում կայացրեց քանդել ապահովագրված անշարժ գույքը և դրա փոխարեն կառուցել մեկ այլ շենք: Գույքը քանդելուց առաջ այն այրվել է: Սեփականատերը դիմել է ապահովագրական ընկերությանը `փոխհատուցում ստանալու համար, որը մերժվել է ընկերության կողմից: Այս դեպքում Ավստրալիայի դատարանը մերժեց սեփականատիրոջ հայցը ՝ պատճառաբանելով, որ վնասը պատճառվել է գույքին, այլ ոչ թե տիրոջը, քանի որ սեփականատերը կորցրել է քանդման գույքը պահպանելու իր հետաքրքրությունը: Ինչպես արդեն նշեցինք վերևում, գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական տոկոսները կարող են հիմնված լինել ինչպես օրենքի, այնպես էլ մեկ այլ իրավական ակտի պայմանագրի վրա: Նման պայմանագրերը կարող են լինել վարձակալություններ, ֆինանսական վարձակալություններ, գրավներ, գույքի հավատարմագրային կառավարում, գույքի անհատույց օգտագործում, խնամակալության պայմանագրեր և այլն: Եկեք քննարկենք նշված պայմանագրերի շրջանակներում փոխադարձ ապահովագրական հետաքրքրություն ունենալու հարցը: Այս հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է բացահայտել «գույքի պաշտպանության շահ» հասկացության բովանդակությունը, որը կարող է մեկնաբանվել ավելի լայն իմաստով: Սեփականության պաշտպանության լայն իմաստով շահագրգռվածություն կա ցանկացած դեպքում, երբ անձը իրավական ակտի պայմանագրի հիման վրա իրավունք ունի ապահովագրված գույքի, դրա վնասման կամ ոչնչացման արդյունքում անբարենպաստ նյութի հավանականություն կա: հետեւանքները. Օրինակ, գույքի անվճար օգտագործման, ֆինանսական վարձակալության ներքո ապահովագրական տոկոսների առկայությունը. Վարձակալության պայմանագրերը պայմանավորված են ապահովագրված գույքի օգտագործմամբ, ինչպես նաև գույքի ոչնչացումից կամ վնասումից բխող այլ բացասական հետևանքներից: Գույքի կառավարման խնամակալության պայմանագրերի հավատարմագրային կառավարման դեպքում կառավարչի և պահառուի շահագրգռվածությունը գույքի պահպանման հարցում պայմանավորված է գույքի սեփականատիրոջ պատասխանատվությամբ `գույքի կորստի կամ վնասման կամ այլ վնասների արդյունքում: Նեղ իմաստով, սեփականության պաշտպանության շահագրգռվածությունը պետք է նշանակի երրորդ կողմին անմիջականորեն պատկանող գույքի պաշտպանության շահ, այլ ոչ թե դրա վնասումից կամ ոչնչացումից բխող բացասական հետևանքներ: Մասնավորապես, նեղ իմաստով, գրավի տոկոսը մատչելի է վարձակալին, վարձակալին, գույքի անհատույց օգտագործման պայմանագրով վարկառուին, քանի որ վերջիններս, տիրապետելով և օգտագործելով գույքը, շահագրգռված են դրա պահպանման մեջ: Սակայն նշված դեպքերում տրամադրված ապահովագրական հատուցումը պետք է ուղղված լինի բացառապես ապահովագրված գույքի վերականգնմանը: Ինչ վերաբերում է գույքի ներսում հավատարմագրային համաձայնագրի շրջանակներում հավատարմագրային կառավարչին կամ պահառուին, վերջինս ունի կորստի կամ վնասի հետևանքով առաջացող պատասխանատվության շահ, այլ ոչ թե գույքի պաշտպանության: Ամենախնդրահարույց հարցը գրավատու պայմանագրի շրջանակներում գրավառուի մոտ ապահովագրական տոկոսի առկայությունն է: Լայն իմաստով գրավառուն շահագրգռված է պահպանել գրավի առարկան, քանի որ դա պարտավորությունների կատարման ապահովման միջոց է: Բացի այդ, գրավը գրավատուի մոտ թողնելու դեպքում, վերջինս կրում է վնասի կամ ոչնչացման վտանգ: Նեղ մեկնաբանության դեպքում գրավառուի շահը վերաբերում է ոչ թե գույքի պահպանությանը, այլ գրավով ապահովված պարտավորությունների պատշաճ կատարմանը: Բացի այդ, գրավը ոչնչացնելու կամ վնասելու դեպքում գրավառուն հնարավորություն ունի պահանջելու, որ գրավը վերականգնվի կամ փոխարինվի այլ համարժեք գույքով: Նշված մոտեցման համաձայն, գրավը սուբյեկտը գրավառուի մոտ թողնելու դեպքում վերջինս չունի ոչ թե գրավի օբյեկտի պահպանումից բխող պատասխանատվության, այլ դրա ոչնչացումից կամ վնասելուց շահ: Յուրի Բորիսովիչ Ֆոգելսոնը կարծում է, որ ապահովագրական տոկոսադրույքի հայեցակարգը պետք է մեկնաբանվի նեղ իմաստով, մասնավորապես, հեղինակի կարծիքով, ապահովագրական տոկոսները պետք է անմիջականորեն կապված լինեն գույքի պաշտպանության հետ: Հեղինակի կարծիքով, անձի շահը գույքի պաշտպանության մեջ և անձի շահը գույքի ոչնչացումից բխող պատասխանատվության հետ կապված նույնական են, ինչը նույնականացման դեպքում կարող է ապահովագրվել գույքի ապահովագրության պայմանագրով: , Հեղինակը գտնում է, որ նման մոտեցման արդյունքում կողմերը կարող են խուսափել պատասխանատվության ապահովագրության պայմանագիր կնքելուց `գույքի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում ապահովագրելով պատասխանատվության տոկոսները: օրինակ ՝ գույքային ապահովագրության պայմանագիր կնքելը պայմանագրային պատասխանատվության ապահովագրության փոխարեն [6]: Մենք գտնում ենք, որ քննարկվող հարցի լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է օրենսդիրի կամքը բացահայտել `մեկնաբանելով օրենսգրքի այլ հոդվածներ: Մասնավորապես, 226-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն, «գրավառուն իրավունք ունի, համաձայն նույն հոդվածի 3-րդ կետում շարադրված սկզբունքի, բավարարվել գույքի կորստի կամ վնասի վնասի ապահովագրական հատուցմամբ, անկախ նրանից, թե ով է ապահովագրված, եթե այդպիսի կորուստը կամ վնասը չեն առաջացել այն պատճառներից, որոնց համար պատասխանատու են էվգենիկաները »: Մենք գտնում ենք, որ «անկախ նրանից, թե ով է ապահովագրված» արտահայտությունը ցույց է տալիս, որ գրավը կարող է ապահովագրվել ինչպես գրավատուի, այնպես էլ գրավատուի համար: Նման դիրքորոշում է հայտնել Լյուդմիլա Նիկոլա-Նաումովան: Բացի այդ, մենք գտնում ենք, որ գրավատուի `նշված նորմով սահմանված ապահովագրական հատուցումից գոհունակություն ստանալու իրավունքը ուժեղ փաստարկ է` հօգուտ այն տեսակետի, որ գրավառուն ապահովագրական շահ ունի: Բացի այդ, Օրենսգրքի 908-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է Բանկի պարտավորությունը `ապահովել քաղաքացիների ավանդների վերադարձը պարտադիր ապահովագրության միջոցով: Կամ 740 1 1-ին հոդվածը սահմանում է, որ շինարարության պայմանագիրը կարող է նախատեսել շինհրապարակի, նյութերի, սարքավորումների, շինարարության ընթացքում օգտագործված այլ գույքի պատահական կորստի կամ պատահական կորստի ռիսկ, կամ այլ անձանց վնաս պատճառելու համար պատասխանատու կողմի համապատասխան պատասխանատվություն: շինարարական աշխատանքների ժամանակ: Գրավատուի հետ ապահովագրության տոկոսի առկայությունը, Բանկի պարտավորությունը ապահովագրել ավանդի վերադարձը ապահովագրության միջոցով և հնարավոր է Կապալառուի ունակությունն ապահովագրել շինհրապարակում պատահական կորստի կամ պատահական վնասի ռիսկը, օգտագործված նյութերը, սարքավորումները այլ օգտագործված գույք շինարարության ընթացքում: լայն մեկնաբանություն: Կարծում ենք, որ այս մոտեցումն ավելի արդարացված է, քանի որ գույքի ապահովագրական տոկոսի առկայությունը և սահմանափակ թվով անձանց հետ գույքի ապահովագրության պայմանագիր կնքելու հնարավորությունը կարող են խոչընդոտել ապահովագրական հարաբերությունների զարգացմանը: Արտասահմանյան երկրների իրավագիտությունն ուղղված է քաղաքացիական-իրավական հարաբերությունների մեծ թվով սուբյեկտների ապահովագրական արտոնություններով օժտմանը: Որպես հիմնավորում ներկայացնենք ապահովագրական տոկոսների վերաբերյալ որոշ դատական գործեր: Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել Ռուսաստանի Դաշնության արբիտրաժային պրակտիկայից հետևյալ դեպքին, որում քննարկվում էր գրավառուի մոտ ապահովագրական տոկոս ունենալու հարցը: Բանկի և ՍՊԸ-ի միջև կնքվել է վարկային պայմանագիր, և դրանից բխող պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար մեքենա է գրավադրվել: Գրավված մեքենան ապահովագրված էր հօգուտ բանկի: Գրավը վնասվել է վարկի և ապահովագրության պայմանագրերի գործողության ընթացքում: Ապահովագրական ընկերությունը հրաժարվեց փոխհատուցում վճարել բանկին ՝ պատճառաբանելով, որ վերջինիս նկատմամբ ապահովագրական տոկոս չկա: Այս դեպքում դատարանը բավարարեց բանկի հայցը `վարկի պայմանագիրը, վկայակոչելով դրա կատարման գրավի պայմանագիրը` որպես հիմք, որ բանկը ապահովագրական տոկոսներ ունենա: [8] Բեռնատար նավի ապահովագրության հետ կապված Samuel v Dumas- ի գործով անգլիական դատական պրակտիկայից անգլիական դատարանը հայտարարեց, որ գրավառուն ապահովագրական տոկոս ունի: Kanes v. Jones & Others- ի գործով ՝ ոչ նավի սեփականատեր նավի կառավարման ընկերության (Ship ManagerCompany) կողմից բեռնանավի ապահովագրության հետ կապված, դատարանը որոշում կայացրեց, որ ապահովագրական տոկոսները պարտադիր չէ, որ կախված լինեն գույք ունենալուց: կամ պայմանագրով գույքային իրավունքներ ունենալը: , Նշված գործով դատարանը նախադեպ էր ստեղծել, որ ծովային ապահովագրության դեպքում ընկերության շահագրգռվածությունը ուղևորության հաջող կազմակերպման հարցում բավարար է ապահովագրական տոկոսի առկայության համար: քանի որ դա է ընկերության շահույթի կամ վնասի հավանականության պատճառը: Coles ընդդեմ Sir Federic Young- ի գործով դատարանը անդրադարձավ այն հարցին, թե ընկերության բաժնետերը կարո՞ղ է ապահովագրել ընկերությանը պատկանող գույքն իր օգտին: Վերոնշյալ գործով դատարանը նշեց, որ բաժնետերը, որպես ընկերության պարտատեր, չունի ընկերության գույքի ապահովագրական տոկոսներ, իսկ վերջինս չի կարող ապահովագրել այն իր օգտին: Համանման տեսակետ հայտնեց բրիտանական դատարանը Macaura v. Northern Assurance Co Ltd. Aked & Co Ltd- ն ընդդեմ Wheel & WingsAssurance Association- ի գործով, վկայակոչելով հակառակ իրավիճակը, դատարանը որոշում կայացրեց, որ ընկերությունը չի կարող ապահովագրել իր բաժնետիրոջ գույքն իր օգտին: Waters v Monarch Fire andLife Assurance Co Dal Dalgleish v Buchanan & Co դատարանների դատարանները որոշում կայացրեցին, որ պահառուն ապահովագրական տոկոս ունի իր կալանքի տակ գտնվող գույքի նկատմամբ, և որ նա իրավունք ունի այն ամբողջությամբ ապահովագրել: Մեր կարծիքով, սեփականատիրոջ ընտանիքի անդամը, որը սեփականատիրոջ հետ ապրում է սեփականատիրոջը պատկանող տանը, ունի ապահովագրական շահ: Մենք գտնում ենք, որ քաղաքացիական իրավահարաբերությունների բազմազանության պատճառով շատ դժվար է ձևակերպել ապահովագրական հետաքրքրության այնպիսի ընդհանուր հայեցակարգ, որը կներառի բոլոր հնարավոր իրավիճակները եկամուտ ունեցող անձանց: Դա են վկայում տարբեր դատական նախադեպերը և դրանցում տրված ապահովագրական տոկոսի հասկացությունները: Մեր կարծիքով, գույքի ապահովագրության ապահովագրական տոկոսների նկարագրությունը `« Գույքի պաշտպանության նկատմամբ հետաքրքրության նկարագրությունը չի արտացոլում դրա ամբողջ բովանդակությունը »օրենսգրքում, կարող է տարաձայնություններ առաջացնել դրա կիրառման ընթացքում: Ամփոփելով օտարերկրյա փորձը `մենք գտնում ենք, որ գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրված գույքի ապահովագրության արդյունքում ակնկալվող օգուտը` դրա ոչնչացման կամ վնասման արդյունքում հնարավոր վնասները պետք է սահմանվեն որպես ապահովագրական հետաքրքրության չափանիշներ: Հաշվի առնելով վերոգրյալը `մենք առաջարկում ենք օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ.« Գույքի ապահովագրության պայմանագրով գույքը կարող է ապահովագրվել ի շահ անձի (ապահովագրողի կամ շահառուի), որի շահագրգռվածությունն է այդ գույքի պահպանումը օրենքի, այլ իրավական ակտի կամ պայմանագրի հիման վրա: Գույքի պաշտպանության նկատմամբ շահագրգռվածություն կա, եթե անձը ակնկալում է օգուտ գույքի պաշտպանությունից, և դրա ոչնչացման, վնասման կամ կորստի դեպքում վերջինիս կարող է վնասվել: Ապահովագրողի կամ շահառուի մոտ ապահովագրված գույքի պաշտպանության հարցում հետաքրքրություն չլինելու դեպքում կնքված գույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է: » Սեփականության պաշտպանության նման կանոն կա նաև Քվեբեկի քաղաքացիական օրենսգրքում: Ապահովագրական պայմանագիր կնքելիս ապահովագրողը հնարավորություն ունի ստուգելու ապահովագրողի կամ շահառուի ապահովագրական տոկոսները: Հաշվի առնելով վերը նշվածը ՝ մենք գտնում ենք, որ ապահովագրության տոկոսների բացակայության հիմքով պայմանագրի անվավերությունը / անկապությունը ապացուցելու պարտավորությունը պետք է դրվի ապահովագրողի վրա: Նման դիրքորոշում է արտահայտվել նաև Ռուսաստանի Դաշնության դատական պրակտիկայում: Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, ապահովագրական տոկոս ունենալու հրամայական պահանջը վերաբերում է պայմանագրի կնքման պահին: Հարց է առաջանում, թե ինչ անել այն դեպքերում, երբ ապահովագրողը կամ շահառուն պայմանագրի կնքման պահին ունեցել են ապահովագրական տոկոսներ, բայց դրանք անհետացել են պայմանագրի գործողության ընթացքում: Ապահովագրական նպաստի պատճառներից մեկը կարող է լինել ապահովագրված գույքի նկատմամբ իրավունքների փոխանցումը մեկ այլ անձի: Օրինակ ՝ սեփականատերը, գույքը ապահովագրելով, այն վաճառում է ապահովագրության պայմանագրի գործողության ընթացքում ՝ կորցնելով իր պահպանման հետաքրքրությունը: Նման իրավիճակների համար օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված հետևյալ կանոնը. «Ապահովագրվող օբյեկտի նկատմամբ իրավունքները փոխանցելու դեպքում այն անձից, ում օգտին կնքվել է ապահովագրության պայմանագիրը այլ անձի, դրանով նախատեսված իրավունքներն ու պարտականությունները պայմանագիրը նրան կփոխանցվի միայն ապահովագրողի համաձայնությամբ, եթե օրենքով այլ բան նախատեսված չէ: »: Վերոհիշյալ նորմից բխում է, որ եթե ապահովագրական տոկոսի առկայության հիմք հանդիսացող իրավունքները մեկ այլ անձի են փոխանցվում, ապահովագրության պայմանագրով նախատեսված իրավունքները ապահովագրողի համաձայնությամբ և պարտավորությունները փոխանցվում են նշված անձին: Ներկայացված օրինակում դրանք ապահովագրողի համաձայնությամբ կփոխանցվեն նոր սեփականատիրոջ: Կամ եթե վարձակալված գույքն ապահովագրված է հօգուտ վարձակալողի, վարձակալության պայմանագիրը լուծելու դեպքում ապահովագրական տոկոսները փոխանցվում են նոր վարձակալին: Ապահովագրողի համաձայնության բացակայության դեպքում ապահովագրության պայմանագրի մնացած մասի համար վճարված ապահովագրավճարները վերադարձվում են: Մենք գտնում ենք, որ նշված հոդվածի կիրառումը առավել արդյունավետ դարձնելու համար գույքի ապահովագրության վկայագրում պետք է նշվի գույքի պաշտպանության տոկոսների հիմքը: Հետևաբար, մենք առաջարկում ենք օրենսգրքի 998-րդ հոդվածի 3-րդ մասում լրացնել 12 կետից բաղկացած կետ `« 12) գույքի պաշտպանության շահերը »բովանդակությամբ: Ապահովագրական տոկոսների վերացումը կարող է տեղի ունենալ նաև այնպիսի պատճառներով, ինչպիսիք են ապահովագրված գույքի կորուստը, բիզնեսի գործունեության դադարեցումը և այլն: Նշված դեպքերում ապահովագրության պայմանագիրը ենթակա է վերացման ապահովագրական վթարի վաղաժամկետ դադարեցման հնարավորության վերացմանը `ապահովագրական ռիսկի գոյության դադարեցման հիման վրա (Օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի 1-ին մաս): Գույքի ապահովագրության դեպքում կարող են լինել նաև իրավիճակներ, երբ գույքի խնամակալության նկատմամբ հետաքրքրությունն անհետանում է գույքի նկատմամբ իրավունքների դադարեցմամբ `առանց դրանք այլ անձի փոխանցելու: Օրինակ ՝ գրավի պայմանագիրը լուծելու դեպքում գրավատուի իրավունքները վերացվում են գրավադրված գույքի նկատմամբ, որի արդյունքում գրավառուն կորցնում է գրավադրված գույքը պահելու հետաքրքրությունը: Գրավի պայմանագրի լուծման արդյունքում գրավառուի իրավունքները գրավի առարկայի նկատմամբ այլ անձի չեն փոխանցվում, ուստի օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասը կիրառելի չէ: Մենք գտնում ենք, որ նման իրավիճակներում ապահովագրության վկայականը պետք է դադարեցվի որոշակի ժամանակահատվածով, որի հնարավորությունն ուղղակիորեն նախատեսված չէ օրենսգրքով: Հաշվի առնելով վերոգրյալը `մենք առաջարկում ենք օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի 1-ին մասը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ.« Ապահովագրության պայմանագիրը վաղաժամկետ դադարեցվում է, եթե դրա ուժի մեջ մտնելուց հետո ապահովագրական վթարի հասնելու հնարավորությունն անհետանում է, տոկոսները »: Ինչ վերաբերում է ապահովագրական պատահարի արդեն իսկ կատարումից հետո ապահովագրական տոկոսների վերացմանը, մենք գտնում ենք, որ դա չի կարող որևէ ազդեցություն ունենալ ընկերության կողմից ապահովագրական հատուցման դիմաց պատասխանատվության վրա: Օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ գրավառուն, կախված այն բանից, թե ում է պատկանում գրավադրված գույքը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով, պարտավոր է գրավադրված գույքն ապահովագրել ամբողջ արժեքով `կորստի կամ վնասման ռիսկից: և եթե դրա ամբողջ արժեքը գերազանցում է գրավի պահանջը, ապա այդ գումարից ոչ պակաս: Ելնելով սույն նորմով նախատեսված տնօրինական պայմանավորվածություններից, հաճախ գրավի պայմանագրերում կողմերը համաձայնվում են, որ գրավադրված գույքը ապահովագրվելու է գրավառուի կողմից: Ավելին, գործնականում գրավը հաճախ ապահովագրվում է գրավատուների կողմից `իրենց օգտին: Հիպոթեկային ապահովագրության պայմանագրերը, որոնք կնքվել են նշված «կառուցվածքի» ներքո, հիմնականում հայտնաբերվել են գույքային ապահովագրության պայմանագրերում, որոնք գրավադրված են վարկային պայմանագրի շրջանակներում, որում բանկ-գրավառուն հանդիսանում է ապահովագրողը և շահառուն: Նման պայմանագրերը երբեմն խնդիրներ են առաջացնում գրավատան համար, ովքեր, չլինելով ապահովագրության պայմանագրի կողմ, չեն նշվում որպես շահառու, իսկ ապահովագրական պատահարի դեպքում նրանք զրկվում են ապահովագրողին ուղղակիորեն պահանջելու հնարավորությունից, վերջինիս գործողությունները: և որոշումներ: Որպես քննարկվող խնդրի լուծում ՝ մենք առաջարկում ենք «ըստ իրավապահի» գաղափարը: Մասնավորապես, օրենսգրքի 1012-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ապահովադրն իրավունք ունի ապահովագրական պայմանագիր կնքել հօգուտ մեկ այլ անձի `շահառուի, այս դեպքում շահառուն այն անձն է, ով իրավունք ունի ստանալու ապահովագրության պայմանագրով նախատեսված ապահովագրության փոխհատուցում: Այսպիսով, ապահովագրության պայմանագրում կողմերը կարող են պայմանավորվել, որ ապահովագրական պատահարի դեպքում ապահովագրական հատուցումը կվճարվի մեկ այլ անձի, բացի ապահովագրությունից, որը նշված է պայմանագրում որպես շահառու: Որոշ դեպքերում օրենսգիրքը հրամայականորեն սահմանում է այն անձանց ցուցակը, որոնք ապահովագրության պայմանագրով գործում են որպես շահառու: Նման անձինք, լինելով ապահովագրության պայմանագրի անկախ շահառուներ, իրականում «օրենքով սահմանված կարգով շահառուներ են» 2: Մասնավորապես, օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 7-րդ մասը սահմանում է, որ 2 Հայեցակարգը առաջ են քաշել հոդվածի հեղինակները: Բիզնեսի ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով շահառու կարող է լինել միայն ապահովագրողը: Երրորդ կողմի պատասխանատվության ապահովագրության պայմանագրերի օրենսգրքի 10211-րդ հոդվածի 4-րդ կետը Սահմանում է այն հրամայական պահանջը, որ վնասի պատճառած վնասի համար պատասխանատվության ապահովագրության պայմանագիրը համարվի կնքված հօգուտ վնաս հասցրած անձանց (հօգուտ շահառուները), նույնիսկ եթե հօգուտ ապահովագրողի կամ պատճառված վնասի համար պատասխանատու մեկ այլ անձի, կամ պայմանագրում չի նշվում, թե ում օգտին է կնքվել: Անդրադառնալով գույքի սեփականատիրոջը `հարկ է նշել, որ վերջինիս շահերի պաշտպանությունը պայմանավորված է գույքի բնույթով` սեփականության բացարձակ իրավունքով, որը բխում է օրենքից: Ամեն դեպքում, սեփականատերը շահագրգռված է պաշտպանել գույքը, որը հիմնված է օրենքի վրա: Ինչ վերաբերում է սեփականատիրոջից բացի այլ անձանց, վերջիններիս ապահովագրական տոկոսադրույքը հիմնված է սեփականատիրոջ հետ առկա քաղաքացիական հարաբերությունների վրա և ոչ թե նրանց, այլ սեփականատիրոջը պատկանող գույքի պաշտպանության վրա [16]: Վերոգրյալից բխում է, որ անկախ նրանից սեփականատերը գույքի ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից է, թե ոչ, վերջինս, որպես գույքի սեփականատեր, ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն շահագրգռված է ապահովագրական գույքին վնաս հասցնելու դեպքում ապահովագրական հատուցում ստանալու հարցում: Այս փաստարկը հիմնված է այն փաստի վրա, որ գույքի պաշտպանության հարցում սեփականատիրոջից տարբերվող այլ անձանց շահերը հիմնված են սեփականատիրոջ հետ կնքված պայմանագրերի վրա, ուստի վերջինս կարող է օգտագործել ապահովագրության փոխհատուցման միջոցները դրանք ուղղելու դեպի տարածքի վերականգնում: ապահովագրված գույքը կամ տրամադրել այն սեփականատիրոջը: Համեմատելով այս փաստարկը քննարկվող գրավի ապահովագրության օրինակի հետ, հարկ է նշել, որ նույնիսկ եթե գրավն ապահովագրված է շահառուի կողմից, վերջինս, ստանալով ապահովագրական հատուցում, պետք է այն ուղղի գրավադրված պահանջի բավարարմանը կամ դրա միջոցով վերականգնի այն: գրավը որպես ապահովագրված գրավ) բաղկացած է միայն գրավի առարկայի պահպանման ընթացքում իր կողմից ապահովված պարտավորության կատարումից: Ինչպես նկատեցինք, գրավատուի կողմից ապահովագրական հատուցման միջոցներ տնօրինելու երկու դեպքում էլ այն վերջապես փոխանցվում է գրավատուին, որի դեպքում այն ուղղված է գրավադրված պարտավորությունների կատարմանը, իսկ մյուս դեպքում ծառայում է առարկայի վերականգնմանը: գրավի. Վարձակալը կարող է օգտագործել ապահովագրական հատուցումները վարձակալած գույքին պատճառված վնասի համար միայն նշված գույքը վերականգնելու համար կամ վարձատուն վճարել որպես գույքին հասցված վնասի համար պատասխանատվություն: Ելնելով վերոգրյալից, մեր կարծիքով, պետք է նախատեսել, որ սեփականատերը սահմանվի որպես «օրենքով սահմանված կարգով շահառու» `անկախ նրանից` վերջինս ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից է, թե ոչ: Վերջինիս ՝ որպես «կանոնադրական շահառուի» լիազորությունները պետք է սահմանափակվեն այն փաստով, որ վերջինս պետք է կարողանա ապահովագրական ընկերությանը հայց ներկայացնել, որ ապահովագրական հատուցումը վճարվի ապահովադրին, և եթե կա «պայմանագրային» շահառու »: պայմանագրային »շահառու, որի միջոցով սեփականատերը կարող է վերականգնել գույքի վնասման կամ ոչնչացման դեպքում պատճառված վնասը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] offեֆրի Ս., Խաղադրույքներ կյանքի վրա: Կյանքի ապահովագրության մշակույթը Անգլիայում, 1695-1775, [6] Fogelson. Բ., Վախի օրենք: Տեսական հիմքեր և գործնական կիրառություններ: մենագրություն, Մոսկվա, Նորմա: Infra-M, 2012, էջ. 108, 384-385: [10] Նուսիա Կ., Փոխհատուցման սկզբունքը ծովային ապահովագրության պայմանագրերում: Համեմատական [13] Մեծ Բրիտանիա: Իրավաբանական հանձնաժողով, Ապահովագրության պայմանագրային իրավունք: հետ պայմանագրային պարտականություններ և այլ Մովսես Խաչատրյան ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՀԱԳՐՈ PRO ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. ։
| Հոդվածի շրջանակներում հեղինակը անդրադարձել է ապահովագրության կարևորագույն տարրերից մեկի՝ ապահովագրական շահի հիմնախնդիրներին։
Քննարկելով ապահովագրական շահի լայն և նեղ մեկնաբանման վերաբերյալ իրարամերժ տեսությունները՝ հեղինակը ներկայացրել է իր հիմնավորումները հօգուտ լայն մեկնաբանման։
Հեղինակի կողմից ներկայացվել է «ըստ օրենքի շահառու» հասկացությունը և առաջարկվել է այնպիսի կարգավորում, որի պայմաններում գույքի սեփականատերը հանդես կգա որպես «ըստ օրենքի շահառու»։
|
ԽՄԲԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ԸՍՏ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ՔԱ PROԱՔԱԻԱՅԻ ՆԱԽԱԳԱՅԻՆ ԿՈԴԻ ՆԱԽԱԳԻ Խմբի հայցը դեռևս ներքին իրավական համակարգին խորթ ինստիտուտ է: Առաջին երկիրը, որն օրենսդրական մակարդակով ամրագրեց խմբային գործողությունների իրավունքը, Անգլիան էր: Ավելի ուշ այս ինստիտուտը լայն տարածում գտավ Միացյալ Նահանգներում ՝ որպես դասակարգային հայց 1: Ուսումնասիրելով դատաբժշկական փորձագետ Tarrufo 2-ի ծավալուն աշխատանքը դասակարգային հայցադիմումի վերաբերյալ, մենք կարող ենք առանձնացնել վերջինն իր բնորոշ գծերով: 1: Խմբային դատավարության իրավունքն առաջանում է այն ժամանակ, երբ անհրաժեշտություն կա մեծ թվով անհատների շահերը պաշտպանելու, և գործին յուրաքանչյուրի մասնակցությունը նպատակահարմար չէ: Գրականության մեջ նշվում է, որ խմբի անդամների առավելագույն քանակի սահմանափակում չի կարող լինել (նույնիսկ մի քանի տասնյակ կամ հարյուր հայցվորներ կարող են իրենց ներկայացուցչի միջոցով դասական հայց ներկայացնել դատարանում), բայց տասից պակաս մասնակից չի կարող համարվել խումբ: ; 2. Խմբային գործողությունը հնարավոր է միայն այն պայմաններում, երբ խմբում ընդգրկված անձանց իրավունքները ոտնահարվել են նույն հանգամանքով. Նրանց պահանջները հիմնված են նույն հիմքի վրա, այսինքն ՝ հիմնված են նույն փաստական հիմքի վրա: և իրավական հիմնավորում: 3. Խմբի հայցի հիման վրա լսվող գործերի վարույթում խմբի մեկ կամ մի քանի անդամներ, այսպես կոչված, ներկայացուցչական հայցվորները ուղղակիորեն ներգրավվում են որպես հայցվորներ, իսկ խմբի մյուս անդամները համարվում են հայցվորներ, բայց չեն մասնակցում: դատավարությունում: Ներկայացուցչի ներկայացրած պահանջները ներառում են խմբի բոլոր անդամների պահանջները: 1 Տե՛ս Yeazell SC, միջնադարյան խմբային դատավարությունից մինչև ժամանակակից դասի գործողություն: Նյու Հեյվեն YaleUniversity Pres, էջ 12-14: 2 Տե՛ս Tarruffo M., Մի քանի դիտողություններ խմբային դատավարության վերաբերյալ: Օրենք-թուղթ: 2001 No 11, էջ 406: 3 Տե՛ս ՀՀ Նագարեդա, «Դասընթացի գործողությունների դատավարություններ», Չիկագոյի համալսարանի մամուլ, 2007, էջ: Տեսաբանները որոշակի չափանիշներով առանձնացնում են խմբային հայցերի մի քանի տեսակներ: Ըստ հայցվորների, մենք տարբերակում ենք խմբային հայցերի տեսակները, որոնք ներկայացված են անհատների, կազմակերպությունների կամ պետական մարմինների խմբերի կողմից 4: Հատկանշական է, որ ժամանակի ընթացքում խմբային գործողությունների վերոհիշյալ տեսակները ունեցել են զարգացման տարբեր գործընթացներ և պատմություններ: Առանձին խմբերի հայցեր ներկայացնելու իրավունքն ի սկզբանե ամրագրված էր անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգի օրենքներում: Իրավաբանների մեծամասնությունը պնդում է, որ դասական հայցերի հիմնական նպատակը անձանց խմբերի իրավունքների և շահերի պաշտպանությունն է, ուստի պատահական չէ, որ սկզբում խմբային գործողությունների հայցերի թեման սահմանափակվում էր անհատների խմբերով, ներառյալ կազմակերպությունները և պետական մարմիններ: Խմբի հայցերը բաժանվում են մի քանի այլ խմբերի, օրինակ ՝ հաշվի առնելով այն արժեքը, որի համար ներկայացվում է հայցը: Այնուամենայնիվ, բոլոր դեպքերում խմբային գործողությունների տարանջատումն ու տարբերակումը էական նշանակություն չունեն, քանի որ խմբային գործողությամբ ներկայացված բոլոր գործերի վարույթի նկատմամբ կիրառվում են նույն կանոնները: Ի տարբերություն անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգի, խմբային հայցերի ինստիտուտը տարածված չէր մայրցամաքային իրավական համակարգում: Ավելին, պահանջները, որոնց հիման վրա կարող է ներկայացվել խմբային գործողություն, ինչպիսիք են նման հայց ներկայացնելու իրավունք ունեցող սուբյեկտների կազմը, զգալիորեն սահմանափակ են 6: Այսպիսով, խմբային գործողությունների ինստիտուտը մինչ վերջերս ընդունված չէր գերմանական օրենսդրության մեջ: Այստեղ տարածված էր առանձին դատավարություններ մեկ վարույթում միավորելու պրակտիկան, իսկ ընդհանուր շահերի պաշտպանության հարցը կարգավորվում էր հանրային իրավունքի ճյուղերով: Այնուամենայնիվ, Գերմանիայի օրենսդիր մարմինը 2005 թ. Ընդունեց օրենք, որը վերաբերվում էր արժեթղթերի դատավարությանը, որը հիմնված էր դատական հայցի վրա: Ավելի ուշ ընդունվեցին քաղաքացիական վեճերի միջոցով խմբային հայցերը կարգավորող օրենսդրական ակտեր 7: Ֆրանսիայում, չնայած այս ինստիտուտի վերաբերյալ բացասական կարծիքին, Նախագահը հրամանագիր ստորագրեց, համաձայն որի ՝ կառավարությունը պետք է հետագայում խմբային հայց մշակի 4 Տե՛ս Պուչինսկի Վ.Կ., Քաղաքացիական գործընթաց ՍՍԱ, Մ., 1979, էջ 58-68: 5 Տե՛ս Oskave K., Class Studies in the American Citizenship Process // Քաղաքացիների և կազմակերպությունների իրավունքի և իրավական շահերի պաշտպանություն, Սոչի, էջ 22: 1, 2002, թիվ 3, էջ 69-71: 6 Տե՛ս https: //www.preadandsettlements.com/: 7 Տե՛ս D. Bund, Capital Markets Model Case Act Hamburg, 2006, հուլիս, էջ 3-6: նիստը, դրանով իսկ ավելացնելով արդարադատության մատչելիությունը: 2006 թ. Նոյեմբերին Ֆրանսիայի ֆինանսների նախարարությունը ներկայացրեց մի օրինագիծ, որով թույլատրվում է մինչև 2000 եվրո պահանջով հայցադաշտերը միավորվել մեկ խմբի հայցադիմումում 8: Տեսության մեջ կան հակասական կարծիքներ խմբային հայցի անհրաժեշտության և արդյունավետության վերաբերյալ: Որոշ տեսաբաններ քննադատում են խմբային դատավարության առկայությունը `նշելով, որ չնայած խմբի մասնակիցների շահերի արդյունավետ պաշտպանության մեխանիզմին, ներկայացուցչի համար դատավարության ընթացքում բավականին դժվար է կապ պահպանել բոլոր մասնակիցների հետ, տեղեկացնել դատական գործընթացների մասին և այլն: 9 Վերջապես, հնարավոր է մի իրավիճակ, երբ խմբային հայցվորների թիվը անցնում է մի քանի տասնյակից, երբեմն `մի քանի հարյուրից, այս դեպքում ինչպե՞ս պետք է ներկայացուցիչը կազմակերպի իր գործունեությունը: Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ խմբային հայցերի հիման վրա հիմնված քաղաքացիական հայցերը մի շարք առավելություններ ունեն. Խմբակային հայցերի ինստիտուտի գոյությունը հիմնավորված է ստորև ներկայացված հիմքերով: Խմբային հայցերի հիման վրա հիմնված քաղաքացիական հայցերը մեծ թվով անհատական հայցեր համատեղում են մեկ ներկայացուցչական քաղաքացիական գործի մեջ: Խմբի անդամների իրավունքների պաշտպանությունը և խախտված իրավունքների վերականգնումը տեղի են ունենում շատ ավելի կարճ ժամանակահատվածում (ինչը տեղի կունենար, եթե յուրաքանչյուր անդամ անհատական հայց ներկայացներ): խնայողություններ 10: Նման միությունը կարող է բարձրացնել դատավարության արդյունավետությունը և նվազեցնել դատական ծախսերը: Այս ինստիտուտի արդյունավետության մասին վկայում է ոչ միայն եվրոպական մի շարք երկրների հարուստ փորձը, այլ նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան: Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 34-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատարանը կարող է բողոքներ ընդունել «ցանկացած անձից, հասարակական կազմակերպությունից կամ անձանց խմբից»: Ըստ այդմ, անհատները, նրանց խմբերը 11, հանրային 8 Տե՛ս Ֆրենկ Թ., «Ֆրանսիան հաստատում է դասակարգային գործողությունները - Point Of Law Forum»: Փարիզ, 2006, էջ. 5 9 Տե՛ս Kolosova V. В., ,, Виды исков в гражданскам судопроизводствена. Групповые иски '' Москва, 2010, էջ 11-13: 10 Տե՛ս Marcus RL, Redish MH, Sherman EF, Civil Procedure in Context, New York, 2006, p. 202 թ. 11 Տե՛ս ՄԻԵԴ 14967/89, 19.2.98, Guerra and Others v. Italy. Այս գործով դատական հայց են ներկայացրել իտալական քաղաքի քառասուն բնակիչներ. Բողոքական կազմակերպությունները, ընկերությունները, բաժնետերերը, արհմիությունները կարող են դատական հայց ներկայացնել: Այնուամենայնիվ, կան որոշ իրավունքներ, որոնցից միայն անհատները կարող են բողոքել: Դրանք ներառում են մտքի, խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը, կրթության իրավունքը, մարդու արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի չենթարկվելու իրավունքը: Դասական հայցադիմումի բովանդակությունն ավելի լավ հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել դրա բնութագրերը `տարբերակիչ առանձնահատկություններից, որոնցով խմբային գործողությունների ինստիտուտը տարբերվում է հայցի ինստիտուտներից կամ մի քանի հայցեր համատեղելով մեկ վարույթի մեջ: ՀՀ քաղաքացիական դատավարության ընթացիկ օրենսգրքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ մի քանի հայցվորներ (համահայցվորներ) կարող են համատեղ հայց ներկայացնել դատավարությունը, ընդ որում `համազեկուցողներից յուրաքանչյուրը դատարանում ներկայանում է ինքնուրույն, բայց կարող է գործը հանձնել նրանցից մեկը. Այս հաստատությունն իր առավելություններով հանդերձ ունի մի քանի ակնհայտ թերություններ: Այսպիսով, եթե դուք գործը արդյունավետորեն քննելու հնարավորություն չունեք, քանի որ այստեղ համանախագահներին թույլատրվում է ունենալ անկախ դիրք, դրանք կարող են չհամընկնել համանախագահների ներկայացրած հայցի հիմքի և առարկայի հետ: Անհամեմատ դժվար է պարզել իրավասության խնդիրները: Այս այլ մի քանի գործնական խնդիրներ անհարկի ծանրաբեռնում են դատաքննությունը և դժվարացնում են գործի ճշմարտությունը հայտնաբերելը: 12 Խմբային հայցի և խմբային պահանջի միջև տարբերությունն այն է, որ խմբային հայցը լիազորված մարմնի հայց է `ուղղված անձանց որոշակի խմբի շահերի պաշտպանությանը, մինչդեռ համատեղ հայցի ինստիտուտը համատեղ հայց է: Խմբային հայցը տարբերվում է մեկ հայցի մեջ միավորված հայցերից նրանով, որ մեկ հայցում միաձուլումը կատարվում է արդեն դատական գործընթացում գտնվող հայցերի հետ, այդ պատճառով այդպիսի գործերը չեն միավորում բոլոր այն անձանց, որոնց շահերը ոտնահարվել են պատասխանողի կողմից 14: , ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ `նախագիծ) լրացրել է հատուկ դատական գործերով գործերի ցուցակը` խմբային հայցի հիման վրա քննելով մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող քիմիական գործարանի կողմից առաջացած աղտոտվածությունը կամ ռիսկի վտանգը: հնարավոր լուրջ վթար: 12 Տե՛ս Clermont KM, Քաղաքացիական դատավարության սկզբունքները: Սուրբ Պողոս, 2005, էջ. 386: 13 Տե՛ս Կոլեսովի ՊՊ, Խմբերի խմբեր, Քաղաքացիական գործընթաց գրավադրված կողմերի համար: Մ., 2007, էջ. 153 թ. 14 Տե՛ս Bronstein J. Fiss O., The Class Action Rule // Notre dame Law review 2002-2003, No. 73, էջ 1417 թ. ընթացիկ գործերով: Խմբային դատավարության ինստիտուտ ներմուծելու գաղափարը ամրագրվեց դատաիրավական բարեփոխումների 2009-2011թթ. Ռազմավարական գործողությունների ծրագիրը 15, որը հիմնավորում է խմբային գործողությունների ներմուծման անհրաժեշտությունը և հստակորեն սահմանում է այն հարցերի շրջանակը, որոնց լուծելու է խմբի գործողությունը: Մասնավորապես, խմբային հայցերի ընթացակարգի ներդրումը կարող է լուծել խնդիրը, երբ ֆիզիկական անձինք, ովքեր ցանկանում են փոքր փոխհատուցում ստանալ, դիմում են դատարան ՝ պաշտպանելու համար նրանց, ովքեր չեն հետաքրքրվում: Դասի հայցի հայցն ապահովում է, որ պատասխանող կողմը, որը լայնամասշտաբ վնասակար գործողություններ է կատարում ՝ յուրաքանչյուր հայցվորին աննշան վնաս պատճառելով, այնուամենայնիվ փոխհատուցում է հայցերի համատեղ քննության արդյունքում պատճառված վնասը: Հաշվի առնելով վերոնշյալ մի քանի այլ խնդիրներ և գործնականում առաջացած անհարթությունները ՝ ՀՀ կառավարությունը դեռ 2012 թ. Հաստատել է «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին 16», «ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերը: »եւ« Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին »ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին», որոնք ընդգրկվել են Ա NA 2015 թ. Նոյեմբերի 16-19-ի նիստերի օրակարգում անհրաժեշտ է և անհրաժեշտության դեպքում քննարկվող հարցերի շարքում: Առաջարկությունների այս փաթեթը նպատակ ուներ ապահովել խմբային դատավարությունների ինստիտուտի ներդրումը: Նախագծի 190-րդ հոդվածի համաձայն `առնվազն 20 հայցվորների կողմից համատեղ ներկայացված հայցը համարվում է խմբային հայց, եթե` 1) հայցը ներկայացվում է նույն պատասխանողի (երի) դեմ. 2) հայցի առարկան և հիմքերը նույնն են: Ակնհայտ է, որ հայցը որպես խումբ դիտարկելու համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակ գոյություն. 1) այցելուի կողմում գտնվող անձանց քանակը: Նախագիծը սահմանում է միայն խմբի մասնակիցների թվի նվազագույն շեմը: Հասկանալի է, որ հայցվորների վերոհիշյալ սահմանումը շատ խելամիտ չէր լինի, քանի որ այն կարող է խարխլել խմբային հայցի էությունը, այսինքն ՝ մեծ թվով անհատական հայցերի միավորումը մեկ ներկայացուցչական հայցի ներքո: 172) նույն պատասխանողի կամ թղթակիցների առկայությունը. Խմբային դատավարությունն ուղղված է տուժած մարդկանց որոշակի խմբի շահերի պաշտպանությանը 15 Տե՛ս http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=66236 (12.04.16-ի դրությամբ): 16 Տե՛ս http: // www. //parlament.am/drafts.php?sel=showdraft&DraftID=6930&Reading=0 (12.04.16-ի դրությամբ): 17 Տե՛ս https: //hy.wikipedia.org/wiki/ Ամերիկայի_ դատավարության_երվիրաբանների ասոցիացիա. հետեւելով նույն պատասխանողի գործողություններին: Խմբի գործողությունների կարգը հնարավորություն է տալիս խուսափել իրավիճակներից, երբ տարբեր դատողություններ սահմանում են վարքի «հակասական չափանիշներ», որոնք պետք է դիտարկվեն պատասխանողի կողմից: 3 3) Հայցի առարկայի հիմքի ինքնությունը: Ավելին, խմբային հայցով հայցվորները խմբային հայցով ներկայացուցչի միջոցով իրենց գործերը վարում են դատարանում: Ներկայացուցիչի մասնակցությունը խմբային դատավարությանը բացառում է հայցվորի մասնակցությունը գործին, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ հայցվորն ինքը հանդես է գալիս որպես խմբային հայցադիմումի ներկայացուցիչ: Խմբային պահանջով ներկայացուցչի մասնակցությամբ օրենսգրքով նախատեսված իրավական գործողությունների դեպքում դրանք համարվում են կատարված բոլոր հայցվորների մասնակցությամբ: Օրենքը հստակ սահմանում է, թե ովքեր կարող են լինել ներկայացուցիչ, ինչպես են հաստատվում ներկայացուցչի լիազորությունները, ինչպես են դադարեցվում խմբային հայցում ներկայացուցչի լիազորությունները, խմբային հայցում ներկայացուցչի փոխարինումը, խմբային հայցում գործիքավորման կարգը: , Այնուամենայնիվ, խմբային դատավարության ինստիտուտի հետ կապված իրավական նորմերի ուսումնասիրությունն ու համապարփակ վերլուծությունը թույլ են տալիս ապացուցել, որ, այնուամենայնիվ, Նախագծի կարգավորումը կատարյալ չէ, վերջինս ունի որոշ թերություններ: Մասնավորապես, Նախագիծը չի պատասխանում հետևյալ հարցերին. Հնարավո՞ր է ի սկզբանե ներկայացված ոչ խմբային հայցը համարել խմբային հայց և կիրառել խմբային դատավարության կանոնները, եթե նախնական հայցադիմում հայցվորների թիվը 20-ից պակաս էր, բայց ժամանակի ընթացքում հայցվորների թիվը հասավ 20-ի: կամ անցնում է 20: Մենք այդպես ենք կարծում: Հակառակ դեպքում, եթե 15 հայցվորների կողմից ներկայացված հայցի քննության ընթացքում դատարանը անտեսի այս 5 հայցվորների հայցերը, ապա խմբային հայցերի ինստիտուտի ներդրումն անիմաստ կդառնա: Ի վերջո, խմբային հայցի բուն իմաստը մեկ դատական ակտով բավարարել կամ մերժել է նույն պահանջները: Իրավիճակը էապես չի փոխվի, օրինակ, եթե, օրինակ, դատարանը կարճում է վարույթը, սկսվում է նոր գործ ՝ արդեն դասական գործողության հիման վրա և խմբային գործողությունների կանոնների համաձայն: Ի վերջո, սա գալիս է դատավարությունից, քանի որ այն ուղղված է դատական խստության սկզբունքի կոչմանը: Իհարկե, վերոհիշյալ կանոնակարգը կիրառելի կլինի միայն այն դեպքում, եթե հայցվորները ներքին համաձայնություն ձեռք բերեն մասնակցելու գործի քննությանը ներկայացուցչի կամ մի քանի ներկայացուցիչների միջոցով: 18 Տե՛ս коврков В. В., ,, Групповой иск. կարճ մեկնաբանություններ », Մոսկվա, 2007, էջ 18-19: լեղի մասին: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ արդար կլիներ սահմանափակել դատարանի կողմից սկզբում ներկայացված խմբային հայցը խմբային փուլ `գործը դատավարությանը նախապատրաստելու միջոցով, մասնավորապես` բեռի բաշխման հարցը լուծելով: ապացույցի Յուրաքանչյուր ոք ազատ է դատաքննության ցանկացած փուլում միանալ խմբային հայցին, եթե նրա կողմից ներկայացվելիք հայցի հիմքն ու առարկան կրկնում է խմբային հայցն ու իրավական հիմքերը արդեն դատարանում: Կրկին պատասխանը դրական կլինի, եթե հարցի պատասխանը ստանանք խմբային հայցի էությունից: Հարկ է նշել, որ ուսումնասիրությունների ընթացքում մայրցամաքային իրավունքի որոշ երկրների իրավական համակարգում մենք նկատեցինք երրորդ անձանց նման իրավունքը սահմանող նորմ, բայց մեր օրենքի նախագիծն անհասկանալիորեն չի պատասխանում այս հարցին: Արդյո՞ք դատական ծախսերի բաշխումը պետք է կարգավորվի խմբային գործողության համար քննարկվող գործի ընդհանուր կանոնին համապատասխան, կամ խմբի հատուկ գործողության դեպքում պետք է հատուկ կանոն սահմանվի կամ կիրառվի: Այս հարցի կապակցությամբ մենք տարբեր պետությունների օրենսդրություններում հանդիպում ենք տարբեր իրավական կարգավորումների: Օրինակ, Դանիայի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 254-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատարանը պահանջում է, որ ներկայացուցիչը կամ բոլոր հայցվորները վճարեն դատարանի որոշակի ավանդ `նախքան վարույթը սկսելը, որը հետագայում ծածկելու է դատական ծախսերը: Դատարանը որոշում է յուրաքանչյուր դեպքում վճարվելիք գումարը `ելնելով գործից, հայցերից, դրանց բնույթից և այլն: Ավելին, եթե դատական ծախսերն ավելի բարձր են, կողմերը լրացուցիչ պարտավորություններ չեն ստանձնի: Դատական ծախսերը հոգում են այն գումարը, որը կձևավորվի բոլոր հայցվորների վճարներից: Բուլղարական օրենսդրությունը բոլորովին այլ կարգավորում է առաջարկում: Հաղթող կողմը իրավունք ունի փոխհատուցել ինչպես դատական ծախսերը, այնպես էլ իր ծախսերը, որոնք ուղղված էին բավարարված հայցերին համամասնորեն դատական պաշտպանության կազմակերպմանը: Կիրառվում է «Ով կորցնում է վճարում» կանոնը, սակայն օրենքը իրեն իրավունք է վերապահում պարտվողից պահանջել կրճատել դատական ծախսերը, եթե ապացուցի, որ հակառակ կողմի կրած ծախսերը անհիմն կերպով կապված չէին դատական պաշտպանության կազմակերպման հետ 19: 19 Տե՛ս http: // www. //www.libralex.com/publications/class-actions-in-europe-and-the-us. Ինչպես նկատում ենք, Նախագիծը լռում է այս մասին, ուստի ենթադրվում է, որ գործում է գործող ՀՀ ԿՕԿ-ի 73-րդ հոդվածի 1-ին մասը: Դատական ծախսերը բաշխվում են գործին մասնակցող անձանց միջեւ `բավարարված հայցերի չափին համամասնորեն: Այսպիսով, տարբեր երկրների իրավական կարգավորումների խմբային գործողությունների վերլուծության տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս տարբերակել խմբային գործողությունների ինստիտուտին բնորոշ հետևյալ առավելությունները. Միությունը մեծացնում է դատավարության արդյունավետությունը և նվազեցնում դատական ծախսերը: Legalիշտ է, մեր իրավական համակարգում խմբային գործողությունների ինստիտուտի ներդրումը առաջադիմական քայլ է, սակայն ինստիտուտի կարգավորման դրույթները նախագծում ունեն որոշակի թերություններ. Բացթողումներ, որոնք ուղղվեցին, լուծումներ առաջարկվեցին դրանում: աշխատել Արփինե Առաքելյան ԽՄԲԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ԸՍՏ ՀՀ ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ ԿԱCՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԻ ՆԱԽԱԳ Բանալի բառեր. ։
| Հոդվածում ներկայացվում է խմբային հայցի ինստիտուտի էությունը, վերլուծվում են արտասահմանյան երկրների օրենսդրությունը, իրավակիրառ պրակտիկայում առկա փորձն ու հիշյալ ինստիտուտի վիճահարույց հարցերի տարբեր տեսական լուծումները։
Սույն աշխատանքում հիմնավորվում է խմբայի հայցի ինստիտուտի ներդնման անհրաժեշտությունը։
Հոդվածի նպատակն է քննարկվող խնդիրների ճիշտ, արդյունավետ և ՀՀ իրավական համակարգին համապատասխան լուծման միջոցներ առաջարկելը, ինչից մեծապես կախված է հետագայում խմբային հայցի ինստիտուտի ճիշտ կիրառումը։
|
Պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում հատուկ կարիք ունեցողերեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը նույնը չի եղել։
Քաղաքակրթությանըզուգընթաց մարդկային համընդհանուր աշխարհայացքային ընկալումը ևսյուրատիպ զարգացում է ապրել։
Մարդիկ միշտ վախենում են նորից և այն ամենից, ինչ անհայտ է, և որի մասին դեռ չգիտեն։
Մարդը հակված է կյանքումընտրելու այն, ինչ դյուրին է և հասարակայնորեն ընդունելի։
Անկախ մարդկայինանհատական ընկալման առանձնահատկություններից, հասարակություննստեղծում է իր գնահատման համընդհանուր ստանդարտները, և մարդիկ միտված են հետևելու նրան, ինչ արդեն ստեղծված է։
Հասարակական կարծիքը,դիրքորոշումն ունեն տարածման շղթայական ռեակցիա, և ցանկացած նոր իրշղթայում ընդգրկելու համար պահանջում է հասունացման ժամանակ։
Հատուկկարիք ունեցող երեխաների նկատմամբ հասարակության բացասական դիրքորոշման հիմքում միշտ էլ եղել է նրանց որպես «ուրիշ», «տարբեր»-ի դիտարկումը, որն էլ հենց նրանց հավասար ընդունելու վախի հարուցման հիմնականպատճառներից մեկն է։
Ինչպես նշում է Տ. Սալոմյակին. «Ամեն մարդու մեջփնտրում ենք չափանիշներ, որոնցով տարբերվում են մյուսներից։
Եվ ինչո՞ւ ենքմարդու մեջ փնտրում հենց այդ թույլ օղակը։
Ո՞ւր են այդ դեպքում կյանքիհարստությունն ու բազմազանությունը» [3, էջ 45]։
Լինել տարբեր ամենևին էլ չինշանակում լինել թերի կամ սխալ։
Յուրաքանչյուր մարդկային տեսակի բազմազանության փորձն սկսվում է նրանց այնպես ընկալելուց, ինչպես կան, պետք էկենտրոնանալ ոչ թե նրա վրա, ինչ չկա, այլ սիրել նրանց իրենց ամբողջի մեջ։
Ինչպես նշում էր Վիգոդսկին, ոչ նորմալ երեխաների ուսուցման, դաստիարակության հիմնական բացը պայմանավորված է մանկավարժի անկարողությամբ,երբ արատի մեջ է տեսնում նրա սոցիալական էությունը [1]։
Հիմնական խնդիրները հարուցվում են ոչ թե երեխայի թերզարգացման պատճառով, այլ հասարակության կողմից դրանց տրված ոչ ադեկվատ ընկալման արդյունքում։
Եվ ցանկացած վերականգնողական, շտկողական աշխատանք պետք է մեկ հիմնականև առաջնային նպատակ ունենա. կարիքի հիման վրա երեխայի զարգացմանայնպիսի խթանում, որ վերջինիս՝ հասարակության մեջ ճկուն կենսագործունեության հնարավորություն կտա։
«Յուրաքանչյուր երեխայի պոտենցիալը և ուժեղ կողմերը պետք է լինենորոշիչ՝ ուսումնական ծրագրերի ստեղծման համար, այլ ոչ թե թուլություններիորոնումը։
Ավելի լավ կանեինք փնտրել ուժեղ կողմերը և ճանաչել, որ դրանքպետք է տարբեր լինեն տարբեր երեխաների համար։
Տարբերությունը տալիս էհույս, քանի որ տրվում են զարգացման, կրթության և անձնային իրականացմանհամար այլընտրանքային ուղիների հնարավորություններ։
Մենք պետք է ուրախանանք դրա համար և հենվենք դրանց վրա։
Դրանք ի վերջո իրական կյանքիմասնիկներն են» [7, էջ 941]։
Ամեն մի խոսք, բնորոշում ստեղծում է մտածողություն, որն էլ որոշում է հետագա առարկայական գործունեության էությունը։
Հետևաբար, որքան բնորոշումներն ունեն ուժեղ կողմերի վրա հենվելու միտվածություն, այնքան արդյունավետ կարող է լինել մասնագետի գործունեություննու երեխայի աճի և զարգացման հավանականությունը։
Մարդկային էությանիրականացման հնարավորությունները կոնկրետ սահմաններ և օրինաչափություններ չունեն։
Ինչպես հատուկ կարիք ունեցող երեխայի պոտենցիալի իրական բացահայտումն ու իրագործումը կոնկրետ սահմաններ չունեն, այնպես էլբացահայտողի կարողություններն ու հնարավորությունները. իրական ունակությունները կարող են դրսևորվել միայն համապատասխան սոցիալականիրադրությունների պայմաններում, հետևաբար այս գործընթացը երկկողմանիխթանող և զարգացնող նշանակություն ունի։
Յուրաքանչյուր երեխայի լիիրավ զարգացումն իրագործվում է կենսաբանական և սոցիալական գործընթացների փոխազդեցության արդյունքում։
Անկախ երեխայի զարգացման առանձնահատկություններից և կարիքի բնույթից,նա իր տարեկիցների հետ հաղորդակցվելու և փորձը կիսելու առաջնային կարիքունի։
Պետք չէ թերագնահատել ներառման նշանակությունը ոչ միայն ոչ բավարար ինտելեկտով երեխաների, այլև ամբողջությամբ հասարակության համար։
Բարդ կառուցվածքային խանգարմամբ երեխայի ծնողի խոսքերի համաձայն՝ «առողջ, դրականորեն տրամադրված տարեկիցների կոլեկտիվում մեկ օրըերեխայի զարգացմանը տվեց ավելին, քան վերականգնողական աշխատանքիմեկ ամիսը։
Հնարավոր է՝ այն թույլ տվեց բացել օրգանիզմի փոխհատուցողական գաղտնի հնարավորությունները։
Երեխան դարձավ ավելի ինքնավստահ,սկսեց ակտիվ հետաքրքրությամբ փոխազդել շրջապատող աշխարհին» [4]։
Հատուկ կարիք ունեցող երեխաների ներառումը ոչ միայն դրական ազդեցություն կունենա վերջիններիս հոգեկանի զարգացման ֆասիլիտացման,այլև նրանց հետ սովորող առողջ երեխաների մարդասիրական զարգացման ևբարոյական նորմերի ու արժեքների ձևավորման վրա։
«Ընդհանուր, լրացուցիչ ևհատուկ կրթության ոլորտում ինտեգրման պրակտիկայի զարգացումն ուընդլայնումը թույլ կտան ոչ միայն հատուկ կարիք ունեցող երեխաներին զգալհասարակության լիիրավ անդամներ, այլև կուսուցանեն մյուս երեխաներին ակտիվորեն ապրումակցել, այլ մարդկանց մասին մտածել և օգնել։
Ինտեգրմանփորձերն արդեն ցույց են տալիս, որ առողջ երեխաները բացասական վերաբերմունք չեն ցուցաբերում լսողական, տեսողական, շարժողական խանգարումունեցող երեխաների նկատմամբ, այլ դրական, ծայրահեղ դեպքում ցուցաբերումեն անտարբերություն» [6, էջ 38-41]։
Այս են վկայում Գյումրու «Երեխաների տուն»մասնագիտացված մանկատանը կատարված տարբեր տարիքային խմբերիերեխաների պարբերական այցերն ու նրանց միջև դրական ինտերակցիաներիառկայությունը։
Համաձայն Վիգոդսկու հայեցակետի՝ երեխայի պոտենցիալ զարգացմանմակարդակը կարող է աճել ավելի ընդունակ զույգերի կողմից [11]։
Սա հաստատում է երեխաների փոխազդեցության ֆասիլիտացման արդյունքի մասին։
Իվերջո երեխայի հոգեկան գործընթացներն ու գործառույթները ձևավորվում ևզարգանում են սոցիալական փոխհարաբերությունների համապատկերում, ևերեխան առավել մեծ արդյունավետության է հասնում իր տարեկիցների մեջ սոցիալականացման գործընթացում։
Տեսական այս հայեցակետերը հաստատվեցին նշված մանկատանն անցկացվող դիտարկումներով, երբ խմբասենյակներիերեխաների կազմում փոփոխություն տեղի ունեցավ՝ ի հաշիվ առավել արդյունավետ երեխաների համալրման։
Ավելի քիչ ֆունկցիոնալ երեխաները կարճ ժամանակում առավել արագ բացահայտեցին իրենց պոտենցիալ հնարավորությունները, քանի որ առավել արդյունավետ տարեկիցների ազդեցությունը խթանող նշանակություն ունեցավ նրանց զարգացման աճի նկատմամբ։
Նույնիսկերեխաներից մի քանիսն սկսեցին քայլել, ովքեր, բժշկական ցուցման համաձայն,անկարող էին քայլելու, առաջընթաց կատարվեց քայլակներ օգտագործելու,կանգնելու, հենափայտից բռնած քայլելու փորձեր կատարելու ուղղությամբ, բարելավվեցին մյուսների խոսքը, հաղորդակցման տարրերն ու տարբեր գործողություններում երեխաների մասնակցության սեփական նախաձեռնողականությունը։
Ժամանակակից ինտեգրման վառ օրինակ է նաև ավստրալիական ինտեգրատիվ թատրոնը, որում մասնակցում են ոչ բավարար ինտելեկտով մարդիկ(Restless Dance Company). հիմնական սկզբունքն այն էր, որ զարգացման խանգարումներով անձինք դառնում են ներշնչման աղբյուր յուրաքանչյուր պարայինհամադրույթում՝ խանգարում չունեցող զույգերի համար [4, էջ 13]։
Երեխաների համագործակցության և միմյանց փոխօգնության արդյունքում զարգացման արդյունավետությանն անդրադարձել են շատ հեղինակներ։
Կաթզը գտնում էր, որ վարքի ինքնակարգավորումը բարելավվում էր, երբ ավագուսանողները հիշեցնում են կրտսերներին դաստիարակչական կանոններիմասին [11], երբ բարձր դասարանի երեխաները, ուսանելով նոր հմտություններ, ամրապնդում, ուժեղացնում են տվյալ հմտությունների իրենց հասկացումը [8]։
Ներառական կրթության շատ կողմնակիցներ հաստատում են, որ ներառմանարդյունքները դրականորեն են ազդում դպրոցականների ակադեմիական արդյունքների վրա [7]։
Ավելին՝ հատուկ կարիք ունեցող երեխաները ոչ միայն չենվնասում համադասարանցիների ակադեմիական արդյունքները, այլև սոցիալական տեսակետից՝ ուսուցանվողները շահում են՝ նվազեցնելով վախը մարդկային տարբերությունների նկատմամբ և մեծացնելով ուրիշների հասկացումնու հանդուրժողականությունը [9]։
Դեֆեկտոլոգիական գիտության մեջ ապացուցված են երեխայի օրգանական արատի անբաժան կապն ու փոխկախվածությունը շրջապատողների, նրա հաղորդակցման խանգարման հետ, և ցույց էտրված հաղորդակցման բարելավման դերը հապաղմամբ երեխաների հոգեկանզարգացման ընդհանուր շտկման մեջ [1, էջ 223-224]։
Իրականում հատուկ կարիքունեցող երեխայի կարիքը վերածվում է խնդրի՝ շրջապատի տված գնահատականով և վերաբերմունքով պայմանավորված, և որքան ներառումն սկսվի վաղտարիքից՝ մանկապարտեզներում ներառելուց, այնքան կաճի հասարակությանկողմից տարբեր կարիքների՝ որպես մարդկային տարատեսակի ընդունմանպատրաստակամությունը։
Այս մասին փաստում են ամերիկյան դպրոցներումու մանկապարտեզներում անցկացված մեր դիտարկումները, որոնք էլ մասամբպայմանավորում են ներառման գործընթացների հարաբերական արդյունավետությունը։
Ընդհանրացնելով ներառական կրթության ձևավորման հոգեբանամանկավարժական տեսական հիմքերը՝ կարելի է առանձնացնել վերջինիս իրագործման առաջնայնությունն ու անհրաժեշտությունը ժամանակակից հասարակության մեջ։
Հատուկ կարիք ունեցող երեխաների ներառումը կնպաստի դպրոցականների ակադեմիական արդյունքների բարձրացմանը, նրանց՝ տարեկիցներիհետ հաղորդակցման և առաջատար գործունեության համատեղ իրականացմանարդյունքում հոգեկան զարգացման ֆասիլիտացմանը, համընդհանուր մարդասիրական օրենքի կիրառմանը՝ բոլորի համար ուսուցման հավասար պայմանների ստեղծման, հասարակության համար պիտանի, իրականացված հնարավորություններով երեխաների ձևավորմանը և ընդլայնված կարողություններով ուհմտություններով մասնագետների զարգացմանը։
Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М.։
АПН РСФСР,2. Виготский Л. С. Собрание сочинений։
В 6-ти томах. М.։
1983, Т.5, С. 223-224. 3. Инклюзивное образование։
проблемы совершенствования образовательнойполитики и системы։
Материалы международной конференции. 19-20 июня 2008года-СПб։
Изд-во РГПУ им, А. Н. Герцена, 2008. 215 с. 4. Педагогический Вестник Карелии։
издание Государственного образовательногофикации работников образования». №2 (25). - Петрозаводск ։
Verso, 2009. 136 с. 5. Педагогика и психология инклюзивного образование։
учебное пособие/ Д. З.Ахметова, З. Г. Нигматов, Т. А.Челнокова, Г. В. Юсуспова и др. Казань։
Изд-воadolescents with mental retardation։
a multiple case study. Education and Training in9. Goularte, R. (1995). Multiage classrooms. National Education Associety. Washington։
Eugene։
ERIC Clearinghouse on Educational Management. 12. Vygotsky, L.S. (1978). Mind in Society։
The development of higher PsychologicalՏեղեկություններ հեղինակի մասինԵղիազարյան Սաթենիկ Էմինի - Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանպետական մանկավարժական ինստիտուտ, Հոգեբանության ամբիոնի դասախոսE-mail։
| Հոդվածում վերլուծվում են ներառական կրթության հոգեբանամանկավարժական առանձնահատկությունների տեսական հիմքերը, հասարակական կարծիքի և հանդուրժողականության փոփոխությունները, հատուկ կարիք ունեցող երեխաների համար տիպական երեխաների հետ շփման ֆասիլիտացիոն ազդեցությունն ու ներառական կրթության երկկողմանի արդյունավետությունը։
|
ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ՎԵՃԵՐԸԺԴ-ԺԵ դարերը հայ ժողովրդի կյանքում առանձնացել են իրենց ողբերգականությամբ և դաժանությամբ։
Այս դարերում էր, որ Հայաստանը շարունակ ենթարկվում էր ասպատակությունների։
Իսկասպատակողներն արևելքից խուժած վայրագ ցեղեր էին` կարոտ պատերազմի և արյան։
Ժամանակի փոթորկոտ իրադարձությունների մասին հազարավոր վկայություններ են թողել ժամանակի գրողները, գրիչները։
Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց»-ի գրիչ Սարգիսը 1401 թ․ իր հիշատակարանում գրում է.«Եւ յանցեալ ամի վասն բազմացեալ մեղաց մերոց եղեւ աստուածասասար խռովութիւն եւ աշխարհակործան տապալումն, զի իշխանն անօրէն, որդին կորստեան, որ յազգէ խորազմին Թամուր Լանկանուանեալ, որ զաշխարհս Հայոց երիցս անգամ կործանեալ էր, եկն բազում եւ անթիւ զօրօք… Եւզաղէտս տարակուսանաց ոչ կարեմք բանիւ կամ գրով ի քարտի արկանել, այլ միայն հեծեմք և հոգոցհանեմք` տեսանելով զաղէտս ծնողաց, որ հառաչանօք արտասուեն եւ ասեն` Երանի՜ ամլոց, որ ոչ ծնանեւ արեանցն, որ ոչ դիեցուցին»1։
Ահա այսպիսի դժնդակ ժամանակաշրջանում է ապրել և ստեղծագործել միջնադարյան հայ մշակույթի կարկառուն դեմքերից մեկը՝ Առաքել Սյունեցին։
Վերջինս ականատեսն է եղել Լենկ-Թեմուրիավերածություններին և իր հիշատակարաններից մեկում գրել է այդ մասին.«Անդամալուծ էր եւ տկար,Զօրք ունէր ութ հարիւր հազարԶաշխարհս էառ հըզօրաբար,Ոչ ոք նըմա ընդդիմանայր։
Բազում երկիր առ յաւարի,Ի' ի Սըմըրղանտ տարավ գերի։
Յոլովք մնացին յաշխարհ հեռի,Եւ ոչ տեսին տուն հայրենի»2։
Բայց անգամ այսպիսի մղձավանջային օրերին ապրել էր պետք և ապրեցնել։
Ապրեցնել էր պետք մի ժողովրդի, ում մեջ դեռ թարմ էր սեփական պետության հուշը, ով շարունակում էր երազել այդ պետականությունը վերադարձնելու մասին։
Այս հարցում իրավացի դատողություն է անում Արշակ Մադոյանը՝ նշելով. «Բայց թերևս փառահեղ անցյալից ավելի ժողովրդին գոտեպնդում էր նախնիների բազմահարուստ մատենագրությունը,հատկապես կիլիկյան շրջանում ստեղծված հայրենասիրական բանաստեղծությունը, Ներսես Շնորհալու բանաստեղծական ժառանգությունը»3։
Եթե պետականություն վերականգնելը հեշտ չէր, ապա ստեղծարար հայ ժողովուրդը պետք է դիմեր իր վաղուց փորձած բալասանին` ապրեցնել ժողովրդին գիր ու գրականության մոգական ուժով,հավատ ներշնչել ժողովրդին սեփական ուժի նկատմամբ։
Եվ ահա հորիզոնում հայտնվում է ապրեցնողներից մեծագույնը` Առաքել Սյունեցին։
Ժամանակի ամենաբարձր կրթություն ստացած բանաստեղծ, աստվածաբան-իմաստասեր, երաժիշտ-երգահան, քերական Առաքել Սյունեցու կենսագրության վերաբերյալ մենք ունենք աղքատ տեղեկություններ։
Իրավացի է Մ. Պոտուրյանի զայրույթը. «Առաքել Սիւնեցի, որքան որ նշանաւոր բարձրաստիճանեկեղեցական մ՚եղած է եւ բեղուն մատենագիր մը եւ քերթող մը, իր արժանեայ համեմատ որոշ դէմքովմը ներկայացած չէ ո՛չ մեր դարուն և ո՛չ նախորդներուն»4։
1 Խաչիկյան Լ., ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Ա, Երևան, 1955, էջ 5։
2 Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռագիր 83, թ. 99ա։
3 Մադոյան Ա., Առաքել Սյունեցի բանաստեղծը, Երևան, 1987, էջ 20։
4 Պոտուրեան Մ., Առաքել Սիւնեցի եւ իր քերթուածները, Վենետիկ, 1914, էջ Ե։
Մեզ անգամ հայտնի չեն Սյունեցու ծննդյան և մահվան ստույգ ժամանակները։
Փորձենք վերականգնել բանաստեղծ-իմաստասերի կենսագրությունը` ըստ Առաքելի հիշատակարանների։
Այսպես`Սյունեցու հեղինակած «Ադամգրքից» հայտնի է դառնում, որ նրա հայրը եղել է Դավիթը, մայրը`Մելիքը, մեծ մայրը` Մարիամը, եղբայրը` Բարսեղը.«Զձեզ աղաչեմ սուրբ ընթերցողք. Եւ աննախանձ օրինակողք,Զհայր իմ Դաւիթ յիշէք մըտօք,Ի սուրբ յաղօթս ձեր արտասուօք։
Այլ եւ զեղբայրն իմ ըզԲարսեղ,Սուրբ քահանայ եւ հանճարեղ,Զի վախճանեալ էր նա անմեղ,Յիշէք յաղօթս ձեր արտասուեղ։
Այլ եւ ըզմայրն իմ ըզՄելիք, Եւ զՄարիամ հանն իմ բարիք.Ըզնընջեցեալսն եւ զկենդանիք, Յիշէք յաղօթս ձեր նազելիք»1։
Նույն հիշատակարանից նաև հասկանում ենք, որ Սյունեցին աշակերտել է Գրիգոր Տաթևացուն`իր ուսումնառությունն անցկացնելով Տաթևի համալսարանում.«Զմեծ վարդապետն իմ դասասաց,Գրիգոր անուն պատճառ բարեաց.Յիշէք յաղօթս ձեր առ Աստուած,Ազգօք 'ւ արեամբ մերձաւորաց»2։
Այս Գրիգորին Սյունեցին բնութագրում է որպես «պայծառամիտ», «հանճարեղ», «պահող հըսկողեւ արտասուեղ», «հոգով մաքուր», «բնութեամբ անմեղ», «մեծ հըռետորն բանիւ համեղ»3։
Հատկանշական է, որ մեկ այլ հիշատակարանում էլ Սյունեցին նշում է, որ «Ադամգիրք»-ը գրելուգաղափարն իրեն տվել է Տաթևացին.«Վերադիտողն իմ ըստ հոգոյ,Եւ ազգակից հիքիս մարմնոյ,Նա հըրամեաց ինձ գըրելոյ,Զոտանաւորքս ըստ խորհըրդոյ։
Ասաց գըրել ինձ ըստ կարգի,Յաղագս նախնեացն յիշատակի.Վասն Ադամայ եւ Եւայի,Ի դէմս օձին եւ բանսարկուի։
Րաբունապետ յոյժ պանծալի,Ծով իմաստից ծաւալք շնորհի.Ի նոյն շնորհմէ մասն ինչ առի,Զոտանաւորքս շարագրեցի»4։
Սա մի խոստովանություն է, որ բարձրացնում է Սյունեցի մարդու տեսակը` բնավ չնսեմացնելովնրա գործի արժեքը։
Տաթևի համալսարանի երախտաշատ գիտնական և իմաստասեր Գրիգոր Տաթևացուվկայություններից էլ պարզվում է, որ Առաքել Սյունեցին նրա մերձավոր ազգականներից է եղել.«Նախ քեռորդւոյն իմոյ` ըստ մարմնի,Ծընընդամիտ երգաբանիԱռաքելոյ առաքինիԵւ սիւնական գլխոյ արհի»5։
Այստեղ բանասիրության առջև մեկ հարց էլ է ծագում. ինչպե՞ս պետք է հասկանալ «քեռորդի»բառը` քեռու՞ որդի, թե՞ քրոջ որդի։
Այս հարցը մեզ հետաքրքրում է, որովհետև սրանից ելնելով` մենքպետք է փորձենք պարզել Սյունեցու ծննդյան մոտավոր թվականը։
Այսպիսով` հայագետ Մ. Պոտուրյանը, առկա նյութերից ելնելով, Սյունեցու մասին գրում է. «Ազնուազարմ ընտանեաց մը զավակկ’ենթադրուի ըլլալ. հայրը` Դավիթ` Սիսական աշխարհի Վայոց ձոր գավառէն եղած պիտի ըլլայ, վասն1 Սիւնեցի Ա., Ադամգիրք, հրատարակեց Մ. Պոտուրեանը, Վենետիկ, 1907, էջ 229։
2 Նույն տեղում։
3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 230։
4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 324։
5 Խաչիկյան Լ., էջ 73։
զի ան ամուսնացած է Գրիգոր Տաթեւացւոյ Մելիք քրոջ հետ. եւ գիտենք Գրիգորի վարքէն` որ ՍարգիսԱրճէշէն երբ գաղթեց` եկաւ Վայոց ձոր բնակեցաւ ուր ծնաւ եւ զՄելիք դուստրը, որ յետոյ կամուսնանայԴաւթի հետ, որոնք Առաքելի ծընողքը կըլլան»1։
Մ. Օրմանյանն ավելի հավանական է համարում, որ Առաքելը լինի Տաթևացու քեռու որդին.«Առաքելն ավելի քան Տաթևացիի քրոջ, քեռիի որդի կկարծենք, զի չենք կարծեր թե Տաթևացին, որհազիվ 44 տարեկան Ապրակունիքե Տաթևի փոխադրվեցավ, արդեն արքեպիսկոպոսության աստիճանբարձրանալու տարիք ունեցող քրոջ որդի կարենա ունենալ»2։
Այս երկու տեսակետներից մենք հակված ենք վստահել առաջինին, քանզի այն հիմնված է փաստիվրա. հիշատակարանում նշված է, որ Տաթևացին Մելիք անունով քույր ունի։
Երկրորդ տեսակետըգիտականորեն մերժելի է, քանզի հիմնված է սոսկ ենթադրության վրա։
Հավատալով Պոտուրյանին` շարունակենք գնալ նրա նախանշած հետքերով։
Վերջինս Սյունեցուծննդյան մոտավոր թվականը որոշելու համար նկատի է առնում Գրիգոր Տաթևացու կրկին մոտավործնունդը` 1340 թվականը (ենթադրվում է, որ Տաթևացին ծնվել է 40-ական թվականների կեսին), ևգալիս է հետևյալ եզրահանգմանը. «Բնականաբար Առաքել` Գրիգորի աշակերտն ըլլալով` առ նուազնտասը տարի փոքր պիտի ըլլար որով իր ծնունդը 1350-էն առաջ չենք կարող համարիլ»3։
Այսպիսով` Սյունեցու ծննդյան մոտավոր տարեթիվը համարում ենք 1350 թվականը։
Այժմ փորձենք պարզել, թե երբ է Սյունեցին եպիսկոպոս ձեռնադրվել։
Ինչպես տեսանք, վերևումնշված հիշատակարանում Գրիգոր Տաթևացին իր քեռորդուն Սյունյաց արհի, այսինքն` մետրոպոլիտեպիսկոպոսապետ է համարում։
Այդ հիշատակարանը գրված է 1407 թ․։
Դրանից ելնելով` Ղ. ԱլիշաննԱռաքելի արքեպիսկոպոս դառնալը հաշվում է 1407 թվականից 4։
Սակայն Ալիշանն անտեսել է երկու փաստ։
Առաջինն այն է, որ երբ 1401-1403 թվականներինՍյունեցին շարադրում էր «Ադամգիրք»-ը, նա արդեն ինքն իրեն «Տեր Առաքել» էր կոչում։
Բացիդրանից՝ 1403 թ․ Սյունեցին` որպես Սյունյաց հովիվ, Աստծուց խնդրում է.«Զհերձուածք չարին որ յայս ժամանակիս էր,Ի Սիսնեաց վիճակէս փարատեսցէ Տեր»5։
Ահա այս փաստերը կարծես թե պետք է հիմք տային ենթադրելու, որ Սյունեցին 1401 թ․ արդենեպիսկոպոս էր, բայց Լ. Խաչիկյանը, ուսումնասիրելով նաև Տաթևացու կյանքը, գտնում է, որ Սյունեցինկարող էր եպիսկոպոս լինել ոչ ավելի վաղ, քան 1408 թ․՝ Գրիգոր Տաթևացու՝ Մեծոփա վանքմեկնելուց հետո6 ։
Այստեղ մեզ օգնության է գալիս կրկին Լ. Խաչիկյանը, ով նշում է, որ Սյունյաց եպիսկոպոսներնիրենց կենդանության օրոք հաճախ ունենում էին նաև «փոխանորդ եպիսկոպոսներ»7։
Այսպիսով, նշված փաստերից կարելի է եզրակացնել, որ 1401-1407 թվականներին Սյունեցինեղել է «փոխանորդ եպիսկոպոս», իսկ 1408 թվականից արդեն դարձել է եպիսկոպոս։
Թերևս կենսագրական այլ փաստեր չունենք Սյունեցու վերաբերյալ։
Ինչպես ասում է Մ. Պոտուրյանը. «Այլ եւս պատմութիւն և յիշատակարանք կը լռեն մեզի համար և այս «սուրբ իմաստասեր»Սիւնեաց եպիսկոպոսը լռութեան մեջ կը վախճանի»8։
Ե՞րբ և որտե՞ղ է վրա հասել վախճանը. այս մասին ևս Պոտուրյանը լռում է։
Վերջինիս միայնհայտնի է, որ 1422 թ. Սյունեցին արդեն եպիսկոպոսական գահին չէր. «Ու՞ր, վախճանված է, այդ ալյայտնի չէ։
Քանի որ Տաթևոյ Նորավանից մէջ կամ այլուր ի Սիսական աշխարհի` շատ մը նոյն իսկաննշան առաջնորդներու մահարձաններու քով չէ գտնուած հատ մը` որուն վրայ այս նշանաւոր անձնաւորութեան անունը գրուած ըլլայ` ես կը կարծեմ, որ նա իր աթոռէն հրաժարած և պանդխտած է»9։
Պոտուրյանի բացը գալիս է լրացնելու Արսեն Ղազիկյանը, ով գիտեր, թե ուր էր թաղված Սյունեցին։
Սյունեցին ուշադրություն չէր դարձրել այն փաստին, որ «Ադամգրքի» 1721թ. հրատարակությանմեջ, որի սրբագրիչը Պաղտասար Դպիրն էր, հրատարակիչը, ճշտելով տիտղոսաթերթի սխալը, նշում է.«Յայդ լիցի բանասիրացդ, զի թէպէտ վասն շարադրողի գրքիս` Բաղիշեցի էր գրեցեալ յօրինակն և մեքևս այնպէս եդաք ի սկզբանն ի խորագրին, սակայն տեղեկացաք յետոյ, որ ոչ է այս Բաղիշեցին, այլ`1 Պոտուրեան Մ., էջ Թ։
2 Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հատոր Բ, մասն Ա, Պեյրութ, 1960, էջ 2080։
3 Պոտուրեան Մ., Առաքել Սիւնեցի եւ իր քերթուածները, Վենետիկ, 1914թ., էջ ԺԴ։
4 Տե՛ս Ղևոնդ Ալիշան., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 21։
5 Սիւնեցի Ա., էջ 271։
6 Տե՛ս Բանբեր Մատենադարանի, հատոր 9, Երևան, 1969, էջ 194։
7 Տե՛ս նույն տեղում։
8 Պոտուրեան Մ., էջ ԺԵ։
9 Նույն տեղում, էջ ԺԶ։
Սիւնեցին, որ է քեռ որդի սրբոյն Գրիգորի Տաթևացւոյն։
Որոյ սուրբ շիրիմն է այժմ ի յանապարնՇատիկու և առնէ մեծամեծ ըսքանչելիս ի փառս Յիսուսի Քրիստոսի տեառն մերոյ»1։
Ահա այստեղից կարելի է ենթադրել, որ Սյունեցու թաղման տեղը բնավ էլ անհայտ չէ մեզ. նաթաղված պիտի լինի Շատիվանքի գավթում, ուր այսօր, ցավոք, ոչինչ նշմարելի չէ հողով լցված լինելուպատճառով։
Ն. Տեր-Ներսեսյանը, ուսումնասիրելով Երևանի թ. 3713 ձեռագրի հիշատակարանը, նշում է, որՍյունեցին 1422 թ․ գտնվում էր Անգեղակոթի անապատում, ուր ընդօրինակում էր Ավետարան ուտակավին ստորագրում էր. «Տէր Առաքել Սիւնեաց»2։
Բանասերը մեզ է ներկայացնում մեկ այլ ուշագրավ փաստ։
Խոսքը Ձագավանքում ընդօրինակածքերականության հիշատակարաններից մեկի մասին է, ուր խոսվում է Առաքել Սյունեցու մահվանմասին. «Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որ հանդիպիք սմա կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեսջիք իսուրբ եւ ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զերջանիկ րաբունապետն զՏէր Առաքել կոչեցեալ` զհանգուցեալնի Քրիստոս, որ բազում աշխատութեամբ արար զքաղուածոյս Քերականին, յիշատակ իւրև եւ ծնաւղացիւրոց, որոյ յիշատակն աւր հնութեամբ եղիցի»3։
Դժբախտաբար, այս հիշատակարանն անթվական է, սակայն Խաչիկյանը սա դրել է 1945թվականի շարքում մի հիշատակարանի հետ, որը մեզ է հասել կրկին նույն գրիչի կողմից 1425 թ․։
Այստեղից Ն. Տեր-Ներսեսյանը գալիս է հետևյալ եզրակացությանը. «Հետևաբար Առաքելի մահը դնելուենք 1422-1425-ի շրջանին, շուրջ 70 տարեկան հասակին»4։
Գուցե այստեղ էլ վերջացնեինք այս հարցի քննարկումը, եթե պատահականությունը մեր ձեռքըգցած չլիներ «Բանբեր Մատենադարանի» հանդեսի 15-րդ հատորը, որը գալիս է հերքելու Սյունեցումահվան ժամանակի մասին այս բոլոր կարծիքները։
Վրեժ Ներսիսյանը, ուսումնասիրելով ԼոնդոնիՎելքոմ ինստիտուտի գրադարանի ձեռագրերը, այնտեղ հայտնաբերում է հայերեն 15 ձեռագիր։
Այդձեռագրերի շարքում գտնում ենք նաև մի ժողովածու, որի մեջ զետեղված է Սյունեցու կողմից գրվածմի գովք՝ «Գովեստ ոտանաւոր ի սուրբ Աստուածածին կոյսն Մարիամ, ոգեալ ի տէր Առաքելոյ Սիւնեացեպիսկոպոսի եւ շնորհալից վարդապետի» վերնագրով5։
Վերոնշյալ գործին կից ներկայացված է մի հիշատակարան՝ հետևյալ բովանդակությամբ. «Յարմարեցաւ ճառս ծննդեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ յայտնութեան փրկչին Յիսուսի եւ գովեստտիրամայր սուրբ Աստուածածնին, ի բազմամեղ Առաքել վարդապետէ, ի նորաշէն յանապատիս, զորյանուն Սրբոհւոյ Աստուածածնին ու Յոհաննու Կարապետին, ի թուաբերութեանս Հայոց ութ հարիւրութսուն /1431/։
Ասացաւ շնորհօք տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալյաւիտեանս»6։
Ահա այս հիշատակարանը գալիս է փաստելու, որ 1431 թ․ Սյունեցին դեռ ողջ էր ու ստեղծագործում էր։
Սյունեցու կենսագրության մասին թերևս այսքանը։
Միայն հիշենք, որ «Սյունյաց ՕրբելյաններիԲուրթելյան ճյուղը» շահեկան հոդվածում Լ. Խաչիկյանը, հանրագումարի բերելով առկա փաստերը,հանգում է այն եզրակացության, որ ինչպես Սյունյաց ԺԴ-ԺԵ դարերի մյուս մետրոպոլիտները, ԱռաքելՍյունեցին ևս ազգակցորեն կապված էր Օրբելյան- Բուրթելյանների հետ7 ։
Սրանով Լ. Խաչիկյանը կարծես հաստատում է Պոտուրյանի վերևում հիշված ենթադրությունը, թե«ազնվազարմ ընտանյաց մը զավակ» էր Սյունեցին։
Հասմիկ ՍարգսյանԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ՎԵՃԵՐԸԲանալի բառեր՝ աստվածաբան-իմաստասեր, բանաստեղծ, քերական, Տաթևի համալսարան, քեռորդին` քեռու՞որդի, թե՞ քրոջ որդի, արքեպիսկոպոս։
| Առաքել Սյունեցին ԺԴ դարի վերջի և ԺԵ դարի առաջին տասնամյակների ամենանշանավոր հայ գործիչներից մեկն է, որ անուրանալի վաստակ ունի ոչ միայն քերթողական արվեստի, այլև գիտության ու մշակույթի բազում այլ ասպարեզներում։
Թերևս, չկա մշակույթի որևէ բնագավառ, ուր ուժերը փորձած չլինի Սյունեցին. բանաստեղծություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, երաժշտություն, քերականություն, գրչության արվեստ, մանկավարժության տեսություն։
Որքան հարուստ ու բազմաբնույթ է Սյունեցու գիտական և գեղարվեստական ժառանգությունը, նույնքան աղքատիկ են նրա անձին և գործին վերաբերող տեղեկությունները։
Այս հոդվածում մենք փորձել ենք մեր համեստ ներդրումն ունենալ այս երախտավոր հայի կենսագրությանը լույս սփռելու ազնիվ գործում։
|
ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ «ՍԵՐ» ՕԹՅԱԿԸՄասոնության ծագման մասին արևմտյան պատմագրությունում տարածված կարծիքի համաձայն`այն իբրև ուրույն ընկերակցություն պաշտոնապես սկզբնավորվել է Անգլիայում 1600 թ.1։
17-րդ դ. Անգլիան ապրում էր անհանգիստ ժամանակներ՝ քաղաքացիական կռիվներ և գահի տապալում, կաթոլիկև բողոքական եկեղեցիների պայքար, բարքերի կտրուկ անկում, ժողովրդի լայն խավերի անվերջ տառապանքներ, նոր ընկերային շերտավորումներ և այլն։
Տիրող իրավիճակի փոփոխման կարիք էրզգացվում ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական բնագավառում, այլև կյանքի հոգևոր, մշակութային և բարոյական ոլորտներում։
17-րդ դ. սկզբին ծնվում են համերաշխության և եղբայրական սեր տարածողփոքրիկ խմբակներ, իսկ ավելի ուշ՝ 1717 թ. հունիսի 24-ին Լոնդոնում գործող մասոնական չորս օթյակմիավորվելով կազմում են Անգլիայի Մեծ օթյակը2։
17-18-րդ դդ. Անգլիայի մասոնական օթյակներն զբաղված էին բարեգործական, բարոյական,փիլիսոփայական, հաճախ նաև գիտական հարցերով և գրեթե չէին հետքրքրվում քաղաքականությամբ։
Իսպանիայում, Բելգիայում, Իտալիայում, Ֆրանսիայում այդ խնդիրներից զատ օթյակներնզբաղվում էին նաև քաղաքացիական և հանրային հարցերով՝ դրանց տալով քաղաքական երանգ։
Մասոնության գործելակերպի այդ տարբերությունն ակնհայտ էր հատկապես Ֆրանսիայի «ՄեծԱրևելք» օթյակում, որը հետապնդում էր ազգային-քաղաքական խնդիրներ։
Որքան էլ մասոնությունըպաշտոնապես ազատ լիներ որևէ քաղաքական գունավորումից, Ֆրանսիայում այն հաճախ կրում էրհանրապետական բնույթ։
Ֆրանսիական մասոնությունն ու նրա կենտրոնական օթյակ «Մեծ Արևելքը»ժխտում էին նորագույն ժամանակներում կղերականների դերը ժողովրդական առաջադիմության մեջու հռչակում ազատության, հավասարության և եղբայրության գաղափարը, որը 18-րդ դ. ֆրանսիականհեղափոխության կարգախոսն էր։
Այս կարգախոսի գաղափարական ազդեցության տակ եվրոպականմի շարք երկրներում 1848-1852 թթ. տեղի ունեցան հեղափոխական, ազգային և ազատագրականշարժումներ, որոնք խոր հետք թողեցին արևմտահայ ազատաբաղձ մի խումբ առաջադեմ մտավորականների վրա։
Նրանցից Ստեփան Ոսկանյանը 1848 թ. փետրվարին ֆրանսիական ուսանող հեղափոխականների շարքում առաջիններից մեկը մտավ Թյուիլրի պալատ3։
1850-1860-ական թթ. արևմտահայ առաջադիմական գործիչներից ոմանք հայացքը հառել էինեվրոպական առաջատար երկրներին և երազում էին դրանց օգնությամբ հասնել արևմտահայությանազատագրությանը, սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային առաջընթացին։
1860-ական թթ. սկզբին ազգային միասնական պետություն ստեղծելու գաղափարն իրականություն էր դարձել Դանուբյան իշխանություններում, տեղի էր ունեցել Իտալիայի և Գերմանիայի քաղաքական միավորումը։
Ազգային ինքնուրույնություն ու անկախություն ձեռք բերելու համար պայքարումէին լեհերը և հույները։
Այս ամենը տեղի էր ունենում նաև եվրոպական մասոնների ամենակտիվ մասնակցության շնորհիվ։
Եվրոպական մամուլը շարունակ գրում էր իտալական ազատագրական պայքարի ղեկավարներ մասոններ Ջ. Գարիբալդիի, Կ. Կավուրի, Ջ. Մացցինիի գործունեության մասին4։
Նրանք մասոնական համերաշխության շնորհիվ համախմբել էին անջատ-անջատ գործող գաղտնիխմբակներն ու կազմակերպություններն ազգային դրոշի տակ։
Հայ մտավորականներին և հատկապեսհայ մասոններին, հայտնի էր, որ Գարիբալդին ազատագրական պայքար սկսելուց առաջ հայտարարելէր. «Նախ միություն և համերաշխություն և հետո միայն ազատություն»։
Արևմտահայ հասարակական և քաղաքական մի խումբ գործիչներ, հրապարակախոսներ ումտավորականներ քաջատեղյակ էին Եվրոպայում կատարվող քաղաքական անցուդարձին և դրանցումմասոնության մասնակցությանը։
Նրանցից ոմանք եվրոպական տարբեր երկրներում ուսանում կամ ապրում էին, մոտիկից գիտեին մասոնությունը և նույնիսկ դարձել էին մասոնական օթյակների անդամ։
Այսպես՝ Ստեփան Ոսկանյանը դարձել էր իտալական «Liberta» օթյակի անդամ, Սերոբվէ ԱզնավուրըԼոնդոնի «Յորդան» օթյակի անդամ էր, Սրապիոն Հեքիմյանը և Միքայել Ալիշանը՝ «Oriental»-ի, Հարություն Սվաճյանը և Սերոբվէ Թագվորյանը՝ «GrandOrient»-ի։
Մատթեոս Մամուրյանը, Գրիգոր Չիլինկիրյանը և Մեսրոպ Նուպարյանը Զմյուռնիայում հիմնադրված «Տիգրան» անգլո-հայկական օթյակի անդամ էին։
Պոլսահայ մի շարք գործիչներ անդամագրվել էին ֆրանսիական «Լը Յունիոն դը Օրիենտ»օթյակին1։
Այս գործիչները պատկանում էին «Տիեզերական եղբայրություն» կարգին և կապված էինգաղտնապահության երդումով։
Սա վկայում է այն մասին, որ Օսմանյան կայսրությունում գործողգրաքննության պայմաններում չէին կարող բացահայտ հանդես գալ մասոնական գաղափարներով կամդրանց քարոզչությամբ։
Այնուհանդերձ, 1860-ական թթ. արևմտահայ հասարակական կյանքի մեջառկա էին ոչ միայն զուտ ազգային գաղափարախոսական հայացքներ, այլև մասոնական համամարդկային բարոյականության փիլիսոփայական դրսևորումներ։
1860 թ. սկսած Պոլսի և Զմյուռնիայի հայերն ակտիվորեն հետաքրքրվում էին մասոնականսկզբունքներով։
Թուրքիայում ապրող ոչ մի ազգային փոքրամասնություն, բացի հույներից և հայերից,հետամուտ չէին մայրենի լեզվով օթյակ հիմնելու գործին։
Արևմտահայությունն այդ թվականներինմշակութային և կրթական վերածնունդ էր ապրում, ուներ առևտրական կապեր Փոքր Ասիայի ևԵվրոպայի հետ, ինչը նպաստեց հայկական մասոնական օթյակներ հիմնելուն։
Ապրելով թուրքականլծի տակ՝ հայերը շարունակում էին իրենց հասարակական-քաղաքական գործունեությունը։
Արևմտահայությունը գաղափար ուներ մասոնության մասին, իսկ հայ առաջադեմ գործիչների համար ազատքարտաշների եղբայրական միությունը միջոց էր գործունեության ձևեր մշակելու համար։
Պոլսահայմասոնությունը մի ամբողջ քառորդ դար աշխատեց հղկել և մեղմացնել հայ հանրային բարքերը, ամրապընդել մարդկային և ազգային բարի զգացմունքները և համերաշխությունը, տարածել համբերատարության գաղափարը։
Նրանք փորձում էին հետևել մասոնության հռչակած երեք հիմնական սկզբունքներին՝ ազատության, հավասարության, եղբայրության։
Ըստ արևմտահայ օթյակների այդ սկզբունքների կենսագործման համար պիտի առաջընթացի շնորհիվ հասնել կրթության, գիտության, արվեստների և առհասարակ արևմտահայ հասարակության զարգացմանը։
Հայ առաջադեմ գործիչներից շատերը վաղուց մասոններ էին, համակրում էին եվրոպական հեղափոխական, ազգային ազատագրականշարժումների գաղափարախոսությանը և ձգտում էին գնալ ֆրանսիական լուսավորիչների շավիղով։
Արևմտահայ առաջադեմ մտավորականությունը, հետևելով ամերիկյան լուսավորիչ և մեծ մասոնԲենջամին Ֆրանկլինի պատգամին՝ «Մասոնի պարտականությունն է կռվել բռնության դեմ», ձգտումէին հակադրվել բռնապետական դրսևորումներին և հասնել հոգևոր ազատության։
Նպատակի միասնությունը ենթադրում էր նաև գործունեության միասնություն։
Այդ նպատակով արևմտահայ իրականության մեջ հիմնվեցին մասոնական օթյակներ, որոնք պետք է մի շարք խնդիրներ լուծեին։
1860-ական թթ. իրարից անջատ գործող հայ մասոն գործիչները հասկանում էին, որ նախ և առաջպետք է միավորվել, կազմել հայկական մի օթյակ և այդ եղբայրական կազմակերպության միջոցովամրացնել ու տարածել ազգային միությունը, կապել այն Տիեզերական մասոնության հետ՝ տալով մեծուժ և մշտական բարոյական սնունդ ազգի առաջադիմության համար։
Օթյակի հիմնադիրների առջևխնդիր էր դրված. եվրոպական որ երկրի Մեծ օթյակի հովանավորությունն ընդունել՝ Անգլիայի՞, թե՞Ֆրանսիայի։
Այս հարցը կարևոր էր այնքանով, որ հայկական օթյակն Օսմանյան կայսրությունում չէրկարող գործել առանց այս երկրներից որևէ մեկի Մեծ օթյակի հովանավորության։
Այդ էր պատճառը,որ Թուրքիայում ստեղծված զուտ հայկական օթյակները գործում էին Անգլիայի Մեծ Օթյակի և Ֆրանսիայի «Մեծ Արևելքի» հովանու ներքո։
Հայկական առաջին մասոնական օթյակը՝ «Տիգրան N1014» հիմնվել է Զմյուռնիայում 1864 թ.ապրիլի 29-ին՝ Անգլիայի Մայր օթյակի հովանու ներքո։
Այն գործել է մինչև 1894 թ. հունիսի 6-ը։
Օթյակի աշխատանքները կատարվում էին սկզբում անգլերեն, քանի որ անգլիացիները մեծամասնությունէին կազմում։
Երբ օթյակում հայերի թիվը մեծացավ, այն սկսեց գործել որպես հայկական օթյակ։
Այսօթյակի երևելի անդամներից էին Մատթեոս Մամուրյանը, Մեսրոպ Նուբարյանը և ուրիշներ2։
Զուտ հայկական օթյակի ստեղծման կապակցությամբ մի խումբ հայ մտավորականներ 1865 թ.կեսերից մինչև 1866 թ. մայիսը կազմակերպեցին բազմաթիվ հանդիպումներ ու քննարկումներ։
Օթյակի ստեղծման և հովանավորության հարցի քննարկումներն անցկացվում էին պոլսեցի ճարտարապետՍերոբվէ Ազնավուրի բնակարանում։
Սկզբնական շրջանում քննարկումների ժամանակ Ազնավուրը,Միքայել Ալիշանը կողմ էին, որ օթյակն ընդունի անգլիական հովանավորություն։
Նրանք դա հիմնավորում էին այն հանգամանքով, որ անգլիական օթյակի անդամ եղբայրներն ավելի համերաշխ են իրար1 Բերբերյան Ռ., Հայ մասոնները և «Սեր» օթյակը Պոլսոյ մեջ, Հայրենիք,1937 մարտ-հուլիս, էջ 82-83։
Իորդանյան Հ.,Իորդանյան Վ., Հայ մասոնության պատմությունից, Երևան, 2014, էջ 30, 50, 60։
2 «Կյանք և Արուեստ», Փարիզ,1935, էջ 73։
հետ, իսկ Անգլիան մեծ ազդեցություն ունի Օսմանյան կայսրության վրա։
Հետևաբար, հայկական օթյակը կայսրությունում կօգտվի լիակատար ազատությունից։
Այս պատճառաբանությունները չէին համոզում Հ. Սվաճյանին, Ա. Հեքիմյանին, Ա. Թագվորյանին և ուրիշների, ովքեր պնդում էին, թե ազգայինհեռանկարների տեսակետից պետք է ընդունել Ֆրանսիայի «Մեծ Արևելք» օթյակի հովանավորությունը։
Ըստ նրանց՝ Անգլիան միշտ եղել է Օսմանյան կայսրության պաշտպան ու այդ փաստը երբեք չիգործել կայսրության ոչ թուրք հպատակների օգտին։
Բացի այդ, Անգլիան մասոնական օթյակներիցվանել է բոլոր քաղաքական երևույթները, ուստի, ընդունելով անգլիական հովանավորությունը, հայօթյակը ևս պիտի հեռանար օթյակում քաղաքական գաղափարներ արտահայտելուց։
Երկար քննարկումներից հետո որոշվեց կապվել անգլիական և ֆրանսիական մասոնության հետ, քանզի նրանց կանոնադրությունների մեջ էական ոչ մի տարբերություն չկար։
1866 թ. մայիսի 7-ին (կիրակի) ժամը 7-ին Պոլսի Գուլէ Գաբու թաղամասի Եազըճի փողոցի թիվ21 տան վերնահարկում տեղի ունեցավ օթյակի հիմնադիր ժողովը։
Թեպետ նախատեսված էր ժողովիանցկացումը գաղտնի պահել, այնուամենայնիվ հիմնադիր անդամներին դա չհաջողվեց։
Շուտովօթյակի ստեղծման մասին լուր տպագրվեց պոլսահայ մամուլում։
Օթյակի բացման արարողությանը ներկա էին 18 երևելի հայեր, ովքեր մասոնական այլ օթյակների անդամ էին։
Հիմնադիրների թվում էին ճարտարապետ Սերաբվէ Ազնավուրը, ով տարիներ առաջմասոնության ուխտ էր ընդունել Անգլիայում, թատերագիր Սրապիոն Հեքիմյանը, «Մեղու» թերթիխմբագիր Հարություն Սվաճյանը, դերասան Էքշյանը, Միքայել Ալիշանը, տաղանդավոր հրապարակախոս Մատթեոս Մամուրյանը, Զեյթունի ապստամբության ժամանակ Փարիզի և Պոլսի հետ կապըպահպանող, ժողովրդավարություն տարածող Սերոբվէ Թագվորյանը և ուրիշներ։
Ներկաները ճիշտնշանակված ժամին սկսեցին ընդունել անգլիական, ֆրանսիական, իտալական մասոնական օթյակների նախագահներին ու անդամներին։
Օթյակի հիմնադիր անդամները հոգացել էին, որպեսզի Ս. Ազնավուրի բնակարանի վերնահարկը ձևավորվի մասոնական գործող օթյակի նման։
Վերնահարկի սրահըերկարաձև էր, որի արևելյան կողմում դրված էր մի սեղան։
Դա օթյակի ժամանակավոր վարպետի՝ Ս.Ազնավուրի տեղն էր։
Սեղանի վրա դրված էր Աստվածաշունչ, հարթաչափ, ուղղաչափ, անկյունակ,փոքրիկ մուրճ, ծեփիչ, որոնք մասոնական պիտույքներ էին1։
Ս. Ազնավուրի երկու կողմում նստած էինօտարազգի հյուրեր։
Նախագահի սեղանից քիչ հեռու ձախ կողմում գտնվում էր եղբայր հռետորի սեղանը, աջ կողմում՝ եղբայր ատենադպրի սեղանը։
Սրահում գտնվում էին նաև դռնապանն ու երկուհսկողները։
Ներկաներն իրենց վզին կրում էին կապույտ ժապավեն, որը խորհրդանշում էր ստեղծվողօթյակի առաջին աստիճանը կամ կապույտ մասոնությունը2։
Սրահի չորս անկյուններում կախված էինչորս խոյակ, որոնք ներկայացնում էին մասոնական չորս գլխավոր առաքելությունները՝ ժուժկալություն, խոհեմություն, անվեհերություն, արդարություն։
Նախագահող Ս. Ազնավուրը ֆրանսերենովբարձրաձայն հոտնկայս կարդաց «Մեծ Արևելք» օթյակի արտոնագիրն ու հաստատման վկայագիրը։
Այնուհետև «Ազատ Որմնադիրներ» օթյակի անդամների կողմից շնորհակալություն հայտնեց օտարազգի հյուրերին՝ ֆրանսիական, անգլիական, իտալական մասոնական օթյակների գերհարգելի վարպետներին։
Որոշվեց հայկական մասոնական օթյակն անվանակալել «Սեր»։
Օթյակին շնորհված արտոնագիրը Ֆրանսիայի Մեծ Արևելք օթյակի կողմից ստորագրել էին գերհարգելի վարպետ Սերոբվէ Ազնավուրը, առաջին հսկող Իսկենտերին, երկրորդ հսկող Գամալիկին։
Հայ մասոնական առաջին օթյակի հիմնադիր ժողովին ներկա էր Պոլսում անգլիական հյուպատոսը, ով հյուրերի անունից շնորհավորեց պոլսահայ օթյակի անդամներին հայերեն գործող առաջին՝«Սեր» օթյակի ստեղծման կապակցությամբ։
Ընկերության անդրանիկ ժողովին մասնակցում էր նաևֆրանսիական դեսպանատան քարտուղարը։
Նիստում խոսակցությունը սկզբում գնում էր անգլերեն ևֆրանսերեն լեզուներով, իսկ դեսպանների հեռանալուց հետո անցում կատարվեց հայերենին։
Օտարերկրացի եղբայրների հեռանալուց կատարվեց պաշտոնների բաշխում` ընտրություններիմիջոցով։
Դրված էր սպիտակ տուփ, որի մեջ եղբայրներից յուրաքանչյուրը գցում էր իր նախընտրածթեկնածուի անունը։
Ընտրությունների արդյունքում «Սեր» օթյակի վարպետ ընտրվեց Սերոբվէ Ազնավուրը։
Ընտրությունների ավարտից հետո օթյակի անդամները հրավիրվեցին տան ներքնահարկ` մասնակցելու կազմակերպված հյուրասիրությանը։
Հանդիսավոր ձևով նիստը փակվեց, այն պայմանով, որօթյակի անդամները հավաքվելու են ամիսը 2 անգամ` ամսվա առաջին և երրորդ կիրակիներին։
Հյուրասիրության ժամանակ հնչեցին կենացներ, որոնցից առաջինը վերաբերվում էր Տիեզերական եղբայրությանը, մնացածները` «Սեր» օթյակի գործունեության բարեհաջողությանը և հայոց ազգի բարօրությանը։
Վարպետն ու եղբայր-անդամներն այնուհետև անդրադարձան Պոլսի օթյակի հիմնադրմանպատճառներին, անհրաժեշտությանը։
Ըստ նրանց՝ հայ հասարակությունը խեղդվում է գարշահոտության մեջ և հենց օթյակը պիտի դառնար այն անձրևը, որը պիտի մաքրեր հայ հասարակությանը և1 Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., էջ 31։
ապահովի նրա հետագա զարգացումը։
«Սեր» օթյակի նշանաբանն էր «Միություն»։
Օթյակի սրահումկախված էր դրոշ, որի վրա ասեղնագործված էին «միություն, սեր, լուսավորություն, աշխատանք,ազատություն» բառերը1։
Օթյակի օրհներգը հայ անվանի բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի «Տո՛ւր ձեռքդ ինձ, եղբայրենք մենք» բանաստեղծությունն էր։
Առաջին անգամ այն հնչեց Պեշիկթաշլյանի եղբայր դառնալու օրը։
Նա «Սեր» օթյակի անդամ ձեռնադրվեց 1867 թ. մարտի 21-ին2։
Ըստ մասոնական հին ծեսերի՝ օթյակում օծվելը կատարվում էր հետևյալ կերպ. թեկնածուին օթյակ են բերում աչքերը փակ վիճակում,քանզի նա դեռ եղբայր չէ, ուստի, պիտի անտեղյակ մնա իրադարձություններից։
Նրան ուղեկցում ենօթյակի երկու եղբայր։
Ձեռնադրման վայր նրան բերում են աջ բազուկը մերկացված՝ ի նշան հավատարմության, ձախ կուրծքը կիսաբացված՝ ցույց տալու համար նրա անկեղծությունն ու սեռը, որովհետև, ըստ մասոնությունում այդ ժամանակ գործող կարգի, ոչ մի կին չէր կարող մտնել մասոնականուխտի մեջ։
Թեկնածուի ձախ սրունքն ևս մերկացվում է՝ ի նշան խոհեմության, հպատակության։
Համաձայն եղբայրական ծեսերի՝ թեկնածուն սրահում պետք է անցներ երեք խորհրդանշականճանապարհ։
Առաջինը խորհրդանշում էր նրա կյանքի սկզբնական շրջանը, երբ նա մտավոր և հոգեկան կուրության մեջ էր։
Երկրորդը՝ կյանքի ու բնության օրենքներն ուսանելու շրջանն էր, իսկ երրորդը՝հասունության, երբ մարդ պատրաստ է ըմբռնել մասոնության ոգին, մարդկային կյանքի խորհուրդը ևաշխատել հօգուտ մարդկային կատարելագործման ու երջանկության՝ ի փառս Տիեզերական եղբայրության։
Երդման արարողությունից հետո բացում էին թեկնածուի աչքերը, որպեսզի նա ստանա մասոնական լույսը։
Մյուս եղբայրները ձեռնադրվողին շրջապատում էին սրերով, բայց այդ սրերն ուղղված էինոչ թե նրա դեմ, այլ նրանց դեմ ովքեր կփորձեն վնասել վերջինիս։
Այժմ նոր ձեռնադրվողն իրենց համար օտար չէ, այլ եղբայր է։
«Սեր» օթյակի գերհարգելի վարպետը հայտարարում էր. «ՖրանսիականՄեծ Արևելք օթյակի կողմից ինձ լիազորված իրավունքով և ի փառս Տիեզերական եղբայրության ձեզճանաչում ենք որպես եղբայր։
Եվ այդ ամենից հետևություն, որ ձեզ աշխարհի բոլոր մասոն եղբայրները ճանաչում են իրենց եղբայր»։
Ըստ «Սեր» օթյակում սահմանված կարգի՝ Տիեզերական եղբայրության անդամ լինելու համարմարդիկ պիտի լինեին ազատ, որպեսզի պաշտպանեն ազատության սկզբունքները, որի վրա հիմնվածէ Ուխտը։
Մասոնը պիտի լիներ ողջամիտ, ուղղամիտ և բարոյական, որպեսզի օրինակ ծառայեր հասարակության համար։
Եղբայրը պիտի լիներ հասուն տարիքի, որպեսզի կարողանար սրտով և ողջամտությամբ գնահատել եղբայրությունը։
«Համերաշխության» և «միության» գաղափարները տարիներ շարունակ գործածվել են հայությանմեջ, սակայն երբևէ չեն թողել իրենց իրական հետքերը, առանց հույս ու հավատ ներշնչելու։
Եղբայրության, ազգային համերաշխության, համբերատարության գաղափարներն ընդունակ էին զարգանալ ժողովրդի մեջ, բայց ինչպես մյուս գաղափարներն ու զգացմունքները, այնպես էլ սրանք տևական ժամանակ արևմտահայության լայն խավերի շրջանում դուրս չէին գալիս իրենց վերացական ձևից։
Հայ մասոնների նպատակն էր Պոլսից մինչև մյուս գավառներ ստեղծել ցանց, որի աշխատանքների միջոցովկարելի կլիներ հասնել բարոյական նոր մթնոլորտի ստեղծմանը։
Պոլսահայ «Սեր» օթյակում 1860ական թթ․ գերակշռում էր բարոյագիտական ուսմունքը, այն իր մեջ ներառում էր օգնություն, գթություն, եղբայրություն, համերաշխություն, ինքնակատարելագործում, լուսավորություն հասկացությունները։
Դրանց վրա գերիշխում էր հետևյալ գաղափարը՝ լինել ազատ, այսինքն՝ լինել ազատ կանխակալկարծիքներից, աղանդներից, ստրկամտությունից։
«Սեր» օթյակն իր ստեղծման օրից 8-9 ամսվա ընթացքում իր մեջ համախմբում է ճանաչված ուերևելի մի խումբ պոլսահայերի։
Օթյակի անդամների թիվը սկզբնական շրջանում 40-ից չէր անցնում։
Նրանք «միության» գաղափարի շուրջ հավաքված մտավորականներ էին։
Օթյակի անդամների ընտրությունը կատարվում էր՝ ելնելով այն բանից, թե անդամագրվել ցանկացողները որքանով էին համապատասխանում բարոյականության նորմերին։
Օթյակի հին եղբայրները և նոր ձեռնադրվածները թեպետ հաճախ նույն դիրքորոշումը չունեին քաղաքական-ազգային շատ հարցերում, բայց, ըստ էության,«առաջադեմ», «լուսավորյալ» գաղափարների համակրողներ էին։
1868 թ. օթյակն ուներ 64 անդամ, իսկ 1869 թ. անդամների թիվը հասավ 80-ի3։
«Սեր» օթյակն իրգոյության շուրջ երեսուն տարվա ընթացքում ունեցել է ընդամենը 168 անդամ, որոնցից 162 հայ, 5թուրք, մեկ հնդիկ։
Անդամների մեծամասնությունը բնիկ պոլսահայեր էին, մյուսները մտավորականներայլ վայրերից (Կարին, Կեսարիա, Զմյուռնիա և այլն)։
Հետագայում նրանցից 35-ը հաստատվեցին Պոլսում։
Անդամների թվում բացի մտավորականներից կային վաճառականներ, դրամատերեր, հետո ավե1 Բերբերյան Ռ., էջ 84։
2 Նույն տեղում, էջ 123։
Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., էջ 32։
3 Բերբերյան Ռ., էջ 32։
լացան բազմաթիվ արհեստավորներ՝ ոսկերիչներ, ժամագործներ, 24 բժիշկ, 2 զինվորական, 4 փաստաբան, վարչական ասպարեզում գործող 21 պաշտոնյա, 1 ուսուցիչ, 1 դատավոր, 1 լրագրող և այլք։
«Սեր» օթյակի անդամների թվում էին պոլսահայ համայնքի ազգային, մշակույթային, ընկերային,քաղաքական կյանքում մեծ դեր ունեցող բազմաթիվ երևելի գործիչներ։
Նրանց էին Նահապետ Ռուսինյանը, Ներսես Պեյ Տատյանը, ովքեր Ազգային սահմանադրության նախապատրաստող խմբի անդամներ էին։
Մշակույթային կյանքի զարթոնքի շրջանի գործիչներ էին գրող Հովսեփ Շիշմանյանը (Ծերենցը), Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը, թատերագիր Սրապիոն Հեքիմյանը, իսկ հայկական հարցի լուծմանուղղության նշանակալի ջանքեր ներդրեցին Գաբրիել Նորատունկյանը, Հակոբիկ Նորատունկյանը,նկարիչ Ռոմանոս Սետեֆճյանը։
«Սեր» օթյակի անդամներն անկեղծորեն ձգտում էին բարելավել արևմտահայերի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական կացությունը, մշակութային և հոգևոր կյանքը։
1867 թ. հունիսի 24-ին «Սեր»օթյակի շարքերը համալրեց նշանավոր մեծահարուստ, Օսմանյան ռազմական ու ծովային նախարարությունների, պաշտոնական մատակարար Սիմոն Մաքսուտ բեյը1։
Նրանք, կտրված լինելով գավառից, լավագույնս չգիտեին ժողովրդի դրությունը, բավարարվումէին գրավոր բողոքագրերի բովանդակած աղոտ փաստերով կամ ականատեսների պատմածներով։
Արևմտահայ գավառը բառիս իսկական իմաստով խարխափում էր խավարի ու տգիտության մեջ,օգնություն չստանալով ո՛չ գաղթօջախներից և ո՛չ էլ արևելահայությունից2։
Այնուամենայնիվ,արևմտահայ մասոն գործիչներն ամեն ինչ անում էին ժողովրդին օգնելու համար՝ անգամ փրկությանհույսը գտնելով օտարների գաղափարախոսության մեջ։
«Սեր» օթյակի գործունեությունը պաշտոնապես դադարեց 1894 թ. սեպտեմբերի 17-ի ժողովիորոշմամբ։
Օթյակի արձանագրության մեջ ասվում էր, որ նախկին գերհարգելի վարպետ ՀարությունՆորատունկյանը, ներկայիս գերհարգելի վարպետ՝ Հարություն Մերհեմգալին, հռետոր Եուսուֆյանը,քարտուղար Հակոբ Ճելաշեն, Պոլսի Ղալաթա թաղամասի Լաթիֆ խանում հավաքվելով նկատեցին, որ«Պոլսոյ Հայութեան ընկերային կեանքը վրդովող դեպքերու հետեւանքով… անկախ պատճառներով»չորս տարի շարունակ հնարավոր չի եղել գործունեություն իրականացնել, ուստի, սույն հայտարարությամբ որոշվում էր «կանոնաւորապէս դադարեցնել աշխատանքներն այս Սէր օթյակին»։
3Մեր օրերում աշխարհի տարբեր երկրներում գործում են հայկական մասոնական օթյակներ։
Տարիներ առաջ հայ գործիչներն որոշեցին Հայաստանում ստեղծել Գերագույն օթյակ, որն իր մեջ պետք էկենտրոնացներ հայ մասոններին ու գործունեություն ծավալեր հայրենի հողի վրա։
Նրանց ջանքերովստեղծվեց Հայոց գերագույն օթյակը, որը ՀՀ արդարադատության նախարարության 2002 թ. մարտի5-ի որոշմամբ գրանցվել է որպես հասարակական կազմակերպություն։
Սկզբում այն կրում էր «Ազատև ընդունված քարտաշներ» անվանումը, իսկ 2002 թ. հունիսի 10-ին վերանվանվել է «Ազատ և ընդունված քարտաշների գերագույն օթյակ հայոց»։
Այս օթյակի ստեղծման կապակցությամբ համաձայնություն են տվել Կոլումբիա նահանգի (ԱՄՆ) Գերագույն օթյակը, Ֆրանսիայի ազգային Գերագույն օթյակը և Ռուսաստանի Գերագույն օթյակը։
Անահիտ ՍահակյանԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ «ՍԵՐ» ՕԹՅԱԿԸԲանալի բառեր՝ Ազատ քարտաշ, մասոնություն, օթյակ, մտավորականություն, Կոստանդնուպոլիս, Սեր օթյակ ։
| 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արևմտյան Հայաստանում հայ շատ քաղաքական և հասարակական գործիչներ քաջածանոթ էին մասոնական գաղափարախոսությանը։
Նրանցից ոմանք հանդիսանում էին եվրոպական երկրներում գործող մասոնական օթյակների անդամներ։
Մասոնական գաղափարները նրանք իրենց հետ բերեցին հայրենիք, որտեղ ձևավորեցին մի քանի օթյակներ։
Դրանց թվին է պատկանում «Սեր» մասոնական օթյակը, որը հիմնադրվել է 1866 թ. Կոստանդնուպոլսում։
|
Ագրարային խորհրդատվական ծառայությունները գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողներին գիտելիք և տեղեկատվություն են տրամադրում գյուղատնտեսական արտադրանքի կազմակերպման և կառավարման, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների ներդրման հետ կապված հարցերի շուրջ: Ավելին, այս ծառայությունները կրում են տարբեր կազմակերպական և իրավական ձևեր (պետական, մասնավոր, կոոպերատիվ-հասարակական կազմակերպություններ) 1: Գյուղատնտեսության ոլորտում վերջին տարիներին իրականացված տնտեսական բարեփոխումների շնորհիվ մեծացել է խորհրդատվության անհրաժեշտությունը: Արդյունքում, պետության և դոնոր կազմակերպությունների աջակցությամբ ձեռնարկված միջոցառումները նպաստեցին տարբեր խորհրդատվական ծառայությունների, այդ թվում ՝ մեծ թվով գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների, և, հետևաբար, խորհրդատվական շուկայավարման միջև հարաբերությունների հաստատմանը: Այս հոդվածում մենք խնդիր ենք դրել ուսումնասիրել խորհրդատվական շուկայավարողներին, մասնավորապես ՝ խորհրդատվական ծառայությունների գործունեության արդյունքները, խորհրդատվական շուկայի կայացմանը խոչընդոտող գործոնները, որոնք պետք է հիմնավորեն զարգացման հնարավորությունները: Ներկայումս ՀՀ-ում, բացի պետական խորհրդատվական ծառայություններից, ստեղծվել են մի շարք մասնավոր հասարակական կազմակերպություններ, որոնք ներկայացված են աղյուսակում `ըստ իրենց գործառույթների, կազմակերպական և իրավական կարգավիճակի: lev et al. Որպեսզի. Վ.Մ. Կոշելևա: Մ. Հրատարակված է KolosS, 2007, 271 էջ: Աղյուսակ 1. Հիմնական մատուցող կազմակերպությունների խորհրդատվական ծառայություններ է աջակցել տարածաշրջանային կենտրոններ 1 ընկերություն anvanumeKazmakerpairavakankargavichakeGortsaruytnereGyughatntesutyan (10 մարզերի, յուրաքանչյուրը) եւ kentronAgrobiznesi yevgyughi աջակցել գյուղատնտեսության զարգացմանը, մասնավորապես marzayingyughatntesutyan ծառայություն kentronnerHrashk aygiAroghj aygiArtagroAgroinputKanach arahetShenbaregortsakanPBEPBEHimnadram, himnadramimasnachyugherSPESPESPESPEHKHK- հիմնական կարիքները բացահայտում Սրա հիմնական պատճառն այն է, որ վերջիններս բացի խորհրդատվական ծառայություններ մատուցելուց, այլ ծառայություններ են մատուցում: Այսպիսով, Ագրոբիզնեսի և գյուղի զարգացման կենտրոնը, կախված տարածաշրջանի մասնագիտացումից, մատուցում է անասնաբուժական և անասնաբուժական ծառայություններ, վաճառում ներդրումներ և սարքավորումներ: Այսպիսով, արհեստական բեղմնավորում իրականացնելով, այն նաև տրամադրում է անհրաժեշտ խորհուրդներ այդ ոլորտում: Հատկանշական է, որ նման ծառայությունները մատուցվում են վճարովի հիմունքներով: Բացի պետական և մասնավոր ծառայություններից, ոլորտում խորհրդատվություն են տրամադրում անհատներ և հասարակական կազմակերպություններ: ՀԿ-ները հիմնականում գործում են դրամաշնորհային ծրագրերի միջոցով: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանում աստիճանաբար զարգանում է խորհրդատվական ծառայությունների շուկան, և ստեղծվում է կառույցների միջև մրցակցություն, ինչը ինքնին կհանգեցնի խորհրդատվության որակի բարելավմանը: Այնուամենայնիվ, այստեղ կա մեկ այլ խնդիր, որը բացասաբար է ազդում խորհրդատվության որակի վրա: Ոլորտը կարգավորող օրենք չկա, համաձայն որի `համապատասխան թույլտվություն ունեցող ֆիզիկական և իրավաբանական անձը խորհրդատվություն կտրամադրի: Շատ դեպքերում, ՀԿ-ները անորակ խորհրդատվություն են տրամադրում դրամաշնորհային ծրագրերի միջոցով, որի բացասական արդյունքը հանգեցնում է խորհրդի նկատմամբ վստահության նվազմանը, ինչպես, օրինակ, ընդհանուր խորհրդատվական ծառայությունների վարկանիշի իջեցմանը: Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ պետական-մասնավոր կազմակերպությունները գտնվում են անհավասար մրցակցային դաշտում: Պետական ծառայությունները հիմնականում մատուցում են անվճար խորհրդատվություններ ՝ կատարելով պետության կողմից ֆինանսավորվող բյուջեի ֆինանսավորումը, իսկ մասնավոր ծառայությունները ՝ վճարովի խորհրդատվությունների: Փաստորեն, նույն գործառույթների դեպքում դրանք անհավասար մրցակցային պայմաններում են: Այս առումով խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է առաջիկայում մշակել խորհրդատվական ծառայությունների պետական աջակցության մեխանիզմներ: Առաջատար երկրների փորձը, որտեղ օգտագործվում է պետական գնումների մրցույթի մեթոդը, կարող է հիմք հանդիսանալ հիմնավոր որոշումներ կայացնելու համար: Մրցույթի արդյունքում հայտարարվում է մրցույթ, գումարը տրամադրվում է այն կառույցին, որը կարող է ավելի արդյունավետ իրականացնել այդ ծրագիրը 1: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է ստեղծել մոնիտորինգի խումբ, որը ժամանակ առ ժամանակ կիրականացնի համակարգված մոնիտորինգ, կբացահայտի շեղումներ, որպեսզի հետագայում այդպիսի թերություններ չթույլատրվեն: Ներկայումս ՀՀ խորհրդատվական տեղեկատվական համակարգը գտնվում է բարեփոխումների փուլում: Ավելին, դասընթացներ կկազմակերպվեն ոչ միայն պետական, այլ նաև մասնավոր հասարակական կազմակերպությունների խորհրդատուների և մասնագետների համար 2: Համոզված ենք, որ նման միջոցառումները պետք է իրականացվեն պարբերաբար, համակարգված կերպով, ինչը կամրապնդի մասնավոր խորհրդատվական ծառայությունների կարողությունները: Միևնույն ժամանակ, այն պետք է կարգավորվի պետության կողմից և պետության ուշադրության կենտրոնում լինի, քանի որ գյուղատնտեսությամբ զբաղվողներից ոմանք օգտագործում են այդ կազմակերպությունների կողմից տրված խորհրդատվությունը: Այդ նպատակով տեղական և միջազգային փորձագետների կողմից նշված ծրագրի շրջանակներում կատարված ուսումնասիրությունները հանգեցին այն եզրակացության, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով խորհրդատվության և տեղեկատվության տրամադրման զարգացումը կապահովի մեծ պահանջարկ և մատչելիություն խորհրդատվական ծառայությունների շուկայում: ԵՄ երկրներում կլիմայի փոփոխությանը արագ արձագանքելու միջոց են հեռախոսային և ինտերնետային խորհրդատվությունները և տեղեկատվությունը: Այս առումով շատ կարևոր է հզոր տեղեկատվական և խորհրդատվական շտեմարանների ստեղծումը, ինչը թույլ կտա արագ տեղեկատվություն տրամադրել մեծ թվով տնտեսվարող սուբյեկտների: Ընդհանուր առմամբ, ուսումնասիրելով խորհրդատվական ծառայությունների շուկան, պարզվեց, որ շուկայի զարգացումը խոչընդոտում են հետևյալ հիմնական գործոնները. Անկ. Իրավական դաշտի անկատարություն բաց Գնահատման համակարգի բացակայություն ցածր Մրցակցության ցածր մակարդակ ոլորտում ցածր ցածրածր մակարդակ Ֆերմերների եկամուտները ցածր Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով տեղեկատվության օգտագործման ցածր մակարդակ: Այդ կապակցությամբ, ուսումնասիրությունների արդյունքների հիման վրա, մենք առաջարկում ենք. 1. Մշակել և ընդունել «Գյուղատնտեսական խորհրդատվական ծառայությունների կարգավորման մասին» ՀՀ օրենքը, որը թույլ կտա կարգավորել բոլոր հարաբերությունները `կազմակերպչական, ֆինանսական, գործառական և այլն: Սույն օրենքի համաձայն, խորհրդատվությունը կտրամադրվի համապատասխան թույլտվություն ունեցող ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի կողմից: Կազմակերպել պետական գնումների մրցույթ, քանի որ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մի շարք մասնավոր կազմակերպություններ ավելի արդյունավետ են, քան որոշ ԳԱՄԿ-ներ: Խորհրդատուների վերապատրաստման դասընթացներ կազմակերպելիս ընտրեք շուկայի ուսումնասիրությանը կամ բիզնեսի կառավարմանն առնչվող թեմաներ, որոնք հետագայում հնարավորություն կտան վճարովի ծառայություններ մատուցել: Massանգվածային մեթոդները հատկապես արդյունավետ կլինեն եղանակային փոփոխություններին արագ արձագանքելիս: Իրա Փանոսյան Գյուղատնտեսական խորհրդատվական ծառայությունների շուկայական զարգացման մի քանի հարցեր. Հիմնաբառեր. Խորհրդատվական ծառայություններ, շուկա, գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողներ, մրցակցություն: ։
| Վերջին տարիներին ագրարային ոլորտում իրականացված տնտեսական բարեփոխումների հետևանքով խորհրդատվության անհրաժեշտությունն ավելի մեծացավ։
Դա հանգեցրեց նրան, որ պետության ու դոնոր կազմակերպությունների աջակցությամբ իրականացված միջոցառումները նպաստեցին բազմաբնույթ խորհրդատվական ծառայությունների և մեծաթիվ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների միջև հարաբերությունների ձևավորմանը, հետևաբար նաև խորհրդատվական շուկայի կայացմանը։
Հաշվի առնելով այս հանգամանքը` հոդվածում քննարկված են շուկայի տարրերի և խորհրդատվական ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների գործունեության արդյունքները, ներկայացված են դրանց առնչվող հարցերը և արդյունավետությանը խոչընդոտող գործոնները։
Ուսումնասիրությունների հիման վրա կատարվել են գիտագործնական առաջարկներ, որոնց կիրառումը կնպաստի խորհրդատվական ծառայությունների շուկայի զարգացմանը և մրցակցային միջավայրի բարելավմանը։
|
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԹՈՒ ԴՐԱԾ ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾԿԱԹՆԱԹԹՎԱՅԻՆ ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՄԲ ՕԺՏՎԱԾ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՈՐՈՇՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆՎերջին տարիներին ավանդական հակաբիոտիկների անբավարարությանպատճառով մեծացել է ուշադրությունը նոր հակամանրէային ներուժ ունեցողնյութերի նկատմամբ։
Այդպիսի նյութերի արտադրիչներ են պրոբիոտիկ մանրէները։
Կաթնաթթվային բակտերիաները (ԿԹԲ), բիֆիդոբակտերիաները, խմորասնկերը, աղիքային ցուպիկը և ստրեպտոկոկերը համարվում են իրականթերապևտիկ միջոցներ, որոնք կարող են ընտրողաբար վերահսկել մեր օրգանիզմ ներթափանցած ոչ ցանկալի մանրէների քանակը։
Պրոբիոտիկ բակտերիաների հակագոնիստական ակտիվությունը պայմանավորված է յուրահատուկազդեցությամբ օժտված հակաբակտերիական նյութերի՝ օրգանական թթուների, կարճ շղթա ունեցող ճարպաթթուների, ջրածնի պերօքսիդի արտադրությամբ [6]։
Այս նյութերի հետ մեկտեղ կաթնաթթվային բակտերիաները սինթեզում են նաև բակտերիացիններ [1, 4, 5]։
Բակտերիացինների սինթեզը շտամմենահատուկ առանձնահատկություն է։
Դրանք մարդու համար անվտանգ ենև պրոբիոտիկ բակտերիաների հետ մեկտեղ ներկայացնում են մեծ հետաքրքրություն հատկապես սննարդյունաբերության համար։
Բակտերացինները,սինթեզվելով ռիբոսոմներում, ենթարկվում են հետտրանսլյացիոն ձևափոխումների, որի հետևանքով մոլեկուլին կարող են միացվել ճարպաթթուներ,ածխաջրեր կամ այլ միացություններ։
Սովորաբար ունեն փոքր մոլեկուլայինզանգված՝ 2-6 կԴալտոն [8]։
Բակտերիացինների ազդեցության մեխանիզմըտարբեր է՝ քայքայում են բջջապատը, արգելակում են բջջապատի կենսասինթեզի կամ ածխաջրերի յուրացման ֆերմենտները։
Բաժանվում են 2 խմբի՝լանթիբիոտիկներ և որոնք իրենց կազմում ունեն յուրահատուկ ամինաթթուներ՝ լանթիոնին և β-մեթիլլանթիոնին ոչ լանթիբիոտիկներ [7, 9, 10]։
Ընդհանուր առմամբ պրոբիոտիկ մանրէները չեն կարող լիովին փոխարինել հակաբիոտիկներին։
Միևնույն ժամանակ այդ մանրէներն անփոխարինելիեն աղիքային միկրոբիոտան կարգավորելու համար [3]։
Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Հայաստանի տարբեր մարզերի թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացված ԿԹԲ-ի հակամանրէային ակ տիվությունը, դրանց վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաևայդ ակտիվությամբ օժտված նյութերի քիմիական բնույթը։
ՆՅՈՒԹԵՐ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐՀետազոտման օբյեկտներ են ծառայել Lactobacillus sp. 1.9, Leuconostocsp. 2.V և Leuconostoc sp.2.X ԿԹԲ շտամները, որոնք մեկուսացվել են Հայաստանի տարբեր շրջանների փոքր տնտեսությունների թթու դրած բանջարեղենի նմուշներից։
ԿԹԲ մաքուր կուլտուրաները մեկուսացվել են մեկ գաղութից,որոնք առաջացել էին թթու դրած նմուշների հաջորդական նոսրացումներիցանքից, հիդրոլիզացված կաթի սննդամիջավայրերում։
Բոլոր մեկուսացվածշտամները պահպանվել են -32 oC պայմանում, 20 % գլիցերինի առկայությամբ։
Անհրաժեշտության դեպքում շտամներն ակտիվացվել են 10 % յուղազրկված կաթում, որը պարունակել է 0.1 % պեպտոն, 0.1 % խմորասնկայինլուծամզվածք, pH 7.0։
Կուլտուրային հեղուկի օպտիկական խտությունը չափվել է սպեկտրալուսաչափական եղանակով (λ=595 նմ) (Thermo Scientific, GENESYS 10S UV-VIS,ԱՄՆ), սննդամիջավայրի pH-ի փոփոխությունը չափվել է պոտենցիաչափականմեթոդով «Knick 766» pH-չափիչով (Գերմանիա)։
Ուսումնասիրվող մանրէներիհակամանրէային ակտիվության կախվածությունը թափահարման ուժգնությունից (լուծելի թթվածնի քանակությունից) որոշվել է մանրէները աճեցնելով20-22 ժ ՄՌՇ (Ման, Ռագոզա, Շարփ) սննդամիջավայրում, 37°C ջերմաստիճանային պայմաններում, ակտիվ թափահարմամբ (80 պտույտ/րոպեում),առանց թափահարման և վազելինի շերտի տակ, ստորև բերված եղանակով։
Հակաբակտերիական ակտիվության ուսումնասիրություն։
Մեկուսացվածմաքուր կուլտուրաների հակաբակտերիական հատկությունների որոշումը կատարվել է ագարում դիֆուզիայի մեթոդով։
Որպես թեստ-օրգանիզմ օգտագործվել են միկրոօրգանիզմների տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ`WDCM-5233, Bacillus subtilis WT-A1։
ԿԹԲ-ները կուլտիվացվել են մինչև 48 ժև ուսումնասիրվել է հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված բաղադրիչների սինթեզը կախված աճեցման փուլից։
Այնուհետև Պետրիի թասերըպահվել են սենյակային ջերմաստիճանում 30 րոպե, ագարում դիֆուզիայինպատակով։
Թեստ-օրգանիզմի աճի համար օպտիմալ ջերմաստիճանայինպայմաններում 24 ժ աճեցնելուց հետո չափվել են աճի բացակայության գոտիները։
Ուսումնասիրվել է սննդամիջավայրի կազմի ազդեցությունը հակամանրէային ակտիվության վրա։
ԿԹԲ-ները աճեցվել են ՄՌՇ և 10% յուղազրկվածկաթում 24 ժամ 37°C ջերմաստիճանային պայմաններում, այնուհետև ուսումնասիրվել է հակաբակտերիական ակտիվությունը։
Նվազագույն արգելակիչխտությունը (ՆԱԽ) որոշվել է վերը նշված մեթոդով [2]։
Նմուշը նոսրացվել է 0.5, 1, 2, 2.5, 3, 3.5 և 4 անգամ մանրէազերծված ֆոսֆատային բուֆերով (20մՄ, pH 6.5)։
100 մկլ յուրաքանչյուր նոսրացումից կաթեցվել է Պետրիի թասերում ցանված թեստ-օրգանիզմի գազոնի վրա։
Բոլոր հետագա քայլերը նմանէին վերևում նշված հակաբակտերիական ակտիվության ուսումնասիրման մեթոդին։
ՆԱԽ է համարվել հետազոտվող կուլտուրային հեղուկի այն քանակությունը, որը առաջացրել էր առնվազն 2 մմ աճի բացակայության գոտի։
Հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերի արտազատվելուկամ բջջաթաղանթի հետ կապվածության ունակությունը ուսումնասիրվել է բջջազերծ կուլտուրային հեղուկում և բջջային լուծամզվածքում մնացորդայինակտիվության որոշման միջոցով։
Բջջային լուծամզվածքը ստացվել է ուլտրաձայնի ազդեցությամբ (40 րոպե, 20 կՀց ձայնի հաճախականություն և 300 Վտհզորություն) մշակելուց հետո (Labsonic 2000, B. Braun, Գերմանիա) կամ ապակե գնդիկներով թափահարելով 20 րոպե, 5000 պտույտ/րոպե։
pH-ի փոփոխության ազդեցությունը ԿԹԲ հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված բաղադրիչների վրա որոշվել է ՄՌՇ սննդամիջավայրում 24 ժ37°C ջերմաստիճանային պայմաններում ԿԹԲ շտամները աճեցնելով և հետագա pH-ի տիտրմամբ է մինչև 6.5 և/կամ 8 արժեքի NaOH-ի 10 Մ լուծույթով։
Հակաբակտերիական նյութի ջերմակայունությունը որոշվել է կուլտուրային հեղուկը 15 ր 40°C-ից մինչև 85°C տիրույթում ջրային բաղնիքում պահելով։
Հակաբակտերիական նյութերի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել էդիֆուզիայի եղանակով։
Շտամների կայունությունը ֆենոլի նկատմամբ ուսումնասիրվել է ցանքկատարելով 10% յուղազրկված կաթում, որը պարունակում էր 0.1, 0.3, 0.5 և0.7 % տիտրված ֆենոլ։
Վերջինիս 1 Մ Տրիս HCl-ի լուծույթով (pH 8) տիտրվելէ մինչև pH 7։
Հակաբիոտիկների նկատմամբ շտամների կայունությունը ուսումնասիրվելէ սկավառակ-դիֆուզիայի մեթոդով. օգտագործվել են դոկսացիկլինի (30 մկգ),գենտամիցինի (10 մկգ), ցիպրոֆլոկսացինի (5 մկգ), կանամիցինի (30 մկգ), բացիտրացինի (4 մկգ), լևոմիցետինի (30 մկգ), բենզիլպենիցիլինի (10 մկգ), ցեֆազոլինի (30 մկգ), ամոկսացիկլինի (20/10 մկգ), ամպիցիլինի (10 մկգ), մոկսիֆլոկսացինի (5 մկգ), ֆուրազոլիդոնի (50 մկգ) սկավառակները։
Հակաբակտերիական նյութի քիմիական բնույթի պարզաբանումը իրականացվել է ԿԹԲ շտամները աճեցնելով 10 % յուղազրկված կաթի կամ ՄՌՇ սննդամիջավայրի մեջ 24ժ 37°C ջերմաստիճանում։
Այնուհետև 100 մկլ կուլտուրային հեղուկին ավելացվել է 2 մկլ 1 մգ/մլ պրոտեինազ K (BioUltra, 30 միավոր/մգ Sigma-Aldrich, USA)։
Հակաբակտերիական նյութի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել է վերը նշված եղանակով։
Ստացված արդյունքները երեք անկախ փորձերի միջինացված տվյալներն են։
ԱՐԴՅՈՒՆՔԵՐ ԵՎ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄ Առավելագույն հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված ԿԹԲ-իհայտնաբերման նպատակով ԵՊՀ մանրէաբանության, բուսերի և մանրէներիկենսատեխնոլոգիայի ամբիոնում պահպանող բոլոր 28 շտամները ուսումնասիրվել են ըստ դրանց հակագոնիստական ակտիվության դրսևորման։
ՄՌՇսննդամիջավայրում աճեցնելիս ԿԹԲ դրսևորում էին ավելի բարձր հակագոնիստական ակտիվություն, քան կաթում։
Բոլոր ուսումնասիրված շտամներըչէին դրսևորում հակամանրէային ակտիվություն Candida guilliermondii HM-12նկատմամբ։
Բոլոր շտամների առավելագույն հակամանրէային ակտիվությունըդիտվում է 18 ժամ աճեցնելուց հետո (նկար 1)։
օպտիկականխտությունաճի ճնշմանգոտիներՆկար 1. ԿԹԲ-ների աճի, թթվառաջացման և հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ժամանակիցԱռավելագույն հակաբակտերիական ակտիվության դրսևորման վրաթթվածնի ազդեցության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ շտամների հակաբակտերիական ակտիվության դրսևորումը կախված չէ թթվածնի առկայությունից, բացառությամբ Leuconostoc sp. 2.X-ի, որի հակաբակտերիական ակտիվությունը ճնշվում է անաերոբ պայմաններում աճեցնելիս (աղյուսակ 1)։
Լուծելի թթվածնի քանակության ազդեցությունը հակամանրէային նյութի առաջացման վրաԱղյուսակ 1 ՇտամներՆմուշԹափահարմամբԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիներ (Ø մմ)Առանց թափահարմանԱնաերոբՆվազագույն արգելակման խտության պարզաբանման փորձերը ցույց ենտվել, որ կուլտուրային կախույթի 4 անգամյա նոսրացումը համապատասխանում է Leuconostoc sp. 2.V շտամի ՆԱԽ-յանը S. aureus և M. luteus բակտերիաների նկատմամբ, իսկ E. coli-ի աճը չի արգելակվում, նույնիսկ ¼ նոսրացնելիս։
Նմանատիպ տվյալներ ստացվել են Lactobacillus sp. 1.9 շտամի համար։
Leuconostoc sp. 2.X շտամի կուլտուրային հեղուկը ինքնին կազմում է ՆԱԽ, քանի որ նույնիսկ ¼ նոսրացնելիս, այն կորցնում է հակագոնիստական ակտիվությունը։
Հակաբակտերիական նյութի արտազատվելու ունակության ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ ուսումնասիրված ԿԹԲ-ի հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերը արտաբջջային են (աղյուսակ 2)։
Աղյուսակ 2.Հակաբակտերիական նյութի արտազատվելու ունակությունըՇտամներԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)ՆմուշներՄՌՇՎերնստվածքՆստվածքՈՒՁՈՒՁ վերնստվածքՈՒՁ նստվածքՎերնստվածքում ակտիվության մասնակի նվազումը կարելի է բացատրելկենտրոնախուսման ընթացքում ջերմաստիճանի բարձրացմամբ։
Նմանատիպփորձեր կատարվել են նաև Ա. Բաբայանի և համահեղինակների կողմից [2]։
Իտարբերություն մեր ստացված տվյալների, L. rhamnosus INA-5.1, INA-201021.1 և L. delbrueckii subsp. bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամների հակաբակտերիական ակտիվությունը կապված է մանրէների բջջապատի հետ [2]։
Քանի որ ԿԹԲ-ների հակաբակտերիական ակտիվությունը կարող է պայմանավորված լինել առաջնային նյութափոխանակության արգասիքներից մեկի՝ կաթնաթթվի հետ, հետազոտվել է ԿԹԲ-ների հակաբակտերիական ակտիվությունը pH-ը 6.5 և 8-ում։
Դա համապատասխանում է աղիներում առկապայմաններին։
Ընդհանրացված տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 3-ում։
Աղյուսակում բերված տվյալները վկայում են, որ թույլ հիմնային pH-ի պայմաններում շտամները մասնակիորեն պահպանում են իրենց հակաբակտերիականակտիվությունը։
Ստացված տվյալները վկայում են այն մասին, որ ԿԹԲ շտամների հակաբակտերիական հատկությունը պայմանավորված չէ կաթնաթթվով։
Աղյուսակ 3.ԿԹԲ հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը pH-իցՇտամԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)ՆմուշԿաթԿաթ H 6.5Կաթ pH 8ՄՌՇՄՌՇ pH6.5ՄՌՇ pH 8Հակաբակտերիական նյութի ջերմակայունության ուսումնասիրությունըցույց է տվել, որ Leuconostoc sp. 2.X և Leuconostoc sp. 2.V շտամները պահպանում է հակաբակտերիական ակտիվությունը 55°C-ում E. coli VKPM M17-ինկատմամբ, իսկ Lactobacillus sp. 1.9 շտամը` 60°C-ում 15 րոպե մշակելիս։
Մինչ դեռ S. aureus 5233-ի դեմ` Leuconostoc sp. 2.X-ը դրսևորում է ակտիվության կեսը 55°C-ով մշակելիս, Leuconostoc sp. 2.V` 65°C, իսկ Lactobacillus sp.1.9՝ 70°C-ով մշակելիս։
Անհրաժեշտ է նշել, որ ուսումնասիրված շտամներիցմիայն Lactobacillus sp. 1.9 շտամը պահպանում է իր ակտիվությունը 90°C-ովմշակելիս M. luteus WT-ի դեմ։
Հետագա ջերմաստիճանի բարձրացումը հանգեցնում է բաղադրամասերի ակտիվության կորստի (նկար 2)։
յ յ ն ա թ ւ ո ա կ ա ց ա բ ի ճ Ա մ մ ի տ ո գ Ջերմաստիճան, ˚CՆկար 2. Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանիցՀետաքրքիր է նշել, որ հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից ուսումնասիրելիս, կարևոր է թեստ-օրգանիզմի ճիշտընտրությունը։
Բաբայանը և համահեղինակները նշում են, որ L. rhamnosusINA-5.1, INA-2010-21.1 և L. delbrueckii subsp. bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամ ների հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերը զգայուն են ջերմաստիճանի փոփոխության և կայուն են pH-ի փոփոխության նկատմամբ [2]։
Ֆենոլ և հակաբիոտիկ կայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել,որ Leuconostoc 2.X և Leuconostoc sp. 2.V կայուն են ֆենոլի 0.3% նկատմամբ։
Նշված շտամները կայուն են կանամիցին, բացիտրացին և մոկսիֆլոկսացինհակաբիոտիկների նկատմամբ։
Leuconostoc sp. 2.X և Lactobacillus sp. 1.9 կայուն են նաև գենտամիցինի և ֆուրազոլինի նկատմամբ։
Առավել կայուն շտամըLeuconostoc sp. 2.X է, որը կայուն է ցեֆազոլինի և ամպիցիլինի նկատմամբ(աղյուսակ 4)։
Աղյուսակ 4․ Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբիոտիկ կայունությունըՀակաբիոտիկներՇտամների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)դոկսացիկլինգենտամիցինցիպրոֆլոկսացինկանամիցինբացիտրացինլևոմիցետինբենզիլպենիցիլինցեֆազոլինամոկսացիկլինամպիցիլինմոկսիֆլոկսացինֆուրազոլիդոնՀակաբակտերիական նյութի բնույթի պարզաբանումը ցույց տվեց, որպրոտեինազ K ավելացնելուց հետո հակաբակտերիական ակտիվությունը մասամբ պահպանվում է բոլոր շտամների մոտ։
Ստացված տվյալները վկայում ենայն մասին, որ ուսումնասիրված ԿԹԲ-ների մոտ հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութն ունի ոչ միայն սպիտակուցային բնույթ (նկար 3)։
Նկար 3. Կաթնաթթվային բակտերիաների մնացորդային հակաբակտերիական ակտիվությունը պրոտեինազ K-ով մշակելուց հետոԱյսպիսով՝ բոլոր ուսումնասիրված շտամները հեռանկարային են և կարողեն օգտագործվել ոչ միայն սննդարդյունաբերությունում՝ որպես մերանայինկուլտուրաներ, այլ նաև որպես պրոբիոտիկներ։
Գրականությունisolated from Algerian traditional fermented milk/ “Raib”. Afr. J. Biotechnol. 2008, 7։
2908of RA Electronic Journal of natural sciences. 2013, 2(21)։
38-43. 3. Bezkorovainy A. Probiotics։
determinants of survival and growth in the gut/ Am. J. Clin.Nutr. 2001, 73։
3995-4055.lacticin 481 group is coming of age /FEMS Microbiol Rev. 2007, 31։
134–167.bacteria/ Biochimie . 2002,84։
577–592.6. Kleerebezemab M., Hols P., Hugenholtz J. Lactic acid bacteria as a cell factory։
Microbial. Technol., . 2000, 26։
840-848.7. Moll, G. N., W. N. Konings, Driessen A. J. M. Bacteriocins։
Mechanism of membraneinsertion and pore formation /Antonie van Leeuwenhoek, 1999, 76։
185–198.pozitive bacteria/ Int. Microbiol, 4։
13-19.9. Papagianni M., 2003. Ribosomally synthesized peptides and antimicrobial properties։
biosynthesis, structure, function, andapplications/ Biotechnol. Adv.2001, 21։
465–499.10. Willey I. M., Van der Dank W. A. Lantibiotics։
peptides of diverse structure and fuction/Annu. Rew. Microbiol. 2007, 61։
477-501. Վերդյան Ա., Բազուկյան Ի., Թռչունյան Ա.ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԹՈՒ ԴՐԱԾ ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ԿԱԹՆԱԹԹՎԱՅԻՆԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՄԲ ՕԺՏՎԱԾ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՈՐՈՇ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ԿԹԲ, հակամանրէային ակտիվություն, ֆենոլկայունություն, բաղադրիչների բնույթԱմփոփում։
| Թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացվել են հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված 3 կաթնաթթվային բակտերիաներ։
Շտամների հակամանրէային ակտիվությունը դիտվում է 18 ժամ աճեցումից հետո ՄՌՇ սննդամիջավայրում։
Նվազագույն արգելակող ակտիվություն է դիտվել 1։
4 նոսրացման դեպքում։
Հակաբակտերիական նյութերը ջերմակայուն են, սակայն զգայուն են pH-ի փոփոխությանը։
Պարզաբանվել է, որ հակաբակտերիական ակտիվությունը պայմանավորված է ոչ միայն սպիտակուցային բնույթի նյութերով։
Lactobacillus sp. 1.9 և Leuconostoc sp. 2.V շտամները կայուն են 0.3% ֆենոլի, իսկ Leuconostoc sp. 2.X՝ տարբեր հակաբիոտիկների նկատմամբ։
|
Ներածություն։
Ինչպես հայտնի է, եթե ֆիզիկական խնդրում առկա է համաչափություն, ապա շատ դեպքերում խնդրի լուծման համար այդ համաչափությունից օգտվելը անհրաժեշտություն է, և հակառակ պարագայում խնդիրըգործնականում հնարավոր չէ լուծել։
Համաչափության նկատումն ու կիրառումնունեն ոչ միայն գործնական, այլև իմացական և գեղագիտական կարևոր նշանակություն։
Ֆիզիկայի դասընթացի տարբեր խնդրագրքերում և առաջադրանքներիժողովածուներում սակայն հանդիպում ենք բազմաթիվ խնդիրների, որոնցումֆիզիկական օբյեկտի կամ պրոցեսի ընթացքի համաչափությունը թերի է կամմասամբ խախտված։
Առանց համաչափության նկատառումների այդպիսիխնդիրների լուծման ուղիղ ստանդարտ մոտեցումները բախվում են լուրջ մաթեմատիկական դժվարությունների։
Նման խնդիրները լուծելու համար սովորաբար ինչ-որ ձևով անհրաժեշտ է լրացնել ու վերականգնել «կորսված» համաչափությունը։
Որպես նորույթ սույն աշխատանքում փորձել ենք համակարգել ևմեթոդական ցուցումների ու օրինակ-խնդիրների վերլուծմամբ պարզաբանելհամաչափության վերականգնման որոշ կարևոր հիմնական մոտեցումները։
Կարծում ենք՝ տեղեկատվական այս հեղեղի պայմաններում խիստ արդիականէ տեղեկույթի, այս պարագայում խնդիրների և դրանց լուծումների դասակարգումն ու համակարգումը։
Բացի այդ, համաչափի և գեղեցիկի ընկալումը, որոնումը, վեր հանումն ու կիրառումը անգնահատելի դեր ունեն անձի մտածողության և արժեհամակարգի ձևավորման մեջ։
Անցնենք համաչափության վերականգնման որոշ տարատեսակների ներկայացմանը.1. Այս մոտեցման էությունն այն է, որ մտովի վերականգնում են խնդրումդիտարկվող օբյեկտի խախտված համաչափությունը, և որպեսզի խնդրի պայմանները չփոխվեն, մտցնում են այնպիսի լրացուցիչ օբյեկտ, որը համաչափօբյեկտի հետ լրիվ համարժեք լինի սկզբնական օբյեկտին։
Նման փոխարինումիցհետո, օգտվելով վերադրման սկզբունքից, խնդիրը հեշտությամբ լուծվում է, եթեհամաչափ ու լրացուցիչ օբյեկտի համար լուծումները հայտնի են [1]։
Հարկ է նշել,որ քննարկվող խնդիրներում նշված լրացուցիչ օբյեկտը նույնպես լինում էհամաչափ։
Դիտարկենք մի խնդիր.Խնդիր 1. R շառավղով համասեռ բարակ սկավառակից նկար 1 - ում պատկերված ձևով կտրված էքառակուսի։
Որոշել նման կտրվածքով սկավառակիզանգվածի կենտրոնը [2]։
նկ. 1Լուծում 1։
Կտրվածքի բացակայության դեպքումհամասեռ սկավառակը համաչափ մարմին է, և նրազանգվածի կենտրոնը գտնվում է O երկրաչափականկենտրոնում։
Քառակուսաձև կտրվածքը մտովի լրացնելով՝ մենք ստանում ենք լրիվ սկավառակ` վերականգնելով մարմնի համաչափությունը։
Սկզբնական մարմնինհամարժեք մարմին ստանալու համար կտրվածքի տեղում դիտարկում ենք լրացուցիչ բացասական զանգվածով մարմին։
Այսպիսով, սկզբնական ոչ համաչափ մարմինը փոխարինեցինք իրեն համարժեք երկու համաչափ մարմիններով, որոնցզանգվածների կենտրոնները հայտնի են (նկ. 2)։
Համաչափության նկատառումներից ակնհայտ է, որ դրանց զանգվածների C կենտրոնը գտնվում է սկավառակի և քառակուսաձև կտրվածքի կենտրոնները միացնող ուղիղի վրա։
C կետիհեռավորությունը սկավառակի O կենտրոնից նշանակենք x - ով, հոծ սկավա0m - ով, իսկ լրացուցիչ մասինը` m - ով։
Այժմ արդեն որոնելիռակի զանգվածը`x հեռավորությունը կարելի է որոշել՝ օգտվելով մոմենտների կանոնից`նկ. 2։
Հաշվի առնելով, որ, որտեղ - ն բարակ համասեռ սկավառակի միավոր մակերեսի զանգվածն է, այդ հավասարությունիցգտնում ենք. և։
2. Նկարագրենք նմանօրինակ խնդիրների լուծման հնարավոր երկրորդմոտեցումը։
Այս դեպքում էլ դիտարկվող ոչ համաչափ օբյեկտից մտովի հեռացվում է նրա մի մասը, որը համաչափ է դասավորված օբյեկտի համաչափությունըխախտող բացակայող մասին։
Արդյունքում ստանում ենք երկու համաչափմարմիններ և օգտվելով վերադրման սկզբունքից՝ լուծում ենք խնդիրը։
Վերջինսհնարավոր է, եթե մի մասի հեռացման արդյունքում ստացված համաչափ մարմնի և այդ մասի լուծումները հայտնի են։
Նկարագրված այս եղանակում, ի տարբերություն նախորդի, մարմինը ներկայացվում է որպես նրա մասերի համակարգ և չի ներմուծվում լրացուցիչ մարմին։
Այս մոտեցման ընկալումը սովորողներից պահանջում է ավելի քիչ վերացական մտածողություն, սակայն նախորդիհամեմատ այն ունի ավելի նեղ կիրառելիության սահմաններ։
Բանն այն է, որառաջին դեպքում «վերականգնված» մարմինն ունի ավելի բարձր համաչափության աստիճան, քան մի մասի հեռացման արդյունքում ստացված մարմինը։
Ներկայացնենք խնդիր 1 - ի լուծումը երկրորդ մոտեցմամբ։
Լուծում 2։
Սկավառակից մտովի առանձնացնենք նրա O կենտրոնինկատմամբ բացակայող մասին համաչափորեն դասավորված m զանգվածովքառակուսաձև կտորը (նկ. 3)։
Առանց այդ մասի` երկու համաչափ կտրվածքներունեցող սկավառակն արդեն O կենտրոնով անցնող ուղղաձիգ ուղիղի նկատմամբ համաչափ է, և ակնհայտ է, որ նրա զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O կետում։
Այսպիսով, սկզբնական ոչհամաչափ մարմինը փոխարինեցինք իրեն համարժեքերկու համաչափ մարմիններով, որոնց զանգվածներիկենտրոնները հայտնի են (նկ. 3)։
Սկզբնական մեկ կտրվածքով սկավառակի զանգվածը նշանակելով m - ով,մոմենտների կանոնից ստանում ենքև հաշվի առնելով, որ, կրկին գտնում ենք.նկ. 3 և։
3. Որպես համաչափության վերականգնման եղանակի երրորդ տարատեսակ՝ կարող ենք դիտարկել բոլոր այն խնդիրները, որտեղ ֆիզիկականօբյեկտի կամ մարմնի ընդհանուր շարժման մի մասի սիմետրիկ ձևափոխությանարդյունքում վերականգնվում է ամբողջի համաչափությունը, իսկ որոնելի ֆիզիկական մեծությունը դրանից չի փոխվում։
Արդյունքում ի սկզբանե անհամաչափդրվածքով խնդիրը ձեռք է բերում համաչափություն և հեշտությամբ լուծվում է։
Բերենք մեկ օրինակ.Խնդիր 2. Մարմինը նետել են հորիզոնի նկատմամբտակմ/վ սկզբնական արագությամբ։
Թռիչքի ժամանակ այն հարվածում է ուղղաձիգ պատին,որը տեղավորված է գնդիկի շարժման հետագծիհարթությանն ուղղահայաց և նետման կետից հեռու էմ - ով (նկ. 4)։
Հարվածը համարելովբացարձակ առաձգական` որոշել, թե պատից ի՛նչհեռավորության վրա կընկնի գնդիկը [3]։
անկյաննկ. 4Լուծում։
Պատին հարվածող գնդիկի ABC հետագիծը օժտված չէ համաչափությամբ։
Սակայն հարվածի բացարձակ առաձգական լինելու հետևանքովհարվածից հետո և հարվածի բացակայության դեպքում շարժումները ուղղաձիգպատի նկատմամբ կունենան հայելային համաչափություն (նկ. 5)։
Իրոք, առաձգականհարվածի արդյունքում գնդիկի արագությանվեկտորի մոդուլը մնում է անփոփոխ) և պատից անդրադառնում է նույն անկյունով, ինչով որ հարվածել էր։
Այժմարդեն որոնելի l - ը գտնելու համար բավական է «հեռացնել պատը» և դիտարկել անկյան տակ նետված մարմնի համաչափշարժումը, որի հասողության համար կունենանք.նկ. 5որտեղից էլ ստանում ենքմ։
Հավելենք, որ համաչափության նկատառումներից չօգտվելու դեպքում խնդրի լուծումը դառնում է բավականին աշխատատար և անհրապույր։
4. Կան ֆիզիկական խնդիրներ, որոնց լուծման համար բացակայող համաչափությունը լրացնելուց հետո ստացված համաչափ խնդրի լուծումից հեշտությամբ կարելի է ստանալ նախնական անհամաչափ խնդրի լուծումը։
Քննարկենք այս հնարքի կիրառմամբ լուծվող մի խնդիր, որը դրվածքով համանման է2009թ.-ին ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադայի եզրափակիչ փուլումառաջադրված էլեկտրաստատիկայի խնդրին [4]։
Խնդիր 3. Հարթ կոնդենսատորի շրջադիրները R շառավղով շրջանի քառորդ մասեր կազմող թիթեղներ են, որոնց միջև d հեռավորությունը շատ փոքրէ դրանց չափսերից (նկ. 6)։
Կոնդենսատորիլիցքը q է։
Որոշել դաշտի լարվածությունը թիթեղների A և B գագաթները միացնող հատվածի միջնակետում, եթե թիթեղներն իրար զուգահեռ են, իսկ AB հատվածն ուղղահայաց է թիթեղների հարթությանը։
Ընդունել, որ կոնդենսատորի թիթեղների վրա էլեկտրական լիցքերը բաշխված են հավասարաչափ։
նկ. 6Լուծում։
Դիտարկենք վերևի դրականապես լիցքավորված թիթեղի վրաերկու a և a՛ հավասարամեծ մակերեսների վրա գտնվող լիցքեր, որոնք համաչափեն դասավորված այդ շրջադիրի կիսորդի նկատմամբ։
AB հատվածի միջնակետում այդ լիցքերը ստեղծում են սեկտորների կիսորդներով կազմված հարթությունում գտնվող էլեկտրական դաշտի լարվածություն (նկ. 7)։
Ներքևի (բացասական լիցքով) թիթեղի` դրանց համապատասխան b և b՛ մակերեսների լից լարվաքերի ստեղծած դաշտիծությունը համաչափ է վերևի թիթեղիստեղծած դաշտի լարվածությանը AB ուղղի նկատմամբ (նկ. 7)։
Ուստի AB հատվածի միջնակետում ինչպես այդչորս լիցքերով ստեղծված E դաշտիլարվածությունը, այնպես էլ լրիվ թիթեղների ստեղծած դաշտի E թյունը ուղղված կլինեն AB հատվածի երկայնքով։
լարվածունկ. 7Այժմ AB - ի նկատմամբ լիցքերի համաչափբաշխում ստանալու նպատակով «լրացնենք»համակարգը` մեկը մյուսին կից տեղադրելով ևսերեք զույգ ուղղանկյուն գագաթով սեկտորաձևնկ. 8նույն լիցքը կրող թիթեղներ։
Քանի որ լիցքավորված թիթեղների այդ բոլոր զույգերի լարումները համուղղված են և մոդուլով հավասար, ապա շրջանաձև կոն և նույնպես ուղղված կլինի AB - իդենսատորի ներսում լարումը կլինիերկայնքով (նկ. 8)։
Օգտվելով հարթ կոնդենսատորի հայտնի բանաձևերից [5].որոնելի լարվածության համար ստանում ենք`։
4. Ամփոփում։
Այսպիսով, աշխատանքում վեր հանեցինք և փորձեցինքդասակարգել ֆիզիկայի խնդիրներում համաչափության վերականգնման տարբեր եղանակներն ու հնարքները։
Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոհիշյալ դասերը չեն սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնք հեշտությամբ կարելի է լուծել համանման մոտեցումներով։
Դրանցթվին կարելի է դասել էլեկտրաստատիկ արտապատկերումների մեթոդով կետային լիցքի և անվերջ հարթության փոխազդեցության ուժի որոշումը, երբ հարթությունն ու իր մակերևույթին մակածված լիցքերը «փոխարինում են» համարժեք լիցքով, որը կետային լիցքի հետ համաչափ է դասավորված հարթությաննկատմամբ։
Արդյունքում խնդիրը փոխարինվում է լիովին համաչափ դրվածքովտարրական խնդրի և հեշտությամբ լուծվում։
Բոլոր այս խնդիրների լուծմանհամար ներկայացված մոտեցումները միտված են ոչ միայն և ոչ այնքան հեշտ ուարագ արդյունք ստանալուն, այլև աշակերտների՝ համաչափի և գեղեցիկիընկալմանն ու ստեղծագործական կարողությունների խթանմանն ու զարգացմանը։
Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետականկոմիտեի տրամադրած ֆինանսավորմամբ` 18T‐5C287 ծածկագրով գիտականթեմայի շրջանակներում։
Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ղազարյան Է.Մ., Դպրոցական ֆիզիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ընտրովի հարցեր։
(Գիտա և ուսումնամեթոդական հոդվածների ժողովածու)։
Եր.։
«Էդիթ Պրինտ»։
2009.308 էջ։
2. Физика։
3800 задач для школьников и поступающих в вузы (Авт. сост. Н. В.Турчина и др.) М.։
Дрофа, 2000. 672 с.3. Դավթյան Ա.Մ., Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ, Կինեմատիկա։
Եր.։
«Ֆիլին»։
2007։
136 էջ։
4. Գրիգորյան Գ., Յուզբաշյան Է. Ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադաներ։
Եզրափակիչ փուլ։
2004-2016։
Եր.։
«Էդիթ Պրինտ»։
2016։
192 էջ։
5. Գրիգորյան Գ.Վ., Փախչանյան Բ.Ա. Ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադաներ (1983-2003)։
Եր.։
«Էդիթ Պրինտ»։
2003։
224 էջ։
| Աշխատանքում դասակարգված և ներկայացված են համաչափության վերականգնման և լրացման եղանակները։
Նշված մեթոդի կիրառմամբ վերլուծված են ֆիզիկայի մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ։
|
ՍԱՀՄԱՆԱՄԵՐՁ ԴՈՎԵՂ ԳՅՈՒՂՈՒՄ ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՎերջին մի քանի տասնամյակում հակամարտությունները, այդ թվում՝ էթնիկ հակամարտությունները, տարբեր գիտակարգերի հետազոտողների ուշադրության կենտոնում են։
Ազգագրությունը ևս բավականին ակտիվ հետաքրքրվում է պատերազմների և էթնիկ հակամարտությունների ազգագրական առումներով՝ փորձելով պարզել, թե ինչպես է հանրույթն արձագանքում նոր իրողություններին, ինչպես է կազմակերպվում ու ինքնակազմակերպվում, ինչպեսէ վերանայում հարևանների մասին պատկերացումներն ու հարաբերությունները և այսպես շարունակ։
Վերոնշյալ հիմնական հարցադրումները հայտնվել են նաև հայ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։
Հրապարակվել են առանձին հոդվածներու մենագրություններ (Ա. Դաբաղյան, Մ. Գաբրիելյան և ուրիշներ), որոնցումհեղինակները պատերազմն ու հակասությունները դիտարկում են որպես առօրեականություն կառուցարկող ու միաժամանակ այդ առօրեականությամբ կառուցարկվող իրողություններ։
Հոդվածում այս բոլոր իրողությունները դիտարկելու ենք ՀՀ Տավուշի մարզի Դովեղ սահմանամերձ գյուղի օրինակով՝ հիմնվելով վերջին մեկ-երկու տարվա ընթացքում մեր գրառած ազգագրական նյութերի վրա։
Հիմնական շեշտադրումը վերաբերելու է նրան, թե գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում (ինչպես, օրինակ՝ խոզմորթելն ու դրան ուղեկցող գործողությունները), և ինչպես են ի հայտ գալիսնորերը (օրինակ՝ թիվ գրելը)։
Դիտարկելու ենք նաև, թե ինչպես է պատերազմիու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։
Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվելու է ոչ միայնորպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառոցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբպայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։
Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել Դովեղ գյուղում կատարվող ամանորյա սովորույթները և առհասարակ գյուղը ճանաչելի դարձնել հասարակու թյան համար։
Դովեղ գյուղը գտնվում է ՀՀ Տավուշի մարզի հյուսիսարևելյանսահմանագլխին։
Արևելքից 15 կմ երկարությամբ անմիջապես սահմանակից էԱդրբեջանին։
Հեռավորությունը սահմանից 1,5 կմ է։
1 Գյուղը բավականին հինբնակավայրերից է և դարավոր պատմություն ունի։
Որպես պատմամշակութային կոթող՝ հայտնի է Սբ. Սարգիս եկեղեցին։
Ինչպես բոլոր սահմանամերձգյուղերում, այնպես էլ Դովեղում առաջին հերթին կարևորվում են գոյության,բնակության անվտանգության խնդիրները։
Այստեղ ևս նույնիսկ թեթև լարվածությունը բնակչությանը ակտիվ տեղաշարժերի է մղում։
Սահմանամերձ գյուղերի բնակչությունը, վտանգավորությունն առաջին պլան մղելով, կարևորում էնաև պաշտպանվածությունը, որը հանգեցնում է ոչ միայն միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերի իրագործմանը, այլև առաջին հերթին պետական միջամտությանն ու աջակցությանը։
Պետական միջամտությունը կարևորվում է սահմանամերձ գյուղերի պաշտպանվածության և նրանց զարգացմաննառնչվող հարցերում2։
Սահմանին այդքան մոտ լինելու հանգամանքն անգամ չի խանգարում դովեղեցիներին նշելու ամենասպասված տոներից մեկը՝ Ամանորը։
Ինչպես ասում են, սահմանը՝ սահման, տոնն էլ՝ տոն։
Հակառակորդի ներկայությունը Դովեղ գյուղում սովորական է, ինչպես պատմում են դովեղեցիները, գյուղը վատագույնն է տեսել։
1990-ական թթ. նախատոնական օրերին այստեղ ոչ թետոնական, այլ ռազմական «հրավառություն» է եղել։
3 Այժմ անդրադառնանք Դովեղ գյուղում կատարվող ամենահետաքրքիր ամանորյա նախապատրաստական աշխատանքներից մի քանիսին։
Խոզի միսը դովեղեցիների ամանորյա ուտեստների ամենակարևոր բաղադրիչն է։
Խոզի մսից կերակրատեսակները շատ բազմազան են, որոնցում օգտագործվում են խոզի միսը, ենթամթերքը (ոտուգլուխ, սիրտ, թոքեր, փայծաղ,լյարդ (ջիգար), աղիքներ), կաշին։
Ամանորի նախապատրաստություններից մեկը խոզ մորթելու գործընթացն է։
Գյուղացիները հիմնականում խոզը մորթումեն Ամանորից մի քանի օր կամ առավելագույնը մեկ շաբաթ առաջ։
Հատկապես ամանորյա տոների հետ կապված՝ գյուղում խոզ մորթելու գործընթացըայլ կերպ է կազմակերպվում։
Խոզին մորթելուց հետո կաշին, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «խանձում են», հետո քերթում (կաշին խանձելուց հետո հաճախ կարիք չի լինում քերթելու, քանի որ տաքանալուց հետո այն հեշտությամբ պոկվում է), ապա համտեսում և հյուրասիրում ներկաներին։
Այս համեղսննդի (օժանդակ սննդի) սիրահարները շատ են։
Կաշվի մշակման այդ ձևը1 Հոդվածը գրվել է 2015-2016 թթ. Դովեղ գյուղում կատարած դաշտային ազգագրական նյութերի (այսուհետ՝ ԴԱՆ) հիման վրա։
2 Տե՛ս Դաբաղյան Ա., «Սահմանը» և «սահմանամերձը» Տավուշի մարզում (պատմությունը ևներկան), Տավուշ նյութական և հոգևոր ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ 72։
3 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։
շատ հատուկ է Տավուշի մարզին։
Դժվար թե գտնվի մի տավուշեցի, որին կաշվի մշակման այս տարբերակը անծանոթ կլինի։
Այդ գործընթացին տեղյակ ենպահում բարեկամներին, որպեսզի գան կաշի և խորոված ուտելու։
Գյուղումընդունված է՝ այն բարեկամները, որոնք ներկա չեն եղել նշված գործընթացին,նրանց համար անպայման «մի կտոր» կաշի են ուղարկում։
Որպես կանոն՝ խոզը մորթելուց հետո վառվում է խորովածի կրակը ու հյուրերի համար հյուրասիրություն է կազմակերպվում4։
Խոզը մորթում և ենթամթերքի մշակումն ուպատրաստումը իրականացնում են բացառապես տղամարդիկ5։
Ստացվածմիսն էլ ամբողջ Նոր տարվա մսի հարցն է լուծում։
Գյուղացիներից շատերն էլհաճախ մսի մի մասը վաճառում են և ստացված գումարն օգտագործում ամանորյա մյուս գնումների համար։
Եվ, ինչպես իրենք են նշում «այդ կերպ գոնեծախսի մի մասը դուրս ա գալիս»6։
Գյուղում ամանորի հետ կապված բավական հետաքրքիր սովորույթներկան, որոնցից հատկապես կցանկանայնք առանձնացնել, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «թիվը գրելու» սովորույթը։
Ամենամյա սովորույթ է դարձելգյուղի բարձրադիր սարի լանջին՝ «Կտուց Քարին», ժամը 24։
00-ին գալիքտարվա տարեթիվը գրելը7։
66-ամյա Վանիկ Գորգինյանը այդ օրը շատ լավ էհիշում. «1965 թ. էր, մի քանի ջահելներով որոշեցինք Կտուց քարում կրակ վառել։
Սովորույթի սկզբնավորողներից մեկն էլ ես եմ եղել»։
Սակայն տարիներիընթացքում կրակը վառելու սովորույթը կատարելագործվել է։
Ինչպես հիշում էՎանիկը. «դրանից արդեն 10-11 տարի հետո՝ 1976 թ., սկսեցին այդ տարվաթիվը գրելը»։
Այսինքն, թիվ գրելու սովորույթը շուրջ 40 տարի Ամանորի գիշերը անխախտ կատարվում է։
Թիվ գրելու այդ որոշումը, իհարկե, երիտասարդների մտահղացումն է եղել, որը գյուղի համար նշանակալի արարողություն էդարձել։
Համագյուղացիներից շատերն են հիշում, թե ովքեր են եղել առաջին «թիվ գրողները»։
Դովեղեցիներն այդ մասին առանձնակի հպարտությամբ ենխոսում, քանի որ մարզում միակ գյուղն է, որ Ամանորի հետ կապված նման գեղեցիկ սովորույթ ունի։
Այդ պատճառով երիտասարդներին աջակցում են՝ ինչովհնարավոր է՝ այն ամեն գնով պահպանելու համար8։
Արարողությունը ինքնին շատ պարզ է։
Այն իր մեջ կարծես ոգեշնչող ու միաժամանակ գալիք տարվա սկիզբն ազդարարող խորհուրդ է պարունակում։
Թիվը գրելուն պատրաստվում են դեռ դեկտեմբերի սկզբից։
Որպես կանոն` այնգրում են այդ տարվա շրջանավարտ տղաները, իհարկե, անպակաս չէ նրանց4 Նույն տեղում։
5 Տե՛ս Ծատուրյան Ռ., Խոզի միսը Տավուշի մարզի հայերի ուտեստի համակարգում, Տավուշ ոչնյութական և հոգևոր ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ 122։
6 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։
7 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։
8 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։
ավագ ու փորձառու ընկերների օգնությունը։
Նրանք համագյուղացիներից հավաքում են հնամաշ և ոչ պիտանի անվադողեր, ինչպես նաև թե՛ իրենց տներից, թե՛ սահմանապահներից հավաքում են թիթեղյա բանկաներ և այդ ամենըդիզվառելիքի հետ միասին սար են բարձրացնում համապատասխան տեխնիկայի օգնությամբ, որը տրամադրում է գյուղապետարանը։
Տղաները մոտ մեկշաբաթ առաջ բարձրանում են Կտուց քար, տարածքը մաքրում և հարթեցնումցաքիներից ու տարատեսակ մոլախոտերից։
Հաջորդ փուլում արդեն թիթեղյաբանկաների մեջ են լցնում մոխիր և դիզվառելիք, ապա այն դասավորում նախօրոք չափագրված թվերին համապատասխան։
Այս աշխատանքները ավարտին են հասցվում դեկտեմբերի 30-ին։
Արդեն դեկտեմբերի 31-ին՝ ժամը 24-00ից րոպներ առաջ, սկսում են ըստ հաջորդականության վառել թիթեղյա բանկաների պարունակությունը, այնպես, որ ուղիղ 24-00-ին վառվող տարեթիվըպատրաստ լինի դովեղեցիների համար։
Ամբողջ գործընթացը տևում է 10-15րոպե9։
Գյուղացիները այդ մի քանի րոպեներն անց են կացնում իրենց պատշգամբներում, իսկ եթե տան դիրքը հնարավորություն չի տալիս տեսնելու վառվող թիվը, իջնում են գյուղամեջ՝ այն պարտադիր տեսնելու համար։
Ու կարծեսհեռվում վառվող այդ լուսավոր թիվը մի քանի րոպեով կտրում է բոլորին հոգսերից ու տանում հեռու-հեռու՝ դեպի իրենց լուսավոր իղձերի, ազատության իրականացում։
Դե, իհարկե, այս ամենի անբաժան մասն են կազմում համագյուղացիների հրավառությունները։
Այս ամենից հետո տղաները, անվադողերիկրակից ծխահարված, սարից իջնում են գյուղի հանդիսությունների սրահ, որտեղ նրանց է սպասում ամանորյա սեղանը (գյուղապետարանի հովանավորությամբ) և նույն ոգևորությամբ շարունակում են իրենց ուրախությունը մինչև ուշ գիշեր10։
Չեն մոռանում՝ մի քանի րոպեով մտնել իրենց հարազատ օջախ,բաժակ բարձրացնել ընտանիքի անդամների հետ և կրկին միանալ իրենց ընկերներին։
Այսպիսով՝ թիվ գրելը՝ որպես համեմատաբար նոր իրողություն,ձեռք է բերել լրացուցիչ գործառույթ, քանի որ այն կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես համայնքի կենսունակության ցուցիչ, այլ նաև որպես հարևան՝ ադրբեջանական համայնքներին ուղղված սիմվոլիկ նշան, որը ցույց է տալիս, որհամայնքը կա՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտությունից։
Կեսգիշերից հետո սկսում են այցելությունները ամենամոտ հարազատների տները, որոնք շարունակվում են նաև հունվար 1-ին։
Վաղ առավոտից բոլորի տներում առատ սեղանները սպասում են իրենց հյուրերին։
Այցելություններն ամբողջությամբ ավարտվում են հունվարի 3-ին կամ 4-ին։
Այցելում ենհարազատ-բարեկամների տները, ընկերներին, դասընկերներին (բոլորին պար9 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։
10 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։
տադիր) և այլն։
Գալիս են հյուրերը, մի-մի բաժակ բարձրացնում, շնորհավորում բոլորի Նոր տարին և հաջողություններով լի տարի մաղթում։
Առաջին կենացը՝ որպես կանոն, «Բոլորի նոր տարին շնորհավոր»։
Ինչպես իր կենացումնշեց Սամվել Գորգինյանը, «Բոլորին հաջողություն, սահմաններին՝ խաղաղություն, զինվորներին՝ բարի ծառայություն։
Մենք սահմանապահ գյուղ ենք ումեր կարգավիճակով տարբերվում ենք մյուս գյուղերից։
Կրակոցները, եթե անգամ լինում են, մեր տրամադրության վրա չեն ազդում, մեր դուխը միշտ տեղնա»։
11 Արդեն մի քանի տարի է, ինչ համայնքի ղեկավարը Ամանորի գիշերը հագնում է զինվորական համազգեստ և բարձրանում առաջնագիծ, գյուղի անվտանգությունն ապահովող զինվորների կողքին լինելու, նրանց տոնը շնորհավորելու համար։
Հակառակորդի նշանառության տակ ապրող ու արարող գյուղացիներըհույսով սպասում են, որ մի օր իսկապես հաստատվելու է այդքան սպասվածխաղաղությունը, ինչը կլինի տարիներ շարունակ սահմանին ապրող մարդումիակ երազանքը. այն կարելի է ամփոփել մեկ բաժակ գինով. «Ուզում ենք խաղաղություն լինի»...։
Օքսաննա ԳորգինյանՍԱՀՄԱՆԱՄԵՐՁ ԴՈՎԵՂ ԳՅՈՒՂՈՒՄ ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` Դովեղ, գյուղ, Էթնիկ հակամարտություն, Ամանոր, սահմանամերձությանֆենոմեն, խոզ մորթել, թիվ գրել, Կտուց քար, վառվող տարեթիվ, սահմանային վեճեր, ԱմփոփումԱյսպիսով, ինչպես վերը նշվեց, վերջին մի քանի տասնամյակներում էթնիկ հակամար։
| Սույն հոդվածի հիմնական շեշտադրումը վերաբերում էր նրան, թե Դովեղ գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը՝ որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում։
Դիտարկեցինք նաև, թե ինչպես է պատերազմի ու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։
Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվեց ոչ միայն որպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառուցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբ պայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։
Այս ամենը ապացույց է այն բանի, որ համայնքը կա, գոյություն ունի՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտություններից։
|
Քլարկ-Լայբնիցի տարածության և ժամանակի համապատասխանության վերլուծություն Տիեզերական ժամանակի խնդիրը փիլիսոփայության հավերժական խնդիրներից մեկն է: Այն փիլիսոփայության և գիտության պատմության մեջ բազմաթիվ բանավեճերի և քննարկումների տեղիք է տվել և ստացել տարբեր պատասխաններ: Այս քննարկումների արժեքը հասկանալու համար բավական է թվարկել այն մարդկանց անունները, ովքեր հետաքրքրված էին դրանով: Դեմոկրիտոսը, Պարմենիդը, enoենոնը, Արիստոտելը, հին հունական փիլիսոփայության հայտնի ներկայացուցիչներ և նոր շրջանի փիլիսոփաներ Ռ., Արտահայտել են իրենց փիլիսոփայական տեսակետները տարածության և ժամանակի վերաբերյալ: Դեկարտը, Գ. Լայբնիցը, ամենամեծ գիտնականները ՝ Ն. Նյուտոնը, Max. Մաքսվելը, Հ. Լորենցը, Է. Էնշտեյնը և այլք: Սույն հոդվածում քննարկվում է Քլարկ-Լայբնից նամակագրական քննարկումը, որը տարածության և ժամանակի հարց է, որը գիտության և փիլիսոփայության պատմության հետաքրքիր էջերից մեկն է: Այս բանավեճը մեզ գիտելիքներ է տալիս 17-րդ դարի տարածքի և ժամանակի վերաբերյալ մեր պատկերացումների մասին: Հարցը, որի շուրջ քննարկում էր Քլարկի Լայբնիցը, արդյո՞ք տարածությունն ու ժամանակը գոյություն ունեն անկախ նյութական աշխարհից, դրանք բացարձակ էակներ են, թե՞ դրանք պարզապես նյութի հատկություններ են: Վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ կար երկու հակադիր մոտեցում: Առաջին տեսակետի համաձայն ՝ տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ էակներ են, նրանք գոյություն ունեն անկախ այլ նյութական օբյեկտներից: Տիեզերքը հասկացվում էր որպես մաքուր, մաքուր ձգում, իսկ ժամանակը ՝ մաքուր դատարկություն: Այլ կերպ ասած, դրանք «դատարկություն» են, որտեղ գտնվում է նյութական աշխարհը 1: Այս տեսակետը մասնագիտական գրականության մեջ հայտնի է որպես նյութապաշտականություն, որին հաջորդեց Նյուտոնի ուսանող Քլարկը: Երկրորդ տեսակետի համաձայն, ատրիբուտիվիզմի տարածությունն ու ժամանակը նյութի հատկություններ են: Դրանք գոյություն չունեն նյութական աշխարհից անկախ, նյութեր չեն: Ըստ ատրիբուտիվիզմի ՝ տարածքն ընկալվում է որպես իրերի զուտ դասավորություն, իսկ ժամանակը ՝ որպես իրերի հաջորդականություն: Այս տեսակետի կողմնակիցներից էր Դեկարտը կողմնակից Լայբնիցը: Ա. Ըստ Այնշտայնի, եթե մենք հանենք բոլոր իրերը, ի՞նչ կմնա ՝ դատարկություն, թե՞ ոչինչ: 2 Նույն տեղում: Այս հարցը փորձեցին պարզաբանել երկու ժամանակակից մտածողներ ՝ Լայբնիցը և Նյուտոնը: Նամակներում Նյուտոնի տեսակետը ներկայացնում է նրա ուսանողը ՝ Քլարկը: Ինչպես հայտնի է, ժամանակակից փիլիսոփայության հիմնադիրներից մեկը ՝ Լայբնիցը, դենտուկտիվ եղանակով ներկայացնում է գոյաբանական և իմացաբանական տեսակետները, այս դեպքում ընդհանուր դատողությունից բխում են այլ դատողություններ: Նա որպես ընդհանուր բացարձակ ճշմարտություն ընդունում է բավարար հիմքի սկզբունքը, որը նրա իմացաբանական փիլիսոփայության հիմնաքարն է: Ըստ այդ սկզբունքի ՝ աշխարհում ոչինչ չի պատահում առանց բավարար հիմնավորման: Ինչո՞ւ հակառակը չէ: Տիեզերական ժամանակի մասին խոսելիս ելակետը բավարար հիմքի սկզբունքն է: Լայբնիցի հիմնական փաստարկը, որից բխում են մյուս փաստարկները, կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ. Եթե տարածությունը բացարձակ է, ապա այն միատարր է, բայց քանի որ աշխարհում ոչինչ չի պատահում առանց բավարար արդարացման, ապա տարածությունը չի կարող լինել բացարձակ, որովհետև այն հնարավոր չէր պատճառ գտնել, թե ինչու է պահպանվում այս կարգը: Այսպիսով, ըստ Լայբնիցի, բավարար հիմք չկա պնդելու, որ տարածքը բացարձակ է: Տարածքը միատարր է: Եթե դա ազատվի իր մեջ եղած ամեն ինչից, ապա դրա ոչ մի կետ չի տարբերվի մյուսներից: Հետևաբար, եթե տարածքը համարում ենք բացարձակ, անհնար է գտնել մի պատճառ, թե ինչու է Աստված պահպանում մարմինների այս դասավորությունը կամ ինչու է դրանք դասավորել այս և ոչ այլ կերպ 1: Այս փաստարկով Լայբնիցը հարց է բարձրացնում, թե ինչու է աշխարհն այսպիսին, և ոչ մի այլ կերպ: Փաստարկն ավելի լավ հասկանալու համար պատկերացրեք մի իրավիճակ, երբ փոխվել են արեւելքն ու արեւմուտքը: Ըստ Լայբնիցի տրամաբանության ՝ տարածությունն ու ժամանակը նյութեր են, որոնք գոյություն ունեն նյութից անկախ, ապա աշխարհը պետք է ունենար բոլորովին այլ կառուցվածք: Բայց եթե տարածքը լիներ ընդամենը մարմինների դիրքերի կարգավորում կամ հարաբերություն, ապա ոչ մի բան չէր փոխվի արևելքի և արևմուտքի շարժումից, դրանց տարբերությունը կախված կլիներ միայն մեր հաշվարկման համակարգից: Աշխարհը կլիներ այն, ինչ կա այսօր: Այսինքն ՝ բավարար արդարացում աշխարհի այս ձիու համար. Տարածությունը իրերի դասավորություն է, այլ ոչ թե ինքնուրույն գոյություն: Նույն կերպ նա ժխտում է ժամանակի բացարձակության գաղափարը: Դարձյալ դառնալով Աստծո ստեղծման փաստին ՝ նա հարցնում է, թե ինչու Աստված ամեն ինչ չստեղծեց մեկ տարի շուտ: Նման հարցի դեպքում արդարացում գտնելն «անհնար է»: Այնուամենայնիվ, ինքը ՝ Լայբնիցը, արդարացիորեն նշում է, որ այս հարցը իմաստուն է միայն բացարձակ ժամանակի դեպքում 2: Բայց քանի որ այդպիսի պատասխան չկա, Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում, ուստի ժամանակը ոչ թե բացարձակ գոյություն է իրերից դուրս, այլ միայն իրերի հաջորդականություն է: Հետաքրքրության տեսանկյունից Լայբնիցի փաստարկը չի զիջում Քլարկի փաստաբանին: Նա ընդունում է Լայբնիցի այն միտքը, որ առանց բավարար արդարացման ոչինչ իսկապես չկա, բայց Լայբնիցի վերը նշված հարցը մնում է անպատասխան նույնիսկ այն դեպքում, երբ մենք ընդունում ենք տարածությունն ու ժամանակը 2 Նույն տեղում, էջ 443: Դա նաև նյութի հատկություն է: Այսինքն, եթե մենք ընդունենք, որ տարածությունը պարզապես իրերի դասավորում է, ապա, ինչպես և վերևում, տարբերություն չի լինի, թե արդյոք նյութի մասերը դասավորված կլինեն միմյանց նկատմամբ ՝ A, B, C կամ այլ հաջորդականություններով: Այս դեպքում հարց կառաջանա, թե ինչու է պահպանվում այս կանոնակարգը: Դրա համար «անհնար է» գտնել: Որպեսզի դա ավելի ակնհայտ դառնա, Քլարկն ինձ մի օրինակ է բերում: Ենթադրենք, Երկիրը, Ար և և Լուսինը, պահպանելով իրենց դասավորությունը միմյանցից հեռավորության վրա, տեղադրվել են նույն տեղում: Այդ դեպքում կպարզվեր, որ նրանք կլինեին այլ վայրում, բայց միևնույն է, նրանք այլ տեղում չէին լինի, քանի որ տարածությունն այդ մարմիններից անկախ չէ: Այլ կերպ ասած, Քլարկը պնդում է, որ եթե տարածքը միայն նյութի հատկություն է, ապա երբ իրերը տեղափոխում ենք, մենք միևնույն է, դրանք չենք տեղափոխում: նա սա ակնհայտ հակասություն է համարում: Նույն կերպ, խոսելով ժամանակի մասին, Քլարկը պնդում է, որ եթե Աստված ցանկացած արագությամբ նյութի աշխարհը տեղափոխեր մի տեղից մյուսը, ապա այն միշտ կմնար նույն տեղում, ցանկացած պահի, ոչ մի շարժում չէր զգացվի: Այսինքն ՝ նա տեսնում է նույն հակասությունը, երբ ժամանակը դիտում է որպես իրերի կարգ: Առաջին հայացքից թվում է, որ երկու մտածողներն էլ միմյանց հիմնավոր փաստարկներ են ներկայացնում: Բայց երկուսն էլ ունեն որոշակի թերություններ իրենց փաստարկներում, ինչը նրանց խոցելի է դարձնում: Օրինակ, Լայբնիցի փաստարկը կարելի է հերքել դրա բավարար հիմքի սկզբունքի օգնությամբ: Երբ նա պնդում է, որ Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում կամ չի անում, հարց է առաջանում, բայց ո՞րն է դրա հիմքը, ինչու՞ Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում: Այսինքն ՝ նման պնդումը ներքին հակասություն ունի, քանի որ ամեն ինչի համար արդարացում գտնելու խնդիրը ծագում է արդարացում գտնելու խնդրից: Եվ իհարկե Քլարկի դեպքում նրա փաստարկը բավականին գեղեցիկ հակափաստարկ է Լայբնիցի համար, բայց զերծ չէ թերություններից: Քլարկը բերում է տրամաբանական շրջանի սխալի փաստարկը: Նա ասում է, որ իրերը տեղափոխելիս նրանց տեղը փոխվում է, բայց տարածության բացարձակությունը ժխտելու դեպքում ենթադրվում է, որ դրանք մնում են նույն տեղում: Մենք տեղափոխում ենք առարկան, բայց այն չի տեղափոխվում: Նա հակասում է այն բանին, որ իրերը տեղափոխվում են կամ չեն տեղափոխվում, դա նույնն է, ինչ տարածքի սուբստանտիվիստական-ատրիբուտիվիստական հայացքները, երկրորդի սխալի հետևանքով այն դեպքում, երբ առաջինի իսկությունը չի ապացուցվել: Փաստարկների մյուս հանգամանքը, որի շուրջ ծավալվում է բանավեճը, տարածքի միատարրությունն է: Եթե Լայբնիցը տարածքի ատրիբուտը բխում է տարածության միատարրությունից, ապա Քլարկը տարածության բացարձակությունը բերում է նույն հանգամանքից: Լայբնիցը պնդում է, որ միատարր տարածությունների և մյուսների միջև տարբերություն չկա, ուստի դրանք բոլորը նույնն են, նրանք պարզապես ներկայանում են տարբեր անուններով: Որպես այս պնդման ապացույց այն գաղափարն է, համաձայն որի աշխարհում անհնար է գտնել երկու նման բան: «Նույնիսկ մանրադիտակի տակ ջրի կաթիլներին նայելիս տեսնում ենք, որ դրանք այնքան նման չեն, որքան թվում է»: Քլարկի դրան հակափաստարկն ավելի շատ ընդդիմության է նման: նա պարզապես ասում է, որ եթե երկու կետերը նման են, դա չի նշանակում, որ դրանք նույնն են, չկա որևէ հիմք պնդելու, որ աշխարհում ընդհանրապես անհնար է գտնել երկու ճիշտ նման բան: Եթե մենք բոլոր իրերը տարածությունից հանենք, ըստ նյութաբանների, դատարկություն կլինի: Բայց այդ դատարկությունը, ըստ Լայբնիցի, կդառնա հատկանիշ առանց առարկայի: Graիշտ այնպես, ինչպես ձգողականությունը պահանջում է առարկաներ, որոնք առնչվում են ձգողականության հետ, այնպես էլ դատարկությունը պետք է ունենա առարկա, որպեսզի լինի բացարձակ հատկանիշ: Ի պատասխան ՝ Քլարկը փորձում է փոխել Լայբնիցի դատարկության տեսակետը: Ըստ նրա ՝ տարածությունն առանց առարկայի հատկանիշ չէ, քանի որ դա նշանակում է տարածք ՝ ոչ թե ամեն ինչից բաժանված, այլ մարմիններից անջատ: Ուսումնասիրելով այս հարցը նյութական աշխարհի հետ կապված ՝ նկատում ենք, որ դրանում հակասություն կա: Եթե տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ են, ապա դրանք անսահման են: հավերժական. Նյութական աշխարհը վերջավոր և ժամանակավոր է, և Աստված և հավերժական և անսահման: Այս դեպքում, եթե ընդունենք Քլարկի փաստարկը, որ դատարկությունը կամ բացարձակ տարածությունը հատկանիշ է, ոչ թե առանց առարկայի, այլ մարմիններից անջատ, ապա պարզվում է, որ դա Աստծո հատկանիշ է, քանի որ տիեզերքում նրանցից բացի այլ բան չկա: , Այնուամենայնիվ, այս պատճառաբանությունը կտրուկ հակադրվում է երկու մտածողների կողմից որդեգրված թեիստական մոտեցմանը, քանի որ Աստված այլևս միակ կատարյալ էակը չէ: Այս հանգամանքի մասին նշում է նաև Լայբնիցը: Ըստ նրա, եթե տարածությունը իրական բացարձակ գոյություն է, ապա այն պետք է լինի հավերժ ու անսահման: Եթե այո, ապա դա կա՛մ Արարչի հատկանիշն է, կա՛մ ինքը Արարիչը: Բայց քանի որ տարածությունն ունի մասեր, այն մասնատված է, ուստի անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ 1: Տարածությունն ու ժամանակը հարաբերական են ինչ-որ բանի հետ: Տիեզերքն իրերի դիրքային կարգն է, ժամանակը `հաջորդականության կարգը: Երբ միասին տեսնում ենք շատ բաներ, մենք գիտակցում ենք, թե ինչ կարգով են իրերը վերաբերվում միմյանց: Քլարկը դրան պատասխանում է ՝ ասելով, որ տարածությունը հավերժական չէ անսահման, այլ անվերջ և հավերժական էության կամ դրա հատկության գոյություն: Անսահման տարածությունն անչափելի է, և անչափելիը Աստված չէ, հետեւաբար տարածությունն էլ Աստված չէ 2: Այս փաստարկին չի կարելի հակադրել, քանի որ այն արդեն հիմնված է Աստծո էության ըմբռնման վրա, բայց վիճաբանության շարունակության մեջ Քլարկը օգտագործում է մի հետաքրքիր հնարք: Հերքելով տարածության մասնատումը ՝ նա ասում է, որ բացարձակ տարածությունն ըստ էության անբաժանելի է, քանի որ, եթե տարածքը համարում ենք բաժանարար, ապա պետք է հիշել, որ բաժանարարը պահանջում է անբաժանելի մասնիկներ, ինչպիսիք են ատոմները: Քլարկը եզրակացնում է, որ այս դեպքում տարածքը միաժամանակ կդառնա մասնատելի և անբաժանելի: Հատկանշական է, որ Լայբնիցի փաստարկի այս հերքումն ավելի շատ նման է սոֆիստական հնարքի, որն առավել արտահայտիչ է Արիստոտելի օրինակի անալոգիայի մեջ ներկայացնելիս: Միևնույն ժամանակ, մաշկը սպիտակ է, քանի որ մաշկը սպիտակ է, և ատամները սպիտակ են, կամ 5-ը միաժամանակ տարօրինակ են, քանի որ այն հավասար է 2 և 33-ի գումարին: 2 Նույն տեղում, Պ. Ներկայացված փաստարկներից և դրանց վերլուծությունից թվում է, որ այս բանավեճում կշեռքը թեքվում է դեպի Լայբնից, բայց Լայբնիցն իր հերթին սխալվում է տրամաբանական շրջանի մեջ: Եթե մենք աթեիստ չենք, չենք կարող չհամաձայնել փաստարկի առաջին երկու փաստարկների հետ: Բայց նա շարունակում է ասել, որ եթե տարածքը մասեր ունի, այն մասնատված է, ապա այն անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ: Սա ենթադրում է, որ նա արդեն փաստարկը հիմնավորում է տարածքի ատրիբուտիվիստական ընկալման վրա, ինչը նա փորձում է ապացուցել: Ավելի պարզեցված տարբերակում նրա փաստարկը հնչում է հետևյալ կերպ. Եթե տարածությունը բացարձակ է, այն պետք է համատեղելի լինի Աստծո գաղափարի հետ, բայց քանի որ այն բացարձակ չէ, ուստի անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ: Այլ կերպ ասած, տարածությունը բացարձակ չէ, քանի որ այն բացարձակ չէ: Վերոհիշյալ բոլոր փաստերն ու դրանց հերքումները անմիջապես բխում են այդ մտածողների ապրած դարաշրջանի մտածելակերպից և փիլիսոփայական հայացքներից: Երկու հեղինակներին էլ կարելի է հակադրել ՝ դուրս գալով իրենց փիլիսոփայական համակարգերից: Լայբնիցի դեպքում նրա ամենամեծ թերությունն այն է, որ իր սկզբունքը անհիմն է: Որպես աքսիոմ նա տեսնում է բավարար սկզբունք, որը լիովին ապացուցված չէ որևէ այլ տեղ: Իսկ Քլարկը, ինչպես նշում է Ա. Բարսեղյանը, կարծես, կարողացավ գիտականորեն հիմնավորել իր կամ Նյուտոնի տեսակետը, այս դեպքում դասական մեխանիկայի դեպքում, բայց ամբողջ հեգնանքն այն է, որ Նյուտոնյան ֆիզիկան չի բերում տարածության ժամանակի բացարձակ կամ ոչ բացարձակ բնույթը: Այսպիսով, Քլարկի և Լայբնիցի միջև ծագած վեճում երկու հեղինակները փորձում են լուծում գտնել այն հարցի վերաբերյալ, թե որոնք են տարածությունն ու ժամանակը: Նրանցից յուրաքանչյուրը մի տեսակետի կողմնակից է և փորձում է հաստատել իր տեսակետը ՝ հերքելով մյուսը: Իհարկե, Էյնշտեյնի հարաբերականության տեսությունը հետագայում շրջեց մարդկանց ընկալումը այս երկու հասկացությունների վերաբերյալ, բայց, այնուամենայնիվ, այս բանավեճը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում 21-րդ դարի մարդու կողմից Նոր դարաշրջանը ուսումնասիրող և հերմենեվտիզացնելու տեսանկյունից: Մարիամ Ասատրյան ՔԼԱՐԿ-ԼԻԲՆԻSԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒ SPՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԻՏԱԻ ԵՎ TԱՄԱՆԱԿԻՆ. Հիմնաբառեր. Տարածություն և ժամանակ, նյութականություն, հատկություն, դատարկություն, նյութական աշխարհ, բավարար հիմքի սկզբունք: ։
| Մինչև 20-րդ դարը տարածության և ժամանակի մասին կային երկու տարբեր մոտեցումներ։
Առաջին տեսակետի` սուբստանցիոնալիզմի համաձայն՝ տարածությունն ու ժամանակը սուբստանցիաներ են։
Դրանք ինչ-որ դատարկություն են, որտեղ տեղակայված է մատերիական աշխարհը։
Երկրորդ տեսակետը` ատրիբուտիվիզմը, տարածությունն ու ժամանակը ներկայացնում է որպես մատերիայի հատկություններ, ատրիբուտներ։
Այս տեսակետների շուրջ բանավեճ էր ծավալվել Կլարկի և Լայբնիցի միջև, որոնք հետաքրքիր փաստարկներ են ներկայացնում միմյանց։
Իհարկե, այդ փաստարկներում մի շարք թերություններ կան, բայց այդ նամակագրությունն անմիջական ազդեցություն է թողել հիմնահարցի քննարկման հետագա զարգացման վրա։
|
ՄԵIL ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼՈՒ ՄԵIL ՍՏՈՐԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՄԵ Ավելին, սա վերաբերում է ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ արտապայմանագրային (խոշտանգման) պատասխանատվությանը: Պայմանագրային պարտավորությունների խախտման համար պատասխանատվության ընդհանուր դրույթները նախատեսված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1-ին գլխում (այսուհետ `Քրեական օրենսգիրք), որի 417 հոդվածը վերաբերում է մեղքին: Նշված հոդվածի 1-ին կետը սահմանում է պատասխանատվությունն ըստ մեղքի, իսկ 3-րդ կետը սահմանում է պատասխանատվություն առանց մեղքի 2-ի: Այսպիսով, 417-րդ հոդվածի 1-ին պարբերության համաձայն, պարտապանը պատասխանատվություն է կրում պարտավորությունը չկատարելու համար և / կամ մեղավորության դեպքում ոչ պատշաճ կատարման համար, եթե օրենքով կամ պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ 3: Այս նորմայի բառացի մեկնաբանությունից պարզ է, որ, ըստ ընդհանուր կանոնի, մեղավորությունը պայմանական պատասխանատվության համար անհրաժեշտ պայման է: Այս նորմում մեղքի որևէ սահմանում չկա, բայց 2-րդ պարբերությունը պարունակում է անմեղ վարքի սահմանում: Պարտապանը անմեղ է ճանաչվում, եթե ապացուցի, որ պարտավորության պատշաճ կատարման համար նա վերցրել է պարտապանից կախված բոլոր միջոցները: Ինչպես տեսնում ենք, այս նորմը ենթադրում է մեղքի կանխավարկած, և պարտապանը պարտավոր է ապացուցել, որ ինքը վերցրել է պարտապանից կախված բոլոր միջոցները `պարտավորությունը պատշաճ կերպով կատարելու համար: Այս դեպքում քաղաքացիական իրավունքը հետևում է մասնավոր իրավունքի միավորման գլոբալ զարգացման միտումներին, քանի որ այն մեղավորությունը քննարկում է օբյեկտիվ, վարքային մոտեցմամբ: Ինչպես նշվում է գրականության մեջ, մեղքի ՝ որպես հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունքը հանցագործի պահվածքն իր վարքի և հետևանքների նկատմամբ գործնականում անիմաստ է: Վիտյանսկին նշում է, որ մեղքի հասկացության նման փոփոխությունը վկայում է նախկինում քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ամրագրված մեղքի հանցավոր գաղափարի մերժման մասին 4: Պարզապես ժամանակակից քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ մեղքի հոգեբանական տեսությունը շարունակում է գոյություն ունենալ, որը փոխառված է սովետական քաղաքացիական գիտությունից քրեական իրավունքի գիտության կողմից: Այսպիսով, քաղաքացիական օրենսդրության մեջ մեղավորության խնդրի վերաբերյալ վերջերս արված մասնագիտական մենագրություններից մեկում հեղինակներ Փաշենց և Գարամիտան հարցումներ են կատարել, որոնք մեղքը ներկայացնում են որպես հանցագործի հանցավոր հոգեբանական վերաբերմունք իր հետևանքների նկատմամբ, որն արտահայտվում է որպես հակապետական, պետական, հակապետական, հակապետական: վարքի ընտրությամբ: Վերոհիշյալ հեղինակները սուբյեկտիվորեն քննարկել են մեղքը, որի արդյունքում նշել են, որ անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ անձ օրինական իրավիճակ հաստատի տվյալ իրավիճակում: 1 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, թիվ HO-239, ընդունված 05.05. 1998 թ. 2 Հարկ է նշել, որ այս հոդվածում օրենսդիրը սխալ է թույլ տվել: Ի տարբերություն նախորդ օրենսդրության, որը մեղավորությունը համարում է պատասխանատվության պայման, նոր օրենսգիրքը դա համարում է պատասխանատվության հիմք (417-րդ հոդվածը վերնագրված է «Պատասխանության հիմքերը պարտավորության խախտման համար»): Հարկ է նշել, որ նման մոտեցումը չի կարող ողջամիտ համարվել, քանի որ հիմքերի բացակայությունը բացառում է պատասխանատվությունը, և նույն հոդվածի 3-րդ պարբերությունը նախատեսում է պատասխանատվություն առանց մեղքի: Մեղքը պատասխանատվության պայման է, բայց ոչ միակը: 3 Պետք է նշել, որ 417 հոդվածի 1-ին կետում օրենսդիրը սխալ է թույլ տվել: Մասնավորապես, առաջին պարբերությունը խոսում է պարտավորությունը չկատարելու մասին և (կամ) ոչ պատշաճ կատարման մասին, այսինքն ՝ «և» կապը օգտագործվում է «կամ» հղման հետ, մինչդեռ անհեթեթ է պատկերացնել, որ պարտապանը, որը չի կատարել կատարած պարտավորությունը կարող է միաժամանակ կատարել այն ոչ պատշաճ կերպով: 4 Տե՛ս Braginski M., Vitanyan V., Պայմանագրային իրավունք: ընդհանուր դիրքը: Մոսկվա, 1997, էջ. 582 թ. վարքի արտահայտման հնարավորության իր սեփական սահմանները, սահմանները, որոնց շրջանակներում նրա ազատ կամքը թույլ կտա խուսափել անբարենպաստ գույքային հետևանքներից 1: Մեղավորությունը, քանի որ հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունքը նրա վարքի նկատմամբ, քննարկվել է խորհրդային մեծ թվով հայտնի քաղաքակիրթների կողմից: Մեղքի հանդեպ նման մոտեցումը, սակայն, ընդունելի չէ: Մեղքի և անմեղության խնդրի լուծումը պետք է որոշվի `վերլուծելով մարդու վերաբերմունքը իր գործողությունների և պարտականությունների նկատմամբ: Եթե նա ցուցաբերում է անհրաժեշտ զգոնություն, հոգատարություն, որը կարող էր պահանջվել նրանից, հաշվի առնելով իրավիճակի բնույթը, որում նա գործում էր, ապա այդպիսի անձը պետք է ճանաչվի անմեղ պարտականությունը խախտելու դեպքում: Սա վերաբերում է միայն այն դեպքին, երբ խոսքը վերաբերում է անզգուշությանը: Եթե անփութության դեպքում անձը չի ցուցաբերում անհրաժեշտ պատշաճ ջանասիրություն տվյալ իրավիճակում պահանջվող խնամքի նկատմամբ, ապացուցված մեղքի ձուն արտահայտվում է գիտակցված գործողությամբ կամ անգործությամբ, որը գույքային վնաս է պատճառում մեկ այլ անձի 2: Իր վարքային մոտեցմամբ մեղքի սահմանումը արտացոլվել է նաև օտարերկրյա պետությունների քաղաքացիական օրենսգրքերում: Այսպիսով, Ավստրիայի քրեական օրենսգրքի 3 1297 հոդվածի համաձայն, յուրաքանչյուր ողջամիտ մարդ պետք է օգտագործի ջանասիրության և ուշադրության միջոցներ, որոնք հնարավոր են նորմալ պայմաններում: Գերմանիայի քրեական օրենսգրքի 4 276-րդ հոդվածի համաձայն, անհրաժեշտ զգոնություն չկիրառող անձը անփույթ է գործում: Իտալական օրենսգրքի 5 1176 հոդվածի համաձայն `պարտապանը պետք է գործի ողջ խելամիտ առարկայի բավարար խնամքով` իր պարտավորությունը կատարելիս: Այլ կերպ ասած, այս երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերը արտացոլում են այն մոտեցումը, որը հասարակությունը թելադրում է քաղաքացիական իրավական հարաբերությունների բոլոր մասնակիցներին խելամիտ վարքի չափանիշներով, որ շուկայի մասնակիցները պետք է վստահ լինեն, որ իրենց գործընկերները պետք է գործեն խելամիտ և ընդհանուր պահանջներին համապատասխան: խոհեմ վարք: Այս մոտեցումը արտացոլված է նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքում, որում մասնավորապես ասվում է, որ պատասխանատվությունից ազատվելու համար հանցագործը չպետք է բացատրի իր հոգեբանական վերաբերմունքը պարտավորության կատարման նկատմամբ, այլ այն, որ նա ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ միջոցները պատշաճ կերպով կատարել պարտավորությունը: Այլ կերպ ասած, խոսքը իրավախախտման նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունքի, այլ պարտավորություններ չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարման խոչընդոտները գիտակցելու, դրանք հաղթահարելու հնարավորություններ փնտրելու մասին չէ: Մյուս կողմից, պետք է նշել, որ անարդարացի է պարտատիրոջ իրավունքը արդարացի փոխհատուցում ստանալու պայմանագրի խախտման արդյունքում կախված դարձնել որոշակի պարտապանի հատուկ, անկանխատեսելի «կամքից» `իր սեփական սահմաններից ելնելով: հարաբերություններում օրինական վարքի դրսեւորում »: Պատասխանատվության նման անհատականացումը անհրաժեշտ է քրեական օրենսդրությունում, բայց քաղաքացիական օրենսդրությունում դա կարող է հանգեցնել անորոշության քաղաքացիական շրջանառության մեջ: Միևնույն ժամանակ, պետք է ընդգծել, որ Քրեական օրենսգրքի մոտեցումն անընդունելի է, որը պատասխանատվությունից ազատվելու հիմք է համարում ցանկացած նախազգուշական միջոց, խնամք, դրանից կախված բոլոր միջոցառումների կիրառում: Հատուկ պարտատերը և ամբողջ հասարակությունն իրավունք ունի յուրաքանչյուր պարտապանից ակնկալել պատշաճ վարք, որը կհամապատասխանի բոլորի կողմից ընդունված սոցիալական պահանջներին, պարտավորության բնույթին, շրջանառության ժամկետներին, այսինքն `խնամքի պատշաճ մակարդակին և խնամքին: պարտավորությունների կատարում: Այս տեսանկյունից է, որ պետք է քննարկվի կոնկրետ պարտապանի վարքագիծը որոշակի իրավիճակում: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 417 հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն `իր պարտավորությունը չկատարած կամ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս ոչ պատշաճ կատարած անձը պատասխանատվություն է կրում, եթե չի ապացուցում, որ անհաղթահարելի ուժի պատճառով պատշաճ կատարումն անհնարին է, այսինքն ՝ արտառոց և անխուսափելի հանգամանքների պատճառով: ., Գարամիտա Վ., Գինին քաղաքացիական արտադրության մեջ: Մոսկվա, 2010, էջ 67, 117: 2 Տե՛ս Քաղաքացիական իրավունք, 4 հատոր: / տողի տակ: EA Sukhanova /, Մոսկվա, 2006, էջ: 4, Պարտադիր օրենք, էջ 634, 635: 3 Ավստրիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http: // www. //landwise.landesa.org/record/1084: 4 Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http: // www. //www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/: 5 Իտալիայի Քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http: // www. //www.altalex.eu/content/italian-cilil-cod-translated-english. ոչ թե օրենքով կամ պայմանագրով: Օրենսդիրը նաև սահմանում է, որ նման հանգամանքները չեն, մասնավորապես, պարտապանի գործընկերների կողմից պարտավորությունների խախտում, շուկայում անհրաժեշտ ապրանքների պակաս կամ պարտապանի անհրաժեշտ միջոցներ: Այս դեպքում, փաստորեն, օրենսդիրը պատասխանատվություն է սահմանել առանց մեղքի: Պրոֆեսոր Բարսեղյանը գտնում է, որ այս հոդվածը նախատեսում է ոչ թե պատասխանատվություն առանց մեղքի, այլ պատասխանատվություն ՝ անկախ մեղավորությունից, որի դեպքում առաջնահերթը մեղքի բացահայտումը չէ, այլ պատճառված վնասի պարտադիր հատուցման սկզբունքի կիրառումը 1: Այնուամենայնիվ, Քրեական օրենսգրքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ընդհանուր դրույթից շատ բացառություններ կան (հոդվածներ 547,691, 775, 866 և այլն): Ստեղծված իրավիճակին լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել օտարերկրյա պետությունների միջազգային քրեական օրենսգրքի պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվությունը կարգավորող նորմերը `համատեղելով համեմատական իրավունքի մեթոդը քանակական մեթոդի հետ: վերլուծություն Ֆրանսիական քաղաքացիական օրենսդրության մեջ մեղավորությունն ավանդաբար ստացել է կարևոր դեր ՝ որպես պայմանագրային պատասխանատվության հիմք: Մեղքի նշանակությունը, որպես պայմանագրային պատասխանատվության հիմնական պայման, գալիս է Pottier և Tomato- ի հայտնի ֆրանսիացի քաղաքացիական անձանցից, որոնց գաղափարներից շատերը Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի հիմքն էին: Այնուամենայնիվ, այն չի տալիս «մեղքի» իրավական սահմանում: Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 1147-րդ հոդվածի համաձայն `հիմքերի առկայության դեպքում պարտապանը պարտավոր է ժամանակին փոխհատուցել ինչպես չկատարման, այնպես էլ չկատարման հետևանքով առաջացած վնասները, եթե չապացուցի, որ չկատարելը արտաքին պատճառներով էր պայմանավորված: Այս նորմայի բառացի մեկնաբանությունից պարզ է, որ վնասի հատուցման հիմքը մեղավորությունը, պայմանագրի չկատարումը (չկատարումը) չէ: Այս առումով հետաքրքիր է Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 1137-րդ հոդվածը, ըստ որի իր գույքի խնամքի համար պատասխանատու անձը պարտավոր է դա անել անհրաժեշտ խնամքով և ուշադրությամբ: Ինչպես նշում է Ռովան, հոդված 1137 Նախատեսված ողջամիտ և խոհեմ սուբյեկտի վարքից ենթադրվում է, որ մեղավորությունը հաշվի է առնվում նման վարքը գնահատելիս 2: Առաջին հայացքից թվում է, որ 1147 և 1137 հոդվածներում կա հակասություն, քանի որ մի դեպքում պատասխանատվության հիմքը համարվում է պարտավորությունների չկատարումը, մյուս դեպքում ՝ մեղավորությունը: Ռոուանի խոսքով ՝ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի վերոնշյալ նորմերի միջեւ հակասությունը հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է դասակարգել պայմանագրային պարտավորությունները: Պայմանագրային պարտավորությունների դասակարգումը դարձավ հայեցակարգ, որը ներդրվեց 1920-ականներին: Դեմոգն առաջարկեց ՝ հաշվի առնելով, որ պատասխանատվության չափանիշը կախված է պայմանագրային պարտավորությունների տեսակից: Հեղինակը պարտավորությունները բաժանել է 2 խմբի. Պարտավորություններ, որոնք ուղղված են որոշակի նպատակի իրականացմանը (պարտավորություններ de resultat) և պարտավորություններ, որոնց կատարման համար անհրաժեշտ ջանքեր են գործադրվում (պարտավորություն de moyens) 3: Առաջին տեսակի պարտավորությունների համար պատասխանատվությունը սահմանվում է 1147 հոդվածով, իսկ երկրորդ տեսակի պարտավորությունների համար `1137 հոդվածով: Նշված տեսակի պարտավորությունների համար պատասխանատվության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գոյություն ունի պարտավորության de moyens- ի համար պատասխանատվության մոդել և պարտավորության մոդել `առանց պատասխանատվության deultat- ի: Հետաքրքիր է, որ պարտավորությունների վերոհիշյալ դասակարգումը Ֆրանսիայում օրենսդրության մեջ զարգանալու միտում ունի: Այն ամրագրված է «Պարտավորությունների բարելավման մասին» օրենքի նախագծում 4: Այսպիսով, ըստ նախագծի, պայմանագրային պատասխանատվության համար, եթե անձը պարտավորվել է հասնել որոշակի նպատակների, պատասխանատվության հիմքը պարտավորության չկատարումն է. միայն անհաղթահարելի ուժը համարվում է պատասխանատվությունից ազատման հիմք (հոդված 1349): Մյուս դեպքում, նախագիծը նախատեսում է պատասխանատվություն ՝ ըստ մեղքի, որովհետև այն դեպքում, երբ կողմը պարտավորվում է առավելագույն ջանքեր գործադրել, կա պարտավորություն 1 Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս Բարսեղյան Թ., Սեփականության պատասխանատվության զարգացումը և արդի հիմնախնդիրները, 2006, էջ 278-302: 2 Տե՛ս Rowan S., «Մեղքը և պայմանագրի խախտում Ֆրանսիայում և Անգլիայում»: որոշ համեմատություններ, European Business Law Review, 2011, No.22 (4), էջ 467-485: 3 Տե՛ս նույն տեղում: 4 Տե՛ս Պարտավորությունների օրենքի և դեղատոմսի մասին օրենքի բարեփոխման առաջարկներ (Պիեռ Կատալա) / անգլերեն թարգմանություն ՝ J. Cartwightand S. S. Whittaker, Օքսֆորդ, 2007: Նա կարող է պատասխանատվության ենթարկվել, եթե հանգամանքներում չի ցուցաբերել պատշաճ ջանասիրություն և խնամք (հոդվածներ 1149, 1364): Հետաքրքիր է, որ Միջազգային առևտրային համաձայնագրի սկզբունքների հոդվածը (PICC): 5.4. Եվ առանձնացնում է պարտավորությունները. Պարտավորության արդյունք և պարտավորություն դե մոյենս: Այսպիսով, սույն հոդվածի 1-ին կետի համաձայն, այն դեպքում, երբ պարտավորված կողմը պարտավորվում է հասնել որոշակի նպատակների, նա պարտավոր է հասնել այդ նպատակին: 2-րդ պարբերության ուժի համաձայն, եթե պարտավորված կողմը պարտավորվում է ամեն ջանք գործադրել իր պարտավորությունը կատարելու համար, այդ կողմը պարտավոր է բացառել այն անձինք, որոնք նա կարող էր բացառել նման հանգամանքներում: Կոմարովն այս կապակցությամբ գրում է. «Հոդվածի այս երկու կետերը միասին վերցրած չափանիշ են ներկայացնում դատարանների արբիտրներին, որով կարելի է գնահատել պարտավորության պատշաճ կատարումը: Այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ է հասնել կոնկրետ արդյունքի, կողմը պարտավոր է հասնել խոստացված արդյունքին. Մյուս կողմից, պարտավորության չկատարումը, որը պահանջում է առավելագույն ջանք, ենթադրում է ավելի մեղմ պատասխանատվություն ՝ հիմնված նմանատիպ հանգամանքներում ջանքեր գործադրելու ողջամտության վրա: Այս տարբերությունը նշանակում է, որ, հաշվի առնելով նրա փորձը, բարձր մասնագիտացված անձից ավելին կարելի է ակնկալել, քան քաղաքացիական իրավունքի շարքային մասնակցից: »1 Beանկալի կլիներ, որ պայմանագրային պարտավորության այդպիսի տարբերակը ներառվեր HCO- ում `կապված բիզնեսի ոլորտում օգտագործվող պայմանագրերի հետ: Ռուսաստանի Դաշնության դատական պրակտիկայում պարտավորությունների նման դասակարգման միտում կա 2: Ըստ այդմ, մենք առաջարկում ենք ՀՀ Քրեական օրենսգրքի 417-րդ հոդվածով սահմանված հետևյալ ձևակերպումը. «Անձը պատասխանատվություն է կրում մեղավորության դեպքում պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար, եթե օրենքով կամ պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ: Մարդը համարվում է անմեղ, եթե նա պարտաճանաչության կատարման ընթացքում ցուցաբերել է պատշաճ ջանասիրություն կամ խնամք, այսինքն ՝ նա ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ միջոցները պարտավորության պատշաճ կատարման համար: Մեղքի բացակայությունը ապացուցում է պարտավորությունը խախտած անձը: Գործարար գործունեություն իրականացնելիս, եթե անձը պարտավոր է հասնել որոշակի արդյունքի, ապա նա պատասխանատվություն է կրում պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու դեպքում, եթե չի ապացուցում, որ կատարումը կամ պատշաճ կատարումը անհնար է: ֆորս-մաժորի պատճառով, այսինքն ՝ արտակարգ կամ անխուսափելի հանգամանքների պատճառով: օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված չէ: Պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամ սահմանափակելու մասին նախապես կնքված համաձայնությունն անվավեր է: » Առանց մեղքի ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու պատճառը այդ գործունեության այնպիսի առանձնահատկությունն է, ինչպիսին է տնտեսական հարաբերությունների ոլորտում նրա կարողության ռիսկը: Ձեռնարկատերը, որպես տնտեսական հարաբերությունների փորձառու մասնակից, պարտավոր է միշտ ցուցաբերել խոհեմության և ուշադրության բարձրագույն աստիճան իր պարտավորությունների պատշաճ կատարման համար: Անսահմանափակ պատասխանատվության գաղափարը յուրաքանչյուրից պահանջում է մինչև վերջ կատարել իր պարտավորությունը, ինչը թույլ չի տալիս պարտավորությունների չկատարումը խաթարել տնտեսական շրջանառության շղթան: Այն արտացոլում է նաև պայմանագրի անձեռնմխելիության սկզբունքը: Այնուամենայնիվ, ձեռնարկատիրական գործունեության մեջ պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվության անհամապատասխանությունը հաստատելը, ինչպես երեւում է հոդվածի վերոհիշյալ տեքստում, կապված է ոչ միայն այս գործունեության հետ, այլև պայմանագրի առարկայի, հասնել կոնկրետ արդյունքի: Այս մոտեցումը հիմնավորելու համար դիտարկենք վճարովի ծառայությունների մատուցման պայմանագրի իրավական կարգավորման առանձնահատկությունները: Այսպիսով, հոդված 777-ը, համաձայն 1-ին կետի, ծառայությունները վճարվում են 1 Տե՛ս Միջազգային առևտրային պայմանագրերի սկզբունքները UNIDRA 2010 / Per. с апгл. AS Komarova, Moscow, 2013, էջ 154155: 2 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի ստեղծում, 23.01.2007 թ. N1-P, 24.01.2012 թ.-ից Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահության ստեղծում: N11563 / 11 N A41-27081 / 10 բաժնի կողմից: Մատակարարման պայմանագրով կապալառուն պարտավոր է հաճախորդի պահանջով ծառայություններ մատուցել (կատարել որոշակի գործողություններ կամ կատարել որոշակի գործողություններ), իսկ հաճախորդը պարտավոր է վճարել այդ ծառայությունների դիմաց: Հոդվածը նախատեսում է մասնագիտական ծառայությունների հետևյալ տեսակները. Կապի, բժշկական, անասնաբուժական, աուդիտորական, խորհրդատվական, տեղեկատվական, վերապատրաստման, զբոսաշրջության և այլ ծառայություններ: Այսպիսով, մայրցամաքում (օրինակ, ֆրանսիական), ընդհանուր իրավունքի մեջ, մասնագիտական ծառայության պարտավորությունները դասվում են որպես պարտավորություն de moyens, ըստ որի կատարողը պարտավոր չէ որոշակի արդյունքի հասնել, բայց պարտավոր է մատուցել ծառայությունը ողջամիտ խնամքով: ողջամիտ խնամքով և հմտություններով): Այսպես է զարգանում ներքին օրենսդրությունը (արդյոք ծառայություն մատուցողը, որպես կանոն, ձեռնարկատեր է), քանի որ 779 3 3-րդ հոդվածի համաձայն, եթե կատարման անհնարինությունն առաջանար այն հանգամանքներից, որոնց համար կողմերից որևէ մեկը պատասխանատվություն չի կրում, հաճախորդը փոխհատուցում է գումարը: կապալառուի կողմից իրական ծախսերը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ վճարովի ծառայությունների պայմանագրով: Փաստորեն, այս նորմը տարածում է հանցագործի վարքագծի չափանիշին, քանի որ պատահական հանգամանքների դեպքում խոչընդոտող պարտավորությունների կատարմանը, որոնք հնարավոր չէր կանխատեսել, կանխվել է խոհեմ վարքով, կատարողը պահպանում է կատարված ծախսերի փոխհատուցման իրավունքը: Շատ ռուս հեղինակներ համաձայն չեն նման հատուկ կանոնին: Այսպիսով, Կաբարովը նշում է. «Քանի որ կատարողի դերը ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձն է, կարելի է ենթադրել, որ այն դեպքերում, երբ նա պատասխանատվության չի ենթարկվում կատարման անհնարինության համար, խախտումները կարող են ավելի հաճախակի դառնալ»: Հատկապես հետաքրքրական է Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի մոտեցումը, որում մասնավորապես ասվում է. «… Ի վերջո, պայմանագրի այնպիսի էական մասում, ինչպիսին է դրա ենթատեքստը, օրենսդիրը չի ներառել վճարովի պայմանագրի համար արդյունքի հասնելը: ծառայություններ, որոնց համար եզրակացվում է. Այս պայմանագրի առարկան որոշակի գործողությունների կատարումն է կամ որոշակի գործողությունների կատարումը, նույնիսկ նույն ծառայության արդյունքը, որի համար կնքվել է պայմանագիրը, յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում միշտ չէ, որ հնարավոր է, ավելին ՝ օբյեկտիվ պատճառների ուժով »: 1 Գերագույն դատարանը հետագայում զարգացրեց այս մոտեցումը ՝ նշելով, որ վճարովի ծառայությունների առարկան որոշակի գործողությունների կատարումն է կամ որոշակի գործողությունների կատարումը: Այնուամենայնիվ, քանի որ միևնույն ժամանակ ՍԴ-ն կողմերին թույլ է տալիս փոխադարձ համաձայնությամբ հաստատել օրենքին հակասող ցանկացած պայման, կողմերը կարող են պայմանագիր կնքել ոչ միայն որոշակի գործողությունների կամ գործողությունների, այլև որոշակի արդյունքի համար (գրավոր խորհրդակցություն , պայմանագրի նախագիծ և այլն): ) հետ կապված. Այս պարտավորությունները ներկայացնում են պատասխանատվության տարբեր աստիճաններ: Եթե առաջին դեպքում կատարողը երաշխավորում է առավելագույն ջանք, երկրորդ դեպքում `կոնկրետ արդյունք: Վերջին դեպքում կիրառվում են պատասխանատվության ավելի խիստ ստանդարտներ 2: Այս առումով առանձնանում է ACA- ի և PKTA- ի կատարման պայմանագիրը, որի թեման է կոնկրետ արդյունքը, բայց այն սահմանվում է ըստ մեղքի պատասխանատվության: Նման հանգամանքը պայմանավորված է սույն պայմանագրի առարկայի առանձնահատկությամբ, որը ոչ միայն ստացված արդյունքների ստեղծագործական բնույթն է, այլ նաև այն փաստը, որ կողմերը ի վիճակի չեն նախապես ճշգրիտ և հստակ որոշել չափորոշիչները, դրան հասնելը: Փաստորեն, այն մոտեցումը, որ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված պարտավորությունները խախտելու մեջ մեղավորությունը պետք է ընկալվի ոչ թե որպես հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքի և դրա հետևանքների նկատմամբ, այլ որպես անհրաժեշտ նախազգուշացում `խնամքից դուրս, ինչը ողջամտորեն ակնկալվում է անձից: նմանատիպ հանգամանքներ: 1 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումը, 23.01.2007 թ. N1-P: 2 Տես 24.01.2012 թ.-ից Նախագահության ստեղծում, ՁԵ ՌԴ: N11563 / 11-ը `համաձայն N A41-27081 / 10 մասի: Բացի այդ, գործարար գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը պետք է պայմանավորված լինի ոչ միայն այս գործունեության բնույթով, այլև պայմանագրի առարկայով, այսինքն `կոնկրետ արդյունքի հասնելու համար: Քրիստինե Ալեքսանյան Մեղքի հայեցակարգը պայմանագրային պատասխանատվության մեջ Հիմնաբառեր. Պայմանագրային պատասխանատվություն, մեղավորություն, պատշաճ աշխատասիրություն խնամք, բիզնես գործունեություն, պատասխանատվություն ՝ առանց մեղքի , ։
| Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական իրավունքում, մասնավորապես, պայմանագրային պատասխանատվությունում «մեղք» հասկացության բացահայտմանը, ինչպես նաև ըստ մեղքի, իսկ ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում առանց մեղքի պատասխանատվության առանձնահատկություններին։
Նրանում առաջարկվում է մեղքի նոր` ավելի հստակ ու լիարժեք սահմանում։
Հոդվածում առաջարկվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում պարտավորությունների դասակարգում և պարտավորության տեսակի վրա հիմնված պատասխանատվության նոր մոդել։
|
ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐԿԿՈՂՄ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄՄարդկային մտքի զարգացման ամբողջ տևականության ընթացքում տեսականվերացարկումները և անմիջական փորձի ու դիտարկման արդյունքները մշտապեսեղել են փոխադարձ անցման և փոխլրացման դիալեկտիկական յուրահատուկ հարաբերության մեջ։
Անգամ անհիշելի ժամանակներում նյութի այրումն ու կրակի՝ մարդկային փորձում դրսևորվելը չէր դիտվի որպես հնարավոր այնկողմնային եղելիությամբ ու ծագումնաբանորեն արտաերկրայինով պայմանավորվող երևույթ, եթե կրակիի հայտ գալու ակտը չտրվեր նախամարդու անմիջական փորձում այս կամ այն բնական երևույթի դրսևորման արդյունքում և տեսքով։
Սկզբունքային ոչինչ չի փոխվել,ընդհուպ՝ այսօր։
Դեռ անտիկ Հունաստանում տեսական և ռացիոնալ հետզհետեձևավորվող փիլիսոփայական մտքին զուգահեռ զարգանում էին փորձնական ուանմիջական դիտարկումների վրա հիմնված գիտելիքի ձեռքբերման փորձառություննու դրա ստացման եղանակները [1]։
Տևականության այդ շրջանին բնորոշ փորձարարական դիտարկումները թույլ տվեցին իրականացնել մի շարք բացահայտումներաստղագիտության, արտաերկրային մարմինների շարժման, բժշկության և փորձնական ու հիմնարար գիտելիքների համակարգային այլ ոլորտներում։
Սակայն այս ամենի հիմքում իմպլիցիդ ձևով ընկած է մի կանխադրույթ, որը վերոնշյալ ժամանակներից ի վեր եղել է համանման քննարկումների անկյունաքարայինդրույթների շարքում։
Խոսքը «տեսական մտքի և փորձարարական գիտելիքներիհամակարգերի որոշակի փոխհարաբերության» մասին է, որտեղ հետագա քննարկումների ընթացքն ավելի հասկանալի և ըմբռնելի դարձնելու համար «տեսականմիտք» և «փորձարարական գիտելիքների համակարգեր» հասկացությունները կփոխարինենք համապատասխանաբար «փիլիսոփայություն» և «գիտություն»1 հասկացություններով։
Դրանք ճշգրիտորեն արտացոլում են մարդկային մտքի և փորձարա1 «Գիտություն» (լատ.՝ «scienta») հասկացությունն առավել լայն ըմբռնմամբ բնորոշվում է որպեսֆիզիկական ու բնական աշխարհի պրակտիկ ու ակտիվ ուսումնասիրման անընդhատ գործընթաց, որնարդի ժամանակներում չի կորցրել իր վերոնշյալ ելակետային իմաստն ու քննարկվող նյութում ունիհամարժեքություն «բնագիտություն», «բնական գիտություն» հասկացությունների հետ։
(Տե՛ս Oxfordadvanced learner’s dictionary, seventh edition, Oxford, 2005)։
րական փորձառության զարգացման ուշ շրջաններում դրանց առավել համակարգայնացվածության ու բովանդակային հստակեցման արձանագրված միտումները։
Առհասարակ, նման փոխհարաբերության հնարավոր դրսևորումները բազմազան են, և փիլիսոփայության ու փորձարարական գիտության զարգացմանը զուգընթաց դրանց քանակական ու որակական բնութագրերը փոխվել են՝ պայմանավորված ժամանակին այս կամ այն փիլիսոփայական դպրոցի, ուղղության կամ գիտակարգի ի հայտ գալով։
Փիլիսոփայական և գիտական արդի մտքի հիմքում ընկածմի շարք հոսանքների գոյաբանական մեկնակետերը սկիզբ են առնում հին հունականփիլիսոփայության ակունքներից և ձգվում մինչև առանձին գիտակարգերի ձևավորման շրջանը, որտեղ տևականության յուրաքանչյուր պահ իր կանոններն է հաստատել փիլիսոփայության և գիտության փոխհարաբերության հնարավոր զարգացումների վրա։
Հետևաբար, մարդկային մտքի պատմության այդ ամբողջ ընդգրկունշրջանի հիմքերում ամրագրված և մեզ հետաքրքրող բովանդակությունների վերհանման համար նպատակահարմար է կատարել հիմնական ու իրարամերժ երկու հարցադրումներ, որոնցից բխող հնարավոր պատասխանների ընտրանքը թույլ կտաստանալ երկու եզրերի փոխհարաբերության այն տեսանելի սպեկտրը, որն առավելընդհանրական է արտացոլում վերոնշյալ զարգացումների ընթացքը։
Արդյոք գիտությունը կարո՞ ղ է գոյությունունենալ առանց փիլիսոփայությանԱյոՉեն Արդյո՞ք գիտությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց փիլիսոփայության, ևարդյո՞ք փիլիսոփայությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց գիտության։
Նշվածհարցադրումների համարժեք-դրական պատասխանը կհանգեցնի այն տեսակետին,ըստ որի փիլիսոփայությունն ու գիտությունը չեն համագործակցում կամ գտնվում ենհամագործակցության ամբողջական բացակայության պայմանում։
Այս տեսակետի ճշմարտացիությունը հակադարձ համեմատական է հարցադրումների համարժեք-բացասական պատասխանի որակական բնութագրին, որի արդյունքում սկզբունքորենկարելի է կողմերից մեկի ֆալսիֆիկացիայից հանգել մյուսի վերիֆիկացմանը ևհակառակը։
Նշված տեսակետի բնույթը ենթադրում է, որ վերջինիս ճշմարտացիությունն այնքան ժամանակ չի դրվի կասկածի տակ, քանի դեռ չկա ձևավորվածկարծիքին հակասող գոնե մեկ դեպք։
Ուստի այս տեսակետի բնույթից ելնելով՝հետագա քննարկումներում նպատակահարմար կլինի անդրադառնալ այն տեսակետներին, որոնք սկզբունքորեն տարբեր են քննարկվող տեսակետից և որոնցճշմարտացիությունն անմիջականորեն պայմանավորում է վերը քննարկված տեսակետի ճշմարտացիության արժեքը։
Եթե փիլիսոփայությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց գիտության, իսկգիտությունը՝ ոչ, հետևաբար, մենք գործ ունենք սպեկուլյատիվ փիլիսոփայությանհետ, որը, մերժելով էմպիրիկ փորձը, իր ճշմարտությունների և ընդհանուր դրույթներիճշմարտացիությունն ապահովելու համար հիմք է ծառայեցնում զուտ բանականությանարգասիքը [2]։
Մարդկային իմացության նկատմամբ նման բևեռացված մոտեցումը,որտեղ էմպիրիկ փորձն ու մարդկային փորձառությունն առհասարակ դիտվում էպակաս ճշմարիտ և հաճախ կեղծ իմացության սկզբնաղբյուր, տալիս է իրականության և աշխարհի միայն տեսական պատկերի արտացոլումը՝ համեմված սուբյեկտիվիզմի, հեղինակի անձնական աշխարհընկալման և ապրումների չտարբերակվածտարրերով։
Նման փիլիսոփայությունների ու հոսանքների համար լավագույն բնորոշումը կարող է լինել հայտնի ալեգորիան, որտեղ սպեկուլյատիվ փիլիսոփաներըներկայացվում են որպես սարդեր, ովքեր իրենք իրենցից հյուսում են սարդոստայն ուխճճվում ենք իրենց իսկ ստեղծածի ամբողջության մեջ [3]։
Եթե փիլիսոփայությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց գիտության, իսկգիտությունը կարող է, ապա այդ դեպքում առաջ է գալիս պոզիտիվիստական գիտելիքը, որը գոյանում է փորձարարական հիմքի վրա, ստուգելի է և ունի զուտ պրակտիկնշանակություն։
Մերժելով մետաֆիզիկան և աբստրակցիայի ու վերացարկումներիմիջոցով ճշմարտության հասնելու սխոլաստիկական ապացուցողական ապարատը՝պոզիտիվիզմն առհասարակ հրաժարվում է ուսումնասիրել հիմքերի հիմքն ուԱրիստոտելյան ձևակերպմամբ «գիտությունների գիտության» առաջադրած պրոբլեմատիկայի ընդհանրական մի շարք հարցադրումները, քանի որ վերջիններս «անպտուղ» են, չունեն էմպիրիկ նշանակություն և չեն բխում մարդկային բնության փորձարարական բնույթից [4]։
Վերը քննարկված երկու հակադարձ տեսակետներն էլ արտացոլում են փիլիսոփայության և գիտության հնարավոր փոխհարաբերության այն բևեռացված մոտեցումները, որտեղ երկու եզրերից մեկն անհրաժեշտաբար բացասում և արմատապեսմերժում է մյուսը՝ անկյունաքարային կանխադրույթներն ու հասկացութային ապարատը զերծ պահելով իրենից սկզբունքորեն տարբեր և հակադարձող տեսակետի համանման իրողություններից։
Ակնհայտ է, որ փոխհարաբերության նման ծայրահեղմոտեցումն արդեն իսկ հնարավորություն չի տալիս խոսելու նման երկու եզրերի միջևընկած անդունդ հիշեցնող բացազատության մասին, որը որպես փոխհարաբերությանհնարավոր ձև արդեն իսկ բնորոշվել է «համագործակցության ամբողջական բացակայություն» հասկացությամբ, որտեղ գիտությունն ու փիլիսոփայությունն առհասարակ զուրկ են փոխհամագործակցության ընդհանուր որևէ եզրից։
Սակայն փոխհարաբերության հաջորդ երկու և ծայրահեղ մոտեցումների քննարկումը տալիս է այն ինքնաակնհայտությունն ու պարզությունը, որն անհրաժեշտ է անհամագործակցությանանհնարինության հասկացման համար։
Մեզ համար հետաքրքիր և դրա շրջանակներից դուրս մի շարք այլ մոտեցումներն անժխտելիորեն եղել են տևականության ամբողջ ընթացքում մարդկային էության տեսական և փորձնական բնույթի արտացոլումներն այս կամ այն գիտելիքների համակարգերում։
Կախված ներքին և արտաքին միշարք դետերմինանտներից, դրանք ստացել են առավել մեղմ կամ խիստ (ծայրահեղ)որակական բնութագրեր։
Բայց ինչպես երևաց սպեկուլյատիվ փիլիսոփայության կամպոզիտիվիզմի պարագայում, անգամ խիստ մերժողական նախնական տրամադրվածության դեպքում նման մոտեցումները զուտ ինքնաբավ և խիստ անկախ համակարգեր չեն, քանի որ փոխբացասման դեպքում էլ դրանք իրենց կանխադրույթները մշակում և հարստացնում են ի հակադրություն և ի հակադարձում այն տեսակետի, որնարմատապես տարբեր է իրենց ելակետային տրամադրվածությունից և որն արտացոլում է հակադարձ «ճամբարի»՝ սեփականին հակառակ տեսակետների ամբողջությունը. չէ՞ որ ինչ-որ առարկա մեզ համար գեղեցիկ է մեկ այլ առարկայի կամ դրամասին ունեցած նախնական պատկերացումների հետ համեմատության մեջ, և ոչ անկախ գնահատականի տեսքով, որը չունի հիմք և համեմատության (այս դեպքում՝ համագործակցության) ընդհանուր որևէ եզր կամ հաշվարկման համակարգ։
Հետևաբար, նման բևեռացումն իր հերթին ենթադրում է հեռազդեցիկ և միջնորդավորվածորոշակի փոխհարաբերություն, որն էլ հիմք է դարձել մարդկային մտքի ամբողջ պատմության ընթացքում տարատեսակ ու իրարամերժ տեսությունների ու համակագրերիի հայտ գալու համար։
Հիմք ընդունելով փիլիսոփայության և գիտության փոխհարաբերության մասինվերը քննարկված տեսակետների ամբողջությունն՝ այլևս էմպիրիկ հիմքով կփորձենքխոսել համագործակցության մասին, որի գոյությունն առնվազն ենթադրվում է արդենիսկ կողմերի առկայությունից՝ անկախ դրանցից բխող և բևեռացված հնարավորդրսևորումների լինելու փաստից։
Սակայն տեսական և էմպիրիկ ոլորտներն արտացոլող նման գիտելիքների համակարգերի միջև փոխադարձ անցումները միշտ չէ, որեղել են խիստ հավասարակշռված, քանի որ տևականության ողջ ընթացքում, հատկապես պայմանավորված տեսական և փորձնական ճանաչողության նկատմամբ առկա հետաքրքրվածության և վստահելիության աստիճանով, հաճախ փոխվել են դրանց, ինչպես աշխարհի գիտական պատկերում ունեցած դոմինանտության, այնպես էլ մեկը մյուսի վրա թողած ազդեցությունների շրջանները։
Խոսելով պատմության ընթացքում փիլիսոփայական համակարգերի, տեսությունների և առհասարակ տեսական մտքի՝ էմպիրիկ, փորձնական փորձառության ևառանձին գիտակարգերի ու լայն ըմբռնմամբ գիտության վրա թողած ազդեցությունից՝ անհրաժեշտաբար պետք է որոնումներն սկսել անտիկ հունական փիլիսոփայության շրջանից, որն իր անկյունքարային նշանակությունն ունեցավ մարդկային մտքիզարգացման ողջ ընթացքի վրա։
Հին հունական փիլիսոփայության առաջին ներկայացուցիչ և Միլեթյան դպրոցի հիմնադիր Թալեսի դիտարկումներն ուղղված էին աշխարհի, դրա գոյությունը հնարավոր դարձնող սկզբի և այլ գոյաբանական հիմնախնդիրներին, որոնց հիմքում ամենաընդհանրացված ձևով Թալեսն ընդունեց ջուրըորպես աշխարհի և իրերի հիմքում ընկած նախասկիզբ, սուբստանց [5]։
Այս քայլովԹալեսը հիմք նախապատրաստեց երեք հիմնական փիլիսոփայական գաղափարների համար, որոնք հետագայում իրենց արտահայտությունը ստացան նաև մեթոդի ևաշխարհի գիտական պատկերի ձևակերպման պրոբլեմներում։
Նախ այն ներառում էբոլոր իրերի նյութական պատճառի հարցը, քանի որ արտացոլում է աշխարհի նյութական հիմքի մասին գաղափարը, որն էլ սկիզբ դարձավ անտիկ շրջանի նայիվմատերիալիստական ուսմունքների համար։
Թալեսյան դրույթը ենթադրում է, որ այդհարցը պետք է ռացիոնալ պատասխան ստանա՝ առանց առասպելի կամ առասպելական պատերացումների որևէ հղման։
Եվ վերջապես, կարելի է ենթադրել, որ,այնուամենայնիվ, ամեն ինչ պետք է հնարավոր լինի ըմբռնել՝ ելնելով աշխարհի մեկմիատարր սկզբունքից [6]։
Աշխարհի նկատմամբ նման տրամաբանական և ռացիոնալ մոտեցումներըտիրապետող եղան գրեթե ողջ հունական փիլիսոփայության ժամանակաշրջանում։
Հերակլիտ Եփեսացու փիլիսոփայության մեջ առանցքային և էութենական նշանակություն ունի «կրակի» գաղափարը, որը և՛ նյութական, և՛ հոգևոր նախասկիզբ է հանդիսանում աշխարհի ու իրերի կարգի համար։
Ինչպես իրավացիորեն նկատել է գերմանացի ֆիզիկոս Հայզենբերգը. «Այստեղ ժամանակակից ֆիզիկան որոշակի իմաստովմոտենում է Հերակլիտի ուսմունքին։
Եթե «կրակ» բառը փոխարինենք «էներգիա»բառով, ապա Հերակլիտեսի պնդումները կարելի է տեսնել որպես մեր ժամանակակիցըմբռնումների արտահայտություն։
Էներգիան, իրոք այն հումքն է, որից կազմված ենտարրական բոլոր մասնիկները, բոլոր ատոմները, այն չի փոխում իր քանակն ուկարող է հանդես գալ որպես աշխարհում բոլոր փոխազդեցությունների պատճառ» [6]։
Դեպի ժամանակակից ֆիզիկա կատարած ամենամեծ քայլն, ըստ էության, տեղիունեցավ ատոմիստական տեսության մշակումից հետո, երբ Լևկիպոսն ու Դեմոկրիտնառաջ քաշեցին աշխարհի և իրերի հիմքում ընկած մեկ միասնական և անբաժանտարրի մասին գաղափարը (հուն.՝ ἄτομον), որն անջնջելի և հիմնարար նշանակություն ունեցավ ինչպես հետագայում ստեղծված ֆիզիկական տեսությունների, մասնավորապես՝ դասական մեխանիկայի և քվանտային տեսության, այնպես էլփիլիսոփայական և միջգիտական մի շարք նոր հարցադրումների առաջքաշման ևդրանց հասկացման համար։
«Ատոմի» հասկացության ի հայտ գալով՝ նախկին «գոյի»և «չգոյի» պատկերացումները վերաիմաստավորվեցին «լեցունի» և «դատարկության»գաղափարներով [7]։
Իրականության մեջ կան միայն ատոմներ, որոնք անբաժանելիեն, անվերջ են և ունեն վերջավոր չափեր։
Հենց չափի վերջավորությունն էլ թույլ էտալիս խոսել շարժման հնարավորության մասին, որը կարող է տեղի ունենալ միայնդատարկության գոյության ընդունմամբ։
Հետևաբար, այն հասկացութային ապարատն ու իրականության մասին պատկերացումները, որոնք ձևավորվեցին արդենանտիկ ատոմիստական տեսությունների շրջանակներում, թույլ տվեցին պլյուրալիստական ու բազմատարր աշխարհի կողքին տեսնել մեկ միասնական հիմքով ևսկզբունքորեն ընկալելի ռացիոնալ իրականության պատկերը։
Ժամանակի գիտական խճանկարի ձևավորման և դրանում առանձին գիտակարգերի ի հայտ գալու գործընթացն իր հետ բերեց ոչ միայն հետզհետե ձևավորվողինքնուրույն գիտակարգերին հատուկ խնդրակարգերի և տիրույթներ հստակեցմանպրոբլեմը, այլև վառ կերպով արտահայտվեց մեթոդական նոր գործիքակազմիստեղծման և նախկինում գերակշռող մեթոդաբանական սկզբունքների վերաիմաստավորման և փոխարինման հարցը։
Սրան ի պատասխան ֆրանսիացի փիլիսոփաՌենե Դեկարտը մարդկային մտքի թատերաբեմում հանդես եկավ իր «արմատականկասկածի սկզբունքով» [8]։
Մարդկային իմացությունը լիքն է ճշմարտանման և կեղծիմացություններից, որոնք սահմանափակում են մարդկային մտքի՝ հավերժական աշխարհում հնարավոր ճշմարտությունների վերհանմանն ուղղված որոնումները։
Հետևաբար, իմացության դաշտը մաքրելու համար անհրաժեշտ է կասկածել մեր իմացության վրա այնքան, քանի դեռ չենք հայտնաբերել մի բան, որն ինքնին կասկածելիչէ [9]։
Նման մոտեցման արդյունքում Դեկարտի համար ինքնակնհայտ և անկասկածճշմարտություն է դառնում «Կասկածում եմ» դրույթը, որից էլ նույն մեթոդաբանականսկզբունքի հիման վրա բխեցնում է «Մտածում եմ», «Մտածում եմ, հետևաբար գոյություն ունեմ» և մի շարք հիմնարար այլ ճշմարտություններ, որոնք հիմք դարձան ինչպեսԿարտեզյան գիտական համակարգի, այնպես էլ աշխարհի գիտական պատկերիկառուցմանն ուղղված այլ տեսություններ և համակարգերի համար որպես մեթոդաբանական հնարավոր կողմնորոշիչ։
Համագործակցության նման տարբերակում ազդեցության կրողը և տեսական ուէմպիրիկ մակարդակում եղած գիտամշակութային ժառանգության յուրացնողն,առաջին հերթին, արդեն 16-րդ դարից սկսած աշխարհի գիտական պատկերում իրենցտեղն ամրագրող առանձին գիտակարգերն ու առհասարակ գիտությունն է, որըհետևողականորեն օգտվել է գրեթե երկու հազարամյակի ընթացքում տիրապետողհամարվող փիլիսոփայական աշխարհայացքից և դրա մշակած հասկացութայինապարատից։
Սակայն այս գործընթացի ազդեցության աղբյուրն ու դրա կրող կողմը միշտ չէ, որ եղել են հակադարձ բևեռների նույն մասում։
Նոր շրջանի գիտական մտքիզարգացման ու մի շարք գիտելիքների համակարգերի՝ որպես առանձին գիտակարգփիլիսոփայությունից առանձնալուց անմիջապես հետո սկսվեց սեփական գոյաբանական հիմքերի փնտրման ու դրանց ամրապնդման գործընթացը, որի համար սկզբունքային նշանակություն ունեցավ մինչ այդ փիլիսոփայության ստեղծած տեսական ուէմպիրիկ հարուստ ժառանգությունը։
Թերևս ժամանակակից կոսմոլոգիայի պատմության ու կոսմոգոնիականտեսությունների շարքում իր յուրահատուկ տեղն ունի գերմանական դասական փիլիսոփայության ներկայացուցիչ Իմանուիլ Կանտի «Կոսմոգոնիական հիպոթեզը» [10],որտեղ Կանտի տիեզերածնական վարկածը զարմանալիորեն մոտենում է արեգակնային համակարգի առաջացման ժամանակակից տեսություններին ու մոդելներին [11]։
Կանտը տիեզերքի առաջացումը դիտարկում է որպես նախնական նյութական ակտիվ մասնիկներից կազմված վիթխարի ամպի ներքին փոխազդեցություն,որտեղ մասնիկների վանողական և ձգողական ուժերի փոխադարձ ներգործությանհետևանքով գոյանում են տիեզերական մարմինները։
Նման վարկածը նախևառաջթույլ է տալիս խոսել տիեզերքի մասին որպես նյութական սկիզբ ունեցող մի իրողություն, որի բացատրման համար անհրաժեշտ չէ ներմուծել Աստծու մասին գաղափարը [12]։
Այստեղ նաև հիանալի կերպով տեղայնացված են դասական մեխանիկայիմի շարք սկզբունքներ, որոնք թույլ են տալիս խոսել գիտության տրամաբանական ևնախորդ ճշմարտությունների վրա հիմնված զարգացման ուղու մասին, որը նորհնարավորություն ընձեռեց տիեզերքին և աշխարհին առհասարակ ուղղված հետագաուսումնասիրությունների համար։
Հենց այդպիսի տրամաբանությամբ է առաջնորդվում 20-րդ դարի ֆրանսիացի փիլիսոփա Անրի Բերգսոնը, ով իր փիլիսոփայության ևդրա առանցքային արժեքների ստեղծման համար հիմք էր ընդունում այդ շրջանումարդեն իսկ գիտության մեջ ընդունված համարվող Էվոլյուցիոն տեսությունը։
Դարվինյան տեսությունից ոգևորված՝ Բերգսոնը բնական, էվոլյուցիոն շարժումն ընդունում էորպես աշխարհի առաջադիմության և զարգացման հիմքում ընկած մի ստեղծարարուժ, որը վերջինս սահմանում է որպես «Կենարար պոռթկում» (ֆր.՝ Élan vital) [13]։
Հենց նման բնական ուժի շնորհիվ է, որ բնության մեջ կա մշտական զարգացում ևավելի պարզ ձևերից ավելի բարդ ձևերի առաջացման անընդհատ գործընթաց։
Բերգսոնի փիլիսոփայությունը միակը չէ, որն որոշակի գիտական տեսությանկամ գիտակարգի վրա հիմնված կառուցվածք ունի։
20-րդ դարում դասական ևհետդասական ֆիզիկայի կողքին հետզհետե զարգացող քվանտային մեխանիկանսկզբունքորեն նոր և աննախադեպ ուսումնասիրության տիրույթ է բացել մարդկության առջև։
Այստեղ հաճախ աշխարհի մասին դասական պատկերացումներն ուօրենքները կարող են չգործել այնպես, ինչպես դրանք նկարագրվել են նյուտոնյանմեխանիկայում կամ հարաբերականության ընդհանուր տեսության շրջանակներում։
Քվանտային մեխանիկան նախևառաջ հարված է հասցնում դետերմինիզմի մասին մինչև այդ եղած ավանդական պատկերացումներին, քանի որ, ինչպես ժամանակինցույց են տվել քվանտային մեխանիկայի շրջանակներում իրականացված մի շարքգիտափորձերը, քվանտային մակարդակում մասնիկների վարքը հնարավոր չէ որոշելխիստ դետերմինիստական տեսանկյունից, քանի որ վերջիններիս վարքն ունիվիճակագրական բնույթ [6]։
Նման աննախադեպ շրջադարձի արդյունքում փիլիսոփայության մեջ «խիստ դետերմինիզմի», «ինդետերմինիզմի» և «դուալիստականդետերմինիզմի» կողքին առաջացավ և «հավանական դետերմինիզմի» տեսակետը,որն այժմ բավական հիմնավորված և փաստարկված հիմքեր ունի ի դեմս քվանտայինտեսության [14]։
Ինչպես հավաստիացանք վերը քննարկվածում, գիտության և փիլիսոփայությանհամագործակցության դարավոր պատմության ընթացքում նման հարաբերության«ազդող» և «ազդվող» կողմերը հաճախ են փոփոխվել։
Սակայն պայմանավորված 1718-րդ դարերից սկսած գիտության որոշակի ինքնուրույնության ձեռքբերմամբ և ժամանակակից գիտատեխնիկական առաջընթացի գրանցած հաջողություններով՝ կողմերի փոխհարաբերության համատեքստում առավել մեծ ազդեցություն թողնելու տեսանկյունից այսօր դոմինանտության կրողը, որպես այդպիսին, գիտությունն է։
Անկախ գիտության և փիլիսոփայության փոխհարաբերության նման պատկերից՝ ժամանակակից փիլիսոփայական հայեցակարգերի և տեսությունների մշակման գործընթացն այսօր էլ ունի իր ընթացքը գիտության նորանոր նվաճումներին զուգահեռ, սակայն մաքուր փիլիսոփայական մտքի դրսևորման և գիտության կողքին փիլիսոփայական տեսություններին տեսական մտքի մրցունակ արգասիքի կարգավիճակհաղորդելու համար կան օբյեկտիվ մի շարք իրողություններ, որոնք միջնորդավորվածև անմիջականորեն խոչընդոտում են փիլիսոփայական մտքի ինքնուրույն և ամբողջական իրացման գործընթացին։
Նախևառաջ, խոսքը փիլիսոփայական ժամանակակից տեսություններում և հայեցակարգերում հին հասկացությունների կիրառմանխնդիրն է, որը թույլ չի տալիս ժամանակակից աշխարհի և նոր բացահայտված իրողությունների մասին խոսել առանց նախկին իմաստների և անցյալի հետապնդողստվերի բացակայության։
Տեսական մտքին զուգահեռ կա էմպիրիկ գիտություններիտիրույթը, որտեղ գիտատեխնիկական ժամանակակից նվաճումներով պայմանավորված՝ կան աշխարհի պատկերի օբյեկտիվ նկարագրությանն ուղղված մի շարք նորտեսություններ, որոնց տրամադրած էմպիրիկ տվյալներն ու փորձարարական հումքըհաճախ անտեսում են տեսական մտքի ջատագովները։
Սրա արդյունքում փիլիսոփայական միտքը կարող է վերածվել սպեկուլյատիվ մտածողության, ինչը վառ կերպովիր արտահայտությունն է գտել ինչպես 20-րդ դարում հարաբերականության ընդհանուր տեսությունից ազդված ռելյատիվիստական մի շարք ուղղություններում, այնպեսէլ այդ շրջանում էմպիրիկ տվյալները ոչ ճիշտ մեկնաբանող այլ հոսանքներում [15]։
Փիլիսոփայության և, առհասարակ, մարդկային աշխարհայացքի տեսական կողմի շուրջ արծարծված խնդիրների թերևս առավել պատկերավոր ու առարկայական արտացոլումը կարող է դառնալ տիեզերքի մասին մեր ունեցած պատկերացումների ևտիեզերքը կազմող «նյութի»2 հարաբերակցության մասին ժամանակակից մոտեցմանկարճ անդրադարձը։
Համաձայն «Պլանկի» անվան աստղադիտակի դիտարկումներիհիման վրա մշակված տվյալների՝ «սովորական նյութը», որից կազմված են աստղերը,գալակտիկաներն ու մատերիական ցանկացած այլ դրսևորում, կազմում է ողջտիեզերքի «նյութի» ընդամենը 4․9 %-ը։
Տիեզերքի մնացած հատվածը կազմված է,այսպես կոչված, «մութ նյութից» և «մութ էներգիայից», համապատասխանաբար՝26․8 % և 68.3 %-ով։
Հետևաբար՝ այսօր մեր իրականությունն ու տիեզերքն առհասարակ կազմող մատերիայի մասին խոսելիս, կիրառելով հասկացության այն իմաստները, որոնք տիրապետող են եղել նաև՛ մատերիալիզմի և դրանից ի վեր՝ փիլիսոփայության ողջ պատմության ընթացքում, մենք առնվազն կխախտենք արիստոտելյանտրամաբանության «նույնության կանոնը» [16], իսկ նշված արդյունքների սխալ կամոչ համարժեք մեկնաբանման արդյունքում փիլիսոփայական արդի միտքը կարող էբավականորեն հեռանալ թե՛ գիտության հետ համարժեք համագործակցությանընդհանուր հարթությունից, և թե՛ իրականության օբյեկտիվ պատկերի արտացոլմանիր հնարավոր պարտականության տիրույթներից։
Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ փիլիսոփայության և գիտությանդարավոր համագործակցությունն ինքնակնհայտ և երկու բևեռների գոյությունը պայմանավորող իրողություն է, որը, կախված փիլիսոփայության և գիտության անկախզարգացման ներքին միտումներից, ստացել է տարբեր դրսևորումներ, որի արդյունքում էլ այսօր փիլիսոփայությունը համագործակցության համատեքստում առավելքան ունի «ազդվողի» կարգավիճակ, քան գիտությունը։
Այստեղից էլ բխում են նորագույն շրջանի փիլիսոփայության առջև ծառացած խնդիրները, որոնց հաղթահարմանհամար անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել ու նոր շունչ հաղորդել դասական և հինհասկացություններին, մաքրել դաշտը հնարավոր կեղծ իմացություններից և ընթանալգիտության ու դրա կողմից տրվող էմպիրիկ ժառանգության հետ հավասար հարթությամբ՝ օբյեկտիվորեն մեկնաբանելով նոր և առկա էմպիրիկ տվյալները։
| Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում փիլիսոփայության և հետզհետե զարգացող ու ինքնուրույնության ձգտող առանձին գիտակարգերի և, առհասարակ, գիտության համագործակցության պատմությանը։
Պատմության համատեքստում դիտարկելով փիլիսոփայության և գիտության նման փոխհարաբերությունը՝ պարզ է դառնում, որ ժամանակի ընթացքում փոխվել են կողմերի միջև հավասարակշռությունը, որի արդյունքում այօսր փիլիսոփայությունը գիտության կողքին վերջինից կրում է շատ ավելի մեծ ազդեցություն, քան երբևէ։
|
Ինչպես գիտենք, դասական մեխանիկայում ֆիզիկական համակարգի շարժման բոլոր ինտեգրալների շարքում հատկապես օգտագործվում են կինեմատիկական (ասիմպտոտիկ) ինտեգրալները: Վերջիններս կապված են համակարգի նկարագրության անփոփոխության հետ `համաչափության յոթ պտույտի խմբի նկատմամբ (մեկ ժամանակային շարժում, երեք տարածական շարժում և երեք տարածական պտույտ): Այսպիսով, փակ համակարգերի համար կան յոթ պահպանված մեծություններ, որոնք համապատասխանում են տարածական-ժամանակային տատանումներին: Մասնավորապես, ժամանակային շարժման նկատմամբ համաչափությունը համարժեք է էներգիայի ասիմպտոտիկորեն լրացնող ինտեգրալի առկայությանը: Իզոտրոպիայի և իզոտոպիայի միատարր փոփոխությունները հանգեցնում են ճշգրիտ լրացման ուժի և իմպուլսի պահպանման օրենքների: Պուասոնի քվանտային (դասական) փակագծերը ծառայում են որպես հարմար մաթեմատիկական սարք քվանտային (դասական) մեխանիկայում պահպանման օրենքներ հաստատելու համար: Այնուամենայնիվ, ֆիզիկական պատկերը ավելի լիարժեք հասկանալու համար մեթոդաբանորեն հիմնավորված է անդրադառնալ տարածության ժամանակի համաչափության հատկություններին վերաբերող պահպանության օրենքների հիմնարար հարցերին ՝ մասնիկ-ալիքի երկակիության քվանտամեխանիկական տեսանկյունից: Դասական ֆիզիկայում մասնիկ-ալիք հասկացությունների հիմքում ընդգծվում է դրանց կտրուկ հակադրության սկզբունքը, ըստ որի մասնիկներն ունեն ընդհատման բնորոշ նշաններ, իսկ ալիքները, ընդհակառակը, օժտված են շարունակականության սահմանումներով: Այսպիսով, ընդհատման և շարունակականության կատեգորիաները առանցքային դեր են խաղում ֆիզիկական օբյեկտների մասնիկ-ալիքային կազմավորումների էությունը հասկանալու համար: Վերջիններս, իրենց հերթին, համապատասխանաբար կապված են արժեքների անորոշության և որոշակիության իրողությունների հետ: Այսպիսով, օրինակ, որպես կայուն օբյեկտ դիտարկվող ուժային դաշտը բնութագրվում է դաշտի յուրաքանչյուր կետում լարվածության որոշակի արժեքով, և, ընդհակառակը, ընդհատվող դիրքի շարժման անորոշությունը (անորոշության սկզբունքը) բնութագրում է մասնիկին: Միևնույն ժամանակ, ուժային դաշտի (էլեկտրամագնիսական, գրավիտացիոն) օբյեկտիվ իրականության գաղափարն է, որ վճռական դեր է խաղում սուր մասնիկների ալիքի կտրուկ հակադրությունը հարթելու գործում ՝ ապացուցելով ընդհատվող դաշտի ֆիզիկական իրողությունների անքակտելի կապը աղբյուրներ (լիցք, զանգված): Այսպիսով, նույնիսկ դասական ֆիզիկայում ընդգծվում էր ընդհատման հակառակ իրողությունների, այսինքն ՝ մասնիկների, ալիքների, նրանց շարժումների խոր կապի առկայությունը, բայց, այնուամենայնիվ, նրանց միասնությունը դեռ հաստատված չէր: Նման միասնության հասկացությունը քվանտային ֆիզիկայի նվաճումներից մեկն է, Դ De Bruyl պատ պատը: Ո։
Ե։
ԵԼ Բնական առարկաներում կորպուսուլյար կամ ծալքավոր հատկությունների տեսքը ստացվում է դրանց զանգվածի, արագության մեծությունների մեծությունից և, հետևաբար, կապված է հարաբերական հարաբերությունների տարբեր փոխազդեցությունների հետ: Դա նշանակում է մասնիկի կամ ալիքի գաղափարները միևնույն ֆիզիկական օբյեկտի վրա կիրառելու հնարավորություն, որի վերջինս «նույնական» է և տարբեր ՝ միասնությունից և փոխանակելիությունից դուրս: Այս առումով առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում ալիքային հասկացությունների շրջանակներում շարժման մեջ հիմնարար դեր խաղացող կորպուսկուլյար պարամետրերի (էներգիա, իմպուլս, իմպուլս) պահպանման օրենքները հիմնավորելու փորձը, որի հիմքը ընդհանուր տարածությունն է. ժամանակային համաչափություն ինչպես մասնիկների, այնպես էլ ալիքների համար: 1. Էներգիա Մասնիկների շարժումը որպես ալիքային գործընթաց մեկնաբանելու հնարավորություն է հանդիսանում նյութի դիֆրակցիայի և միջամտության փորձնականորեն դիտարկված իրողությունը, որը բնութագրական է միայն ալիքի շարժմանը: Էլեկտրոնային դիֆրակցիայի լայնորեն հայտնի փորձերն արձանագրում են միջամտության առավելագույն և նվազագույնի, տարածականորեն անփոփոխ, ցրված դիրքի միջամտությունների կառուցվածքային-կործանարար տիրույթներում ժամանակի կայուն հաջորդականություններ: Մասնավորապես, ժամանակի ընթացքում միջամտության պատկերի կայունությունը անընդհատ, ժամանակից կախված տարբերություն է կրկնվող ալիքի գործընթացների փուլերի միջև, ինչը, իր հերթին, ապացուցում է Debroil ալիքի փուլային արագությունների բացակայությունը, հստակ կախվածություն ժամանակից: Եվ դա կարելի է դիտարկել ժամանակի միատարրությամբ պայմանավորված համաչափությունից դուրս: Ընդգծված իրականությունից ակնկալվող արդյունք ստանալու համար դիտարկենք Դեբրոիլի սահուն ներդաշնակ ալիքը, որը որոշակի «իմպուլսային» էներգիայով բնութագրում է ազատ շարժման պարտիզանական վիճակը: Եկեք որպես ելակետային վարկած հանդես գանք հակասական ենթադրությամբ ՝ հաշվի առնելով, որ ալիքի (1) փուլային արագության ակնհայտ կախվածությունը ժամանակից կարող է պայմանավորված լինել միայն 𝜔 = 𝜔 (𝑡) կախվածությամբ: Իրոք, պարզության համար հաշվի առեք, որ (1) ալիքը տարածվում է Ox առանցքի երկայնքով: x - Կոորդինատային կետով փուլային հերթափոխի (փուլային արագություն) արագությունը որոշվելու է պայմանից: Այսինքն ՝ «տարասեռ» ժամանակի (1) դեպքում արտահայտվելու է ալիքի փուլային արագությունը: Phase Ֆազային արագության ակնհայտ ակնհայտ կախվածությունը ժամանակից արտահայտվում է երկրորդ եզրով (2) աջից: Նման կախվածության բացառումը, որը ուղղակիորեն բխում է ժամանակավորությունից, հանգեցնում է այն բանի, որ ժամանակի ընթացքում պահվում է ազատ մասնիկի ընդհանուր էներգիան 𝐸 (𝑡) =: եզրակացությանը: Այսինքն ՝ ժամանակի ընթացքում պահվում է էներգիայի որոշակի E արժեք, որը բնորոշ է քվանտային համակարգի կայուն վիճակին (ազատ մասնիկ): Եկեք հիմա քննարկենք ոչ ստացիոնար պետությունների էներգիայի պահպանման հարցը ալիքի տեսանկյունից ՝ վերլուծելով պետության վերադարձի քվանտամեխանիկական սկզբունքի հետևանքները: Այս դեպքում դա քննարկման օբյեկտի գործառույթով նկարագրված ոչ ստացիոնար վիճակն է, երբ Debroil հարթ ալիքի ստացիոնար վիճակում մասնիկը օժտված է համապատասխանաբար էներգիայի որոշակի շարժման քանակներով: Այնուամենայնիվ, նույնը չի կարելի ասել ոչ ստացիոնար (3) գերադրված վիճակի մասին, երբ մասնիկի շարժումը չի որոշվում էներգիայի իմպուլսի որոշակի արժեքներով: Մասնավորապես, ներկայումս = 0 𝜓 վիճակում և էներգիա և շարժում (5), չափումը կբացահայտի միայն հավանականությունները | 𝑎1 | 2, | 2 | 2,… [[2]: Ներկայացրե՛ք գերադրված (3) վիճակի ալիքի ֆունկցիան հետևյալ տեսանկյունից. Որտեղ 𝑉𝑓1 = Կատարվել են հետևյալ նշանակումները. (4) Ալիքների փուլային արագություններն են և𝐶1 (𝑡) = 𝑎1𝑒 - 𝑖𝜔1𝑡, 2 (𝑡) = 𝑎2𝑒 - 𝑖𝜔2𝑡,: (6) ներկայացուցչությունից պարզ է, որ եթե 𝑉𝑓1, 𝑉𝑓2,… փուլային արագությունների ժամանակային կախվածությունը բացառվում է ժամանակի միատարրությամբ, ապա (6) կլինի Ψ ալիքի ֆունկցիայի 𝑡 ուղղանկյուն 𝑒𝑖𝑘1𝑟, 𝑒𝑖𝑘2𝑟,… համակարգի վերլուծություն գործառույթների, որոնք (7) Գործակիցների մոդուլի քառակուսիները կունենան իմաստ moment վիճակում Ψ շարժման վիճակում և էներգետիկ արժեքների արժեքները հայտնաբերելու հավանականությունների չափման արդյունքում (5) , Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ on1, 2, կախված չեն ժամանակից: Այսինքն ՝ ցանկացած պահի արժեքները հայտնաբերելու հավանականությունը (5) կայուն է չափման մեջ ՝ անկախ ժամանակից: Բոլոր հնարավոր քվանտային (4) վիճակներում էներգիայի միջին արժեքը նույնն է: Այսպիսով, քվանտային համակարգի կամայական վիճակում միջին էներգիայի վիճակի վիճակում կամայական արժեքը, ինչպես նաև էներգիայի որոշակի 𝐸𝑛 արժեքները չափելու հավանականությունը կախված չեն ժամանակից, որպես միատարրության ուղղակի հետևանք: ժամանակի Էներգիայի պահպանման օրենքի մեկնաբանության դիտարկումը, մեր կարծիքով, խորհրդանշական բնույթ չունի, ի տարբերություն օպերատորի ներկայացուցչության կողմից ընդունված ձևակերպումների (Պուասոնի քվանտային փակագծերի միջոցով), չնայած դա համահունչ է վերջինիս , Debroil հարթ ներդաշնակ ալիք (1) արտահայտությունը, ինչպես գիտենք, առաջանում է մասնիկի կամայական արագությունների համար: Այնուամենայնիվ, ռելյատիվիստական արագությունների դեպքում մասնիկների փոխադարձ վերափոխումների ֆենոմենները հնարավոր են դառնում ՝ բերելով դրանց քանակի և տեսակի փոփոխություններ: Պարզության համար, ցանկանալով սահմանափակվել միայն մեկ փոփոխական մասնիկի գործով, մնում է ենթադրել, որ այն շարժվում է ոչ ռելյատիվիստական արագությամբ (𝑣 ≪.): Նման սահմանային դեպքում a ≈ 𝑚0𝑐2 + + մասնիկի համար = 𝐸0 + 𝐾, այսինքն, մենք գալիս ենք ակնհայտ եզրակացության, որ մասնիկի կինետիկ էներգիայի պահպանում [3]: Արտաքին ստացիոնար դաշտերի առկայության դեպքում մասնիկի ոչ ռելյատիվիստական շարժման վրա արտաքին միջին ազդեցությունը, ինչպես գիտենք, նկարագրվում է որպես 𝑈 =: անընդհատ պոտենցիալ էներգիայի ներմուծմամբ: Այսինքն ՝ մասնիկների ալիքային երկակիության գաղափարի համատեղելիությունը հնարավորություն է տալիս համընկնել 𝑈 ≠ 0 տիրույթում շարժվող մասնիկի հետ ցրման Debroylan հարթ ներդաշնակ ալիքի ′ ′ = օրենքով: Նման ընդհանրացման օրինականությունը, ինչպես հայտնի է, բազմիցս ապացուցվել է փորձնականորեն: Ավելին, այն կարող է որոշ չափով օգտագործվել սահուն փոփոխվող ներուժ ունեցող դաշտի դեպքում: Ակնհայտ է, որ ժամանակի միատարրությունն այս դեպքում և բացառում է ակնհայտ կախվածության հնարավորությունը ժամանակից which = ′ ′ (𝑡), ինչը հանգեցնում է մասնիկի ամբողջական մեխանիկական էներգիայի պահպանման փաստին: Այսինքն ՝ 2. Իմպուլս Տիեզերքում նյութական ալիքների միջամտության պատկերի փորձարարորեն դիտարկվող փոփոխվող դիրքը ցույց է տալիս փուլային արագության բացակայություն, տարածական կոորդինատներից հստակ կախվածություն: Այս անգամ եկեք ենթադրենք 𝑘 = 𝑘 (𝑡) կախվածության հավանականությունը հակասական ենթադրությամբ, ինչը կհանգեցնի (ալիքի 0 = (- ալիքի ալիքի ֆազային կայունության) պայմանին `տարասեռ տարածության արտահայտման մեջ ( 1) ալիքի փուլային արագության: Ակնհայտ է, որ տարածության կոորդինատներից բացահայտ բացահայտ կախվածության բացառումը, որը տարածվում է տարածության միատարրությունից, հանգեցնում է ազատ մասնիկների թափի պահպանմանը: 3. Անկյունային պահ Միկրո մասնիկների միջամտության փորձերը, բացի տարածական-ժամանակային միատարրությունից, ցույց են տալիս տարածության պտույտներին ալիքի վերադարձի արդյունքների ակնհայտ անփոփոխությունը, ինչը տարածության իզոտոպիայի պատճառով սիմետրիայի հետևանք է: Այսինքն ՝ մնում է տեսնել, թե ինչ պայմաններում բեկորային ալիքի փուլային արագության մեծությունը կախված չէ լիգնիտում ալիքի տարածման ուղղությունից (ալիքի վեկտոր) (ալիքի վեկտորի մեծության վրա փուլային արագության արագությունը որոշում է բեկորային ալիքների ցրումը նույնիսկ դատարկության մեջ): Այստեղ նշանակում է, որ մասնիկի ազատ շարժման վիճակները կարող են ներկայացվել կամ (1) հարթ ալիքներ կամ գնդաձեւ ալիքներ, քանի որ պոտենցիալ էներգիա ունեցող part (𝑟) = 0 ազատ մասնիկի դեպքը նույնպես կարող է համարվել օրինակ կենտրոնախույս խնդրի: Այսպիսով, անկյունային ճիշտ պահի որոշակի մեծություն և կանխատեսում կարելի է վերագրել քննարկվող ազատ շարժման վիճակների մասնիկի: (1) ալիքի ալիքի կետում, phase փուլային հերթափոխի պահին 𝑓 𝑓 = արագությունը (փուլային արագությունը) որոշվելու է պայմանից: պր պր որտեղ Tsպր. - ալիքի վեկտորի պրոյեկցիան է `Ը-ի ուղղությամբ: Չէ կախված չէ ալիքի տարածման ուղղությունից. 𝑉𝑓 (1 - 1) = 𝑉𝑓 (2 - 2), այսինքն ՝ այն անփոփոխ է 𝛿𝜑 → 0 անկյունով տարածական ռոտացիայի նկատմամբ, որտեղ 𝑘′⃑⃑⃑ = 𝑘⃑ + 𝛿𝑘⃑, 𝛿𝑘⃑ = [𝛿𝜑⃑ ∙ 𝑘⃑]: Անսահման փոքր պտտման 𝛿𝜑⃑ վեկտորը ուղղվում է պտտման առանցքի երկայնքով սյուժեի հարթությանը ուղղահայաց: Այսպիսով, հաշվի առնելով, թե որտեղ է երկրորդ եզրը աջ կողմում, ըստ վեկտորների ՝ 𝑓 𝑘⃑ 𝑘⃑, 𝛿𝜑⃑ 𝑘⃑ 𝑘⃑, մենք ստանում ենք. (𝑟 ∙ [𝛿𝜑⃑ ∙ 𝑘⃑]) = 0: Ձախ մասը ենթարկել ցիկլային տեղաշարժի: Քանի որ է-ն հաստատուն վեկտոր է, ապա𝐿⃑ = 0: Այսինքն ՝ տարածության իզոտոպիան որոշում է ժամանակի ընթացքում շարժման թափի վեկտորի պահպանումը: ։
| Աշխատանքում փորձ է արվում տարածաժամանակային համաչափություններով պայմանավորված շարժման ինտեգրալների գոյությունը մեկուսացված մասնիկի համար հիմնավորել ալիքային պատկերացումների շրջանակում։
|
3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ՖԵՆԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՀԻՄԱՆՎՐԱ ՄԻ ՇԱՐՔ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԸՎերջին հիսուն տարում բժշկական քիմիայի կարևոր խնդիրներից և ուսումնասիրման օբյեկտներից են հետերոցիկլիկ համակարգեր պարունակող դեղերի ազդեցության նոր սպեկտրների հետազոտումը, ինչպես նաև դրանց հիման վրա նոր դեղերի սինթեզը [1]։
Հետերոցիկլիկ համակարգերից կենսաբանական ակտիվությամբ աչքի են ընկնում 1,2,4-տրիազոլի ածանցյալները, որոնցից հայտնի շատ դեղեր լայնորեն և արդյունավետորեն կիրառվում են հակասնկային (Ֆլյուկոնազոլ, Իտրակոնազոլ, Ռավուկոնազոլ և այլն), հակաքաղցկեղային (Լետրոզոլ, Անաստրազոլ), հակաինֆեկցիոն (Ցեֆազոլին), քնաբեր(Էստազոլամ) դեղերի շարքում՝ որպես հիմնական թերապևտիկ բուժամիջոցներ [1,2]։
Տրիազոլները շատ մեծ հետաքրքրություն են առաջացրել և շարունակում են առաջացնել իրենց բազմատեսակ կենսաբանական ակտիվություններով։
Այդ ուղղությամբ աշխատանքներ են տարվում ԵՊՀ դեղագիտության ևքիմիայի ֆակուլտետի օրգանական քիմիայի ամբիոնում նորանոր տրիազոլիածանցյալներ ստանալու համար, որոնք հեռանկարային նշանակություն կարող են ունենալ նոր հակասնկային, հակաքաղցկեղային միջոցների ստանալուհամար [3]։
Ելնելով վերը նշվածից` ներկայացվող աշխատանքի նպատակն է իրականացնել 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի նոր ածանցյալներիսինթեզ։
Ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը քլորմրջնաթթվի մեթիլ էսթերի հետ նյութերի 1։
1 մոլային հարաբերությամբ, ացետոնիտրիլի միջավայրում, և որպես թթու կապող ագենտօգտագործվել է պոտաշ։
Ռեակցիան ընթացել է 40օC ջերմաստիճանային պայմանում։
Ստացված S-(3-բենզիլ-4-ֆենիլ-4-H-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ)-O-մեթիլ կարբոնոթիոատի ելքը կազմել է 56%.Այնուհետև, ստացվածը ենթարկվել է հիդրազինոլիզի հիդրազինհիդրատի85%-անոց լուծույթով 1։
1.5 մոլային հարաբերությամբ, էթանոլի միջավայրումտարբեր ջերմաստիճաններում 0-60օC։
Ցույց է տրվել, որ անկախ պայմաննե րից նպատակային S-(5-բենզիլ-4-ֆենիլ-4H-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ) հիդրազինկարբոթիոատը չի առաջանում, իսկ ռեակցիայի հիմնական արգասիք 3-բենզիլ-4ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլն է, որը հետևանք է S-C կապի խզման.Ֆունկցիոնալ խմբի ներմուծման նպատակով ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը 3-բրոմպրոպիոնաթթվի մեթիլէսթերի հետ 1։
1.2 մոլային հարաբերությամբ տարբեր պայմաններում (լուծիչ` բենզոլ, ացետոն, մեթանոլ, բենզոլի և ացետոնի (1։
1) խառնուրդ,հիմքեր` պոտաշ, տրիէթիլամին, լիթիումի կարբոնատ)։
Ստացվածի ՄՄՌ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ էսթերն իրականում ոչ թե մեկ՝ S-տեղակալվածն է, այլ երկու՝ N և S-տեղակալվածների խառնուրդն է։
Պատճառն այնէ, որ ռեակցիայի ընթացքում բրոմաջրածնի պոկման արդյունքում առաջանումէ մեթիլակրիլատ, որը բերում է տրիազոլում 2-N-տեղակալված էսթերի առաջացման.N-Տեղակալված տրիազոլի ստացման նպատակով ուսումնասիրվել է 3բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը մեթիլակրիլատի հետ 1։
1.5 մոլային հարաբերությամբ, նատրիումի մեթիլատի միջավայրում։
Արդյունքում առաջանում է միայն մեթիլ-3-((5-բենզիլ-4-ֆենիլ-4H-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ)թիո)պրոպիոնատ.Շարունակելով աշխատանքը՝ իրականացվել է մեթիլ 3-((5-բենզիլ-4-ֆենիլ4H-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ)թիո) պրոպիոնատի հիդրազինոլիզ, որի արդյունքում առաջացած հիդրազիդը մեկ կաթիլ խիտ աղաթթվի ներկայությամբ փոխազդեցության մեջ է դրվել ացետիլացետոնի հետ 1։
1 մոլային հարաբերությամբ, որիարդյունքում ստացվել է 95% ելքով 3-(3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-թիօքսո-4,5-դիհիդրո-1H-պիրազոլ-1-իլ)պրոպան-1-ոն.Տրիազոլ-տրիազոլային խմբավորում պարունակող միացություն սինթեզելու նպատակով ուսումնասիրվել է սինթեզված հիդրազիդի փոխազդեցությունըֆենիլիզոթիոցիանատի հետ գրականությունում նկարագրված պայմաններում[4,5], որը բերել է համապատասխան թիոսեմիկարբազիդի առաջացման։
Ստացվածը ենթարկվել է ներմոլեկուլային ցիկլացման KOH-ի 10%-անոցջրային լուծույթով, որի արդյունքում 96% ելքով առաջացել է նպատակային 5բենզիլ-2-(2-(5-մերկապտո-4-ֆենիլ-4H-1,2,4-տրիազոլ-3-իլ)էթիլ)-4-ֆենիլ-1,2,4դիհիդրո-3H-1,2,4-տրիազոլ-3-թիոն։
Այսպիսով՝ մշակվել են մի շարք պոտենցիալ կենսաակտիվ միացությունների սինթեզի պայմաններ և ցույց է տրվել, որ 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո1,2,4-տրիազոլը նպատակահարմար ելանյութ է կենսաակտիվ միացությունների սինթեզում։
Սինթեզված բոլոր միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է ՄՄՌ և ԻԿ սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։
Գրականություն3. Lass-Flцrl C.,Triazole antifungal agents in invasive fungal infections։
a comparative4. Գրիգորյան Ս., Պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ 3,4-երկտեղակալված-5-մերկապտո1,2,4-տրիազոլների նոր ածանցյալների սինթեզ, ԵՊՀ ՈՒԳԸ գիտական հոդվածներիժողովածու.1.1(4), 2015, 155. Ադանա Քեշիշյան, Էմմա Ղազարյան3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ՖԵՆԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ ՊՈՏԵՆՑԻԱԼԿԵՆՍԱԱԿՏԻՎ ՄԻԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԲանալի բառեր՝ տրիազոլ, հակասնկային, հիդրազիդ, S- և N-տեղակալված էսթերներ,մեթիլակրիլատ, պրոպիոնատԱմփոփում։
| Ուսումնասիրվել է 3-բենզիլ-4-ֆենիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի փոխազդեցությունը տարբեր էլեկտրոֆիլ ռեագենտների հետ՝ նպատակ ունենալով ներմուծել ֆունկցիոնալ խումբ, որը կարող է օգտագործվել այլ դասի ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ միացությունների սինթեզում։
Ցույց է տրվել, որ, կախված ռեագենտի բնույթից և միջավայրից, ստացվում են ինչպես N-տեղակալված, այնպես էլ S-տեղակալված ածանցյալներ։
Սինթեզված էսթերը փոխարկվել է համապատասխան հիդրազիդի, և վերջիններս ենթարկվել են հետերոցիկլացման հայտնի մեթոդներով։
Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է ՄՄՌ և ԻԿ սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։
|
ՀԱԷԿ-ի ԱՆՎՏԱՆԳ ՇԱՀԱԳՈՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԱՆՎՏԱՆԳՎԱ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՆՀՐԱIԵՇՏ ՖԻSԻԿԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ Հայաստանի Հանրապետության տարածքը համարվում է խիստ սեյսմիկ ակտիվ տարածք, ուստի դրա տարածքում ատոմակայանի շահագործումը զգալի ներուժ ունի: Ազգային տնտեսության ռազմավարական էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից ատոմակայանը համարվում է հանրապետության ամենակարևոր կառույցներից մեկը: 1980 թվականից ատոմակայանի անվտանգ շահագործման ոլորտում իրականացվում են երկրաբանական, երկրաֆիզիկական և այլ համապարփակ ուսումնասիրություններ: Մասնավորապես, երկրաֆիզիկական աշխատանքների շարքում կարելի է առանձնացնել ատոմակայանի տարածքում իրականացվող կանոնավոր ուսումնասիրությունները Ատոմ-էներգիա-Սեյսմո ծրագրի ամբիոնից, Գիտությունների ազգային ակադեմիայից և Երկրաֆիզիկայի ամբիոնից: Ներկայացված աշխատանքը նվիրված է «ՀԱԷԿ-ի տարածքի սեյսմիկ ակտիվությունը հստակեցնելու համար երկրաֆիզիկական դաշտերի ուսումնասիրություն» խորագրով աշխատանքի արդյունքներին, որը բաղկացած է ներածությունից, ՀԱԷԿ-ի տարածքի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական բնութագրերից, երկրաֆիզիկական դաշտային հետազոտության արդյունքներից: և եզրակացություններ: Մենք ներկայացրել ենք 1-ին շրջանը: Ատոմակայանի տարածքի 50,000 մասշտաբի երկրաբանական, բազալտային մակերեսի երկրաբանական, տեկտոնական սխեմատիկ քարտեզներ, ինչպես նաև երկրաֆիզիկական ոլորտի սովորական դիտարկումների սխեման: Վերջին 40 տարվա ընթացքում ՀԱԷԿ-ի խորը երկրաբանական կառուցվածքի ուսումնասիրության համար Հայկական երկրաբանական ծառայությունը, «Գրոզնեֆտ» -ը և «Գոմելոեոֆիզիկա» երկրաբանական կազմակերպությունները իրականացնելու են բարդ երկրաֆիզիկական-երկրաբանական ուսումնասիրություններ `Արարատ Գոգասի տարածաշրջանում նավթի և գազի հետախուզական աշխատանքների համար: Աշխատանքների ընթացքում փորվել է 120 կմ գծային հորատանցքեր, որոնց մի մասի խորությունը եղել է մինչև 5 կմ [1-3]: ] ԱԷԿ-ի 25 կմ շառավիղը ծածկում է Արարատյան դաշտի մեծ մասը, ներառյալ Արագած լեռան հրաբխի նախալեռները, արևմտյան արվարձանները և Եղվարդի սարահարթի մի մասը: Գծապատկեր 1. Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի ֆիզիկական քարտեզ Շրջանի երկրաբանական կառուցվածքը մանրամասն նկարագրված է բազմաթիվ հետազոտողների աշխատանքներում: Վ.Ա. Արամյանը կազմել է մանրամասն երկրաբանական քարտեզ ամբողջ տարածաշրջանի համար (1): 50000), իսկ ուղղումներից հետո, լրացումներից հետո, Ա.Ա.Գաբրիելյանը, Օ.Ա.Սարգսյանը և Է.Խարազյանը կազմեցին տարածաշրջանի սեյսմոտեկտոնական մոդելը: Եվ ահա ՀԱԷԿ-ի տարածքում 50 խորությամբ 50 հորերի տվյալներ: Խարազյանը ձեւավորեց ատոմակայանի հիմնական և երկրորդական շենքերի տարածքի բազալտե առաստաղը 1: 1000 մասշտաբի քարտեզ (Նկար 2) [1, 3]: Գծապատկեր 2. Հիմնական և երկրորդական շենքի տարածքի բազալտե տանիքի քարտեզ ՀԱԷԿ-ի տարածքը գրեթե ամբողջությամբ ծածկված է Վերին Պլիոցենի չորրորդական հրաբխային, լճափնյա և երիտասարդ մայրցամաքային գոյացություններով: Քասախ-Ամբերդ խորը հատվածներում, ինչպես նաև Անիիշրջանում, Վերին Պլիոցենի լավաների տակ, ենթարկվում են միջին թթվային հրաբխային շերտեր (տուֆի բրեկչներ, տուֆի կոնգլոմերատներ, տուֆե ավազաքարեր, տուֆեր և այլն), որոնք հայտնի են Օղջինյան անունով: Օլիգոցեն Միոցենի ավազե կավի և գիպսի հանքավայրերը ենթարկվում են տարածքի հարավ-արևելքում: Հոկտեմբերյանի շերտը միջին-վերին միոցենի տարիքում է: Փարաքար գյուղի տարածքում վերին պլիոցեն-չորրորդական հրաբխային ապարներ են ենթարկվում, հատկապես դոլերիտային բազալտները, որոնք ներկայացված են ստորին Վլոչհաբերդի հրաբխային շերտում և վերին միոցենի ավազաքարերում անկյունային անհամաձայնությամբ [1, 5]: ՀԱԷԿ-ի տարածքի երկրաբանական հատվածում ներկայացված են վերին պրոտերոզոյան, վերին կավճե, նեոգեն, պալեոցեն, ստորին միոցեն, միջին միոցեն, ստորին պլիոցեն, վերին պլիոցեն, միջին և վերին չորրորդական ապարներ [1, 3, 4]: Այս տարածքում կա մեգաբլոկների, բլոկների, դրանց գոտիների տարանջատում, որոնք ավելի ակտիվորեն ներգրավված են ժամանակակից շարժումների մեջ: Այս խնդիրները լուծելու համար օգտագործվել են սեյսմիկ հետախուզության, ինքնահոս հետախուզության, GPS- ի, մագնիսական հետախուզական հորատման մեթոդներ: Ալպ-Հիմալայան գոտու մաս կազմող ուսումնասիրվող տարածքում սեյսմիկ հետազոտությունների հիման վրա ՀՀ տարածքի երկրաբանական կառուցվածքը Կովկասում բաժանված է մի շարք կոտրվածքների, որոնք տեղակայված են Համալսարանի ուղղությամբ: Հայաստանի Հանրապետության ստեղծել է «GPS» չափման ցանց: Այս ցանցն ընտրվել է այնպես, որ հնարավոր լինի գնահատել ՀԱԷԿ-ի տարածքին մոտեցող ակտիվ խզվածքների վեկտորի ուղղությունը և արագությունը: 1998, 2000, 2003 թվականներին GPS չափումներն արվել են նախապես ընտրված կետերում: 2009-ի ամռանը կրկին իրականացվեցին «GPS» չափումներ `Երկրի և խզվածքի գործունեության հնարավոր տեղաշարժը գնահատելու համար, որի համար ընտրվեց 22 կետ: Սարդարապատիստուրայի կառուցվածքի հավանական կամ ակնհայտ տեղաշարժերը դիտվել են ընտրված կետերում, ինչպես նաև Շամիրամիպլատոյի հարավային սահմանի, Արագածի, Եղվարդի շրջանի մեծ խզվածքների, Երջանի խզվածքների և այլ կառույցների հերթափոխի ենթադրյալ հատվածը: Չափումների ընթացքում օգտագործվել են 2 GPS ընդունիչ (Lecia GRXI200 Series): 1998, 2000, 2003 և 2009 թվականների «GPS» չափումները հնարավորություն տվեցին որոշել Փամբակ-Սյան, Գառնի և Javավախք խզվածքների շարժման արագությունը: Արդյունքների հիման վրա պարզվել է, որ Արագածի սարահարթը և Արարատյան դաշտավայրը համեմատաբար կայուն են, դրանք չեն շարժվում, մինչդեռ Երխանյանի և Սարդարապատի խզվածքների տարածքում այլ խզվածքներ չեն հայտնաբերվել: 2009 թ.-ին կատարված «GPS» չափումների ժամանակ օգտագործվել են երկու նույնական GPS ընդունիչ ՝ տվյալների մշակման նոր մեթոդ, որը նվազեցնում է ստացված հին տվյալների սխալի աստիճանը: Վերամշակման նոր մեթոդը առաջարկել է դոկտոր Ֆիլիպ Վերնանտ Դ Էրիկ Դրոֆիլինգերը (Մոնպելյեի համալսարան): Ատոմակայանի հարակից տարածքում անսարքությունների առկայությունը կարող է մեծացնել սեյսմիկ ռիսկը: Ահա թե ինչու դրանից խուսափելու համար որոշակի երթուղիներով օգտագործվել են կանոնավոր ուսումնասիրություններ երկրաֆիզիկական բարդ մեթոդներով: Հայտնի է, որ բնական պայմաններում, երկրի ընդերքի ապարները գտնվում են այլ բնույթի սթրեսի տակ, ինչը որոշակի դեֆորմացիաների պատճառ է դառնում: Կատարվում են ապարների ֆիզիկական հատկությունների (խտություն, մագնիսական կլանման գործակից, էլեկտրական տեսանյութերի դիմադրություն, ռադիոակտիվություն) փոփոխություններ, ինչպես նաև երկրի ընդերքի ժամանակակից շարժումներ: Երկրի ժամանակակից շարժումներ ասելով `մենք հասկանում ենք ոչ միայն մակերեսային ուղղահայաց-հորիզոնական շարժումներ, այլև քիմիական, երկրաբանական, տեկտոնական գործընթացներ, որոնք տեղի են ունենում երկրի ընդերքում` առաջացնելով ապարների ֆիզիկական դաշտերի փոփոխություններ: Երկրաֆիզիկական ոլորտի ուսումնասիրման ուղիները ընտրվել են տեկտոնական կառուցվածքների հատման ուղղությամբ: Դաշտային դիտարկումները կատարվում էին որոշակի հաճախականությամբ, ժամանակակից, բարձր ճշգրտության գործիքներով: Համեմատելով նույն կետերում չափված երկրաֆիզիկական դաշտերի տվյալները, բայց տարբեր ժամանակներում պարզվել է, որ ուսումնասիրված տարածքում ձգողական-մագնիսական ռադիոակտիվ դաշտերում փոփոխություններ չեն գրանցվել: Երկրաֆիզիկական դաշտերի պարբերական դիտարկումների արդյունքները ցույց են տալիս, որ ՀԱԷԿ-ի տարածքում երկրի ընդերքի ժամանակակից շարժումներ չկան: Դիտարկված շատ փոքր փոփոխությունները գործիքավորման ճշգրտության սահմաններում են, ինչը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ ատոմակայանի տեղամասը ընտրվել է շատ ճիշտ և կայուն տարածքում: Վերոհիշյալ փաստարկները թույլ են տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները. • քանի որ Երկիր մոլորակը անշունչ և տեկտոնական չէ, այն ապրում է, այն իր ընդերքում անընդհատ ակտիվ ֆիզիկաքիմիական պրոցեսների է ենթարկվում (ռադիոակտիվ տարրերի քայքայում, տաքացման, հովացման տարբեր ազդեցությունների ներքո, հովացման նյութեր) ՀԱԷԿ-ի անվտանգ շահագործման ողջ ընթացքում անընդմեջ պետք է իրականացվեն երկրաբանական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններ: • Երկրի ընդերքի ժամանակակից շարժումներն ուսումնասիրելու համար խտությունը և կետերի քանակը պետք է ավելացվեն `ներառելով« GPS »մեթոդը: • Վերին շերտում տեղի ունեցող գործընթացների մասին ամբողջական տեղեկատվություն ստանալու համար անհրաժեշտ է ընդլայնել ուսումնասիրության տարածքը, որպեսզի դիտակետերը տեղակայվեն տարբեր գեոտեկտոնական գոտիներում: • fieldերմաստիճանի ազդեցությունից դաշտային դիտարկումների համար օգտագործվող գործիքների վրա խուսափելու համար խորհուրդ է տրվում աշխատանքներն իրականացնել գարնանային և աշնանային ամիսներին, երբ տարածքում օրվա ջերմաստիճանի տատանումները մեծ չեն: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հայրապետյան Մերի ԱԷԿ ԱՆՎՏԱՆԳ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՖԻSԻԿԱԿԱՆ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄ ։
| Հայաստանի ատոմակայանը հանրապետության կարևորագույն կառույցներից մեկն է, որի անվտանգ շահագործումը գիտապրակտիկ նշանակություն ունի։
Ներկայացվող աշխատանքը նվիրված է ատոմակայանի անվտանգ շահագործմանը։
Ատոմակայանը կառուցվել է սեյսմիկ տեսանկյունից համեմատաբար հանգիստ գոտում։
Որոշակի հեռավորության վրա անցնում են խզման գոտիներ, որոնց ազդեցության հետևանքով ատոմակայանի անվտանգ շահագործման համար պարբերաբար ուսումնասիրվում են տարածքի երկրաֆիզիկական դաշտերը։
|
ԱՆՏՈՒԱՆ ԴԸ ՍԵՆՏ-ԷՔԶՅՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆԸ» ՀԵՔԻԱԹԻՈՒՂՂԱԿԻ ԵՎ ՄԻՋՆՈՐԴԱՎՈՐՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՖրանսիացի գրող, բանաստեղծ և արհեստավարժ օդաչու Անտուան դը ՍենտԷքզյուպերիի բոլոր ստեղծագործությունները կապված են օդաչուի մասնագիտությանը և երկնքին։
Նրա ստեղծագործություններին բնորոշ է առհասարակ բացասական հերոսների բացակայությունը։
Ի վերջո, ինքն է իր գրականության հերոսը,որովհետև բոլոր գործերի մեջ խոսում է իր մասին։
Էքզյուպերիի ստեղծագործությունների կերպարները ժամանակակից մարդիկեն, ովքեր ունեն բնավորության հետաքրքիր գծեր։
Նրանք արտաքուստ համեստ են,պարտքի, պատասխանատվության մարդիկ են, ովքեր երբեք չեն ներկայանում իբրևհերոսներ։
Էքզյուպերիին համաշխարհային փառք բերեց «Փոքրիկ իշխանը» փիլիսոփայական հեքիաթը։
Գրողի ոճն իսկապես շատ բանաստեղծական է, և սա է պատճառը, որ արձակտեքստն ընկալվում է որպես բանաստեղծություն, որպես աղոթք։
Անտուան դը ՍենտԷքզյուպերին բացահայտում է իր` պատմողի` օդաչուի անհատականությունը, ով ցանկանում է պահպանել իր մանկական հոգին։
Իսկապես, հեքիաթի ոճը առաջին հայացքից շատ «պարզ» և «մանկական» է (դրական իմաստով)։
«Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթ-վիպակը թարգմանվել է ավելի քան 250 լեզուներովև բարբառներով, այդ թվում՝ կույրերի համար նախատեսված Բրայլի այբուբենով։
Գիրքը թարգմանվել է նաև հայերեն, ընդ որում՝ ոչ մեկ անգամ։
Առաջին անգամ այնռուսերենի միջնորդությամբ հայերեն է թարգմանել Սաղաթել Հարությունյանը [1]։
Ավելի ուշ անմիջապես բնագրից թարգմանել են Նվարդ Վարդանյանը [2], ՍամվելԳասպարյանը [3] և ուրիշներ։
Այս աշխատանքի ուսումնասիրության նյութը Նվարդ Վարդանյանի, Նորա Գալի(ռուսերեն) և Սաղաթել Հարությունյանի թարգմանություններն են (որոշ դեպքերումկհամեմատենք նաև Ս. Գասպարյանի թարգմանության հետ)։
Թարգմանելու համար պետք է գտնել, ընտրել թարգմանող լեզվում համապատասխան արտահայտությունները (բառերը, բառակապակցությունները, քերականական կառույցները)։
Թարգմանական գործընթացը ենթադրում է բնագրի լեզվի ևթարգմանող լեզվի միջև գիտակցական կապի հաստատում [4]։
Միշտ չէ, որ որևէստեղծագործություն թարգմանում են անմիջապես բնագրից։
Այն դեպքերում, երբբնագրի լեզվին գերազանց տիրապետող չկա, դիմում են որևէ միջնորդ լեզվի օգնության և դրանից թարգմանում։
Հայերենի թարգմանությունների մի մասը կատարվել են հենց ոչ թե անմիջապես բնագրից, այլ ռուսերենից։
Բնականաբար, ռուսերենի միջնորդությամբ կատարված թարգմանություններն ավելի են հեռանում բնագրից,շեղվում հեղինակի ոճից, պատկերավորման եղանակից։
«Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթն առաջին անգամ հայերեն է թարգմանվել ռուսերենի միջնորդությամբ` չնայած այն հանգամանքին, որ ֆրանսերենի թարգմանիչներկային, այն էլ` բավականին շատ։
Շատ ավելի ուշ այն թարգմանվեց անմիջապեսֆրանսերենից։
Այժմ անցնենք հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունների քննությանը։
Հեքիաթի վերնագրում՝ «Le petit prince»-ում, prince բառը նշանակում է և՛ արքայորդի, և՛ իշխան։
Ռուսերենի թարգմանիչ Նորա Գալն ընտրել է принц՝ արքայորդիբառը՝ խուսափելով князь բառից, որ իշխան է նշանակում։
Այստեղ հետաքրքիր էռուսերենից հայերեն թարգմանության վերնագրի` իշխան բառի ընտրությունը արքայորդի բառի փոխարեն, քանի որ принц բառը իշխան իմաստը չունի։
Կարելի է ենթադրել, որ Սաղաթել Հարությունյանը հաշվի է առել նաև այն փաստը, որ Էքզյուպերինսերում է ազնվական տոհմից, իշխանազուն է։
Իսկ քանի որ Փոքրիկ իշխանի կերպարում թաքնված է հենց ինքը՝ Էքզյուպերին, սխալ կլիներ նրան վերագրել արքայորդուկոչումը։
Հաճախ ըստ նշանակության ծավալի՝ տարբեր լեզուների բառերը չեն համընկնում։
Ֆրանսերեն շատ բառեր ունեն լայն իմաստ, որն ընդգրկում է հայերեն միշարք բառերի իմաստը։
Նման դեպքում թարգմանության ընթացքում կարիք է լինումկոնկրետացնել բառի իմաստը, այդ նպատակով անհրաժեշտ է խորը ներթափանցելտեքստի մեջ, ընկալել իրավիճակը։
Այսպես, օրինակ, grandiose բառը նշանակում էհոյակապ, շքեղ, փառահեղ, տպավորիչ, մեծազդու. բերված նախադասության մեջայդ բառը լրացնում է նկար բառին.[5]։
Այս դեպքում թարգմանիչը պետք է հոմանիշների շարքից ընտրի այնպիսի բառ,որ հնարավորինս համապատասխանի բնագրին, և հայերենի համար «խորթ» կառույցչլինի։
Տեսնենք, թե ինչպես են վարվել թարգմանիչները.Ինչո՞ւ այս գրքում նույնքան փառահեղ նկարներ չկան, ինչպես բաոբաբներիննէ [2] (Ն. Վ.)։
баобабами? [6] (Ն.Գ.)։
Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում բաոբաբների նկարի պես ազդեցիկ նկարչկա այլևս [1] (Ս. Հ.)։
Ն. Վարդանյանը նկար բառի համար ընտրել է փառահեղ որոշիչը, որը, կարծում ենք, ճիշտ բառ չէ տվյալ պարագայում։
Հոմանշային շարքից կարող էր կիրառելտպավորիչ, ազդեցիկ, ածականները, կամ նույնիսկ հաջողված դերբայը։
Ֆրանսերեն grandiose բառի արմատը grand/e ածականն է, որ նշանակում էմեծ, խոշոր։
Այս ստուգաբանությունը հաշվի առնելով՝ հարկ ենք համարում անդրադառնալ հեքիաթի մեկ այլ ուղիղ թարգմանությանը (թարգմանիչ՝ Ս. Գասպարյան).Գուցե դուք ինքներդ ձեզ հարց տաք. այս գրքում, բաոբաբի նկարից բացի, ինչո՞ւուրիշ խոշոր նկարներ չկան [3] (Ս. Գ.)։
Այսպիսով, Ս. Գասպարյանն էլ բառի արմատի թարգմանությունից է օգտվել՝նկար բառի համար ընտրելով խոշոր որոշիչը։
Հաշվի առնելով Էքզյուպերիի գրելաոճին հատուկ պարզությունը՝ կարծում ենք՝ այս վերջին տարբերակն ավելի հարազատէ ընդհանուր տեքստին, քան փառահեղ ածականը։
Ռուսերեն տարբերակում внушительный - ազդեցիկ, տպավորիչ, խոշոր ածականն է, և թարգմանիչը, բնականաբար, հենց այդպես էլ թարգմանել է՝ ազդեցիկ։
Անդրադառնանք մեկ այլ օրինակի.Ça ne fait rien, c'est tellement petit, chez moi! (358)։
Ոչինչ, այն տեղը, ուր ես եմ ապրում, շատ փոքր է (22) (Ն. Վ.)ԼЭто ничего, ведь у меня там очень мало места (272) (Ն. Գ.)։
Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է (11) (Ս. Հ.)։
Ֆրանսերենում chez moi կապակցությունը գործածվում է իմ տունը, գտնվելուվայրը իմաստներով։
Ուղիղ թարգմանության մեջ թարգմանիչը օգտվել է նկարագրական մեթոդից, այսինքն՝ բացատրել է, թե ինչ է նշանակում տվյալ կապակցությունը՝խուսափելով բառացի թարգմանությունից։
Ռուսերենն այս առումով նման է ֆրանսերենին. у меня կառույցը նույնպես սովորական է ռուսերենում և հաճախադեպ կիրառություն ունի։
Սակայն անուղղակի թարգմանության մեջ Ս. Հարությունյանը դիմել էբառացի թարգմանության մեթոդին՝ գործածելով ինձ մոտ ռուսաբանությունը, որը մերլեզվի համար ոչ ճիշտ կառույց է, սակայն թարգմանիչների «շնորհիվ» արդեն լայնգործածություն է ձեռք բերել։
Ռուսաբանություններից և ռուսերենի ազդեցությամբ սխալ թարգմանություններից խոսելիս չենք կարող չանդրադառնալ un astronome turc բառակապակցությանը,որը նշանակում է թուրք աստղագետ, և բնականաբար, հենց այդպես էլ թարգմանել էՆ. Վարդանյանը։
Ռուսերենում դրա համարժեքը турецкий астроном-ն է։
Սակայնանհասկանալի է, թե ինչպես է Ս. Հարությունյանը դա թարգմանել թուրքական աստղագետ՝ չնկատելով ակնհայտ սխալը։
Je suis sérieux, moi, je suis précis (374)։
Ես լուրջ մարդ եմ։
Ճշգրիտ մարդ եմ (51) (Ն. Վ.)։
Я человек серьёзный, я люблю точность (292) (Ն. Գ.)։
Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի (32) (Ս. Հ.)։
Précis ածականը նշանակում է ճիշտ, ճշգրիտ, հստակ, և եթե ֆրանսերենովկարող ենք ասել je suis précis, ապա հայերեն Ճշգրիտ մարդ եմ արտահայտությունըճիշտ չէ։
Ճշգրիտ բառը հայերենում գործածվում է միայն անշունչ առարկաների հետ, ինչպես՝ ճշգրիտ գիտություն, ճշգրիտ տվյալներ։
Թարգմանիչը կարող էր գրել՝ Ես ճշմարտություն եմ սիրում՝ կատարելով խոսքիմասային փոխանցում ածականիցգոյական։
Մասամբ հենց այդպես էլ վարվել է մյուս թարգմանիչը՝ Ս. Գասպարյանը,միայն ճշմարտություն բառի փոխարեն ընտրել է հստակություն բառը.Ես լուրջ մարդ եմ։
Ես հստակություն եմ սիրում (62) (Ս. Գ.)։
La seconde fois ç’a été, il y a onze ans, par une crise de rhumatisme (374)։
Այս հատվածում հեքիաթի հերոսներից մեկը՝ ձեռներեցը, Փոքրիկ իշխանինպատմում է, որ իրեն հիսունչորս տարվա ընթացքում երեք անգամ են խանգարել։
Առաջին անգամ մայիսյան բզեզն է պատճառ դարձել, երկրորդ անգամ՝ հոդացավինոպան, երրորդն էլ՝ հենց Փոքրիկ իշխանը։
Երկրորդ անգամ տասնմեկ տարի առաջ էր՝ հոդացավի սրման պատճառով (50)(Ն. Վ.)։
(291) (Ն. Գ.)։
Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝նստակյաց կյանքից (31) (Ս. Հ.)։
Une crise de rhumatisme – հոդացավի նոպաՈւղիղ թարգմանության մեջ նոպա բառի փոխարեն գործածված է սրում գոյականը, որը էական փոփոխություն չէ, իմաստային որևէ խեղաթյուրում չի առաջացնում։
Միջնորդավորվածի մեջ թարգմանիչը կիրառել է ռևմատիզմ փոխառությունը, որիընտրությունը պայմանավորված է թարգմանության ժամանակով (1967թ). այդ շրջանում շատ էին կատարում ռուսերինից փոխառություններ չնայած նրան, որ բառարաններում որոշ բառերի հայերեն համարժեքները ամրագրված էին։
Բերենք մեկ այլօրինակ՝Quand tu as une idée le premier, tu la fais breveter։
elle et à toi (375)։
Երբ առաջինը դու ես մի միտք հղանում, արտոնագրել ես տալիս, ուրեմն քոնն է(52) (Ն. Վ.)։
Если тебе первому придет в голову какая-нибудь идея, ты берёшь на нее патент։
она твоя (32) (Ն. Գ.)։
Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտես վերցնում, և այն քոնն է (32) (Ս. Հ.)։
Անդրադառնանք breveter- արտոնագրել, արտոնագիր տալ, վկայական տալբայի թարգմանություններին։
Ն. Վարդանյանը ընտրել է արտոնագրել տալ հարադիրբայը, ռուսերեն տարբերակում տեսնում ենք брать патент հարադիր բայը, միջնորդավորված թարգմանության մեջ` պատենտ վերցնել։
Այս օրինակում էլ Ս.Հարությունյանը գործածել է պատենտ բառը, ինչը ունի այն նույն պատճառաբանությունը, որ նշեցինք ռևմատիզմ բառի համար։
Այս նախադասության մեջ առկա avoir une idée-միտք, գաղափար ունենալ բառակապակցության թարգմանության մասին ևս կցանկանանք խոսել. ուղիղ թարգմանության մեջ ընտրված է միտք հղանալ հարադիր բայը, միջնորդավորվածի մեջ` միտքծագելը։
Հարկ ենք համարում այս առիթով ներկայացնել նաև Ս. Գասպարյանի տարբերակը.Եթե դու առաջինը մի գյուտ ես հորինում, դրա համար քեզ արտոնագիր են տալիս, դա քո գյուտն է (64)։
Ինչպես տեսնում ենք, միտք բառը փոխարինել է գյուտ բառով` հավանաբար հաշվի առնելով, որ արտոնագիր տալիս են ոչ թե սովորական մտքի համար, այլ գյուտի։
et vous traiteront d’enfant! (359)։
«Իսկ երբ գառնուկ են ուզում, գոյության ապագույց է», եթե այդպես ասեք, նրանքկթոթվեն ուսերը և ձեզ երեխայի տեղ դնեն (24) (Ն. Վ.)։
(Ն. Գ.)։
«…իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»։
Եթեայսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա (12) (Ս. Հ.)։
Բնագրում Էքզյուպերին ամենևին էլ չի շեշտում, թե ինչպիսի երեխայի տեղկդնեն։
Երեխա լինել դեռ չի նշանակում լինել անհասկացող՝ несмышленный, կամ էլ՝անգետ։
Ուստի այս դեպքում ևս համամիտ չենք Նորա Գալի «ինքնագլուխ» բառահավելմանը, որից, բնականաբար, տուժել է միջնորդավորված թարգմանությունը ևս։
Հաջորդ օրինակում, որ կներկայացնենք, ևս բնագրից շեղվել է միջնորդավորված թարգմանությունը, սակայն այս անգամ ռուսերենի պատճառով չէ.et qui avait besoin d'un ami… (359-60)։
«Լինում է, չի լինում, մի Փոքրիկ իշխան է լինում, նա ապրում էր իրենից հազիվմի քիչ մեծ մոլորակում և շատ էր ուզում բարեկամ ունենալ…» (24) (Ն. Վ.)։
его самого, и ему очень не хватало друга…» (274) (Ն. Գ.)։
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար։
Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ…» (13) (Ս. Հ.)։
Ֆրանսերեն qui avait besoin d'un ami արտահայտությունը նշանակում է` նա բարեկամի կարիք ուներ։
Նորա Գալի թարգմանությունը ևս իմաստով համապատասխանում է ֆրանսերենին, իսկ Ս. Հարությունյանի թարգմանությունը` նա սրտակիցբարեկամ չուներ, նշում է, որ Փոքրիկ իշխանը սրտակից բարեկամ չուներ, սակայն չիարտահայտում այն միտքը, որ բարեկամի կարիք ուներ, ուզում էր բարեկամ ունենալ։
Անհասկանալի է նաև Маленький (принц) որոշիչը գեղեցիկ (իշխան) թարգմանելը։
Այսպիսով, բոլոր օրինակները վկայում են, որ Ն. Վարդանյանը մեծ մասամբ կարողացել է ճիշտ բառընտրություն կատարել և պահպանել հեղինակի ստեղծած պատկերները, իսկ Նորա Գալն անհարկի շեղվել է բնագրից, փոփոխել այն և որոշ դեպքերում իր վերաբերմունքն արտահայտել։
Այդ պատճառով տուժել է նաև միջնորդավորված թարգմանությունը։
Ինչպես արդեն նշել ենք, Էքզյուպերիի լեզուն պարզ է, կոնկրետ, և թարգմանիչներից պահանջվում է հնարավորինս պահպանել նրա գրելաոճը։
Ամեն լեզու ունի իրպատկերավորման համակարգը, բնական է, որ հնարավոր չէ և նույնիսկ չի էլ խրախուսվում բառացի թարգմանությունը, քանի որ շատ դեպքերում կարող են դրա պատճառով իմաստային անճշտություններ առաջանալ։
Սակայն «Փոքրիկ իշխանի»թարգմանություններից կբերենք օրինակներ, երբ թարգմանիչը (մեծ մասամբ ՆորաԳալը) անհարկի հավելումներ է գործածել` արհեստականորեն «աճեցնելով» տեքստըև որոշ դեպքերում բավականին հեռանալով հեղինակի ոճից։
raconter ces souvenirs (360)։
Չէի ուզենա, որ գիրքս իմիջիայլոց ընդունվեր։
Մեծ ցավ եմ զգում, երբ հիշումեմ Փոքրիկ իշխանին (24) (Ն. Վ.)։
больно вспомнить и нелегко мне об этом рассказывать (274) (Ն. Գ.)։
Եվ ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար։
Իմ սիրտը ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէնրա մասին պատմելը (13) (Ս. Հ.)։
Եթե փորձենք բառացի թարգմանել նշվածնախադասությունը, այն կունենա մոտավորապես այս տեսքը. Մեծ ցավ եմ զգում այդհուշերը պատմելիս։
Բնագրում նշված չէ, թե Փոքրիկ իշխանին հիշելիս է մեծ ցավ զգում հեղինակը,չնայած համատեքստից արդեն իսկ հասկանալի է, որ նրա մասին հիշողություններնեն ցավ պատճառում։
Ռուսերեն տարբերակն էլ կարող էր ունենալ այս տեսքը.Слишком больно мне рассказывать об этих воспоминаниях. Ինչպես տեսնում ենք,թարգմանիչը հուշեր հիշողություններ գոյականը թարգմանել է հիշել բայով` կատարելով խոսքիմասային անցում։
Նույնը նկատում ենք նաև Ն. Վարդանյանի թարգմանության մեջ։
Ս. Հարությունյանն իր թարգմանության մեջ слишком больно вспоминать արտահայտությունը թարգմանել է իմ սիրտը ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ փոքրիկբարեկամին նախադասությամբ։
Նախ նշենք, որ գործածել է սիրտը ճմլվել դարձվածքը, որը, ըստ էության, այդքան էլ վատ ընտրություն չէ։
Զարմանալի է, որ ո՛չ բնագրում, ո՛չ էլ ռուսերենում չկա Փոքրիկ իշխան (կամ փոքրիկ բարեկամ) բառակապակցությունը, սակայն հայերեն և' ուղիղ, և' միջնորդավորված թարգմանությունների մեջդա հայտնվել է։
Փոքրիկ իշխանը, չնայած իր սիրուն, շատ շուտով կասկածով համակվեց նրահանդեպ (37) (Ն. Վ.)։
но вскоре в душе его пробудились сомнения (282) (Ն. Գ.)։
Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրանծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ (22) (Ս. Հ.)։
Ռուսերեն թարգմանության մեջ կրկին արտահայտվել է թարգմանչի վերաբերմունքը. նախ Էքզյուպերին այս նախադասության մեջ չի գործածել ծաղիկ բառը, այլփոխարինել է սեր բառով, և հետո դրան նախորդող կամ հաջորդող ոչ մի հատվածումհեղինակը ծաղկին չի բնորոշում belle կամ magnifique ածականներով։
Թարգմանիչըծաղկի համար գործածել է прекрасный ածականը, որն էլ միջնորդավորված թարգմանության մեջ արտահայտվել է սքանչելի որոշիչով։
Եվ սա միակ օրինակը չէ, որՆորա Գալն (հետևաբար և Ս. Հարությունյանը) իր կողմից հավելել է այդ որոշիչը։
Այնբոլոր հատվածներում, որտեղ խոսք է գնում ծաղկի մասին, առկա է прекрасный սքանչելի ածականը։
Բնականաբար, այսքանով չեն սահմանափակվում «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթիռուսերեն և ոչ ուղղակի թարգմանություններում առկա հավելումները և թարգմանիչների միջամտությունները, սակայն այս աշխատանաքի մեջ բավարարվենքբերված օրինակներով։
Յուրաքանչյուր լեզու ունի իր քերականական կառուցվածքը, և շատ հաճախ անհնար է թարգմանության ժամանակ բնագրի լեզվի քերականական իրողություններընույնությամբ արտահայտելը թարգմանվող լեզվում։
Թարգմանելիս անխուսափելի ենխոսքիմասային անցումները, փոխակերպումները և այլն։
Թարգմանության ընթացքում քերականական փոխարինումները գործածվում են նույնքան հաճախ, որքան բառային փոխարինումները։
Միևնույն իմաստը կարող է արտահայտվել տարբեր խոսքի մասերի պատկանողբառերով։
Խոսքի չորս հիմանական մասերը` գոյականը, բայը, ածականը և մակբայըկարող են փոխարինել միմյանց` առանց որևէ իմաստային կորստի։
Օրինակ` La preuve que le petit prince a existé… (359)։
Փոքրիկ իշխանի գոյության ապացույցն այն է… (24) (Ն. Վ.)։
(Ն. Գ.)։
Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է… (12) (Ս. Հ.)։
Exister (գոյություն ունենալ, լինել) բայն առաջին տարբերակում փոխարինվել էգոյություն գոյականով, որը հատկացուցչի պաշտոնն է զբաղեցրել` լրացնելով ապացույց բառին։
Ռուսերենում խոսքիմասային անցում չի կատարվել, բայը մնացել է բայ,միջնորդավորված թարգմանության մեջ էլ կրկին բայով է արտահայտված (լինել)։
Այստեղ ուշադրություն դարձնենք նաև la preuve - ապացույց գոյականի թվին։
Ինչպեստեսնում ենք, բնագրում եզակի թվով է գործածված, ռուսերենում այն դարձել է հոգնակի` доказательства, ռուսերենից կատարված հայերեն թարգմանության մեջ էլ` ապացույցներ։
Թարգմանության քերականական առանձնահատկություններից խոսելիս հարկենք համարում անդրադառնալ նաև ենթակայի (որոշ դեպքերում նաև լրացումների)դերում հանդես եկող դերանունների կիրառմանը։
Ընդհանուր լեզվաբանության մեջըստ ձևաբանական դասակարգման` լեզուները բաժանվում են 3 կարգի` անջատական, կցական, թեքական։
Ժամանակակից հայերենը կցական լեզու է, սակայն ունինաև թեքականության որոշ տարրեր (հատկապես բայ խոսքի մասի դեպքում) [7]։
Հայերենի բայի քերականական կարգերը (եղանակ, ժամանակ, թիվ, դեմք) արտահայտվում են կա'մ համապատասխան խոնարհման վերջավորությամբ, կամ էլ օժանդակբայով։
Հաճախ ավելորդ է լինում դերանունով արտահայտված ենթական ամեն անգամ գրելը։
Ֆրանսերենում դեմքի քերականական կարգը խոնարհված բայը որոշդեպքերում չի արտահայտում, հետևաբար, անհրաժեշտ է յուրաքանչուր բայի կողքինենթական գրել։
Ռուսերենում էլ պատկերը մի փոքր այլ է. եթե ներկա ժամանակովդրված բայը յուրաքանչյուր դեմքի համար ունի համապատասխան վերջավորությունները (пишу, пишешь, пишет (չնայած երրորդ դեմքում էլ սեռը չի արտահայտվում),пишем, пишете, пишут), ապա անցյալ ժամանակով դրված բայը եզակի երեք դեմքերի համար ունի -л/ла (писал/писала), հոգնակի երեք դեմքերի համար` -ли (писали)վերջավորությունները։
Այսինքն` պարտավոր ենք ենթական գրել, որպեսզի շփոթ չառաջանա։
Ասվածից հետևում է, որ թարգմանիչը պետք է լեզուների այս առանձնահատկությունները հաշվի առնի և ճիշտ տեղերում դերանունները գրի կամ բաց թողնի։
Բերենք«Փոքրիկ իշխանի» թարգմանություններից մի օրինակ, որտեղ հայերեն թարմանիչներից մեկին հաջողվել է խուսափել դերանունների կրկնություններից, մյուսին` ոչ։
amélioré mon opinion (354)։
Եվ այդպես, իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում ես բազմաթիվ լուրջ մարդկանց հանդիպեցի։
Շատ երկար ապրեցի մեծահասակների միջավայրում, մոտիկից շփվեցինրանց հետ, բայց դրանից կարծիքս այդքան էլ չփոխվեց (14) (Ն. Վ.)։
лучше (268) (Ն. Գ.)։
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց։
Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել։
Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդբանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի մեծ կարծիք ունենամ (6)(Ս. Հ.)։
Բերված օրինակում նկատում ենք, որ Ն. Վարդանյանը ֆրանսերենից թարգմանելիս հաշվի է առել երկու լեզուների բայական համակարգերի տարբերությունները։
Եվ եթե ֆրանսերենում պարտադիր է յուրաքանչյուր ստորոգյալի կողքին ենթականնշելը, ինչպես և ռուսերենում, ապա հայերենում ամենևին էլ դրա կարիքը չկա։
Այս օրինակում գործածված երեք ենթակաների դիմաց անմիջական թարգմանության մեջտեսնում ենք մեկը, իսկ միջնորդավորվածի մեջ՝ կրկին երեքը։
Շատ են նաև դերանունով արտահայտված հատկացուցչի կիրառությունները։
Ուղիղ թարգմանության մեջ շատ դեպքերում թարգմանիչը դերանվան փոխարեն կիրառել է ստացական հոդեր, օրինակ` mon livre – գիրքս, mes ami – բարեկամներիս ևայլն, իսկ միջնորդավորվածի մեջ Ս. Հարությունյանը չի օգտագործել հայերենի այդառանձնահատկությունը և բոլոր դեպքերում գրել է հատկացուցչի դերում հանդեսեկող դերանունները, ինչպես` моя книга – իմ գիրքը, мои друзья – իմ բարեկամներըև այլն։
Այս բաժնում քննենք ևս մի քերականական առանձնահատկություն՝millions d'étoiles, ça sufit pour qu'il soit heureux quand il les regarde… (365)։
Եթե մեկը մի ծաղիկ է սիրում, որը միակն է միլիոն, միլիոն աստղերի մեջ, ապաայդքանը բավական է, որ երջանիկ զգա իրեն… (34) (Ն. Վ.)։
миллионов звезд, - этого довольно։
смотришь на небо и чувствуешь себя счастливым.(280) (Ն. Գ.)Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում` միակը, որի անունը միլիոնավոր աատղերից և ոչմեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է։
Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ եսզգում (20) (Ս. Հ.)։
Բնագրում ենթական արտահայտված է quelqu'un անորոշ դերանունով, որ նշանակում է ինչ-որ մեկը, մեկը։
Թարգմանիչներից մեկը կիրառել է կրկին անորոշ դերանուն` մեկը, իսկ Նորա Գալը դարձրել է երկրորդ դեմքով անենթակա կառույց (еслилюбишь…смотришь…)։
Սակայն գաղտնիք չէ, որ երկրորդ դեմքը երբեմն ոչ թեկոնկրետ նշում է գործողության կատարողին, այլ կատարում է ընդհանրությանգործառույթ ինչպես ռուսերենում, այնպես էլ հայերենում։
Ե՛վ ռուսերենում են առկաերկրորդ դեմքով առած-ասացվածքներ, և՛ հայերենում։
Հիշենք յուրաքանչյուր լեզվիցմեկական օրինակ`Поспешишь – людей насмешишь (Տասը չափիր, մեկ կտրիր)։
Անդրադառնալով մեր օրինակին` նշենք, որ ռուսերենը ևս ունի quelqu'un անորոշդերանվան համարժեքը` кто-то։
Չնայած դրան` թարգմանիչը նախընտրել է կառույցը փոխել և այլ կերպ արտահայտել անորոշությունը։
Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ որոշ դեպքերում թարգմանիչների կատարած փոխակերպումները (թե՛ խոսքիմասային, թե՛ շարահյուսական) արդարացվում են` հաշվի առնելով լեզուների քերականական տարբերությունները։
Սակայնդրանց հետ մեկտեղ կային դեպքեր, երբ թարգմանիչն իր լեզվի քերականականառանձնահատկությունները և նույնիսկ առավելությունները չէր կարողացել ճիշտօգտագործել։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Հայաստան», 1967, էջ 16,(այսուհետև բնագրից և թարգմանություններից բերված օրինակների էջերը կնշենքդրանց կողքին)։
[2] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Անտարես», 2011, էջ 28։
[3] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Արեգ», 2015, էջ 28։
[7] Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1987։
Ճաղարյան ԼուսինեԱՆՏՈՒԱՆ ԴԸ ՍԵՆՏ-ԷՔԶՅՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆԸ» ՀԵՔԻԱԹԻՈՒՂՂԱԿԻ ԵՎ ՄԻՋՆՈՐԴԱՎՈՐՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` Էքզյուպերի, «Փոքրիկ իշխան», ուղիղ թարգմանություն ։
| Հոդվածում համեմատվել են «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունները։
Քննության նյութ է դարձել նախ բառապաշարը, ապա այն դեպքերը, երբ թարգմանիչը (մասնավորապես` Նորա Գալը) կատարել էր սուբյեկտիվ բնույթ կրող հավելումներ։
Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ ավելի արդյունավետ է կատարել ուղիղ թարգմանություն անմիջապես բնագրից, քան օգտվել միջնորդ լեզվից` թարգմանչական սխալներին, որ անխուսափելի են, գումարելով նաև միջնորդ լեզվի թարգմանչի սխալները։
|
ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԳԱՂՏՆԻՔԻ ՌԵԺԻՄԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐՑԵՐԱռևտրային գաղտնիքի ռեժիմը տեղեկատվության գաղտնիության ռեժիմ է, որըթույլ է տալիս տեղեկությանն օրինաչափ տիրապետողին կամ իրավատիրոջն առկակամ հնարավոր հանգամանքներում ավելացնելու եկամուտները, խուսափելու չարդարացված ծախսերից, պահպանելու դիրքն ապրանքների, աշխատանքների, ծառայությունների շուկայում, կամ՝ ստանալու այլ առևտրային օգուտ։
Երրորդ անձանց կողմից այս ռեժիմի խախտման պարագայում խախտողը ենթակա է քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության։
Ելնելով պաշտպանվող օբյեկտի առանձնահատկություններից` քննարկվող պատասխանատվությունն ունի որոշակի առանձնահատկություններ, որոնք կքննարկվեն ստորև։
Առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջ իրավունքների պաշտպանությունը գործող օրենսդրության համաձայն իրականացվում է քաղաքացիական, աշխատանքային, վարչական և քրեական իրավունքի նորմերի հիման վրա։
Պետք է նշել, որ քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունը, սակայն, շատ ավելի «տարածուն» է։
Բանն այն է, որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակմանհամար հանցակազմի տարրեր պարունակող արարք կատարած անձին քրեականպատասխանատվության ենթարկելուց բացի չի բացառվում, միաժամանակ, քաղաքացիական օրենսդրության հիման վրա նշված տեղեկատվության իրավատիրոջվնասների փոխհատուցման հնարավորությունը։
Քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունը կարող է վրա հասնել կարգապահական, վարչաիրավական կամքրեական պատասխանատվության հետ միաժամանակ։
Դիտարկենք քաղաքացիական իրավունքի նորմերի հիման վրա առևտրայինգաղտնիքի իրավատիրոջ իրավունքների պաշտպանության որոշ հիմնահարցեր։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որառևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը պաշտպանվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով և այլ օրենքներով նախատեսված եղանակներով։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 14-րդ հոդվածը սահմանում է իրավունքների պաշտպանությանքաղաքացիաիրավական ընդհանուր եղանակները։
Սակայն չի կարելի չհամաձայնելԼ. Ա. Կրիկունի հետ այն առումով, որ նշված եղանակներից ոչ բոլորը կարող են կիրառելի լինել առևտրային գաղտնիքի պաշտպանության համար [1]։
Տվյալ տեսակետը հիմնավորող գիտնականների շարքում կարելի է նշել նաև Գ. Օտնյուկովային, ով կարծում է, թե առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության քաղաքացիաիրավականպաշտպանությունը կարող է իրականացվել միայն տեղեկատվության նկատմամբիրավունքի ճանաչման և մինչև իրավունքի խախտումը եղած դրությունը վերականգնելու ճանապարհով, տեղեկատվության նկատմամբ իրավունքը խախտող կամ դրախախտման համար վտանգ ստեղծող գործողությունները կանխելով, պետական կամտեղական ինքնակառավարման մարմնի ակտն անվավեր ճանաչելով, վնասները հատուցելով, պայմանագրով նախատեսված տուժանք բռնագանձելով, ով խախտել էպայմանագրի կատարման ընթացքում հայտնի դարձած առևտրային գաղտնիքըչհրապարակելու պարտականությունը (եթե տուժանքը նախատեսված էր պայմանագրով) [2]։
Լ. Ա. Կրիկունը և Գ. Օտնյուկովան լիովին իրավաչափ են համարում, որքաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության բոլոր եղանակների` առևտրայինգաղտնիքի իրավատիրոջ իրավունքների պաշտպանության համար կիրառությանանհնարինությունը կապված է տեղեկատվության` որպես քաղաքացիական իրավունքի օբյեկտի առանձնահատկությունների հետ։
Անտարակույս, առևտրային գաղտնիքկազմող տեղեկատվության իրավատերն իր իրավունքների պաշտպանության համարչի կարող կիրառել այնպիսի եղանակներ, ինչպիսիք են իրավունքի ճանաչումը, վիճահարույց գործարքն անվավեր ճանաչելը կամ դրա անվավերության հետևանքներիկիրառելը, առոչինչ գործարքի անվավերության հետևանքների կիրառումը, պարտականությունը բնեղենով կատարելուն հարկադրելը և այլն։
Միաժամանակ հարկ էընդգծել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 14-րդ հոդվածով նախատեսված ցանկըսպառիչ համարվել չի կարող։
Առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությանիրավատիրոջ իրավունքների պաշտպանության համար կարող են կիրառվել օրենքովնախատեսված այլ միջոցներ։
Առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջ իրավունքներիխախտման համար քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունն առաջին հերթին ուղղված է առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության իրավատիրոջվնասների հատուցմանը, որոնք նա կրել է տեղեկատվության հրապարակման կամչլիազորված անձանց կողմից օգտագործման արդյունքում։
Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 4-րդ մասի՝ առևտրայինգաղտնիք կազմող տեղեկատվությունն ապօրինի եղանակներով ստացած անձինքպարտավոր են հատուցելու պատճառված վնասները։
Նման պարտականություն էդրվում նաև քաղաքացիաիրավական կամ աշխատանքային պայմանագրի խախտմամբ ծառայողական, առևտրային կամ բանկային տեղեկատվություն հրապարակածև (կամ) օգտագործած պայմանադիր կողմերի վրա։
Նույն օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածը, սահմանելով չբացահայտված տեղեկատվության ապօրինի օգտագործման համար պատասխանատվության կանոնները, ամրագրում է.- Չբացահայտված տեղեկատվությունն ապօրինի հիմքերով ստացած, տարածածկամ օգտագործած անձը պարտավոր է այդ տեղեկատվության օրինական տիրոջըհատուցել դրա ապօրինի օգտագործմամբ պատճառված վնասները։
- Եթե չբացահայտված տեղեկատվությունն ապօրինի օգտագործող անձն այնստացել է տարածելու իրավունք չունեցող անձից, որի մասին չգիտեր և պարտավորչէր իմանալ (բարեխիղճ ձեռք բերող), ապա չբացահայտված տեղեկատվության օրինական տիրապետողն իրավունք ունի բարեխիղճ ձեռք բերողից պահանջել չբացահայտված տեղեկատվության օգտագործմամբ պատճառված վնասների հատուցում՝սկսած այն պահից, երբ բարեխիղճ ձեռք բերողն իմացել է, որ դրա օգտագործումնապօրինի է։
- Չբացահայտված տեղեկատվությանն օրինաչափ տիրապետող անձն իրավունքունի ապօրինի օգտագործողից պահանջել անհապաղ դադարեցնելու դրա օգտագործումը։
Սակայն դատարանը, հաշվի առնելով չբացահայտված տեղեկատվությանօգտագործման վրա բարեխիղճ ձեռքբերողի կատարած ծախսերը, կարող է դրա հետագա օգտագործումը թույլատրել հատուցելի ոչ բացառիկ լիցենզիայի պայմաններով։
- Չբացահայտված տեղեկատվության բովանդակություն ունեցող տեղեկություններն ինքնուրույն և օրինաչափ ստացած անձն իրավունք ունի այդ տեղեկություններնօգտագործել` անկախ համապատասխան չբացահայտված տեղեկատվության տիրապետողի իրավունքներից, ու վերջինիս հանդեպ պատասխանատվություն չի կրումդրա օգտագործման համար։
Հիշյալ դրույթները իրենց իրավական ամրագրումն են գտել նաև «Տնտեսականմրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածում։
Ինչպես գիտենք, օրենսդրությունը պատասխանատվություն է նախատեսում առևտրային գաղտնքի հրապարակման մեջ մեղավոր անձանց գործողությունների hամար, սակայն անձը կարող է լրիվ պատահականորեն կամ սխալմամբ ստանալ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն։
Այսպես, օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածի 3-րդ մասը ներկայումս դատարանին իրավունք է վերապահում չբացահայտված տեղեկատվությունն ապօրինի օգտագործողբարեխիղճ ձեռք բերողին թույլատրելու հետագա օգտագործումը՝ հաշվի առնելովօգտագործման վրա կատարված ծախսերը։
Սակայն, ըստ ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի տասներորդ բաժնում փոփոխություններ կատարելու հայեցակարգի հեղինակների` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում ամրագրված չէ չբացահայտված տեղեկատվությունը տնօրինողի իրավունքը, այն է՝ պահանջելու դադարեցնել չբացահայտված տեղեկատվության օգտագործումը նաև բարեխիղճ ձեռքբերողից։
Միջազգայինփորձն այլ բան է հուշում, և իրավախախտի կատարած ծախսերն՝ անկախ չափից,էական պայման չէ հետագա օգտագործումը թույլատրելու համար, քանզի այն հնարավորություն է ստեղծում չարաշահումների համար։
Առաջարկվում է համապատասխան փոփոխություններ կատարել նաև «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքում։
Մասնավորապես, օրենքի 16-րդ հոդվածով կարգավորվումէ չբացահայտված տեղեկատվության նկատմամբ անբարեխիղճ մրցակցության հետ կապված հարաբերությունները, որոնք համահունչ չեն Օրենսգրքի կարգավորումներին [3]։
Քանի որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունն իրավատիրոջհամար առևտրային արժեք է հենց անհայտ լինելու ուժով, իրավատիրոջ կողմից չթույլատրված ցանկացած մուտք նրա նկատմամբ, առավել ևս` հրապարակումը կամօգտագործումը, կարող են պատճառել էական վնասներ։
Ինչպես նշում են մասնագետները, հրապարակված առևտրային գաղտնիքը կորսվում է մեկընդմիշտ։
Այդ իսկպատճառով հարկ է ավելի շատ ուշադրություն դարձնել առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակմամբ իրավատիրոջը պատճառված վնասներիհատուցման հարցին։
Հեղինակների մի մասը կարծում է, որ առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջըպատճառված վնասները հատուցվում են միայն մեղքի առկայության դեպքում [4],այլ հեղինակներ նշում են այն մասին, որ օրենսդրության համաձայն մեղքը առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության ապօրինի օգտագործման կամ հրապարակման համար պատասխանատվության անհրաժեշտ պայման չէ [5]։
Չնայած այդմասին ուղղակիորեն նշված չէ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածում,կարծում ենք, որ առանց մեղքի պատասխանատվության վրա հասնելը նախատեսվածէ միայն առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը բացահայտած այնաշխատակիցների համար, որի իրավատերը գործատուն է և նրա կոնտրագենտները։
Ուստի, անձի գործողություններում դիտավորությամբ կամ անզգուշությամբ մեղքիբացակայության պայմաններում առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությանհրապարակման կամ ապօրինի օգտագործման համար պատասխանատվություն վրահասնել չի կարող։
Նման եզրակացությունը բխում է նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի այն դրույթի վերլուծությունից, համաձայն որի` «պարտապանըպարտավորությունը չկատարելու և (կամ) անպատշաճ կատարելու համար պատասխանատու է մեղքի առկայության դեպքում, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքովկամ պայմանագրով»։
Ի տարբերություն քրեաիրավական պատասխանատվության`ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածով նախատեսված քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունն, ըստ էության, ներառում է նաև անզգույշ գործողությունների հետևանքով առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջը վնասներիպատճառումը։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որչբացահայտված տեղեկատվությունն ապօրինի հիմքերով ստացած, տարածած կամօգտագործած անձը պարտավոր է այդ տեղեկատվության օրինական տիրոջըհատուցել դրա ապօրինի օգտագործմամբ պատճառված վնասները։
«Տնտեսականմրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ ձեռնարկատիրական գործունեության ցանկացած գործողություն կամվարքագիծ, որը հանգեցնում է չբացահայտված տեղեկատվության ձեռքբերմանը,օգտագործմանը կամ բացահայտմանը` առանց դրա օրինաչափ տիրապետողի համաձայնության կամ գործարար շրջանառության սովորույթներին հակասող ձևերով, համարվում է անբարեխիղճ մրցակցության գործողություն։
Այստեղից կարելի էեզրակացնել, որ չբացահայտված տեղեկատվության իրավատերն իրավունք ունիվնասների փոխհատուցում պահանջելուչբացահայտված տեղեկատվություննապօրինի հիմքերով - ստացած, - տարածած (բացահայտած),- օգտագործած անձից։
Տվյալ պարագայում տեղեկատվություն տարածած «անձ»-ի ներքո կարող են«կարգվել» տարբեր կատեգորիայի սուբյեկտներ։
Մի դեպքում կարող են լինել աշխատանքային պայմանագիրը խախտած աշխատակիցներ, մյուս դեպքում` պայմանագիրը խախտած կոնտրագենտներ։
Իսկ օրինակ պաշտոնատար անձինք, պետական իշխանության, տեղական ինքնակառավարման մարմինների պետական կամ համայնքային աշխատակիցները, որոնց առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունըհասանելի է դարձել իրենց կողմից ծառայողական պարտականությունների կատարման կապակցությամբ, կարող են լինել առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության ինչպես տարածողներ, այնպես էլ՝ ապօրինի օգտագործողներ [6]։
Այսպիսով, քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունը վրա է հասնում առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակման, ապօրինի օգտագործման կամ այն ապօրինի մեթոդներով ստանալու համար, և պայմանավորված է նրա իրավատիրոջը պատճառված վնասների հատուցմամբ։
Առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության տարածման (ապօրինի եղանակներով ստացման, ապօրինի օգտագործման) հետևանքով կրած վնասների հատուցման հարցերի լուծումը հիմնականում տրվում է վնասների հատուցման` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված կանոններով (17-րդ հոդված)։
Այսպես`- Անձը, ում իրավունքը խախտվել է, կարող է պահանջել պատճառած վնասներիլրիվ հատուցում, եթե վնասների հատուցման ավելի պակաս չափ նախատեսված չէօրենքով կամ պայմանագրով։
- Վնասներ են իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որ նա կատարել է կամպետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքի կորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), չստացված եկամուտները, որոնք այդ անձըկստանար քաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրաիրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), ինչպես նաև ոչ նյութական վնասը։
- Եթե իրավունքը խախտած անձը դրա հետևանքով ստացել է եկամուտներ,ապա անձը, ում իրավունքը խախտվել է, մյուս վնասների հետ միասին բաց թողնվածօգուտի հատուցման պահանջի իրավունք ունի` այդ եկամուտներից ոչ պակաս չափով։
- Ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսվածդեպքերում։
Դատավարական տեսանկյունից առևտրային գաղտնիքի իրավատերը դատավարական իրավունքի կանոններով պետք է հիմնավորի նրանց առկայությունն ուիրական չափը։
Միաժամանակ չի կարելի չհամաձայնել այն մտքի հետ, որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակմամբ պատճառված վնասների չափը որոշելը դժվար է [7]։
Հիմնվելով արտասահմանյան երկրների փորձի վրա`Է. Սոլովևը, օրինակ, առաջարկում է առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության ցանկի կազմման ժամանակ նշել տեղեկությունների արժեքը` դրամականհամարժեքով [8]։
Նա գտնում է, որ չնայած նման գնահատականը բավականին սուբյեկտիվ է, դատարանը պատճառված վնասի չափը որոշելիս պետք է ելնի ոչ միայնծախսերից, որոնք արվել են նրա ստացման համար, այլև՝ նշված գումարից։
Մ. Մասլեննիկովը տեղեկատվության հրապարակմամբ պատճառված վնասի չափի որոշմանխնդիրներից խուսափելու համար առաջարկում է տեղեկատվության հասանելիությունունեցող անձանց հետ կնքել ստացված տեղեկատվության չհրապարակման վերաբերյալ քաղաքացիաիրավական պայմանագրեր, որոնցով պատասխանատվությունկնախատեսվի տվյալ պարտականության չկատարման համար, այն է՝ տուգանքայինտուժանքի` ֆիքսված գումարի տեսքով։
Այդ ժամանակ առևտրային գաղտնիք կազմողտեղեկատվության իրավատերը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 369-րդ հոդվածիուժով նրա հրապարակման դեպքում իրավունք կստանա մեղավոր անձից պահանջելու պայմանագրով նախատեսված տուգանքային տուժանք` առանց ապացուցելուիրեն պատճառված վնասի չափը [9]։
Հարկ է, սակայն, նշել խնդրի լուծման՝ Մ. Մասլեննիկովի առաջարկած տարբերակի էական թերությունները։
Այսպես`կիրառելիության սահմանափակ բնույթը` կապված պայմանագրային հարաբերությունների բացակայության հետ` ինչպես օրինական, այնպես էլ` ապօրինի մեթոդներով առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակման, օգտագործման կամ այն ստանալու համար, դատարանի իրավունքը` պակասեցնելու պայմանագրով նախատեսված տուժանքը` որպես պարտավորության հետևանքներին ակնհայտորեն անհամաչափ` ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 372-րդ հոդվածի համաձայն։
Առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակմամբ պատճառված վնասի չափի ապացուցման խնդրի լուծման տարաբնույթ մոտեցումներ վերլուծելով` կարծում ենք, որ առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջ կողմից տեղեկատվությունն առևտրային գաղտնիք որակելիս տեղեկատվության` իրավատիրոջ նշած արժեքի մեջ վնասի հատուցման երաշխիքները (պայմանագրով նախատեսված տուժանքի գանձում) չեն տալիս ո´չ այս, ո´չ այն մեթոդը, միաժամանակ երկուսն էլ պարզապես հեշտացնում են պատճառված վնասի չափի ապացուցումը։
Ընդ որում, առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության իրավատերը կարող է այս երկու մեթոդներն էլ միաժամանակ կիրառել։
Անցում կատարենք առևտրային գաղտնիքի իրավատիրոջ մոտ վնասներիառաջացման պահի հարցին։
Առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակման դեպքում նման պահի որոշումը բարդ չէ. վնասներն առաջանում ենտեղեկատվության հրապարակման պահին։
Խնդիր է ծագում, երբ հարկ է լինում որոշելու վնասների ծագման պահը՝ ապօրինի եղանակներով առևտրային գաղտնիքնստանալու դեպքում։
Մ. Էպշտեյնը կարծում է, որ վնասների հատուցումը նախատեսված է ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 139-րդ հոդվածով, այն է` պատասխանատվությունն առաջանում է միայն առևտրային գաղտնիքի կամ նոու-հաուի օգտագործման պարագայում, քանի որ ինքնին առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության ստացումը` անգամ ապօրինի մեթոդներով, իրավատիրոջ համար կորուստների չի հանգեցնում։
Այսպիսով, հիմնական հակաօրինական գործողությունն առևտրային գաղտնիքի օգտագործումն է [10]։
Համանման տեսակետ է արտահայտում նաևԷ. Պ. Գավրիլովը` հիմնավորելով նրանով, որ այն վնասները, որոնք պատճառել ենապօրինի եղանակներով առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն ստացածանձինք, հանգեցնում են առևտրային գաղտնիքի իրային կրիչի արժեքի կորստին, ևայդ իրային կրիչի ապօրինի տիրապետման արդյունքում առևտրային գաղտնիքիիրավատիրոջ այլ գույքին պատճառված վնասի [11]։
Ներկայացված տեսակետինդժվար է համաձայնել, քանզի, կապված տեղեկատվության առանձնահատկությունների հետ, հնարավոր չէ հետևել, թե արդյոք ապօրինի եղանակներով տեղեկատվությունը ստացած անձն է այն օգտագործել, թե ոչ։
Բացի այդ, առևտրային գաղտնիքկազմող տեղեկատվության իրավատերը զրկվում է այն եկամուտներից, որն ինքըկստանար, եթե անձը տվյալ տեղեկատվությունն իրենից ձեռք բերեր։
Առավելհիմնավոր է թվում Ա. Պ. Սերգեևի և Լ. Ա. Կրիկունի արտահայտած տեսակետը, ըստորի, տեղեկատվության ապօրինի օգտագործումը, հետևաբար և ապօրինի եղանակներով ձեռքբերած տեղեկատվությունից ստացած եկամուտները, պատճառված վնասի չափի հիմնավորման դեպքում միայն հեշտացնում են խախտված իրավունքի իրավատիրոջ խնդիրը, քանի որ այս դեպքում տեղեկատվության իրավատերը իրավունքունի այլ վնասների հետ պահանջելու նաև բաց թողնված օգուտը` ոչ պակաս չափով,քան այդ շահույթը [12]։
Այդպիսով, եթե անգամ ապօրինի մեթոդներով առևտրայինգաղտնիք կազմող տեղեկատվություն ստացած անձը չի օգտագործել այն, այնուամենայնիվ, նման տեղեկատվության իրավատիրոջն արդեն իսկ վնաս է պատճառվել այնչափով, որչափ փոխհատուցում նա կարող էր ստանալ նման տեղեկատվությունըպայմանագրի հիման վրա փոխանցելու պարագայում։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] Հայեցակարգ ՔՕ տասներորդ բաժնում փոփոխություններ կատարելու, URL։
http։
//www.moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_1656450483731_tasnerord.pdf։
Коммерческая тайна в предпринимательской деятельности։
сравнительно-правовое[6] Հայրապետյան Ա., «Առևտրային գաղտնիքի կապակցությամբ առաջացող հարաբերությունների սուբյեկտային կազմի յուրահատկությունները», «Օրինականություն»,№ 91, 2016, էջ 48-57, URL։
http։
//www.prosecutor.am/myfiles/files/magazine/91.pdf։
Հայրապետյան ԱրուսԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԳԱՂՏՆԻՔԻ ՌԵԺԻՄԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՀԱՄԱՐՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐՑԵՐԲանալի բառեր` առևտրային գաղտնիք, նոու-հաու, պատասխանատվություն,պաշտպանություն, տեղեկատվություն, տեղեկություն, քաղաքացիական օրենսգիրք,մեղք։
| Հոդվածում ուսումնասիրվում են առևտրային գաղտնիքի ռեժիմի խախտման համար պատասխանատվության հետ կապված որոշ հարցեր, ի մասնավորի` տեսական խնդիրները, օրենսդրական կարգավորման բացերն ու առկա հակասությունները։
Ըստ հեղինակի` քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունը վրա է հասնում առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակման, ապօրինի օգտագործման կամ այն ապօրինի մեթոդներով ստանալու համար, և պայմանավորված է նրա իրավատիրոջը պատճառված վնասների հատուցմամբ։
|
«Չարենցի տաղանդը նման էր ալեկոծ ծովի վրա տարուբերվող,բարձրացող նավին, որը, այնուամենայնիվ, տեսնում է հեռվից վառվողփարոսը, գնում է դեպի փափագած ափերը» [3],- այսպիսին է ՀրանտԹամրազյանի կարծիքը Եղիշե Չարենցի մասին։
Եվ իսկապես,հայկական պոեզիայի ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը՝Չարենցը, իր ստեղծագործություններում ներկայացրած թեմաներըերբեմն շոշափում է այնքան տարբեր տեսանկյուններից, որ դժվար էհավատալ, թե դրանց հեղինակը միևնույն բանաստեղծն է։
Չնայած դրան՝բանաստեղծի ձեռագիրը մատնում է իրեն, և Չարենցին հնարավոր չէշփոթել ուրիշի հետ։
Բանաստեղծի հախուռն խառնվածքը իրանդրադարձն է գտնում բանաստեղծություններում՝ առավել արտահայտված լինելով ինչպես թեմաների, այնպես էլ բանաստեղծականձևերի ու հանգավորման տեսակների բազմազանությամբ։
Աշխատանքինպատակն է ցույց տալ Չարենցի բանաստեղծությունների առանձնահատկությունները, հանգերի ու հանգավորումների հետաքրքիրընտրությունը։
Հոդվածը կարևոր է նրանով, որ հանգամանորենուսումնասիրվում են Չարենցի՝ կայուն ձևերով գրված բանաստեղծությունները հիմնականում տաղաչափական տեսանկյունից։
«Գիրք իմացության» շարքում առկա են մի շարք արևելյանբանաստեղծական ձևեր։
«Այս գրքում նա ի մի բերեց իր տաղաչափականբոլոր որոնումները և հասավ մի արդյունքի, որն անկրկնելի էր իրհարստությամբ, համադրականությամբ, բազմաշերտությամբ և միայն[2]։
Շարքը բացվում էՉարենցին բնորոշ ինքնատիպությամբ»քառյակներով, որոնք Չարենցը գլխագրել է«Ռուբայիներ»։
Այսքառյակները թվով քսանչորսն են և համարակալված են հայերենիմեծատառերով։
Թեմատիկ առումով քառյակներում կարելի է ներքինկապ նկատել։
Ա-ից մինչև ԺԵ քառյակները [4] իմաստուն լինելու մասինեն։
Չարենցը խոսում է երկրորդ դեմքով։
Ընդհանրապես, այսքառյակները ուղղված են ինչ-որ մեկին։
Բայց հարց է առաջանում՝ ու՞մ՝ընթերցողի՞ն, երևակայական ունկնդրի՞ն, թե՞ նույնիսկ Աստծուն։
Այսխնդրի լուծումը տալիս է Զ քառյակը, որից պարզ է դառնում, որ Չարենցըհենց ինքն իր հետ է խոսում․ԶԴու Տերյանից սովորեցիր լսել տրտունջը ոգու,Ա՛յն, որ մեր մեջ նվում է միշտ, գանգատվում ու մորմոքում․Բայց արդ՝ քո մեջ ծայր է առնում ա՛յլ մեղեդի մի անվերջ․Թումանյանի հուրն է անշեջ քո կրակը բորբոքում։
Չարենցը իր քառյակներում օգտագործել է a-a-b-a հանգավորում։
Բայց այս հանգավորումը Չարենցի մոտ ձեռք է բերում հետաքրքիրառանձնահատկություններ։
Դրանք առավել պարզ տեսնելու համարգրենք ԺԳ,ԺԴ,ԺԷ և ԺԹ քառյակների վերջին բառերը, որոնք«պատասխանատու» են հանգավորման համար․ԺԳ՝ անտես, բանտես, ոգուդ, կաշկանդես,ԺԴ՝ անձուկ, կանչում, հաճախ, խանձում,ԺԷ՝ հարազատ, բյուրհազար, քարոզում, գազան,ԺԹ՝ մեծ, կրկես, ահեղ, մեջ։
ԺԳքառյակիաչքիհանգավորումըորևէառանձնահատկություն չունի։
Տվյալ դեպքում այն գրել ենք մյուսքառյակների առանձնահատկությունները ընդգծելու համար։
ԺԳքառյակը ունի ճշգրիտ հանգ [5]։
Ուսումնասիրությունը հետաքրքրանումէ, երբ ուշադրություն ենք դարձնում մյուս քառյակներին և նրանցմոտավոր հանգերին [5]։
Մոտավոր հանգի դեպքում հանգ ստեղծելուընկնողհամար օգտագործվում են նմանություն ունեցող հնչյուններ կամ իրարիցտարբեր հնչյուններ, որոնք, դրվելով ձայնավորների կողքին, ստեղծումեն հանգը։
ԺԴ քառյակը ևս ունի a-a-b-a հանգավորում․ բայց ինչու՞, եթեպարզ երևում է, որ առաջին տողը ունի –ուկ վերջնավանկը, իսկ նրահետ հանգավորվող երկրորդ և չորրորդ տողերը՝ -ում։
Բանն այն է, որբանաստեղծությունը հանգավորելու համար առաջին հերթին պետք ենձայնավորներ։
Բաղաձայնները միայն լրացուցիչ գեղեցկություն ենհաղորդում և հանգաստեղծիչ գործառույթչեն իրականացնում։
Հետևաբար, ԺԴ քառյակում հանգ ստեղծելու բեռը իրենց վրա ենվերցնում ոչ թե բառավերջի -կ և -մ բաղաձայնները, այլ վերջին վանկերի-ու- ձայնավորը։
Պետք է նշել, որ այս դեպքում հեշտ է օգտագործել իրարնման հնչյուններ։
Օրինակ՝ ԺԷ քառյակում -տ, -ր, -ն հնչյուններըարտասանության հանգիստ տոնայնություն ունեն։
Այս տեսանկյունիցհետաքրքիր է ԺԹ քառյակում առաջին, երկրորդ և չորրորդ տողերիտողավերջին բառերի ընտրությունը՝ մեծ, կրկես, մեջ։
Իհարկե, առաջինհարցը, որ կարող է ծագել, այն է, որ -ծ, -ս և -ջ հնչյունները իրար ոչնչովնման չեն, և բանաստեղծությունը կարելի էր կառուցել՝ ընտրելով այլբառեր։
Սակայն այս հնչյունները իրար նման են ավելի, քան կարելի էպատկերացնել։
Բանն այն է, որ փոքր երեխաները ծ-ի փոխարեն հենց սկամ ջ են արտասանում։
Իսկ տաղանդավոր բանաստեղծը հնչյուններիայսորսալ։
Ուրեմն,բանաստեղծությունը տաղաչափական այս տեսանկյունիցլիովինհաջողված գործ է։
նրբություններըմիանգամիցկարողէՀնչյունների ընտրությունից բացի պետք է ուշադրություն դարձնելնաև հանգավորմանը, բառերին և դրանց իմաստներին, եթե գործ ունենքՉարենցի նման բանաստեղծի հետ։
Տվյալ դեպքում քառյակներըստացված են նաև նրա համար, որ բանաստեղծը մեկտեղել է մի քանիկարևոր հանգամանք։
Չարենցը համադրել է նման հնչյունները, ապագտել ամենաճշգրիտ բառը, որը ունի հանգի համար կարևոր հնչյուն ևմասնակցում է տողի ու ամբողջ քառյակի իմաստաստեղծմանը։
Չարենցի բանաստեղծություններում իրենց ուրույն տեղը ունենիգական հանգերը, որոնց պատճառով հանգավորման տեսակը որոշելըբարդանում է։
«Հանգն սկսվում է վերջին շեշտված ձայնավորից, ուստիվերջին անշեշտ ձայնավորով միայն կարելի չէ հանգ կազմել.»,- նմանդիրքորոշում ունի Մ. Աբեղյանը Թումանյանի բանաստեղծություններըվերլուծելիս,-Իրար հետ հանգակից չեն, ինչպես դրել է Թումանյանը,«շողերը-ձորը», «մութը-Դեբեդը»։
Դրանք նույնիսկ առձայնույթ չենկազմում։
Հանգերի համար պետք է լիներ շողերը-գիշերը կամ ձորըհորը, այսպես և՝ մութը գութը կամ Դեբեդը-հետը» [1]։
Ասվածը ավելիլավ պատկերացնելու համար տիպիկ օրինակ է «Ռուբայաթ» շարքիերկրորդ քառյակը.Քո ամեն ակնթարթը մի սերմ է,Որ կրում է իր մեջ իր մահը.Բայց հոգին քո - խնդուն ու անահ էԵվ մի՛շտ խանդավառ է ու ջերմ է։
Քառյակի տողերն ունեն միայն իգական հանգեր։
Կենտրոնանալովմիայն վերջին ձայնավորների վրա՝ կարող ենք ասել, որ քառյակը ունիկա՛մ a-b-a-a, կա՛մ a-a-a-a (հաշվի առնելով «ը» և «է» ձայնավորներիմիմյանց հետ հանգավորվելու ունակությունը) հանգավորում։
Սակայն,հետևելով Աբեղյանին, հանգավորումը որոշելու համար ուշադրությանկենտրոնում պետք է պահել նաև նախավերջին վանկի ձայնավորները,որովհետև հենց դրանք են շեշտվում։
Տողերի նախավերջին և վերջինձայնավորները հետևյալն են՝Առաջին տող՝ ե, է,Երկրորդ տող՝ ա, ը,Երրորդ տող՝ ա, է,Չորրորդ տող՝ ե, է։
Բացի ձայնավորներից՝ օգնության են գալիս նաև տողավերջինբառերը և բաղաձայնները։
Ինչպես Էդ. Ջրբաշյանն է նշում, կարևորվումէ հանգի ոչ միայն արտասանական, այլ նաև իմաստային կողմը. «Հանգըհաճախ իմաստային զգալի դեր է խաղում։
Բանաստեղծները ձգտում ենտողերի վերջում դնել և հանգավորել կարևոր բառերը, որոնք կրկնվողհնչյունների շնորհիվ ավելի մեծ ուշադրություն են գրավում» [6]։
Առաջինև չորրորդ տողերի «սերմ է» և «ջերմ է» բառերը արտասանությամբհամարյա նույնն են (բացառությամբ միայն առաջին բաղաձայնների) ևհանգավորվում են իրար հետ։
Չնայած երրորդ տողը վերջանում է նույնձայնավորով, ինչ առաջինը ևչորրորդը, այնուամենայնիվ այնհանգավորվում է ոչ թե վերջիններիս, այլ երկրորդ տողի հետ։
Նախ՝երկու տողերի նախավերջին ձայնավորները նույնն են, և երկրորդ՝տողավերջին «մահը» և «անահ է» բառերը արտասանությամբ իրարավելի մոտ են կանգնած։
Ստացվում է, որ քառյակը ունի a-b-b-a օղակաձև հանգավորում։
Այսպիսով՝ իգական և մոտավոր հանգերիմիահյուսման դեպքում տողերը, եթե նույնիսկ վերջին վանկում ունենմիևնույն ձայնավորը, կարող են չհանգավորվել իրար հետ։
1926 թվականին գրված «Ռուբայաթ» շարքում կա քառասունչորսքառյակ։
Շարքը կոչվում է «Ռուբայաթ», ինչը ռուբայի (քառյակ) [7] բառիհոգնակի ձևն է և նշանակում է քառյակներ։
Առաջին առանձնահատկությունը, որ միանգամից աչքի է զարնում, տողերի ծավալն է։
Այսշարքում կան և՛ կարճ, և՛ երկար տողերով գրված քառյակներ։
Երկրորդից մինչև տասնչորսերորդ և քսանյոթերորդ քառյակները կարճտողերով են գրված, իսկ մնացածը՝ երկար։
Կարճ տողերով գրված քառյակները տողերում ունեն ութից տասըվանկ։
Երկար տողերով քառյակների տողերում վանկերի թիվըտատանվում է տասներեքից քսանի մեջ։
Այս քառյակների թերևսամենակարևոր առանձնահատկությունը այն է, որ առկա են իգականհանգեր [5]։
Նման հանգեր կան և՛ կարճ, և՛ երկար տողեր ունեցողքառյակներում։
Չարենցի քառյակները, գրված լինելով արական ուիգական հանգերը ճշգրիտ և մոտավոր հանգերի հետ համադրելումիջոցով, ունեն յուրահատուկ հանգավորումներ։
Այսպիսով՝ II քառյակըունի a-a-a-a հանգավորում, և բոլոր տողերը վերջանում են իգականհանգով (սերմ է, մահը, անմահ է, ջերմ է)։
VII քառյակում գործում էօղակաձև հանգավորումը, և տողերից միայն երկրորդն ու երրորդը ունենիգական հանգ (հատնումը, գտնում է)։
Իսկ ահա XVII քառյակը, որ թեևդարձյալ ունի a-a-b-a հանգավորում, բայց միայն հանգավորվողառաջին, երկրորդ, չորրորդ տողերն ունեն իգական հանգ։
Այս քառյակիմյուս կարևոր առաձնահատկությունն այն է, որ նշված տողերումիգական հանգը միևնույն բառի օգտագործման միջոցով է ստեղծվում։
Նա գնաց ու կրկին եկավ – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը,Բայց տեսա, որ արդեն չկա – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը։
Կանգնած է մի երրո՛րդը դեմս․- այդ նա չէ՛ այլևս, նա չէ՛․Եկած է – ու կարծես չեկած – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը։
Ճշգրիտ և մոտավոր հանգերով գրված որոշ քառյակներիհանգավորումը կարելի է միանգամից երկու տեսակի մեջ տեղավորել։
Օրինակ՝ կարելի է ընդունել, որ երրորդ քառյակը, որը կարճ տողերով էգրված, ունի և՛ a-a-a-a, և՛ a-b-a-b հանգավորում.Նա թե՛ կյանք է, թե՛ մահ․- ակնթարթը․Անհատնում հատնում է, վառք է․Եվ այսպես՝ մշտատև է աշխարհքը․Անդադար թարթում է – ու անթարթ է։
Նախ՝ աչքի է զարնում այն փաստը, որ առաջին տողը երրորդի հետունի նույն հանգը, իսկ երկրորդ տողը հանգավորվում է չորրորդի հետ։
Այս տեսանկյունից նայելով՝ կասենք, որ քառյակը ունի a-b-a-bհանգավորում։
Բայց ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունը կարող էայլ հորիզոն բացել։
Պատճառն այն է, որ քառյակի բոլոր տողերը իրարհետ կապված են մոտավոր հանգերով, և դրանք ստեղծվում ենարտասանությամբ իրար նման ը և է ձայնավորների օգնությամբ։
Ուշադրություն դարձնելով սրան՝ առանց երկմտելու կարող ենք ասել, որքառյակը ունի նաև a-a-a-a հանգավորում։
Իգական և արական հանգերը կիրառելու որևէ սկզբունք չի ընտրելՉարենցը։
Այսպես՝ տասներկուերորդ քառյակում միայն երրորդ տողնունի իգական հանգ, յոթերորդ քառյակի՝ երկրորդ և երրորդ, վեցերորդի՝առաջին և երրորդ, երրորդի՝ բոլոր տողերը, տասներորդի՝ երկրորդ ևերրորդ, տասնմեկերորդի՝ առաջին տողը։
Որոշ քառյակներում, որոնքունեն a-a-b-a հանգավորում, Չարենցը հանգավորվող տողերն ավարտելէ իգական հանգով։
Այդպիսին է XXXIII քառյակը։
Իսկ ահա XXIX, XXX,XXXI, XXXII, XXXIV, XXXV, XXVI քառյակների բոլոր տողերն ունենիգական հանգեր։
Չարենցի մի շարք քառյակներ վերջանում են ռեֆրենով [5]։
Այդպիսին են երկար տողերով գրված համարյա բոլոր քառյակները։
Կաննաև որոշ քառյակներ, որտեղ ոչ միայն տողի վերջնամասն է կրկնվում,այլ նաև որոշ տողեր կարող են սկսվել նույն բառով։
Այդպիսին ենXXXVII և XXXV քառյակները։
Դեռ երեկ քո միտքը խավար էր, - իմաստուն ես արդեն հիմա դու․Դու տեսար վիթխարի այս արարը, - իմաստուն ես արդեն հիմա դու․Դու տեսար պատմության խոհանոցը, մխացիր ճենճերում դու նրաԵվ գիտես, թե ո՛վ է խոհարարը․․․ Իմաստուն ես արդեն հիմա դու։
Եթե տողերի վերջնամասում կրկնվող բառերն ու արտահայտությունները սերտորեն կապված են հանգավորման հետ (օրինակ՝ a-a-b-aհանգավորում ունեցող քառյակներում կրկնվող բառեր և արտահայ երկրորդ և չորրորդտություններ կան հանգավորվող առաջին,տողերում), ապա սկզբում գրված կրկնվողբառերի դեպքումօրինաչափություն չի նկատվում։
Ինչպես տեսնում ենք, վերոնշյալքառյակի վերջնամասում կրկնվող նախադասությունը համընկնում էհանգավորվող տողերի հետ, իսկ տողերի սկզբում առկա «դու տեսար»նախադասությունը հանգավորման հետ ներքին կապի մեջ չէ։
a-a-b-aհանգավորում ունեցող այլ քառյակներում այս երևույթը հանդիպում է միքանի անգամ․ XXXVIII առաջին և երրորդ տողերը սկսվում են «քեզ»բառով, XXXIX երկրորդ և երրորդ տողերը՝ «դրանով» բառով, XL երկրորդև երրորդ տողերը՝ «որ» բառով։
ԵթեդրանգումարենքԵզրահանգում։
Չարենցը լավ գիտեր հայերենի տված ռիթմիկառանձնահատկությունները։
նաևհանգաստեղծման և թեմատիկ ընտրություն կատարելու տաղանդը,ապա դժվար չի լինի կռահել, թե ինչու են Չարենցի բանաստեղծությունները մշտապես հետաքրքրություն առաջացնում վերլուծողներիշրջանում։
Քառյակներում յուրահատուկ ձևով միահյուսված են տարբերհանգեր, որոնց շնորհիվ և՛ հետաքրքիր, և՛ բարդ է դառնումհանգավորման տեսակը որոշելը։
Չարենցի քառյակներում կիրառությունունեն նաև մոտավոր հանգերը։
Բանաստեղծը մոտավոր հանգստեղծելիս օգտվում է ոչ միայն հնչյունների արտասանությանհնարավորությունից, այլ նաև ընտրում այնպիսի բառեր, որոնքիմաստային առումով լրացնում են իրար։
Չարենցը կարողացել էյուրացնել տարբերդրանքհարմարեցնել հայոց լեզվի տված հնարավորություններին՝ այսպիսովհարստացնելով և՛ հայ, և՛ համաշխարհային պոեզիան։
| Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել Չարենցի քառյակները և դրանց հանգերը։
Չարենցը ոչ միայն հետևել է դասական բանաստեղծական կայուն ձևերին, այլ նաև օգտագործել տարբեր հանգեր (արական, իգական և այլ հանգեր)։
Բանաստեղծը բառեր ընտրելիս ուշադրություն է դարձնում և՛ ռիթմին, և՛ իմաստին։
Այս առանձնահատկություններն են, որ Չարենցի քառյակները դարձնում են առավել հետաքրքիր։
|
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՆերկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում և այլ երկրներում քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների կողմից իրականացվում է էլեկտրոնային եղանակովառևտուր, սակայն հասարակական այն հարաբերությունները, որոնց մեջ մտնում եննշված սուբյեկտները, չեն կարգավորվում այնպիսի իրավական ակտով, որը կարող էապահովել տվյալ հարաբերությունների բնականոն ձևավորումը, զարգացումը ևավարտը։
Ուսումնասիրելով էլեկտրոնային առևտրի իրականացման շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները և ՀՀ օրենսդրական դաշտը՝ տեսնում ենք, որ այսիրավական հարաբերություններն օրենսդրական բացերի լրացման և թերություններիուղղման կարիք ունեն։
Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորման բացերը և թերությունները կառաջացնեն բազմաթիվ խնդիրներ այն սուբյեկտների համար, որոնքկմտնեն այդպիսի իրավահարաբերությունների մեջ։
Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները, մասնավորապես` պայմանագրի կնքման ընդհանուրդրույթները կարգավորվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով։
Պետք է նշել, որ ՀՀքաղաքացիական օրենսգիրքը կարգավորում է էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ պայմանագրի մի կողմից մյուս կողմին բանակցություններիմեջ մտնելու (պայմանագիր կնքելու առաջարկություն անելու՝ օֆերտա) շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։
Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի451-րդ հոդվածի՝ օֆերտան մեկ կամ մի քանի կոնկրետ անձանց հասցեագրվածառաջարկ է, որը որոշակիորեն արտահայտում է առաջարկողի մտադրությունը` պայմանագիրը կնքված համարելու առաջարկն ընդունած հասցեատիրոջ հետ։
Երբ էլեկտրոնային եղանակով առևտուր իրականացնելու նպատակով վաճառողի կողմից վաճառվող ապրանքների վերաբերյալ տեղեկատվությունը տեղադրվում էհամապատասխան կայքում, դրանով իսկ վաճառողը գնորդի հետ էլեկտրոնային պայմանագիր կնքելու օֆերտա է անում, այսինքն` վաճառողը որոշակիորեն արտահայտում է առաջարկն ընդունած հասցեատիրոջ հետ պայմանագիրը կնքված համարելումտադրությունը։
Համապատասխան առաջարկն (օֆերտան) ընդունելու գնորդի պատասխանը ակցեպտն է, որը նույնպես սահմանված է Քաղաքացիական օրենսգրքով։
Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ ակցեպտը հիմնականում արվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, որը կարող է արտահայտվել էլեկտրոնային ստորագրության ձևերից ցանկացածով։
Եթե Ա-ն ցանկանում է amazon.comկայքի միջոցով վաճառել իր ապրանքը, նա տեղադրում է համապատասխան ապրանքի վերաբերյալ տեղեկատվություն amazon.com կայքում։
Այսպիսով, տեսնում ենք, որարդեն առկա են համապատասխան իրավահարաբերության սուբյեկտներից երկուսը՝վաճառողը կամ, ինչպես էլ. առևտրի նմուշային օրենքում է նշվում, «տվյալների հաղորդագրություն կազմող անձ»-ը և Amazon.com, Inc.-ը, որը հանդիսանում է «տվյալ ների հաղորդագրության նկատմամբ միջնորդ»-ը։
Վաճառողը համապատասխան տեղեկատվությամբ պայմանագիր կնքելու առաջարկ (օֆերտա) է անում գնորդին՝«տվյալների հաղորդագրության հասցեատիրոջը», ով հանդիսանում է համապատասխան իրավահարաբերության սուբյեկտներից մեկը։
Անձը, տեսնելով համապատասխան տեղեկատվությունը, ցանկություն է հայտնում ձեռք բերել համապատասխանապրանքը և օֆերտան ընդունելու պատասխան է տալիս, այսինքն` ակցեպտ, որը արտահայտվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, տվյալ դեպքում՝ գաղտնագրայինէլեկտրոնային ստորագրություն դնելու միջոցով էլեկտրոնային պայմանագիր կնքելով։
Այս գործողություններն իրականացնելով՝ այդ անձը (արդեն գնորդը) դառնում է տվյալիրավահարաբերության երրորդ սուբյեկտը։
Օֆերտան պետք է պարունակի պայմանագրի էական պայմանները։
Օֆերտանկաշկանդում է ուղարկող անձին` այն հասցեատիրոջ կողմից ստանալու պահից։
ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանվում է, որ պայմանագիրը կնքվում է կողմերից մեկի օֆերտան (պայմանագիր կնքելու առաջարկը)ուղարկելու և մյուս կողմի դրա ակցեպտի (առաջարկը ընդունելու) միջոցով։
Իսկ ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 449-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ պայմանագիրը կնքված է համարվում օֆերտա ուղարկած անձի կողմից այդ իսկ պահից։
Էլեկտրոնային եղանակով կարող է արվել նաև օֆերտա անելու հրավեր կամհրապարակային օֆերտա։
Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 453-րդ հոդվածի 1-ին կետի՝ գովազդը ևանձանց անորոշ շրջանակին հասցեագրված այլ առաջարկները համարվում են օֆերտա անելու հրավեր, եթե ուղղակիորեն այլ բան նշված չէ առաջարկում, իսկ ըստ նույնհոդվածի 2-րդ կետի՝ պայմանագրի բոլոր էական պայմանները պարունակող առաջարկը, որից հետևում է առաջարկում նշված պայմաններով յուրաքանչյուր արձագանքողի հետ պայմանագիր կնքելու առաջարկ անողի կամքը, համարվում է հրապարակային օֆերտա։
Պետք է նշել, որ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակկնքվող առուվաճառքի պայմանագրի նկատմամբ գործում են ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 31-րդ գլխում («Առուվաճառք») սահմանված նորմերը, իսկ այն դեպքում,երբ կնքվում է ծառայությունների վճարովի մատուցման կամ կապալի պայմանագիր,կիրառվում են 37-րդ և 39-րդ գլուխներում սահմանված նորմերը։
Որոշ տեսաբաններ կարծում են, որ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվողառևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ամբողջությամբկարգավորվում են Քաղաքացիական օրենսգրքով, և հարկավոր չէ որևէ այլ իրավական ակտ ընդունել, սակայն նրանք սխալվում են, քանի որ ՀՀ քաղաքացիականօրենսգիրքը չի պարունակում որոշակի նորմեր, որոնք անհրաժեշտ են էլեկտրոնայինեղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ամբողջական կարգավորելու համար։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում. • էլեկտրոնային առևտուր հասկացությունը, • էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունների սուբյեկտների հասկացությունները, • նրանց իրավունքները և պարտականությունները, • էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ընթացքում կնքվող պայմանագրի կնքման ձևը և պայմանները։
ՀՀ օրենսդրությունն ուսումնասիրելիս տեսնում ենք, որ էլեկտրոնային առևտրիշուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները որոշ չափով կարգավորող միայնմեկ ակտ գոյություն ունի՝ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին ՀՀ օրենք»-ը։
Այս օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնայինփաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման ընթացքում ծագող հասարակական հարաբերությունները1։
Այս օրենքը չի կարգավորումանձի ձեռագիր ստորագրության էլեկտրոնային փոխակերպումների և նման օրինակների, ինչպես նաև դրանց միջոցով ստորագրված փաստաթղթերի օգտագործմանհետ կապված հարաբերությունները2։
Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասինՀՀ օրենք»-ում տրվում են հետևյալ սահմանումները`• էլեկտրոնային փաստաթուղթ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրություն, • էլեկտրոնային փաստաթուղթը ստորագրող անձ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման տվյալներ,• էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգման տվյալներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման միջոցներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգման միջոցներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման միջոցների անվանում, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության իսկություն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստագիր, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստագրման կենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավատարմագրված հավաստագրմանկենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության տեղեկատվական համակարգ, • էլեկտրոնային կրիչ• շահագրգիռ անձ3։
Էլեկտրոնային ստորագրության հիմնական տեսակները երեքն են՝ էլեկտրոնայինթվային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն և էլեկտրոնային գաղտնագրային (ծածկագրային) ստորագրություն։
Սակայն, ըստ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքի1-ին հոդվածի, օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման ընթացքում ծագող հարաբերությունները։
Այսինքն, էլեկտրոնային գաղտնագրային և էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրությունների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները չեն ենթարկվում կարգավորման ՀՀ օրենսդրությամբ։
Այստեղից եզրակացնում ենք, որ եթետեղի ունենա էլեկտրոնային գաղտնագրային կամ էլեկտրոնային կենսաչափականստորագրություններով էլեկտրոնային եղանակով առևտուր, այդ հարաբերություննիրավական կարգավորման չի ենթարկվի։
Բացի այդ, «Էլեկտրոնային փաստաթղթերիև էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը հարմարեցված չէ, որպեսզի էլեկտրոնային առևտրի իրականացման ընթացքում օգտագործվող էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ ծագող հասարակական հարաբերություններըպատշաճ կարգավորվեն։
Այն մի շարք համալիր փոփոխությունների և լրացումներիկարիք ունի։
ՀՀ օրենսդրությունում առկա է ևս մեկ իրավական ակտ՝ «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին» ՀՀ օրենքը, որը որոշ չափով պետք է պարունակի նորմեր, որոնք կկարգավորեն էլեկտրոնային առևտուրը, սակայն օրենքի 3-րդ հոդվածում1 Տե՛ս «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենք,հոդված 1։
2 Տե՛ս նույն տեղում։
3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 2։
նշվում է, որ օրենքով սահմանվում են վերջնական օգտագործողների, հանրայինէլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցերի օպերատորների, հանրային էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայություններ մատուցողների, մասնավոր էլեկտրոնայինհաղորդակցության ցանցերի օպերատորների և պետական մարմինների իրավունքները, պարտականությունները և պատասխանատվությունը էլեկտրոնային հաղորդակցության ոլորտի կարգավորման, էլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցերի ստեղծման, զարգացման, շահագործման և էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայությունների մատուցման առնչությամբ, ինչպես նաև պետական հսկողությունը և վերահսկողությունն այնպիսի սահմանափակ ռեսուրսների տրամադրման և օգտագործմաննկատմամբ, ինչպիսիք են ռադիոհաճախականությունները, արբանյակային ուղեծրիհատվածները և համարները։
Այսինքն, օրենքը որևէ կերպ չի կարգավորում էլեկտրոնային առևտուրը։
Պրակտիկայում բազմիցս հանդիպում են դեպքեր, երբ էլեկտրոնային եղանակովիրականացվող առևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունում առկա էօտարերկրյա տարր։
Այսինքն, երբեմն տվյալ հասարակական հարաբերությունը կարող է հանդիսանալ միջազգային մասնավոր իրավունքի օբյեկտ, քանի որ տվյալ իրավահարաբերությունը կողմերի հավասարության վրա հիմնված գույքային հարաբերություն է, որում առկա է օտարերկրյա տարր1։
Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1253-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ օտարերկրյա քաղաքացիների` ներառյալ անհատձեռնարկատերերի, օտարերկրյա իրավաբանական անձանց և օտարերկրյա իրավունքին համապատասխան իրավաբանական անձ չհամարվող կազմակերպությունների,քաղաքացիություն չունեցող անձանց մասնակցությամբ, ինչպես նաև այն դեպքերում,երբ քաղաքացիական իրավունքների օբյեկտը գտնվում է արտասահմանում, քաղաքացիական իրավական հարաբերությունների նկատմամբ դատարանի կողմից կիրառվելիք իրավունքը որոշվում է սույն օրենսգրքի, ՀՀ այլ օրենքների, ՀՀ միջազգայինպայմանագրերի ու ՀՀ կողմից ճանաչված միջազգային սովորույթների հիման վրա։
Ըստ 2-րդ մասի՝ եթե սույն հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան անհնար է որոշելկիրառվելիք իրավունքը, ապա կիրառվում է օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբքաղաքացիական-իրավական հարաբերությունների հետ առավել սերտ կապվածիրավունքը։
Այսինքն, այն դեպքերում, երբ 1253-րդ հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան անհնար է որոշել կիրառվելիք իրավունքը, և օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ (օտարերկրյա տարրով) քաղաքացիաիրավական հարաբերություննավելի սերտ է կապված ՀՀ իրավունքին, ապա իրավահարաբերությունները պետք էկարգավորվեն ՀՀ օրենսդրությամբ։
Սակայն, ինչպես տեսնում ենք, դա չի կարող իրականանալ, քանի որ էլեկտրոնային առևտուրը կարգավորող բավարար նորմերը ՀՀօրենսդրության մեջ բացակայում են։
Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը, ինչպես նշել ենք, կարգավորում է էլեկտրոնային ստորագրություններից միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները, այսինքն` էլեկտրոնային այլ ստորագրությունների (էլեկտրոնայինգաղտնագրային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն)շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները չեն կարգավորվում այդ իրավական ակտով։
Այս օրենքը հարմարեցված չէ նաև էլեկտրոնային առևտրի շուրջ ծագողհասարակական հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով կիրառելուն։
Էլեկտրոնային եղանակով երկու կողմերի միջև չի կարող գործարք կնքվել, եթեայդ կողմերից մեկը տիրապետում է ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված1 Տե՛ս Հայկյանց Ա., Միջազգային մասնավոր իրավունք, Երևան, 2003, էջ 9։
էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին, իսկ մյուս կողմը՝ ոչ։
Այդ դեպքերըկարող են հանդիպել, երբ գործարքի մի կողմը ՀՀ քաղաքացի է, իսկ մյուս կողմը՝որևէ այլ երկրի քաղաքացի։
Օրինակ, կան երկու կողմեր, որոնցից մեկը ՀՀ, մյուս կողմը՝ ԳԴՀ քաղաքացի է։
Նրանք ցանկանում են կնքել գործարք էլեկտրոնային եղանակով, որի ընթացքում ցանկանում են կիրառել էլեկտրոնային թվային ստորագրություն։
ՀՀ քաղաքացին տիրապետում է ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին, իսկ ԳԴՀ քաղաքացին՝ ոչ։
Այս դեպքում նրանք ուղղակիորեն չեն կարող վավերացնել գործարքը էլեկտրոնայինթվային ստորագրությամբ, քանի որ դրա իրականացման համար անհրաժեշտ է, որԳԴՀ քաղաքացին տիրապետի ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրվածէլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին։
Պետք է նշել, որ ԳԴՀ քաղաքացինկարող է տիրապետել ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնայինստորագրության հավաստագրին միայն այն դեպքում, երբ ներկայացնի կացությանքարտ և սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանք1։
Այսպիսով, տեսնում ենք, որ այս հանգամանքը խոչընդոտում է, որ էլեկտրոնային եղանակով առևտուր իրականացվի ՀՀ և արտասահմանյան երկրների ֆիզիկական ևիրավաբանական անձանց միջև, քանի որ օրինակում նշված ԳԴՀ քաղաքացին, եթեչունենա վերը նշված փաստաթղթերը, չի կարող տիրապետել ՀՀ հավաստագրմանկենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին և դրապատճառով չի կարող հանդիսանալ գործարքի կողմ։
Սակայն պետք է նշել, որ էլ. առևտրի դիրեկտիվի2 7-րդ հոդվածում («Միջազգային հայեցակետերը») սահմանվում է, որ անդամ պետություններն ապահովում են երրորդ երկրում հիմնադրված հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմիցհանրությանը տրամադրվող ստուգված հավաստագրերի ճանաչումը՝ որպես միևնույնիրավական ուժն ունեցող, ինչպես Համայնքի ներսում հիմնադրված հավաստագրմանծառայություններ մատուցողի կողմից տրված հավաստագրերը։
ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենքի 54-րդ հոդվածի («Գրավոր ապացույցները») 1-ին կետը սահմանում է, որ գրավոր ապացույցներ են գործի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքների մասին տեղեկություններ պարունակող ակտերը, պայմանագրերը, տեղեկանքները, գործարար թղթակցությունը, այլ փաստաթղթերը և նյութերը, այդ թվում` էլեկտրոնային կամ կապի այլ միջոցով կամ փաստաթղթերի իսկությունը հաստատելու հնարավորություն ընձեռող այլ եղանակով ստացվածապացույցները։
Սակայն մշակված չէ էլեկտրոնային փաստաթղթերի` դատարաններում որպես ապացույց ներկայացնելու մեխանիզմը, ինչը խոչընդոտ է հանդիսանում,մասնավորապես՝ էլեկտրոնային փաստաթղթերի փոխանակմամբ պայմանագրերկնքելուն։
Էլ. ստորագրության դիրեկտիվում սահմանվում է, որ անդամ պետություններնապահովում են դատական վարույթի շրջանակներում էլեկտրոնային ստորագրությանիրավական նշանակությունը և որպես ապացույց դրա օգտագործումը չմերժելը հետևյալ հիմքերից մեկով.• էլեկտրոնային ձևաչափ ունի, • հիմնված չէ ստուգված հավաստագրի վրա, • հիմնված չէ հավատարմագրված հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից տրված ստուգված հավաստագրի վրա, • ստեղծված չէ ստորագրության ստեղծման անվտանգ միջոցով3։
1 Տե’ս http։
//www.ekeng.am/?page_id=73&lang=hy։
3 Տե’ս Directive 1999/93/EC of the European Parliament and of the Council, հոդված 5։
Այսպիսով, առաջարկում ենք ընդունել օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի ևէլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքն ուժը կորցրած ճանաչելումասին, և ընդունել «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ նոր օրենք։
Այս նորիրավական ակտը մշակելիս օրենսդիրը պետք է առաջնորդվի էլ. ստորագրությաննմուշային օրենքով, էլ. ստորագրության դիրեկտիվով, էլ. առևտրի դիրեկտիվով, էլ.առևտրի նմուշային օրենքով և արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորման փորձով։
«Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը պետք է բաղկացած լինի երկու մասից՝ ընդհանուր և հատուկ։
Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հասկացություններ, սկզբունքներ և հիմնարար ելակետային դրույթներ, իսկ հատուկ մասը՝ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ կնքվողգործարքների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ըստ էությանկարգավորող նորմեր։
Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հետևյալ հասկացությունները.1. «Էլեկտրոնային ստորագրություն»՝ էլեկտրոնային ձևաչափով տվյալներ,որոնք կցված կամ տրամաբանորեն համակցված են էլեկտրոնային այլ տվյալների հետ և ծառայում են որպես իսկության հաստատման ձև։
2. «Բարելավված էլեկտրոնային ստորագրություն»՝ էլեկտրոնային ստորագրություն, որը բավարարում է հետևյալ պահանջները.• բացառապես կապված է ստորագրողի հետ, • դրա միջոցով կարելի է նույնականացնել ստորագրողին, • ստեղծված է այնպիսի միջոցների կիրառմամբ, որոնք ստորագրողը կարող է պահել իր բացառիկ հսկողության ներքո,• կապված է այն տվյալների հետ, որոնց առնչվում է այն եղանակով, որդրանց հետագա ցանկացած փոփոխություն հնարավոր լինի հետագծել։
3. «Ստորագրող»՝ այն անձը, ով տիրապետում է ստորագրության ստեղծման միջոցներին և գործում է կա՛մ իր անունից, կա՛մ այն ֆիզիկական/իրավաբանական անձի անունից, որին ինքը ներկայացնում է։
4. «Ստորագրության ստեղծման տվյալներ»՝ այն եզակի տվյալները, օրինակ՝պայմանանշանները կամ մասնավոր գաղտնաբառ բանալիները, որոնք ստորագրողն օգտագործում է էլեկտրոնային ստորագրությունը ստեղծելիս։
5. «Ստորագրության ստեղծման միջոցներ»՝ ծրագրաշարային կամ սարքաշարային այնպիսի միջոցներ, որոնք օգտագործվում են ստորագրության ստեղծման տվյալների կիրարկման համար։
6. «Անվտանգ ստորագրության ստեղծման միջոցներ»՝ ստորագրության ստեղծման այնպիսի միջոցներ, որոնք բավարարում են 3-րդ հավելվածով սահմանված պահանջները։
7. «Ստորագրության ստուգման տվյալներ»՝ այնպիսի տվյալներ (պայմանանշաններ կամ հանրային գաղտնաբառ բանալիներ), որոնք օգտագործվում ենէլեկտրոնային ստորագրությունը ստուգելու նպատակով։
8. «Ստորագրության ստուգման միջոցներ»՝ ծրագրաշարային կամ սարքաշարային այնպիսի միջոցներ, որոնք օգտագործվում են ստորագրության ստուգմանտվյալները կիրարկելու համար։
9. «Հավաստագիր»՝ էլեկտրոնային հավաստում, որը կապում է ստորագրությանստուգման տվյալներն անձի հետ և հաստատում անձի ինքնությունը։
10. «Ստուգված հավաստագիր»՝ հավաստագիր, որը բավարարում է 1-ին հավելվածով սահմանված պահանջները և տրամադրված է 2-րդ հավելվածով սահմանված պահանջները բավարարող հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից։
11. «Հավաստագրման ծառայություններ մատուցող»՝ սուբյեկտ կամ իրավաբանական/ֆիզիկական անձ, որը տրամադրում է հավաստագրեր կամ մատուցում էլեկտրոնային ստորագրություններին առնչվող այլ ծառայություններ։
12. «Էլեկտրոնային ստորագրության արտադրանք»՝ ծրագրաշար, սարքաշարկամ դրանց համապատասխան բաղադրիչներ, որոնք նախատեսված են հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից էլեկտրոնային ստորագրության ծառայությունների մատուցման, էլեկտրոնային ստորագրությունների ստեղծման կամ ստուգման նպատակով օգտագործվելու համար.13. «Կամավոր հավատարմագրում»՝ ցանկացած թույլտվություն, իրավունքների,պարտավորությունների սահմանում, որը հատկանշական է հավաստագրմանծառայությունների մատուցմանը և տրամադրվում է հավաստագրման ծառայություն մատուցողի դիմումի համաձայն՝ այդ իրավունքների ու պարտավորությունների մշակման և դրանց հետ համապատասխանությունն ապահովելու համար պատասխանատու պետական կամ մասնավոր մարմնի կողմից՝պայմանով, որ նախքան նշված մարմնի կողմից համապատասխան որոշմանընդունումը հավաստագրման ծառայություն մատուցողն այդ թույլտվությունից բխող իրավունքները կիրառելու իրավունք չունի։
Ինչպես տեսանք, մեր կողմից առաջարկվող նոր օրենքը «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» անգամ վերնագրում չի պարունակում «էլեկտրոնային թվային ստորագրություն» բառակապակցությունը։
Օրենքը պետք է կարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության, այլև լեկտրոնային ստորագրության մյուս ձևերիշուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։
ՀՀ նոր օրենքը պետք է պարունակի նորմեր, որոնք հնարավորություն կտան օտարերկրյա քաղաքացիներինձեռք բերել ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագիր՝ առանց կացության քարտի և սոցիալական քարտի կամհանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանքի։
Այս դեպքում այն օտարերկրյաքաղաքացիները, որոնք չունեն կացության քարտ և սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանք, ՀՀ քաղաքացիների հետ էլեկտրոնայինեղանակով գործարքներ կնքելու հնարավորություն կունենան (որոնց ընթացքում կիրառվում է էլեկտրոնային ստորագրություն)։
«Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը, ի տարբերություն ներկայիս«Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին»ՀՀ օրենքի, կկարգավորի էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ կնքվող պայմանագրերի ընթացքում կիրառվող էլեկտրոնային ստորագրությունների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։
«Էլեկտրոնային առևտրի մասին» ՀՀ օրենքը պետք է կարգավորի էլեկտրոնայինառևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները։
Այս իրավական ակտըմշակելիս պետք է առաջնորդվել էլ. առևտրի նմուշային օրենքով, էլ. առևտրի դիրեկտիվով, տիպային ակտով և արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորման փորձով։
Այլ երկրների օրենսդրական փորձի կիրառումը կնպաստի էլեկտրոնային առևտրի պատշաճ կարգավորմանը, և Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների սուբյեկտները չեն հանդիպի այնպիսիխնդիրների, որոնց նախկինում հանդիպել են օտար երկրներում։
Առաջարկում ենք կատարել լրացում նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարությանօրենսգրքում։
Այդ նորմերը կկարգավորեն էլեկտրոնային ստորագրությունը որպեսապացույց դատարան ներկայացնելու մեխանիզմը։
Սրանով նաև էլեկտրոնային ստորագրությամբ գործարքներ կնքող կողմերի իրավունքները պաշտպանված կլինեն, ևդա կնպաստի որոշակի ռիսկերից խուսափելուն։
Վարդան ԽաչատրյանԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ էլեկտրոնային առևտուր, էլեկտրոնային ստորագրություն, էլեկտրոնայինթվային ստորագրություն, էլ. առևտրի դիրեկտիվ, էլեկտրոնային փաստաթուղթ,հրապարակային օֆերտա, էլեկտրոնային գաղտնագրային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն։
| Աշխատանքը նվիրված է ներկայումս բուռն զարգացում ապրող ոլորտներց մեկի` էլեկտրոնային առևտրի իրավական կարգավորմանը Հայաստանի Հանրապետությունում։
Հեղինակը ուսումնասիրել է նաև էլեկտրոնային ստորագրության իրավական կարգավորումը։
Վերհանվել են էլեկտրոնային առևտրի և էլեկտրոնային ստորագրության հետ կապված իրավական խնդիրները և առաջարկվել են հնարավոր լուծումներ։
Հեղինակն առաջարկում է ընդունել ՀՀ օրենք «Էլեկտրոնային առևտրի մասին», որը կկարգավորի էլեկտրոնային առևտրի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։
Միևնույն ժամանակ, առաջարկվում է ուժը կորցրած ճանաչել ՀՀ օրենքը «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» և ընդունել նոր օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին», որը կկարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության, այլև էլեկտրոնային ստորագրության այլ ձևերի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։
|
ԱԴՐԲԵJԱՆԻԻ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԽՈALԱԼՈՒ ԽՆԴԻՐԸ ԻՆՏԵՐՆԵՏՈՒՄ 21-րդ դարը բաց է, հասարակությունը դարձել է տեղեկատվության սպառող, արագորեն կլանում է ցանկացած տեղեկատվություն, իսկ ժամանակակից աշխարհում տեղեկատվությունը դառնում է շահելու հիմնական զենքերից մեկը: Այժմ հնարավոր է ոչ միայն ամբողջությամբ տիրապետել դրան, այլ նաև օգտագործել այն տարբեր հարթություններում: Խնդիր, որը կարող է առաջին հայացքից աննշան տեղեկատվությունը վերածել վախեցնող իրականության: Հոդվածում Խոջալուի խնդրի համատեքստում մենք կանդրադառնանք Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական քաղաքականության համակարգին: Համեմատություն կկատարենք հայկական կողմի կողմից իրականացվող հակաքարոզչության հետ, կներկայացնենք երկու կողմերի խնդիրները, քարոզչության մեթոդները, բացթողումները և առավելությունները: Ներկայումս հակամարտությունը գտնվում է «սառեցված» փուլում, սակայն փոխհրաձգությունը շարունակվում է ոչ միայն թշնամու հետ շփման գոտում, այլև վիրտուալ դաշտում ՝ վերածվելով քարոզչական լուրջ բախման: Մի երեւույթ, որն օրեցօր նոր զարգացումներ է ստանում ՝ նոր մարտահրավերներ բերելով Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության ազգային անվտանգության համար: Խոջալուի խնդրի հրատապությունն այն է, որ Ադրբեջանը շարունակում է պետական մակարդակով լայնամասշտաբ քարոզչություն իրականացնել Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ 1 ՝ դրանք աշխարհին ներկայացնելով որպես հայերի կողմից իրականացված ցեղասպանություն: Հազարավոր բազմալեզու տպագիր գրքեր, կայքեր, հոդվածներ, հիմնադրամներ փորձում են հակահայկական մտածողություն սերմանել ոչ միայն ադրբեջանցիների, այլև աշխարհի, մասնավորապես ՝ Մինսկի հանձնաժողովի երկրների գիտակցության մեջ: Ադրբեջանի արտաքին քաղաքական գերակայությունը եղել է Լեռնային Karabakhարաբաղում իր գերակայության հաստատումը, որի բաղադրիչներից մեկը Խոջալուի աղավաղված իրադարձությունների նկատմամբ լայնածավալ քարոզչությունն է: Արդեն երկու տասնամյակ ադրբեջանական քարոզչությունը փորձում է համոզել համաշխարհային հանրությանը, որ հայերը Խոջալուում իրականացրել են ադրբեջանցիների ցեղասպանություն: Ավելին, ամեն փետրվարի 28-ին Ադրբեջանն ու Թուրքիան նշում են «ադրբեջանական ցեղասպանության» օրը, մինչ Խոջալուի հարձակումը սկսվում էր փետրվարի 25-ին, ժամը 23: 00-ին: 00 վելն ավարտվեց փետրվարի 26-ին, առավոտյան 4-ին, 2-ին: «Նպատակը մեկն է հավասարեցնել անցյալ դարի սկզբին Օսմանյան Թուրքիայում հայերի կոտորածները, իսկ հետագայում Սումգայիթում, Բաքվում, Կիրովաբադում և ադրբեջանական այլ բնակավայրերում հայ բնակչության նկատմամբ ադրբեջանցի հրոսակների կոտորածի, բռնության և տեղահանման հետ: « Այլ կերպ ասած, պարզ է դառնում, որ գործ ունենք Հայաստանի դեմ ագրեսիվ ու ինտենսիվ քարոզչության հետ: 19-րդ դարի սկզբին Լ NKՀ համար օրակարգի առաջին հարցը հանրապետության գյուղերում տեղակայված ռազմաբազաների վրա ճնշումն էր, որոնք Խորհրդային Միության վերջին տարիներին դարձել էին ադրբեջանական: Օրվա ընթացքում ռմբակոծվում էին շրջակա հայկական գյուղերն ու քաղաքները: Խոջալուի բնակավայրը այդպիսի հենակետերից մեկն էր: Խոջալուից ամիսներ շարունակ «Գրադ» և «Ալազան» տիպի հրթիռային կայանները օր ու գիշեր գնդակոծում էին մայրաքաղաք Ստեփանակերտը և հարակից բնակավայրերը: 1992-ին Խոջալուն ունեցավ նշանակալի ռազմական նշանակություն: Խոջալուն, Շուշի-Աղդամ ճանապարհի հենց մեջտեղում, հարմար ռազմակայան էր ՝ մի կողմից Ասկերանը գրավելու, մյուս կողմից ՝ Ստեփանակերտը գրավելու համար: Միևնույն ժամանակ, Բաքվի իշխանությունները համոզվեցին, որ Խոջալուն հարձակողական զենքի մեծ պաշար ունի: ՕՄՕՆ-ի զորքերը տեղակայված էին Խոջալուում, բայց իրենց բնույթով նրանք անօրինական խմբեր էին: Այդ ժամանակ հանցագործներին արագորեն ազատեցին ադրբեջանական բանտերից, կազմեցին ջոկատներ, զենք բաժանեցին, համազգեստ հագան և ուղարկեցին Karabakhարաբաղ: Բաքուն մշակել է հետևյալ ռազմավարությունը. Ասկերանի ուղղությամբ պետք է կազմակերպվեին միաժամանակյա հարձակումներ Աղդամից և Խոջալուից, իսկ Ասկերանը գրավելուց հետո Ստեփանակերտի պաշարումը պետք է սկսվեր Շուշիից և Janան-Հասանից անդադար գնդակոծության տակ: Այս սպառնալիքը չեզոքացնելու միակ միջոցը Խոջալուի գրավումն էր: Ադրբեջանը Խոջալուում կենտրոնացնում էր զենք, զինամթերք, միևնույն ժամանակ լուրջ մարդկային ռեսուրսներ: 2 Մանասյան Ա., Ondոնդյան Ա., Լեռնային արաբաղ, ինչպես դա տեղի ունեցավ, Երեւան, 2010, էջ. 37 բազմաթիվ կեղծիքներով ու աղավաղումներով: Ադրբեջանը կեղծիքները տարածում է բոլոր հնարավոր եղանակներով, նրանք նշում են հատուկ միջոցներ, տեղեկատվական աղբյուրներ, որոնք իբրև աղբյուր աղբյուր են տրամադրում համապատասխան տեղեկատվություն Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ: Վերջին տարիներին հայաստանյան իրականության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աճող պատկերը հանգեցրեց այն փաստի, որ գիտական-գիտական տպագիր ուսումնասիրությունները թեմայի վերաբերյալ, տեսանյութերը կապվել են ինտերնետի հետ, ինչը լուրջ հակասություն էր ադրբեջանական կեղծիքներին: Այնուամենայնիվ, դեռ շատ անելիքներ կան, հայկական կողմը պետք է օգտագործի բոլոր հնարավոր միջոցները, ռեսուրսները, որպեսզի կարողանա ճշմարիտ և հիմնավորված փաստերով հակադրվել կեղծիքին: Փորձագետների կարծիքով, կեղծիքը չեզոքացնելու, իրական փաստերը միջազգային հանրությանը ներկայացնելու միակ միջոցը փաստերի ճշգրտությունն է, և այդ առումով կարող ենք վստահորեն ասել, որ մենք արդեն շահել ենք: Եվ եթե Բաքուն Խոջալուի դեպքերը գնահատում է որպես ցեղասպանություն, ապա հիմնվելով այսքան տարիների ուսումնասիրությունների արդյունքների, փաստերի և տվյալների վրա, միանշանակ կարող ենք ասել, որ դա «ցեղասպանություն» էր: 1994-ին հայ-ադրբեջանական կողմերի միջև հրադադարի կնքումից ի վեր տեղեկատվական քաղաքականությունը, մնալով հակամարտության շփման տրամաբանության մեջ, մտել է հետպատերազմյան նոր ժամանակաշրջան: 1988 թվականը Լեռնային conflictարաբաղի հակամարտությունից ի վեր, ինչպես ադրբեջանական, այնպես էլ հայկական կողմերը տարատեսակ քարոզչություն և հակաքարոզչություն են իրականացնում: Ադրբեջանա-թուրքական քարոզչությունն ակտիվորեն օգտագործում է ինտերնետային ռեսուրսները `իրենց շահերն առաջ տանելու, Հայաստանին ու հայերին վարկաբեկելու համար: Հարևան երկրները զգալի մարդկային և ֆինանսական ռեսուրսներ են ծախսում իրենց քարոզչության վրա: Խնդիր, որը դժվար մրցակցություն էր մի քանի տարի առաջ հաղթահարելու համար 2: Անցած տարիներին երկու երկրների կողմից մղված «քարոզչական պատերազմների» արդյունքների նախնական ուսումնասիրությունը բերում է այն եզրակացության, որ ադրբեջանական կողմը այս ոլորտում ունի քիչ թե շատ մշակված մոտեցում, այնուամենայնիվ չի կարողանում լիարժեք ձևակերպել իր տեսակետները, չնայած քարոզչական աշխատանքի ինտենսիվությունը և պետական հովանավորությունը: , Ակնհայտ է, որ տեղեկատվական մարտահրավերները և մեր հասարակության առջև ծառացած խնդիրները չեն սահմանափակվում միայն ադրբեջանական գործոնով: Պետք է շեշտել, որ ինչպես Լ NKՀ զինված հակամարտությունում, այնպես էլ ներկայիս տեղեկատվական պատերազմում Ադրբեջանը պահպանել է ագրեսորի իր կարգավիճակը: Չնայած տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը Ադրբեջանին հնարավորություն տվեց ընդլայնել տեղեկատվության տարածման ուղիները, թարմացնել տեղեկատվական «զինանոցը», մեծացնել ազդեցության լսարանը, այնուամենայնիվ, նրանց սպասելիքները դեռ արդարացված չեն: Ադրբեջանում տեղեկատվական գործողությունների ռազմավարական մեթոդների ակտիվ որոնումը սկսվել է հատկապես 1998-2002 թվականներին: Մասնավորապես, Խոջալուի դեպքերի ընթացքում ադրբեջանցի և թուրք մեսխեթցի զոհերի թիվը կրկնապատկվեց, և շրջանառության մեջ դրվեց 613 թիվը 3: Այնուհետև 1998 թ. Մարտին Հ. Ալին հրամանագիր ստորագրեց «Ադրբեջանցիների ցեղասպանության մասին»: Այդ ընթացքում հայկական կողմը թերահավատորեն էր վերաբերվում ադրբեջանցիների ձեռնարկած քայլերին, թերագնահատեց թշնամուն այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրավիճակը չէր հասել իր գագաթնակետին, մինչ զգացվեց իրական վտանգը: Բացի այդ, հակահայկականություն սերմանող տեքստերը հստակ տեղ ունեն Ադրբեջանի դպրոցական դասագրքերում: Ալի հիմնադրամը կազմակերպում է շարադրությունների կամ կերպարվեստի կանոնավոր մրցույթներ ՝ «Խոջալուն երեխաների աչքերով» խորագրով, իսկ հաղթող երեխաները ստանում են խրախուսական մրցանակներ և մրցանակներ: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ըստ վիճակագրության, որոնման համակարգից օգտվողների մեծ մասը դադարեցնում է որոնումը հետազոտության առաջին էջի արդյունքներից 4, մենք վերահսկել ենք մի շարք որոնիչների (google.com, google.am, google.az, google): ru, bing.com, mail.ru, yandex.com, yahoo.com, youtube.com) առաջին էջի ներսում: Ստացվում է, որ հայկական կողմը լրջորեն զիջում է ադրբեջանական կողմին. Խոջալուի 1 դեպքը Ուլուբաբյան Բ., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 350-352: 2 Մարտիրոսյան Ս., Հայաստանի Հանրապետության տեղեկատվական անվտանգության որոշ հարցեր, 21-րդ ԴԱՐ, 2 (16), 2007, http: //www.noravank.am/upload/pdf/248_am.pdf. 3 Ոչ պաշտոնական քարոզչական գործի ընթացքում զոհերի թիվը հասնում է հազարների: 4 Հովհաննիսյան Մ., Պատմություն և մշակույթ, Հայագիտական հանդես, Ա., Երևան, 2011, էջ: 7 հարցի վերաբերյալ իրենց սեփական կարծիքը տրամադրելու տեսանկյունից, քանի որ հարցման արդյունքում հակառակորդ կողմի ներկայացրած նյութերն ավելի շատ են: Google.com1- ում և google.am որոնողական համակարգում որոնելով ռուսական բառը Ходжалы, մենք ստանում ենք հետևյալ պատկերը: այսինքն ՝ 12 արդյունք, որից 9-ը հակահայկական բովանդակություն ունեն, որոնցից 3-ը ՝ հայկական: Գրեթե նույն արդյունքն ենք ստանում google.ru2, yahoo.com3, yandex.ru4, mail.ru5, bing.com6, google.az7, youtube.com8 համակարգերում: Մոնիտորինգի արդյունքում առաջին 10-12 էջի արդյունքները առաջարկում են նույն կայքերը գրեթե բոլոր որոնիչներում: Բոլոր որոնիչների առաջին կամ երկրորդ տեղում «Վիքիպեդիա» բաց հանրագիտարանի էջը (որը կարող է խմբագրել ցանկացած այցելու, որի հետ կապված ժամանակի ընթացքում փոխվում է այդ էջի բովանդակությունը), իրադարձությունների ռուսական տարբերակն էր Խոջալուում, որը հակահայկական բովանդակություն ունի: Xocali.net և sumgait.info կայքերն արդեն գտնվում են տարբեր վայրերում, որոնք ստեղծվել են հայերի կողմից ղարաբաղյան հակամարտությունը լուսաբանելու համար, որպեսզի ճշմարտությունը մատչելի լինի ինտերնետ օգտագործողների մեծամասնության համար ՝ խուսափելու համար ապակողմնորոշելուց: Բացի ռուսալեզու ադրբեջանամետ կայքերից, հակառակորդը մեծ ջանքեր է գործադրում անգլերեն գրականությունն ընդլայնելու ուղղությամբ: Ադրբեջանական ՀԿ-ները, արտերկրում բնակվող ադրբեջանցիները և այլ թուրքախոս միգրանտներ `թուրքական համայնքների միությունների հետ միասին, համակարգված տեղեկատվական ցանց են ստեղծում ժողովրդական դիվանագիտության միջոցով Հայաստանի հայերի դեմ իրականացվող տեղեկատվական քաղաքականության վերաբերյալ: Այս ցանցը ոչ միայն ապահովում է ցանկալի տեղեկատվական հոսքերը, այլ նաև կազմակերպում է «քաղաքացիական գործողություններ» ՝ այդպիսով փորձելով ազդել միջազգային կարծիքի ձևավորման վրա: Այս ոլորտում Ադրբեջանը օգտագործում է և´ դիվանագիտական ուղիները, իր համայնքային ռեսուրսները և երկրում նպատակային ՀԿ-ները: Միջազգային քաղաքական ոլորտում իրականացվող գործողություններից մեկը տարբեր ձևերով օտարերկրյա դիվանագետների ներգրավումն է ադրբեջանամետ դիրքերում, ինչպես նաև աջակցել տարբեր երկրների քաղաքական ասպարեզներում հակահայկական գործունեության մեջ նշանավորների առաջխաղացմանը: Օտարալեզու ռեսուրսների ուսումնասիրության արդյունքում մենք կարող ենք հստակ փաստել, որ Թուրքիան չի համարվում չեզոք կողմ, բայց չի կարելի անտեսել այն փաստը, որ Թուրքիան ջանասիրաբար օգնում է իր եղբայրներին և ստանում համապատասխան աջակցություն ՝ թե ժխտման համար: Հայոց ցեղասպանություն և Karabakhարաբաղի, մասնավորապես Խոջալուի հետ կապված ցանկացած իրադարձություն հայերին վերագրելու համար 9: Ի տարբերություն Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ ռուսերենով ստացված արդյունքների, անգլերենի պարագայում հակառակ կողմի առավելությունն ակնհայտ է: Եթե ռուսերենի դեպքում 10-ից 2 կայք ենք հանդիպել հայկական ուղղությամբ, ապա անգլերենով որոնման դեպքում հայկական կողմից տրամադրված կայքեր կամ նյութեր գրեթե չկան: Կրկին նույն որոնիչներում, բայց այս անգամ Xocali, Xojaly անգլերեն բառերը որոնելիս մենք ստանում ենք հետևյալ արդյունքները. Google.com-Google.am10, Google.ru11, Google.az12, Yahoo.com13, Yandex.ru14, Bing.com15, Mail.ru16: Այստեղ, լավագույն դեպքում, մենք կարող ենք հանդիպել հայկական բովանդակությամբ մեկ կամ երկու արդյունքի: Կրկին առավելությունը ադրբեջանամետ կայքերի համար է: 1 Google.am, https: //www.google.am/search?hl=ru&q=ходжалы&ei=nfZjV_OGB8Wr6AT67KSoCw.2 Google.ru, https. //goo.gl/Cq7wHh.3 Yahoo.com, http: //yhoo.it/1Y2bfIu.4 Yandex.ru, https: //yandex.ru/yandsearch?lr=10262&text=ходжалы&redircnt=1466169243.1.5 Mail.ru, http: //go.mail.ru/search?mailru=1&q=ходжалы.6 Bing.com, http: //www.bing.com/search?q=ходжалы&go=&qs=n&form=QBLH&pq=ходжалы&sc=0-0&sp=-1&sk=.7 Google.az, https. //www.google.az/search?hl=ru&q=ходжалы&ei=hfhjV4XlM4S1sQHaiqyICQ.8 Youtube.com, http: //bit.ly/28ObD0r.9 Մելքոնյան Ա., Պատմության կեղծիքի թուրք-ադրբեջանական մեթոդաբանական հիմքը, Երեւան, 2011, էջ. 84 10 Google.am, https: //www.google.am/search?hl=ru&q=Khojaly&ei=X_ljV43CEeLJ6AShpYfwDA.11 Google.ru, https. //goo.gl/Gv4YpU: 12 Google.az, https: //goo.gl/lz7KGD.13 Yahoo.com, http: //yhoo.it/1PAsEiO.14 Yandex.ru, http: //bit.ly/1UVtpHo.15 Bing.com, http: //bit.ly/1QdQW7L.16 Mail.ru, http: //urla.ru/10000dod Ադրբեջանական քարոզչության ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկը հայ ժողովրդի պատմության կեղծումն է, պատմական, նյութական և մշակութային արժեքների ոչնչացումը, նրանց նախապատմության կեղծումը, արհեստականորեն ոչ գիտական հայացքների խթանումը , օտարերկրյա վարձկանների ներգրավումը: Օրինակներ են գրանցվել, երբ հայկական պատմական հուշարձանների ինքնությունը կեղծվում է համակարգչային պարզ գրաֆիկական ծրագրերի միջոցով, և այդպիսով դրանք արդեն տեղադրվում են պետության կողմից հովանավորվող գրքերում 1: Քաղաքական հայտարարությունների, համաշխարհային ցանցը ողողած հրապարակումների, հազարավոր կեղծված գրականության, ադրբեջանական սփյուռքի կողմից կազմակերպված միջոցառումների և այլ միջոցների միջոցով Ադրբեջանը արդեն հասցրել է միակողմանի տեղեկատվություն ներկայացնել stagesարաբաղի խնդրի վերաբերյալ բազմաթիվ բեմերում: Տեղեկատվական պատերազմում մեր հակառակորդի կողմից օգտագործված նոր մարտավարության էական առանձնահատկությունը դրա բովանդակության բացահայտ ֆաշիզմն է, որն արտացոլվում է պետության առաջին դեմքի կողմից օգտագործվող քարոզչական հնարքներում: Շատերը զարմանում են, թե ինչու է Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալին անընդհատ կրկնում իր սովորական պատրանքները ՝ Karabakhարաբաղը «պատմական ադրբեջանական երկիր», իսկ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը հայտարարում է «Ադրբեջանի պատմական տարածքներում» պետություն: Ի վերջո, ոչ Ի. Ալին, ոչ էլ նրան լսողները ապուշ չեն: Բոլոր նրանք, ովքեր գիտեն տարածաշրջանի պատմությունը, գիտեն, որ 1918 թ. Խոսել մի պետության «պատմական տարածքների» մասին, որը նախկինում չի եղել աշխարհի քարտեզներում, առնվազն կեղծիք է: Բայց արի ու տես, որ Ի. Ալին շարունակում է նույն երգն էլ ավելի մեծ համառությամբ ու համառությամբ երգել: Այս ամենը հանրային կարծիքը ապակողմնորոշելու քարոզչական տեխնոլոգիան կրկնօրինակելու փորձ է, որը հայտնի է նացիստական Գերմանիայի քարոզիչ Գեբելսի ժամանակներից: Քանի որ միջազգային հանրությունը, տարբեր կազմակերպություններ, պատմությունից անտեղյակ օտարերկրացիներ ներկայումս գտնվում են մի իրավիճակում, երբ ամեն օր նրանց տրվում է միայն ադրբեջանական մեկնաբանությունը: Հետևաբար, որքան էլ պատմականորեն հիմնավորված լինի Ադրբեջանի ղեկավարի պնդումները, այդպիսի հիմար համառությունը սկսում է ընկալվել որպես իր իրավունքների համար պայքարող երկրի վերաբերմունք ՝ իրավազրկված: Իհարկե, հայկական քարոզչությունը բավարար հնարավորություններ չունի պատասխանելու Ադրբեջանի կողմից արձակված յուրաքանչյուր հերյուրանքին, բայց մեր պետության վարկանիշը պետք է համարել ամենակարևոր կետը այս ամբողջ քարոզչական պայքարում: Մենք չենք կարող այդքան գումար ծախսել տեղեկատվության ոլորտում, բայց կարող ենք հակառակորդին պատասխանել նրա «զենքով», այսինքն ՝ ինտերնետում տեղադրված յուրաքանչյուր կեղծիքի դեմ մեկնաբանությունների միջոցով: Comparisonանկացած համեմատություն, նույնիսկ ամենա մակերեսայինը, կարող է բացահայտել ամբողջ ճշմարտությունը, քանի որ մեր հակառակորդը գործում է առանց կեղծիքի միջոցների խտրականության: Խոջալուի իրադարձությունների հետ կապված հայկական քարոզչական արշավի խնդիրն այն է, որ մենք իրականությունն ու իրականությունը ներկայացնում ենք հիմնականում միայն մեր մայրենի լեզվով, մինչդեռ ապացուցելու բան չունենք, մենք պետք է քարոզչական հարձակումը տեղափոխենք արտաքին դաշտ, պետք է միջոցներ ստեղծենք: հասանելի է արտաքին ընթերցողին, որպեսզի նրանք կարծիք չլինեն ՝ հիմնված միայն ապատեղեկատվության վրա: Միջազգային քարոզչություն իրականացնելու համար բավարար ռեսուրսներ ունենալը հնարավոր հանգամանք է, բայց այստեղ էլ կա հավանական խնդիր: Պարզապես շատ փող ունենալը դեռ գերակշռելու միջոց չէ, հատկապես սուտ տարածելով: Շատ կարևոր է արդյունավետ աշխատանք կատարելը, մենք միշտ փորձել ենք որակն առաջին հերթին դնել, և միայն դրանից հետո ապահովել քանակի խնդիր: Երբեմն մեր այս քայլը բերում է իր անդառնալի հետեւանքների: Ինչպես ցույց է տալիս փորձը, մեր հարևանների դեպքում հակառակ տրամաբանությունն աշխատում է, դա որոշակիորեն տալիս է իր արդյունքը: Հայկական կողմը, ունենալով հիմնավոր պատմական և իրավական ապացույցներ, համակարգված չի աշխատում հակաքարոզչության վրա: Խնդիրն այն է, որ միջազգային հանրությունը չի ձգտում հասնել ճշմարտությանը, այն վերցնում է պատրաստի տեղեկատվություն, որը հիմնականում տրամադրում է ադրբեջանական կողմը ՝ մոռանալով պատմական ճշմարտության մասին: Այսպիսով, Ադրբեջանում մի ամբողջ սերունդ դաստիարակվեց կեղծ տեսությամբ, որ նրանք Կովկասի ամենատարեց, խելացի և մշակույթով հարուստ մարդիկ են: Եվ այսօր `կապված Հայաստանում տեղեկատվական հակաքարոզչության 1 Աթանեսյան Ա., Հայոց պատմության ժամանակակից ադրբեջանական կեղծիքների խնդրի հետ: Պատմություն շակ Մշակույթ. Կեղծիքի և հետապնդումների դեմ հանրապետական խորհրդաժողովի սկզբունքները, Երևան, 2011, էջ: 9 հարց է առաջանում. Արդյո՞ք Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը բավականաչափ ջանքեր է գործադրում ՝ կասեցնելու Ադրբեջանի ագրեսիվ քարոզչությունը: Դիվանագետներն ասում են, որ ինչ-որ բան արվում է, բայց ամեն ինչ չէ, որ բարձրաձայնվում է: Ամենայն հավանականությամբ, դա իսկապես այդպես է, եթե հաշվի առնենք, որ ադրբեջանական քարոզչությունն ակնկալում էր միայն հակառակ արդյունքը: Այս ամենը հասկանում են ադրբեջանաթուրք մտավորականները, որոնց համար իրենց շահերը առաջնային չեն ստեր տարածելու համար, ովքեր փորձում են իրենց ղեկավարման կացնային ոճին հակադրել համամարդկային արժեքներով: Ամենակարևոր հանգամանքներից մեկն այն է, որ հետևելով հայկական քարոզչությանը ՝ վստահորեն կարող ենք ասել, որ հայկական կողմը միշտ գործել է համընդհանուր դիրքից ՝ այդպիսով ադրբեջանական քարոզչությունը դնելով «խաղից դուրս» դիրքի: Եվ այս ամենը ստիպել է Բաքվի իշխանություններին ավելի ու ավելի կորցնել համամասնության զգացումը ՝ ապացուցելու համար, որ արժեք չկա: Moneyանկացած փող, որով կարելի է գնել պատմություն և հեղինակություն: Այսպիսով, եթե փորձենք ընդհանուր առմամբ վերլուծել իրադարձությունները, «ադրբեջանական կողմի զայրույթը» ստացած արդյունքները, կարելի է նշել մի փաստ, որ ադրբեջանական աղբյուրները համառորեն ուռճացնում են Խոջալուի դեպքերը, տարածում հակահայկական հիստերիա ՝ նպատակ ունենալով ներկայացնել կեղծված դեպքերը ՝ որպես բացարձակ ճշմարտություն, վարկաբեկում են հայ ժողովրդին: Այսքան փաստերից հետո Խոջալուի դեպքերը, որոնք խաղաղ բնակիչների մահվան պատճառ դարձան, բացառապես Ադրբեջանում քաղաքական ինտրիգների և իշխանության համար մղվող պայքարի արդյունք են: Իրական պատճառներն ավելի համոզիչ կերպով ներկայացված են ինչպես իրադարձությունների ադրբեջանցի մասնակիցների ականատեսների պատմություններում, այնպես էլ նրանց ցուցմունքներում, ովքեր տեղյակ էին իրենց ենթապաստառի մասին Բաքվում: Հետևաբար, ադրբեջանական քարոզչությանը այլ բան չի մնում, քան գումար վաստակել ամբողջ աշխարհում «հայկական վայրագությունների» մասին, սարսափելի տեսարաններ հեռարձակել, պղծված դիակներով լի դաշտ, որպեսզի իր ժողովրդի կողմից կատարված «ինքնասպանության» փաստը դառնա: մեղադրվում է հայերի վրա: Այսօր էլ Ադրբեջանի պաշտոնական քարոզչությունը շարունակում է շահարկել Խոջալուի թեման տարբեր անհամապատասխան միջազգային ֆորումներում և հանդիպումներում: Եվ դա սպասելի է և հասկանալի: Դա պարզ է, քանի որ Ադրբեջանը ստիպված է հարձակողական մարտավարության դիմել ՝ իր մեղքերից պաշտպանվելու համար: Այսօր Ադրբեջանի ներկայիս կառավարությունը պարտավոր է հորինել, իրականի փոխարեն ներկայացնել ցանկալիը, որ շատ ցավալի է հավատալ նույն հերյուրանքին ... Ասել, թե մեկընդմիշտ հրաժարվել արդարությունից, որդեգրել բարոյական անկման ուղին ... պատերազմ, Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնախնդիր, Խոջալուի խնդիր, ապատեղեկատվություն, Խոջալու, Սումգայիթ, Բաքու, Կիրովաբադ, ինտերնետ որոնիչներ: ։
| Հոդվածում Խոջալուի հիմնախնդրի համատեքստում ներկայացվում է Ադրբեջանի և Հայաստանի կողմից տեղեկատվական քարոզչության ոլորտում կիրառվող մեթոդաբանության առանձնահատկությունները։
Ներկայացվում է Խոջալու քաղաքում 1992 թվականի փետրվարին տեղի ունեցած դեպքերի լուսաբանումը թե´ հայկական, և թե´ ադրբեջանական աղբյուրներում։
Այնուհետև անդրադարձ է կատարվում մշտադիտարկման արդյունքում ի հայտ եկած ադրբեջանական և հայկական կողմի համացանցային ռեսուրսներին։
Ներկայացվում է հայկական կողմից տրվող համարժեք պատասխանները, մեթոդները, թե ինչպիսի քայլեր է ձեռնարկվում Ադրբեջանի հակահայկական քաղաքականության դեմ, ինչքանով է հայկական կողմը պատրաստ դիմագրավելու տվյալ կեղծիքներին, և ինչպիսի ռեսուրսների միջոցով է փորձում չեզոքացնել իր դեմ տարվող տեղեկատվական պատերազմը։
|
ԿՐԹԱԿԱՆ ԳՈՐԾՆԹԱՑԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՓՈԽՆԵՐԳՈՐԾՈՒՆ «SMART» ԳՐԱՏԱԽՏԱԿԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՄԲ 2015-2016 թթ. ընթացքում հանրակրթական մի շարք դպրոցներում իրականացրած մեր դիտարկումներն ու հարցումները ցույց են տալիս, որ դպրոցների զգալի մասըապահովված են փոխներգործուն գրատախտակներով և դասավանդման գործընթացում ներկայումս արմատավորվել են փոխներգործուն հաղորդակցման հնարավորություններով օժտված գրատախտակներ։
Տեխնիկական հնարավորությունները լիովին համապատասխանում են դպրոցական բոլոր առարկաների դասավանդման պահանջներին։
Աշխարհագրության դասավանդման համար այս միջոցներից ամենահարմարը փոխներգործուն «SMART» գրատախտակներն են, որոնք մեզանում ստացելեն «խելացի գրատախտակ» անվանումը։
Այսօր տեխնիկական առումով դրանց միջոցով դասագործընթացի իրականացումն էական դժվարություններ չի ներկայացնում։
ՀՀ դպրոցների մեծ մասում նմանատիպ գրատախտակներ տեղակայված են, ևարդեն ձևավորվել է օգտագործման անհատական որոշակի փորձ։
Դրական արդյունքներ կան նաև համացանցային ծածկույթի ապահովվման բնագավառում։
Այսհանգամանքը խիստ կարևոր է հատկապես դասաժամին հաղորդակցական ծրագրերի օգտագործման գործընթացում։
«SMART» գրատախտակների և «SMART Notebook»ծրագրային փաթեթի օգտագործմումը դպրոցի աշխարհագրության դասագործընթացում ակնկալում է պատկերային անհրաժեշտ նյութերի առկայություն։
Ծրագրայինփաթեթում և համացանցում կան տիպային նյութերի գրադարաններ, որոնց օգտագործումը զգալիորեն թեթևացնում է ուսուցչի աշխատանքը։
Ներկայումս հեռուստացույց + համակարգիչ + մոնիտոր + գրատախտակտեխնիկական նոր լուծումներ են առաջարկվում, որը «խելացի գրատախտակ»-իզարգացումն է։
Այս սարքերն ունեն պայծառության կառավարելի համակարգ և կարողեն օգտագործվել լուսավոր դասարանում` ապահովելով գունային հստակ վերարտադրություն։
Մոնիտորի մակերեսին կարելի է գրել համապատասխան գրիչներով և միաժամանակ համադրել ցուցադրվող նյութի հետ։
Ձեռքի շարժումները համաձայնեցնելով մոնիտորի հրահանգներին՝ կարելի է խնայել ժամանակը։
Նշված միջոցների ևփաթեթների հերթագայված կիրառմամբ հնարավոր է դասարանը դարձնել մեկմիասնական աշխատանքային տարածք` սովորողներից յուրաքանչյուրի աշխատանքը ներկայացնելով համընդհանուր քննարկման [3]։
Աշխարհագրության դասագործընթացում փոխներգործուն ուսուցման և հաղորդակցման ծրագրային փաթեթների և տեխնիկական միջոցների կիրառումը ուսուցչինհնարավորություն է տալիս ցուցադրությունից մեկնաբանություն արագ անցումներ կատարել՝ ուղղել հարցադրումներ, ստանալ պատասխաններ, տալ դրանց արտապատկերումը գրատախտակի վրա։
Բացի այդ, խնդիրների լուծման ժամանակ հնարավոր է դառնում առավել պատկերավոր ներկայացնել առաջադրանքը` խթանելովսովորողների երևակայությունն ու պատկերավոր մտածողությունը, սովորողներինառաջադրելու ինչպես տրամաբանական, այնպես էլ ստեղծագործական լուծումներ[1]։
Պատրաստի վեկտորային պատկերները, որոնք ձևափոխվում են ըստ լուծմանփուլերի, նպաստում են թեմայի արագ յուրացմանը, խնդրի լուծման արդյունավետության բարձրացմանը։
Պատկերային արտահայտմամբ լուծումներն ավելի արագ ենմտապահվում։
Ուստի դասագործընթացում աշխարհագրության ուսուցիչը պարտավոր է համադրել ոչ միայն ՏՀՏ-ներն ու ուսուցման փոխներգործուն մեթոդները, այլևաշխարհագրական գիտելիքների յուրացման առավել նպաստավոր պայմաններիստեղծման նպատակով պետք է դրանց զուգադրվեն նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաներ, իհարկե, ելնելով ստեղծված մանկավարժականիրավիճակից։
«Աշխարհագրություն» առարկայի դասագործընթացում փոխներգործուն գրատախտակների ներդնումը, նորագույն տեխնիկական զարգացումների շարունակական բնույթը և դրանց ծրագրային փաթեթների զինումն առօրյա կիրառման այլ սարքերի (հեռախոս, հեռուստացույց և այլն) հրամանաշարքերի և այլ բաղադրիչներինմանակմամբ հիմք է տալիս ենթադրելու կրթական գործնթացում նրանց լայնամասշտաբ օգտագործման մասին [2]։
Ասվածը ենթադրում է կրթական գործընթացիհիմքում փոխներգործուն գրատախտակը տեսնել որպես պատկերավորման, մոդելավորման, ինչպես նաև ուսուցման ավանդական միջոցների կիրառման հիմնականմիջոց։
Փոխներգործուն գրատախտակի օգտագործմամբ կրթական գործնթացի արդյունավետության հիմնավորման նպատակով մենք տվել ենք փոխներգործուն գրատախտակի և ուսուցման ավանդական միջոցների կիրառմամբ կազմակերպվող դասագործընթացների համեմատական բնութագիրը (Աղյուսակ 1)։
Դասի փուլերըՏնային աշխատանքիստուգումՆոր նյութիհաղորդումԴասագործնթացըփոխներգործունԴասագործնթացավանդական եղանակգրատախտակի կիրառմամբՏնային աշխատանքը կատարված է համակարգչի կիրառմամբ, ապա այններկայացվում է ՓԳ-ի վրա։
Նոր նյութի հաղորդման ընթացքումտեղեկատվական լրացուցիչ այլնյութերի կիրառում։
Սովորողն աշխատանքը ներկայացնում է տետրով,ստուգումը պահանջում էզգալի ժամանակ։
Դասագրքում բացակայող կարևոր տեղեկություններնուսուցիչը լրացնում էխոսքային ավանդականմեթոդներով։
Հաղորդվող նյութինախնականամրապնդումՆյութի ամրապնդում ինքնուրույնաշխատանքովՏնային աշխատանքիհանձնարարումԲանավորաշխատանքԽնդիրներիլուծումԴասի ամփոփումԹեմայի վերավերյալ տեղեկատվությունը չի սահմանափակվումՈւսումնական նյութը սահմանափակված է կրթությանծրագրի նյութերով։
բովանդակությամբ։
Սովորողները լուծում են խնդիրներ,աշխատում ուրվագծային քարտեզիվրա, կազմում աղյուսակներ,տրամագրեր՝ անմիջապես արտապատկերելով էկրանին։
Տնային աշխատանքն ամբողջ դասարանի համար կարող էներկայացվել ՓԳ-ի վրա։
Դասն անցնում է հարց ու պատասխանի ձևով, բանավեճիծավալման պայմաններում,փոխներգործուն միջավայրում։
Վեկտորական պատրաստի գծագրերի օգնությամբ առաջադրված խնդիրների լուծման գործընթացն առավել արդյունավետ է։
ՓԳ-ի կիրառմամբ իրացված դասիտեղեկատվությունը պահպանվում է,և օգտվելով նման առավելությունից՝Ուսուցման ավանդականմեթոդներն ու միջոցներն ունենվերարտադրական բնույթ։
Տնային աշխատանքը հանձնարարվում է բացառապեսդասագրքից։
Առաջադրանքը գրատախտակին գրվում է նախապես,լուծման ընթացքը չիպահպանվում և կրկնվում։
Խնդիրների լուծման ավանդական եղանակները ենթադրում են միայն գրատախտակի,կավճի, խնդ-րագրքի կամդասագրքի և առարկայականտետրի գործածում։
Ավանդական դասագործընթացում դասի ամփոփմանարդյունավետությունն ապահովվում է առանցքայինուսուցիչը կարող է անդրադառնալհարցերի վերաբերյալ առկահաղորդված նյութի ցանկացածպաստառների, թղթայինհատվածին։
քարտեզների և այլ դիդակտիկավանդական պարագաներիառկայությամբ։
Աղյուսակ 1. Փոխներգործուն գրատախտակի օգտագործմամբ և ուսուցման ավանդականմիջոցների կիրառմամբ կազմակերպվող դասագործընթացների համեմատականբնութագիրըԻնչպես երևում է ներկայացված աղյուսակում կատարված համեմատություններից, ի տարբերություն դասագործընթացում կիրառվող ավանդական միջոցների ումեթոդների, փոխներգործուն գրատախտակի (ՓԳ) կիրառումն ամբողջությամբ փոխակերպում է դասագործընթացը, որակն ու արդյունավետությունը, բնույթն ու բովանդակությունը, էությունն ու կառուցվածքը։
ՓԳ լրացուցիչ առավելություններ ունեն.բացակայած կամ նյութը վատյուրացրած սովորողը կարող է ինքնուրույն, համակարգչով կրկնել ՓԳ-ի կիրառմամբ կայացած դասի ամողջ ընթացքը՝ ավելիլավ յուրացնելով դասանյութը։
Եվ դա դեռ ամենը չէ, քանզի ՓԳ-ի ակտիվ կիրառումը ենթադրում է նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաների, մեթոդների ու միջոցների համադրում։
Նշենք դրանցից մի քանիսը։
Բացատրական-պատկերային մեթոդ, երբ՝ պատկերային նյութերը առավել խոսուն են, ունեն բարձրակարգ տեսք և որակ,պատկերային նյութը շարժուն է, կառավարվող, գրավիչ ու ներգործուն,նման նյութերի առկայությամբ ուսուցչի իրականացրած բացատրական աշխատանքները համառոտ են, սակայն՝ համոզիչ, պատկերավոր և արդյունավետ։
Հետազոտական-որոնողական մեթոդ, երբ` դասագործընթացում ՏՀՏ-ների միջոցով իրացվող որոնողական աշխատանքները մեծապես նպաստում են սովորողների հետազոտական մշակույթի ձևավորմանը,դասագործընթացի ներառական (ինտեգրացված) բնույթը ծառայեցվում է միջառարկայական և ներառարկայական կապերի ամրապնդմանը, այդ համակարգում նոր կապերի որոնմանն ու դրանց բացահայտմանը,դասագործընթացի փոխներգործուն միջավայրում խթանվում է սովորողներիիմացական, ճանաչողական և ստեղծագործական ակտիվությունը, ստեղծվումեն կուտակված ստեղծարար էներգիայի իրացման բազմապիսի հնարավորություններ,փոխներգործուն կամ, ինչպես նաև ընդունված է ասել, «խելացի» գրատախտակի կիրառմամբ ու պատկերային նյութի օգնությամբ բնական երևույթներիկառուցողական ուսումնասիրումը նպաստում է աշխարհագրական հետազոտական մտքի ձևավորմանն ու զարգացմանը,ՓԳ-ի հետ մեկտեղ լրացուցիչ սարքերի (սկաներ, լուսանկարչական և տեսանկարահանման սարքեր, թվայնացնող և ստուգող ծրագրեր և այլն) համաժամանակյա օգտագործումը երաշխավորում է ընկալման որակը և համակարգչայինգրագիտության զարգացումը,դասագործընթացի տեխնոլոգիականությունը հանգեցնում է կրթական տարատեսակ պաշարների հայտնաբերման, դրանց արդյունավետ կիրառման, հիմնարար դիդակտիկ սկզբունքները նոր բովանդակությամբ հագեցնելու և հարստացնելու անսպառ հնարավորությունների բացահայտմանը։
ՓԳ-ի և տեղեկատվական-հաղորդակցական այլ տեխնոլոգիաների կիրառմանպայմաններում աշխարհագրության դասագործընթացի բարձր արդյունավետություննու իրացման պատշաճ մակարդակի ապահովումը ենթադրում է նաև սովորողներիլրացուցիչ պատրաստվածություն, որի արդյունքում նրանք պետք է` իմանան ՓԳ-ի և նրա ծրագրային գործիքների կիրառման իմաստը,կարողանան նպատակային կիրառել ամբողջ գործիքակազմը, մարկերներն ուստեղնաշարը,տիրապետեն նյութի, գործիքների և ծրագրային հնարավորությունների համաժամանակյա կիրառման հմտությանը։
Ամփոփելով կարող ենք հիմնավորել, որ փոխներգործուն գրատախտակի հետդիդակտիկական հիմնարար սկզբունքների վրա հիմնված աշխատանքն էապես փոխում է դասի նկատմամբ սովորողի և ուսուցչի մոտեցումները։
Ուստի, ուսուցմանբարձր արդյունավետությամբ յուրաքանչյուր դասագործընթաց մեկ քայլ առաջ է մղումհանրակրթության ամբողջ համակարգի բարելավման և դինամիկ զարգացման ընթացքը, որը ենթադրում է ժամանակակից կրթական համակարգի կառուցվածքայինսկզբունքների և դասական ու տեղեկատվական (փոխներգործուն) դիդակտիկականմոտեցումների փոխկապակցվածություն։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ասատրյանի Լ. Թ., Էկոլոգիական կրթության համակարգի կառավարման հիմնախնդիրը (դոկտորական ատենախոսություն), Երևան, 2006, էջ 410։
[2] Մանուկյանի Ա. Մ., Պրոբլեմային իրավիճակներում մանկավարժական խնդիրների լուծման և ուսուցչի մասնագիտական գործիմացության տեխնոլոգիաներ,Երևան, 2013, էջ 362։
[3] Մանուկյան Ս. Պ., Ընդհանուր մանկավարժագիտություն, Նոր դասընթաց,Երևան, 2007, էջ 335։
Աջամօղլյան ԱրմենԿՐԹԱԿԱՆ ԳՈՐԾՆԹԱՑԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՓՈԽՆԵՐԳՈՐԾՈՒՆ «SMART» ԳՐԱՏԱԽՏԱԿԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՄԲ Բանալի բառեր՝ փոխներգործուն գրատախտակ, համացանց, մանկավարժականտեխնոլոգիա, մեթոդներ ու միջոցներ։
| Այսօր հանրակրթական դպրոցում մեծ կիրառություն ունեն փոխներգործուն գրատախտակները (ՓԳ), ինչի օգտագործումը նպաստում է կրթական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը։
Փոխներգործուն գրատախտակի կիրառումն ամբողջությամբ փոխակերպում է դասագործընթացը, որակն ու արդյունավետությունը, բնույթն ու բովանդակությունը, էությունն ու կառուցվածքը։
ՓԳ-ի ակտիվ կիրառումը ենթադրում է նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաների, մեթոդների ու միջոցների համադրում։
Փոխներգործուն գրատախտակի հետ դիդակտիկական հիմնարար սկզբունքների վրա հիմնված աշխատանքն էապես փոխում է դասի նկատմամբ սովորողի և ուսուցչի մոտեցումները։
|
ԲԱԱՆՄԱՆ ԱՌԱԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԳՈՒՅՔԻ ԱՆՇԱՐ ԳՈՒՅՔԻ ՄԱՍԻՆ Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայացված աշխատանքի շրջանակներում պարտապան կազմակերպության գույքի վրա բռնագանձման խնդրին վերաբերող խնդիրները, ինչպես նաև հարակից խնդիրները կարգավորող իրավական դաշտը: Հարկ է նշել, որ թեմայի ուսումնասիրությունը բերում է այն եզրակացության, որ պարտապան կազմակերպության գույքի բռնագրավման հետ կապված մի շարք հարցեր կարծես դուրս են մնացել արտասահմանյան-հայրենական գիտական ուսումնասիրությունների շրջանակից: Արդյունքում ի հայտ եկան ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ գործնական մի շարք բացեր, որոնք պետք է լրացվեն: Աշխատանքի շրջանակներում մենք փորձել ենք անդրադառնալ դրանցից մի քանիսին և վերջիններին հնարավոր լուծումներ առաջարկել: Առաջին հերթին անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչ է գույքի բռնագրավումը: Այսպիսով, «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի 1-ին մասի (այսուհետ `Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին օրենք) համաձայն` պարտապանի գույքի բռնագրավումը դրամական պարտավորություններով ներառում է գույքի բռնագրավում, բռնագանձում, հարկադիր վաճառք աճուրդի կամ ուղղակի վաճառքի միջոցով Պարտապանի գույքի զավթման հիմնական տարրը դրա տնօրինման արգելքն է: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է տարբեր ծավալների պատասխանատվություն ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար: Պարտապանի գույքի բռնագրավման կարգը և պայմանները տարբեր են `կախված պարտապանի առարկայական բնութագրերից, այս հատկությունները հիմնականում վերաբերում են պարտապանի պատասխանատվության սահմաններին: 1 Տե՛ս «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենք, 24.03.2011 թ. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 27-րդ հոդվածը ծանրաբեռնում է ֆիզիկական անձանց ամբողջ ունեցվածքի 2 գույքային պարտավորություն, բացառությամբ այն գույքի, որի վրա, օրենքի համաձայն, բռնագանձում չի իրականացվում: Ընդհանուր կանոնի համաձայն ՝ իրավաբանական անձը պատասխանատու է իր պարտավորությունների համար ՝ իր ողջ ունեցվածքով: Այն ստեղծած իրավաբանական անձը պատասխանատու է հաստատության պարտավորության համար: Օրենսդիրը սահմանափակել է իրավաբանական անձի և դրա հիմնադիր-մասնակիցների պատասխանատվությունը: Իրավաբանական անձի հիմնադիր-մասնակիցը, որպես կանոն, պատասխանատվություն չի կրում իր ստանձնած պարտավորությունների համար: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով և իրավաբանական անձի կանոնադրությամբ նախատեսված դեպքերում պատասխանատվություն կարող է կրել նաև հիմնադիր-մասնակիցը: 3 Լիակատար գործընկերության, ինչպես նաև վստահության վրա հիմնված գործընկերության անդամները համատեղ ունեցվածքով պատասխանատվություն են կրում ասոցիացիայի պարտավորությունների համար: Լրացուցիչ պատասխանատվության ընկերության մասնակիցները համընդհանուր պատասխանատվություն են կրում իրենց գույքի հետ կապված ընկերության պարտավորությունների համար `իրենց ավանդների արժեքի բազմապատիկի չափով` ընկերության համար բոլորի համար հավասարապես որոշված, եթե կանոնադրությամբ այլ բան նախատեսված չէ: Մինչդեռ սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության և բաժնետիրական ընկերության անդամները պատասխանատվություն չեն կրում իրենց ստանձնած պարտավորությունների համար: «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» օրենքի 43-րդ հոդվածը սահմանում է, որ տնտեսական ընկերության կանոնադրական կապիտալում պարտապանի բաժնեմասի բռնագանձում թույլատրվում է, բայց միայն այն դեպքում, եթե նրա մյուս գույքը բավարար չէ պարտքերը մարելու համար: Մայր ընկերությունը, որն իրավունք ունի պարտադիր հանձնարարականներ տալ դուստր ձեռնարկությանը, դուստր ձեռնարկության հետ համատեղ պատասխանատվություն է կրում իր ցուցումների համաձայն կնքված գործարքների կատարման համար: 2 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրք, N HO-239 05.05, 1998 թ. 3 Տե՛ս Petrosyan RG, ՀՀ քաղաքացիական դատավարություն, Երեւան, ԵՊՀ հրատ., 2012, էջ 575581: Սնանկության դեպքում մայր ընկերությունը պատասխանատվություն է կրում իր պարտքերի համար: Իրավաբանական անձի վերակազմակերպման դեպքում կատարողական թերթով բռնագանձումը տարածվում է կազմակերպության այն դրամական միջոցների վրա, որոնց վրա փոխանցվում է վերակազմակերպված պարտքային կազմակերպության պարտավորությունները `համաձայն փոխանցման ակտի: Ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց գույքի բռնագրավման միջև տարբերություններն առավել ցայտուն կերպով արտացոլվում են կանոններում, որոնք սահմանում են պարտապանի գույքի բռնագանձման կարգը `ըստ բռնագանձման ենթակա գույքի տեսակների: Առգրավման կարգը սահմանող կանոններն առաջին հերթին ուղղված են պարտապանի շահերի պաշտպանությանը: Հաջորդականությունը կազմված է այնպես, որ բռնագանձումը հնարավորինս քիչ բացասական հետևանքներ առաջացնի պարտապանի անհատի կենսապայմանների և պարտապան իրավաբանական անձի գործունեության համար: Համաձայն «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի `կատարողական թերթով բռնագանձումն առաջին հերթին վերաբերում է պարտապանի միջոցներին: Եթե հայցվորին բավարարելու համար անհրաժեշտ միջոցները մատչելի չեն, բռնագանձումը տարածվում է պարտապանին պատկանող այլ գույքի վրա, բացառությամբ այն գույքի, որի վրա օրենքով բռնագանձում չի թույլատրվում: Եթե պարտապանը իրավաբանական անձ է, գույքի բռնագրավումը կատարվում է հետևյալ կարգով. Ա) հիմնական միջոցներ, որոնք ուղղակիորեն չեն ներգրավվում արտադրության մեջ, բ) պատրաստի արտադրանք, գ) անավարտ ապրանքներ, ներառյալ հումք, կիսաֆաբրիկատներ, դ) այլ գույք (ներառյալ անշարժ գույք): Եվ եթե պարտապանը ֆիզիկական անձ է, ապա բռնագանձումը կիրառվում է նախ պարտապանի շարժական, ապա անշարժ գույքի նկատմամբ: Ինչպես գիտենք, յուրաքանչյուր հաջորդ հերթի գույքի բռնագրավումը տարածվում է միայն նախորդ հերթի գույքի բռնագրավումից հետո: Առանց նախորդ հերթում ներառված գույքի բռնագրավման, հաջորդ հերթի գույքը կարող է բռնագանձվել, եթե ակնհայտ է, որ նախորդ հերթի գույքի արժեքը անբավարար է պահանջները բավարարելու համար: Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության գործող իրավական կարգավորումները չեն սահմանում բնական պարտապանի `իր գույքի բռնագանձման կարգը առաջարկելու իրավունքը: Ավելի վաղ դա նախատեսված էր նշված օրենքով, բայց հետագայում ճանաչվեց անվավեր: Կարծում ենք, որ նման կարգավորումը անհրաժեշտ է ինչպես ֆիզիկական անձանց, այնպես էլ պարտապան իրավաբանական անձանց դեպքում: Վերջինիս միջոցներն անվերապահորեն ենթակա են առաջնահերթ բռնագանձման, իսկ ազատ շրջանառության մեջ գտնվող միջոցները անհրաժեշտություն են իրավաբանական անձի գործունեության համար: Այնուամենայնիվ, այն դեպքում, երբ բռնագանձման կարգը սահմանվում է օրենքով, խնդիր է առաջանում, որը պայմանականորեն կարող ենք անվանել բռնագանձման կարգի «կոշտություն»: Արդեն նշվել է մի շրջադարձից մյուսը անցնելու մասին: Օրենքը թույլ է տալիս նման անցում կատարել, երբ ակնհայտ է, որ նախորդ հերթի գույքային արժեքն անբավարար է պահանջները բավարարելու համար: Այնուամենայնիվ, գործնականում կարող են լինել իրավիճակներ, երբ նախընտրելի է և՛ պարտապանի, և՛ հայցվորի կողմից հաջորդ հերթի գույքի բռնագրավումը ՝ անկախ նրանից ՝ նախորդ հերթի արժեքը բավարար է հայցը բավարարելու համար, թե ոչ: Մինչդեռ գործող օրենսդրությունը թույլ չի տալիս փոխել բռնագանձման սահմանված կարգը: Այս հարցի կապակցությամբ որոշ տեսաբաններ պնդում են, որ բռնագանձման կարգը փոխելու իրավասությունը պետք է վերապահվի դատարանին 4: Մենք կարծում ենք, որ այն դեպքերում, երբ բռնագանձման կարգը փոխելու վերաբերյալ կատարողական վարույթում հայցվոր կողմի և նյութական օրինական հետաքրքրություն ներկայացնող սուբյեկտների պարտապանի միջև վեճ չկա, ապա դատարանին ծանրացնել տվյալ խնդրի լուծմամբ , Նույն կերպ, բռնագանձման կարգը փոխելը այն հարցերից մեկն է, երբ տնօրինման սկզբունքի հիման վրա անհրաժեշտ է առաջնահերթություն տալ կողմերի համատեղ հայեցողությանը, քանի որ որևէ այլ սուբյեկտ նյութական իրավական շահ չունի այդ հարցում: , Այլ բան չկա, ներառյալ հանրային շահը, որի պաշտպանության համար դա կարող է արգելվել 4 Տե՛ս Натахина Е. Mr. G.… Թեկնածու Իրիդ: գիտություն, Մ., 1999, էջ 117,150: փոխել առգրավման կարգը համատեղ միջնորդությամբ `կողմերի համաձայնության հիման վրա: 5 Որպես մեր աշխատանքի մի մաս, մենք նաև ուսումնասիրեցինք օտարերկրյա փորձը: Օրինակ ՝ Փենսիլվանիա նահանգի օրենսդրության համաձայն, պարտապանն իրավունք ունի իրավապահ մարմինների պաշտոնյան հանդիսացող շերիֆին ներկայացնել իր գույքի ցուցակը, որի վրա նա չի ցանկանում, որ բռնագրավումը երկարացվի: Եթե հաշվարկի արդյունքում շերիֆը նշում է, որ մնացած գույքի վաճառքի արդյունքում հնարավոր է ամբողջությամբ բռնագանձել պարտատիրոջ գույքը, բռնագրավված գույքը չի բռնագրավվի 6: Վերլուծելով ինչպես առկա ներքին իրավական կարգավորումները, այնպես էլ արտասահմանյան փորձը `մենք առաջարկում ենք« Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին »ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածը լրացնել դրույթով, որը նախատեսում է պարտապանի համաձայնությամբ բռնագանձման կարգը փոխելու հնարավորություն: -պահանջ. Այստեղ պետք է ընդգծել, որ մեկից ավելի հայցվորների դեպքում նման համաձայնագիրը կարող է խախտել այլ հայցվորների իրավունքները, ուստի այդ դեպքերում բոլոր հայցվորների համաձայնությունը պետք է պահանջվի: Համաձայնվելով Վ.Կ.-ի հետ Դալլաքյանի տեսանկյունից մենք գտնում ենք, որ օրենքի տնտեսական ազդեցության տեսանկյունից պարտապանի գույքի բռնագրավման ժամանակ պարտապանի բիզնեսի գործունեության իրավական պաշտպանության հարցերը շատ արդիական են: Մասնավորապես, իրավաբանական անձանց դրամական միջոցների և շրջանառու միջոցների հավաքագրման ընթացիկ կանոնների կիրառումը գործնականում հաճախ կասկածի տակ է դնում տնտեսվարող սուբյեկտի հետագա գործունեությունը, նույնիսկ եթե պարտապանն անվճարունակ է և ունի բավարար գույք պարտավորությունը կատարելու համար: Կատարողական վարույթի ոլորտում քննության խնդիրներից մեկը միջոցների զարգացումն է, որոնք նվազագույն խոչընդոտներ կստեղծեն պարտապան տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության համար `միևնույն ժամանակ չհակասելով կատարողական վարույթի առաջնային նպատակին` բավարարել հայցվորի պահանջը: Քննարկվող աշխատանքների շրջանակներում անհրաժեշտ է անդրադառնալ սնանկության ինստիտուտին: Դատարանը հասավ սնանկության 5 Տե՛ս Դալլաքյան Վ.Կ., Պարտապանի գույքի վրա բռնագանձման բաշխում `որպես դատական ակտերի հարկադիր կատարման միջոց, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 110-126: 6 Տե՛ս Pennsylvania Pennsylvania Aid Network, Inc., հարևանության իրավաբանական ծառայությունների ասոցիացիայի հետ համատեղ http: //www.palawhelp.org/about-us. Պարտք պարտապանի անկարողությունը օրենքով սահմանված ժամկետներում իր պարտատերերի պահանջները դրամական պարտավորություններով լիովին բավարարելն է կամ պարտական վճարներով պարտավորությունները կատարելը 7: Համաձայն ՀՀ գործող օրենսդրության, սնանկության գործընթաց սկսելու պարտադիր առանձնահատկությունն է նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկը գերազանցող դրամական պարտավորությունների կատարման 60-օրյա ժամանակահատվածը: Կարծում ենք, որ փոքր ձեռնարկատիրոջ ճանաչումը, որը չի կատարել իր պարտավորությունները, կարող է նպատակահարմար լինել, բայց ոչ մեծ տնտեսական գործունեություն ծավալող ընկերության համար: Վերջինս կարող է որոշակի հեռուն գնացող տնտեսական նպատակներին հասնելու քաղաքականություն վարել այնպես, որ այդ գումարի չվճարումը, դրա համար պատասխանատվություն ստանձնելով, ավելի շահավետ լինի, քան պարտավորությունների ժամանակին կատարումը: Բնականաբար, նման դեպքում սնանկ ճանաչելու պահանջով դատարան դիմելը բացասաբար կանդրադառնա իրավաբանական անձի հեղինակության վրա, ինչը, իր հերթին, կարող է մեծ արդյունաբերական վնասներ պատճառել: Կարծում ենք, որ պարտապանի աշխատողների `դատարան դիմելու` պարտապանին սնանկ ճանաչելու իրավունքը պետք է հատուկ սահմանվի: Նախապատվությունը պետք է տրվի պարտապանի կողմից կյանքի առողջությանը պատճառված վնասի փոխհատուցման համար պարտավորված աշխատողների պահանջներին, այդ թվում `կանոնադրական սահմանի խախտման դեպքում` ոչ թե անապահով պահանջների ցուցակում, այլ պահանջների հերթում: , որոնք հիմնականում ներառում են 8: Նա նաև անդրադարձավ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կողմից արտահայտված դիրքորոշումներից մեկում քաղաքացիական դատավարությունում դատական ակտերի կատարման դերին, ըստ որի `դատական ակտերի կատարման կառուցվածքն ավարտում է վարույթը, ապահովում շահագրգիռ հայցերի բավարարումը: անձ Այս առումով, ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը VD6 / 0076/05/12 գործով վկայակոչեց Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում ամրագրված իրավական դիրքը, համաձայն որի ՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ և հիմնարար Ազատություններ 7 Տե՛ս http: //iravaban.net/1685.html © iravaban.net Արմինե Ավետիսյան. 8 Տե՛ս http: //iravaban.net/1685.html © iravaban.net Արմինե Ավետիսյան. 9 9 9 հոդվածով երաշխավորված արդար դատաքննության իրավունքը կդառնար էական իրավունք, եթե պետության իրավական համակարգը թույլ տար վերջնական, պարտադիր դատական որոշումները թերի մնալ 10: Հետևաբար, ցանկացած դատարանի կայացրած վճռի կատարումը պետք է դիտվի որպես «դատավարության» բաղկացուցիչ մաս 6-րդ հոդվածի իմաստով »11: Որպեսզի գործնականում թեմային վերաբերող որոշակի հարցերի հետ կապված պարզաբանումներ ստանալու համար մենք հարցում ենք կատարել ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայություն: Ի պատասխան մեր նամակի, պարզվեց, որ գործնականում առկա են որոշակի խնդիրներ `կապված բաժնետոմսի օվերդրաֆտի բաշխման հետ` պարտատերերի պահանջով, մասնակցի պարտքերի դիմաց: Այսպիսով, «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն, պարտատերերի պահանջով, ընկերության մասնակցի պարտքերի համար բաժնեմաս կարող է բռնագանձվել միայն այդ պարտքերը մարելու այլ գույքի անբավարարության դեպքում `դատարանի հիման վրա: որոշում Բայց օրենսդրական կարգավորում չկա այն մասին, թե ով պետք է հայց ներկայացնի դատարան բաժնեմասը բաժանելու կամ բռնագանձում բաշխելու համար: Իրավական պրակտիկայում այս հարցի մշակումն անցել է այն ուղղությամբ, որ նման դեպքերում հարկադիր կատարողը դադարեցնի վարույթը և առաջարկ ներկայացնի պարտատերին `հայց հարուցելու պահանջ` համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի: Այստեղ երկու հիմնական խնդիր կա. Նախևառաջ, որոշ դեպքերում վարույթն ավարտելով, պարտատիրոջը նման առաջարկ ներկայացնելիս այն նույնիսկ երկարացնում է հարկադիր կատարման ժամկետը մի քանի ամսով, հատկապես բանկերի, վարկային և այլ նմանատիպ կազմակերպությունների համար, որոնք բազմաթիվ հայցեր են ներկայացնում դատարան `պահանջելով գույքի բռնագրավումը, գործող օրենսդրությունը տրամադրում է լրացուցիչ ֆինանսական և նշանակալի ռեսուրսներ: Նրանք աշխատուժ են պահանջում: Երկրորդ խնդիրը ծագում է, երբ կան մի քանի պարտատերեր, հարկադիր կատարողը բոլորին առաջարկ է ներկայացնում: Հոդված 9 Տե՛ս Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասը: 10 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 2013 թվականի մայիսի 24-ի վճիռը VD6 / 0076/05/12 գործով: 11 Տե՛ս «Հորնսբին ընդդեմ Հունաստանի» գործ թիվ 18357/91, որոշում կայացված 1997 թ. Մարտի 19-ին, կետ 40: 12 Տե՛ս «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենք, HO-455N, 04.11.2002 թ., Որը պնդում է, որ դիմում է դատարան, բայց պահանջատերերի միջև տարաձայնություններ կան հայցը դատարան ներկայացնելու հարցում: Նման խնդիրներից խուսափելու համար մենք առաջարկում ենք փոփոխել «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդվածը, «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքի 41-րդ հոդվածը `սահմանել, որ եթե պարտապանի ունեցվածքը բավարար չէ հայցվորին բավարարելու հնարավորությունը իր նախաձեռնությամբ դատարան հայց հարուցել հարկադիր կատարողի դեմ `ընդհանուր բաժնային կամ ընդհանուր բաժնային սեփականության մեջ առանձնացնելու պարտապանի բաժինը և բռնագանձելու այն: Իհարկե, այստեղ հնարավոր է հանդիպել հակառակորդների, որոնք, բնականաբար, կպնդեն, որ ԴԱՀԿ-ն այլ մարմինների շահերը պաշտպանելու համար դատարան դիմող պետական մարմին չէ, որի դեպքում նա կօգտագործի հայցվորը: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ նման խնդիր չի կարող առաջանալ, քանի որ անձը դիմում է դատարան ՝ իր խախտված իրավունքը պաշտպանելու հայցով, ստանում է իր սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությունը, իսկ հարկադիր կատարման ծառայությունը միայն դատարանն իրականացնող մարմինն է: Ավելին, հայցվորը, կատարողական թերթը հանձնելով Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայությանը, նախապես համաձայն է, որ պարտատիրոջ ունեցվածքը բռնագանձվի և վաճառվի իր օգտին: Այսպիսով, համադրելով վերը նշվածը, մենք կարծում ենք, որ գոյություն ունեցող իրավական կարգավորումների կիրառման հնարավոր խնդիրներից խուսափելու համար, կազմակերպության գույքի հավաքածուն բաշխելու համար կազմակերպության քաղաքացիական պատասխանատվության համար, ինչպես վարկատուին, այնպես էլ պարտատոմսերի սեփականատերերին ապահովելու համար, մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ մտցնել սույն աշխատանքում քննարկված հարցերի մեջ: ՀՀ օրենքի 43-րդ, «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենք, «Սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդված և «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքի 41-րդ հոդված: Սամվել abաբաղյան ՀՀ-ում անշարժ գույքի կազմակերպման գույքի բաշխման առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Իրավաբանական անձ, կազմակերպություն, բռնագանձում, բիզնես գործունեություն, բռնագանձման հաջորդականություն: ։
| Սույն հոդվածում ուսումնասիրվել են պարտապան կազմակերպության գույքի վրա բռնագանձում տարածելու որոշ առանձնահատկություններ։
Ներկայացնելով առկա իրավական կարգավորումները՝ վեր ենք հանել օրենքի նորմերում առկա որոշ բացթողումներ, որոնց փորձել ենք առաջարկել լուծումներ՝ հիմնավորելով դրանց նպատակահարմարությունը։
Կարծում ենք, որ վերոնշյալ իրավական խնդիրներին մեր կողմից առաջարկված լուծումները նաև կխթանեն և բարենպաստ իրավական հենարան կստեղծեն կազմակերպությունների տնտեսական գործունեության իրականացման համար՝ ուղղելով ավելի շատ նյութական միջոցներ դեպի տնտեսություն և ակտիվ շրջանառություն ապահովելով դրանց համար։
|
ԲՋՋԱՅԻՆ ՀԵՌԱԽՈՍԸ ՈՐՊԵՍ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹԴժվար է պատկերացնել մեր կյանքն առանց բջջային հեռախոսի։
Եթե նախկինում այն միայն ֆինանսական հնարավորությունների ցուցանիշ էր, ապա այժմ բջջային հեռախոս ունեն գրեթե բոլորը։
Բջջային հեռախոսի մուտքը մեր կենցաղ այնքանարմատական է, որ թվում է, թե այն միշտ է եղել։
Իրականում բջջային հեռախոսն ունիշուրջ 60 տարվա պատմություն։
Բջջային հեռախոսային կապի ստեղծման գաղափարը ծագել է AT&T Bell Labs ընկերությունում։
1946 թ. ստեղծվել է առաջին ռադիոալիքային հեռախոսը, որը հեռախոսի և ռադիոյի հիբրիդ էր։
Մեքենայի մեջ տեղադրվածռադիոհաղորդիչի միջոցով հնարավոր էր ազդանշան փոխանցել ավտոմատ հեռախոսային համակարգին (АТС) և կատարել հեռախոսազանգ։
Այդ սարքերը բավականծանր էին` 30-40 կգ, և անհնար էր պատկերացնել, որ դրանք նաև շարժական կլինեն։
Մինչև 1960-ական թթ. սկիզբը բազմաթիվ ընկերություններ հրաժարվում էինբջջային կապի ստեղծման համար հետազոտություններ կատարել, քանի որ բոլորն էլհանգել էի այն մտքին, որ հնարավոր չէ ստեղծել փոքր չափերով բջջային հեռախոսային սարք։
Պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ AT&T Bell Labs ընկերությունը 1947 թ.Նյու-Յորքից Բոստոն երթևեկող գործարարներին և վարորդներին առաջարկեց «ճանապարհային ծառայություն»։
Անհաջող լինելու և հաճախորդների սակավությանպատճառով 5 տարի անց այդ ծառայությունը փակվում է։
Ռադիոհեռախոսների ցանցեր ստեղծվել էին ԱՄՆ մի շարք քաղաքներում, սակայն շատ դեպքերում կոմերցիոնհաջողության չէին հասել։
Այդ տարիներին Mօtօrola ընկերությունը հայտնի էր իր շարժական ռադիոկայաններով և բջջային կապի մասին պատկերացում անգամ չուներ։
1954 թ. այդ ընկերությունում աշխատանքի է անցնում Մարտին Կուպերը։
Նա սովորական աշխատակիցէր և զբաղվում էր շարժական նոր սարքերի մշակմամբ։
1967 թ. նրա ղեկավարածբաժինը Չիկագոյի ոստիկանության համար ստեղծեց առաջին շարժական ռացիաները։
Mօtօrola ընկերությունում շուրջ 20 տարի աշխատելուց հետո Մ. Կուպերը հասկացավ, որ կարող է ստեղծել համեմատաբար փոքր բջջային հեռախոս։
Այդ նախագծիհամար նա ծախսել է 15 տարի և 100 մլն դոլար։
Շուրջ մեկ տարի ընթանում էին առաջին կոմպակտ բջջային հեռախոսը ստեղծելու աշխատանքները, և միաժամանակ ընկերությունը փորձում էր համոզել Հաղորդակցության դաշնային հանձնաժողովին (FCC), որ մասնավոր ընկերություններին անհրաժեշտ են լինելու ազատ հաճախականություններ՝ բջջային կապը ներդնելու համար։
Նոր հաճախություն տրամադրելու առաջարկը միանգամից բախվեց թերահավատության ալիքի, քանի որ AT&T Bell Labs փորձագետները պնդում էին կոմպակտհեռախոս ստեղծելու անհնարինությունը։
Ի վերջո, Mօtօrola-ին հնարավորությունտրվեց ցուցադրելու փոքր բջջային հեռախոս ստեղծելու հավանականությունը։
Շտապ սկսեցին նախապատրաստվել դաշտային փորձարկումների, որոնք նշանակված էին 1973 թ. ապրիլի 3-ին։
Այդ օրը Նյու-Յորքի Alliance Capital Building 50 հարկանու բարձունքին տեղադրված էր առաջին բազային կայանը։
Բջջային հեռախոսի առաջին նախատիպը կարող էր սպասարկել մինչև 30 բաժանորդի՝ միացնելով նրանցերկրային կապի այլ գծերին։
Այն կոչվում էր Motorola Dyna-Tac՝ 1,15 կգ քաշով և22.5x12.5x3.75 սմ չափի մի լսափող։
Վահանակի վրա կար 12 կոճակ` 10 թվանշան և2 կոճակ` զանգ ուղարկելու և զանգն ընդհատելու համար, ու ոչ մի այլ գործառույթ։
Մարտկոցն ընդամենը 35 րոպե շփման հնարավորություն ուներ, բայց այն կրկին լիցքավորելու համար անհրաժեշտ էր 10 ժամ։
Հենց այսպիսի հեռախոսով էլ 1973 թ.ապրիլի 3-ին Մ. Կուպերը հավաքեց Ջոյլ Էնգելի` Bell Labs-ի հետազոտություններիբաժնի պետի հեռաոսահամարը։
Դա Մ. Կուպերի և Motorоla-ի հաղթանակն էր։
Նրանք հաղորդակցության ոլորտում հեղափոխության հեղինակ դարձան։
Bell Labs-իկողմից գնահատված լինելը նախագիծն իրականացնողների համար հաջողությանամենամեծ երաշխիքն էր։
Տարիներ անց Bell Labs-ի ծրագրային բաժնի ղեկավարՌիչարդ Ֆրենկելը Dyna-Tac հեռախոսի մասին ասել է. «Դա իսկական հաղթանակ էր։
Այդ ժամանակ մենք մեքենաների մեջ օգտագործում էինք 14 կգ հեռախոսներ։
Դրանցհնարք` ողջ անհրաժեշտը տեղավորել 1 կգ-ի մեջ, բեկումնային առաջընթաց էր»1։
Սակայն առաջին կոմերցիոն բջջային հեռախոսը հայտնվել է շուկայում 10 տարիանց` 1983 թ. մարտի 6-ին։
Այն իր նախատիպից զգալիորեն թեթև էր` 800 գր, մարտկոցը՝ 8 ժամ աշխատելու հնարավորությամբ, և արժեր 3995 դոլար։
Motorola-ն առաջինը սկսեց բջջային հեռախոսների զանգվածային թողարկումը ևերկար ժամանակ աշխարհում անլար կապի նորաձևություն թելադրողն էր։
Բջջայինհեռախոսի հաջողությունը շլացնող էր։
Հեռախոսային ընկերությունները չէին կարողանում բոլոր ցանկացողներին տրամադրել բջջային կապ, քանի որ սահմանափակէին հաճախությունները, ԱՀՀ-ի ծանրաբեռնվածությունը, բջջային հեռախոսների քանակը և այլն։
Օրինակ, Bell System ընկերությունը, որը բջջային հեռախոսի իր մոդելնստեղծեց Matarola-ից կես տարի անց` 1978 թ., Նյու-Յորքում ուներ 545 հաճախորդ ևդեռ 3700 հոգի էլ հեռախոս գնելու հերթագրվածներ։
ԱՄՆ ողջ տարածքում Bell System-ի հեռախոսներ գնելու հերթի էր սպասում 20 հազար մարդ, բայց նրանց հայտնելէին, որ իրենց հերթին կարող են սպասել 5-10 տարի։
1983 թ. աշխարհում հաշվվում էր 1 մլն, իսկ 1990 թ.՝ 11 մլն բաժանորդ։
Բջջայինտենոլոգիաների տարածումն այդ ծառայությունն ավելի մատչելի, որակյալ և հասանելի դարձրեց։
International Telecommunication Union-ի տվյալներով 1995 թ. աշխարհում հաշվվել է 90, 7 մլն բջջային հեռախոս ունեցող, հաջորդ 6 տարվա ընթացքումնրանց թիվն աճել է ավելի քան 10 անգամ` դառնալով 956, 4 մլն։
2003 թ. այդ թիվըհասել է 1,174 մլրդ, իսկ 2010 թ.՝ 4 մլրդ2։
Ըստ Ericsson ընկերության կատարած հետազոտության արդյունքների՝ 2011 թ.բջջային հեռախոս ունի 6 մլրդ բաժանորդ` մարդկության 70 %-ը։
Սակայն ընկերության ներկայացուցիչը հայտարարել է, որ չնայած բջջային կապից օգտվողների ֆորմալ թիվը 6 մլրդ է, այնուամենայնիվ փաստացի բջջային կապից օգտվողների թիվը 4մլրդ է, քանի որ շատերը միաժամանակ մի քանի օպերատորների բաժանորդներ են։
Ըստ ընկերության վիճակագրության՝ նախորդ տարիների ընթացքում բջջային հեռախոսակապ օգտագործողների թիվը միջինում աճել է 13 %-ով։
180 հազար նոր բաժանորդների 35 %-ը Հնդկաստանի և Չինաստանի բնակիչներ են։
Օգտվողների 75 %-նօգտագործում է GSM (Global System for Mobile Communications) և 15 %-ը 3G/HSPA(High Speed Packet Access) համակարգերը։
2011 թ. վաճառված հեռախոսների 30 %ը սմարթֆոններ են։
Բջջային ձայնային կապից օգտվողների թիվը շարունակում էաճել մեծ արագությամբ, հատկապես՝ ասիական զարգացող երկրներում3։
1 Տե՛ս http։
//smtelserv.ru/info/poiav_mobil.php։
2 Տե՛ս http։
//newsland.com/news/detail/id/898675/։
3 Նույն տեղում։
Global mobile Suppliers Association (GSA) համաշխարհային ասոցիացիայի տվյալներով՝ 2013 թ. բջջային կապի բաժանորդների թիվը կազմում է 6,78 մլրդ` մեկ տարվա ընթացքում աճելով 6,25 %-ով։
Երրորդ սերնդի (3G) բջջային կապից օգտվողներիթիվն անցած տարվա ընթացքում ավելացել է 279 մլն-ով և դարձել 1,47 մլրդ, իսկչորրորդ սերնդի (4G/LTE) կապից օգտվողների թիվն աճել է 125 մլն-ով և կազմել200,1 մլն։
GSA-ի տվյալներով աշխարհում 274 բջջային օպերատորներ 101 երկրումշահագործման են թողարկել չորրորդ սերնդի բջջային կապ։
Փորձագետները կանխատեսում են, որ մինչև 2014 թ. ավարտը բազմաթիվ երկրներում ևս կներմուծվի LongTerm Evolution (LTE) ցանցը1։
Երկիր մոլորակի բնակչությունն, ըստ պաշտոնական տվյալների, կազմում է 7,2մլրդ մարդ։
Փաստորեն, բջջային կապի բաժանորդների թիվը գրեթե հավասարվում էերկրի բնակչության թվին։
Բջջային հեռախոսի տեսականու բազմազանության ծավալը պատկերացնելուհամար ներկայացնենք բջջային հեռախոսի համաշխարհային շուկան։
Գոյությունունեն բջջային հեռախոսի 447 մակնիշներ, դրանցից յուրաքանչյուրն իր հերթին թողարկում է հեռախոսի բազմաթիվ մոդելներ։
Matarola ընկերությունը, օրինակ, թողարկել է բջջային հեռախոսի 18 սերիա, Nokia ընկերությունը՝ 17 սերիա, որոնցից միայնմեկում՝ 10-20 մոդել։
Եթե փորձենք հաշվել աշխարհի բոլոր մակնիշների բոլոր մոդելները, գործ կունենանք հազարյակների հետ։
Դժվար է նշել որևէ այլ տեխնոլոգիա, որնայսչափ բազմազան է և նույնքան էլ միօրինակ։
Համաշխարհային շուկա բջջային հեռախոս հիմնական ներմուծողներն են այս 6ընկերությունները` Motorola, Nokia, Samsung, Sony Ericsson, Siemens, LG։
Այժմ այսցուցակը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվում` կախված շուկայական մրցակցությունից։
Ամբողջ աշխարհում աճում են թե՛ ֆիքսված և թե՛ բջջային կապի բաժանորդագրությունները (բջջային հեռախոսինը՝ ավելի արագ)։
Աճի տեմպերը երկրների միջևտարբերվում են` կախված տնտեսական պայմաններից, սակայն և՛ աղքատ, և՛հարուստ երկրներում այդ գործընթացը շարունակվում է։
Անլար հեռախոսի ներթափանցման ալիքը տարբեր երկրներում տարբեր պատճառներ ունի, օրինակ՝ ֆիքսված կապի ոչ զարգացած ենթակառուցվածք ունեցողերկրներում բջջայինը փոխարինում է ֆիքսված կապի գծերին, զարգացած ենթակառուցվածք ունեցող երկրներում` բջջայինին անցումը տնտեսական գործոնով է պայմանավորված։
NIC-ի (network interface controller) երկրների համար, ինչպիսին է Հարավային Կորեան, տեխնոլոգիական սարքավորումների և ծրագրերի ապահովումըորոշիչ դեր է խաղացել երկրի ֆինանսական կայունության գործում։
Արևմտյան սոցիոլոգների վիճակագրությունները վկայում են, որ բջջային հեռախոսի ամենաբարձր և արագ կլանում ցուցաբերել են եվրոպական երկրները, որոնցհաջորդում են Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան մի քանի երկրներ` Հարավային Կորեա,Ճապոնիա, Հոնքոնգ, Չինաստան և ԱՄՆ։
Ի դեպ, ԱՄՆ-ն բջջային ինտերնետի կլանման առաջատարն է։
Ցուցանիշները վկայում են, որ աճի բարձր տեմպեր ունեցողերկրներում բնակչության թվի հետ բջջային տեխնոլոգիաներին առնչվողների թիվըկարող է ունենալ ցածր համամասնություն։
Մ. Կաստելսը նշում է. «Մենք հայտնաբերել ենք անլար կապի ընդունման տեմպերի տարբերությունն ամբողջ աշխարհում բացատրող որոշ փաստեր՝ ներառյալ ՀՆԱ-ն,ֆիքսված գծերի առկա ենթակառուցվածքները, շուկայի կառուցվածքը և պետականքաղաքականությունը։
Անլար հեռախոսի և անլար հասանելիության մասին տվյալների ուսումնասիրությունը օգնում է եզրակացնել, որ բջջային տեխնոլոգիաների ներթա1 Տե՛ս http։
//www.gsacom.com/news/gsa_402.php։
փանցման տեմպերը չեն զարգանում աշխարհագրական և տարածաշրջանային սահմաններին համապատասխան։
Ի դեպ, Հարավայի Ամերիկան միակ տարածաշրջաննէ, որտեղ բջջայինի ներթափանցման տեմպերը համաչափ են բաշխված»1։
Գլոբալ արդիականացմանը համընթաց բջջային հեռախոսը դարձել է առօրյակյանքի անբաժանելի մասը։
Որպես գլոբալ մեդիա` բջջային հեռախոսն անհաղթահարելի ֆենոմեն է, որը վկայում է տեղական ուրվագծի նշանակությունը գլոբալ ապրանքների ու տեխնոլոգիաների ձևավորման և հարմարվելու մեջ։
1980-ական թթ.գործարարի սոցիալական կարգավիճակի և դասի երբեմնի խորհրդանիշը` բջջայինհեռախոսը, զարգացել է ընդհուպ մինչև տարբեր դերերի և գործառույթների, հաճախպարադոքսային, անհատական, սոցիալ-մշակութային, անդրազգային և գլոբալ մակարդակներում2։
Բջջային հեռախոսի հարմարվողականությունն ու օգտագործումըխորհրդանշական բնույթ են կրում։
Դրանք կարելի է ընկալել որպես օգտագործողիապրելաոճ, ինքնության արտահայտում և այլն։
Ամերիկյան սոցիոլոգ Մ. Կաստելսը նշում է, որ բջջային սարքավորումների հաճախակի օգտագործումն ընկալվում և մեկնաբանվում է որպես սպառողականությանֆունկցիա։
Բջջային հեռախոսն օգտագործվում է բոլոր տեսակի նպատակների համար` մասնագիտական գործունեությունը, ընտանիքի առօրյան, կյանքը կազմակերպելու, շփման ուղիներ հաստատելու, կոմերցիոն գործարքների, տեղեկատվությանհավաքման և տարածման, երաժշտության տարածման, պատկերներ ստեղծելու ևտարածելու, հասարակական-քաղաքական մոբիլության համար։
Մ. Կաստելսը բջջային հեռախոսը համեմատում է մեքենայի հետ` ասելով, որ այն ոչ ավելին է, քան ավտոմեքենան, և սպառման կախվածություն կամ կարգավիճակ ձեռք բերելու ձգտում է։
Բջջային հեռախոսի համար էլ, ինչպես ավտոմեքենայի համար, ձևավորումն ու կարգավորումները կարևոր են։
Երիտասարդների պարագայում անհատական ինքնության նշանները (գույն, զանգի ազդանշան, ձևավորում), ինչպես նաև սարքավորմաննորաձև միտումները տեխնոլոգիական սարքավորման օգտագործման հարթություններից են։
Որպես առօրյա կյանքի մաս, բջջային հեռախոսն օգտագործողին տալիս է բազմաթիվ տարամետ իմաստներ սոցիալական համակարգման փորձառության մեջ։
Որպես մշակութային արտեֆակտ, բջջային հեռախոսը հնարավորությունների «խնջույքիսեղան է», սեփականատիրոջ ճաշակի, արժեքների, ինքնության համակարգի ազդանշան, ինչպիսիք են դասը, սեռը և մշակութային ծագումը3։
Ներկայացնենք մեր կատարած ուսումնասիրությունը։
Բջջային հեռախոսի սոցիալական նշանակությունը պարզելու համար անցկացրել ենք սոցհարցում ուսանողների շրջանում։
Ընտրանքը կանգ առավ 17-21 տարեկան ուսանողների վրա, քանի որայս տարիքում տեղի է ունենում անհատի ակտիվ սոցիալականացում` կրելով ռեֆերենտ խմբերի համեմատաբար ուժեղ ազդեցությունը։
Մեր կազմած հարցաթերթիկներում ընդգրկել ենք 9 հարց։
Հարցման նպատակն է պարզել բջջային հեռախոսի դերըուսանողի համար, հեռախոսի արտաքին նշանակությունը, գործառույթների, մակնիշիկարևորությունը, օգտագործման հաճախակիությունն ու նպատակը, հեռախոսը փոխելու հաճախությունը։
Հարցմանը մասնակցել է 140 ուսանող` 29 տղա և 111 աղջիկ։
Հարցվածների կեսից ավելին` 58 %-ը, բջջային հեռախոսը համարում է հաղորդակցվելու միջոց, 36 %-ը՝ խիստ անհրաժեշտություն, սակայն հաճախ մասնակիցներըպնդում էին, որ այս երկու տարբերակները նույնն են, այսինքն` բջջայինը հաղորդակցվելու միջոց է, առանց որի կյանքը անհնար է պատկերացնել։
Մենք համաձայն չենք1 Castells M., Mobile Communication and Society։
A Global Perspective, MIT Press, 2006, p. 36. 2 Hjorth L., Mobile Media in the Asia-Pacific։
Gender and the Art of being Mobile, New York։
Routledge, 2009, p. 1.3 Նույն տեղում։
այս տեսակետին։
Հաղորդակցության միջոցները բազմազան են, ուստի հաղորդակցությունը, շփումը շարունակում է հասանելի մնալ նաև առանց բջջային հեռախոսի։
Միայն 3 %-ի համար է բջջային հեռախոսը զբաղմունք և իմիջի մաս։
Սակայն բավական է ուշադրություն դարձնել հասարակական տրանսպորտում երիտասարդներին.ակնհայտ է, որ մեծ մասը զբաղված են բջջայինով խաղեր խաղալով կամ երաժշտություն լսելով, իսկ բջջայինի աքսեսուարների համապատասխանությունը հագուստինփաստում է, որ հեռախոսը մասնակիորեն լրացնում է անհատի կերպարը։
Բացի այդ,նույն հարցաթերթիկի մեկ այլ հարցին` «Ի՞նչ գույնի բջջային հեռախոս եք նախընտրում», ընդամենը 23 %-ն է պատասխանել «ինձ համար մեկ է». մեծամասնությունըհստակ նախասիրություններ ունի` 69 %-ը՝ սև, 31 %-ը՝ սպիտակ, 10 %-ը՝ այլ գույն։
Ուսանողների համար բջջային հեռախոսի առավել նախընտրելի մակնիշներըNokia-ն և Samsung-ն են, iPhone-ը, այնուհետև հաճախ նշվել են ոչ թե մակնիշներ, այլօպերացիոն համակարգ` անդրոիդ։
Հարցված ուսանողների 86 %-ը նախընտրում էդասական մոդելները, 46 %-ը` սլայդերները, իսկ ծալվող կորպուսով բջջայիններն արդեն նորաձև չեն, դրանք օգտագործում է հարցվածների 2 %։
Այս հարցի պատասխաններն ազատ կարող են տարածվել ողջ ուսանողության վրա, քանի որ անզեն աչքով էլ երևում է մեր ուսումնասիրության արդյունքների համապատասխանությունըզանգվածային սպառմանը։
Հաջորդ հարցը` «Ո՞ր ֆունկցիաներն են Ձեզ համար ավելի կարևոր», մեզ թույլ էտալիս ենթադրություններ անել հեռախոսի զարգացածության մասին։
Եթե կազմապերպիչ (հաշվիչ, օրացույց, ժամացույց և այլն) գործառույթն ունեն բոլոր բջջայինները, ապա ֆոտոխցիկ, MP3-նվագարկիչ, GPS-կողմնացույց և ինտերնետի հնարավորություն ունեն ավելի թանկ և զարգացած մոդելները։
Հարցման մեր արդյունքներնայսպիսին են` ինտերնետի հնարավորություն գերադասում են 29 %-ը, MP3-նվագարկիչ` 25 %, ֆոտոխցիկ` 24 %, կազմակերպիչ և ռադիո` 8-ական %, խաղեր` 3 %, GPSկողմնացույց` 4 %։
Վերջինի քիչ կիրառումը պարզ է փոքր բնակավայրում ապրողիհամար։
Բջջային հեռախոսի օգտագործման հաճախությունը 1-5 սանդղակով 45 %-ըգնահատել է 5, 31 %-ը` 4, 19 %-ը` 3, 4 %-ը` 2, 1 %-ը` 1։
Ընդ որում՝ հաջորդ հարցինպատասխանելիս մասնակիցների 67 %-ը նշել է, որ զանգեր է ստանում, 37 %-ը` զանգեր կատարում։
Այս երկու հարցերի արդյունքները կասկածի տեղիք են տալիս. եթեմեծամասնությունը զանգեր ստանում է, ապա դժվար է կանխատեսել դրանցից յուրաքանչյուրի կարևորությունը, ուստի բջջային հեռախոսի կարևորությունը ևս կասկածելի է դառնում հաղորդակցման առումով։
Գուցե այն կարևոր է ժամանցի համար։
Տարեկան մի քանի անգամ հեռախոսը փոխելու հնարավորություն ունի հարցվածների 4 %-ը, ամեն տարի նոր հեռախոս ունենալու հնարավորություն ունի 14 %-ը,և 82 %-ը հեռախոսը ավելի հազվադեպ է փոխում։
Այս ցուցանիշը, կարծում ենք,խոսում է ավելի շատ տնտեսական դրության մասին։
Ընդհանուր առմամբ մեր ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պատկերացումկազմել ուսանողի համար բջջային հեռախոսի դերի մասին։
Բջջային հեռախոսի ուղերձները, մեր պատկերացմամբ, հիմնականում երկուսն են` «Ես ձեզնից մեկն եմ» և«Ես տարբերվում եմ բոլորից», այսինքն` բջջային հեռախոսը, ամենալայնատարածհաղորդակցական տեխնոլոգիան լինելով, ցուցիչ է այն օգտագործողների սոցիալական նույն միջավայրից լինելու, նույն դասին պատկանելու մասին։
Սակայն բջջայինհեռախոսի բազմազանությունը, դրա արտաքին ձևը, զարգացվածությունը և մի շարքայլ հատկանիշներ օգտագործողին հնարավորություն են տալիս դրսևորել սեփականճաշակը, ինքնությունը և այլն, այսինքն` տարբերվել մյուսներից։
Բջջային հեռախոսի սոցիալական նշանակության, սոցիալականացման դերի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները դեռևս քիչ են, առավել ևս՝ մեր տարածաշրջանիառանձնահատկությունների վերաբերյալ։
Աստղիկ ԱվետիքյանԲՋՋԱՅԻՆ ՀԵՌԱԽՈՍԸ ՈՐՊԵՍ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹԲանալի բառեր` բջջային հեռախոս, անլար կապ, բաժանորդագրություն, սոցիալական ցուցիչ։
| Բջջային հեռախոսը, որպես գլոբալ մեդիա, անհաղթահարելի ֆենոմեն է։
Բջջային հեռախոսն արմատականորեն և անդառնալիորեն ներթափանցել է մեր կյանք` միաժամանակ հեշտացնելով կենցաղը և կախվածության մեջ գցելով։
Այն համաշխարհային շուկայում տեխնոլոգիական ամենասպառվող ապրանքն է, որոշ երկրների համար՝ նաև տնտեսական դիրքերը բարելավելու գործոն և այլն։
Բջջային հեռախոսը, որպես գլոբալ մեդիա, անսպառ նյութ է հետազոտողների համար։
Այս աշխատանքում ներկայացնում ենք բջջային հեռախոսի սոցիալական համատեքստը։
Ներկայացվում են արևմտյան սոցիոլոգների տեսություններից մի քանիսը և մեր կատարած ուսումնասիրության ամփոփ վերլուծությունը։
|
Հայաստանում կազմակերպությունների իմիջի ձեւավորման եւ կառավարման առանձնահատկությունները ներկայացնելու համար, պետք է կատարել պատմական ուսումնասիրություն։
Դեռ վաղնջական ժամանակներից Հայաստանը հայտնի է եղել մետաղագործությամբ, կավագործությամբ, գինեգործությամբ, մետաքսագործությամբ, գորգագործությամբ, որի շնորհիվ ուներ բարձր հեղինակություն ողջ աշխարհում։
Այս պատմական մշակութային հենքի վրա 1917թ.-ին ստեղծվեց Հայաստանի առաջին հանրապետությունը։
Չնայած այդ ժամանակաշրջանի ծանր իրողություններին, Հայաստանը կարողացավ կազմավորել բանակ, բացել բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, դիվանագիտական եւ առեւտրային կապեր ստեղծել այլ երկրների հետ։
Ա191ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռաջին հանրապետության հիման վրա 1920թ.-ին հռչակվեց Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։
Այս ժամանակաշրջանը Հայաստանի տնտեսության վրա շատ մեծ դրական ազդեցություն թողեց՝ Հայաստանը գյուղատնտեսական երկրից վերածելով զարգացած արդյունաբերական երկրի։
Այդ տարիներին կառուցվեցին տարբեր ոլորտների բազմաթիվ գործարաններ՝ տեքստիլի, էլեկտրոնային համակարգերի, գինու եւ կոնյակի, կաուչուկի արտադրամասեր։
Կառուցվեցին նաեւ մետաղաձուլական կոմբիանատներ, քիմիական գործարան, ատոմակայան, որի շնորհիվ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունն այնքան շատ էր, որ առաջացավ ավելցուկ եւ սկսվեց մատակարարվել հարեւան երկրներին։
Հայաստանը գիտական ներուժի կտրուկ աճ գրանցեց։
Ողջ աշխարհում Հայաստանի եւ Հայկական արտադրանքի իմիջը գտնվում էր ամենաբարձ մակարդակում։
Ցավով պետք է արձանագրել, որ Հայաստանի երրորդ հանրապետության ձեւավորումը սկսվեց շատ ծանր պայմաններում՝ Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը, Արցախյան շարժումը։
Պատերազմի եւ տնտեսակարգի հեղափոխական փոփոխության արդյունքում քայքայվեց ողջ տնտեսությունը, բոլոր ֆինանսական միջոցները ուղղվում էին միայն զենք հայթհայթելուն, փակվում էին գործարաններ, վաճառվում էր հնարավորամեն ինչ, որպեսզի գնվեր զենք։
Ընթանում էր պատերազմ, երկիրը գտնվում էր շրջափակման մեջ, այս ամենի հետեւանքով Հայաստանի Հանրապետության՝ տարիների քրտնաջան աշխատանքի արդյուքում ձեւավորված իմիջը կտրուկ անկում ապրեց։
Այս ծանր տարիներին սկսվեց մասնավորեցման գործընթացը՝ մարդիկ լինելով ֆինանսական տեսանկյունից ոչ գրագետ, էժան գներով վաճառեցին իրենց գույքը։
Իրավիճակը միայն փոխվեց պատերազմի ավարտից հետո, երբ սկսվեց դեպիՀայաստան օտարերկրյա ներդրումների հոսքը։
Օտարերկրյա ներդրումները բերեցին ոչ միայն ֆինանսկան միջոցներ, այլ նաեւ միջազգային մշակույթ, իմիջի ձեւավորման նոր տարրեր եւ առանձնահատկություններ։
Հայաստանի օրինակից կարող ենք հստակորեն ասել, որ պետության եւ կազմակերպության իմիջները միմյանց հետ փոխկապակցված են, պատմականորեն տեսնում ենք, որ պետության իմիջի վատթարացումը բերում է կազմակերպության վատթարացման եւ իմիջի բարձրացումը բերում է առեւտրաշրջանառության բարձրացման։
Հատկանշա192ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կան է, որ նույնկերպ կազմակերպությունները եւս ազդեցություն ենունենում ինչպես իրենց սեփական իմիջի, այնպես էլ պետության իմիջի վրա։
Պետք է նշել, որ պետության իմիջի վրա ազդում են ոչ միայն կազմակերպությունները, այլ նաեւ մշակույթը, պատմությունը, հասարակությունը, կրթության մակարդակը, գիտական ներուժը։
Սակայն 21-րդ դարում ահռելի մեծ ազեցություն ունի բիզնես միջավայրը, քանի որ բիզնես միջավայրի անկման պարագայում անկում է ապրելու երկրի տնտեսությունը, բնակչության կենսամակարդակը, որն էլ իր հերթին կբերի իմիջի կտրուկ անկման։
Հայաստանի պարագայում պատմական զարգացումների, սերնդեսերունդ փոխանցված տեխնոլոգիաների արդյունքում ստեղծվեցին կազմակերպություններ, որոնք միջազգային շուկա հանեցին իրենց արտադրանքը եւ ձեւավորեցին ոչ միայն իրենց կազմակերպության իմիջը, այլեւ ամրապնդեցին Հայաստանի Հանրապետության իմիջը։
Հայկական կազմակերպությունները իրենց գովազդային քաղաքականություններում հենց կենտրոնանում են դարեդար փոխանցված մշակույթի, տեխնոլոգիաների վրա, որը տասնամյակների արդյունքում ապացուցել է իր որակական հատկանիշները եւ միջազգային հանրության մոտ ունի բարձր դիրք։
Արտասահմանյան կազմակերպությունները մուտք գործելով Հայաստանի Հանրապետություն, իրենց առջեւ խնդիր դրեցին արագորեն վերականգնել տարիներ շարունակ անտերության մատնված արտադրատեսակները, վերապատրաստել մասնագետներին, ներդնել կառավարման միջազգային ստանդարտներ, ինտեգրել միջազգային փորձը Հայաստանի Հանրապետությունում։
Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են թե՛ տեղական եւ թե՛ արտասահմանյանբազմաթիվ կազմակերպություններ, որոնք իրենց յուրահատկություններով, յուրօրինակ արտադրանքով, կառավարման ոճով ստեղծում են ոչ միայն իրենց, այլեւ պետության իմիջը։
Այս ամենը ավելի հստակ ներկայացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել ոլորտային բաժանում եւ անրադառնալ յուրաքանչյուր ոլորտի կազմակերպությունների իմիջի ուսումնասիրման եւ ձեւավորման առանձնահատկություններին։
Սա անհրաժեշտ է, քանի որ յուրաքանչյուր ոլորտ ունի իր առանձնահատկությունները եւ անհրաժեշտ է կատարել 193ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ավելի խորը ուսումնասիրություն՝ պատկերը ավելի հստակ ներկայացնելու համար. 1. Կապի ոլորտ, 2. Գինու եւ կոնյակի արտադրության ոլորտ, 3. Շոկոլադի արտադրության ոլորտ(հրուշակեղեն), 4. Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտ 5. Ծառայությունների մատուցման ոլորտ(տուրիզմ, բանկային համակարգ)։
Դասակարգման մեջ կապի ոլորտը առաջինը նշելը պատահական չէ, քանի որ Հայաստանի Հանրապետություն մուտք գործած առաջին արտասահմանյան կազմակերպություններից եղել է՝ «ԱրմենՏել»-ը 1995թվականին[1]։
Հետագայում, 2004թվականին ՀՀ շուկա է մուտք գործել «ՎիվաՍել» ընկերությունը, որը գործում է մինչ օրս[2]։
Քանի որ տվյալ կազմակերպությունը զբաղեցնում է բջջային կապի մատուցման առաջին հորիզոնականը, կուսումնասիրենք հենց այս կազմակերպության իմիջը։
«ՎիվաՍել»-ը ՀՀ-ում ամենաբարձր իմիջ ունեցող կազմակերպություններից է, որն իր իմիջը կառուցել է տարիների ակտիվ աշխատանքի շնորհիվ։
Կապված այս ոլորտի առանձնահատկության հետ՝ իմիջի անկումը կարող է կտրուկ լինել, որն իր հերթին կբերի սպառողների մեծ թվով հոսունության, այդ իսկ պաճառով տվյալ ոլորտում կազմակերպությունները ձգտում են որակական առավելագույն բարձր մակարդակի վրա գտնվել։
Որակի բարձր մակարդակը սպառողի մոտ ձեւավորւմ է հուսալիություն։
«ՎիվաՍել»-ը, մուտք գործելով շուկա, շատ հետաքրքիր քաղաքականություն սկսեց իրականացնել.արագորեն սկսեց կառուցել կայաններ երկրի ողջ տարածքում՝ իր կապի հասանելիությունը հասցնելով առավելագույնի, այս պարագայում նա գրավեց հաճախորդների լայն շրջանակ եւ մարդիկ ակտիվորեն սկսեցին օգտվել այս կազմակեպությունից։
Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ սպառողը, լինելով երկրի տարբեր հատվածներում, տարբեր հանգամանքներից ելնելով միշտ կլինի հասանելի։
Սա կտրուկ բարձրացրեց այս կազմակերպության իմիջը։
Կազմակերպությունը, իմիջի բարձրացման տեսանկյունից, կատարում է ակտիվ գովազդ, իրականացնում տարբեր միջոցառումների կազմակերպում կամ հովանավորում, մշտական հաճախորդներին տալիս է զեղչերին մասնակցելու հնարավորություն, իր աշխատակիցներին ապահովում է սոցիալական փաթեթնե194ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րով, տարբեր ուսումնական հաստատություններում կատարում է իր ներդրումը, հնարավորություն է ընձեռնում երիտասարդ ուսանողներին անցնել պրակտիկա իր կազմակերպությունում։
Կազմակերպությունը նաեւ հրաշալի կերպով իրականացնում է կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն՝ շրջակա միջավայրի, սոցիալական ներգրավածության, մարդկային ռեսուրսների, բաժանորդների սպասարկման բնագավառներում։
Կազմակերպությունը իրականացնում է տարբեր բարեգործական միջոցառումներ, կարիքավորների համար կառուցում տներ, սահմանամերձ համայնքների համար կառուցում ջրատարեր։
Այսպիսով, այս համալիր գործունեության արդյունքում տվյալ ոլորտում գործունեություն իրականացնող կազմակերպությունները ստեղծում են իրենց յուրօրինակ իմիջը։
Նշելով տվյալ ոլորտի առավելությունները, պետք է նշել նաեւ ոլորտի թերությունները։
Ներկայումս ոլորտում գործում են 3 օպերատորներ, որոնց միջեւ էլ ընթանում է մրցակցությունը, սակայն մրցակցության այս պայմաներում միեւնույն է մատուցվող ծառայությունների գինը Հայաստանի քաղաքացիների համար բարձր է։
Անդրադառնալով ոլորտին, պետք է անրադառնալ նաեւ ոլորտի առանձնահատկություններին, որը կապված է կազմակերպություւների շուկա մուտք գործելու հետ։
Մուտք գործելը շատ բարդ գործընթաց է, թե՛ իրավական եւ թե՛ ֆինանսական տեսանկյունից։
Օրենսդրական կարգավորումների մեջ չխորանալու համար, կարող ենք դիտարկել ֆինանսական մեծ ծախսերը, որոնք կապված են լեռնային գոտիներում կայանների կառուցման, քաղաքային պայմաններում շենքերի տանիքներին կայանների կառուցման, օպտիկամանրաթելային ցանցի կառուցման հետ։
Անրադառնանք գինու եւ կոնյակի արտադրության ոլորտններին, որոնց իմիջը գտնվում է ամենաբարձր մակարդակում։
Հայաստանի Հանրապետությունը ողջ աշխարհում հայտնի է իր կոնյակի եւ գինու արտադրությամբ։
Դեռ վաղնջական ժամանակներից հայերը զբաղվում էին գինեգործությամբ եւ այս խոսքերի վառ ապացույցն են Արարատյան դաշտավայրում կատարված պեղումների արդյունքում գտնված մարդկային պատմական արժեք հանդիսացող գտածոները, որոնք հստակ փաստում են այդ մասին։
Ըստ Աստվածաշնչի հայտնի պատմության՝ Հայաստանը համարվում է գինեգործության եւ խաղողագործության հայրենիք։
Առաջին գինեգործը Նոյն էր, ով իր 195ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ տապանով կանգ առավ Արարատ լեռան ստորոտին եւ տնկեց իր առաջին խաղողի վազը[3]։
Կովկասում արարատյան դաշտավայրի խաղողը լավագույնն է։
Հայաստանի Հանրապետությունը հայտնի է իր «Արարատ» բրենդի կոնյակներով, որոնք ունեն բարձր իմիջ ողջ աշխարհում։
Պատահական չէ այն փաստը, որ յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկ, լինելով Հայատանի Հանրապետությունում, անպայման պետք է գնի եւ իր հետ տանի կոնյակ կամ գինի։
Հայկական կոնյակը եւ գինին արտերկրում ունեն չափազանց մեծ պահանջարկ։
Անգամ եթե հայերը գնում են արտերկիր եւ իրենց հարազատներին, ընկերներին չեն տանում հայկական կոնյակ, ապա դա մեծ «անախորժությունների» է հանգեցնում։
Հաջորդ ոլորտը ծառայությունների մատուցման ոլորտն է։
Այն շատ բազմաբնույթ է եւ բազմատարր, այդ իսկ պաճառով անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ոլորտի ազդեցությունը իմիջի ձեւավորման վրա։
Հիմնականում ծառայությունների մատուցումը, նպաստում է տուրիզմի զարգացմանը, որը հենց անմիջականորեն կապ ունի երկրի զարգացման եւ իմիջի բարձրացման հետ։
Հայաստանի Հանրապետությունը տարեց տարի էլ ավելի գրավիչ է դառնում տուրիստների համար, ըստ վիճակագրական տվյալների Հայաստանը աճ է գրանցել զբոսաշրջիկների մուտքով՝ 2019թվականինՀայաստանէժամանելշուրջ 1.9 մլնզբոսաշրջիկ, ինչը 14.7%-ովավելէ 2018թ.-ինժամանածներիթվից[4]։
Ըստ Համաշխարհային զբոսաշրջության կազմակերպության կողմից փետրվարի 4-ին հրապարակած բարոմետրի՝ Հայաստանը 2019թվականին զբոսաշրջության ոլորտում ամենաարագ զարգացող ուղղությունների շարքում զբաղեցրել է 12-րդ տեղն աշխարհում[5]։
Ըստ տարբեր միջազգային ամսագրերի Հայաստանը ներառվել է 10-ը տուրիստական երկրների ցանկում, որոնք պետք է այցելել։
Նման ցուցանիշների գրանցելուն նպաստել է, թե՛ ծառայությունների մատուցման ոլորտը, թե՛ Հայ ժողովրդի վերաբերմունքը եւ թե՛ պետության աջակցությունը տվյալ ոլորտին։
Հատկանշական է, որ ցանկացած զբոսաշրջիկի դրական կարծիքը տուրիստական ընկերության, մատուցված ծառայությունների, պետության մասին ստեղծում է կազմակերպության եւ պետության իմիջը։
Իհարկե բացասական կարծիքը նույն կերպ ազդում է իմիջի վրա, բացասական ուղղությամբ եւ գրանցված արդյունքները ապացույց են առ այն, որ դրականը գերակշռում է, սակայն դա չի նշանակում, որ ամեն ինչն իդեալական է։
196ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ընդհանուր առմամբ անրադառնալով ոլորտին, վերջինն ունի ռազմավարական նշանակություն պետության համար, քանի որ այս ոլորտը ուղիղ կապով ստեղծում է պետության իմիջը, բարձրացնում է միջազգային ճանաչվածությունը։
Ոլորտը թե՛ իրավական, թե՛ ֆինանսական առումով լիովին ազատականացված է։
Ցանկացած կազմակերպություն, որը ցանկանում է գործունեություն ծավալել այստեղ, հեշտությամբ կարող է մուտք գործել շուկա։
Զբոսաշրջությունը նպաստում է ոլորտի զարգացմանը, մասնավորապես զբոսաշրջիկների մուտքը նպաստում է հյուրանոցային ոլորտի զարգացմանը, զբոսաշրջային վայրերի զարգացմանը (Օրինակ՝Տաթեւ,Դիլիջան), առեւտրի զարգացմանը, հատկապես հուշանվերների վաճառքին, քանի որ տուրիստները հեռանալիս ցանկանում են իրենց հետ տանել որոշակի մասունք տվյալ երկրից։
Իմիջի տեսանկյունից ուշադրության է արժանի նաեւ շոկոլադի արտադրության ոլորտը։
Հայաստանը հայտնի է շոկոլադի իր արտադրությամբ, հիմնականում, երբ ասվում է շոկոլադ, բոլորը հիշում են իրենց մանկությունը։
Հայաստանում բազմաթիվ մարդկանց մոտ շոկոլադը ասոցացվում է «Գրանդ Քենդի» ընկերության անվան հետ։
«Գրանդ Քենդի» ընկերությունը հիմնադրվել է 2000թվականինին, Հրանտ Վարդանյանի կողմից[6]։
«Գրանդ Քենդի» ընկերությունը ամենահաջողվածներից է, թե՛ տվյալ ոլորտում եւ թե՛ Հայաստանի Հանրապետությունում։
Ընկերությունը իր ստեղծման պահից շատ հետաքրքիր մարքեթինգային քաղաքականություններ է իրականացրել, որով գրավել է բնակչության վստահությունը։
Հիմնական շեշտը դրվում է արտադրանքի որակի վրա, դա կապված է արդի սարքավորումների եւ հոսքագծերի առկայությամբ։
Ընկերությունը միշտ հանդես է գալիս համային յուրօրինակությամբ։
Ներկայումս ընկերությունը ունի 400 անուն արտադրատեսակ, որով ապահովում է լայն ընտրանի։
Դիտարկենք իրականացվող մարքեթինգային քայլերը՝ Ակտիվ գովազդը, որի վրա շատ մեծ շեշտ է դրվում սպառողին ներկայացնելու համար իրենց նոր արտադրատեսակները(բոլորս կարող ենք հիշել այն գովազդը երբ երեխան ասում էր՝ «Ես Գրանդ Քենդի շատ եմ սիրում»։
Այս գովազդը դրական մեծ արձագանք ստացավ բնակչության կողմից)։
197ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Սեփական առաքման ցանցը, որը նախ հնարավորություն ընձեռեց չօգտվել միջնորդներից(արտադրանքի առանձնահատկությունից ելնելով անհրաժեշտ են հատուկ, թե՛ սանիտարական եւ թե՛ ջերմաստիճանային պայմաններ)։
Առաքման մեջ չանրադառնալը հայտնի մոտոցիկլետներին ուղղակի անհնար է։
Մոտոցիկլետային վաճառքը ուղղակի մարքեթինգային «բում» առաջացրեց, երբ մոտոցիկլետը գալիս կանգնում էր բակում եւ միացնում հայտնի երաժշտությունը, բոլոր երեխաները իջնում էին բակ գնումներ կատարելու։
«Գրանդ Քենդի» ընկերությունը ունի նաեւ ֆիրմային խանութսրահներ։
Դրանցից առաջինը եղել է՝ «Պոնչիկանոց»-ը։
Ներկայումս «Պոնչիկանոց»-ը երեխաների ամենասիրելի վայրն է։
Մարքեթինգային քայլերից է նաեւ 2010 թվականին համաշխարհային ռեկորդի սահմանումը՝ «Ամենամեծ շոկոլադե սալիկ» անվանակարգում, որը գրանցվեց Գինեսի գրքում։
Սա ճանաչում բերեց ոչ միայն ընկերության, այլեւ Հայաստանի Հանրապետությանը՝ դառնալով Հայաստանի առաջին արդյունաբերական ռեկորդը։
Բարեգործական միջոցառումների անցկացումը։
Սեփական աշխատակիցների մասին հոգ տանելը, անգամ ընկերությունը կառուցել է մատչելի պայմաններով էլիտար շենք իր աշխատակիցների համար։
Պետք է նշել, որ «Գրանդ Քենդի» ընկերության արտադրանքը մեծ պահանջարկ ունի նաեւ արտերկրում։
Այսպիսով կարող ենք ասել, որ տվյալ ոլորտում գործող ընկերությունը իր գործունեության արդյունքում կարողացել է հասնել իմիջի ձեւավոման բարձր մակարդակի։
Հաջորդ ոլորտը, որը իմիջի ձեւավորման տեսանկյունից շատ հզոր գործիք է՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտն է։
Հայ ազգը մեծ ներդրում ունի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման մեջ, որով հպարտանում է ողջ հայությունը։
Հայազգի գիտնակաների կողմից է ստեղծվել ավտոմատ փոխանցման տուփը, գունավոր հեռուստացույցը, բանկոմատը եւ այլ գյուտեր, որոնք փոխեցին ողջ մարդկության կյանքը եւ մեծ ճանաչվածություն բերեցին Հայ ազգին։
Հայ ազգը իր ինժեներական մտածելակերպով գրավիչ դարձավ արտերկրի կազ198ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մակերպությունների համար, որոշները բացեցին իրենց մասնաճյուղերը, իսկ ոմանք կատարեցին գրավիչ առաջարկներ եւ իրենց մոտ ներգրավեցին բազմաթիվ մասնագետների, ինչը հանգեցրեց մասնագետների արտահոսքի Հայաստանի Հանրապետությունից։
Չնայած այն հանգամանքին, որ պատերազմական գործողությունները եւ շրջափակումը որոշ առումով ետ են մղել տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, սակայն, հայ ինժեներները կարողացան շատ արագ վերապատրաստվել եւ իրենց խոսքը ասել տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում։
Հայաստանի Հանրապետությունը իր տեխնոլոգիական ներուժով կարող է արձագանքել շուկայի փոփոխություններին եւ իր ներդրումն ունենալ այնտեղ։
Հայաստանը միջազգային հանրությանը ներկայացավ նաեւ «ԹՈՒՄՈ» կենտրոնով, որտեղ կրթվում եւ մասնագիտական գիտելիքներ են ստանում պատանիներն ու երիտասարդները։
Կենտրոնը ստացել է միջազգային ճանաչում եւ համաձայնագրեր են կնքվել այլ երկրների ղեկավարությունների կողմից, իրենց երկրում նույնպես այդպիսի կենտրոներ վերաբացելու ուղղությամբ։
Խոշոր ընկերություններից կարող ենք նշել Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում առաջատար «Սինոփսիս Արմենիա» ընկերությունը։
Ծառայությունների ոլորտին անրադառնալով, պետք է նաեւ անրադառնալ բանկային համակարգին, որը Հայաստանի տնտեսության ամենակայացած համակարգերից մեկն է։
Հայաստանը ունի կայուն եւ ուժեղ ֆինանսական համակարգ, որտեղ գերիշխում են բանկերը։
Հայաստանի բանկային համակարգը ունի ցածր համակենտրոնացում, իսկ մրցունակությունը բավականին բարձր է՝ կապված տոկոսային մարժայի նվազման հետ։
Բանկային համակարգը խիստ վերահսկողության տակ է գտնվում Կենտրոնական Բանկի կողմից, որը համակարգում է ողջ ոլորտը։
Այս ամենի վառ ապացույց հանդիսացավ ֆինանսական ճգնաժամի նկատմամբ Հայաստանի բանկային համակարգի կայունությունը, որի ժամանակ ոչ մի բանկ չսնանկացավ։
ՀՀ բանկային համակարգը մեծ վստահություն է վայելում միջազգային գործընկերների կողմից։
Նման կայունությամբ կարող են հպարտանալ ոչ բոլոր երկրները։
Ներկայումս ՀՀ-ում գործում են 17 բանկեր, իրենց 537մասնաճյուղերով։
Բանկային համակարգում աշխատողների թվաքանակը կազ199ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մում է շուրջ 12 000մարդ[7]։
Ոլորտն ունի սպասարկման բարձր որակ, իրականացվում են տարբեր տեսակի գործարքներ։
Այսպիսի համակարգի առկայությունը հնարավորություն է ընձեռում տարբեր կազմակերպություններին հանգիստ կերպով իրականացնել իրենց գործունեությունը։
Բանկային ոլորտի մասին ավելի լավ պատկերացում կազմելու համար, իրականացվել է «ԱԿԲԱ-ԿՐԵԴԻՏ ԱԳՐԻԿՈԼ ԲԱՆԿ» ՓԲԸ-ի իմիջի վերաբերյալ հարցում բանկի հաճախորդների շրջանակում։
Հարցմանը մասնակցել է 80 հաճախորդ։
Ստորեւ ներկայացնում ենք հարցման արդյունքները՝ «Ի՞նչ հաճախականությամբ եք օգտվում բանկային ծառայություններից» հարցին՝ հարցվածների 78%-ը պատասխանել են հաճախ, 22%ը՝ ոչ հաճախ։
«Գո՞հ եք սպասարկման որակից» հարցին՝ հարցվածների 88%-ը դրական է պատասխանել, որից 55%-ը՝ սպասարկման արագությունից, 25%-ը՝ բարեհամբույր վերաբերմունքից եւ 20%-ը՝ աշխատակիցների մասնագիտացվածությունից։
«Արդյո՞ք ԱԿԲԱ բանկի ինտերիերը ավելի գրավիչ է դարձնում բանկը» հարցին՝ հարցվածների գերակշիռ մեծամասնությունը՝ 95%ը,տվել է դրական պատասխան։
«Ինչպե՞ս կգնահատեք ԱԿԲԱ բանկի գովազդային քաղաքականությունը 5 բալային սանդղակով» հարցին՝ հարցվածների 75%-ը պատասխանել է «5», 14%-ը՝ «4» եւ 11%-ը՝ «3»։
Եվ այն հարցերին՝ «Համարու՞մ եք բանկը հուսալի», «Կօգտվե՞ք եւս մեկ անգամ բանկի ծառայություններից», «Խորհուրդ կտա՞ք ձեր հարազատներին օգտվել բանկի ծառայություններից», գրանցվել է միանշանակ դրականպատասխան։
Այսինքն, հարցման արդյունքներից ելնելով, կարելի է հստակորեն ասել, որ հաճախորդները բարձր են գնահատում սպասարկման որակը, ինտերիերը, ինչպես նաեւ համարում են բանկը հուսալի։
Այսպիսով ուսումնասիրելով այս ամենը մենք կարողացանք պրակտիկորեն ուսումնասիրել առանձին առանձին ոլորտների ազդեցությունը եւ իմիջի ձեւավորման առանձնահատկությունները Հայաստանի Հանրապետությունում։
Բերվեցին գործող կազմակերպությունների օրինակներ, որոնց շնորհիվ այսօր Հայաստանը իր ուրույն տեղն է զբաղեցնում համաշխարհային պատմության եւ ներկայիս իրողության մեջ։
200ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կատարվեց կազմակերպության եւ պետության իմիջի փոխհամագործակցության ուսումնասիրում, որի շնորհիվ կարող ենք հստակ ասել, որ կազմակերպությունը իր իմիջը ստեղծելիս, ստեղծում է նաեւ պետության իմիջը։
Պետության ցանկացած ոլորտի իմիջի անկումը հանգեցնում է պետության իմիջի անկմանը։
Այսինքն՝ իմիջի սետղծումը, թե՛ պետության, թե՛ կազմակերպության համար համալիր գործողությունների արդյունք է։
| Հոդվածում ներկայացված են Հայաստանի Հանրապետությունում գործող կազմակերպությունների իմիջի ձեւավորման եւ կառավարման առանձնահատկությունները։
Շուկայական հարաբերությունների ներկայիս փուլում իմիջի ձեւավորման եւ կառավարման դերը ստացել է ռազմավարական նշանակություն եւ յուրաքանչյուր երկիր փորձ է կատարում իր երկրի ներսում գործունեություն իրականացնող կազմակերպությունների շնորհիվ ներկայանալ միազգային հարթակում բարի համբավով։
Այս ամենից ելնելով, հոդվածում ուսումնասիրվել է Հայաստանի տնտեսության տարբեր ոլորտների եւ նրանցում գործունեություն իրականացնող կազմակերպությունների իմիջի ձեւավորման ու կառավարման գործընթացը։
|
ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԼՐԱԳՐՈՆԵՐԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ (Լոռու մարզի օրինակով) Լրատվամիջոցների համար: Լրագրողներ, որոնք զեկուցում են միայն հանրապետական լրատվամիջոցներին: Միայն Լոռու մարզից հանրապետական լրատվամիջոցների թղթակիցների թիվը մեծ չէ: Նրանք համագործակցում են հանրապետության տեղեկատվական գործակալությունների հետ կամ համապատասխանում են հանրապետության մի քանի լրատվամիջոցների: Դրանք պատրաստում են հիմնականում միջոցառումներ, հազվադեպ ՝ հրապարակախոսական կամ վերլուծական նյութեր, որոնք հիմնականում վերաբերում են որոշ մշակութային իրադարձություններին: Լրագրողներ, որոնք միաժամանակ համագործակցում են ինչպես տեղական, այնպես էլ հանրապետական լրատվամիջոցների հետ: Տեղական լրատվամիջոցներում աշխատելուց բացի, նրանք հիմնականում հանդես են գալիս որպես իրենց սեփական թղթակիցները որոշ հանրապետական լրատվամիջոցների համար: Մարզային լրագրողների դերը շատ կարևոր է հանրապետական նորություններում տարածաշրջանային լրատվամիջոցներ տրամադրելու գործում: «Սեփական թղթակիցների ինստիտուտը շատ կարևոր և անհրաժեշտ է, ինչը թույլ է տալիս տեղեկատվության լայն աշխարհագրություն տրամադրել հրապարակումներում: Որպես կանոն, լրագրողները պետք է լինեն ավելի փորձառու, լավ զարգացած, տիրապետեն տարբեր թեմաների, քանի որ նրանք սկզբունքորեն պետք է կարողանան լուսաբանել ցանկացած թեմա, որը կհետաքրքրի հեռուստաընկերությանը ՝ երաժշտությունից մինչև քաղաքականություն: Տեղեկատվության ոլորտում, բացի իր սեփական թղթակիցներից, բարձր է գնահատվում նաև հատուկ թղթակիցների աշխատանքը: Հատուկ թղթակիցները կարող են աշխատել ինչպես արտերկրում, այնպես էլ երկրում: 1 Երիցյան Ս., Հեռուստատեսության մասնագիտություններ: Կրթությունից վարպետություն, Երեւան, 2007, էջ. 97 տարբեր շրջաններում: Որոշ լրատվամիջոցներ հոդվածներ լուսաբանելու համար հատուկ թղթակիցներ են ուղարկում այս կամ այն վայր: Ի տարբերություն իրենց սեփական թղթակիցների, Լորումարում հատուկ թղթակիցներ չկան: Սեփական թղթակիցների համեմատ, հատուկ թղթակիցներն ունեն որոշակի առանձնահատկություններ: Նրանց սեփական թղթակիցները լրագրողներ են, ովքեր ծանոթ են շրջակա միջավայրին, տեղի ունեցող իրադարձություններին, խնդիրներին, որոնք հարազատ են իրենց և անընդհատ առնչվում են նրանց հետ, մինչդեռ հատուկ թղթակիցները «թարմ աչքերով» են: Նրանք կարող են անմիջապես նկատել նոր թեմաներ, խնդիրներ, լուսաբանման արժանի դեմքեր կամ իրադարձություններ, որոնք գուցե նորմալ են թվացել իրենց թղթակցին: Բացի այդ, շատ հավանական է, որ փոքր տարածաշրջանում աշխատող լրագրողը ինչ-ինչ պատճառներով կաշկանդված լինի ՝ չցանկանալով թեմա լուսաբանել կամ խնդիր առաջացնել (փոքր տարածաշրջանում բոլորը գիտեն բոլորի ինչ-որ տեսակի շահագրգիռ, ընկերասեր կամ այլ կերպ կախված միմյանց վրա) Խոչընդոտների հանդիպելուց խուսափելը: Իմ հատուկ թղթակիցը ամենից «ազատվածն» է: Նա կարող է հեշտությամբ գալ ու լուսաբանել ցանկացած թեմա ՝ չվախենալով հնարավոր «վտանգներից»: Իհարկե, անհրաժեշտ չէ, որ հատուկ թղթակիցը այլ տեղից գա այլ տարածաշրջան `նյութ պատրաստելու համար: Հնարավոր է, որ հատուկ թղթակիցը բնակվի տվյալ բնակավայրում: Այս դեպքում նա իր թղթակիցից տարբերվում է թեմաների ընտրությամբ, նյութերի բովանդակությամբ: Նա ավելի հաճախ ներկայացնում է վերլուծություններ, հետաքննություններ, գնում լուրջ խնդիրների և թեմաների հետքերով: 3. Լրագրողներ, ովքեր աշխատում են միայն տեղական լրատվամիջոցների համար: Նրանք աշխատում են ինչպես մարզկենտրոնի, այնպես էլ մարզական տարբեր համայնքների լրատվամիջոցներում: Նրանցից ոմանք, բացի իրենց լրատվամիջոցներից, զեկուցում են Վանաձորի լրատվամիջոցներին, ոմանք աշխատում են միայն իրենց լրատվամիջոցի համար: Մարզի լրագրողները, որոնք նաև հանրապետական լրատվամիջոցների սեփական թղթակիցներն են, բովանդակության ավելի լայն շրջանակ ունեն: Նրանց աշխատանքն ավելի շատ համահունչ է տեսաբանների մշակած լրագրողական օրենքներին, դրանք ավելի խորքային ու ընդգրկուն են, գերակշռում են թեմատիկ, խնդրահարույց նյութերը: Այս առումով դրանք զիջում են լրագրողների երկրորդ խմբի աշխատանքներին: Կարելի է նկատել, որ տարածաշրջանի լրատվամիջոցների կողմից տրամադրվող տեղեկատվությունը բազմազան և բազմազան չէ: Դա հաճախ բացատրվում է նրանով, որ համեմատաբար փոքր տարածաշրջանում տեղի ունեցող իրադարձությունները շատ չեն, դրանք միաժամանակ հայտնվում են գրեթե բոլոր տեղական լրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում: Այս պայմաններում տարածաշրջանի պարբերական մամուլի աշխատանքը դառնում է ավելի բարդ `արդյունավետության տեսանկյունից, քանի որ դրանց հրապարակման հաճախականությունը թույլ չի տալիս նրանց առաջինը ներկայացնել այս կամ այն իրադարձությունը: Այստեղ թերթերի հաղթաթուղթը դառնում է միայն հանդիսատեսին արդեն հայտնի իրադարձությունների վերլուծություն ՝ նոր եզրակացություններ անելով, պատճառահետեւանքային կապեր գտնելով և այլն: Այնուամենայնիվ, մարզի թերթերը չեն առանձնանում: Թերթերի էջերում ավելի քիչ խորացված վերլուծություններում, համեմատած մյուս լրատվամիջոցների հետ, գերակշռում են խնդրահարույց կամ թեմատիկ նյութերը: Այնուամենայնիվ, դրանք հիմնականում հուսադրող ու վստահելի չեն: «Ուսումնասիրելով այսօր Վանաձորում տպագրված մամուլի տաս անունները, դժվար չէ տեսնել, որ լրատվական բնույթի թերթերում գերակշռում է չոր տեղեկատվությունը, թեմաները ձուլվում են»: Հեռուստաընկերությունների կողմից տրամադրված տեղեկատվության մեծ մասը պարունակում է տեղական իրադարձությունների նորություններ կամ թեմատիկ նյութեր և վերլուծություններ: Նույն իրադարձությունների ընդհանուր միատարրության և լուսաբանման ֆոնին հեռուստաընկերությունների կողմից տրամադրված նյութերը կարող են փոքր-ինչ տարբերվել `տարբեր խնդիրների և թեմաների իրենց ընտրությամբ, դրանց ներկայացման և վերլուծության եղանակով: Այստեղ, սակայն, լրագրողական աշխատանքը հուզականորեն հետ է մնում: Տեղեկատվության միատեսակության և նյութի բացակայության պատճառները լրագրողների համար ավելի արդարացում են դառնում: Թեմատիկ նյութի վերլուծության կամ պատրաստման համար անհրաժեշտ հումքը դառնում է բազմիցս ծեծված և քննարկված թեմաներ և խնդիրներ (դրանք նկատելու համար անհրաժեշտ չէ լրագրողի աչք ու հոտ ունենալ, օրինակ `շրջակա միջավայրի աղտոտվածություն, խարխուլ ճանապարհներ և այլն): Ավելին, այս թեմաների վերլուծությունները նույնպես թերի են, թերի և համապարփակ: Լրագրողը գոհ է միայն որոշակի նյութի պատրաստումից, ներկայացնում է մի քանի կարծիք և սահմանափակվում է դրանով: Դեռ անհայտ է, թե ինչ է տեղի ունենում խնդրի հետ նյութի հրապարակումից հետո: Լրագրողի այսպես կոչված սուր աչքը կա՛մ բացակայում է, կա՛մ հազվադեպ է հանդիպում: Լրագրողը պետք է անընդհատ զգոն լինի, բացի ակնհայտից ու սովորականից, նա պետք է կարողանա տեսնել ամենախորը ՝ տողատակը: Նյութի պակաս զգացող լրագրողը երբեք չի կարող արդարացվել: նյութական և տպավորիչ թեման կարելի է գտնել ամենուր: 2 Շաբաթը երկու անգամ լույս է տեսնում միայն «Լոռու մարզ» թերթը: 3 Հարցազրույց լրագրող Հովհաննես Սարդարյանի հետ: Ներկայումս մարզերում գործող մարզային լրագրողներից շատերի ամենամեծ թերությունը (և ոչ միայն) գրագիտության, ինտելեկտի և լայն հորիզոնի բացակայությունն է, ինչը մասնագիտական ոլորտի հիմնական թերությունն է: Տեղական լրատվամիջոցներում աշխատող լրագրողների մեծ մասը չի ստացել համապատասխան մասնագիտական կրթություն: Որոշ կրթված լրագրողներ տպավորություն ունեն, որ մոռացել են անընդհատ կարդալու, զարգանալու, կատարելագործվելու, ժամանակի հետ քայլելու մասին: Խնդիրն այն է, որ ցածր աշխատավարձով աշխատատեղեր, նեղ աշխատանքի հնարավորություններ և ոլորտում լճացում ունեցող մասնագետները հեռանում են տարածաշրջանից: Հաշվի առնելով այս ամենը, կարելի է վստահորեն ասել, որ տեղական լրատվամիջոցները կտրամադրեին ավելի արժեքավոր տեղեկություններ, վերլուծություններ և հետաքննող նյութերի այլ տեսակներ: Քիչ ուշադրություն է դարձվում տարածաշրջանում տեղի ունեցող որոշ իրադարձություններին, որոնք արժանի են լրատվամիջոցների ուշադրությանը: Օրինակ, տեղական նորություններում քիչ նյութ կա տարածաշրջանի գիտնականների գիտական նվաճումների մասին (բացառությամբ «Լոռու մարզ» և «Վանաձորի պետական համալսարան» (նախկին «Ապագա մանկավարժ») թերթերի): Լայնածավալ միջոցառումները տեղայնացված չեն: Դրանք կարող են լինել աշխարհի կամ հանրապետության ամենակարևոր իրադարձությունները. Օրենքների ընդունում կամ փոփոխություն, միջազգային պայմանագրերի ստորագրում, հիվանդությունների տարածում, համաճարակներ: Մասնագետների կարծիքներն ու այս ամենի վերաբերյալ սեփական վերլուծությունը համատեղելով `հնարավոր է կանխատեսումներ, եզրակացություններ անել, որոնք ավելի հետաքրքիր և արժեքավոր կլինեն, քան առօրյա կյանքի մի քանի ծեծված խնդիրներ անընդհատ բարձրաձայնելը: Դիտարկենք, օրինակ, ընթացիկ և շատ քննարկվող միջազգային հարցերից մեկը `Ռուսաստան-Թուրքիա տարաձայնությունները: Հակամարտությունն օրեցօր հասունանում է, ամեն օր նոր իրադարձություններ են գրանցվում, խնդրին զուգընթաց, Ռուսաստանի բոլոր լրատվամիջոցներում պարբերաբար նշվում են Հայաստանի և հայկական բանակի անունները: Մարզի տեղական լրատվամիջոցներին դա ամենեւին չի հետաքրքրում: Ի՞նչ վտանգ կարող է սպառնալ տարածաշրջանին, եթե ռազմական գործողություններ սկսվեն, որքանո՞վ է հավանական ռազմական գործողությունների սկիզբը, ի՞նչ կարող է անել (կամ չի կարող) Հայաստանը, ինչպե՞ս կազդի այս ամենը երկրի տնտեսության, անվտանգության վրա, մի քանի ամիս: Ռուսաստանն ինչպե՞ս կօգտագործի նախկինում Հայաստանի հետ ստորագրված հակաօդային պաշտպանության ընդհանուր համակարգի ստեղծման մասին համաձայնագիրը, մենք նորից խաղալիք կդառնանք մեծ տերությունների ձեռքում և այլն: Հազարավոր հարցեր են առաջանում, որոնց պատասխանները ցանկալի կլինի գտնել տեղական լրատվամիջոցներում: Հարցազրույց վերցնելով Լոռու մարզում գործող ավելի քան 10 լրագրողների ՝ մենք փորձեցինք առանձնացնել տեղական լրատվամիջոցների առանձնահատկությունները, տարածաշրջանային լրագրությունը, զարգացման միտումները, լրագրողական աշխատանքի թերությունների պատճառները և այլն: Լրագրողների կարծիքները տեղ-տեղ համընկնում էին, կային հակառակ կարծիքներ, տարբեր տեսակետներ: Լրագրողներից ոմանք տեղական լրատվամիջոցների առաջին առանձնահատկությունը համարում էին շատ ավելի փոքր և սահմանափակ լսարանը հանրապետական լրատվամիջոցների համեմատ: Այս հանգամանքն ունի «դրական» և «բացասական» կողմեր: Սա թույլ է տալիս ավելի հեշտությամբ ճանաչել հանդիսատեսին, պարզել նրա հետաքրքրություններն ու պահանջները: Փոքր տարածաշրջանում ապրող մարդիկ հիմնականում բախվում են նույն խնդիրներին, նրանք ընդհանուր հետաքրքրություն են ներկայացնում հանդիսատեսի համար: Հանրապետական լրատվամիջոցների աշխատանքն այս առումով մի փոքր ավելի բարդ է, քանի որ դրանք առնչվում են տարբեր մարզերում ապրող մարդկանց ՝ հիմնականում տարբեր խնդիրներ, պահանջներ, սովորություններ և հետաքրքրություններ: Հանրապետական լրատվամիջոցները լուրջ խնդիր ունեն հնարավորինս բավարարել երկրի տարբեր մասերում բնակվող բոլոր մարդկանց պահանջները: Մյուս կողմից, փոքր տարածաշրջանում քիչ թեմաներ կան, չնայած Սերգո Երիցյանը արդարացիորեն նշում է, որ որտեղ կա մարդկային կյանք, չի կարող լինել հանրային տեղեկատվություն 4: Իրականում թեմաները կան ամենուր և անընդհատ: Այստեղ լրագրողի աշխատանքն առավել ընդգծվում է այն փաստով, որ նրա աչքը պետք է կարողանա գտնել, նկատել և բարձրացնել այս կամ այն թեման փոքր տարածաշրջանում, ինչը հրատապ է և նշանակալի: Այս մասին նշեց լրագրող Նելլի Դավթյանը, ով երկար տարիներ աշխատել է տարբեր տեղական և ազգային լրատվամիջոցներում: «Իմ կարծիքով ՝ չկա նորություն, որը հետաքրքիր չլինի, հնարավոր է ՝ գտնել բառեր ՝ այդ լուրերը ներկայացնելու, հետաքրքրություն առաջացնելու համար: Իմ ուսուցիչը ՝ քեռի Համլետ Դավթյանը, ինձ ասաց, որ զեկույցը պետք է այնքան հետաքրքիր լինի, որ խոհանոցում աման լվացող տնային տնտեսուհին, լսելով զեկույցի առաջին բառերը, խոհանոցից գա հյուրասենյակ և մոռանա դիտել դիտելու սենյակը: տեսանյութ ՝ առանց բազմոցին նստելու: Առաջին բառից մինչև վերջին, 4 Տե՛ս Երիցյան Ս., Հեռուստատեսության մասնագիտություններ: Կրթությունից վարպետություն, Երեւան, 2007, էջ. 96 Կլանող և հետաքրքիր լինելու համար ընթերցողը պետք է իմանա բոլոր այն բաների մասին, որոնք մոռացել է նյութը կարդալիս: Լրագրողը պետք է նյութ գրի, երբ իրոք ասելիք ունի »5: Տեղական լրատվամիջոցները լրագրողի սովորելու հրաշալի դպրոցներ են: Դա ապացուցում են գրեթե բոլոր լրագրողները, ովքեր աշխատելու են իրենց մեջ: Նրանք իրենց ճանապարհը սկսեցին տեղական լրատվամիջոցներից, ապա աշխատեցին հանրապետական տարբեր լրատվամիջոցներում (Հ 1 հեռուստաընկերություն, «Ազատություն» ՌԿ, «Շանթ» հեռուստաընկերություն, «Կենտրոն» հեռուստաընկերություն, «Առավոտ», «Ասպարեզ» թերթեր և այլն): Տեղական լրատվամիջոցների փորձը շատ արժեքավոր է, հատկապես, եթե լրագրողը կատարում է իր առաջին քայլերը: Սա լավ հարթակ է տեսական գիտելիքները գործնականում կիրառելու համար: Նա պետք է գտնի հետաքրքիր թեմաներ, պայծառ հերոսներ, շփվի մարդկանց հետ, տեղեկություններ հավաքի, մտածի հետաքրքիր մեթոդների ու այդ տեղեկատվությունը հետաքրքիր կերպով տրամադրելու ուղիների մասին: Առաջին քայլերը հնարավոր են ոչ միայն բովանդակության, այլև տեխնիկական տեսանկյունից: Ինչպե՞ս աշխատել տեսախցիկի հետ, ինչպե՞ս բռնել խոսափողը, ընտրել ճիշտ կադրերը, խմբագրել դրանք, մշակել ձայնագրությունը, ընտրել ճիշտ և ընկալելի արտահայտչամիջոցներ, հեգել, մշակել տեքստը և այլն: Լրագրողը սովորում է աշխատել թիմում: Մարզի լրատվամիջոցներում աշխատող լրագրողը սկսում է տիրապետել մի քանի նոր մասնագիտությունների: Այս դպրոցն ավարտելուց հետո տարածաշրջանային լրագրողների համար բավականին հեշտ է դառնում ինտեգրվել ավելի մեծ լսարան ունեցող լրատվամիջոցների աշխատանքին: Նարե Ստեփանյանը, որն այժմ աշխատում է «Ազատություն» ռադիոկայանում, մեկն է այն բազմաթիվ լրագրողներից, ովքեր իրենց կարիերան սկսել են տեղական լրատվամիջոցներում: «Քանի որ ես սկսեցի իմ առաջին հեռուստաքայլերը Վանաձորի« ՄԻԳ »հեռուստաընկերությունում, հստակ կարող եմ ասել, որ դա իսկապես մեծ դպրոց էր ինձ համար, որտեղ ես սովորեցի ամենապարզ բաները: Շուրջ 6 ամիս աշխատելով տեղական հեռուստաընկերությունում ՝ մեծ փորձ ու վստահություն ձեռք բերեցի հանրապետական լրատվամիջոցներում աշխատելու համար: »6 Համեմատելով տեղական և հանրապետական massԼՄ-ներում իրականացվող գործունեությունը, հանդիպած խոչընդոտները, Նարե Ստեփանյանը նշեց. Պատճառը հավանաբար այն էր, որ ես հիմնականում լուսաբանում էի իրադարձությունների թեմաները: Չեմ կարող ասել նույնը «Ազատություն» ռադիոկայանում աշխատելու մասին, ինչպես 5 հարցազրույց լրագրող Նելլի Դավթյանի հետ: 6 Հարցազրույց լրագրող Նարե Ստեփանյանի հետ: որ տարածաշրջանային իրադարձությունների թեմաները, որոնք կհետաքրքրեն իմ լրատվամիջոցներին, այդքան էլ շատ չեն, ես հիմնականում պատրաստում եմ հեղինակային նյութեր, երբեմն քննչական: Վերջին դեպքում երբեմն լինում են խոչընդոտներ: Որպես օրինակ կարող եմ նշել Վանաձորի Քիմպրոմի դեպքը: Գործարանի աշխատակիցները ամիսներ շարունակ չեն ստացել իրենց աշխատավարձերը, նրանք բազմիցս բողոքել են, մինչ գործարանի ղեկավարությունը հրաժարվել է հանդիպել լրատվամիջոցների հետ կամ մեկնաբանություն տալ: Բազմիցս փորձել եմ ղեկավարությունից մեկնաբանություն ստանալ, բայց միայն մեկ անգամ: Իմ ասածը վկայում է այն մասին, որ երբեմն պատկան մարմինները չեն ցանկանում հարցազրույցներ տալ, քանի որ ես նկատի ունեմ ցավոտ խնդիրներ, որոնք նրանք չէին ցանկանա բարձրաձայնել: »7 Չի կարելի ասել, որ հանրապետական լրատվամիջոցների կողմից տրամադրված տեղեկատվությունը փայլում է բարձրացված թեմաների ու հարցերի բազմազանությամբ, անաչառությամբ: Նման կարծիք հայտնեց լրագրող, հեռուստամեկնաբան Լուսինե Սարգսյանը: «Մարզային և հանրապետական լրագրողների գործունեության մեջ միանշանակ շատ տարբերություններ կան` «բարդություններ, նրբություններ»: Իմ կարծիքով, տարածաշրջանում աշխատող լրագրողն ավելի ազատ է թեման ընտրելու, դրանք լուսաբանելու հարցում: Հանրապետական լրատվամիջոցներում աշխատող լրագրողներն, ըստ իս, ավելի շատ կենտրոնացած են միջոցառման նյութերի վրա: Սա, իհարկե, վատ է այն առումով, որ լրագրողը մեխանիկորեն կենտրոնանում է միայն առաջիկա իրադարձությունների վրա, մոռանում է «աշխատել իր սեփական ուղեղը»: Հանրապետական լրատվամիջոցներին չեն հետաքրքրում մարզերում առկա խնդիրները: Միայն Վանաձորում կան լուրջ խնդիրներ, որոնք դուրս են հանրապետական լրատվամիջոցների հետաքրքրության շրջանակներից »8: Շատ լրագրողներ նշեցին, որ մարզերում տեղեկատվություն տրամադրելու հարցում սահմանափակում կա: Դա կարող է լինել տարբեր պատճառներ. Անտարբերություն, վախ, տգիտություն և այլն: «Աշխատելով մայրաքաղաքում 1996-1998թթ. Եվ 2003-2005թթ.-ին` ես եղել եմ հայկական լրագրության «հիմքում»: Դրանք այն ժամանակներն էին, երբ բնակիչները դեռ կաշկանդված էին, չէին պատասխանում լրագրողների հարցերին, պահանջկոտ չէին իրենց իրավունքների պաշտպանության առումով: Այս առումով հանրապետական լրատվամիջոցների աշխատանքը նախկինում էլ ավելի բարդ էր: Աստիճանաբար պատկերը փափկեց: Մինչ այժմ, սակայն, շատ մարզերում (եթե ոչ բոլորում) մթնոլորտը նույնն է վախի և կաշկանդվածության պատճառով: Ոմանք վախենում են անտեղյակության պատճառով, նրանք չեն կառավարելու 7 Նույն տեղում: 8 Հարցազրույց լրագրող Լուսինե Սարգսյանի հետ: Վերջին տարիներին ձեւավորվել է վախի մի նոր տեսակ ՝ նահանգում աշխատող ազգականին, հարազատին կամ հարազատին չվնասել: »9 Փոքր շրջաններում «բարեկամական» շրջանակներից բխող խնդիրներն ավելի ցայտուն են: Որքան փոքր է տարածքը, այնքան մեծ է հավանականությունը, որ բոլորը ճանաչում են բոլորին: Լրագրողներ կան, որոնք պնդում են, որ համառորեն փորձում են անտեսել բոլոր հնարավոր ծանոթություններն ու ընկերական հարաբերությունները և հնարավորինս օբյեկտիվություն ապահովել, սակայն այդ գործոնը մեծ խոչընդոտ է, թեկուզ միայն տեղեկատվություն հավաքելու ճանապարհին: Մարդկանց մի ստվար զանգված պարզապես վախենում է խոսել խնդրի մասին, նրանք կարող են լրագրողի հետ խոսել որոշ հյութեղ մանրամասներով և թեմայի վերաբերյալ ապացույցներով, բայց միայն այն դեպքում, երբ ձայնագրիչն անջատված է: Երբ բանը գալիս է բղավել, մարդիկ պարզապես վախենում են: Իհարկե, չի կարելի ժխտել, որ կան մարդիկ, ովքեր խոսելու համար օգտակար են ((գուցե նրանք միշտ չէ, որ ասում են այն, ինչ անհրաժեշտ է, և պետք է օգտագործել թեման լուսաբանելու համար, բայց պետք է հիշել, որ ոչ մի տեղեկատվություն երբևէ ավելորդ չէ): անսպառ աղբյուր: Բնական է, որ որքան մեծ լինի բնակչությունը, այնքան մեծ է հավանականությունը, որ ավելի շատ «խոսող» մարդիկ կլինեն: Այլ տեսանկյունից, սա կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ ոչ միայն տեղեկատվություն հավաքելու ճանապարհին, կախված դրա մատակարարներից, այլ նաև լրագրողը կսահմանափակվի ինչ-որ մեկին վնասելու մտքից, փորձել խուսափել իրականությանը բաց աչքերով նայելուց և հարցնելուց: անհրաժեշտ հարցերը կամ հավաքված տեղեկատվության հրապարակումը: Որոշ լրագրողներ հակառակ կարծիքն են առաջ քաշում, որ երբ բոլորը ծանոթ են, տեղեկատվություն ստանալն ավելի հեշտ է դառնում: Famանոթ մարդիկ, արդեն իմանալով լրագրողի որակները, վստահում են նրան և տրամադրում են անհրաժեշտ տեղեկատվություն (եթե, իհարկե, լրագրողի որակները իսկապես ոգեշնչող են): Այս երկու կարծիքների ճշմարտացիությունը միանշանակ չէ. դա կարող է կախված լինել տարբեր հանգամանքներից ՝ անհրաժեշտ տեղեկատվության բնույթից, այդ տեղեկատվությունը տրամադրող անձի հասարակական դիրքից, նրա մտածելակերպից, խառնվածքից, լրագրողի հատկություններից, լրագրողի կողմից ներկայացված լրատվամիջոցի հեղինակությունից և այլն: Լրագրողական աշխատանքի օբյեկտիվության մասին պետք չէ խոսել մեկ այլ ակնհայտ պատճառով `հովանավորչություն: Հասկանալի է, որ «դուք չեք կտրելու ձեզ կերակրող ձեռքը»: Մարզի դեպքում հաճախ հայտնաբերվում են դեպքերի և խնդիրների պատճառների համար պատասխանատու անձինք: 9 Հարցազրույց լրագրող Նելլի Դավթյանի հետ: MediaԼՄ-ների հովանավորչության աղբյուրները, ուստի խնդիրները լուծելու և ապօրինությունները բացահայտելու փոխարեն, լրատվամիջոցները հաճախ ստանձնում են միատեսակ գովասանքի, բաց քարոզչության և գովազդի տարածման առաքելություն: «Տարածաշրջանային լրագրողը կարող է ազատորեն ընտրել թեմա և հնարավորինս օբյեկտիվ լուսաբանել միայն այն դեպքում, եթե նա աշխատում է իր հովանավորության տակ գտնվող լրատվամիջոցում, մեր ժամանակակից խոսակցական լեզվով, շատ բառերով, տանիք չունի, չի ներկայացնում շահերը: ցանկացած քաղաքական ուժի »: Ամփոփելով `նշենք, որ մարզի լրագրողների գործունեության առանձնահատկությունները պայմանավորված են մի քանի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով: Փոքր շրջանում փոքր լսարանի հետ աշխատելն ավելի դժվար է, լրագրողների աշխատանքը խանգարում է մարզի տեղեկատվություն տրամադրելուն, տարածաշրջանում շատ իրադարձություններ չկան, ուստի շատ ավելի անհրաժեշտ է անել ձեր սեփական վերլուծությունը, նոր թեմաներ Տեղական լրատվամիջոցները լրագրողների համար անփոխարինելի լրագրողական դպրոց են: Յանա Եղշաթյան ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԼՐԱԳՐՈՆԵՐԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Տարածաշրջանային լրագրություն, տարածաշրջանային (տեղական) լրատվամիջոցներ, սեփական և հատուկ թղթակիցներ, փոքր լսարան, օբյեկտիվություն, արդյունավետություն, մասնագիտական կրթություն Ամփոփում: ։
| Ուսումնասիրության նպատակն է գիտականորեն անդրադարձ կատարել Լոռու մարզի լրագրողական դաշտին, մարզային լրագրողների գործունեության առանձնահատկություններին։
Մարզային լրագրողներին կարելի է բաժանել 3 խմբի՝ լրագրողների, որոնք. • թղթակցում են միայն հանրապետական ԶԼՄ-ներին։
Նրանք պատրաստում են հիմնականում իրադարձային նյութեր, • միաժամանակ համագործակցում են և՛ տեղական, և՛ հանրապետական լրատվամիջոցների հետ։
Նյութերի բովանդակության ավելի լայն սպեկտր ունեն. ավելի շատ են թեմատիկ նյութերը, • աշխատում են միայն տեղական ԶԼՄ-ների համար։
Անդրադառնում են տեղական նորություններին, լուսաբանում որոշ խնդիրներ։
Մարզի տեղեկատվական դաշտում գերակշռում են իրադարձային նորությունները, դրանցում պակասում են լրագրողների մասնագիտական լուրջ մոտեցումը, քիչ են վերլուծական նյութերը, լրագրողները հետևողական չեն իրենց բարձրացրած խնդիրների լուծման հարցում։
|
ԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ՎԵՃԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՈՂՋԱՄԻՏ ԺԱՄԿԵՏ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԱռևտրի Համաշխարհային Կազմակերպության /այսուհետ՝ նաև ԱՀԿ/ Վեճերը կարգավորողմարմնի և Վերաքննիչ ատյանի հիմնական գործառույթը անդամ պետությունների միջև ծագածառևտրային վեճերի կարգավորումն է։
Հետևաբար, վերջիններիս գործունեությունը չի ծառայի իրնպատակին, եթե վեճերի լուծման ընթացքում կայացված որոշումները, այն է՝ հանձնարարականներնու կարգավորումները, ի կատար չածվեն։
Այսինքն վեճերի կարգավորման գործընթացում էական նշանակություն ունի նաև վեճերը քննող մարմինների կողմից կայացված որոշումների կատարումն ապահովող մեխանիզմների նախատեսումը։
ԱՀԿ շրջանակներում գործող Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին համաձայնագրի1 /այսուհետ՝ նաև Համաձայնագիր/ 21-րդ հոդվածը նվիրված է վեճերի լուծման ընթացքում կայացված հանձնարարականների և կարգավորումների կատարման նկատմամբ վերահսկողությանը։
Համաձայն վերոգրյալ Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 1-ին մասի` Արագ համապատասխանեցումը կայացված հանձնարարականներին և կարգավորումներին էական է վեճերի արդյունավետ և ի շահբոլոր անդամների լուծումն ապահովելու տեսանկյունից։
Այսպիսով, վերոգրյալ դրույթը հստակ ամրագրում է վեճերի լուծման ընթացքում կայացված որոշումների արագ կատարման անհրաժեշտությունը, որը բոլոր անդամ պետությունների անվիճելի պարտականությունն է, սակայն միաժամանակ, հաշվի առնելով սույն ոլորտում ծագող վեճերի առանձնահատկությունները, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ առավել քան հավանական է որոշումների կատարման փուլում կողմերի միջև տարաձայնությունների ի հայտ գալը` կապված կատարման ժամկետների, ձևերի հետ, Համաձայնագիրը որոշումների կատարման փուլում ևս Վեճերը կարգավորող մարմնին շնորհել է որոշակի լիազորություններ, այն է՝ վերջինս վերահսկում է նաև որոշումների կատարումը։
Մասնավորապես, Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ անդամ պետությունը պարտավոր է Վեճերը կարգավորող մարմնին տեղեկացնել հանձնարարականների և կարգավորումների կատարման իր մտադրության մասին։
Պետք է արձանագրենք, որ վեճի կողմ հանդիսացողանդամ պետությունները, որպես կանոն, արտահայտում են իրենց մտադրությունն ու պատրաստակամությունը՝ կատարելու հանձնարարականներում և կարգավորումներում նշված պահանջները, և դեռևսչի արձանագրվել որևէ դեպք, երբ անդամ պետությունը որոշումների կատարման սկզբնական փուլումարտահայտի որոշումների կատարման վերաբերյալ բացասական վերաբերմունք։
Սակայն միաժամանակ պետք է փաստենք, որ բողոք ներկայացրած պետության համար էական է ոչ միայն կայացվածորոշումները կատարելու հարցում մյուս կողմի պատրաստակամությունը, այլև այդ որոշումների՝ հնարավորինս սեղմ ժամկետում կատարումը։
Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 1-ին մասը հստակ ամրագրում է որոշումների հրատապ կատարման անհրաժեշտությունը, սակայն հաշվի առնելով միջազգային առևտրի ոլորտի առանձնահատկությունները, այդ ոլորտին առնչվող որոշումների անմիջական կատարման դժվարությունները, Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 3-րդ մասն ամրագրում է, որ եթե հանձնարարականների և կարգավորումներիանմիջական կատարումը հնարավոր չէ, ապա պետությանը պետք է տրվի ողջամիտ ժամկետ կատարման համար։
Համաձայնագիրը նախատեսելով ողջամիտ ժամկետի սահմանման հնարավորությունը չիսահմանում «ողջամիտ ժամկետ» եզրույթը։
Ներկայումս կիրառվող ողջամիտ ժամկետի հասկացությու1 Տե՛ս, «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին» համաձայնագիրը ընդունվել է 1994 թ.Մարաքեշում։
նը տրվել է “European Communities - Measures Concerning Meat and Meat Products”1 գործում, որտեղնշվել է, որ ողջամիտ ժամկետը պետք է լինի այն ամենակարճ ժամանակահատվածը, որի ընթացքումհնարավոր է կատարել Վեճերը կարգավորող մարմնի կայացրած հանձնարարականների և Վերաքննիչատյանի կարգավորումների պահանջները։
Վերոգրյալ հասկացությունը էական նշանակություն ունի ԱՀԿ-ի շրջանակներում կայացված որոշումների կատարման համար սահմանվող ողջամիտ ժամկետի բնույթն ընկալելու համար, քանի որհստակ սահմանում է, որ ողջամիտ ժամկետը պետք է լինի այն ամենակարճ ժամանակահատվածը,որի ընթացքում հնարավոր է ապահովել կայացված հանձնարարականների և կարգավորումներիկատարումը։
Այս սահմանումը բխում է նաև Համաձայնագրում ամրագրված հանձնարարականների ևկարգավորումների կատարման հրատապության պահանջից։
Այսինքն՝ արբիտրը յուրաքանչյուր անգամ ողջամիտ ժամկետ սահմանելիս պետք է հիմք ընդունի այն հանգամանքը, որ այդ ժամկետը պետքէ լինի որոշման կատարումը հնարավոր դարձնող ամենակարճ ժամանակահատվածը, այլ ոչ թե հակառակը։
Հարկ ենք համարում ընդգծել, որ ողջամիտ ժամկետի նախատեսումը հանձնարարականների ևկարգավորումների կատարման հրատապության պահանջից բացառություն է, հետևաբար յուրաքանչյուր անգամ կատարման համար ողջամիտ ժամկետ սահմանելու պահանջ ներկայացնելիս պետությունը պետք է հիմնավորի որոշումները անմիջական կատարելու անհնարինությունը2։
Ընդ որում, Համաձայնագիրը ողջամիտ ժամկետի սահմանման երեք ընթացակարգ է նախատեսում.1. Այդ ժամկետն առաջարկում է իրավախախտ պետությունը, և հաստատվում է Վեճերը կարգավորող մարմնի կողմից։
2. Վեճերը կարգավորող մարմնի կողմից նման հաստատման բացակայության պայմաններումայդ ժամկետը հաստատվում է կողմերի համաձայնությամբ Վեճերը կարգավորող մարմնի կողմիցհանձնարարականի, կարգավորումների ընդունման պահից 45 օրվա ընթացքում։
3. Այդպիսի համաձայնության բացակայության դեպքում ողջամիտ ժամկետը պարտադրորենսահմանվում է արբիտրի կողմից հանձնարարականների և կարգավորումների ընդունումից 90 օրվաընթացքում։
Բնականաբար, առաջին և երկրորդ ընթացակարգերի պայմաններում ողջամիտ ժամկետի սահմանման դեպքում հստակ հաշվի է առնվում մասնակից պետությունների տեսակետները, և այն սահմանվում է ամեն դեպքում վերջիններիս համաձայնության կամ առնվազն չառարկելու արդյունքում։
Սակայն խնդիրը այլ է երրորդ ընթացակարգի պարագայում, երբ ողջամիտ ժամկետը սահմանվում էարբիտրի կողմից, որը պարտադիր է կողմերի համար։
Ընդ որում, այս փուլում առավել դժվար է կողմերի համար վերահսկելու ողջամիտ ժամկետ սահմանելու գործընթացը։
Թեև համաձայնագիրն օգտագործում է արբիտր տերմինը, ըստ Համաձայնագրում տրվածհղման՝ որպես արբիտր՝ կատարման փուլում կարող է դիտարկվել ինչպես անհատը, այնպես էլ անհատների խումբը։
Արբիտրը նշանակվում է վեճի մասնակից պետությունների կողմից, սակայն այդպիսի համաձայնություն ձեռք չբերելու դեպքում արբիտրը նշանակվում է Գլխավոր Քարտուղարի կողմից10 օրվա ընթացքում կողմերի հետ խորհրդակցելուց հետո։
Ընդ որում, Համաձայնագիրը չի կանոնակարգում նաև այն խնդիրը, թե որտեղից են ընտրվում արբիտրները։
Տեսական գրականության մեջ կակարծիք, որ թեև այդ հարցը կարգավորված չէ համաձայնագրով, սակայն պրակտիկայում արբիտրներըհիմնականում ընտրվում են Վերաքննիչ մարմնի կողմից։
Այնուամենայնիվ, ցանկանում ենք արձանագրել, որ Համաձայնագիրը վերոգրյալ խնդիրը չի կանոնակարգել, ինչն իրավական անհստակությանպատճառ կարող է հանդիսանալ։
Հետևաբար՝ գտնում ենք, որ առկա է անհրաժեշտություն Համաձայնագրի շրջանակներում կարգավորել նաև այն հարցը, թե որ մարմնից են ընտրվելու արբիտրները։
Անդրադառնալով ողջամիտ ժամկետի սահմանման ընթացակարգին՝ կարծում ենք՝ էական է պարզել նաև, թե ինչ չափորոշիչներով պետք է առաջնորդվի արբիտրաժը ողջամիտ ժամկետը սահմանելիս։
Համաձայնագիրը չի նշում այն չափորոշիչները, որոնք պետք է հիմք ընդունի արբիտրաժը ողջամիտ ժամկետը սահմանելիս։
Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածը ուղղակի սահմանում է, որ ողջամիտժամկետը չի կարող գերազանցել 15 ամիսը, որի հաշվարկը սկսվում է հանձնարարականների և կարգավորումների ընդունման պահից, սակայն թե ինչ պայմաններ պետք է հիմք ընդունի արբիտրաժը այդժամկետը սահմանելիս, Համաձայնագիրը չի նշում։
Ընդ որում, ցանկանում ենք փաստել, որ Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն` այդ ժամկետը` ողջամիտ ժամկետի առավելագույնչափը, որոշակի հանգամանքներով պայմանավորված, կարող է ավելի երկար կամ կարճ լինել։
1 Տե՛ս “European Communities — Measures Concerning Meat and Meat Productshttps։
//www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds26_e.htm, մատչելի էր՝ 04.05.2015։
2 Տե՛ս Yang G., Mercurio B., Li Y., WTO Dispute Settlement Understanding, Kluwer Law International, 2005, էջ 256։
(Hormones)”, հասանելի է՝ Այսինքն՝ ստացվում է, որ մի կողմից` Համաձայնագիրը սահմանում է տրամադրվող ողջամիտժամկետի առավելագույն չափը` այն է 15 ամիս, մյուս կողմից` հնարավորություն է տալիս որոշակիհանգամանքներով պայմանավորված` երկարացնել այդ ժամկետը, ընդ որում՝ այդպես էլ չմասնավորեցնելով, թե այդ ինչ հանգամանքների արդյունքում կարող է այդ ժամկետը երկարաձգվել, ինչ տևողությամբ կամ քանի անգամ։
Այս պարագայում հարց է առաջանում` եթե Համաձայնագիրը նպատակ ուներ սահմանել ողջամիտժամկետի առավելագույն ժամկետ, որպեսզի կանխեր որպես ողջամիտ ժամկետ՝ առավել երկար ժամկետներ սահմանելու փորձերը, ապա ինչո՞ւ է հնարավորություն տալիս որոշակի հանգամանքների պարագայում, այդ ժամկետը երկարաձգել։
Կարծում ենք, որ Համաձայնագրի հեղինակները պետք է հաշվի առնեին այն հանգամանքը, որեթե նպատակ ունեին սահմանելու ողջամիտ ժամկետի առավելագույն չափ, ապա չպետք է նախատեսեին այդ ժամկետի երկարաձգման հնարավորությունը՝ հատկապես այն պարագայում, երբ երկարաձգման պայմանները վերացական են նշված, մասնավորապես՝ «….պայմանավորված որոշակիհանգամանքներով…», սակայն այդպես էլ չի մասնավորեցնում, թե որ հանգամանքները կարող են հիմքհանդիսանալ ողջամիտ ժամկետի առավելագույն ժամկետը երկարաձգելու համար, ինչը կարող է կամայական կիրառումների առիթ հանդիսանալ, ավելին՝ վնասել բողոքաբեր պետության տնտեսականշահերին, քանի որ ողջամիտ ժամկետի սահմանման պարագայում ևս իրավախախտ պետությունը շարունակում է իր՝ ԱՀԿ համաձայնագրերին չհամապատասխանող գործունեությունը կամ անգործությունը` վնաս պատճառելով բողոքաբեր պետությանը։
Ավելին՝ եթե Համաձայնագրի հեղինակները երկարաձգման հնարավորությունը նախատեսել էին՝ հաշվի առնելով զարգացող պետությունների շահերը, ապա առավել նպատակարմար կլիներ երկարաձգման հնարավորություն ընձեռել միայն նրանց։
Հակառակ պարագայում վտանգվում է Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածի 1-ին մասով նշված որոշումների հրատապ կատարման սկզբունքը։
Ընդ որում, թեև Համաձայնագիրը չի սահմանում, թե ինչ հանգամանքներ պետք է հաշվի առնիարբիտրը ողջամիտ ժամկետը սահմանաչափը երկարաձգելու համար, սակայն ԱՀԿ շրջանակներումձևավորված պրակտիկայի ուսումնասիրության արդյունքում կարող ենք փաստել, որ առաջին հանգամանքներից մեկը պետության ներսում օրենսդրական փոփոխություններ կատարելու գործընթացիբարդությունն է։
Մասնավորապես՝ “ЕС - Bananas” գործում1 Եվրոպական միությունը հիմնավորեց, թեորքան դժվար է ԵՄ շրջանակներում իրականացնել օրենսդրական համապատասխանեցումներ, ինչիարդյունքում որպես ողջամիտ ժամկետ՝ արբիտրը նախատեսեց 15 ամիս և 1 շաբաթը։
Անդրադառնալով օրենսդրական փոփոխությունների կատարման գործընթացին, ցանկանում ենքփաստել, որ “Japan - Taxes on Alcoholic Beverages” գործում2 Ճապոնիան որպես առավել երկար ողջամիտ ժամկետի հիմնավորում` նշում էր այն հանգամանքը, որ ԱՀԿ շրջանակներում կայացված որոշմանկատարումը հանգեցնելու է հարկերի ավելացման, ինչն էլ իր հերթին հանգեցնելու է բնակչության մեծմասի դժգոհության, որն էլ ազդելու է օրենսդիր մարմնում որոշումների կատարման վրա։
Ի հակադրումն վերոգրյալ պնդման՝ ԱՄՆ-ը նշեց, որ ժամկետը որոշելիս պետք է հիմք ընդունել միայն ընդունվելիք նորմատիվ ակտի տեսակը և այն տեխնիկական խնդիրներն ու խոչընդոտները, որոնքառաջանում են նորմատիվ ակտի մշակման և ընդունման ընթացքում։
Ըստ ԱՄՆ-ի՝ ոչ մի սոցիալտնտեսական հանգամանք կամ խնդիր չպետք է հաշվի առնել, հակառակ պարագայում՝ դա իր բացասական ազդեցությունն է ունենալու ողջ միջազգային առևտրի վրա։
Սույն գործով արբիտրը երկու կողմերի դիրքորոշումներն էլ մերժեց և սահմանեց որոշումների կատարման համար 15 ամիս` որպես ողջամիտ ժամկետ։
Ավելին, մեկ այլ գործով` քննախումբը օրենսդրական գործընթացի տևողությամբ պայմանավորված ողջամիտ ժամկետ սահմանելու հարցի առնչությամբ բավականին հետաքրքիր դիրքորոշում հայտնեց՝ նշելով, որ օրենսդրական գործընթացի տևողությունը հաշվի առնելիս չպետք է հիմք ընդունել այնհանգամանքը, որ պետությունը կարող է դիմել արտահերթ օրենսդրական ընթացակարգերի օգնությանը Վեճերը կարգավորող մարմնի կամ Վերաքննիչ ատյանի որոշումները կատարելու համար։
Օրենսդրական գործընթացի տևողությունը որոշելու համար պետք է հիմք ընդունվեն հենց օրենսդրական փոփոխությունների հնարավոր ժամկետները` առանց արտակարգ նիստեր հրավիրելու հնարավորությունը հաշվի առնելու3։
1 Տե՛ս “European Communities - regime for the importation, sale and distributions of bananas”, WT/DS27/15 (7.01.1998.) Para. 19։
2 Տե՛ս “Japan - Taxes on Alcoholic Beverages”, հասանելի է՝ https։
//www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds8_e.htm, մատչելի էր՝ 20.05.2015։
http։
//scholarship.law.berkeley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1354&context=bjil, մատչելի էր՝ 28.04.2015։
հասանելիէ՝Տե՛ս Առավել երկար ողջամիտ ժամկետ սահմանելու կամ այն երկարաձգելու հանգամանք կարող էլինել նաև պետության՝ ճգնաժամային վիճակում գտնվող ֆինանսական դրությունը։
Մասնավորապես,“Indonesia - Certain Measures Affecting the Automobile Industry”1 գործում արբիտրը որպես ողջամիտժամկետ՝ սահմանեց 12 ամիսը` հաշվի առնելով Ինդոնեզիայի՝ զարգացող պետություն լինելն ու պետության ծանր ֆինանսական վիճակը։
Միաժամանակ, ԱՀԿ պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ արբիտրը ողջամիտժամկետ սահմանելիս հիմնականում հիմք է ընդունում իրավական բնույթ ունեցող խոչընդոտները։
Այստեսակետը հաստատվել է “Indonesia - Certain Measures Affecting the Automobile Industry” գործով, որտեղ Ինդոնեզիան խնդրել էր տրամադրել առավել երկար ժամկետ որոշման կատարման արդյունքումիր տնտեսության համար ծագելիք բացասական հետևանքները մեղմելու համար, ինչը որպես հիմք՝ չէրընդունվել արբիտրաժի կողմից։
Այսպիսով, հոդվածում շարադրվեցին այն հիմնական հանգամանքները, որոնցով նախկին գործերի շրջանակներում ղեկավարվել է արբիտրը ողջամիտ ժամկետը սահմանելիս։
Համաձայնագրում այդհանգամանքներն սպառիչ կերպով չէին կարող նշվել, քանի որ հաշվի առնելով իրավիճակների բազմազանությունը՝ հնարավոր չէր նախատեսել հանգամանքների սպառիչ ցանկը, սակայն միաժամանակորոշակի կողմնորոշիչ պայմանների նախատեսումը կնպաստեր հնարավոր կամայական դրսևորումների կանխմանը։
Մասնավորապես, կարծում ենք, որ համաձայնագրում պետք է ամրագրվեր, որ որոշումների անմիջական կատարման անհնարինությունը գնահատելիս պետք է առաջին հերթին հաշվի առնելի կատարումն որոշումների ընդունվելիք նորմատիվ ակտերի մշակման, ընդունման գործընթացիառաձնահատկությունները, այսինքն՝ իրավական խոչընդոտները։
Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ թեև որոշումների` հանձնարականների և կարգավորումների,կատարման հրատապությունը նախատեսված է Համաձայնագրով, ինչպես նաև դա բխում է բողոքաբեր պետության շահերից, սակայն հաշվի առնելով միջազգային առևտրի ոլորտի բազմազանությունը,պետությունների օրենսդրական մարմինների գործունեության առանձնահատկությունները՝ ակնհայտէ, որ նույնիսկ ամենամեծ ցանկության դեպքում հնարավոր չէ ապահովել այդ որոշումների անմիջականկատարումը։
Այդ իսկ պատճառով ԱՀԿ շրջանակներում ընդունված «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին» համաձայնագրով նախատեսվել է կայացված ակտերիկատարման համար ողջամիտ ժամկետ սահմանելու հնարավորությունը։
Եվ թեև վերոգրյալ համաձայնագրով նախատեսված ողջամիտ ժամկետի ինստիտուտն ունի որոշակի իրավական անհստակություններ, որոնց մասին արդեն իսկ նշվել է աշխատանքում, այնուամենայնիվ՝ այդ ինստիտուտն էական նշանակություն ունի որոշումների կատարման գործընթացում, քանի որ ունի գործնական լայն կիրառություն և ապահովում է վեճի մասնակիցների շահերի երկկողմանի պաշտպանությունը։
Անի ԱթանեսյանԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ՎԵՃԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՈՂՋԱՄԻՏ ԺԱՄԿԵՏ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպություն, ողջամիտ ժամկետ, «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին» համաձայնագիր, վեճերի կարգավորում։
| ԱՀԿ շրջանակներում գործող «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին» համաձայնագիրը սահմանում է վեճերի կարգավորման ընթացքում ընդունված որոշումների անհապաղ կատարումը, սակայն հաշվի առնելով քննվող գործերի առանձնահատկությունները՝ երբեմն անհնար է լինում ապահովել այդ որոշումների անհապաղ կատարումը։
Այդ իսկ պատճառով նշված Համաձայնագրով նախատեսվել է որոշումների կատարման համար ողջամիտ ժամկետ սահմանելու հնարավորությունը։
Սույն աշխատանքում ուսումնասիրվել է ողջամիտ ժամկետ սահմանելու ընթացակարգը, ժամկետները և չափորոշիչները։
Աշխատանքում վերհանվել են սույն ոլորտում առկա իրավական անհստակություններն ու հիմնախնդիրները։
Հեղինակը հետազոտության ընթացքում լայնորեն կիրառել է ԱՀԿ շրջանակներում ձևավորված նախադեպային որոշումները։
Հետազոտության հիմքում դրվել է արտասահմանյան տեսաբանների աշխատությունները, ինչպես նաև առկա վիճակագրական տվյալները։
|
ԿԱՌԱՎԱՐԻՉԻ ԿԱՊԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Մարդկային ռեսուրսների կառավարումը համապարփակ համակարգ է, որի միջոցով կազմակերպության աշխատանքային ռեսուրսներին հաջողվում է արդյունավետորեն հասնել կազմակերպության նպատակներին: Կառավարիչը և կառավարիչը մեծ դեր ունեն յուրաքանչյուր կառույցի զարգացման գործում: Այս աշխատանքում մենք կներկայացնենք առաջնորդի հաղորդակցության առանձնահատկությունները, բայց մինչ այդ մենք կխոսենք առաջնորդների, դրանց տեսակների մասին: Ո՞վ է առաջնորդը Նա կազմակերպության զարգացման ծրագրի մշակողն է, որի իրականացումը կառավարչի գործառույթն է: Ըստ անհատականության տեսության առաջնորդները բաժանվում են 2 խմբի: Առաջին խմբի անդամները եսակենտրոն են, խելացի, չեն սիրում քննադատությունը, մինչդեռ երկրորդ խմբի ղեկավարները համեստ են, թույլ են մասնագիտական հմտություններում: Արթուր Օփսը տարբերակում է լավ և վատ առաջնորդներին: Լավ մենեջերները հաշվի են առնում կոլեգաների մտածելակերպը, կարծիքը, զգացմունքները աշխատողների նկատմամբ, պաշտպանում են նրանց, գնահատում և պահպանում են աշխատակիցներին, բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ են ստեղծում աշխատանքային թիմում, դրականորեն գնահատում են ոչ միայն իրենց, այլև մյուսներին: հասնելով ծրագրերի, ամեն ինչի: Նրանք դա անում են բացահայտ: Վատ առաջնորդները փչացնում են հաստատության տեսքը, չեն վստահում մարդկանց, համարում են նրանց ոչ կոմպետենտ, անվստահ, հետևում են նրանց ամբողջ ուժով, գաղտնի պահում ամեն ինչ, չունեն ստեղծագործ միտք: Մենեջերներից շատերը իրենց ոլորտի մասնագետներ են, բայց աշխատակազմի հարաբերությունների հոգեբանության մասին քիչ տեղեկություններ ունեն: ուստի նրանք գալիս են որպես ցածր ղեկավարներ: Մարդու և մարդու հարաբերությունների հոգեբանության վերաբերյալ հիմնական գիտելիքների բացակայությունը մենեջերների, անձնակազմի ղեկավարների, անձնակազմի հետ աշխատանքի ղեկավարների խնդիրներից մեկն է, քանի որ դրանք այս կառույցում անձնակազմի արտահոսքի պատճառներից մեկն են: Յուրաքանչյուր ղեկավար պետք է կարողանա ճիշտ հարաբերություններ հաստատել իր աշխատակիցների հետ, հաշվի առնել իր աշխատակիցների ուժեղ և թույլ կողմերը ՝ ծառայելով նրանց կազմակերպության բարգավաճման համար: Եթե կարծում եք, որ առաջնորդը միայն պաշտոն է, ապա դուք միայն մասամբ եք ճիշտ: Առաջնորդը ոչ միայն պաշտոն է, այլ նաև հոգեբանություն, կենսակերպ, մտածողություն: Մարդը կարող է զբաղեցնել բարձր պաշտոններ, բայց չլինել այնպիսի ղեկավար, որին բոլորը հարգում են, լսում և հաշվի են առնում: Կառավարիչը պետք է տարբերվի պատվեր կատարողից, ամենակարևոր բնութագրիչ `պատասխանատվություն կրող մասնագետից: Եթե պատվերների կատարողը կատարում է իրեն հանձնարարված հրամաններն ու առաջադրանքները, կատարողը պատասխանատու է իրեն հանձնարարված խնդիրների կատարման համար, եթե մասնագետը պատասխանատու է իր ոլորտում կատարված աշխատանքների որակի համար, պատասխանատուն պետք է պատասխանատու լինի իր կատարած բոլոր աշխատանքներն ու գործողությունները: Կազմակերպությունում աշխատանքների ավարտից հետո ղեկավարը պարտավորվում է ամփոփել կատարված աշխատանքը ՝ թե՛ գովեստի խոսքեր ասելով, թե՛ մատնանշելով թերություններն ու սխալները, որպեսզի հետագայում աշխատակիցները խուսափեն նմանատիպ սխալների կրկնությունից: Այս ամենը արդյունավետ կազմակերպելու համար մենեջերը պետք է ունենա հաղորդակցության բարձր մշակույթ, կարողանա բոլորին ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել: Լավ առաջնորդը նախ պետք է ունկնդրելու ունակություն ունենա: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ շատ մարդիկ այդ ունակությունը չունեն: Տասը րոպեանոց ելույթ ունկնդրելով `մարդը հասկանում է, հիշում է դրա միայն կեսը: Երկու օր անց նա մոռանում է իր հիշած մասը: Այլ կերպ ասած, կարելի է հիշել մի քանի օր առաջ ասվածի միայն քառորդ մասը: Իսկ ո՞րն է չլսելու պատճառը: Որոշ դեպքերում պատճառներն ակնհայտ են. Ունկնդիրը (այս դեպքում կառավարիչը կամ ենթական) մտահոգված է ինչ-որ բանով, ունկնդիրը չի հետաքրքրվում թեմայով կամ չի ուզում լսել: Այնուամենայնիվ, կան պատճառներ, որոնք այնքան էլ ակնհայտ չեն: Օրինակ, երբ ենթակաները և քննարկում են մի թեմա, նրանցից յուրաքանչյուրը կենտրոնանում է իր խոսքերի վրա, ինքնաբերաբար չի ուշադրություն դարձնում դիմացինի արտահայտած մտքերին: Պատճառներից մեկն այն է, որ առաջնորդը, օրինակ, ոգեշնչված իր առաջարկած ծրագրից, չի ցանկանում քննադատություն լսել այդ թեմայի շուրջ, քանի որ կարծում է, որ դրանք կարող են խանգարել իր նպատակներին: Լռելը դեռ չի նշանակում լսել: Լսելու գործընթացը ակտիվ գործընթաց է, որը պահանջում է մեծ ջանք և կենտրոնացում: Իսկ ղեկավարը, որպես տվյալ կառույցի ղեկավար, պարտավոր է լսել յուրաքանչյուրի կարծիքը, քանի որ արտահայտված մտքերի մեջ կարող է թաքնված լինել տվյալ կառույցի հաջողության բանալին: Բայց պարզապես լսելը բավարար չէ, դուք պետք է խրախուսեք դիմացինին արտահայտել իր մտքերը: Դրա համար երբեմն հնարավոր է սկսել պատասխանները լակոնիկացնել: Չեզոք պատասխաններ (այո, ինչպե՞ս ես հասկանում եմ ձեզ) Թույլ տվեք բանախոսին շարունակել խոսակցությունը ժամանակ, միևնույն ժամանակ թույլ տվեք դիմացինին ավելի ազատ և ազատ արտահայտվել: Այն, ինչ դիմացինն ուզում է ասել, կարելի է հասկանալ ժեստերի, շարժումների և դեմքի արտահայտությունների միջոցով: Այս պարագայում դիմացինի հետ կարող եք խոսել հետևյալ արտահայտությունների օգնությամբ. Դու երջանիկ մարդու տեսք ունե՞ս, մտահոգու՞մ ես, ինչ-որ բան պատահե՞լ է: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պարզ, չեզոք պատասխանները կամ գլխի դրական շարժումները խրախուսում են խոսակցին շարունակել իր խոսքը: Այնուամենայնիվ, մենեջեր-աշխատակից հաղորդակցության ընթացքում կարող են լինել որոշ բարդություններ: Դրանցից են .1. Բառերի մեծ մասի բազմազանություն: Այս խնդրի պատճառով հաճախ դժվար է դիմացինին հասկանալ, քանի որ չգիտեք, թե որն է բառի հիմնական իմաստը նրա համար: Նույն բառը ունկնդրի և խոսողի համար կարող է ունենալ տարբեր իմաստներ, ուստի անհրաժեշտ է ուշադիր լսել դիմացինին, որպեսզի հասկանա օգտագործված բառի հատուկ նշանակությունը: 2. Արտահայտված մտքերի կոդավորում: Այն, ինչ մենք հայտնում ենք դիմացինին, մեզ համար որոշակի իմաստ ունի: Հաղորդակցվելիս մենք մեր մտքերն արտահայտում ենք բառերի միջոցով, ուստի որոշ չափով տեղի է ունենում կոդավորում: Հետեւաբար, որպեսզի դիմացինը հասկանա, թե ինչ է ասվում, նա պետք է ուշադիր լսի ամբողջ միտքը: 3. Ազատ ինքնարտահայտման խնդիրներ: Դա տեղի է ունենում, երբ տվյալ կազմի մեջ ընդունվում է ձևականության որոշակի մակարդակ, ինչը թույլ չի տալիս խոսողին ազատ արտահայտվել: դա ստիպում է նրան սկսել նախաբանից: Թոմաս Գորդոնը, երկար աշխատանքային տարիներին հաղորդակցման արվեստը ուսումնասիրելով, առանձնացրեց խոչընդոտների 12 խումբ, որոնք կարող են խոչընդոտել պատշաճ հաղորդակցությանը: 1. հրաման, ցուցում, 2. նախազգուշացում, սպառնալիք, խոստում, 3. կարգապահություն, 4. խորհուրդ, առաջարկ կամ որոշում, 5. բարոյականություն, տրամաբանական փաստարկ, 6. դատապարտում, քննադատություն, անհամաձայնություն, մեղադրանք, 7. գովաբանություն, համաձայնություն, 8. վիրավորանք , նվաստացում, 9. Մեկնաբանություն, վերլուծություն, ախտորոշում, 10. կարեկցանք, սփոփանք, 11. հարցաքննություն, 12. Խուսափեք խնդիրներից, շեղումից, հումորից: Այս կետերը սովորաբար խանգարում են զրուցակցին և խախտում են մտքերի ճիշտ դասավորությունը: Դրանց օգտագործումը նշանակում է, որ առաջնորդը ցանկանում է փոխել առարկայի մտքերի ընթացքը, ուստի դրանց օգտագործումը դիմացինին ստիպում է ինքնապաշտպանվել: Այս ամենի արդյունքում ստորադասը, աշխատողը չեն արտահայտում իրենց տեսակետը, նրանք թաքցնում են իրենց մտքերը: Հաղորդակցության ընթացքում ղեկավարը կարող է հետևել այս հրահանգներին. Ուշադրության արդյունքում մի ընդունեք լռությունը: , Մի ձեւացրու, թե լսում ես: , Մի անհանգստացեք անհարկի: , Մի շտապեք եզրակացություններ անել: , Մի վիճեք , Չափից շատ հարցեր մի տվեք: , Մի տրվեք զգացմունքներին: Եվ ի՞նչ է անհրաժեշտ մենեջեր-աշխատակից կապի արդյունավետությունն ապահովելու համար: Նա պետք է ստեղծի համապատասխան միջավայր ցանկացած թեմայի քննարկման համար: Եթե աշխատանքն այդքան հաջող չէր, միևնույն է, քննարկման համար պետք է ստեղծել դրական միջավայր: Առաջնորդը կարող է առաջարկել, որ հանդիպմանը ներկա անձնակազմի յուրաքանչյուր անդամ իր երախտագիտությունը հայտնի նրանց, ովքեր օգնել են թիմի կառուցմանը: Ավելի ճիշտ կլիներ, եթե առաջնորդն ինքը առաջինը շնորհակալություն հայտներ միմյանց ՝ միաժամանակ ներկայացնելով, թե կոնկրետ ինչի համար: Անցյալի մասին բացասական խոսք ասելով ՝ նա պետք է առաջարկի նոր լուծումներ: Rsեկավարները հաճախ սիրում են անընդհատ խոսել և թերություններն ընդգծել: Դա ավելի արդյունավետ կլինի, եթե բացասական արդյունքը ներկայացնեք որպես փաստ և անցնեք խնդրի նոր լուծումների: Հնարավոր է ձևակերպումների հստակություն, առանձնահատկություն և պարզություն: Քննարկման ընթացքում հնարավոր է, որ աշխատակիցներից մեկը մյուսին մեղադրի իր աշխատանքի թերբավարար աշխատանքի մեջ: Այս պարագայում ղեկավարը պետք է խնդրի, որ ներկայացնի տվյալ մարդկանց և նրանց խոսելու հնարավորություն տա: Կառավարիչը կարող է առաջարկել, որ աշխատողը առաջարկի խնդրի իր լուծումը: Ավարտեք դրական գրությամբ: Leaderանկալի է, որ առաջնորդը քննարկումն ավարտի նման բառերով: «Լավ է, որ համատեղ աշխատանք է տարվում, մենք իրար հասկանում ենք, պատրաստ ենք լսել ու աջակցել միմյանց»: Ոչ վերբալ հաղորդակցությունը հնարավոր է նաև մենեջեր-աշխատակից հաղորդակցության ընթացքում: Ոչ վերբալ հաղորդակցությունը, որը հայտնի է որպես ժեստերի լեզու, ներառում է ինքնարտահայտման ոչ վերբալ միջոցներ: Ոչ վերբալ հաղորդակցության լեզուն հասկանալու մի քանի պատճառ կա: 1. Միայն փաստացի գիտելիքները կարող են արտահայտվել բառերով, բայց բառերը հաճախ բավարար չեն հույզեր արտահայտելու համար: Դրանք հաճախ արտահայտվում են ոչ վերբալ լեզվով: 2. Ոչ վերբալ հաղորդակցության լեզվին տիրապետելը թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով ենք մենք ինքներս ճանաչում: Ոչ բանավոր լեզուն մեզ կասի, թե մարդիկ իրականում ինչ են մտածում մեր մասին: 3. Ոչ վերբալ հաղորդակցությունն այնքան կարևոր է, որ արտահայտվում է անգիտակցաբար: Այդ պատճառով, չնայած մարդիկ փորձում են խորը մտածել նախքան խոսելը, նրանց հույզերը հաճախ արտահայտվում են դեմքի արտահայտությունների, ժեստերի, ինտոնացիայի և ձայնի երանգի միջոցով: Այս ոչ վերբալ տարրերի իմացությունը կարող է օգնել մեզ պարզելու, թե որքանով է իրական բառերով արտահայտված միտքը: Միմիկա Դեմքի արտահայտությունը հույզերի արտահայտման հիմնական գործոնն է: Հատկապես դրական հույզերը ՝ ուրախությունը, սերը, զարմանքը, հեշտությամբ են ընկալվում: Ավելի դժվար է կանխատեսել զայրույթը, տխրությունն ու զզվանքը: Emգացմունքներն ու դեմքի արտահայտություններն արտահայտվում են հետևյալ ձևով. ձգվածը կարող է մի փոքր բաց լինել: • Anայրույթ - հոնքերի անկում, ճակատի կնճիռներ, նեղ աչքեր, շրթունքների սեղմում, ատամների սեղմում, աչքեր: Որոշ դեպքերում շրթունքների արտաքին եզրերն իջնում են, • երջանկությունը ՝ հանգիստ աչքեր, շրթունքների ծայրերը քաշվում են հետ քաշված: Տեսողական շփումը հաղորդակցության ամենակարևոր մասն է: Բանախոսին նայելը ոչ միայն հետաքրքիր է, այլ նաև օգնում է կենտրոնանալ զրույցի նյութի վրա: Հաճելի թեմաների շուրջ խոսելիս հեշտ է պահպանել տեսողական շփումը: հակառակ դեպքում մենք խուսափում ենք դրանից: Հաճախ մարդիկ խուսափում են տեսողական շփումից, երբ նրանք մրցակցում են դիմացինի հետ: Ձայնի տոնը և տեմբրը: Լսողն ավելին է լսում, քան բառերը: նա լսում է նկատում է ձայնի ծավալն ու տոնուսը, արտահայտությունների թերիությունը, հաճախակի դադարները: Ձայնի տոնը բանախոսն է `խոսողի զգացմունքները հասկանալու համար: Այս եղանակով հեշտ է կանխատեսել բարկությունն ու տխրությունը: Volավալն ու ծավալը նույնպես կարևոր ազդակներ են դիմացինի խոսքի վերլուծության գործընթացում: Որոշ հույզեր, ինչպիսիք են խանդավառությունը, ուրախությունը կամ անվստահությունը, սովորաբար բարձրաձայն են փոխանցվում: Anայրույթն ու վախը նույնպես արտահայտվում են բարձր ձայնով, բայց ավելի լայն տոնով: Խոսքի արագությամբ կարելի է գուշակել նաև դիմացինի զգացմունքները: Մարդիկ արագ են խոսում, երբ հուզվում են կամ ինչ-որ բանից անհանգստանում են: Արագ են խոսում նաև նրանք, ովքեր փորձում են համոզել դիմացինին: Դանդաղ ելույթը սովորաբար վկայում է բարձր կարծիքի, տխրության կամ հոգնածության մասին: Դիրք և ժեստ: Մարդու դիրքից և ժեստերից կարելի է գուշակել նրա կյանքի մասին: Եթե նա խոսելու ընթացքում թեքվում է դեպի ձեզ, ապա նրան հետաքրքրում է զրույցի թեման, ընդհակառակը: Խաչված ձեռքերը վկայում են թերահավատության, պաշտպանական գործառույթների մասին: Երբ ձեռքը դունչի տակ է, դա արտացոլման նշան է, իսկ երբ գլխի հետեւում ՝ հիացմունք: Geեստերի ակտիվ օգտագործումը հաճախ խոսում է դրական հույզերի մասին, բայց դրանց չարաշահումն արդեն ենթադրում է անհանգստություն, անվստահություն: Միջանձնային հեռավորությունը: Հաղորդակցման մեկ այլ կարևոր գործոն, որը կառավարիչը պետք է իմանա և կիրառի, միջանձնային հեռավորությունն է: Կան միջանձնային հեռավորությունների մի քանի տեսակներ. • Ինտիմ հեռավորությունը հասնում է մինչև 0,5 մետրի, որը բնորոշ է ինտիմ կապերին: • Միջանձնային հեռավորությունը 05.-1.2 մետր է: Նախատեսված է ընկերական շփման համար: • Սոցիալական հեռավորությունը 1,2 մետրից 7 3,7 մետր: Այս հեռավորության վրա տեղի են ունենում ոչ պաշտոնական սոցիալական և գործնական հանդիպումներ: • Հանրային հեռավորությունը համարվում է ավելի քան 3.7 մետր: Կառավարիչը պետք է քաջատեղյակ լինի բիզնեսի միջավայրում առկա սոցիալական հեռավորության մասին և պահպանի սոցիալական հեռավորությունը, քանի որ չափազանց մոտ կամ չափազանց հեռու լինելը կարող է բացասաբար ազդել հաղորդակցության վրա: Հաճախ կարելի է հանդիպել մարդկային ռեսուրսների թուլության կամ վատ կառավարման, ինչը հանգեցնում է անձնակազմի արտահոսքի: Ահա այս նշանները. • Պարտավորության բացակայություն և հավատարմություն ինչպես ղեկավարության, այնպես էլ գործընկերների համար, • Կառավարչի ցածր կազմակերպչական հմտություններ, մենեջերի ցածր հեղինակություն, մարդկային հոգեբանության մասին գիտելիքների պակաս, • աշխատակազմերից շատերը թույլ թիմ են: Կան բամբասանքներ, հաճախակի բախումներ, • երիտասարդ աշխատողներ, որտեղ բոլորը նույն տարիքի են: հաճախ աշխատանքը տուժում է կարգապահության բացակայության, բիզնեսի էթիկայի բացակայության, • աշխատանքի ընդունման սխալ մեթոդների, • աշխատողների ցածր բարոյականության, նրանց անորոշ նպատակների և արժեքների, որոնք զարգացման և վերապատրաստման կարիք ունեն: Այս գործոնները կապված են ինչպես մարդկային հարաբերությունների հոգեբանության, այնպես էլ մարդկային ռեսուրսների կառավարման հոգեբանության հետ: Հետեւաբար, առաջնորդի համար շատ կարեւոր է մարդ-մարդ հարաբերությունների հիմնական գիտելիքների իմացությունը: Եվ որո՞նք են դրանք: Կարելի է տարբերակել աշխատակիցներին ըստ իրենց խառնվածքի, այսինքն `հասկանալ, թե ով է խոլերիկ, ով` սանգվինիկ, ով `ֆլեգմատիկ կամ մելանխոլիկ: Խառնվածքը մարդու բնածին, ժառանգական, անփոփոխ, անվիճելի բնական վիճակն է, որից կախված են մարդու աշխարհայացքն ու միտքը, նրա դիմադրողականությունն ու դիմացկունությունը ֆիզիոլոգիական բեռին: Խառնվածքը կարելի է առանձնացնել բնավորության գծերով ՝ վարք, բարձրություն, համբերություն, բռնկում: Խոլերան ռեակտիվ է, անկառավարելի, անհամբեր, կրակոտ, արագաշարժ: Սանգվինները արագաշարժ են, եռանդուն, կարգապահ, հավասարակշռված, կենսուրախ: Ֆլեգմատիկան դանդաղաշարժ է, հավասարակշռված, համբերատար, զուսպ, համառ: Մելանխոլիկ մարդիկ ունեն բարձր զգայունություն, ցածր ռեակտիվություն, երկչոտ են, ամաչկոտ, արագ հոգնած: Եվ ինչու՞ է պետք իմանալ այս ամենը: անհրաժեշտ է, որ կառավարիչը կարողանա պատշաճ կերպով բաշխել պաշտոններն ու պարտականությունները: Խոլերիկին չպետք է տրվի այնպիսի աշխատանք, ինչպիսին է մենեջերի աշխատանքը: Այս դեպքում դուք ստիպված կլինեք սպասել, պարապ նստել մեքենայի մեջ, մինչ մենեջերը կավարտի խորհրդակցությունը կամ հանդիպումը: Նա երկար չի տեւի այս աշխատանքը, քանի որ նրա խառնվածքին բնորոշ է ակտիվ, ակտիվ աշխատանքը: Բայց մելանխոլիկը հեշտությամբ կդիմանա նման միօրինակ աշխատանքին: Սանգվիններն ու մելամաղձիկները ավելի հավասարակշռված ու տանելի բնույթ ունեն: Առաջնորդը պետք է հաշվի առնի այդ առանձնահատկությունները, քանի որ դրանք անհրաժեշտ են արդյունավետ համագործակցության, կոնֆլիկտային իրավիճակների նվազեցման, ինչպես նաև հնարավոր սթրեսներից խուսափելու համար: Ավելի լավ կամ վատ խառնվածք չկա: Ուստի մարդկանց հետ շփվելիս պետք է ջանքեր գործադրել ոչ թե դրանք շտկելու, այլ խառը ռասայի օգուտները խելամիտ կերպով օգտագործելու համար: Այս ամենից բացի, նախ պետք է իմանալ աշխատակիցների հաղորդակցման մակարդակը, փառասիրությունն ու սթրեսը: Հաղորդակցությունը նույնը չէ, ինչ բամբասելը: Շփվելով գործարար հարաբերություններում ՝ պետք է հասկանալ մտքերի հստակ արտահայտումը, դրանք ուրիշներին փոխանցելը, ճիշտ փաստարկներով բանակցություններ վարելը: Լավ է հավակնություններ չունենալը Վատ է, երբ մարդը հավակնոտ չէ կամ չափազանց հավակնոտ է: Երբ մարդը առողջ հավակնություններ ունի, լավ է, քանի որ նա կարող է պաշտպանել իր տեսակետները վեճերի միջոցով կամ սխալներ ընդունել ՝ լսելով դիմացինի փաստարկները: Սթրեսային դիմադրությունը նույնպես կարևոր է, քանի որ այն ներառում է տարբեր անհատականությունների մարդկանց հետ շատ կարճ ժամանակում աշխատելու ունակություն: Դա ենթադրում է դիմացկունություն քննադատությունների, նկատողությունների և բախումային իրավիճակների պայմաններում: Հաշվապահական հաշվառման այս կետերի իմացությունը նպաստում է կադրային ճիշտ քաղաքականության իրականացմանը `աշխատողների հետ հարաբերությունների ճիշտ ձևավորմանը: Էլեն Չավուշյան Կապի առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Մարդկային ռեսուրսների կառավարում, մենեջեր, կառավարում, մենեջեր, ղեկավարություն, ենթակա, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցություն: ։
| Հոդվածում քննության են ենթարկվել ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները։
Վերլուծել ենք, թե ինչպիսի որակներ և հատկանիշներ պետք է ունենա ղեկավարը, որ գործոնները պետք է հաշվի առնի ղեկավարումն իրականացնելիս։
Միայն այդ ամենի իմացությունն է բերում առողջ և բարենպաստ աշխատանքային հարաբերությունների ձևավորմանը, որն էլ արդեն իր հերթին կազմակերպության առաջանցիկ զարգացման հիմք է դառնում։
|
1990-2000-ԻՆ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔ ԳՐՈՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՒՄ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ Այսօր Գերմանիայում ապրում է շուրջ չորս միլիոն թուրք: Ըստ Գերմանիայի դաշնային վիճակագրական վարչության, միջին վիճակագրական թուրքը 24 տարի ապրել է Գերմանիայում: Սա շատ լուրջ ժամանակ է ինքնության ձևավորման համար: Այլ կերպ ասած, երիտասարդ թուրքերը իրենց սոցիալական զարգացման ամբողջ փուլն անցկացրել են գերմանական մշակութային դաշտում: Հակառակ այս փաստի, թուրքերի մեծ մասը ամբողջովին հարմարեցված չէ ոչ գերմանական, ոչ էլ թուրքական միջավայրին: Որեւէ խմբի չպատկանելը հանգեցնում է սեփական «ես» -ի անընդհատ որոնմանը: Վերջին քսան տարիների ընթացքում ինքնության փոփոխության և պահպանման խնդիրները կենտրոնական տեղ են գրավել Գերմանիայում բնակվող թուրք գրողների ստեղծագործություններում: Ինքնության որոնման մեջ թուրք գրողները ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնում են անցյալին, գովում Օսմանյան պետությունը և բարձրացնում պանթուրքական գաղափարներ: «Հայրս բարկացած է», - ասում է թուրք երիտասարդ գրող Քարա Յադեի «Salam Berlin» ամենավաճառվող վեպի հերոսը: «Մի խաբվեք: Անհնար է գաղութացնել թուրքերը: Հնդիկին, աֆրիկացուն ՝ այո: Բայց երբեք թուրքերին: Անհնար է Ոչ ոք չի կարող տիրել և ձուլել թուրքերին: Հակառակ դեպքում, մեկ միլիարդ չինացիներ վաղուց հաջողությամբ յուրացրել էին մեկ միլիոն ույղուր-թուրքեր: Նման բան չկա: Չինաստանի հյուսիսում դեռ թուրքեր կան, նրանք խոսում են ոչ թե չինարեն, այլ թուրքերեն, ինչպես ես, այնպես էլ դու: Դու հասկանում ես? »1: Նման տենդենց մենք տեսնում ենք հետևյալ տողերում մեկ այլ հայտնի գերմանա-թուրք կին գրող Էմինե Սգի Օզդամարի հետ: «Ի Howնչ լավ, որքան հաճելի է, որ բուլղարացիներն այլևս չեն նեղանում օսմանյան դարավոր իշխանությունից: Այժմ բուլղարացիները գտնվում են ԵՄ-ում, իսկ թուրքերը դեռ մուտքի մոտ հարցնում են: Դա նրանց համար պետք է լինի փոքրիկ սփոփանք: Նույն պատճառով, տարիներ առաջ ես ուրախ էի Հունաստանի համար, որը մտավ ԵՄ »: 2: Ազգայնական գաղափարներով տարված թուրք գրողները ցանկանում են հեղափոխություն մտցնել գերմանական հասարակության մեջ: Գրող Հաթիջե Աքյունն այսպես է ավարտում իր «Հայացք ապագային անցյալից» վեպը: «Մերվենը [գրքի գլխավոր հերոսուհին», Ն.Պ.] թույլ տվեց, որ մի կտոր ձեռքի և երշիկի տարբերությունը մեծանա ՝ առանց հասկանալու: Մերվենը գլխաշոր չի կրելու և ստիպված չի լինի պահպանել: Ապագայում Ձմեռ պապը և Սուրբ Նիկոլասը կսկսեն comingատկի տոնի առթիվ գալ և գնալ մեր տուն: Ես ու դուստրս նախ նվերների փաթեթները բացելուց երգելու ենք թուրքական երգ կամ պարելու ենք թուրքական երաժշտության ներքո: Միգուցե մի օր, ինչպես մեր գերմանացի ընկերներն են հարցնում, ինչպես ենք նշում Նոր տարին, մենք նրանց հարցնենք, թե ինչպես են պատրաստվում Շեքեր Բայրամին: » Թուրք գրող Zafer ոջ enojak- ի «Վտանգավոր բարեկամություն» վեպի հերոսներից Ալին ասում է. «Հիվանդ: Գերմանացիները հիվանդ են: Դուք ապրում եք լավագույն երկրներից մեկում ... ամենահարուստներից եք ... Որտեղի՞ց այդ անհանգստությունը ... Լավ նայեք մեզ, որովհետև գալիս ենք .... Մենք Գերմանիայի նոր հայրենասերներն ենք ... Մենք ծնվել ենք այս երկրում հեռավոր երկրում: Մենք աշխատում ենք 30 տարի ... Մի վախեցեք, ձեզ չենք խեղդելու, քանի որ արգելված մսին չենք դիպչում ... Մենք գերմանացիներ ենք վաղը ... Դուք մեզանից կարող եք սովորել պատվի, ամոթի ու ամոթի զգացողություն »3: Ազգայնականությունը, սակայն, միշտ չէ, որ բավարարում է թուրք հեղինակներին: Հասնելով հակառակ ծայրահեղությանը ՝ մի շարք գրողներ սկսում են ամբողջովին հրաժարվել ՝ կատաղածորեն հերքելով ամեն ինչ թուրքերեն: Օրինակ ՝ Ալ-Թեքինայի «Ալի Շտերն» պատմվածքի հերոս Ալի Յըլդըզը ամեն գնով փորձում է լուծարվել ու միանալ գերմանական հասարակությանը: Վերանվանվում է ՝ Yildiz բառը փոխարինելով գերմանական «stern» 1 համարժեքով: Նա ծանոթ թուրքերի հետ խոսում է բացառապես գերմաներեն: Նա համաձայն է արհամարհել օտարերկրացիներին: Արդյունքում, նա մշակութայինորեն կաթվածահար է լինում օտարերկրացիների շրջանում: Ինքնության ճգնաժամը որոշ գրողների համար դառնում է եզակի մարտահրավեր ներգաղթի թեման ամբողջությամբ հրաժարվելու համար: Օրինակ, Ակիֆ Պիրինչչիի հետախուզական վեպերի հերոսը դառնում է Ֆրանցիսկոս կատուն 2, իսկ ehեհրա Չիրակը հայտարարում է, որ ինքը չի ցանկանում փակվել թուրքական արկղում: Վերջին տարիներին հրատարակված Էրգին Օզգենի, Դիլեկ Zapապտիջօղլուի, Սելիմ Օզդողանի նման հեղինակները դժվար թե անդրադառնան միգրանտների խնդրին 3: Եվ որոշ թուրք գրողներ, փորձելով ազատվել թուրք-գերմանական արժեքների անընդհատ պայքարից, կարծես դիտավորյալ են վանում իրենց հերոսներին Գերմանիայից ՝ ստիպելով նրանց հաստատվել երրորդ երկրում: Թուրք-գերմանական ինքնության հարցը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում հայտնի գրող Ֆերիդուն Zaաիմօղլուի ստեղծագործություններում: Գրականագետ Թ. Չիզմանը գրում է. «Ֆերիդունը ներկայացնում է թուրք-գերմանական այս խառը ինքնությունը: Ի տարբերություն իր որոշ գործընկերների ՝ նա նախևառաջ գերմանացի լինելու խնդիր չունի: Նա իրեն հանգիստ հռչակում է ոչ ուղղափառ մահմեդական: Նա իսլամ է դավանում իր ուրույն ձևով, չի վախենում քննարկման առարկա դառնալ: « Իր յուրաքանչյուր ստեղծագործության մեջ նա ներկայացնում է ինքնության խնդրի որոշակի ասպեկտ, թուրք-գերմանական մշակութային հակասությունները հաղթահարելու և համադրելու միջոց: «Qanaq աք պրակտիկ» գրքի գլխավոր հերոսները սոցիալական սանդուղքի ամենացածր մակարդակի թուրքերն են. Գողեր, կավատներ, տղամարդ մարմնավաճառներ, թմրամոլներ, հոգեբուժական հիվանդներ, տրանսսեքսուալներ, աղբահաններ, մի քանի գործազուրկ և այլն: ձայնը հասարակության մեջ ավանդաբար չի լսվում: Գիրքը, որը տպագրվել է իրենց հետ անցկացված հարցազրույցների հիման վրա, ըստ Թ. Դա Չիզմանի իսկական «գետտո զրույց է», ընդ որում ՝ գերմանական հիփ-հոփ շատ յուրօրինակ ռիթմերով և բանահյուսական տարրերով 5: Ինքը ՝ Ֆ. Zaաիմօղլուն ասում է. «Դա սկիզբն էր: Ես վերաբերում եմ իմ մանկության միջավայրին… Մեզ անվանում էին Գերմանիայի նեգրեր: Գերմանացիները այս միգրացիային միշտ վերաբերվում էին որպես տեխնիկական հարցի, նրանք թակարդն էին ընկնում: Մի ուսուցիչ մի անգամ պատասխանեց «Ես ուզում եմ նկարիչ դառնալ» իմ նախադասությանը: «Դուք ճախրում եք օդում, դառնում եք մարդկային մեխանիկ, դա բավական է թուրքին» 6: «Liebesmale, Scharlachrot» նամակագրական վեպում Ֆ. Zaաիմօղլուն ցույց է տալիս թուրքերի խնդիրները, որոնք արդեն սոցիալական ոլորտի երկու ծայրերում են: Նրա հերոսներից մեկը Հականի գանգստերական խմբավորման անդամ է, տիպիկ Քանաքեռ, իսկ Սերդարը հնարավորինս ձուլված հերոս է գերմանական մշակույթին և ապրելակերպին: Ի տարբերություն երկու հերոսների ՝ Ֆ. Zaաիմօղլուն մատնանշում է Գերմանիայում թուրք երիտասարդների երկակիությունը: Միևնույն ժամանակ, չնայած տարաձայնություններին, նրանց ամուր ընկերությունը, սակայն, Թուրքիայի միասնության եզակի խորհրդանիշն է: Գերմանիայի դիմադրության պայմաններում նրանք միշտ պատրաստ են գործել միավորված: Extremույց տալով երկու ծայրահեղություն ՝ Ֆ. Zaաիմօղլուն ոչ ոքի ակնհայտ նախապատվություն չի տալիս: Նա ուզում է ցույց տալ, որ գոյություն չունի խնդրի մեկանգամյա լուծում, ոչ միայն խմբային մոտեցում: Հերոսներն իրենց անվանում են անատոլիական, Գերմանիա ՝ Ալմանյա, կարծես կապեր պահպանելով հայրենիքի հետ ՝ դեմ լինելով ձուլման անխուսափելիությանը ՝ ցույց տալով, որ թուրքերի դերը պատմության մեջ գերմանական մշակույթում անհերքելի է: Հեղինակը փորձում է ցույց տալ, որ այդ մարդիկ ունեն եզակի միջմշակութային ինքնություն, որն ավելի բարձր է, քան թե թուրքական, թե գերմանական կարծրատիպերից: «Գերմանական խենթություն» վեպում Գերմանիայում բնակվող գերմանացի նկարչի պատմության համատեքստում Ֆ. Zaաիմօղլուն գերմանական մշակույթը ներկայացնում է կատարյալից հեռու, բայց գերմանացիները փորձում են այն պարտադրել բոլոր փոքրամասնություններին: Գերմանական մշակույթը որպես օտարերկրյա ներգաղթյալ քննադատելը իսկական մարտահրավեր էր: Հատկապես, որ F. գիտությունները և կրթությունը, № 3, 2009, էջ. 126-127, http: //www.science-education.ru/download/2009/03/2009_03_099.pdf.2 Էքիզ Թ., Եվրոպական թուրքական գրականություն և ներկայացուցչություն: Emine Sevgi Ozdamar, Journal of Arts and Science, Çankaya, niversitesi, № 7, 2007, ss.Dergisi, № 12, 2010, ss. 329-349, http: //hutad.hacettepe.edu.tr/index.php/hutad/article/viewFile/121/87.4 Ադելսոն Լ., Թուրքական շրջադարձը ժամանակակից գերմանական գրականության մեջ: Դեպի միգրացիայի նոր քննադատական քերականություն, Palgrave Macmillan, 5 Նույն տեղում, էջ 97: Zaաիմօղլուն ներկայացնում է իր կարծիքը առանց հարցնելու կամ քննարկելու որպես բացարձակ ճշմարտություն: Կիրառելով էքսպրեսիոնիզմի և նատուրալիզմի տարրեր ՝ նա ստեղծում է այնպիսի պատկերներ և նկարագրություններ, գրոտեսկային դրվագներ, որոնք ընթերցողը զարմացնում է: Ըստ հայտնի գրականագետ Լ.Ա.-ի Այս կերպ, Zaաիմօղլուն Անդերսենի համար ճանապարհ է հարթում դեպի նոր իրատեսություն: Showingույց տալով, որ հասարակության և՛ բարձր մակարդակում ապրող մարդիկ, և՛ մարդիկ առաջնորդվում են նույն բնազդներով և ցանկություններով, ցույց տալիս նույն մտքերն ու համոզմունքները, հեղինակը փորձում է ապացուցել, որ անձը մարդ է ՝ անկախ սոցիալական կարգավիճակից, կրթությունից, ազգություն «Գերմանական խենթություն» գրքում Ֆ. F.աիմօղլուն շեշտում է, որ սեռական ցանկություններն ու հաճույքները վարք են ձևավորում բոլոր հասարակությունների և սոցիալական խավերի անդամների համար: Ֆ. Zaաիմօղլուն մերժում է գերմանա-թուրքական գրականության շատ ավանդական մոտեցումներ: Նա դեմ է միջմշակութային հասարակություն հասկացությանը: Ֆ. Zaաիմօղլուն կարծում է, որ այս բոլոր խնդիրների չափազանցությունն ուղղված է իրական խնդիրներից, սոցիալական և քաղաքական անարդարություններից ուշադրությունը շեղելուն: Թուրք գրողները փորձում են քննադատել նաեւ արեւմտյան արժեքները: Վերջին տարիներին լուրջ ճանաչում ձեռք բերած գերմանացի գրող Ֆերիդուն Zaայմոլուի և գերմանացի գրող Գյունտեր Շենկելի կողմից համատեղ հրատարակված «Կույսերը» թատերական մենախոսությունների շարքում մուսուլման կանայք ասում են, որ գլխաշորը խոչընդոտ է դառնում երիտասարդների համար: Այս աշխատության մեջ Ֆ. Zaաիմօղլուն փորձում է ցույց տալ, որ մահմեդականները հեռու չեն կյանքի հաճույքներից, և արևմտյան հասարակություններն ավելի բարդույթներ ունեն: Այսպիսով, 1990-ականների կեսերից մինչ օրս ինքնության խնդիրը տարբեր արտահայտություններով գերմանական թուրք գրողների ստեղծագործություններում առանցքային դեր է խաղացել: Սեփական «ես» -ի որոնման մեջ նրանք մերթ հերքում են թրքությունը, երբեմն հայտնվում են ազգայնականության ճիրաններում, երբեմն փորձում ընդհանրապես հրաժարվել այդ թեմայի քննարկումից: Նաիրա Պողոսյան ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔ ԳՐՈՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՒՄ 1990-2000թթ. Հիմնաբառեր. Գերմանիայի թուրքական համայնք, թուրքական գրականություն, ինքնության խնդիր, մշակութային ճգնաժամ, հյուր աշխատողներ: ։
| Այժմ Գերմանիայում ապրում է ավելի քան չորս միլիոն թուրք։
Նրանցից շատերը ծնվել, մեծացել են Գերմանիայում և երբեք չեն եղել Թուրքիայում։
Չնայած այս հանգամանքին՝ նրանք հաճախ ինտեգրված չեն գերմանական հասարակության մեջ։
Սակայն թուրքական մենթալիտետը ևս խորթ է նրանց համար։
Հայտնվելով երկու լիովին տարբեր մշակույթների միջև՝ այս մարդիկ մշտապես գտնվում են իրենք իրենց որոնումներում։
Պատահական չէ, որ ինտեգրման հիմնախնդիրն առանցքային է 1990-ականների կեսերի և 2000-ական թթ. Գերմանիայի թուրք գրողների ստեղծագործություններում։
Իրենց «ես»-ի, կյանքում իրենց տեղի որոնումներում այս գրքերի հերոսները երբեմն ամբողջությամբ մերժում են ամեն թուրքականը, իսկ երբեմն՝ դառնում մոլի ազգայնականներ։
Ավելին, որոշ գրողներ առհասարակ հրաժարվում են անդրադառնալ միգրանտների թեմաներին՝ գերադասելով գերմանական հիմնախնդիրներն ու համամարդկային հարցերը։
|
ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵMԱԳՈՐԱԿԱՆ NԱՆՈՒՄ ԴԵMԱԳԻՏԱԿԱՆ ԽՆԱՄՔԻ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ Դեղաբանական խնամքը (Դ)) դեղագործի և բժշկի միջև համագործակցության ամբողջական ծրագիր է դեղորայքի բուժման ողջ ընթացքում, այսինքն `դեղամիջոցի թողարկումից մինչև դրա ազդեցության ավարտը: Առաջին հերթին, դեղաբանական խնամքը նախատեսված է հիվանդների պաշտպանության համար, քանի որ դեղագործը կապող օղակ է բժշկի և հիվանդի միջև: Կան դեղեր, որոնք կարող են տրամադրվել բժշկի նշանակմամբ: կան դեղեր, որոնք կարող են տրամադրվել առանց դեղատոմսի: Երբ խոսքը վերաբերում է դեղատոմսով դուրս գրվող դեղերին, դեղագործի պարտականությունն է հետևել բժշկի ցուցումներին, «մեկ անգամ ստուգել դեղաչափը» և հիվանդին տեղեկություններ տրամադրել դեղերի վերաբերյալ: Եվ երբ հիվանդները գնում են դեղատուն առանց դեղատոմսի կամ բժշկի այցելելու, դեղագործը պետք է ուսումնասիրի հիվանդության ընթացքի նշանները, ուղղորդի դրանք բժշկի կամ տա այնպիսի դեղամիջոց (առանց դեղատոմսի), որը կթեթեւացնի հիվանդի բուժումը: պայման Բժիշկները պետք է նշանակեն բոլոր դեղերը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում (բացառությամբ առանց դեղատոմսի թողարկվող դեղերի) [3]: Դեղատոմսերը պետք է տրվեն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված դեղատոմսերի հիման վրա [4]: Հետազոտության նպատակը. Գնահատեք դեղատների անձնակազմի և հաճախորդների տեղեկացվածության մակարդակը դեղագործական խնամքի վերաբերյալ, ինչպես նաև պարզեք դեղատներում դեղագործական խնամքի պահպանման մակարդակը: Հետազոտական նյութ և մեթոդներ Այս աշխատանքը հիմնված է անանուն հարցման ընթացքում ստացված հարցաթերթիկների արդյունքների վերլուծության վրա: Հարցաշարը դիմել է դեղագործներին և հաճախորդներին `պատասխանելու դեղաբանական խնամքի որակին վերաբերող հարցերին: Հարցաթերթիկները վերլուծվել են `օգտագործելով կենսաբանական վիճակագրական մեթոդներ` SPSS-22 ծրագրակազմի միջոցով: Օգտագործվել են նկարագրական վիճակագրության մեթոդներ (հաճախականության հաճախականության վերլուծություն): Հետազոտության արդյունքները. Հարցմանը մասնակցել է 50 հաճախորդ. Դեղատան 50 աշխատակից (նկատի ունենք նաև դեղագործները, այլ դեղագործներ) - 12-ը (24.0%) տղամարդ են, 38-ը (76.0%) կին: Այս անհավասար բաշխման պատճառ կարող է լինել այն փաստը, որ հարցումն անցկացվել է առավոտյան և ցերեկը, իսկ տղամարդիկ աշխատում են հիմնականում գիշերային հերթափոխով: Չափանիշ Բացարձակ թիվ Ընդհանուր հետաքրքրությունների աղյուսակ 1. Հարցվածների բաշխում ըստ աշխատանքային փորձի Չափանիշ Օգտագործման ցուցումներ Օգտագործման եղանակը Հակացուցումներ Կողմնակի էֆեկտներ Ոչ թողարկում և գին Բացարձակ տոկոսային աղյուսակ 2. Դեղամիջոցի վերաբերյալ ի՞նչ տեղեկություններ են ձեզ համար կարևոր: Աղյուսակ 2-ը ցույց է տալիս, որ հարցվողները, ամենայն հավանականությամբ, տեղեկացված կլինեն դեղամիջոցի կողմնակի ազդեցությունների մասին (30%): Հակացուցումները (26.0%) ցուց Օգտագործման համար օգտագործվող նյութերը (24.0%) ունեն տեղեկատվության գրեթե նույն կարևորությունը: Չափանիշ Մատչելի գինԹերապևտիկ կամ թերապևտիկ ազդեցություն Ոչ մի կողմնակի բարդություն Բժշկի նշանակումը Բացարձակ տոկոսային դեղագործի դեղատոմսը Ընդհանուր աղյուսակ 3. Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ գործոններ են ազդում դեղ գնելու որոշման վրա: Աղյուսակ 3-ը ցույց է տալիս, որ ըստ դեղագործների ՝ ամենաազդեցիկը դեղ գնելու որոշումն է: Այն դեպքում, երբ բժշկի նշանակումը որպես որոշման ազդեցիկ գործոն 24.0% է, իսկ դեղագործի դեղատոմսը `ընդամենը 12.0%: Չափանիշ Բացարձակ Խոտաբույսերով Սինթետիկ Ընդհանուր Տոկոսային աղյուսակ 4. Ո՞ր դեղերն է ավելի հաճախակի հաճախորդը: Աղյուսակ 4-ը ցույց է տալիս, որ հաճախորդների մեծամասնությունը ավելի շատ հակված է բուսական դեղեր գնել (76.0%), քան սինթետիկ (24.0%): Չափանիշ <1000 դր 1000 դրամ 5000 դրամ> 5000 դրամ ընդհանուր բացարձակ տոկոսային աղյուսակ 5. Ո՞ր գնի մակարդակի դեղերն են առավել պահանջարկ վայելում: Աղյուսակ 5-ը ցույց է տալիս, որ հաճախորդների մեծամասնությունը (64.0%) առավել հաճախ օգտագործում է 1000-5000 դրամ արժողությամբ թմրանյութեր: Surարմանալի է այն փաստը, որ հաճախորդների ճնշող մեծամասնությունը (22.0%) թանկարժեք (> 5000 դրամ) դեղեր է գնում: Չափանիշի բացարձակ համարը Ապրանքանիշի ընդհանուր ընդհանուր աղյուսակ 6. Ո՞ր դեղերն են առավել շատ վաճառվում: Տոկոսային աղյուսակ 6-ը ցույց է տալիս, որ ամենավաճառվող դեղերի մեծ մասը բրենդային դեղեր են `62.0% և սեռաբուծական ապրանքներ` 38.0%: Չափանիշ Բացարձակ համարը դեղատոմսի միջոցով Դեղատոմսի համար Ընդհանուր հետաքրքրությունը Աղյուսակ 7. Ո՞ր դեղերն եք առավել հաճախ կարոտում: Աղյուսակ 7-ը ցույց է տալիս, որ առավել հաճախ առանց դեղատոմսի դեղերը կազմում են 78.0%: Չափանիշի բացարձակ տոկոսը Դեղատնային պատկերը Կանոնավոր հաճախորդներ owածր գներ Պահպանման և վաճառքից հետո տեղեկատվություն Ապրանքի որակի Լայն տեսականի Ընդհանուր աղյուսակ 8. Ի՞նչն է ստիպում ձեր դեղատներին դեղեր տեղափոխել: Աղյուսակ 8-ը ցույց է տալիս, որ դեղատունը շարժող հիմնական գործոնների %% -ը (0%) կայուն է (28%): Հաջորդը դեղատան հաճախորդներին վերաբերող հարցաթերթիկների վերլուծությունն է: Չափանիշ Բացարձակ թիվ Ընդհանուր աղյուսակ 9. Ձեր տարիքի տոկոսային աղյուսակը 9-ը ցույց է տալիս, որ դեղատները ամենից հաճախ հաճախում են 16-25 տարեկան (56.0%) և 40-60 տարեկան երեխաներ `ընդամենը 10.0%, ինչը բավականին հետաքրքիր և հակասական արդյունք է: Չափանիշ Բացարձակ համար Բժիշկ Famանոթ բժշկական գրականություն Դեղատան աշխատակիցներ Ինտերնետ Ընդհանուր տոկոսների տոկոսը Աղյուսակ 10. Որտեղի՞ց եք տեղեկություններ դեղերի մասին: Աղյուսակ 10-ը ցույց է տալիս, որ հարցվածների 32.0% -ը դեղերի մասին տեղեկատվություն է ստանում բժիշկներից, իսկ 28.0% -ը `բժշկական գրականությունից: Չափանիշ բացարձակ թիվ Բժիշկ այցելելու համար անբավարար ժամանակ Բավարարություն ինքնաճանաչումից Բժշկի վստահություն Այլ պատճառ Ընդհանուր հետաքրքրություն Աղյուսակ 11. Ո՞րն է դեղ ընդունելու պատճառը: Աղյուսակ 11-ը ցույց է տալիս, որ հարցվածների 28% -ը իրենց գիտելիքները անբավարար է համարում դեղ ընդունելու որոշում կայացնելիս: 22% -ը պարզապես ժամանակ չունի բժշկի դիմելու: Չափանիշ Բավարար Բացարձակ տոկոս Ոչ Գոհ Դժվար է պատասխանել Ընդհանուր աղյուսակ 12. Ինչպե՞ս եք գնահատում Երևանի դեղատներում առկա տատիկ-պապիկների տեսականին: 12% - բավարար չէ: Եզրակացություններ. 1. Դեղատներում դեղերի ճնշող մեծամասնությունը (78.0%) թողարկվում է առանց դեղատոմսի, ինչը հակասում է ՀՀ առողջապահության նախարարության N100 և N 204-Ն հրամանների դրույթներին: 2. Դեղատների աշխատողների 32.0% -ը, որպես դեղատուն դեղերի տեղաշարժը ապահովող գործոն, ցույց է տալիս կանոնավոր հաճախորդների առկայություն, 28.0% -ը `ցածր գներ` ընդամենը 20.0% `արտադրանքի որակը: 3. Դեղատների հաճախորդների մեծ մասը (76.0%) նախընտրում է բուսական դեղամիջոցները, իսկ 24.0% -ը `սինթետիկ: 4. Դեղատների հաճախորդների մեծ մասը (62.0%) նախընտրում է ֆիրմային դեղեր, իսկ 38.0% -ը `ընդհանուր: 5. Դեղատների հաճախորդների մեծ մասը (64.0%) հակված է գնել 10005000 դրամ արժողությամբ դեղեր, բայց հաճախորդների զգալի մասը (22.0%) դեռ գնում է թանկարժեք (> 5000 դրամ) դեղեր: 6. Դեղատների հաճախորդների ճնշող մեծամասնությունը (78.0%) դեղերի մասին տեղեկատվություն է ստանում տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներ, լրատվամիջոցներ և այլն), և միայն 32.0% -ը `բժիշկներից: Դեղատների աշխատակիցներից տեղեկատվություն ստացող հաճախորդների թիվը ցածր է `16.0%: 7. Ինքնաբուժման խթանող գործոններից մեկը սեփական գիտելիքների բավարար (28.0%) անվստահությունը բժշկի նկատմամբ համարելն է (24.0%): 8. Դեղատների հաճախորդների 12% -ը դեղերի ներկայիս շարքը գնահատում է որպես անբավարար, իսկ 78% -ը `բավարար-լավ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում դեղատոմսեր թողարկելու և դեղեր տրամադրելու կարգը հաստատելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության N 100 հրամանը, http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=52045 (24.08.2017): [4] «Հայաստանի Հանրապետությունում առանց դեղատոմսի դեղերի ցուցակը հաստատելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարության N 204-Ն հրամանը տրվել է 19.09.2017 թ. քանի որ). http: //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=32081 (Առկա է Էմմա hazազարյան, Աբրահամյան LALADE ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԽՆԱՄՔԻ INԱՆ ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵARԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր ՝ բժիշկ-դեղագետ, դեղագործ, դեղագործ: ։
| Աշխատանքի նպատակն է՝ դեղատան աշխքատողների և հաճախորդերի շրջանում հարցման եղանակով գնահատել դեղագիտական հոգածության մակարդակը Երևանի դեղատներում։
Պարզվել է, որ դեղատներում դեղերի գերակշռող մեծամասնությունը բաց է թողնվում առանց դեղատոմսի։
Դեղատան հաճախորդների գերակշռող (78.0 %) մեծամասնությունը դեղերի մասին տեղեկատվությունը ստանում է տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներից, ԶԼՄ-ներից և այլն) և ընդամենը 32.0 % բժիշկներից, իսկ դեղատան աշխատողներից՝ 16.0 %։
Ինքնաբուժության դրդող հանգամանքներից են՝ սեփական գիտելիքները բավարար համարելը և բժշկի հանդեպ անվստահությունը։
|
ՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԱՄԱՍԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԻ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸՆերածություն։
Շրջակա միջավայրում տեղի ունեցող փոփոխությունները նորերևույթներ չեն, այլ տեղի են ունենում միլիարդավոր տարիներ, ու ներկայումս մարդու և այլ կենդանի օրգանիզմների միջամտութամբ այդ փոփոխությունները շարունակվում են ավելի արագացված տեմպերով ու մեծ ծավալներով։
Խախտելով էկոհամակարգերի բնական վիճակը` այս ամենը լուրջ սպառնալիք է հանդիսանում հասարակության համար [6]։
Վերջին տասնամյակներում մարդածին գործոնի ազդեցությամբ պայմանավորված էկոհամակարգերի բնական հավասարակշռության խախտման և շրջակա միջավայրի աղտոտման հետևանքով առաջ են քաշվել մի շարք բնապահպանականխնդիրներ [5]։
Շրջակա միջավայրի վրա ներգործող մարդկային գործունեության կարևոր բնագավառներից է գյուղատնտեսական գործունեությունը։
Գնահատվել է, որ Երկրի տարածքի մոտ 38 %-ն օգտագործվում է գյուղատնտեսական նպատակով, ինչն էլ սննդիաղբյուր է հանդիսանում մարդկության համար [8]։
Գյուղատնտեսական գործունեությունը հանդիսանում է նաև շրջակա միջավայրիաղտոտման աղբյուր։
Ստորգետնյա ջրերը, որոնք խմելու ջրի աղբյուր են հանդիսանում երկրագնդի բնակչության ավելի քան 50 %-ի, այդ թվում՝ գյուղական համայնքների բնակչության 100 %-ի համար, ենթարկվում են գյուղատնտեսական պարարտանյութերի, պեստիցիդների և այլ քիմիկատների անմիջական ազդեցությանը, ինչը պոտենցիալ վտանգ է հանդիսանում մարդու առողջության համար [10]։
Երկրագնդի բնակչության թվաքանակի նման տեմպերով աճման դեպքում կանխատեսվում է, որ մինչև 2050 թ. այն կհասնի մոտ 9 միլիարդի։
Այս ամենին զուգընթաց կբարձրանա նաև մարդկության պահանջարկը գյուղատնտեսական արտադրանքի նկատմամբ, իսկ գյուղատնտեսության զարգացումն իր հերթին կարող է առաջքաշել բնապահպանական մի շարք խնդիրներ [7]։
ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանում բնակչության հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, ինչն էլ հանդիսանում է նաև շրջակա միջավայրի աղտոտման հիմնական աղբյուր։
Այս տարածաշրջանում գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես հացահատիկայինմշակաբույսերի արտադրություն) և անասնաբուծության (խոշոր և մանր եղջերավորանասունների բուծում) մեջ [1]։
Ուսումնասիրության նպատակն է ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանիշրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցության գնահատումը։
Նյութեր և մեթոդներ։
Հետազոտության օբյեկտ է հանդիսացել ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանը։
Ուսումնասիրություններն իրականացվել են 20092012 թթ.։
Մարդու գյուղատնտեսական (անասնապահություն) գործունեության հետևանքով շրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի ու ֆոսֆորի պարունակությունները ևարոտավայրերի բեռնվածությունը որոշվել են ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)։
Ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` խոշոր եղջերավոր անասունների 1000 կգ կենդանիքաշից տարեկան արտաթորանքի միջոցով շրջակա միջավայր է ներմուծվում 156 կգազոտ և 17 կգ ֆոսֆոր, իսկ մանր եղջերավոր անասունների դեպքում` համապատասխանաբար 119 կգ և 20 կգ։
Ընդունելով Ամասիայի տարածաշրջանում խոշորեղջերավոր անասունների միջին քաշը 450 կգ, իսկ մանր եղջերավոր անասուններինը`50 կգ, ապա` Nխ = 450 x Nստ.խ/1000 (1), Pխ = 450 x Pստ.խ/1000 (3), Nմ = 50 x Nստ.մ/1000 (2), Pմ = 50 x Pստ.մ/1000 (4),որտեղ Nխ, Pխ և Nմ, Pմ -ն համապատասխանաբար մեկ խոշոր և մեկ մանր եղջերավորանասունների արտաթորանքից շրջակա միջավայր անցած ազոտի և ֆոսֆորի պարունակություններն են, իսկ Nստ.խ, Pստ.խ և Nստ.մ, Pստ.մ -ն` համապատասխանաբարխոշոր և մանր եղջերավոր անասունների 1000 կգ կենդանի քաշի արտաթորանքիցշրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները։
Ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` միջին ծանրաբեռնվածությամբ 1 հա արոտավայրում տարեկան հող է ներմուծվում 10 գ/մ2 ազոտ և 1,45 գ/մ2 ֆոսֆոր։
Հետևաբար,ստացվում է, որ 1 հա-ում կարելի է արածեցնել 1,4 գլուխ խոշոր կամ 14,5 գլուխմանր եղջերավոր անասուն [12]։
Սստացվում է, որ 10,4 պայմանական գլուխ մանրեղջերավոր անասունին անհրաժեշտ է մեկ պայմանական գլուխ խոշոր եղջերավորանասունի համար պահանջվող արոտավայր։
Աղյուսակ 1-ում ներկայացված հաստատունների միջոցով հաշվարկվել են 20092012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի` ցորենի և գարու բերքահավաքից գոյացած մնացորդների (ծղոտ) այրման հետևանքով մթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի` մասնավորապես ածխածնիերկօքսիդի (CO2), շմոլ գազի (CO), ազոտի ենթօքսիդի (N2O) և ազոտի օքսիդների(NOx) պարունակությունները [4]։
Այրված բուսական մնացորդներում (ծղոտ) ածխածնի և ազոտի զանգվածից ջերմոցայինԱղյուսակ 1.գազերի զանգվածի փոխանցման գործակիցներըԸնդհանուր C-ում և NՋերմոցայինում ջերմոցայինգազերէֆեկտով գազերի C-իև N-ի բաժնեմաս, %NՕxՋերմոցային էֆեկտով գազերի Cի և N-ի զանգվածից ջերմոցայինգազերի զանգվածի փոխանցմանգործակից Արդյունքներ և քննարկում։
Համաձայն Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` հաշվարկվել ենԱմասիայի տարածաշրջանում 2009-2012 թթ. անասնապահության հետևանքովշրջակա միջավայր անցած ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները, որոնք բերվածեն աղյուսակ 3-ում։
Շիրակի մարզի վիճակագրության գործակալության տվյալներից և անասնապահության ոլորտում կատարված հաշվարկներից պարզվել է, որ 2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում նկատվել է անասնագլխաքանակի աճ, ինչն էլ նպաստել էտարածաշրջանում անասնապահության ոլորտից շրջակա միջավայր ներմուծվողազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունների ավելացմանը (աղ. 2, 3)։
Ըստ Գ. Ռասպլետինսի և Բ. Տուսակովի՝ խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների արտաթորանքիմիջոցով հող մտած ֆոսֆորի պարունակության 1,5 %-ը, իսկ ազոտի պարունակության` 10-20 %-ն անցնում են մակերևութային և գրունտային ջրեր, հետևաբար անասնապահության ոլորտից շրջակա միջավայր ներմուծվող ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունների ավելացման շարունակական բնույթն առանց համապատասխանբնապահպանական միջոցառումների ձեռնարկման կարող է բացասական ազդեցություն թողնել շրջակա միջավայրի` մասնավորապես ջրային պաշարների վրա` հանգեցնելով ջրաէկոհամակարգերի՝ կենսածին տարրերով ծանրաբեռնվածությանը։
Աղյուսակ 2.Ամասիայի տարածաշրջանում արոտավայրերի տարածքը և խոշոր ու մանր եղջերավորանասունների գլխաքանակը 2009-2012 թթ.Խոշոր եղջերավորՄանր եղջերավորանասուն*անասուն*Արոտավայր*, հաՏարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ. *ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրության գործակալության տվյալների **ըստ Շիրակի մարզպետարանի տվյալներիԱղյուսակ 3.Ամասիայի տարածաշրջանում խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների արտաթորանքիմիջոցով շրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի (N) և ֆոսֆորի (P) պարունակությունները (տ/տարի)Խոշոր եղջերավորՄանր եղջերավորՏարիանասունանասունԸնդամենըԱզոտ (N) Ֆոսֆոր (P) Ազոտ (N) Ֆոսֆոր (P)Ազոտ (N) Ֆոսֆոր (P)2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Օգտագործելով Ամասիայի տարածաշրջանում եղջերավոր անասունների գլխաքանակի և արոտավայրերի ընդհանուր տարածքի տվյալները, ըստ Վոլենվեյդերի(1970), հաշվարկել ենք նաև արոտավայրերի ծանրաբեռնվածությունը և անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը, որոնք ներկայացված են աղյուսակ 4-ում։
Աղյուսակից երևում է, որ այս տարածաշրջանում արոտավայրերի բեռնվածությունըշատ ցածր է եղել, սակայն անասնապահության զարգացումն առանց համապատասխան բնապահպանական միջոցառումների ձեռնարկման իր հերթին կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ ջրաէկոհամակարգերի վրա` նպաստելով կենսածինտարրերով վերջիններիս աղտոտմանը։
Աղյուսակ 4.Ամասիայի տարածաշրջանում արոտավայրերի բեռնվածությունը և անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը 2009-2012 թթ.ՏարեթիվԱրոտավայրերի բեռնվածություն, %Անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը մեկ պայմանական գլուխ խոշորեղջերավոր անասունի հաշվով2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ամասիայի տարածաշրջանում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը` հիմնականում օգտագործվում են որպես արոտավայրեր, վարելահողեր և խոտհարքներպայմանավորված խստաշունչ կլիմայական պայմաններով։
Վարելահողերում աճեցվում են հիմնականում բազմամյա խոտաբույսեր և քիչ քանակությամբ հացահատիկային մշակաբույսեր (հիմնականում ցորեն և գարի)։
Ըստ մեր կողմից կատարված դիտարկումների` տարածաշրջանում 1 հա ցորենիդաշտում բերքահավաքից հետո մնում է մոտ 2,5 տ ծղոտ, իսկ 1 հա գարու դաշտում`1,9 տ։
Վերջիններիս կազմության 90 %-ը կազմում է չոր նյութը։
Այս տարածաշրջաննաչքի է ընկնում խոտհարքների և արոտավայրերի առատությամբ, որի հետևանքովծղոտը հիմնականում չի օգտագործվում որպես անասնակեր և գրեթե ամբողջությամբ(մոտ 90 %) այրվում է։
Շրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցություննարտահայտվում է նաև ջերմոցային գազերի արտանետմամբ դեպի մթնոլորտ` պայմանավորված գյուղատնտեսական մնացորդների այրմամբ և հողերի գերպարարտացմամբ [2, 9, 11]։
2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնականմշակաբույսերի ցանքատարածությունները և ցորենի ու գարու այրված ծղոտիքանակական տվյալները ներկայացված են աղյուսակներ 5-ում և 6-ում։
Ըստ [3]-ի` այրված ծղոտի 47,1 %-ը կազմում է ածխածին, իսկ 0,66 %-ը` ազոտ։
Աղյուսակ 5.Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի ցանքայինտարածությունները (հա) 2009-2012 թթ. ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրությանգործակալության տվյալներիՏարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ցորեն Գարի Աղյուսակ 6.Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտի զանգվածը (տ/տարի) 2009-2012 թթ.Տարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ցորեն Գարի Ընդամենը 2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտիընդհանուր զանգվածում ածխածնի և ազոտի բաժնեմասը տրված է աղյուսակ 7-ում։
Աղյուսակ 7.2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտիընդհանուր զանգվածում ածխածնի և ազոտի բաժնեմասը (տ/տարի)ՏարիԱծխածին (C)Ազոտ (N)2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Աղյուսակ 1-ում ներկայացված հաստատունների միջոցով հաշվարկվել են 20092012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի` ցորենի և գարու բերքահավաքից գոյացած մնացորդների (ծղոտ) այրմանհետևանքով մթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի` մասնավորապեսածխածնի երկօքսիդի (CO2), շմոլ գազի (CO), ազոտի ենթօքսիդի (N2O) և ազոտիօքսիդների (NOx) պարունակությունները, որոնք բերված են աղյուսակ 8-ում։
Աղյուսակ 8.2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու ծղոտի այրման հետևանքովմթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի և դրանցում ածխածնի ու ազոտիպարունակություններըՋերմոցայինգազերԱրտանետված ջերմոցային էֆեկտովԱրտանետված ջերմոցային գազերիգազերի C-ի և N-ի զանգված, տզանգված, տ2009 թ. 2010 թ. 2011 թ. 2012 թ. 2009 թ. 2010 թ. 2011 թ. 2012 թ.Եզրակացություններ։
Հաշվի առնելով Ամասիայի տարածաշրջանի սոցիալտնտեսական պայմանները` կարելի է փաստել, որ այս տարածաշրջանում անասնապահության հետևանքով գոյացող ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները կարողեն ներթափանցել ջրաէկոհամակարգեր` աղտոտելով դրանք։
Տարածաշրջանումանասնապահության հետևանքով ջրային պաշարների հնարավոր աղտոտումըկանխելու նպատակով անհրաժեշտ է կառուցել գոմաղբի կուտակման վայրեր, ստեղ ծել բուֆերային գոտիներ արոտավայրերի ու ջրային էկոհամակարգերի միջև և իրականացնել անասունների կանոնակարգված արածեցում։
Ամասիայի տարածաշրջանում գյուղատնտեսական գործունեությունից գոյացածբուսական մնացորդների (ծղոտ) այրմամբ մարդը նպաստում է ջերմոցային գազերիմթնոլորտ արտանետմանը։
Այս ամենը նպաստում է նաև ածխածնի և ազոտիբնական շրջանառության խախտմանը, քանի որ ածխածնի և ազոտի մեծ պարունակությունները գազային միացությունների ձևով հողից անցնում են մթնոլորտ։
Ուստի բուսական մնացորդների այրման բացասական հետևանքներից խուսափելուհամար առաջարկվում է դրանք օգտագործել որպես անասնակեր` անկախ տարածաշրջանում խոտհարքերի և արոտավայրերի առատությանը։
Գրականություն1. Մանասյան Մ., Գրիգորյան Ա., Պոտոսյան Ա., Շիրակի մարզ (բնությունը, բնակչությունը,տնտեսությունը), Երևան, 2002, 132 էջ։
5. Ahmed D., Environmental pollution and its impact on human and animal health։
A review // TheԱնիտա Վարագյան, Գոռ Գևորգյան, Կարինե ԳրիգորյանՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԱՄԱՍԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԻ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ Ամասիայի տարածաշրջան, գյուղատնտեսական գործունեություն, կենսածինտարրեր, ջերմոցային գազեր, աղտոտում։
| Ներկայացվում է ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանի շրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցության գնահատականը, մասնավորապես հաշվարկվել են 2009-2012 թթ. գյուղատնտեսության ոլորտից (անասնապահություն և բուսաբուծություն) շրջակա միջավայր ներթափանցած ազոտի, ֆոսֆորի ու ջերմոցային գազերի պարունակությունները, և գնահատվել է դրանց հնարավոր ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա։
|
Գիտամեթոդական գրականության վերլուծությունը և արդիպրակտիկան վկայում են այն, որ զարգացման հապաղումովերեխաների, այդ թվում՝ տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականներիգործընթացի խնդիրների լուծման հարցում կարևոր դեր է խաղում ընտանիքը։
Հատկապես չտեսնող և թույլ տեսողությամբ երեխաների տարածականկողմնորոշման ձևավորման և զարգացման գործընթացում (Վ. Ա.Ֆեոկտիսովա՝ 1993, Վ. Վ. Տկալովա՝ 1998, Ե. Մաստյուկովա, Ա. Տ.Մոսկովկինա՝ 2004, Ռ. Ն. Ազարյան՝ 2008 և այլք)։
կրթադաստիարակչականբազմաթիվՎերջին տարիների թե՛ մանկավարժների, թե՛ հոգեբանների, թե՛սոցիոլոգներինպաստեցինզարգացման հապաղումով երեխաների, այդ թվում՝ տեսողությանխանգարումներ ունեցող նախադպրոցականների հետ ընտանեկանպայմաններում իրականացված կրթադաստիարակչական խնդիրներիարդյունավետ լուծմանը։
ուսումնասիրություններըՏեսողության խանգարումներ ունեցող երեխաների ուսուցման ևդաստիարակության գործընթացում ծնողների կողմից իրականացվողմասնագիտացվածտարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների ձևավորման ուզարգացման հարցում, ամբողջանում է անցկացվող համակարգված շտկողական զարգացնող միջոցառումներով։
օգնությունը,թվում՝այդՍակայնոչինչպեսենմիջոցներինգրականությանհամապատասխանևպակասըհմտություններին,նվազեցնումլիարժեքմշակվածությունը և այն հանգամանքը, որ իրենց երեխաներին օգնելու ևօժանդակելու հարցում ծնողները ինքնուրույն չեն տիրապետում բոլորանհրաժեշտնաևընտանեկանիրազեկվածությանպայմաններում չտեսնողների և թույլ տեսողություն ունեցող երեխաներիտարածական կողմնորոշման կարողությունների և հմտություններիձևավորմանը միտված աշխատանքների արդյունավետությունը։
երեխաներիհետընտանեկան պայմաններումիրականացվող աշխատանքներիարդյունավետության ապահովման համար անհրաժեշտ է ծնողներինզինել այնպիսի տեսականգործնականշնորհիվ ընտանիքում կստեղծվենառաջադրանքներով, որոնցբարենպաստ պայմաններնախադպրոցականների տարածականկողմնորոշման կարողությունների ձևավորման և զարգացման համար։
Տեսողության խանգարումներգիտելիքներովևունեցողԱռաջին հերթին այս աշխատանքները կազմակերպելիս կամանցկացնելիս անհրաժեշտ է տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցական տարիքի երեխաների մեջ մշակել տարածությունիցչվախենալու կարողություն։
Կարևոր է նաև ուշադրություն դարձնելլսողության տեղաշարժման ժամանակ ճանապարհի կողմնորոշիչները ևառարկաները հիշելու և դրանց վրա կենտրոնանալու կարողությունների Այս գործընթացում կարևոր էձևավորման և զարգացման վրա։
երեխաների՝ ծնողներիտարածությանձևավորմանգործընթացին, անշուշտ,հրահանգների,հիշողության, շարժողական զգացողությունների վրա, հասկանալով«աջ», «ձախ», «առջևից», «հետևից» բառերի իմաստը և այլն։
ևկողմնորոշվելուհիմնվելովիրենցկարողությանբանավորձգտումըմեջմասնակցություննԱյսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ տեսողության խանգարումներունեցողկողմնորոշմանկարողությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը միտված միջոցների,մեթոդների և մանկավարժական մոտեցումների մշակումն անհրաժեշտնախադպրոցականների տարածականէ՝ ծնողներին օգնելու, որպեսզի մեթոդապես ճիշտ աշխատեն իրենցերեխաների հետ։
Ընտանեկան պայմաններում տեսողության խանգարումներունեցող երեխաների հետ իրականացվող այս աշխատանքի հիմքըծնողներին տեսական գիտելիքներով ու անհրաժեշտ գործնականհմտություններով զինելն է։
Ընդ որում՝ այդ աշխատանքի գլխավոր ուղղություններն են՝ծնողների համար նախատեսված մանկավարժական մոտեցումներիմշակում, որը կօգնի նրանց ճիշտ կազմակերպելու տեսողությանխանգարումներ ունեցող նախադպրոցականների տարածականկողմնորոշումն ընտանիքում։
Մշակել արդյունավետ միջոցներ, մեթոդներ և դրանց կիրառմանպայմաններ, որոնք կօգնեն տեսողության խանգարումներ ունեցողերեխաներին՝ ընտանեկան պայմաններում կողմնորոշվելու միկրո ևմակրո տարածության մեջ։
Այս հիմնախնդիրների լուծումները մշակելիս մենք հաշվի ենքառել մի շարք խնդիրներ։
Ընտանիքում տեսողության խանգարումներունեցողկողմնորոշմանկարողությունների և հմտությունների ձևավորման և զարգացմանաշխատանքում հիմնական խնդիրներն են՝ նախադպրոցականների տարածական1. կանխարգելել այն վնասակար սովորությունների ձևավորումը,որոնք տեսողական պաթոլոգիայի հետևանք են և բացասաբար ենանդրադառնումկողմնորոշմանկարողության ձևավորման և զարգացման վրա։
Օրինակ՝ գլուխըչափազանց հետ թեքելը, առաջ կամ կողքի տանելը, թեքված՝ ոչուղիղ քայլելը, քայլքի ժամանակ ձեռքերը ձգելը, ոտքերով աղմկոտձայներ արձակելը և այլն,երեխաների տարածական2. ձևավորել և զարգացնել գլխի, իրանի, պարանոցի, ոտքերի դիրքի,ձեռքերի ճիշտ շարժումները ամպլիտուդայի ճիշտ պահպանումը,որոնք կարևոր դեր ունեն տարածության մեջ կողմնորոշվելուհամար,3. ճիշտ կողմնորոշվել «աջ», «ձախ», «առաջ», «ետ» և նման այլառաջադրանքների կատարման ժամանակ,4. ձևավորել միկրո և մակրո տարածության մեջցուցումներով,հիշողությամբ,ուշադրությամբ,բանավորներբանայինշոշափելիքով,կարողություններ,ձայնայինկողմնորոշիչներովկողմնորոշվելու5. ձևավորել տեղաշարժման ընթացքում տարբեր պայմաններում(ուղիղ գծով, դեպի վերելք, իջնել և բարձրանալ աստիճաններով ևայլն) կողմնորոշվելու կարողություններ։
Այս նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է կիրառել համակարգված հոգեբանամանկավարժական մոտեցումներ, այսինքն՝տարածական կողմնորոշման խնդիրը պետք է լուծվի տեսողությանխանգարումներ ունեցող երեխաների խոսքային, ձայնային ընկալման,հիշողության, ներբանային շոշափելիքի ձևավորման և զարգացման հետհամատեղ։
Ելնելով վերը նշվածից՝ ակնհայտ է դառնում, որ ընտանեկանպայմաններում տեսողության խանգարումներնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողություններիձևավորմանն ու զարգացմանը միտված աշխատանքների արդյունավետիրականացման համար ծնողները պիտի ունենան համապատասխանգիտելիքներ և գործնական կարողություններ ու հմտություններ։
ունեցողեն,որՄերկողմիցունեցողվկայումիրականացվածուսումնասիրություններիընտանիքում տեսողությանարդյունքներըխանգարումներնախադպրոցականների տարածականկողմնորոշման կարողությունների ձևավորմանը միտված աշխատանքները միշտ չէ, որ արդյունավետ են ընթանում, իսկ հաճախ էլ չենիրականացվում ընդհանրապես։
Այս գործընթացի դժվարություններըհիմնականում պայմանավորված են ոչ միայն նշված երեխաներիտեսողության խանգարումների տեսակով, հոգեբանաֆիզիկական ևտարիքային զարգացման առանձնահատկություններով, այլև ծնողների՝այդ հարցերի մասին տեղեկացվածության նվազ մակարդակով ունրանց՝ ընտանեկան պայմաններում այդ աշխատանքի կազմակերպմանև անցկացման գործնական հմտությունների պակասով։
Այս խնդիրների լուծմանն ուղղված հատուկ գիտամեթոդականգրականության վերլուծությունը վկայում է նաև այս հարցի ոչ լիարժեքտեսական և գործնական վերամշակման մասին։
Հաճախբացակայումմոտեցումները,փորձարարությամբ վերամշակված և հիմնավորված միջոցներընախադպրոցականներիտեսողության խանգարումներտարածականկողմնորոշմանզարգացումըկազմակերպելու համար, ծնողներին օգնող մեթոդներն ու գործնականունեցողձևավորումնտեսականենուուղիները։
Իսկ ընտանիքներում նման աշխատանքը, որպես կանոն,իրականացվում է ծնողների սեփական փորձի և գիտելիքների հիմանվրա։
Ներկայացնում ենք տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների՝ ընտանեկան պայմաններում ձևավորման և զարգացմանկազմակերպման նպատակովծնողների համար նախատեսված օրինակելի համալիր, որն իր մեջ ներառում էաշխատանքների«Տեսականև հմտություններ» հիմնական բաժինները։
կարողություններգիտելիքներ»,«Գործնական1. «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում ներառել ենք այնպիսի կարևորթեմաներ, ինչպիսիք են «Չտեսնող և թույլ տեսողություն ունեցողնախադպրոցականների հոգեբանական, ֆիզիկական և տարիքայինզարգացման առանձնահատկությունները», «Վնասակար սովորություններ, որոնք բացասաբար են ազդում տարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների զարգացմանվրա», «Տեղաշարժման և ճիշտ կեցվածքի պահպանմանը միտվածկանոններ և պահանջներ», «Տեսողության խանգարումներ ունեցողկողմնորոշման առանձնահատերեխաների տարածականկությունները՝հրահանգներով,հիշողությամբ,շոշափելիքով և այլն», ինչպես նաև նշվածներբանայինկարողությունների կիրառումը գործնականում։
բանավորևբնույթը,զարգացմանբացասաբար2. Կարողանալ հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարմաներկրորդականաստիճանըխանգարումների դրսևորման ձևերը տարածական կողմնորոշմանվարժությունների և առաջադրանքների կատարման ժամանակ,բարենպաստ պայմաններ ստեղծել դրանց կազմակերպման ևանցկացման համար, շտկել բոլոր վնասակար սովորությունները,որոնքեն անդրադառնում տարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների ձևավորմանու զարգացման վրա (նկար 1) ։
Մեծ տեղ ենք հատկացնում բանավոր ցուցումների, հիշողության,ներբանային շոշափելիքի, լսողության ընկալման միջոցով երեխաների՝միկրո և մակրո տարածության մեջ կողմնորոշվելու կարողությանձևավորմանը միտված հատուկ վարժությունների, առաջադրանքների ևխաղերի՝ ծնողների կողմից ընտրության ձևերին և իրականացմանմեթոդներին։
Մենք կարևորում ենք նաև տեսողության խանգարումներնախադպրոցականների՝ տարածությանունեցողմեջ տարբերպայմաններում կողմնորոշվելու կարողության ձևավորման ուղղությամբծնողների գիտելիքները և հմտությունները (ուղիղ գծով, աստիճաններովիջնել և բարձրանալ՝ հենվելով ներբանային շոշափելիքի վրա,կողմնորոշվել տարածության մեջ դիմացից եկող քայլերի հիման վրա,բռնելով բռնատեղից, լսելով մեծահասակի բանավոր հրահանգները,ցուցումները և այլն)։
Տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցականներինախատեսված տարածական կողմնորոշմանզարգացմանը միտված մերծնողների համարկարողությունների ձևավորման ևցուցումները նախատեսված է այնպես, որ նրանք կարողանանաստիճանաբար տիրապետել տեսական գիտելիքներին և, այնուհետև, դրանք իրականացնել գործնական կարողություններում։
Այսծնողներիհացերումկարողությունների աստիճանըստուգելու և ինքնաստուգման համար մենք առանձնացրել ենքտեսական գիտելիքների և գործնական կարողությունների այնհամալիրը, որին պետք է տիրապետի ծնողը։
Օրինակ՝ «Տեսական գիտելիքներ» բաժնից ծնողները պետք էիմանան՝• տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցականներիզարգացմանհոգեբանական,ֆիզիկականտարիքային,առանձնահատկությունները.• վնասակար սովորությունները (գլուխը չափազանց հետ կամառաջ ուղղված լինելը, կողքի թեքված քայլքը, ձեռքերը առաջպարզելը, անհամաչափ քայլվածքը և այլն), որոնք բացասաբարեն անդրադառնում տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականներիկողմնորոշմանկարողության ձևավորման և զարգացման վրա.տարածական• ստեղծել բարենպաստ պայմաններ չտեսող և թույլ տեսողությունունեցող երեխաների անվտանգ տեղաշարժման համար. տալհստակ և ամբողջական բանավոր ցուցում, տեղաշարժմանբոլոր ավելորդ առարկաները,ճանապարհից ազատելերևույթները,բացատրելևերեխաներինառարկաների դասավորվածությունը, օգտագործել ձայնայինկողմնորոշիչներ և այլն.ներկայացնել• գլխի և իրանի ճիշտ դիրքը, քայլելիս ոտնաթաթի դրվածքը, ձեռքիշարժումների ամպլիտուդայի պահպանումը.և խաղեր,• վարժություններ, առաջադրանքներեն տեսողության խանգարումորոնքնախատեսվածունեցողնախադպրոցական տարիքի երեխաների՝ միկրո տարածությանմեջ, մոտակա շրջակայքում, մակրո տարածության մեջ, տարբերպայմաններում՝վերելքի, վայրէջքի ժամանակ և այլն տարածական կողմնորոշմանզարգացման համար։
գծով, աստիճաններով,ուղիղԲացի վերը նշված գիտելիքներից, փորձարկման վերջումծնողները պետք է ձեռք բերեն նաև մի շարք կարևոր գործնականկարողություններ։
Նրանք պետք է կարողանան՝ • հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման աստիճանը ևբնույթը, • երեխաների մոտ առկա երկրորդական խանգարումներիառանձնահատկությունները,• տարածականկողմնորոշմանձևավորմանժամանակ պահպանել պարապմունքների կանոնակարգը ևռեժիմը, գիտենալ որոշակի վարժությունների հակացուցվածլինելը և այլն։
կարողությանԱյսպիսով,միտվածենտեսողությանխանգարումներունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորումը և զարգացումը կազմակերպելու և անցկացնելուհամար ներկայացված տեսական մոտեցումները, տեսանկյունները ևգործնականկատարելագործելու այդաշխատանքը ընտանիքում։
Տեսողության խանգարում ունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորումն ու զարգացումն ընտանիքում միայն այսպայմաններում հնարավոր կլինի հասցնել դրական արդյունքի։
| Աշխատանքում ներկայացվում են տեսողության խանգարումներ ունեցող իրականացվող տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորման տեսական և հիմնական մոտեցումները։
|
Մահալի բնական սահմանները հատում էին Երնջակ գետը արեւելքում, հյուսիսում ՝ Վայոց Ձորի լեռնաշղթան, արեւմուտքում ՝ Արփա գետը, հարավում ՝ Արաքս գետը: Սահմանակից էր Ազատ-iranիրանի արևելքից, հյուսիսից ՝ Դարալագյազին, իսկ արևմուտքում ՝ Երևանին: XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում կար 33-80 բնակավայր: Մահալը տուժեց 1605 թ.-ին: Շահ Աբբաս I- ի կազմակերպած տեղահանությունից (1587-1629) տասնյակ բնակավայրեր ավերվեցին, բայց մի քանի տասնամյակ անց հայ բնակչության մի փոքր մասը վերադարձավ և հաստատվեց իր հայրենի գյուղերում: Նախիջեւան քաղաք: Նախիջեւան քաղաքը համանուն շրջանի մայրաքաղաքն էր և վարչական կենտրոնը ՝ Թուման-է Նախիջևանի կառավարման նստավայրը: Քաղաքը գտնվում է Արաքս գետից 8,5 կմ հյուսիս-արեւմուտք, Նախիջեւան գետի աջ ափին, ,արաչուղ լեռան ստորոտին: Քաղաքը հնագույն ժամանակներից մեծ դեր է ունեցել հայ ժողովրդի քաղաքական, տնտեսական, վարչական, սոցիալական և մշակութային կյանքում: Հայկական լեգենդը Նախիջևան տեղանունը կապում է Նոյի նախահայրը վայր դնելու առաջին վայրի հետ: Այս լեգենդի մասին ամենահին տեղեկությունները կարելի է գտնել առաջին դարի հրեա պատմաբան Josephոզեֆոս Պլավիոսում: «Նոկոսը (նախահայր Նոյ, Հ.Պ.), թողնելով իր ընտանիքը, զոհեր մատուցեց Աստծուն և իր ընտանիքի անդամների հետ հյուրասիրություն կազմակերպեց: Հայերը դեռ այդ վայրն իջնելու տեղ են անվանում »[12, էջ. 54]: Այս լեգենդը արտացոլվել է միջնադարյան հայ և օտարազգի հեղինակների մեջ: Այսպիսով, hazազար ahահկեցին գրում է. «Նույն լեգենդը պատմում է եվրոպացի ճանապարհորդ, միսիոներ Նալիանը, ով աշխարհը կառուցեց մեր թվագրությունից 1539 թվականին»: «Theրհեղեղից հետո Նախիջեւան նախկին քաղաքը հայկական էր, քանի որ Նոյի որդիների նախկին հետնորդները կամ Նոյի նախկին հետնորդները, քանի որ նրանք մնացած աշխարհի հետ այնտեղ չէին մեկնել, ասացին, որ նրանք գտնվում են Նոյի գերեզմանում»: Նախիջևանի տեղանունը տարբեր կերպ է մեկնաբանում ճիզվիտ քարոզիչ Ուիլոդը, ով, ըստ Նոյի, չափեց այս տարածքը անունով և քաղաք կառուցեց, այդ պատճառով էլ այն անվանվեց Նախչուան [2, էջ 496-497]: Մեր մատենագրության մեջ V-XIII դդ. Նախիջեւան տեղանունը հաճախ հանդիպում է Նախչավան, Նախչուան, Նախչըվան անուններով: Նշված տեղանունների ստուգաբանությունը չի հղվել հայագիտության մեջ: Միայն գերմանացի հայագետ Հյուբշմանը վերևում նշված վայրերից Նախախավան անվան ստուգաբանությանը թռուցիկ հղում արեց: «Նախիչ կամ Նախուճ յտկ. Անուն + ավան = նախորդի կամ նախորդի քաղաք ...» [13, էջ 385]: Մեր կարծիքով ՝ Նախճավան տեղանունը խոսակցական հայ ժողովրդի ամենատարածված տեղանուններից մեկն էր, ինչպիսին են Նախչուան կամ Նախչըվան անունները: Նախչավանը նաև նշանակում էր իջնել. Նախ, առաջին հերթին ՝ բնակավայր, բնակավայր, այնպես որ մեզ համար բոլոր անուններն ընդունելի և ծանոթ են: Նախիջևանը տեղանունը տարբեր անուններ ուներ օտար ժողովուրդների շրջանում. Հույները այն անվանում էին Նախսուանա, արաբները ՝ Նեշի, Նեշու, պարսիկները ՝ Նախուա, Նախչիվան, Նաշուա, Նագշիջահան, թուրքերը դա անվանում էին Նագշիիհան [2, p. 497]: Julուլֆա Julուղան ՝ Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից մեկը, 17-րդ դարի սկզբին ուներ 2000 տուն կամ 10 000 հայ [25, էջ. 74]: 1605 թվականին Շահ Աբբաս I- ի տեղահանության ժամանակ այն ամբողջությամբ ավերվեց, իսկ բնակչությունը տարագրվեց Պարսկաստան: Ըստ Շարդենի ՝ ֆրանսիացի ճանապարհորդ, որը 73ուլֆա էր այցելել 1673 թվականի ապրիլի 13-ին, այս իրադարձություններից 68 տարի անց, քաղաքն ուներ 30 ընտանիք, բոլորը հայեր [26, p. 303]: Jugուղա տեղանունը հայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է որպես Jugուղա, Tsողա, Jugուղա և XVII դարի սկզբից Հին Jugուղա (այն տարբերելու համար Սպահանում հիմնադրված Նոր Julուղայից): Արտասահմանյան պատմաբաններն ու ճանապարհորդները այն անվանեցին էջ 410]: Jugուղայեցիներն իրենց բնակության վայրի անունը ստուգում էին հետևյալ ձևով. Անին սկսեց ավերվել, և ծաղկեց Julուղան, որը համարվում էր նրա միմաները կամ ճյուղը, այսինքն ՝ ճյուղ-ա Jugուղան [23, էջ. 173]: Իհարկե, դա չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ Jugուղա անունն առաջին անգամ հիշատակվում է պատմաբան Մովսես Խորենացու կողմից V դարում: [22, էջ 84-85]: Ըստ hazազար Չախեցու, Անի քաղաքի ավերումից հետո «բնակչության կեսը գնաց Jugուղա ...» [16, p. 633]: Ամենայն հավանականությամբ, Անիի անկումից հետո նրա բնակչության մի մասը բնակություն հաստատեց Julուղայում ՝ հսկայական դերակատարություն ունենալով XV-XVII դարերում: Տնտեսական և մշակութային կյանքում, հատկապես այս շրջանը համընկավ Անիի անկման և Julուղայի զարգացման ժամանակաշրջանի հետ: Այս առիթով Լեոնգրում: «Մի շարք կողմնակի հանգամանքներ խոսում են այս ավանդույթի օգտին: Առաջին հերթին, ջուղայեցիները ստեղծեցին միանգամայն առանձին ազգագրական խումբ ՝ իրենց բարբառով: Էլ չենք ասում այն մասին, որ Jugուղան իր առեւտրային համբավը չի բերել հնագույն ժամանակներից, բայց միայն Անիի վերջնական կործանումից հետո անմարդաբնակ դարձավ (XIII-XIV դդ.): Վերջապես, մի բան, որը Jugուղայի բնակիչներին իրավունք է տալիս համարվել Անեցիի ժառանգներ, դա նրա արվեստն է, որը նրան կրկին տալիս է Արաքսի կիրճում կղզու նման պատկեր: Այդ արվեստի հուշարձանները Jugուղայի խաչքարերն են, որոնք զարդանախշի անհուն շքեղություն են ներկայացնում: Գեղարվեստական այդքան նուրբ ճաշակը, ստեղծագործական երեւակայության այդպիսի թռիչքները կարող էին ի հայտ գալ որպես արվեստի զարգացում, որի դասական հայրենիքը Շիրակն էր »[8, էջ 236-237]: Ksուղա քաղաքը գտնվում էր Արաքս գետի ձախ ափին, ավելի քան 2 կմ երկարությամբ, արևելքից արևմուտք, Արաքսից մինչև մոտակա լեռները, 400500 մ լայնությամբ: Լեռնաշղթաների միջև հիմնված Jugուղայի թաղամասերը ներառում էին նաև Արաքսի ափամերձ դաշտերը, որտեղ երեւում էին քաղաքային շենքերի փլատակներն ու հետքերը, ինչպիսիք են կամուրջը, քարավանատունը, Անդրեորդիի եկեղեցին, գերեզմանոցը և այլ կառույցներ: Արաքս գետի ձախ ափը, որտեղ հիմնադրվել է Jugուղան, բավականին խորը և երկար նեղ կիրճ է, որին ջուղայեցիներն անվանում էին Tsակուտայի կիրճ ՝ akակուտ: Մաղարդայի լեռնաշղթան թեքվում է southուղայից հարավ-արևելք, իսկ Jugուղայի լեռնաշղթան, որը կոչվում է Թափի լեռ, Հազարան, Ձորուտ լեռներ, ձգվում է դեպի հյուսիս մինչ Երնջակ գետի վերին հոսքը: Այս դիրքի շնորհիվ փոքր բլուրներով ու բլուրներով փոքրիկ հարթավայր հայտնվեց akակուտայի կիրճում, որտեղ տարածված էր Jugուղան [3, էջ 5-6]: Julուղայի մասին հնագույն տեղեկությունները պատկանում են Մովսես Խորենացուն: «... zeris avans Khram and zughay and z Khoshakunis ...» [22, էջ. 177]: Julուղայի միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձաններից էին Ամենափրկիչ վանքը, Սուրբ Աստվածածինը, Սուրբ Գորգը, Սուրբ Մինասը, Սուրբ Հովհաննեսը, Սուրբ Հակոբը, Սուրբ Երրորդությունը կամ Վերին Կատանը, Անդրեորդը, Պոմբլոս ժամ եկեղեցիները, քաղաքային գերեզմանատունը, որոնք կառուցվել է 1648 թվականին: Ըստ տվյալների ՝ այն ուներ 10 հազար լավ պահպանված խաչքարեր, 1903-1904 թվականներին ՝ 5 հազար, 1929 թվականին ՝ 3 հազար, իսկ 1973 թվականին ՝ 2707 [3, էջեր 24, 34]: 2005-ի դեկտեմբերին Ադրբեջանի իշխանությունների թույլտվությամբ բարբարոսաբար ոչնչացվեցին Julուղայի վերջին խաչքարերը: Նախիջևանի շրջանի հայտնի քաղաք Jugուղա քաղաքը հսկայական դեր խաղաց միջնադարյան Հայաստանի տնտեսական և մշակութային կյանքում ՝ մեծ համբավ ձեռք բերելով ոչ միայն մեր հայրենիքում, այլ նաև արտերկրում ՝ Հնդկաստանից Եվրոպա, բայց, ցավոք, 1605 թ.-ին: Շահ Աբբաս I- ի կազմակերպած տեղահանության պատճառով «աստվածավախ գյուղի» զարգացող տնտեսական և մշակութային կյանքը խաթարվեց և այլևս չվերականգնվեց: Մենք կսկսենք Դարաշամբի մահալլա գյուղերի նկարագրությունը արևելքից, այն բնակավայրերից, որոնք գտնվում են Երնջակ գետի աջ ափին ՝ աստիճանաբար շարժվելով դեպի հյուսիս-արևմուտք: Երնջակ գետի աջ ափին ՝ 500 մետր հեռավորության վրա, գտնվում է Ապրակունիք կամ Ապրակունիս գյուղը [14, էջ 35-36]: Բնակավայրի մասին ամենավաղ հիշատակումը հանդիպում ենք 1379 թվականին: ձեռագիր ձեռագիր: «... No PI (1379) գրված էր.« Igeoghs Aprakuneats, Սուրբ Սարգսի դռան վրա, ճգնավոր Մալաքիայի օրերին ... »[6, էջ 532]: Ապրակունյաց վանքի դպրոցում դասավանդում էին միջնադարյան Հայաստանի երկու ամենամեծ մտածողները ՝ Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Թաթացին: 1379 Հովհան Որոտնեցին տեղափոխվեց Ապրակունյաց վանք համալսարան ելուց Երկու տարի դասավանդելուց հետո նա բնակություն հաստատեց Թաթում ՝ իր հանճարեղ աշակերտ Գրիգոր Թաթացուն վստահելով Ապրակունյաց վանքի դպրոցի ուսմունքը: Նախիջեւանում ժամանակավոր բնակության նպատակը կաթոլիկական քարոզչության դեմ պայքարն էր: Ապրակունիսից 1 կմ հյուսիս-արևելք, Երնջակ գետի ափին, գտնվում էր Ապարաններ գյուղը: XVII դար 19-րդ դարի սկզբին Նախիջեւան քաղաքից այստեղ տեղափոխվեց Հայ կաթոլիկների առաջնորդ-եպիսկոպոսի նստավայրը: Ապարանի կաթոլիկ հայ բնակչությունը մահմեդականացավ 18-րդ դարի կեսերին, իսկ բնակավայրը վերանվանվեց Bananear [14, էջ 80-81]: Kuznut և Arazinyughs- ը գտնվում էին Ապարանից 4 կմ հարավ-արևմուտք [24, p. 152]: Սալթաղ գյուղը գտնվում էր Ապարաներ գյուղից 500 մ հյուսիս: Այս բնակավայրը կառուցվել է XV-XVI դարերում: Ապարանը գյուղի թաղամաս էր, այն կառուցվել է Օձասար լեռան ստորոտի սալերի վրա, ուստի այն ստացել է Սալ-ի-թաղամաս անվանումը: Վերջինիս բնակիչները կաթոլիկ հայեր են, որոնք հետագայում իսլամ են ընդունել [14, էջ 67: -71]: Alամալդին և Կիզիլջա գյուղերը գտնվում էին Երնջակ գետի ձախ ափին, իսկ Արավսյակի գյուղերը գետի հոսանքն ի վեր էին [24, էջ 153-158]: Նորաշեն և Գյալջարաջուր գյուղերը տեղակայված են Օձասար լեռան հյուսիս-արևմտյան լանջին ՝ Երնջակ գետի միջին հունում: Վերջինիս ավերակները, որոնք դեռ տեսանելի են 19-րդ դարում, ապացուցում են, որ այն թվագրվում է 17-18-րդ դարերում: Այն ուներ 700 ծխական բնակչություն [24, էջ 156-157]: Նորաշենի բնակչության մի մասը կաթոլիկ հայեր էին, մյուս մասը ՝ առաքելական: Արիստակես վարդապետ Սեդրակյանը նշում է, որ Նորաշեն անունը ցույց է տալիս, որ դա նորաստեղծ բնակավայր է, բայց նրա դիտարկումը սխալ է, քանի որ բնակավայրն առաջին անգամ հիշատակվում է 1665 թվականին: ձեռագրերի հուշագրության մեջ: «... Երնջակայի երկրից, գյուղից ՝ Նորաշեն ասելու համար ...» [20]: Նա սխալվեց ՝ կարծելով, որ Նորաշենը ahահկեցու կողմից հիշատակված Շահբունիս գյուղն է [14, էջ 82-83]: Սակայն Շահբունիսը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վերին հոսանքում, նրա աջ ափին: Խոշկաշենգյուղը գտնվում էր Օձասար լեռան հյուսիս-արևմտյան ստորոտում, որտեղ բնակչության մեծ մասը հայ կաթոլիկներ էին: XVIII դար 19-րդ դարի կեսերին գյուղի հայ բնակչության մի մասը մահմեդականացավ, մյուս մասը արտագաղթեց Իզմիր և Եվրոպա [2, p. 367]: Բնակավայրի հին հիշատակությանը հանդիպում ենք Մովսես Խորենացու հետ: «... Խրամ և զ Ջ ուղա և Խոշակունիների զրոյական առաջխաղացումը ...» [22, էջ. 85]: Շահկերտ (zanազանչի *) գյուղը գտնվում էր Երնջակ գետի աջ ափին ՝ Մեղացորի վեմլերայի ստորոտում: Նրա անունը գտնվում էր շահի աշակերտի հսկողության տակ, հավանաբար հայտարարվեց Խաս և նա հարկերը վճարեց ուղղակի շահի արքունիք: XVIII դար կեսերին շահկերտցիները գաղթել են Շուշի, որտեղ հիմնել են hazազանչեցոց թաղամասը և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին (hazազանչեցոց) [2, էջ 5: 362]: Այժմ մենք կներկայացնենք Նախիջեւան գետի ավազանի երկայնքով տեղակայված բնակավայրերը: Նախիջեւան քաղաքից 12 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի ձախ ափին, գտնվում էր շրջանի ամենահայտնի բնակավայրերից մեկը ՝ Աստապատ [7, p. 46]: Աստապատ անվան մասին հետևյալ լեգենդը Նախիջևանի հայերի մեջ գոյություն ուներ 451 թվականին: Ավարայրի ճակատամարտից հետո հայ հրամանատար Վարդան Մամիկոնյանը և իր հետ զոհված զինվորների մարմինները բերեց ժողովրդին այս բնակավայրի վանքում ( հետագայում կոչվեց Սուրբ Վարդան) Ast epatel (պատի մեջ) [4, էջ. 59]: Աստապատը առաջին անգամ հիշատակվում է Թովմա Արծրունու մոտակա գրավոր աղբյուրներում ՝ Խրամ գյուղը տեղակայելիս. «... Խրամի անունով, որը գտնվում է Աստապատի վանքի տակ ...» [5, էջ. 179]: 1605 թվականին Շահ Աբբաս I- ի տեղահանության ժամանակ նրա ամբողջ բնակչությունը տեղափոխվեց Պարսկաստան: Ավելի ուշ բնակչության մի մասին հաջողվեց վերադառնալ հայրենի բնակավայր: 1736 Աբրահամ Կրետեցի կաթողիկոսը գալիս է Աստապատ և նկարագրում գյուղի անմխիթար վիճակը: «Եվ հետո ես իջա օրհնված Աստապատ գյուղ ... գ թեև գոնե բայց ամայի, անմարդաբնակ, անմարդաբնակ, որ որոշ աղքատ մարդիկ գտան ...» [1, էջ. 78]: XIX դար 19-րդ դարի սկզբին Պարսկաստանի գահաժառանգ Աբբաս Միրզան արտաքսեց Աստապատի բնակչությանը և տեղափոխեց այն գյուղից, որը գտնվում է նոր հիմնադրված Թազաքեանդ գյուղից (Թազագյուղի HP) 3 կմ հյուսիս: Աբասաբադ ամրոցը կառուցվել է Աստապատի տեղում, որը կառուցվել է 1827 թվականին: Այն հուլիսին գրավել էին ռուսական զորքերը: Նեհրամը, Կոշա-Դիզան, Կարախամբբեգլին, Բադաշխանը, հայ-մահմեդական խառը բնակչություն ունեցող գյուղեր էին գտնվում այս բերդի շրջակայքում [24, p. 132]: Աստապատից 3 կմ հարավ-արևելք գտնվում էր Շամբուի կիրճի բնակավայրը, որը գտնվում էր պատմական Խրամ գյուղի տեղում: Սկզբնաղբյուրներում, մինչև 1650 թվականը, հայտնի էր որպես Դարաշամբ [11, p. 627], իսկ 1675-ին ՝ Շամբուդզոր: «... Նախչավանի գավառում, որը Շամբի կիրճի կիրճն է ...» [21, էջ. 141]: Նախիջեւան քաղաքից 8 կմ հարավ-արևելք, Արաքսի ձախ ափին, գտնվում էր Ghaարաղուշ գյուղը [7, էջ. 44], որոնց հայ բնակչությունը կաթոլիկ էր, ինչպես իրենց հավատակիցները 18-րդ դարում: Նա իսլամ է ընդունել 19-րդ դարի կեսերին: Նախիջեւան քաղաքից 4 կմ արևմուտք, Նախիջևան գետի աջ ափին, գտնվում էր Տամբատ գյուղը [2, p. 504] (հետագայում ՝ Թմբուլի բնակավայր HP): Բնակավայրի մասին ամենավաղ վկայությունը հայտնաբերվել է Մովսես Խորենացու մեջ: «... մինչեւ Գողթանի սահմանը, որոնք Տամբատն են ...» [22, էջ. 85]: Տամբաթից 2 կմ հարավ-արևելք գտնվում էր Յամխանա գյուղը: Բուլգան գյուղը գտնվում էր Յամխանից 1 կմ հարավ [25, p. 133]: Յարմջագյուղը գտնվում էր Նախիջեւան քաղաքից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք: Ahահուկ գետի աջ ափին գտնվում էր Շմրթան գյուղը (հետագայում ՝ Շախմահմուտ բնակավայր HP) [7, էջ 45, 58, 62]: Ahահուկ գյուղը գտնվում էր Շմրթամից 3 կմ հյուսիս ՝ Չահուկ գետի ափին: Աղբյուրներում նշվում է 1640 թվականից: «... ROH- ի տարում մենք սկսեցինք կառուցել Chahka եկեղեցին, որը Սբ. Հովհաննես, Հարության Տիրոջ ապրիլի 5 (5) օրը» [10, էջ 789 ] Խալիլի, Ուզունոբա, Հասան-աղա, Քերիմ-բեկ-դիզա, Կուլի-բեկ-դիզա, Նազարաբադ փոքր մահմեդական գյուղերը գտնվում էին Շմրթան և ahահուկ գյուղերի միջև: Նախիջևան քաղաքից 3 կմ հյուսիս-արևելք գտնվում է Կուլտապա գյուղը, սրանից 1 կմ հյուսիս, Նախիջևանի ձախ ափի երկայնքով գտնվում են Մարմարզա-դիզան, Օրուչ-դիզան, Դիդվարը, Սուրաբը, Խալխալին, Սալասուստը, Թիրքեշը, Շադան: , Ուրաբուն, Կուրաբուն, Կուրաբուն, Կյուլուս գյուղերը: Նախիջևան քաղաքից 8 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվում են մահմեդական և խառը բնակչությամբ 8 գյուղեր, ուստի Չահուկ գյուղից 3 կմ արևմուտք գտնվում է Սուստգյուղը, որից հյուսիս գտնվում են Նագաջիր և Խանջափ գյուղերը: Չահուկ գետի աջ ափին, նրա վերին հոսանքներում, կան Բզգով, Իտկրան, Գյարմաչատախ, Janանիկենտ գյուղերը, իսկ ձախ ափին ՝ Սուլթան-Բեկ գյուղերը: Խոկ գյուղը գտնվում է Չահուկ գյուղից 4 կմ արևմուտք, Շախտախտ Ղ rabարաբաքլար գյուղերից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, դրանցից հյուսիս-արևմուտք գտնվում են Հուրարխ, Յուրչի հիրդոսար, Թանանամ գյուղերը [24, էջ 136-146]: Մահալից արևմուտք ՝ Վայք լեռնաշղթայի հարավային լանջին, Նախիջևան քաղաքից 35 կմ հյուսիս-արևմուտք, գտնվում էր Ազնաբերդ գյուղը [2, p. 505]: Բնակավայրը սկիզբ է առել XIX դարում: Դիտարկված ավերակները վկայում են, որ XVII-XVIII դարերի վերջերին: Այն ուներ 700 հայ բնակիչ [24, էջ 132-133]: Ազնաբերդից 3 կմ հարավ գտնվում էր Յաղբին գյուղը, նրանից 2 կմ արևելք գտնվում էր Խարցգյուղը [9, էջ 10, 64]: Մանլ գյուղը գտնվում էր Խարցից 3 կմ հարավ-արևմուտք: Շահապունիկ գետի ստորին հոսանքներում ՝ նրա ձախ ափին, գտնվում էր Շահապունիկ գյուղը: Բնակավայրը տարածված էր բավականին խոր կիրճի երկայնքով, որի արեւելյան կողմում գտնվում էր հսկայական ժայռը Shahapunikqamots [4, p. 271]: Նորս գյուղը գտնվում էր Շահապունիկից 3 կմ արեւելք: Ածոպի Օցոպ գյուղը (հետագայում ՝ Բադամլու բնակավայր HP) գտնվում էր Շահապունիկ գետի աջ ափին: Բնակավայրի մասին առաջին անգամ հիշատակվում է 1292. թվին ՝ գրավոր ձեռագրի հուշագրության մեջ: «... և Աստծո տառը գրվեց Շահապունյաց գավառում, այն վանքում, որը կողքին է ամենաօրհնյալ« Աստծո վախկոտ գյուղը, որը կոչվում է Օցոպ ... »[21, էջ 132]: Կուկի գյուղը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վտակ Կուկի լեռան աջ ափին ՝ Կուկի լեռան հարավային լանջին: 1471 Ձեռագրի հուշագրությունը վկայում է. «Հայերի մեջ 11-րդ տարում Սուրբ Հազարբուրի և Սուրբ Կաթուղիկեի հովանավորության ներքո գտնվող Կուկի կոչվող գյուղի Շահապունեաց դաշտավայրում մի գիրք գրվեց. Կույսի և Սբ. Ստեփանոս և Գեղամիս. Գրիգոր և Ս. Նշանիս և այլ միավորված Վարդանաց Ս. Նածակացս ... »[15, էջ 148]: Հուշագրությունը վկայում է, որ Քուքը XV դարում: Դա բավականին մեծ քաղաք էր: Արմավաշեն գյուղը գտնվում էր Կուկի գետի աջ ափին ՝ կիրճում, Կուկի գյուղից 10 կմ հարավ: Կուկի գետի աջ ափին ՝ կիրճում, գտնվում էր Ակորի գյուղը: Բջնաղգյուղ քաղաքը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վերին հոսքում: Բջնաղից 4 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի ձախ ափին, գտնվում էր Եզատունք գյուղը: Խնձորակ գյուղը գտնվում էր Բջնաղից 2 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի աջ ափին: Գոմեր, Քաջաձոր և Բաբունք գյուղերը գտնվում են Նախիջևան գետի ձախ ափին: Տիգեն գյուղը գտնվում էր Նախիջեւան գետի աջ ափին: Ագարակ գյուղը գտնվում էր Շահբուզ գետի աջ ափին: Այն առաջին անգամ նշվում է 1604 թվականին: aաղկած ձեռագրում. «... Ես իմ այս գիրքը կապեցի Համիտ Արգսայի մայրաքաղաքին» (9, էջ 135): Քրթ և Թաթերք գյուղերը գտնվում էին մի փոքր հեռու: Այս գյուղերից 2 կմ արևելք, բավականին ժայռոտ տեղում, գտնվում էր Քարաքափ գյուղը: Այսպիսով, ավերվել են Նախիջևանի շրջանի Դարաշամբի մահալլա բնակավայրերը, որոնք տեղակայված էին լեռների լանջերին, գետերի ափերին, ձորերի հարթավայրերում, գոյատևելով հին ժամանակներից մինչև XVII-XVIII դդ., լքված ու ամայի: Մահալիի գյուղերի մեծ մասը քաղաքային բնակավայրեր էին, հին հայկական բնակավայրեր, մշակութային և գրական կենտրոններ: Մահալի բնակավայրերից հայաթափման խթանը Պարսկաստանի կողմից հայերին հետապնդելու քաղաքականությունն էր, որի արդյունքում XVIII դ. 19-րդ դարի կեսերին հայ բնակչության զանգվածային արտագաղթը վերսկսվեց նոր թափով: Մահալի բնակավայրերից շատերը ոչնչացվեցին, մնացածը, զրկվեց հայ բնակչությունից և բնակեցվեց փոքրաթիվ մահմեդական քոչվորների կողմից, ամայացավ, տեղանուններից ոմանք աղավաղվեցին: Գրականություն 1. Կրետական Աբրահամի պատմագրությունը Աբրահամ կաթողիկոսի կողմից Պարսկաստանից անցած իր սեփական Յունատր-Շահինի միջով, Վաղարշապատ, 1870, տպ. ս Էջմիածին, 129 էջ: 2. Ալիշան,., Սիսակ, Վենետիկ, 1893, հեղինակ ՝ Մխիթարյան Վանս, Ի IS Lazազար, 1893, 522 էջ: 3. Այվազյան Ա., Jugուղա, Ե., 1984, «Սովետական գրող» հրատարակչություն, 50 էջ: 4. Այվազյան Ա., Նյութեր Նախիջեւանի հայկական պատմական հուշարձանների մասին, ՊԲՀ, N 2, 1971, էջ 271-277: 5. Այվազյան Ա., Նախիջեւանի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Ե., 1978, «Հայաստան» հրատարակչություն, 131 էջ: 6. Ածականների գիրք, որը կոչ է անում ցանկալի դրախտ, որը կազմված է arազարոս Ածբան Վարդապետ Չախեցիի կողմից: Ի փառս Սուրբ Էջմիածնի, Կ. Պոլիս, 1735,704 էջ: 7. Թովմա վարդապետ Արծրունու պատմությունը Արծրունյաց տանը, Թիֆլիս, Վրաստան, 1910, «Աղանյանց» հրատարակչություն, 529 էջ: 8. XIV դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, կազմ. Լ. Խաչիկյան, Ե., 1950, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 757 էջ: 9. Լալայան Ե., Նախիջևանի կամ Նախիջևանի ոստիկանության շրջան, Թիֆլիս (Վրաստան), 1906, Վերատպված «Ազգագրական հանդես» -ից, 70 էջ: 10. Առյուծ, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. Գ, Ե., 1973, «Հայաստան» հրատարակչություն, 511 էջ: 11. Հայկական ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1601-1620), հ. Ա, կազմ. Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1974, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 828 էջ: 12. 17-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր (1621-1640), հ. Բ, կազմ. Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1978, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 940 էջ: 13. Հայկական ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1641-1660), հ. Գ, կազմ. ՝ Վ. Հակոբյան, Ե., 1984, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1015 էջ: 14. Հին հունական աղբյուրներ, Ա., Josephոզեֆուս Պլավիոս, Դիոն Կասիուս, թարգմանություն բնօրինակից, նախաբանի աբ ծանոթագրություններ. Ս. Կրկյաշարյան, Ե., 1976, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 267 էջ: 15. Հին հայկական վայրի անունները, հայոց աշխարհի պատմական տեղագրության մասին, հետազոտություններով, գրել է Հյուբշմանը, թարգմանել է Հ.Պիլեզիկջյանը, Մխիթը: Ուխտից, Վիեննա, 1907, հեղինակ ՝ Մխիթարյան Վանս, Սբ Lazազար, 450 էջ: 16. Երնջակ գավառում Հայրենիքի հնությունները, Արիստակեսվարդապետ Սեդրակյանի աշխատությունը, Վաղարշապատ, 1872, էջմիածնի Սուրբ կաթողիկոսի տպարանում, 176 էջ: 17. Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանքը կամ Պռոշյանը հայոց պատմության մեջ, մաս 3, Նյու Յորք, 1942/43, 305 էջ: 18. Մատենադարան, ձեռագիր N 4521: 19. Մատենադարան, ձեռագիր N 3468: 20. Մատենադարան, ձեռագիր N 4497: 21. Մատենադարան, ձեռագիր N 148: 22. Սմբատյան Մ., Նկարագրություն Սուրբ Կարապետ վանքից Երնջակայ և նրա շրջակայքը, Տփղիս, 1904, տպարան Մովսես Վարդանյան, 608 էջ: 23. Մեր սրբազան հայր Մովսիս Խորենացու հայոց պատմությունը (այսուհետ `Մովսես Խորենացի), Թիֆլիս (Վրաստան), 1910,« Աղանյանց »հրատարակչություն, 430 էջ: 24. Vruyr A., Jugha, PBH, N 4, 1967, էջ 170-180: Տեղեկատվություն հեղինակի ՝ Հրաչյա Երանի Փանոսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի դիմորդ, էլ. ։
| Որպես առանձին վարչական միավոր` Դարաշամբի մահալը առաջացել է XV դ.՝ թուրքմենական քոչվոր ցեղերի տիրապետության շրջանում։
Այն համապատասխանում էր Մեծ Հայքի Վասպուրական ու Սյունիք նահանգների՝ Նախճավան ու Ճահուկ գավառներին։
XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում հաշվվում էր 33-80 բնակավայր։
Մահալի բնակավայրերին բնորոշ էր գծային տարաբնակեցումը, երբ գյուղերն ու քաղաքները դասավորված են Նախիջևան գետի և նրա վտակների ավազանների երկարությամբ։
Հայկական ձեռագիր ու տպագիր սկզբնաղբյուրների և օտար հեղինակների հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա ներկայացրել ենք այն բնակավայրերի տեղանունները և դրանց դիրքը, որոնք մինչ այդ անհայտ կամ սակավ հայտնի են եղել հայ պատմագրության մեջ։
Հնարավորության սահմաններում, ստուգաբանել ենք մի շարք բնակավայրերի տեղանուններ, հատուկ ընդգծելով դրանց հայկական ծագումը։
Մի շարք բնակատեղիներ հիմնադրեցին XVIII դ. ընթացքում մահալի տարածք ներթափանցած քոչվոր մահմեդականները։
|
Դպրոց ընդունվելուց հետո կրթական գործունեությունը երեխայի համար դառնում է առաջատար գործունեություն: Ըստ ակադեմիկոս Ա. Լեոնտի, առաջատար գործունեությունը, որի ընթացքում տեղի են ունենում էական մտավոր գործընթացները և էական անհատական հատկությունների զարգացումը, որոնք բնութագրում են տարիքային զարգացման առանցքային փուլային նվաճումը: Ըստ նրա ՝ «Կրթական գործունեությունը սոցիալապես նշանակալի, պարտադիր, գնահատելի գործունեություն է, ուստի այն էապես տարբերվում է գործունեության բոլոր տեսակներից, որոնք երեխան անում էր նախադպրոցական հաստատություններում կամ տանը» [6]: Տեղեկատվության հեղեղն անդրադարձել է հասարակության բոլոր շերտերի, այդ թվում ՝ տարրական դասարանների աշակերտների վրա: Ապրելով ժամանակակից միջավայրում `անհնար է քշել հեռուստատեսությունը, թերթերը, ամսագրերը, կինոնկարները, ռադիոն, ինտերնետը: Հաճախ ընտանեկան դաստիարակությունը ուշադրություն չի դարձնում այն բանի, թե երեխան ինչ է դիտում հեռուստացույցով, ինչ է հագնում ականջակալներով, ինչ խաղեր է խաղում համակարգչում, ինչ գրական կերպարներ ու կինոնկարներ է նախընտրում: Կամ ինչու դա, ուրիշ ոչ ոք: Ամենից հաճախ այս ոլորտում երեխան անկախ է, դեռևս կազմավորված չէ ինքնագիտակցությունից, քանի որ տպավորված է, հաճախ ազդվում է լրատվամիջոցների կողմից: «Երեխայի ազատությունը չի նշանակում լքման վիճակ, ընդհակառակը, ազատության ճիշտ ընկալումը մեր ֆանտազիաների փոխարեն բերում է երեխայի իրական կարիքները, բերում երեխայի իրական, իրական խնամքին: Մեր ժամանակակից երեխան վայելում է միայն ֆիզիկական ազատությունները: »[1] 20-րդ և 21-րդ դարերում մարդկային կյանքի բոլոր ոլորտները գրավել են theԼՄ-ները, նորագույն տեխնոլոգիաները: Այս բոլոր տարրերը մեծ նշանակություն ունեն անձի արժեքային համակարգի ձևավորման և սոցիալականացման գործում: Ողջ աշխարհում հայտնի փաստ է, որ placesԼՄ-ների առաջին տեղերը զբաղեցնում են հեռուստատեսությունն ու ինտերնետը: Այսպիսով, մենք կուսումնասիրենք դրանց որոշ առանձնահատկություններ ՝ կապված գեղագիտական ընկալումների, ագրեսիվ արտահայտությունների և արժեքների հետ: Երեխաների արժեքային համակարգը դեռ այնքան զարգացած չէ, որ ցուցադրված երեւույթը համարժեքորեն ընկալի: Էկրանի վրա հերոսական ագրեսիվ գործողությունները հաճախ համարվում են «աննշան» ՝ համեմատած նրա հաղթանակների հետ: Այս գործողությունները արմատավորվում են երեխայի մեջ, ինչը հետագայում դառնում է դժվար ուղղելի, անփոփոխ: Երեխաների մեծ մասը հաշված վայրկյանների ընթացքում կարող է ընդօրինակել ցանկացած հերոսի կամ հաղորդավարի պահվածքը ՝ ասելով, թե ինչ է սովորել լրատվամիջոցներից: Բայց, ցավոք, տեղեկատվության մեջ կան բացասական տարրեր, որոնք երեխաները կարող են ստանալ կոճակ սեղմելով կամ ինտերնետ բացելով: Երեխաների ագրեսիվ հակումները ծնողներն ավելի հաճախ են նկատում: Շատ ծնողներ մտահոգված են հեռուստատեսության և այլ լրատվամիջոցների ազդեցությամբ իրենց երեխայի վարքի վրա: Ինչպե՞ս կանխել երեխայի գիտակցությունը այդ ծանր իրավիճակում ամպամած լինելուց, նրա հոգեկան վիճակը վնասելուց, նրա ֆիզիկական առողջությանը չվնասելուց: Նմանատիպ մյուս այս իրավիճակները հիմք հանդիսացան մեր թեման ընտրելու համար, որը ներկայումս շատ արդիական թեմա է: Նպատակը `պարզել տարրական դասարանների աշակերտների ու« լրատվամիջոցների »ագրեսիայի կապը: Առաջադրանքներ. • Վերլուծել ինտերնետի և հեռուստատեսության տեղեկատվության և տարրական դասարանների աշակերտների ագրեսիայի փոխկապակցվածությունը. • իրականացնել տեսական վերլուծություն երեխաների ագրեսիայի և դասակարգման բնույթի վերաբերյալ: • Ընտրեք ախտորոշիչ գործիքներ: • atնողները տանը, ուսուցիչները դպրոցում, աշխատում են երեխայի տեսողությունը չվնասելու համար: • Խրախուսեք մեծահասակներին երեխաների հետ շփվելիս ուշադրություն դարձնել իրենց վարքին: • Օգնեք ծնողներին խորհուրդներով: Անգվածային լրատվությունը բաց հասարակական ծրագրերի համար ստեղծված ինստիտուտ է: Դա համեմատաբար անկախ համակարգ է ՝ իր բովանդակությամբ, միջոցներով, գործիքներով, մեթոդներով և կազմակերպվածության որոշակի մակարդակով: «Նախակրթարանի աշակերտի բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը նրանց հուզական գրգռումն է: Ուսուցչի հուզիչ խոսքերը, վառ գույները, նրա դիտած կինոնկարը, կարդացած պատմությունը ամբողջովին գերում և կլանում են երեխաներին: Ընդհակառակը, երկար և ձանձրալի չոր բանավոր շարադրանքը հոգնում է ուսուցիչներին, շեղում նրանց ուշադրությունից, և նրանց դիտած սարսափ ֆիլմերը, հաղորդումները ահաբեկում են ագրեսիվ գործողություններով, խորը տպավորություն են թողնում երեխայի հետագա դաստիարակության վրա: [4] Informationամանակակից տեղեկատվության հեղեղը դարձել է երեխայի անհատականության ձևավորման գործոն: Իր կյանքի առաջին տարիներից նա հայտնվում է տեղեկատվական դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատում շփվելով: Տեղեկատվական միջավայրի միջև փոխազդեցություն է տեղի ունենում աճող սերնդային արժեքի կողմնորոշումների կառուցվածքի վերաբերյալ: Շրջակա միջավայրի և առարկայի և այդ հարաբերությունները բնույթով հակասական են, քանի որ բաղադրիչներն ունեն բարդ կառուցվածք: Մի կողմից նրանք սովորում են բռնություն գործադրել, փչացնում են տեսողությունը, ժամանակ են կորցնում, մյուս կողմից ՝ դաստիարակվում են կրթության, համակարգչային խաղերի և ծրագրերի միջոցով, որոնք զարգացնում են իրենց աշխարհայացքը ՝ բացելով կյանքի նոր հորիզոններ: , Այս մշակույթը հնարավորություն է տալիս ծանոթանալու նոր մարդկանց, այլ մշակույթների հետ: Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ հատուկ մանկական ծրագրերը զբաղեցնում են եթերաժամանակի մոտ 5% -ը, մինչդեռ 5-10 տարի առաջ այն կազմում էր 30%: Մուլտֆիլմերի մի քանի թեմատիկ ծրագիր է մնացել: Մնացած ժամանակ երեխաները դիտում են նույն հաղորդումները, ինչ մեծահասակները: Սարսափելի ծրագրերով սարսափ ֆիլմերը սուր քննադատության են ենթարկվում մանկավարժների և սոցիալական աշխատողների կողմից: Նրանք գտնում են, որ այս տեսարանները երեխային դաժան, ագրեսիվ են դարձնում: Մինչ այս բանավեճը շարունակվում է, էկրանին ցուցադրվող ռազմական գործողություններն ու բռնության տեսարանները բացասաբար ազդու՞մ են երեխաների վրա: Այսպիսով, վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ [7] ամենահայտնի հեռուստաընկերությունները ցույց են տալիս ամեն ժամ ֆիզիկական ագրեսիայի շուրջ յոթ փաստ ՝ բանավոր ագրեսիայի ինը փաստ: Եվ երեխան, ով մոտ երկու ժամ հեռուստացույցով է անցկացնում, տեսնում է ագրեսիայի առնվազն տասնհինգ դեպք: Եվ պատահական չէ, որ այս թեման մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում մանկավարժահոգեբանական գիտության մեջ, այն ունի սոցիալական մեծ նշանակություն: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ «դպրոցահասակ երեխաները օրական 3-4 ժամ են անցկացնում հեռուստացույցի առաջ, ինչը հավասար է 5 դասի»: Ի՞նչ են հասցնում երեխաներին տեսնել այդ ժամերին. Բռնության և սպանության երեք տեսարաններ, որոնցում հասարակության կողմից կան չհիմնավորված պահվածքներ (թմրանյութերի օգտագործում, ծխախոտ ՝ մեկ սեռական տեսարան): Այս ամենը չի՞ ազդի երեխայի գիտակցության վրա: Ի վերջո, դպրոցն ավարտելուց հետո տեղի կունենան շուրջ ութ հազար սպանություններ և տասը հազար բռնության տեսարաններ: Մի անգամ ամերիկացի բանտարկյալին հարցրին, թե հեռուստատեսությունը կարո՞ղ է նոր քրեական հնարքներ սովորեցնել: 10-ից 8-ը դրական պատասխանեցին այդ հարցին: Հաջորդ հարցին ՝ 10-ից 3-ը պատասխանել են, որ փորձել են հանցագործություն կատարել ՝ առաջնորդվելով ֆիլմում տեսած հնարքներով: Մեկ այլ ուսումնասիրություն ցույց տվեց, որ բռնության տեսարաններով հաղորդումներ դիտելը երեխաների մոտ առաջացնում էր ագրեսիվ վարք: Նման երեխաները մի քանի անգամ ավելի հաճախ են հանցագործություններ կատարում, քան նրանք, ովքեր չեն վայելում նման հաղորդումներ դիտելը: »[8] Ինչու են երեխաները դառնում ավելի ագրեսիվ: Երեխայի նման հոգեբանական առանձնահատկությունը հայտնի է: Որպես կանոն, երեխան ավելի հեշտ է ընդօրինակել մեծահասակի գործողությունները, քան խորանալ դրա թույլատրելիության մեջ: Եթե երեխան փողոցն անցնի սխալ տեղում, նա դա կանի մեծահասակների մոտ ՝ իմանալով, որ դա սխալ է, քանի որ այն թափանցում է նրա գիտակցության մեջ, ուժեղացնում է այն, դա ենթակա չէ ուղղման: Նույն կերպ, ագրեսիվ տեսարան դիտելը տանում է ոչ միայն ագրեսիվ վարքի, այլ նաև հուզական անզգայության: Երեխան դառնում է ավելի քիչ արձագանքող, սառը, ավելի քիչ անհանգստացած ուրիշի ցավի և տառապանքի համար. 7-8 տարեկան հասակում ագրեսիվ տեսարաններ դիտելը կարող է երեխան նախատրամադրված լինել ագրեսիայի 17-19 տարեկան հասակում: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է հղիներին խորհուրդ տալ արգելել ագրեսիվ ծրագրերը, կինոնկարները և դրանց թիվը ավելի մեծ տարիքում: Հնարավոր է նաև սահմանափակել կամ կրճատել հեռուստացույցում ամբողջ ընտանիքի հետ անցկացրած ժամերի քանակը, համակարգչում և դրանք ավելի արդյունավետ անցկացնելու համար: Հասկանալու համար, թե ինչ հանգամանքներ ունի երեխան վախի պատճառ հանդիսացող երեխայի համար, անհրաժեշտ է իմանալ, որ աճող երեխան յուրացնում է շրջակա միջավայրը `անկախ այն բանից` դա խաղաղ է կամ պատերազմական: Երեխան մեծանալուն պես գնում է դպրոց, աստիճանաբար թուլանում է ծնողների հետ կապը, շրջապատվում դաստիարակության դժվարությունների շրջանը: Նողները չեն կարող հետևել երեխաների վարքին, ովքեր արտահայտում են իրենց հիվանդագին ցանկությունները կամ վախերը ագրեսիվ կենդանիների մարմնավորման մեջ, և մի փոքր ավելի մեծ տարիքում մեծահասակների համար դիտում են սարսափ ֆիլմեր: 6-7 տարեկան երեխան, հեռուստացույց դիտելով, ավելի խորն է ընդունում տեղեկատվությունը, ունի ուրախության և վախի զգացողություններ, նրա հոգեբանությունը կարող է լինել ուժեղ գրգռման կամ արգելակման մեջ: Օրինակ ՝ վայելելով սպանության և բռնության տեսարանները ՝ նա կողքից նախատինք է զգում. անգիտակցաբար ՝ հիպնոսի ազդեցության տակ, նա ինքնակամ հեռուստատեսությանը տալիս է իր մտավոր գործընթացի վերահսկողությունը: Էկրանի միջոցով շփվելով ամբողջ աշխարհի հետ ՝ նա գտնում է իր համար արժեքավոր մի բան, այդ թվում ՝ իր գոյության իդեալը: Տարրական դպրոցի որոշ աշակերտների համար նրանք գերմարդկային են, համարձակ ոստիկաններ, հասարակական-քաղաքական գործիչներ, իսկ մյուսների համար ՝ հայտնի կինոդերասաններ, սպորտի վարպետներ, մանկավարժներ: Նա հավատում է իր իդեալին, ճշմարիտ է համարում իր խոսքերն ու գործողությունները և սկսում է հետևել իր սկզբունքներին: Նման իդեալի էֆեկտը մեծ ոգեշնչում է էկրանից: Երեխաները պատրաստ չեն պատշաճ կերպով արձագանքել էկրանից ստացված տեղեկատվությանը: Գիտնականները պարզել են, որ ծնողների միայն 60% -ն է փորձում բացատրել հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող բռնության տեսարանները: Եվ 40% -ը ոչ մի նշանակություն չի տալիս երեխայի դիտած ծրագրի բովանդակությանը: Խաղահրապարակում հաճախ կարելի է ականատես լինել, թե ինչպես է հաղթողը հաճույքով հարվածում պարտվողին, իսկ նախկինում բավական էր որսալ մրցակցին ՝ իրեն հաղթող ճանաչելու համար: Սրա պատճառն այն է, որ ավագ դպրոցի աշակերտները, չունենալով բավարար գիտակցություն, իրականում համարում են իրենց տեսածը: Նույն ագրեսիվ վերաբերմունքն օգտագործվում է նաև դպրոցում: Անիմաստ է տարրական դասարանների աշակերտին հեռու պահել հեռուստացույցից, ծնողները պարզապես պետք է վերահսկեն այն, ինչ երեխան դիտում է: Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ ժամանակակից պայմաններում կրտսեր դպրոցի աշակերտի ցույց տված ագրեսիայի մակարդակի վրա ազդում է իրենց ստացած տեղեկատվությունը (այն, ինչ նրանք լսում և տեսնում են հեռուստացույցից, համակարգչից): Երեխաները այս ագրեսիան դպրոց են տանում, կիրառում են այն դպրոցում ՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ: Էլ չենք ասում, որ երեխան ժամերով նստում է համակարգչային խաղերի առաջ ՝ վնասում է տեսողությունը, չի դիտում որեւէ կրթական ծրագիր, ոչինչ չի նպաստում սեփական գիտելիքների, կարողությունների, արժեքային համակարգի զարգացմանը: «Աշխարհում յուրաքանչյուր երրորդ մարդ վատ է տեսնում: Ամենաանհանգստացնողը տարրական դասարանների երեխաների կարճատեսության աճն է, ինչը հիմնականում պայմանավորված է պառկած վիճակում ընթերցմամբ, թույլ լուսավորությամբ, հեռուստացույցի կամ համակարգչի առաջ երկար նստելուց, սեղանի մոտ անհարմարությունից և այլն: [3 ] Տանը, ծնողները, դպրոցում ուսուցիչները պետք է լուրջ ուշադրություն դարձնեն լրատվամիջոցների ազդեցության տակ գտնվող երեխաներին և դասերի ընթացքում օգտագործեն համապատասխան պահեր ՝ օգտագործելով ճշգրիտ օրինակներ սարսափ ֆիլմերի, այդպիսի ծրագրերի, համակարգչային և ինտերնետային չարաշահումների վնասները բացատրելու համար: «Ըստ Վիգոտսկու և նրա հետևորդների ՝ կանոնավոր կրթությունն իսկապես կարող է ազդել երեխայի մտավոր զարգացման և դաստիարակության վրա: Այդ նպատակով նրանք առաջարկում են, որ ուսուցիչները ակտիվորեն միջամտեն: Ըստ նրանց ՝ համապատասխան կրթական միջավայրում որոշակի նյութերի տրամադրումը բավարար չէ այս զարգացումը խթանելու համար: «[2] / Սրանք բոլորը լուծումների հետ կապված խնդիրներ են /: Թողնելով տվյալների վերլուծությունը ՝ կարելի է խորհուրդ տալ ծնողներին և ուսուցիչներին: 1. Դաստիարակության ընթացքում հետեւել վարքի հաստատված կարգի ձեւավորմանը: ա Ձևավորել բազմակողմանի և ներդաշնակորեն զարգացած անհատ, որը կբավարարի հասարակության պահանջները: բ Շատ ցավալի է, որ ոչ պետությունը, ոչ էլ ընտանիքը չեն որոշել, թե երեխան որքան ժամանակ պետք է անցկացնի հեռուստացույցի առջեւ: Կարգավորեք ինքներդ ձեզ: գ Սոցիալական փորձը ցույց է տվել, որ երեխայի մշտական ներկայությունը էկրանի առջև փոխկապակցված է նրա հուզական ոլորտի, մտավոր ունակությունների, ֆիզիկական տվյալների, ներառյալ տեսողության վատթարացման հետ: d. Այս գործընթացը կարգավորելու հիմնական մեթոդները կարող են լինել զրույցը այլ մանկավարժների, մանկական հոգեբանների հետ այս կամ այն ծրագրի վնասակարության կամ օգտակարության մասին: Պատմության դրական և բացասական կողմերի ցուցադրում անձնական կամ հասարակական օրինակով: Խաղերի տեսքով այն կարող է լինել դիդակտիկ ՝ զարգացող, միևնույն ժամանակ կրթելով համակարգչային կամ հեռուստատեսային կրթական ծրագրեր. 2. Աստիճանաբար երեխան պետք է սովորի դրականը վերցնել ինտերնետից և էկրանից: 3. նողները պետք է հետևեն գիտական նորարարություններին, կարդան գրականություն տարբեր կրթական ուղղությունների, այդ թվում ՝ ագրեսիայի վերաբերյալ: 4. Շատ կարևոր է երեխայի հետ փոխըմբռնում ունենալը `ինչին նայել, երբ նայել, ինչքա՞ն ժամանակ: Երեխան ամեն կերպ ընդօրինակում է ծնողին, ուսուցչին, նրա մեջ զարգանում է նրանց կերպարը: Գրականություն 1. Մարիա Մոնտեսորի, Ինքնաքննադատություն և ինքնուսուցում տարրական դպրոցում: Կոնսպեկտ. Ռուսերենից թարգմանեց Գորգ Հակոբյանը: 2013 թ. Էջ 21: 37 էջ: 2. Հովհաննիսյան Գ. Եվ ուրիշներ, Կառուցողական կրթության հիմունքները և մեթոդները: Ձեռնարկ ուսուցիչների համար: Այո՛ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն: 2004 թ. Էջ 32: 336 էջ: 3. Aniedu.am, Tuntunik, Typhoid մանկավարժություն, տեսողության խանգարում ունեցող երեխաներ: 2013 թ. Հասանելի է 2018-ի հուլիսի 16-ին: 4. Mi-lingvo.biogsoot.am, Արեոբ Սերոբյան, Տարիքային հոգեբանություն: 2015 թ. Հասանելի է 2018 թվականի ապրիլի 8-ին: 5. Խուդոյան Ս. Անհատական զարգացման ճգնաժամային դարաշրջաններ, Երևան: «Angանգակ -97». 2004 թ. 176 էջ: 6. Էլկոնին ԴԲ տարրական դպրոցի հոգեբանության դասավանդում: Այո՛ «Լույս» հրատարակչություն: 1975 թ. Էջ 19: 238 էջ: 7. Բերոն Ռ., Ռիչարդ Դ. Ագրեսիա: SPB, խմբ. Պիտեր 1997 թ. 104-108 էջեր: 194 էջ: 8. Մեդիա հոգեբանության խնդիրներ: Հավաքածու Մոսկվա «Ռիպ հոլդինգ» հրատարակչություն: 2002 թ. Էջ 146: Առկա է 20.05.2018 թ. ։
| Աշխատանքն օգտակար է նրանով, որ այն կնպաստի կրտսեր դպրոցականների ագրեսիվության և ԶԼՄ-ների միջև կապի բացահայտմանը։
Կյանքի առաջին տարիներից սկսած երեխան հայտնըվում է ինֆորմացիոն դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատում` հաղորդակցվելով։
Ժամանակակից պայմաններում կրտսեր դպրոցականի դրսևորած ագրեսիվության մակարդակի վրա ազդեցություն է թողնում նրանց կողմից ստացած տեղեկատվությունը (հեռուստացույցից և համացանցից լսածն ու տեսածը)։
Այդ ագրեսիվությունը երեխաները տեղափոխում են դպրոց, կիրառում դպրոցում՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ։
|
ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅԵՐԵՆ ԵՎ ԴՐԱՆ CH ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՈՒԱԲԵՐՎԱ ԽՈՍՔԵՐԸ Ազգակցական կապի բառերը բավականին զուտ պահպանել են իրենց հնդեվրոպական արմատները, և եթե փոխառված բառեր կան, դրանք հիմնականում զուգահեռ են: Հրաչյա Աճառյանը, բաժանելով «Հայոց լեզվի պատմություն» գրքի թեմատիկ խմբերը, ընտանեկան խմբում հնդեվրոպական բառաշերտին է հատկացնում հետևյալ բառերը. , մայր, հավ, եղբայր, թոռ, քույր, որդի, ամուսին, դուստր և այլն »: Հայոց լեզվի պատմության նախագծի շրջանին նվիրված իր աշխատության մեջ: Humanահուկյանը «Մարդկություն, սեռ, տարիք, ընտանեկան հարաբերություններ» թեմատիկ խմբում բերում է հետևյալ բառերը. «Տղամարդ, տղամարդ, կին, մանչ, պիժոն (աղջիկ), ամուսին, հայր, սկեսուր, սկեսուր, սկեսուր, հարս, փեսա, եղբայր- խնամի, սկեսրայր, սկեսրայր Հարազատություն նշող բառերը ներառված են հետևյալ խմբերի մեջ. 1. Իրական ազգականների անուններ (մայր, հայր, երեխա, տղա, աղջիկ, քույր, եղբայր, երեխա, դուստր, ոստրե, որդի), 2. Միջնորդավորված արյունակցական հարաբերությունների անուններ ( տատիկ, պապիկ, քեռի, մորաքույր, մորաքույր, քեռի, թոռ), 3. Ձեռք բերված ազգակցական կապերի անուններ (ամուսին, կին, այրի, սկեսուր, սկեսրայր, վագր, նվիրել, սկեսրայր , սկեսուր, փեսա, փեսա, հարս, փեսա): Մայր - բնիկ հայերեն բառ է, որը ծագում է հինխ-ից: սկզբից զուգընկեր Այս բառապաշարն օգտագործվում է նաև հնդեվրոպական քույր լեզուներում (օրինակ ՝ ռուսերեն ՝ мать, անգլերեն ՝ mather, գերմաներեն ՝ փնթփնթոց և այլն): Գրաբարից փոխանցված բառ է, ուներ հետևյալ հնչյունները. Մար, mer: Մառի (այ> ա) փոփոխված տարբերակը առավել տարածված է արեւմտյան խմբակցության (Մարաշ, Սեբաստիա, Պոլիս, Խարբերդ, Արաբկիր) բարբառներում: Մեր (այ> ե) տառադարձված տարբերակը օգտագործվում է հայկական և ´ արևելյան, արևմտյան խմբակցության բարբառներում: Մենք ունենք mam բառը, որը Աճառյանը համարում է հունական mamme, տատիկ բառից փոխառություն: Նրա կարծիքով, մամը կարող է լինել գոյական անունի մի ձև, որը բաղկացած է մայր բառից, բայց քանի որ կա մայր բառի վերջածանց զուգահեռ մայր բառի հապավումից, որը բխում է հայր բառից, այն փոխառված է ուստի նա եզրակացնում է, որ մամը և հունարենը պարտք վերցնելը պետք է: Ակադեմիկոս Գ. Ahահուկյան. «Հայոց լեզվի պատմություն.« Պարբերական ժամանակահատված »աշխատության մեջ նա նշում է, որ բարբառներում պահպանվել են հնդեվրոպական արմատական ձևերը, որոնք, սակայն, բացակայում են հայոց լեզվի գրավոր հուշարձաններում: Հարազատություն արտահայտող բառերի շարքում նա ներառում է բարբառային api, dado, atta, ma, mam, nan բառերը, որոնք նա համարում է գերակշռորեն մանկամիտ կամ կարճ: Մայր բառի բարբառային տարբերակներն են ՝ mam, nan, azi, ade, dade, aba, ana, aya, deya, ava, na-ars, harsa, harsi, որոնք հրամայական գործածություն ունեն: Հայ բարբառներում կա հնդեվրոպական արմատ բառ ՝ nan, որը չի ավանդադրվում գրավոր հուշարձաններում: Հ.Խաչատրյանը «Հայ բարբառներում ազգակցական կապեր արտահայտող բառեր» աշխատության մեջ նշում է. «Սա կապված է Նանե աստվածուհի անվան հետ: Մայրը կարող էր լինել առողջ բանականության, իմաստության, մայրության խորհրդանիշ: »3 Հայրենիքը հայերեն բառ է, որն առաջացել է հնդեվրոպական pater նախաձեռնությունից 4: Վերջածանցով հայրն ավելի շատ օգտագործվում է որպես գեղագրություն և. Բարբառային տարբերակներն են ՝ Հար, Հեր 1 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, Երեւան, 1940, հ. 1, էջ 109: 2 ahահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Նախնական ժամանակաշրջան, Երեւան, 1987, էջ. 259: 3 Խաչատրյան Հ., Հայ բարբառներում ազգակցական կապեր արտահայտող բառեր, Երեւան, 2009, էջ. 20 4 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, Երեւան, 1926, էջ 31: (Karabakhարաբաղ, Շամախի), խեր (Վան, Մուշ), հարի, հարիկ, բաբ (Մուշ, Կիլիկիա, Պոլիս), ապա, api, dado, dada (Խոյ, Վան, Մարաղա), ada, afo, biji, kher (Արագած շրջանի Վարդապլուրում), Տայու (Կարսի Բեժանո-Կզլչախչախ գյուղեր, Ախալքալաք): Որոշ հայերեն բարբառներում Տայու նշանակում է քեռի, մեծ մարդուն դիմելու հարգալից միջոց, օրինակ ՝ Ախալքալաքի Պոկա-Օլավերդ գյուղերում: Բուի տարբերակը, որը վրացերենում նշանակում է քեռի, պահպանվել է միայն Լոռվա Շամուտ գյուղի մենախոսության մեջ: «Պապ» բառը հայ բարբառներում օգտագործվում է երկու իմաստով. Պապիկ (պապիկ) և հայր: Աճառյանը պապին համարում է Պահլավիից փոխառված պապի իմաստով, իսկ Պապան դա համարում է նոր բառ հայրական իմաստով: Երեխա - առաջին հերթին նշանակում է անչափահաս, աղջիկ կամ տղա, ովքեր դեռ չեն հասել դեռահասության տարիքը: Հարազատական հարաբերություններում երեխան իմաստ ունի: Հայկական բարբառներում բացակայում են մանկական շղթայի դստեր, վտարելու և որդու գրական բառերը, փոխարենը օգտագործվում են երեխայի, տղայի, աղջկա անուններ: Այս հասկացության բարբառային ձևերն են. Erkheca, chizh (որն արդեն գոյություն ուներ միջին հայերենում), տղա, չաղա, չոջուղ, զուշաղ (թուրքերենից), խիզան, բուլուզ, պլուզ, տիխմար, բիզդիկ, կոխա (Աճառյանը համարում է փոխառված բառ թուրքերենից): Պլուզ բառը տալիս է Աճառյանը ում դա կապված է արաբերեն բիլիզ (կարճ) արմատի հետ: Որոշ բարբառներում (Սասուն, Մուշ, Վան) երեխայի համար բառը կոչվում է glalao բառը, որը քրդական փոխառություն է: Դրան զուգահեռ ՝ երեխա հասկացության առջևում գործում են ջիժբալա (Եղեգնաձորի Եղեգնյա գյուղ) և ջիժ կորպ (Եղեգնաձորի գյուղ Վերնաշեն) բառերը: NHB- ում տղա բառը մեկնաբանվում է որպես երեխա, փոքր երեխա: Տիգրանակերտի և Ակնիի բարբառներում օգտագործվում է երեխայի համար հիմար բառը: ԱBՄ-ում այն համարվում է գիտականորեն արմատավորված բացասական ածանցից կազմված բառ: Որդին որդին ստացել է արևելահայերենի իմաստը: Աճառյանը դա համարում է ասորերենից փոխառված բառ, որը նշանակում է փոքրիկ երեխա, երեխա, դեռահաս, եբրայերենում նշանակում է երիտասարդ գառ: Լեզվաբանը նշում է, որ Սուրբ գրքում նա Եղիշեի հետ բառը օգտագործել է նաև պարզ, անգրագետ իմաստով: Արեւելյան գրականության մեջ այն բնորոշ է միայն արական սեռին, բայց արեւմտյան գրականության մեջ ՝ գրաբարում, միջին հայերենում այն բնորոշ է ինչպես արական, այնպես էլ իգական սեռի: Հայ բարբառներում արական երեխային հասկացությանը հակառակ հակառակ արձանագրվում են հետևյալ բառերի համընկնումները. Տիգա, լաչ, մանչ, պոլուզ, գյադա, տիգա կոխա և այլն: Լաչը աճառը համարում է միջին հայերեն բառ, որը նշանակում է ուստր, մանչ, տղա: Մանչը ՝ արու տղայի իմաստով, այն համարում է միջին հայերեն բառ, որը ծագում է Հնխ. mas - տղայի արմատից: Աղջիկ-երեխա հարաբերությունների կանանց տերմինը արտահայտվում է աղջիկ բառով: Աճառյանն այս բառը թողնում է անբացատրելի: Անտուան Մեյը աղջկա բառի ծագումը կապում է աղալ բայի հետ: Առաքել Սյունեցին դա մեկնաբանում է չիք բառից: Ըստ պոնտական ժողովրդական ստուգաբանության, բառը ՝ ~ արտահայտ արտահայտություն .։
Նա անդրադարձավ նաև այս բառի ծագման հետաքննությանը: Համբարձումյանը, ով բառի նախնական ձյունը համարում է աղջիկ, որը սկիզբ է առնում հնդեվրոպական արմատից: Նա կարծում է, որ աղջիկ բառի արմատային աղը առավել պարզունակ իմաստով նշանակում էր աշխատասեր տնային տնտեսուհի: Nachon- ը այս բառի տարբերակն է: Հայկական բարբառներում աղջիկ տերմինն արտահայտվում է nabulig բառով, որը գոյություն ունի Համշենի բարբառում: Լոռվա բարբառում «խիզան» բառը համարվում է այս հասկացության իմաստից դուրս: Այս բառը Թումանյանն օգտագործում է «Մարո» պոեմում: Կարմիր կտորի մեջ խիզանը ընկավ ձորը, արահետ .1: Քույր-բնիկը հայերեն բառ է: Աճառյանը նշում է այս բառի սեռական ցողունից կազմված բառերը ՝ զարմիկ, քեռի, զարմիկ, զարմիկ: Բառը բարբառներում ուներ հետևյալ հնչյունական տիպերը ՝ կուր, կոր, քեր, կի, քիր, կայր և այլն: «Քույր» բառը օգտագործվում է «քույր» բառի մեջ, որը հանդիպում է Խոյ-Մարաղա բառախմբում: Հայկական բարբառներում հանդիպում է և´ հայր, և´ մայր իմաստով: քույրիկ Բաջի բառը, որը թուրքերենից փոխառված բառ է, օգտագործվում է Մարտակերտի և Նախիջևանի բարբառներում `քույր հասկացության դիմաց: Եղբայր-բնիկ հայերեն բառը ՝ հնխ. նախաձեռնողի կողմից առաջացած բրատերը: «Գրական հայերեն» -ում և «բարբառներում» «եղբայր» հասկացությունն արտահայտվում է միայն «եղբայր» բառով, ի տարբերություն որի ոչ մի բառ չի օգտագործվում: Աճառյանը բարբառներում բերում է այս հասկացության մի շարք հնչյունական տարբերակներ ՝ ախբար, ախպեր, աբար, աբարիկ, ապեր, ապի, ապին, բաբար, 1 Թումանյան Հ., Ընտիր երկեր, հ. 1, Երեւան, 1985, էջ. 171: apar, apu, apun, և նշում է, որ դրանք սկզբնական եղբորից անցել են մեծ եղբոր, հայրիկի, հորեղբոր նշանակությանը և դարձել են երեցներին տալու կոչում: Այսպիսով, ազգակցական կապը արտահայտող բառերը դարերի ընթացքում չեն վերակենդանացվել, այլ, ընդհակառակը, հարստացել են այլ լեզուներից փոխառված միջոցներով: Այն բառերը, որոնք չեն վկայվել հին գրական հայերենում, բարբառներում պահպանել են հնդեվրոպական արմատային ձևերը: Մյուս խումբը միջնորդավորված արյունակցական կապերը ցույց տվող բառերն են (տատիկ, պապիկ, քեռի, մորաքույր, մորաքույր, հորեղբայր, թոռ): Թաթ-Աճառյանը այս բառը բացատրում է որպես տատիկ, այստեղից էլ տատիկ, տատիկ իմաստը: Նա նշում է նատատա, տատիկ, քեռի, հորեղբոր կնոջ նշանակությունները: Լեզվաբանը տատիկին համարում է բնական բառ, որը հատուկ է երեխաների լեզվին, այն գոյություն ունի ինչպես հնդեվրոպական, այնպես էլ լեզվական այլ խմբերում: Հայ բարբառներում այս բառի հնչյունական ձևերն են ՝ տադի, տատո, տաթա, որոնք ունեն ամփոփիչ արժեք: Այս հասկացությունն արտահայտվում է na և mam ան nan բառերով, որոնք հայ բարբառներում օգտագործվում են և´ մայր, և´ տատիկ իմաստներով: Որոշ բարբառներում մայրերի ծնողներին տրվում են տարբեր անուններ: Օրինակ ՝ Կարինի Tsոկու գյուղում մայրը մայրիկի հայր է, իսկ տատիկը ՝ մայրիկ: Քանի որ որոշ բարբառներում (Գորիս, Շամախի, Հադրութ և այլն) մայր, նան, անա, աբա, ադա, այա բառերը ունեցել են հիմնական իմաստը, հետևաբար նրանք ստացել են մեծ ածականով տատիկի իմաստը ՝ մեծ մամ, մեծ նան , men ana և այլն: Տատիկի հասկացության բանավոր արտահայտությունների շարքում առանձնանում է բաբո անունը, որն օգտագործվում է -արաբաղի-Շամախիի որոշ բարբառներում: Դադոհ-եվրոպական արմատը սահմանափակ գործածություն ունի Մուշի, Ալաշկերտի, Սասունի բարբառներում: Հազի բառի գործածումը տատիկ իմաստով հանդիպում է Գորիսի, Նախիջևանի և Karabakhարաբաղի բարբառներում: Պապ-Աճառյանը համարեց, որ այս բառի իմաստը պապին նշանակում է Պահլավի պապ ձ-ից, իսկ NHB- ը `Հռոմի պապին` որպես հունական վարկ: Այս բառը արտահայտվում է մի փոքր նեղացնող մասնիկի ՝ պապիկի ավելացմամբ: Պապ բառի բարբառային հնչյունական տարբերակներն են `պապկա (Բերկրի), բաբա (Մարտակերտ), պաբա (Նախիջան), menz bob (Հաճն) և այլն: Այս հասկացության apu, apo, api տերմինները վկայում են կապանյան բարբառում: Քեռի-Աճառյանը անբացատրելի է թողնում այս բառը, կամ կարծում է, որ անհրաժեշտ է այն կցել քրոջ սեռական ձիուն ՝ քեռուն: Ahահուկյանը հորեղբայրը համարում է անկախ քրոջից: Հորեղբոր արմատը հնդեվրոպական ինքնավստահությունը կապում է իր իսկ արյան հետ: Ի տարբերություն այլ հարակից անունների, քեռի բառը հայերենի բարբառներում քիչ համարժեք բառեր ունի ՝ քեռի, դայ (Գորիս, Շամախի), խալո (Մուշ, Սասուն), դայջան (Մարաշա), դադայ (Գորիս): Աճառյանը բերում է սրանից բաղկացած մի խումբ բառերի ՝ քառյակ, զարմիկ, զարմիկ, նախապապ: Քեռի նկարագրական բառը գրանցված չէ հայկական բարբառներից գրեթե ոչ մեկում: Աճառյանը նշում է, որ հին մատենագրության մեջ ոչ մի ապացույց չկա, բայց դա պատահական է համարում, քանի որ տարեգրության մեջ գործածված է իր զարմիկի բառը: Հորաքույր-նկարագրական ձվից ստացված բառ է, ինչպես մորաքույր, քեռի բառերը: Բարբառային բառերն են ՝ մորքուր, մույկի, մոչիր, մակիր, բաջի, բիբի, մռակեր: Բիբիի հայերենի որոշ բարբառներում Բիբին հանդես է գալիս որպես մորաքույր, մյուսներում ՝ մորաքույր: Baji, որը թուրքերեն նշանակում է քույր, Maragha բարբառով ույր նշանակում է քույր, և´ մորաքույր: Հորաքույր-նկարագրական ձվից ստացված բառ է: Բարբառային բառերն են ՝ հորքուր, խուրկուր, խերկուր, Հրակիր, Հիրակիր, Հակուր, Հոկիր, Հաքու, Բիբի, Բաջի և այլն: Կրզենի բարբառով մորաքույր հասկացությունն արտահայտվում է տատիկ բառով, իսկ տատիկ հասկացությունը ՝ մեծատառով: Քեռի - սա «նկարագրական բառ» է: Նշանակում է իր հոր եղբորը: Բարբառային տարբերակներն են ՝ հորոխպեր, հոպար, հերբար (Մեղրի), խորփեր (Գորիս), ղորպեր (Karabakhարաբաղ): Որոշ բարբառներում օգտագործվում են թուրքերենից փոխառված և վրացերենից փոխառված բառերը: Թոռը բնիկ հայերեն բառ է ՝ հինխ: արմատից արմատ: Հարակից ցեղերից մեկը սանսկրիտերեն տարունա բառն է ՝ երիտասարդ, մանկամիտ կին կամ աղջիկ: Այս բառը արտահայտվում է մի փոքր նեղացնող մասնիկի ՝ թոռի ավելացմամբ, որի ընթացքում վերականգնվում է գրաբարյան n- ը: Բարբառային հնչյունական ձևերն են ՝ տեսություն, տոր, տուր, թառ, շրջադարձ և այլն: Ձեռք բերված ազգակցական կապեր պահանջող բառերն են. Ամուսին, կին, այրի, սկեսուր, սկեսրայր, վագր, նվիրել, սկեսրայր, սկեսուր, սկեսուր, փեսա, հարս, փեսա: Ամուսին - սա տղամարդկանց և կանանց բառերի ընդհանրացված տերմինն էր ինչպես հին հայերենում, այնպես էլ ժամանակակից գրական հայերենում: Աճառյանը համարում է, որ այն բնիկ հայերեն է և նման բայերի մեջ. Ես միասին եմ + սովորել + (վերջածանց): Արտահայտում է միմյանց օգտագործված իմաստը: Այս բառի նախնական իմաստը հասակակից էր, ժամանակակից, որը ժամանակի ընթացքում հետին պլան է մղվել, և այն փոխարինվել է արական և իգական իմաստներով: Այս անունը չի տարբերակում սեռերը: Այն հավասարապես օգտագործվում է և´ տղամարդ, և´ կին բառերի փոխարեն: Wordամանակի ընթացքում այս բառը դարձել է արու տերմինի բացարձակ անվանումը, մինչդեռ միացությունները վերաբերում են երկու զույգերին ՝ ամուսին, ամուսնանալ, ամուսնություն: Հայ բարբառներում ամուսին հասկացությունն աչքի է ընկնում իր հոմանիշ բազմազանությամբ. Տղամարդ, էրիկ, նշանված: «Մարդ» բառը, որը նշանակում է «ամուսին», մեզ չի փոխանցվել գրաբարից: Որպես ամուսին օգտագործվել է միջին հայերենից: Ամուսին հասկացության համար օգտագործված բառապաշարը ներառում է բարբառների ինչպես արևելյան, այնպես էլ արևմտյան բարբառներ: Այս մասին գրում է Աճառյանը: «Ընտանեկան կազմակերպությունը պատրիարխալ էր. Ամուսինը տանտեր էր, հրամանատար և կառավարիչ: Այդ պատճառով Potis բառը, ամուսին բառը, նշանակում է առաջնորդ հնդեվրոպական լեզվով: Այրը բնիկ հայերեն բառ է: Literaryամանակակից գրական արեւելահայերենը գրեթե չի օգտագործում ամուսին բառը ամուսնու իմաստով: Իր հիմնական իմաստը Է. Աղայանը համարում է տղամարդը, իսկ երկրորդականը ՝ ամուսինը: Որոշ բարբառներում այն հանդիպում է –իկ ածանցի զուգակցմամբ ՝ տղամարդու իմաստով (արական + իկ), որը բարբառների արևմտյան խմբում հնչյունափոխությամբ դարձել է այ: Աճառյանը բերում է այն բառերը, որոնք մենք վերցնում ենք, վերցնում, վերցնում ենք, որոնք ամուսնու կողմից ունեն հարազատների նշանակությունը: Տղամարդ բառից ունենք նաարամբ բառը, որը նշանակում է ամուսնացած կին: Կին-Աճառյանը սա համարում է բնիկ հայերեն բառ, որը ծագում է հինխ-ից: գեն քեզանից Սա ձվի երկրորդ արմատն է, որից առաջանում են հետևյալ բառերը ՝ կանամբի, կանանի, կանանոց, կանացի և այլն: Աճառյանը նշում է նաեւ, որ արմատային արմատը պահում է միայն շվեդական բարբառը ՝ գենը: Կինը այն անունն է, որն արտահայտում է ամուսին հասկացության կանացի տերմինը: Արական տարբերակը հանդիպում է արևելյան և արևմտյան բարբառներում: Սկեսուրը բնիկ հայերեն բառ է, որն ունի կնոջ ամուսնու հիմնական նշանակությունը: Foreուցամատը տարբերում էր տղամարդուց և էգից: Հայերենում արուն կորչում է, հետո ձեւավորվում է կեսարյան ՝ «կեսարյան» ձու: Բարբառային ձևերն են. Isgesur, osgosur, kisur, iskesor: Մարաղայի և Հաճնի բարբառներում այս հասկացության դեմ օգտագործվում են բարմա, բայմ բառերը: Աներ հասկացությունը բարբառներում արտահայտվում է հետևյալ ձևերով ՝ քեսրար, կերսար, հովանավոր, աղա, գեսար ayայլ: Tegr- ը բնիկ հայերեն բառ է: ձեր կողմից առաջացրած ջրծաղիկ: Աճառյանը վագրը համարում է հին ձու: Այս բառի իմաստը ամուսնու եղբայրն է: Բարբառային բառերն են. Tekr, dekr, dakr, takir և ayl: Թե՛ գրական հայերենում, թե՛ բարբառներում ամուսնու եղբայր հասկացությունը արտահայտվում է գրեթե բացառապես teg բառով: Թալ-Աճառյանը դա համարում է բնիկ հայերեն բառ: դե, արա քո կողմից պատճառված: Ենթադրում է, որ նախ պետք է ծալք լիներ, ապա tagr բառի ազդեցության տակ տալ: Հին հայկական «վագր» բառի նման, «տալ» -ը հայ բարբառներում հոմանիշ դաշտ չունի: Հնչյունական տարբերակներն են ՝ դալ, դալ, դուլ, դոլ: Tegerkin- ը նկարագրական բառ է: Բարբառներում հայտնաբերված հնչյունական տարբերակներն են ՝ tegorkin, tikiraken, tekerknik, tagerkin և այլն: Թեգերկինը բառացիորեն արտահայտում է բարբառներում հանդիպող ներ բառը, որը Աճառյանը համարում է բնիկ հայերեն բառ և բացատրում է հետևյալ կերպ. Կնոջ ամուսնու եղբոր կինը: NHB- ում բառը համարվում է nu + er - nuer, nuan ստացված dz- ից: Okanոկանչ-Աճառյանը դա թողնում է չստուգված իր «Հայերենի արմատական բառարանում»: Հետագայում իր «Հայոց լեզվի պատմություն» աշխատության մեջ նա նշում է, որ այն ուրարտական ծագում ունի: Այս կարծիքը հանդիպում է նաև ahահուկյանի մոտ: Արևելյան խմբակցության բարբառներում հանդիպում է զանկաչ բառը, կա նաև տարբերակ ՝ զոնկաչ: Այս հասկացության բառացի իմաստը նահաս բառն է, որը գոյություն ունի Կապանի Խոտանա գյուղում: Աներ - այս բառը չի ստուգվում: Հին հայերենում այն օգտագործվել է երկու իմաստով. Կնոջ հայր և կնոջ եղբայր: 5-րդ դարից հաստատված աներ բառը պահպանվել և օգտագործվել է ինչպես ժամանակակից գրական հայերենում, այնպես էլ բարբառներում: Դա անորոշ, նկարագրական-նկարագրական բառ է, որն ունի կնոջ եղբոր նշանակությունը: Բարբառներում հայտնաբերված ձիերն են ՝ անպտուղ, անկիրթ տղա, չամուսնացած տղա, ցինիկ (Տրապիզոն, Օրդու), միրզամ (Աշտարակ, Քանաքեռ, Լոռի): 1 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, Երեւան, 1940, հ. 1, էջ 17-18: Քեննին բնիկ հայերեն բառ է, որը նշանակում է կնոջ քույր: Գրական հայերենում կան kenakal, kenekal բառեր, որոնք ապացուցված չեն հայկական բարբառներում: Հետագայում բաջանաղ բառը փոխառվել է թուրքերենից, որն օգտագործվում է հայկական բարբառներում: Հարսը հարազատ հայերեն բառ է: Աճառյանը «Հայերենի արմատական բառարանում» վկայակոչում է Տերվիշյանին, որը «հարսնացու» բառը համարում է «փոխառված» բառի բնիկ հայերեն բառը: Պեսա-Աճառյանն այս բառը համարում է չստուգված; նա բերում է դրանից բխող մի շարք բառերի `փեսան, փեսան, փեսան, փեսան և այլն: Այս հասկացության դիմաց Էյնիշթա արքան, գաղտնի բառերը, հանդիպում են Մարաշիբարում: Լիանա Հակոբյան ԷԹՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅԵՐԻ ԵՎ ԴՐԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՈՒԱԲԵՐՎԱ W ԲԱԵՐԸ Հիմնաբառեր. Ազգակցական կապ, հնդեվրոպական, փոխառված բառեր, բնիկ հայերեն բառեր, բառապաշար, բառապաշար, նկարագրական մեթոդ: ։
| Մեր նպատակն է ցույց տալ ազգակցական հարաբերություններ անվանող բառանվանումների ծագումը և դրանց փոփոխությունները։
Այս բառերի քննությունը ցույց է տալիս, որ դրանք մեծ մասամբ անաղարտորեն պահպանել են հնդեվրոպական արմատները, իսկ եթե կան փոխառյալ բառեր, ապա դրանք հիմնականում զուգահեռաբար են գործածվում բնիկ հայերեն բառերի հետ։
Բուն ազգակցական հարաբերություն արտահայտող բառերը դարերի ընթացքում չեն կորցրել իրենց կենսունակությունը։
Այդ բառերի կողքին գործածվել են նաև այլ լեզուներից փոխառված բառեր։
Այն բառաձևերը, որոնք հին գրական հայերենում չեն վկայվել, բարբառներում պահպանել են հնդեվրոպական արմատական ձևերը։
|
ԷԹԻԿԸ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ Այսօր շատ երկրներում քաղաքացիական ծառայության հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկայի կառավարման համակարգի զարգացումն է: Պաշտոնական պարտականությունների կատարման ընթացքում էթիկայի կանոնների խախտումը նշանակում է վերահսկողության հատուկ ընթացակարգ, որը սահմանվում է էթիկայի կանոնագրքով: Ի տարբերություն վարչական-նորմատիվ ակտի, էթիկայի օրենսգիրքը չունի հարկադրական ուժ, դրա իրականացման աստիճանը կախված է տվյալ կառույցի մշակութային-արժեքային համակարգից: Այդ կառուցվածքում գործող անհատների արժեքային համակարգի դերը մեծ է, քանի որ երբեմն հակասությունները ծագում են անհատ-կառուցվածքային արժեքային նորմերի տարբերությունից: «Կազմակերպության ստվերում» աշխատելը, ինչպես ասաց Ռոբերտ Դենհարդը (1991 թ.), Ի վերջո կարող է մարտահրավեր նետել անհատների բարոյական ինքնավարությանը `նրանց տարանջատելով մարդկությունից: Նման հնարավոր խնդիրները, որոնք կարող են հանգեցնել հոգեբանական ներքին և արտաքին բախումների, աշխատողների մոտիվացիայի բացակայության վրա, էապես ազդում են աշխատանքային վարքի վրա: Այսօր ցանկացած ղեկավար մարմին իր գործունեության ընթացքում բախվում է անձնակազմի ցանկալի վարքագիծ ապահովելու, շարժառիթներ տրամադրելու, կազմակերպության շահերը հնարավորինս սպասարկելու խնդրի հետ: Մոտիվացիան մարդու ազդեցության մի տեսակ է, որի նպատակն է որոշակի խթանների միջոցով որոշակի գործողություններ դրդել: Իսկ որո՞նք են ճիշտ խթանները: Հանրային ծառայության մարմիններում էթիկական քննարկումների ոլորտում մարմնի պարգևների հաջողության կամ ձախողման համար պատասխանատվության ենթարկելը կառավարիչներին զգալիորեն կրճատվում է: Այս բացասական կողմնորոշումը, կարելի է ասել, մեծ բաց է էթիկայի ուսումնասիրության ոլորտում: Այնուամենայնիվ, խրախուսանքներն ու պատժամիջոցները որպես կիրառելի, արդյունավետ գործիքներ ընդունելու համար անհրաժեշտ է խորը ուսումնասիրություն ՝ պարզելու, թե ինչպես են նրանց վարքը որպես էթիկական խթաններ ազդում մարդկանց բարոյական դրդապատճառների վրա: Էթիկական կառավարումը ավանդաբար կենտրոնանում է հնազանդության և պատժամիջոցների կանոնների վրա 2: Այնուամենայնիվ, էթիկայի ոլորտում պատժամիջոցների կիրառումը, ինչպես վկայում է իրավական նորմերի առկայությունը, աճում է. 1 Տե՛ս Demmke Ch., Moilanen T., Public-Service Ethics and Good կառավարման արդյունավետությունը Կենտրոնական Admi p. 183 թ. 2 Տե՛ս Klebe / Trevino / Weaver, Կազմակերպություններում պատժի վերաբերյալ հետազոտությունների առաջխաղացումը: Նկարագրական և նորմատիվային հեռանկարները. Մարշալ Շիմանկե (խմբ.), Կառավարչական էթիկա, էջ. 198 թ. Պարգևատրումների և խրախուսանքների քննարկումները, որոնք աջակցում են էթիկական վարքին, դեռ բացակայում են: Ոչ ոք լրացուցիչ չի վճարվում էթիկական առաջնորդության կամ օրինակելի վարքի համար: Դեռ պարզ չէ, թե որ պարգևատրման մեթոդներն են առավելագույնս համապատասխանում հաշվետու պատասխանատու վարքագծին աջակցելու համար: Շատ հանրային ծառայություններ օգտագործում են տարբեր պատժամիջոցներ պաշտոնեական դիրքի չարաշահման, վատ վարքի կամ անբարեխիղճ վարքի համար: Պետական պաշտոնատար անձի պաշտոնանկության համար կարգապահական տույժի ամեն դասական օրինակն օգտագործվում է միայն լուրջ խախտումների դեպքում: Այնուամենայնիվ, հարցականի տակ է ՝ արդյո՞ք այդ գործիքը արդյունավետ է էթիկայի ոլորտում: Սոցիալ-կազմակերպչական արդարադատության գրականությունը ենթադրում է, որ պատժամիջոցներին մենեջերների պատասխանը հիմնված է արդարադատության զարգացման հետևյալ տեսակների վրա: 1. Բաշխիչ արդարադատություն, որը նշանակում է ռեսուրսների հավասար բաշխում աշխատողների միջև 2 2. Դատավարական արդարադատություն, որն ապահովում է արդյունքների վերաբերյալ որոշումների կայացումը, 3. Ինտերակտիվ արդարադատություն `միջանձնային հարաբերությունների կարգավորման ապահովում: Արդարադատության զարգացման այս տեսակները չափազանց կարևոր են աշխատողների արձագանքման համար: Արդյունավետ վարվելակերպի կառավարման հիմնական խնդիրն է բացահայտել գործոնները, որոնք ազդում են անձնակազմի մոտիվացիայի և կատարողականի վրա `ինչպես աշխատավայրում, այնպես էլ դրսում: Ոչ էթիկական վարքի պատճառները կարող են լինել խրախուսանքի բացակայությունը, նպատակների անորոշ սահմանումը, նպատակների վատ կառավարումը, գործընկերների ոչ էթիկական պահվածքը, աշխատանքային ակնկալիքների և աշխատանքային առաջադրանքների անհամապատասխանությունը և այլն: Այդ դեպքում լավ առաջնորդը պետք է կարողանա բացահայտել պատճառները, քննարկել դրանք տվյալ անձի հետ ՝ հասկանալու, թե ինչպես նա կարող է բարելավել իրավիճակը: Հաճախ շփումը և ուսուցումը կարող են օգտակար լինել իրավիճակը շտկելու համար: Կառավարիչները պետք է շատ զգայուն լինեն այլ գործոնների նկատմամբ, ինչպիսիք են դեպրեսիան, հարաբերությունների խնդիրները և ֆինանսական դժվարությունները: Չնայած կառավարիչները չեն կարող լուծել բոլոր խնդիրները, այնուամենայնիվ, նրանք կարող են խնդիրների լուծման մակարդակը հասցնել առավելագույն ընդունելի մակարդակի: Կարևոր է նաև գիտակցել, որ էթիկական վարքի պատճառները հաճախ կարող են անհասկանալի լինել: Միևնույն ժամանակ զարգանում է անարդյունավետ աշխատանքի, դրդապատճառների և մեթոդների պատճառները 1: Հոգեբանական հաճախ Շատ հաճախ դրսից անտեսանելի խնդիրները մեծ ազդեցություն ունեն աշխատանքային վարքի վրա: Անարդյունավետ աշխատանքային վարքի և ոչ էթիկական վարքի հիմնական պատճառները պատշաճ կերպով լուծելու անկարողությունը մեծ խոչընդոտ է բազմաթիվ կառավարական և ոչ պետական մարմինների ղեկավարների համար: Այս փաստի վկայությունն է, որ ղեկավարները հաճախ ի վիճակի չեն ընտրելու համարժեք պատժամիջոց վարքի կամ գնահատման համար: 1 Տե՛ս Menzel D., Ethics Moments in Կառավարությունը, դեպքեր և հակասություններ; Հանրային կառավարման ամերիկյան հասարակություն, 2010, էջ. 69 Համակարգի կառուցվածքային թերությունների պատճառով աշխատակիցները ստանում են ոչ ճշգրիտ տեղեկատվություն թույլատրելի կամ անընդունելի վարքի մասին: Unfortunatelyավոք, քիչ բան է հայտնի էթիկայի հանձնաժողովների կառուցվածքի, գործառույթների և լիազորությունների մասին: Օրինակ ՝ ԵՄ անդամ երկրները էթիկայի մարմիններին խորհրդատվական գործառույթներ են տրամադրում, բայց շատերը կարող են պատժամիջոցներ կիրառել: Քիչ վկայություններ կան նրանց ներքին գործերի, բյուջեի կամ կանոնակարգերի, աշխատաոճի մասին: Միացյալ Նահանգներում օրենսդիր մարմինը և դատական համակարգը ունեն տարբեր էթիկական հանձնաժողովներ: Բացի այդ, 36 նահանգների գործադիր մարմիններն ունեն էթիկայի հանձնաժողովներ, որոնք մեծապես տարբերվում են չափերով և գործունեության առանձնահատկություններով: Բյուջեները տատանվում են 5000 ԱՄՆ դոլարի սահմաններում ՝ Միչիգանում, մինչև 7 միլիոն դոլար Կալիֆոռնիայում: Եվրոպայում ամենահայտնի էթիկայի հանձնաժողովներից մեկը Մեծ Բրիտանիայում հանրային չափանիշների արտոնությունների կոմիտեն է: Սբ. Մարտինի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ էթիկայի հանձնաժողովներն ավելի հզոր են ԱՄՆ-ում, քան Կանադայում կամ Միացյալ Թագավորությունում: Այնուամենայնիվ, այդ մարմինների մասին մակերեսային տեղեկատվության շնորհիվ դրանց գործառույթների ավելի հաճախ ներկայացման պակաս կա: Շատ երկրներ գոհ են հակակոռուպցիոն քաղաքականության ինստիտուցիոնալացումից `էթիկական քաղաքականության կառավարման համակարգման համար: Օրինակ ՝ Պորտուգալիան ստեղծել է Հակակոռուպցիոն խորհուրդ (ՊԿԿ): ԵՄ անդամ երկրները չեն տալիս էթիկայի ոլորտում պետական կառավարման մեջ էթիկական հարցերի լուծման բանալին. Էթիկական հարցերի ինստիտուցիոնալ ինստիտուտների ձևավորում կենտրոնացված համակարգմամբ: Հիմնականում ինստիտուցիոնալացման առումով անդամ երկրները բաժանվում են 2 խմբի: Առաջին խումբը ներկայացնում է այն երկրները, որտեղ նախարարները, պետական մարմինները կամ հաստատությունները պատասխանատվություն են սահմանել էթիկայի ոլորտում: Դրանք են Նիդեռլանդները (ՆԳՆ և BIOS - Հիմնական մուտքային / ելքային համակարգ), Եվրահանձնաժողովը, Լատվիան (KNAB, որը պետական մարմին է Լատվիայի նախարարների պատասխանատվության ներքո. Հիմնական գործառույթը կոռուպցիայի դեմ պայքարն է) 2 և Բելգիա Երկրորդ խումբը ներառում է երկրներ (Դանիա, Չեխիա, Իտալիա, Ֆինլանդիա), որոնք դեռ չունեն էթիկական մարմիններ 3: Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ էթիկական քաղաքականության արդյունավետության ապահովման հիմնական ձևը դրանց ինստիտուցիոնալացումն է, հատուկ գործառույթներով, պարտականություններով և լիազորություններով մարմինների ստեղծումը `անկախ առանձին երկրների սոցիալ-քաղաքական և վարչական մշակույթից: 1 Տե՛ս Menzel D., Ethics management for public administrates, p. 135 2 Տե՛ս www.knab.gov: Կնաբի կարգավիճակ: 3 Տե՛ս Menzel D., Ethics Moments in Government, p. 84 Լիլիթ Շամբարյան ԷԹԻԿԱ ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Էթիկա, քաղաքացիական ծառայություն, էթիկայի քաղաքականություն, էթիկայի ինստիտուցիոնալացում, անձնակազմի մոտիվացիա, էթիկայի հանձնաժողովներ, արդյունավետ կառավարում: ։
| Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական ծառայության համակարգում էթիկական վարքի ձևավորման և պահպանման հիմնախնդիրների լուսաբանմանը էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի միջոցով։
Թեմայի արդիականությունն այն է, որ այսօր բազմաթիվ երկրներում քաղաքացիական ծառայության բարեփոխման հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկական ղեկավարման համակարգի ձևավորումն է։
Հոդվածում հիմնական շեշտադրումը կատարվել է էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի ժամանակ առանձնացվող բարոյաարժեքային հիմքերի, բարոյական նորմերի իրավական ամրագրման և համապատասխան պատժամիջոցների սահմանման վրա։
|
ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ԽՍՀՄ-Ի ՓԼՈՒԶՈՒՄԻՑ ՀԵՏՈ1990-ական թվականների սկիզբը աչքի ընկավ կարևոր աշխարհաքաղաքական փոփոխություններով։
Արդյունքում Հարավային Կովկասի նկատմամբկրկին ակտիվացավ Թուրքիայի քաղաքականությունը։
Թուրքիան միշտ էլ մեծհետաքրքրություն է ցուցաբերել այս տարածաշրջանի նկատմամբ, սակայնխորհրդային կարգերի հաստատումից հետո ստիպված էր իր հավակնությունները մի կողմ թողնել։
Դեռևս 1921 թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերովճշգրտվել էր խորհրդա-թուրքական սահմանը, որը ապահովեց 70-ամյա կայունություն1։
Սառը պատերազմի տարիներին, երբ Արևմուտքը պայքարում էրԽորհրդային Միության դեմ, Թուրքիան ևս ընդգրկված էր այդ պայքարում ևհամարվում էր ամենակարևոր հենակետը տարածաշրջանում։
Սա էլ ավելիկարևորվեց, երբ Թուրքիան վերջնականապես կողմնորոշվեց դեպի Արևմուտք՝1952 թ. ապրիլի 2-ին դառնալով ՆԱՏՕ-ի անդամ2։
Նման պայմաններումԹուրքիան ուներ բացառիկ կարևոր դեր Արևմուտքի համար՝ կանխելովԽորհրդային Միության մուտքը միջերկրածովյան շրջաններ և Մերձավոր Արևելք՝ այսպիսով իրականացնելով դաշինքի «զսպման ռազմավարությունը»3։
Սակայն իրավիճակը փոխվեց, երբ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, ինչի արդյունքում Թուրքիան որոշ չափով կորցրեց իր կարևորությունը Արևմուտքի համար։
Մասնավորապես ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից 1990 թ. ընդունած որոշմամբ կրճատվեցինԹուրքիային հատկացվող տնտեսական և ռազմական օգնության չափերը, իսկ1989 թ. Եվրոպական համայնքը մերժեց Թուրքիայի անդամակցությունը։
Այնպայմաններից ելնելով՝ Թուրքիան քայլեր ձեռնարկեց իր նախկին դիրքերը վերականգնելու համար։
1991 թ. ԽՍՀՄ-ում տեղի ունեցած օգոստոսյան հեղաշրջման անհաջողփորձից հետո անջատողական գործընթացները արագացան, իսկ Թուրքիան1 Արշակյան Գ., Թուրքիայի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում 1991-2001 թթ., Եր.2009, էջ 51։
2 Մինասյան Ն., Թուրքիայի քաղաքականությունը Կենտրոնական Ասիայում 1991-2007 թթ., Եր.2013, էջ 23։
3 Հովսեփյան Լ., Թուրքիայի քաղաքականությունը Կենտրոնական Ասիայում 1990-ական թթ.որպես Եվրասիական քաղաքականության կարևորագույն ուղղություն, ձեռքբերու՞մ, թե՞ ձախողում, Թուրքագիտական և օսմանագիտական հետազոտություններ V, Եր. 2008, էջ 158։
հնարավորություն ստացավ ակտիվացնելու իր քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում։
Թուրքիային թվում էր, թե եկելէ այն ժամանակը, երբ հնարավոր կլինի ստեղծել Մեծ Թուրան պետությունը,որը ձգվելու էր Ադրիատիկ ծովից մինչև Չինաստան։
Այդ տարածքները ընդգրկելու էին Կենտրոնական Ասիան, Բալկանները և Կովկասը4։
Ստեղծվեց մի իրավիճակ, որը ժամանակի Արևմտյան վերլուծաբանների կողմից բնութագրվեց որպես «աննախադեպ հնարավորություններով և ռիսկերով» լի իրադրություն Թուրքիայի համար5։
Թուրքական կառավարությունը 1991 թ. սեպտեմբերին երկու պատվիրակություններ ուղարկեց հետխորհրդային տարածաշրջան։
Դրանցից մեկը գլխավորում էր դիվանագետ և պատմաբան Բիլալ Շիմշիրը, որն այցելեց խորհրդային թյուրքալեզու երկրներ։
Իսկ մյուս պատվիրակությունը՝ ԽՍՀՄ-ում նախկին դեսպան Իսմեթ Բիրսելի գլխավորությամբ, այցելեց հետխորհրդայինքրիստոնեական հանրապետություններ, այդ թվում՝ Հայաստան։
Այս պատվիրակությունների հիմնական խնդիրն էր ճշտել, թե անկախությունից հետո այսերկրները դեպի ուր են կողմնորոշվելու՝ Թուրքիա՞, թե՞ Իրան։
Սակայն հետագայում պարզ դարձավ, որ Իրանի նկատմամբ այդպիսի վերաբերմունքը չափազանցված էր, քանի որ Իրանի համար ոչ բարենպաստ իրադրություն էրստեղծել ԱՄՆ-ն՝ քաղաքական և տնտեսական մեկուսացման ենթարկելով6։
Այցը ցույց տվեց, որ 1991 թ. անկախության ուղին բռնած ԿենտրոնականԱսիայի և Հարավային Կովկասի երկրների ղեկավարները մեծ ուշադրությունէին ցուցաբերում դեպի Թուրքիա։
Այսպիսով՝ Թուրքիան 90-ական թթ. վերանայեց իր տարածաշրջանային գերակայությունները՝ ձգտելով ներթափանցելդեպի Հարավային Կովկաս և Կենտրոնական Ասիա։
Այցը նաև ցույց տվեց, որհատկապես թյուրքալեզու երկրները ավելի մեծ հետաքրքրություն էին ցուցաբերում Թուրքիայի նկատմամբ։
Բացի այդ՝ Թուրքիան հետխորհրդային երկրների համար այլընտրանքային երկիր էր, որի հետ հնարավոր էր հաստատելբազմակողմանի հարաբերություններ, որի միջոցով այդ երկրները կարող էինվերականգնել իրենց տնտեսությունը և ի դեմս Թուրքիայի՝ կարող էին ունենալռազմական դաշնակից, որը որոշ երկրների դեպքում բխում էր ազգային անվտանգությունից։
Ուստի Թուրքիան սկսեց ավելի ակտիվ քաղաքականությունվարել։
Եվ ի վերջո Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի նորանUniversity, Press 1996, http։
//poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/eng/ch0801.htm 5 Սաֆրաստյան Ռ., Ռուսաստանը և Թուրքիան Հարավային Կովկասում։
Աշխարհառազմավարական զինադադա՞ր, 21-րդ ԴԱՐ, թիվ 4(10), 2005, էջ 35։
6 Հովհաննիսյան Ն., Հայաստանը Անդրկովկսյան-մերձավորարևելյան աշխարհաքաղաքականտարածաշրջանի գործոն, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրների և ժողովուրդներ, հատոր XVIII,Եր. 1999, էջ 20։
կախ թյուրքալեզու հանրապետությունների վրա իր ազդեցության օգնությամբԹուրքիան ցանկանում էր ոչ միայն վերականգնել իր ռազմավարական կարևորությունը Արևմուտքի համար, այլև օգտագործել այդ գործոնը Եվրոպականհամայնքին վերջնական անդամակցության հարցում։
Հարավային Կովկասը ևԿենտրոնական Ասիան Թուրքիայի համար ունեին նաև տնտեսական նշանակություն. նորանկախ իսլամադավան հանրապետությունները թուրքական արտահանման համար նոր շուկա էին, ինչպես նաև գազի և նավթի նոր ռեսուսների աղբյուր, որոնց կարիքը խիստ զգում էր Թուրքիան։
Քաղաքական տեսանկյունից 1989 թ.՝ Եվրոպական համայնքի կողմից Թուրքիայի անդամակցության հայտնի մերժումից հետո, Թուրքիայի՝ որպես թյուրքական հանրապետությունների համայնքի ղեկավարի հնարավոր նոր դերը էականորեն կբարձրացներ նրա մեկուսացման մտավախության խնդիրը։
Այսպիսով՝ առկա քաղաքական պայմաններում Թուրքիան ստիպված էր որոշակի շրջադարձ կատարել իր արտաքին քաղաքականության բնագավառում՝ փորձելով ճշգրտել իր տեղն ու դերը։
Դա հանգեցրեց նրան, որ ինչպեսԹուրքիայի ղեկավարության, այնպես էլ հասարակական-քաղաքական մտքիշրջանակներում սկսվեցին լուրջ քննարկումներ՝ առաջ բերելով նոր արտաքինքաղաքականություն մշակելու անհրաժեշտության հարցը։
Սակայն այս գործընթացում Թուրքիայի առջև ծառացել էին որոշակի խնդիրներ։
Արտաքին քաղաքական գերակայությունների որոշման հարցի շուրջ Թուրքիայում լուրջքննարկումներ էին գնում, և առկա էին տարբեր դիրքորոշումներ՝ նոր աշխարհակարգի պայմաններում Թուրքիայի դերակատարության վերաբերյալ։
Թուրքիան, գտնվելով իր արտաքին քաղաքական գերակայությունների ընտրության կողմնորոշման գործընթացում, առանձնացրեց արտաքին քաղաքականության երեք կողմ. արդիականացման կողմնակիցները ցանկանում էինԹուրքիան տեսնել եվրոպական պետություն, ուստի նայում էին դեպի Արևմուտք, ծայրահեղ իսլամիստները հակված էին դեպի Մերձավոր Արևելք, ուստի նայում էին դեպի Հարավ, իսկ ազգայնականները, վկայակոչելով պատմությունը, թյուրք ժողովուրդների նոր դերակատարությունը տեսնում էին Կասպիական ավազանում և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում, ուստի նայում էին դեպի Արևելք։
Այս երեք ուղղությունների կողմնակիցների բախումները հանգեցնում էին որոշ անվստահության Թուրքիայի տարածաշրջանային դերի հարցում7։
Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության նոր գերակայություններիմշակման գործընթացում 90-ականների սկզբներին ակտիվացան նաև «եվրասիական» ուղղության կողմնակիցները, ինչի արդյունքում 90-ական թթ. սկզ7 Մինասյան Ն., նշվ. աշխ., էջ 28։
բից երկրի քաղաքական քննարկումներում կարևոր դեր էր գրավում «Եվրասիայի ռազմավարությունը», որը համարվում էր Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական ռազմավարությունը, նրա միջազգային հարաբերությունները և ազգայինանվտանգությունը արտահայտող հիմնական ռազմավարություններից մեկը։
Սակայն «Եվրասիա» տերմինը մեծապես քաղաքականացված էր և գիտականառումով՝ անորոշ սահմանված։
Որոշ քաղաքագետներ և գիտնականներ Եվրասիան համարում էին գլխավորապես թյուրքական ժողովուրդներով բնակեցված տարածաշրջան, որի մեջ էին մտնում Թուրքիան, Բալկանների ու Կովկասի մի մասը, Կենտրոնական Ասիայի նախկին խորհրդային հանրապետությունները, Ռուսաստանի Վոլգայի շրջանը և Հյուսիսային Աֆղանստանը8։
Ժամանակակից Թուրքիայի քաղաքական և գաղափարական քննարկումներում «Եվրասիա» տերմինին ավելի շուտ տրվում է քաղաքական, քան թե հստակ գիտական իմաստ։
Օրինակ՝ նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը այս տարածաշրջանի բաղկացուցիչ մաս էր համարում Բալկանները, Կովկասը, Կենտրոնական Ասիան, Մերձավոր Արևելքը, Թուրքիան, Իրանն ու Իրաքը, իսկ նախկին վարչապետ և պանթյուրքիստ «Ազգային շարժում» կուսակցության նախագահ Դևլեք Բահչելին Եվրասիայի կազմում ներառում էր Բալկանները,Կովկասը և Մերձավոր Արևելքը։
Թուրք վերլուծաբանները և հետազոտաողները, օգտագործելով Եվրասիայի վերաբերյալ արևմտյան հեղինակների աշխարհաքաղաքական մոտեցումները, փորձեցին կազմել սեփական ռազմավարությունը։
ՄասնավորապեսՄարմարա համալսարանի պրոֆեսոր Ռամզան Օզեյը նախապատրաստել էրթուրքերի կենտրոնական գերիշխանության կոնցեպցիան, համաձայն որի՝ Անատոլիան համարվում էր աշխարհի ամրոցը, ուստի Թուրքիան, տիրապետելով Անատոլիային, հնարավորություն էր ստանում վերահսկելու Բալկաններըև Եվրոպան9։
ԽՍՀՄ փլուզումը և Հարավային Կովկասում ինքնիշխան պետություններիի հայտ գալը հիմնարար կերպով փոխեց Թուրքիայի Եվրասիայի քաղաքականությունը։
Հարավային Կովկասը աշխարհատնտեսական, ռազմավարական ևանվտանգության տեսանկյունից մեծ կարևորություն էր ներկայացնում Թուրքիայի համար։
Ուստի Թուրքիան սկսեց ակտիվ քայլեր ձեռնարկել՝ ներթափանցելու Հարավային Կովկաս։
Այդ ուղղությամբ առաջին քայլերից մեկը եղավ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի հետ սերտ հարաբերություններհաստատելու քաղաքականությունը։
Հարավկովկասյան տարածաշրջանում Թուրքիայի աշխարհատնտեսականշահերը մեծապես պայմանավորված էին Թուրքիայի ձգտումով՝ ոչ միայն ձեռք8 Հովսեփյան Լ., նշվ. աշխ., Էջ 162։
9 Մինասյան Ն., նշվ. աշխ. էջ 29։
բերելու արդյունաբերական ապրանքների արտահանման նոր շուկաներ, այլևբավարարելու իր տարեցտարի աճող էներգետիկ պահանջարկն ի հաշիվ կասպիական և միջինասիական տարածաշրջանի նավթի և գազի պաշարների։
Իրտարածքով վերոհիշյալ տարածաշրջանի էներգակիրների համար դեպի Եվրոպա տարանցման երթուղիների ստեղծումը բարձրացնում էր Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը որպես կամուրջ Արևմուտքի և կասպիական ումիջինասիական տարածաշրջանի միջև։
Քանի որ ճանապարհը դեպի Կասպիցծով և Կենտրոնական Ասիա ընկած էր Հարավային Կովկասով, Թուրքիան շահագրգռված էր այդ տարածաշրջանների քաղաքական կայունությամբ ու տարածաշրջանային ամբողջականությունը համարում էր իր ռազմավարականնպատակներից մեկը։
Այս համատեքստում անվտանգության տեսանկյունիցթեև Թուրքիայի համար խորհրդային գերտերության կողմից սպառնացողվտանգը վերացել էր, այնուամենայնիվ Հարավային Կովկասում ընթացող ազգամիջյան հակամարտությունը պարունակում էին լուրջ վտանգ տարածաշրջանում երկարատև անկայունության ստեղծման տեսանկյուից։
Սա, անկասկած, անցանկալի էր ոչ միայն Թուրքիայի, այլև նրա արևմտյան գործընկերների համար։
Թուրքիան Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում իր քաղաքականությունն իրականացնելիս ստացավ Արևմուտքի աջակցությունը, որիդրդապատճառների մասին են վկայում 1992 թ. նոյեմբերին ԱՄՆ-ի լրատվամիջոցների հրապարակումները, որտեղ նշվում էր, որ Թուրքիան փորձում էր օգնել նոր մահմեդական երկրներին՝ դառնալու աշխարհիկ պետություններ՝կամրջի դեր կատարելով Արևմուտքի, Բալկանների և Մերձավոր Արևելքիմիջև։
«Տարածաշրջանում, որտեղ խոր էթնիկական հակասություններ ու թշնամություն կա, Թուրքիայի հետ բարեկամությունը կենսական նշանակությունունի Արևմուտքի համար»10։
Հետխորհրդային ժամանակաշրջանում Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական և ռազմավարական նշանակության մեծացումը ևԱրևմուտքի կողմից այդ փաստի ընդունումը որոշիչ գործոններ հանդիսացանԹուրքիայի արտաքին քաղաքական կուրսի ձևավորման գործում։
ՕգտվելովԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ռուսաստանի դիրքերի և ազդեցության էական թուլացումից և ունենալով Արևմուտքի աջակցությունը՝ Թուրքիայի ղեկավարներըսկսեցին հավակնոտ հայտարարություններ անել, թե իբր Թուրքիայի գլխավորությամբ ստեղծվելու է 120 միլիոն թյուրքալեզու բնակչությամբ նոր թյուրքական աշխարհ։
Մասնավորապես Թուրքիայի նախագահ Թուրգութ Օզալն իլուր ամբողջ աշխարհի հայտարարեց, որ 21-րդ դարը լինելու է «թյուրքականդար»11։
10 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 20։
11 Հովսեփյան Լ., նշվ. աշխ. էջ. 162։
Աշխարհաքաղաքական որոշ փոփոխությունների համատեքստում Թուրքիան մեծապես փորձեց օգտվել այն հանգամանքից, որ Խորհրդային Միության փոխարեն Հարավային Կովկասում հայտնվեցին երեք նորանկախ հանրապետություններ՝ Հայաստանը, Վրաստանն ու Ադրբեջանը, իսկ Կենտրոնական Ասիայում՝ հինգ մահմեդական հանրապետություններ՝ Ղազախստանը,Ղրղստանը, Ուզբեկստանը, Թուրքմենստանը և Տաջիկստանը։
Հետխորհրդային հինգ հանրապետությունների հետ Թուրքիան ուներ էթնիկական, դավանաբանական, լեզվական, պատմական և ծագումնաբանական կապեր՝ Ղազախստանը, Ղրղստանը, Ուզբեկստանը, Թուրքմենստանը և Ադրբեջանը։
ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այդ տարածքներում առաջացել էր քաղաքականվակում։
90-ականներին այդ վակումը լրացնելու համար լուրջ մրցակցությունէր գնում Թուրքիայի և Իրանի միջև։
Այդ մրցապայքարում Արևմուտքն էականաջակցություն ցուցաբերեց Թուրքիային, քանզի Արևմուտքը լուրջ մտավախություն ուներ, որ նորանկախ իսլամադավան երկրները կարող էին ընկնել իրանական իսլամիստական վարչակարգի ազդեցության տակ։
Ուստի ԱՄՆ-ի կողմից առաջ քաշվեց «թուրքական մոդելը»՝ որպես հակակշիռ իրանական կրոնապետության։
«Թուրքական մոդելն», ըստ էության, լինելու էր մեծ մասամբմահմեդական բնակչություն և ժողովրդավարական համակարգ ունեցող աշխարհիկ պետություն, որը սերտորեն համագործակցելու էր Արևմուտքի հետ12։
Առաջ քաշելով «թուրքական մոդելի» գաղափարը՝ ԱՄՆ-ն ցանկանում էր իր ամենավստահելի դաշնակիցներից մեկի՝ Թուրքիայի, օգնությամբ ոչ միայն վերացնել իրանական սպառնալիքը հետխորհրդային տարածաշրջանում, այլևօգտագործել Թուրքիան՝ հասնելու իր գլխավոր նպատակներից մեկին՝ հնարավորինս թուլացնելու Ռուսաստանի ազդեցությունը նորաստեղծ ԱՊՀ տարածաշրջանում։
Այս հարցի շուրջ Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի շահերը համընկնում էին, քանզի Թուրքիան ոչ միայն էապես շահագրգռված էր ամրապնդել իր դիրքերը Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում, այլև հանդես գալորպես Ռուսաստանին հակակշռող գործոն հետխորհրդային տարածաշրջանում։
Ուստի Թուրքիան ողջունեց Արևմուտքի դիրքորոշումը, ինչը հնարավորություն էր ընձեռնում նրան ամրապնդելու իր դիրքերը միջազգային թատերաբեմում, մասնավորապես Ռուսաստանի և Իրանի հետ տարածաշրջանային մրցապայքարում։
«Թուրքական մոդելի» գաղափարն առաջ է քաշվել ԱՄՆ պետքարտուղար Ջեյմս Բեքքերի կողմից։
Նա 1992 թ. սկզբներին ԿենտրոնականԱսիայի երկրներ այցելության ժամանակ նորանկախ հանրապետություններիղեկավարներին խորհուրդ է տվել օգտագործել «թուրքական մոդելը» իրենց երկրների քաղաքական և տնտեսական զարգացման համար։
Սակայն «թուր12 Հովսեփյան Լ., նշվ. աշխ. էջ. 160։
քական մոդելի» ռազմավարության հեղինակն իրականում ամերիկյան RANDվերլուծական կենտրոնի առաջատար մասնագետներից պրոֆ. Գրեհեմ Ֆուլերն էր։
Շուտով «թուրքական մոդելին» իրենց աջակցությունը հայտնեցիննաև ամերիկացի և եվրոպացի բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաներ։
Թուրքիան գործնական քայլեր էր ձեռնարկում՝ զարգացնելու իր հարաբերությունները նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ։
Մասնավորապես 1991 թ. հոկտեմբերին Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարության հատուկ բաժին ստեղծվեց, որը պետք է զբաղվեր նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ հարաբերություններով13։
1992 թ. սկզբներինԹուրքիան հիմնադրեց Թյուրքական համագործակցության և զարգացմանգործակալությունը14, որի նպատակն էր բարելավել հարաբերություններըթյուրքալեզու հանրապետությունների հետ, ինչը կնպաստեր նաև սերտացնելհարաբերությունները տնտեսական, մշակութային, հեռահաղորդակցության ևայլ բնագավառներում։
Թուրքիան, հետխորհրդային տարածաշրջանում իրականացնելով ակտիվքաղաքականություն, դրանով իսկ ձգտում էր հանդես գալ որպես կամուրջ Արևմուտքի և Հարավային Կովկասի ու Կենտրոնական Ասիայի միջև, ինչ է ամենականառու դրսևորումներից էր Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելիհայտարարությունը, ըստ որի՝ Թուրքիան ԱՊՀ թյուրքալեզու հանրապետությունների համար ծառայում է որպես «պատուհան դեպի արտաքին աշխարհ»։
Թուրքիան մեծապես շահագրգռված էր տնտեսական հարաբերություններըհենց ԱՊՀ թյուրքալեզու երկրների հետ զարգացնելու հարցում։
Այսպիսով՝ԽՍՀՄ-ի փլուզման առաջին տարիներին Թուրքիան, օգտվելով ստեղծվածնպաստավոր պայմաններից, որոշակի հաջողություններ ունեցավ ՀարավայինԿովկասի և Կենտրոնական Ասիայի նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետությունների հետ հարաբերությունների զարգացման գործընթացում։
«Թուրքական մոդելի» իրականացման մյուս կարևոր նպատակն ուղղվածէր հետխորհրդային տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության թուլացմանը։
Ուստի Թուրքիայի ակտիվ քաղաքականությունը հետխորհրդային հանրապետություններում առաջացնում էր Ռուսաստանի լուրջ մտահոգությունը,որը հանգեցնում էր ռուս-թուրքական հարաբերությունների լարվածության։
Ռուսաստանի ակտիվ ներգրավածությունն ԱՊՀ ողջ տարածաշրջանում հանգեցրեց նրան, որ Թուրքիայի դիրքերը սկսեցին թուլանալ։
Այսպիսով, ռուսական զորքերի առկայությունը Վրաստանում, ՀՀ-ում և Տաջիստանում, հզոր13 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 24։
14 Onis Ziya, Turkey and Past-Sovet States։
Potential and limits of regional power influebce. MiddleEast Review of International Affairs, Vol. 5. No 2 (Summer 2001), p. 67, http։
//edoc.bibliothek.uni տնտեսական լծակները՝ գազը և էներգակիրները, և նրա կարողությունը՝ վերահսկելու տարածաշրջանային հակամարտությունները, ստիպեցին տարածաշրջանի ղեկավարներին ուշադրություն դարձնել Ռուսաստանի ցանկություններին։
90-ականների սկզբներին Թուրքիայի հարավկովկասյան քաղաքականության կարևոր բաղադրիչներից էին նաև ԽՍՀՄ-ի փլուզման հետևանքով Թուրքիայում նոր թափով սկիզբ առած պանթյուրքիզմի գաղափարախոսությանդրսևորումները։
90-ականների սկզբներին Թուրքիայի մի շարք գիտնականներ, քաղաքագետներ և որոշ պաշտոնատար անձինք սկսեցին հայտարարելպանթյուրքիզմի քաղաքականության իրականացման անհրաժեշտության մասին։
Թուրքիայի դիվանագիտական շրջանակներն զգուշորեն էին ձևակերպումպանթյուրքիստական կոնցեպցիայի վերածնունդը՝ այն որակելով ոչ թե սերտորեն փոխկապակցված թյուրքական քաղաքական միություն, այլ թյուրքականերկրների խումբ, որտեղ Թուրքիան ունենալու էր տնտեսական և քաղաքական ղեկավարող դեր։
Ավելի արմատական երանգներ էին պարունակում թուրքական ծայրահեղ ազգայնականների և պանթյուրքիստների հրապարակումները, որոնց կարծիքով՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզման արդյունքում «թյուրքական աշխարհի» միավորման պլաններն իրական հեռանկարներ էին ստացել։
Պանթյուրքիզմի քաղաքականության իրականացման մեջ առանձնահատուկ կարևորություն էին ներկայացնում նաև Ռուսաստանի մաս կազմող ինքնավարմահմեդական հանրապետությունները։
Թուրքիայի որոշ շրջանակներ ակտիվքայլեր էին ձեռնարկում՝ ուժեղացնելու իրենց ազդեցությունը Ռուսաստանիմաս կազմող մահմեդական շրջաններում, մասնավորապես Թաթարստանում,Բաշկորտոստանում, Յակուտիայում և հատկապես հյուսիսկովկասյան հանրապետություններում15։
Մասնավորապես թուրքական հատուկ ծառայություններն ու պանթյուրքիստական կազմակերպությունները մեծ ջանքեր էին գործադրում՝ իրականացնելու տարածաշրջանային ինտեգրման տարբեր նախագծեր՝ «Կովկասյան միություն», «Կովկասի իսլամական համադաշնություն»,«Կովկասյան տուն», որի գլխավոր նպատակն էր ստեղծել Ռուսաստանի կազմից դուրս Հյուսիսկովկասյան համադաշնություն կամ միություն16։
Բացի Ռուսաստաից՝ Հարավային Կովկասում Թուրքիան իր պանթյուրքիզմի քաղաքականության իրականացման գլխավոր խոչընդոտ համարում էր ՀՀ-ին17։
Թուրքիան Հարավային Կովկասում իր դիրքերն ամրապնդելու և Ադրբեջանը որպեսցատկահարթակ օգտագործելու միջոցով Կենտրոնական Ասիա ներթափանցվելու խնդիր ուներ՝ թյուրքալեզու հանրապետությունների տնտեսական, քա15 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 29։
16 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 11։
17 Демоян Г., նշ. աշխ. էջ 29։
ղաքական և մշակութային ձևավորելու հեռահար նպատակով։
Ուստի ՀՀ-ն իրգոյությամբ նրա երկարաժամկետ շահերի խոչընդոտ համարվեց։
Այսպիսով՝ՀՀ-ն իր գոյությամբ խոչընդոտ էր թյուրքալեզու ժողովուրդների միավորմանթուրքական տրամադրությանը։
Սակայն այստեղ հարցը միայն թուրքերի՝ ադրբեջանցիներից տարանջատվելը չէր, այլև Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի թուլացման ամերիկյան ծրագրերն էին, որոնց իրականացման գործումԹուրքիան մեծ պատրաստակամություն էր հայտնել։
ԽՍՀՄ-ի փլուզման շեմին Թուրքիան բավականին լուրջ մտավախությունուներ՝ կապված Հայաստանի անկախության ձեռքբերման հնարավոր հետևանքների հետ։
Ուստի պատահական չէ, որ դեռևս 1990 թ. սկզբներին թուրքհայտնի հրապարակախոս Իլհամ Սելչուքը գրում է, որ եղբայրական Ադրբեջանի անկախացումը սքանչելի մի նպատակ էր18։
Սակայն այդպիսի նպատակադրումը ենթադրում էր անկախության ճանապարհին քաջալերել նաև Հայաստանին։
Վերջինիս անկախացման պարագայում Թուրքիան անխուսափելիորենհայտնվելու էր Հունաստան-Հայաստան աքցանի մեջ19։
Վերջիններս պահանջատիրական հավակնություններ ունեին Անատոլիայի նկատմամբ։
Իլհամ Սելչուքի մտավախությունն այդ օրերին մասնավորապես բաժանում էր նաև թուրքական կառավարությունը. արտգործնախարար Մեսութ Յըլմազը թուրքականհեռուստատեսությամբ հայտարարեց. «Աստված մի արասց» Խորհրդային Միությունը քայքայվի։
Մեզ համար նախընտրելի է Թուրքիայի հարևանությամբունենալ գերհզոր պետություն՝ քաղաքական կայուն կարգավիճակով, քան անկախ, բայց անկայուն մի քանի հանրապետություններ»20։
Սակայն ՀՀ ԳԽ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն հանդես եկավ հայտարարությամբ, որը փարատեց Թուրքիայի մտավախությունը։
Նա մասնավորապես նշեց, որ Հայաստանը քաղաքակիրթ երկրին արժանավայել հարաբերություններ պետք է հաստատի անխտիր բոլոր հարևանների, այդ թվում՝ Թուրքիայի հետ։
Քանի որԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Հայաստանը զրկվել էր խորհրդային պաշտպանական վահանից, ուստի անկախություն ձեռք բերելուց հետո Հայաստանը կանգնել էր իր անվտանգությունը սեփական ուժերով վերականգնելու խնդրի առաջ,ուստի «բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել անխտիր բոլորհարևանների, այդ թվում՝ Թուրքիայի հետ» խելամիտ որոշում էր21։
Թուրքիայի18 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերություններիհամատեքստում, Եր. 1998, էջ 12։
19 Նույն տեղում։
20 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերություններիհամատեքստու, Եր. 1998, էջ 11։
21 Չաքրյան Հ., Հայ-թուրքական հարաբերությունները Մերձավոր և Միջին Արևելքի քաղաքականզարգացումների ենթատեքստում, 21-րդ դար, թիվ 1, 2003, էջ 101։
21 Պատկերավոր պատմություն, Հայաստան-Թուրքիա։
Մեծ բանավեճ, Եր. 2009, էջ 6։
նախագահ Թուրգութ Օզալը դրական արձագանքեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանիհայտարարությանը՝ մասնավորապես նշելով, որ Թուրքիան ծրագրում է տնտեսական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ։
Թուրքիան տվյալդեպքում տնտեսական շահերով չէր, որ առաջնորդվում էր։
Միևնույնն է, Հայաստանի հետ առևտուրը նրա ապրանքաշրջանառության ընդհանուր ծավալիլոկ չնչին մասն էր կազմելու։
Նա Հայաստանի հետ առևտրատնտեսական կապեր հաստատելու պատրաստակամությամբ փորձում էր շահել միջազգայինհանրության համակրանքը, հասնել Մեծ եղեռնի միջազգային ճանաչման ուղղությամբ աշխատանքների կասեցմանը և հայաստանյան իշխանություններիմիջոցով չեզոքացնել սփյուռքահայության «հակաթուրքական» գործունեությունը։
Անշուշտ, Լ. Տեր-Պետրոսյանի հայտարարությունը կարող էր դրականազդել հայ-թուրքական հարաբերությունների վրա, սակայն Թուրքիան դեռևսչուներ հստակ դիրքորոշում Հայաստանի նկատմամբ։
Հայաստանի նկատմամբիր դիրքորոշումը մասամբ հստակեցնելու նպատակով 1991 թ. ապրիլինԽՍՀՄ-ում Թուրքիայի դեսպան Վոլքան Վուրալը եռօրյա պաշտոնական այցովժամանեց Հայաստան։
Վուրալի հետ հանդիպման ընթացքում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց. «Հայաստանը փոխվում է, և այս նոր աշխարհում մենքպետք է նաև աշխարհայացքով հարևան պետություններ լինենք։
Մենք ցանկանում ենք բարեկամներ դառնալ։
Մենք պատրաստ ենք փոխշահավետ ցանկացած համագործակցության և որևէ տարածքային պահանջներ չունենք»22։
Այս հանդիպման ժամանակ էլ կանխորոշվեցին երկու պետությունների կողմիցհարաբերություններ զարգացնելու գերակայությունների տարբերությունները։
Եթե Հայաստանի համար երկկողմ հարաբերությունների օրակարգում առաջնային էին տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանն առնչվող խնդիրները, ապա թուրքական կողմի համար առանձնակի կարևորություն ունեինԱրցախյան հիմնահարցի կարգավորումն ու հայ-թուրքական գոյություն ունեցող սահմանի ճանաչման հարցերը։
Սակայն շուտով հայ-թուրքական հարաբերություններում լուրջ տարաձայնություններ ի հայտ եկան։
1991 թ. մայիսի 11ին «Аргументы и факты» օրաթերթում հրատարակվեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանիհարցազրույցը, որտեղ նա, անդրադառնալով հայ-թուրքական հարաբերություններին, նշեց, որ Եվրոպայում 1920-1921 թթ. հարատև հեղափոխությանգաղափարի ձախողումից հետո Խորհրդային Ռուսաստանն իր հայացքն ուղղեց դեպի Արևելք՝ ձգտելով ստանալ Թուրքիայի և մահմեդական ժողովուրդների համակրանքը։
Այդ նպատակին հասնելու համար Հայաստանն անդամահատվեց։
Ռուսաստանը Կարսի մարզը զիջեց Թուրքիային, իսկ Լեռնային Ղարաբաղը՝ Ադրբեջանին։
Այս մեկնաբանությունները լուրջ դժգոհություն առա ջացրին թուրքական շրջանակներում։
Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերություններում որակական նոր փուլ սկսվեց ՀՀ-ի անկախության հռչակումից հետո։
1991 թ. սեպտեմբերի 21-ին ՀՀ-ում անցկացվեց անկախությանհանրաքվեն, որին հաջորդեց անկախության հռչակումը Գերագույն խորհրդիկողմից։
1991 թ. դեկտեմբերի 16-ի որոշումով Թուրքիայի կառավարությունըճանաչեց ՀՀ-ի անկախությունը, բայց դիվանագիտական հարաբերություններչհաստատեց։
Բացի այդ՝ Թուրքիան գտնում էր, որ Հայաստանն ավելի շահագրգռված է իր հետ հարաբերություններ հաստատել, որովհետև Հայաստանը չուներ ելք դեպի ծով և գտնվում էր ռազմական գործողությունների մեջ Ադրբեջանի հետ՝ կրելով տնտեսական զգալի դժվարություններ։
Դեկտեմբերի 24-ին վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելը ուղերձով դիմեց ՀՀնախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին՝ առաջադիմության և բարգավաճման ապագայի մաղթանքներով23։
Թուրքիան, թեև ճանաչեց ՀՀ-ի անկախությունը,այնուամենայնիվ ՀՀ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չհաստատեց իր քայլը պատճառաբանելով ՀՀ-ի տարածքային պահանջներով։
Թուրքիան նման նախապայմաններով փորձում էր Հայաստանին դարձնել կամակատար և նրա միջոցով իր կամքը թելադրել Արցախի հայությանն ու հայկականՍփյուռքին։
Թուրքիան այս քայլով ստանում էր ոչ միայն ռազմավարական առավելություն. դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը կախվածության մեջ դնելով որոշ նախապայմանների կատարումից՝ իրեն հնարավորություն էր տալիս Հայաստանի հետ հաստատելու և պահպանելու «ոչ համաձայնագրային կապեր» ամենատարբեր մակարդակներում, ներառյալ բարձրագույն՝ օգտագործելով դրանք վերջին հաշվով նրա վրա ազդեցություն գործելու նպատակով ամենատարբեր մակարդակներում24։
Այսպիսով՝ կարող ենքեզրակացնել, որ Հայաստանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններիհաստատման հարցում թուրքական կողմն անհրաժեշտ նախապայման էր համարում ՀՀ-ի պաշտոնապես հրաժարումը Թուրքիայի հանդեպ տարածքայինպահանջներից, թեև Լ. Տեր-Պետրոսյանը փաստացիորեն հրաժարվել էր ճնշումգործադրել Արցախի վրա՝ դադարեցնելու պայքարը և ընդունելու Ադրբեջանիգերակայությունն ու տարածքային ամբողջականությունը։
Միաժամանակ պահանջեց երաշխիքներ, որ Հայաստանը զերծ կմնա Թուրքիայի շահերին հակասող գործողություններից և ամեն կերպ կչեզոքացնի հայկական լոբբիի «հակաթուրքական» գործունեությունը Սփյուռքում։
Այս առթիվ «Հյուրրիեթը» գրում է.«Սրանք այն նախապայմաններն են, որոնց պարտադրումը եթե ոչ այսօր, ապա23 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր., 1998, էջ 14։
24 Սաֆրաստյան Ռ., Հնարավոր չէ 21-րդ դարում պատնեշներ ստեղծել հարևանների միջև, Եր.,2003, էջ 36։
վաղը բոլորովին անհնար է լինելու։
Թուրքիան Հայաստանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու կարիք չունի։
Ընդհակառակը, այդպիսի խնդիր ունեն հենց հայերը։
Ընդ որում՝ Թուրքիայի աջակցությունը Հայաստանի համար կենսական անհրաժեշտություն է»25։
Թեև Թուրքիան հրաժարվեց ՀՀ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուց,բայց միևնույն ժամանակ ձգտում էր որոշակի հարաբերություններ հաստատելՀՀ-ի հետ, մասնավորապես տնտեսական բնագավառում։
1992 թ. նոյեմբերինԹուրքիայի և Հայաստանի միջև կնքվեց համաձայնագիր, որով պետք էր Թուրքիան ժամում 300կմ/ժ վատ էլեկտրաէներգիա տրամադրեր Հայաստանին, որըանհրաժեշտություն էր այդ ժամանակ Հայաստանի համար։
Դա մեծ դժգոհություններ առաջ բերեց Թուրքիայում։
Թուրքիայի այս քայլը դժգոհության ալիքբարձրացրեց Ադրբեջանում, և հենց Ադրբեջանի միջամտությամբ էլ չեղյալ համարվեց։
Եթե այդ գործարքը իրականություն դառնար, Ադրբեջանի մտադրությունը՝ տնտեսական շրջափակման ենթարկելու Հայաստանը, ի չիք կդառնար։
Ադրբեջանը նույնիսկ հայտարարեց, որ Թուրքիան իրեն հայտարարում է Ադրբեջանի եղբայր, բայց հաց է տալիս մեր թշնամիներին26։
Չնայած Թուրքիայի ևՀՀ-ի միջև նկատվող լարվածությանը՝ հետագայում տեղի ունեցան մի շարքհանդիպումներ Թուրքիայի և ՀՀ-ի պաշտոնատար անձանց միջև, և Թուրքիանդիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար կրկին առաջ էրքաշում արդեն ներկայացրած պահանջները։
Հետխորհրդային հայ-թուրքականհարաբերությունների առաջին շրջանը ավարտվեց 1994 թ. մայիսի 12-ին Լեռնային Արցախում կնքված զինադադարով, որը կայացավ Ռուսաստանի միջնորդությամբ։
Եվ, այսպիսով, ուժեղացավ Մոսկվայի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում։
Հարավային Կովկասում 1990-ականների սկզբին սեփական դիրքերն ամրապնդելու քաղաքականությունն իրականացնելիս Թուրքիան հատկապեսկարևորում էր Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը, որը էներգետիկ ռեսուրսների տեղափոխման ճանապարհին միակ կամուրջն էր, քանի որ մյուսհավանական կամուրջը` Հայաստանի Հանրապետության տարածքը, հասկանալի պատճառներով դուրս էր դրվում թուրքական արտաքին քաղաքականության հաշվարկներից։
Հետևաբար, Թուրքիան ի սկզբանե առանձնահատուկհետաքրքրությամբ սկսեց հետևել Վրաստանում ընթացող գործընթացներին,հատկապես, վրաց-աբխազական հակամարտությանը։
Վրաստանի անկախությունը Թուրքիան ճանաչեց 1991 թ. նոյեմբերի 1-ին, սակայն նրա հետ դիվա25 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր., 1998, էջ 15։
26 Cornell Svante E., Turkey and the conflict in Nagorno Kharabagh։
A delicate balance, MiddelEastern Studies, vol 34, N1, London, Frank Cass Publishers, January, 1998, p. 67։
նագիտական հարաբերություններ հաստատեց միայն 1992 թ. մայիսին` ԱՄՆի կողմից Վրաստանի անկախության ճանաչումից հետ, Վրաստանի առաջիննախագահ Զ. Գամսախուրդիայի վարչակազմի տապալումից և Է. Շևարդնաձեի Վրաստան վերադառնալուց հետո27։
Խնդիրն այն է, որ մինչ այդ Վրաստանում ընթանում էր քաղաքացիական պատերազմ, և միայն հեղաշրջումիցհետո, երբ 1992 թ. մարտին Վրաստանում ստեղծվեց Պետական խորհուրդ,ու վերջինիս ղեկավարման համար հրավիրվեց Է. Շևարդնաձեն, երկրում կայունություն հաստատվեց։
Թուրքիայի ակտիվացման հարցը վրացական կողմը դիտում էր երկուհարթությունում. նախ՝ տարածաշրջանում թուրքական գործոնի դերակատարման մեծացումը կնպաստեր Հարավային Կովկասում ռուսական դիրքերի թուլացմանը, երկրորդ՝ Վրաստանը Թուրքիան համարում էր կարևոր դաշնակիցտարածաշրջանում և նրա օգնությամբ ցանկանում էր ապահովել առևտրինոր շուկաներ և ներդրումների աղբյուրներ, որը հնարավոր կլիներ հակադրելՌուսաստանի ազդեցությանը Վրաստանի տնտեսության վրա։
Բացի այդ՝Վրաստանը ցանկանում էր, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները սերտացնելով, զարգացնել կապերը ՆԱՏՕ-ի հետ։
Վրաստանը գտնում էր, որ Թուրքիայիհետ հարաբերությունների ամրապնդումն էական ազդեցություն կունենարՎրաստանի և ՆԱՏՕ-ի միջև հարաբերությունների զարգացման վրա։
Վերջիներկու իրողությունները հաշվի առնելով է, որ Վրաստանի նախագահ է. Շևարդնաձեն 1992 թ. մարտին Անկարա կատարած այցից հետո հայտարարեց,որ «վրաց-թուրքական հարաբերությունները մոտ են ռազմավարական լինելուն»28։
Տեսնելով, որ Վրաստանում աստիճանաբար կայունություն է հաստատվում, Թուրքիան անցավ իր ծրագրերի իրականացմանն ուղղված կոնկրետ քայլերի։
1992 թ. վերջին Թուրքիայի վարչապետ Ս. Դեմիրելը պաշտոնական այցով ժամանեց Վրաստան։
Ս. Դեմիրելի այցն առաջին պաշտոնականայց էր Վրաստան վերջինիս անկախացումից հետո։
Այս փաստը ևս ցույց էտվեց, որ Վրաստանը կարևոր նշանակություն ուներ Թուրքիայի համար։
Այցիընթացքում նա և Է. Շևարդնաձեն ստորագրեցին բարեկամության և համագործակցության պայմանագիր։
1992 թ. դեկտեմբերին Թուրքիան Վրաստանին տրամադրեց 50 մլն դոլարի վարկ` ցորեն և այլ ապրանքներ ձեռք բերե27 Kylov Alexander, Georgian-Abkazian conflict http։
//www.kapba.de/TheGeorgianAbkhazianConflict.html։
28 Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա. Թուրք-վրացական հարաբերությունները Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականության համատեքստում 1991-2001թթ., 21-րդ դար, թիվ 2 (48), 2013, էջ44։
p. 33։
լու համար29։
Թուրքիան նպատակ ուներ այդ ճանապարհով խթանելու նաևթուրքական մասնավոր ներդրումները Վրաստանում։
Թեև Թուրքիան կարևորում էր Վրաստանի աշխարհագրական դիրքըսեփական տարածաշրջանային ծրագրերում, թուրք-վրացական հարաբերություններում սկզբնական շրջանում լարվածություն կար։
Թուրքիան Վրաստանի հետ կապերի սերտացման հարցում այնքան էլ չէր շտապում` սպասելովՎրաստանում 1992 թ. բախումների հանգուցալուծմանը։
Բացի այդ՝ վրաց-աբխազական հակամարտությունը, որը սկսվել էր 1992 թ. օգոստոսի 14-ին վրացական զորքերի Աբխազիա ներխուժմամբ, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության առջև դրել էր կարևոր երկընտրանք։
1993 թ. վերջերից Վրաստանի նկատմամբ Թուրքիայի ուշադրությունն ավելի մեծացավ` պայմանավորված Անդրկովկասում գերակա դիրքը վերահաստատելու Ռուսաստանի ակտիվությամբ։
Վրաստանի շուրջ ծավալվող նմանզարգացումների վերաբերյալ Թուրքիայի լուրջ մտահոգությամբ և ադրբեջանական էներգետիկ ռեսուրսներն իր տարածք Վրաստանի տարածքով տեղափոխելու ձգտմամբ։
Ուստի Թուրքիան սկսեց քայլեր ձեռնարկել թուրք-վրացական հարաբերությունները բարելավելու համար, որոնցում զգալի սառնություն էր առաջացել Թուրքիայում տեղի ուեցած վերոհիշյալ խմորումների հետևանքով։
1994 թ. հունվարին Վրաստանի նախագահ Է. Շևարդնաձեն պաշտոնական այցով ժամանեց Թուրքիա։
Այցի ընթացքում նա և Թուրքիայի նախագահ Ս. Դեմիրելն Անկարայում ստորագրեցին հռչակագիր, որտեղ կողմերըհաստատում էին իրենց պարտավորությունը` «աջակցելու անկախությանը,խաղաղությանը, կայունությանը և ժողովրդավարությանը»։
Երկու ղեկավարները հայտարարեցին, որ իրենց համագործակցությունն ուղղված է լինելուանդրկովկասյան տարածաշրջանի կայունացմանը։
Բացի այդ՝ ստորագրվեցին առևտրական և տնտեսական մի շարք համաձայնագրեր30։
Կարելի է արձանագրել որ, չնայած, Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունների մի մասի` հօգուտ Աբխազիայի իրականացվող քարոզչությանը,Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչեց Վրաստանի տարածքային ամբողջականությունը, որը թելադրված էր ինչպես ադրբեջանական էներգետիկ ռեսուրսներն իր տարածք տեղափոխելը Վրաստանի վրայով իրականացնելու ցանկությամբ, այնպես էլ Ռուսաստանի առաջխաղացմանն ինչ-որ բան հակադրելուանհրաժեշտությամբ հատկապես այն դեպքում, որ 1994 թ. փետրվարի 3-ինՎրաստանը և Ռուսաստանը ստորագրել էին ռազմական բարեկամության և հա29 Վերանյան Կ., Աբխազիան աշխարհաքաղաքական շահերի խաչմերուկում, 21-րդ դար, թիվ 4(10), 2005, էջ 48։
30 Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 47։
մագործակցության համաձայնագիր, ինչպես նաև 24 այլ պայմանագրեր։
Ըստայդ համաձայնագրերի՝ խաղաղապահ ռուսական զորք էր տեղակայվելու Աբխազիայում, սահմանապահ ռուսական զորք էր տեղակայվելու թուրք-վրացականսահմանին, Վրաստանի տարբեր շրջաններում տեղակայվելու էին ռուսականռազմակայաններ։
Վրաստանը նաև ստիպված եղավ անդամակցել ԱՊՀ-ին։
Վրաստանի համար կենսական դաշնակցի դերը ստանձնելուց հետոԹուրքիայում սկսեցին գերագնահատել իրենց կարևորությունը Վրաստանիհամար։
Թուրք հետազոտողները նույնիսկ սկսեցին հիմնավորել, որ Վրաստանն իր անկախության համար իրականում պարտական է Թուրքիային,քանի որ հենց իրենց հարևան լինելու հանգամանքը թույլ տվեց Վրաստանին նախկինում գոյություն ունեցող առևտրային համակարգի փլուզման հետևանքները հաղթահարել՝ տնտեսական նոր կապեր հաստատելով։
Ըստնրանց` 1988 թ. թուրք-վրացական սահմանային Սարպի-Բաթում անցակետիբացումը հսկայական ազդեցություն ունեցավ Վրաստանի արտաքին տնտեսական կապերի վրա։
Տեղի ունեցող հակամարտությունների պայմաններումԹուրքիայի հետ այդ և մյուս սահմանակետերը Վրաստանի համար դարձանպատուհան դեպի արտաքին աշխարհ։
Թեև այդ ամենն իրականությանը որոշչափով համապատասխանում էր, սակայն դրա դիմաց Թուրքիան, ձգտելովսերտ հարաբերություններ հաստատել Ադրբեջանի հետ, վերջինիս հետ անմիջական սահմանի բացակայության պայմաններում կանգնել էր «միջանկյալ» Վրաստանի հետ բարեկամական հարաբերություններ հաստատելուանհրաժեշտության առջև։
Այդպիսով` Վրաստանի հետ հարաբերությունների բարելավմամբ Թուրքիան ակնկալում էր ուժեղացնել իր ազդեցությունը ողջ հարավկովկասյանտարածաշրջանում։
Այդ քաղաքականությունը վերջինը հատկապես զարգացրեց արդեն վրաց-աբխազական պատերազմի ավարտից հետո։
Հարավային Կովկասում երեք հանրապետությունների անկախացումիցհետո Թուրքիան հենց սկզբից նախապատվությունը տվեց Ադրբեջանին։
Թուրքիան Ադրբեջանի անկախությունը ճանաչել է 1991 թ. նոյեմբերի 9-ին։
Թուրքիան Ադրբեջանում իր ազդեցությունը մեծացնելու համար փորձում էրօգտագործել այն հանգամանքը, որ երկու երկրներն էլ ունեն լեզվական ևմշակութային ընդհանուր գծեր։
Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանի առաջին նախագահ Այազ Մութալիբովի նախագահության օրոք (1990-1992 թթ.) թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններն այդքան էլ հարթ չէին ընթանում։
Ա.Մութալիբովի նախագահության ժամանակ Թուրքիան թեև աջակցում էրԱդրբեջանին ԼՂ հակամարտության ընթացքում, սակայն դժգոհ էր նրավարած արտաքին քաղաքականությունից, մասնավորապես՝ նրա ռուսամետդիրքորոշումից։
Ա. Մութալիբովի օրոք ռուս-ադրբեջանական հարաբերու թյունները բավական ջերմ էին, ինչը լուրջ անհանգստություն էր պատճառումԹուրքիային։
1992 թ. փետրվարի 25-ին Ադրբեջանում հակակառավարականլուրջ շարժում սկսվեց, ինչի արդյունքում Ա. Մութալիբովը 1992 թ. մայիսի 14ին ստիպված էր հրաժարական տալ և լքել հանրապետությունը31։
Թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունների ընդլայնման և ամրապնդման համար կարևոր գործոն հանդիսացավ Ադրբեջանում 1992 թ. հունիսինԱբուլֆազ Էլչիբեյի գլխավորությամբ Ազգային ճակատի իշխանության գալը։
Նրա ժամանակ Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև ձեռք բերվեց սկզբունքային պայմանավորվածություն Բաքու-Ջեյհան նավթատարի կառուցման վերաբերյալ։
Նախագահ ընտրվելուց հետո Ա. Էլչիբեյն սկսեց վարել խիստ թուրքամետ և ընդգծված հակառուսական քաղաքականություն, և միգուցե այդքաղաքականությունը նպատակ ուներ գրգռելու Անկարայի ախորժակը։
Այսժամանակաշրջանում էլ ձևավորվեց «երկու պետություն մեկ ժողովուրդ»դրույթը32։
Նրա հակառուսական տրամադրվածությունն էապես նպաստումէր Ադրբեջանում Թուրքիայի ազդեցության ամրապնդմանը։
Թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններում հանգուցային էր 1991-1994 թթ. Արցախումընթացող հակամարտությունը։
Թուրքիան անվերապահորեն աջակցում էրԱդրբեջանին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում՝ ոչ միայն դիվանագիտական, քաղաքական, ֆինանսական, այլ նաև ռազմական լուրջ օժանդակություն ցուցաբերելով Ադրբեջանին։
1993 թ հունիսին 4-ին Ադրբեջանում տեղի ունեցավ հեղաշրջում։
Գյանջայում Սուրեթ Հուսեյնովի գլխավորությամբ բարձրացված ապստամբության արդյունքում Ա. Էլչիբեյի իշխանությունը տապալվեց Ադրբեջանում։
Գնդապետ Ս.Հուսեյնովի գլխավորած զորքերը շարժվեցին դեպի Բաքու, ստիպեցին Ա. Էլչիբեյին հրաժարական տալ, ինչի արդյունքում նախագահի պաշտոնում Աբուլֆազ Էլչիբեյին փոխարինեց Նախիջևանի մեջլիսի նախագահ, Ադրբեջանի կոմկուսի նախկին քարտուղար Հեյդար Ալիևը։
Ալիևի իշխանության գալը Թուրքիայում դիտվեց որպես Ռուսաստանի հաղթանակ։
Թուրքիայի մի շարք վերլուծաբանների և քաղաքագետների կարծիքով՝ Ադրբեջանում Էլչիբեյի իշխանությունից հեռացնելը ռուս-թուրքական մրցակցությունում ոչ միայն Ռուսաստանի լուրջ հաղթանակն էր, այլև Թուրքիայի դիվանագիտական և բազմակողմանի նահանջը։
Թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունների լարվածությանպատճառներից էր նաև այն, որ Ալիևը Թուրքիայում սկզբում դիտվում էր որպես ռուսամետ գործիչ, որի պատճառը Ալիևի զբաղեցրած բարձր պաշտոննե31 Արշակյան Գ., Եղիազարյան Ա., նշվ. աշխ. էջ 36։
32 Rohozinski Jerzy, Azerbaijan and Turkey։
the light and shade of ''Turkish'' broderhood, CESReport, Warsaw, July, 2008, p. 10։
րն էին ԽՍՀՄ-ում և նրա օրոք Ադրբեջանի անդամակցելը ԱՊՀ-ին33։
Հ. Ալիևիիշխանության օրոք որոշակի շտկումներ մտցվեց չափից ավելի միակողմանիթուրքամետ արտաքին քաղաքականության մեջ՝ դադարեցնելով նավթային միշարք պայմանագրերի իրագործումը, որոնցում արևմտյան նավթային ընկերությունները գերակշռող դիրք էին գրավում։
Դրանով ստեղծվեց Բաքու-Մոսկվափոխհարաբերություններում տիրող լարվածության թուլացում։
Միաժամանակթուլացավ Թուրքիայի միջամտությունը Ադրբեջանի ներքին կյանքին։
1993 թ. հունիսի 23-ին Ալիևի հրամանով չեղյալ հայտարարեցին նախկինում Ադրբեջանի կառավարության և Բաքու-Ջեհյան միջազգային կոնսորցիումի միջև կնքված նավթային բոլոր պայմանագրերը։
1993 թ. սեպտեմբերին Ալիևը չեղյալ հայտատարեց Էլչիբեյի վարչակազմի և Թուրքիայի միջև կնքվածմի շարք պայմանագրեր, Ադրբեջան մուտք գործելու համար վիզայի ռեժիմմտցրեց թուրք ազգայնականների համար, ինչպես նաև աշխատանքից հեռացրերց Ադրբեջանում աշխատող շուրջ 1600 թուրք ռազմական փորձագետների,որոնք մարզում էին ադրբեջանական բանակը։
Ալիևը բանակցություններ սկսեց Ռուսաստանի հետ՝ ռուսական «Լուկօյլ» նավթային ընկերությանը ներգրավելու կասպիական նավթի շահագործմամբ զբաղվող Ադրբեջանական միջազգային նավթային ընկերության նախագծում, համաձայն որի՝ 1994 թ. մարտին Բաքուն Ռուսաստանին տրամադրեց իր բաժնետոմսերի 10%-ը34։
Ադրբեջանում սկսեցին Էլչիբեյի գլխավորած Ազգային ժողովրդական ճակատի անդամների ձերբակալությունները։
Իրադարձությունների նման կտրուկ փոփոխությունն առաջացրեց Թուրքիայի խիստ զայրութը։
Այդ կապակցությամբ1993 թ. հուլիսի 21-ին Ադրբեջան ժամանեց Թուրքիայի ԱԳ առաջին փոխնախարար Օզդեմ Սանբերքը, որը Հեյդար Ալիևին հանձնեց Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելի նամակը։
Ադրբեջանի նոր իշխանություններին հանձնած նամակում հետևյալն էր ասվում. «Ապավինենք ժողովրդավարությանը,խուսափենք օրենքներին, իրավունքներին ու մարդու ազատություններին հակասող գործողություններից, ներքին համաձայնության եկեք, միավորվեք ուձեր պայքարն ուղղեք ընդհանուր արտաքին թշնամու դեմ»35։
1993 թ. դեկտեմբերի 28-29-ը Ադրբեջանի արտգործնախարար ՀասանՀասանովը այցելեց Թուրքիա։
Այս հանդիպման երկու կողմերն էլ համաձայնության եկան ուժի կիրառմամբ փոխելու Ադրբեջանի սահմանը Նախիջևանիհետ, որը 1921 թ. Կարսի պայմանագիրը36։
Այս իրադրությունից ելնելով Թուրքիան վերանայեց իր դիրքորոշումը Ադրբեջանին ռազմական օգնություն տրա33 Արշակյա Գ., Եղիազարյան Ա., նշվ. աշխ. էջ 39։
34 Արշակյա Գ., Եղիազարյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 40։
35 Նույն տեղում։
36 DePauw Freddy, նշ. աշխ.։
մադրելու հարցում37։
Թուրքիան դադարեցրեց Ադրբեջանին նվիրատվությանկարգով սպառազինությունների մատակարարումը, փոխարենը որոշեց Ադրբեջանին տրամադրել վարկեր։
Դրանց ընդհանուր ծավալը կազմում էր 30 միլիոնամերիկյան դոլար։
Սակայն վարկերից օգտվելու համար ադրբեջանական իշխանություններին առաջադրվում էին հետևյալ նախապայմանները՝ բացառելթուրքական ռազմական օգնության փոշիացումը և ապահովել թուրք զինվորական խորհրդարանների գործուն մասնակցությունը Ադրբեջանում ազգայինբանակի կազմավորման աշխատանքներին։
Ըստ «Հուրրիյեթի»՝ նախապայմանների առաջադրումը ադրբեջանական իշխանությունների բացատրվում էրթուրքական ռազմական օգնության նկատմամբ վերջիններիս անպատասխանատու վերաբերմունքով։
Ըստ «Հուրրիյեթի»՝ հաղորդած տվյալների, եթե Ադրբեջանում նախորդ իշխանություններն աչքաթող էին անում Թուրքիայից առաքվող զենքի ու զինամթերքը, որի հետևանքով այդ ամենը զորամասերումփոշիանում էր, ապա նորընտիր իշխանությունները պարզապես անտեսում էինթուրքական պետության միջոցներով Ադրբեջան գործուղված ավելի քան 150թուրք զինվորական խորհրդականներին և անգործունեության էին մատնումնրանց38։
Ադրբեջանում զենքի ու զինամթերքի փոշիացման փաստերը Թուրքիայիտեսանկյունից անընդունելի էին։
Բայց ավելի անընդունելի էր թուրք խորհրդականների անտեսումը, երբ այդ նույն իշխանությունների կողմից հետևողականորեն խրախուսվում էր Ռուսաստանից, Աֆղանստանից և այլ երկրներիցհրավիրված խորհրդականների գործունեությունը։
Թուրքական կառավարությունը իր տրամադրության տակ ուներ ռազմական օգության չարաշահումների վերաբերյալ հավաստի փաստեր և նախապայմաններ առաջադրելու միջոցով զգուշացնում էր Բաքվին, որ այլևս չի կարող հանդուրժել դրանց կրկնությունը։
Ադրբեջանը ընդունեց Թուրքիայի նախապայմանները։
Վերսկսվեց թուրքական ռազմական օգնության ներհոսքը Ադրբեջան։
1994 թ. փետրվարի 8-9ը Հ. Ալիևը այցելեց Թուրքիա։
Նախագահ Դեմիրելը հայտարարեց, որ Թուրքիան կշարունակի աջակցություն ցույց տալ Ադրբեջանին։
Դեմիրելը դատապարտեց հայերի գործողությունները Արցախում և հայտարարեց. «Օգնել մեր ազերի եղբայրներին իրենց յոթանասուն տարի ձգվող ջանքերում վերակառուցելուքաղաքակիրթ դեմոկրատական երկիր»39, այդ հանդիպման ժամանակ երկուառաջնորդները օգտագործեցին «մեկ ժողովուրդ երկու պետություն» արտա37 Կարսի պայմանագիրը կնքվել է 1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին Քեմալական Թուրքիայի ևԽորհրդային Ռուսաստանի միջև։
38 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերություններիհամատեքստում, Եր., 1998, էջ 28։
39 DePauw Freddy, նշվ. աշխ.։
հայտությունը40։
Այս հանդիպման ժամանակ Ալիևը հայտարարեց, որ ցանկանում է ետ վերադարձնել կորցրած տարածքները, և փորձելու է աջակցությունստանալ Թուրքիայից, ԱՄՆ-ից և Ռուսաստանից՝ Ղարաբաղյան հարցը խաղաղ լուծելու համար։
«Ադրբեջանը շարունակում է ապրել միայն իր զորքերովև այդպես էլ կշարունակվի ես այդ մասին կրկին ասել եմ մեր եղբայր Թուրքիային, մեր եղբորը, և չպետք է կասկած լինի, որ դա միշտ այդպես կլինի անկախհանգամանքներից, չի խախտվի Ադրբեջանի անկախացումը»41։
1994 թ. մայիսի 5-ին Ալիևն այցելեց Թուրքիա։
Մինչ այդ մայիսի 4-ին Ադրբեջանը Բրյուսելում ստորագրել էր պայմանագիր, որով դարձել էր «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» կազմակերպության անդամ, քննարկելու հետագա քաղաքական և ռազմական հարաբերությունները, ինչպես հայտարարում էր թուրքական մամուլը։
Թուրքիայի նախագահի մամլո ծառայությունըհայտարարեց, որ հանդիպման ընթացքում կողմերը որոշել են վերանայել հարաբերությունները և իրենց տեսակետները տարածաշրջանային խնդիրներիվերաբերյալ։
Այս հանդիպման ժամանակա Դեմիրելը կրկին անդրադարձել էՀայաստանին և դատապարտել վերջինիս գործողությունները։
Սակայն Թուրքիայի՝ Ադրբեջանին օգնելու ջանքերն բախվեցին ռուսական գործոնին, և կասկածի տակ դրվեց դրանց արդյունավետությունը։
Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ Թուրքիան չկարողացավ լիակատար ազդեցություն սահմանել Հարավային Կովկասում։
Հարավային Կովկասում Հայաստանը միակ երկիրն է, որ Թուրքիայի հետ չունի դիվանագիտականհարաբերություններ, բայց պետք է նշենք, որ հենց Թուրքիան էլ փակեց իր առջև դռները դեպի Հայաստան՝ դնելով նախապայմաններ և փակելով սահմանը։
Մենք արդեն նշել ենք, որ Հայաստանը բազմիցս պատրաստակամություն էհայտնել՝ կարգավորելու հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, բայց միշտբախվել է Թուրքիայի կողմից առաջադրված նախապայմաններին։
Թուրքիայինման դիրքորոշումը ենթադրում է, որ Հայաստանը Թուրքիային անհրաժեշտ էրէներգետիկ ռեսուսների տեղափոխման և այդ ճանապարհով Հայաստանին իրազդեցության կենտրոնում պահելու համար և վերջնականապես ազատվելու «հայկական խոտանից», որը Թուրքիայի պանթյուքիստական ծրագրերի իրականացման ճանապարհին է եղել այս ամենի մասին է վկայում վարչապես Ս. Դեմիրելի կողմից Հայաստանին տրված «անիծյալ սեպ» անվանումը, հասնել նրան,որ Մեծ եղեռնի վերաբերյալ քաղաքականությունը դադարեցվի։
Մինչ օրս էլՀայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ չենհասատվել, և սահմանը շարունակում է փակ մնալ։
Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանին, թվում է թե, Թուրքիան հենց այս երկրի հետ է, որ որևէ խնդիրներ չի ու40 Rohozinski-Jerzy, նշվ. աշխ., էջ 10։
41 DePauw Freddy, նշվ. աշխ.։
նենալու, քանի որ երկուսն էլ ունեին մշակութային և լեզվական ընդհանրություններ։
Ադրբեջանի անկախացումը Թուրքիայում կարևորվեց, բացի այդ՝Թուրքիան ակտիվորեն սկսեց միջամտել Ադրբեջանի ներքին կյանքին, սկսեցռազմական և դիվանագիտական մեծ աջակցություն ցույց տալ Արցախյանխնդրում, բայց, ինչպես տեսանք, Ադրբեջանի կողմնորոշումը դեպի Թուրքիա միքանի անգամ փոփոխությունների ենթարկվեց, որը կասկածի տակ էր դնումԹուրքիայի նկրտումները Հարավային Կովկասում։
Ինչպես տեսանք, Ղարաբաղյան պատերազմում կրած պարտությունից հետո Ադրբեջանը դարձյալ վերանայեց իր արտաքին քաղաքականության ուղղվածությունը ու ի վերջո վերադարձավ միակողմանի թուրքամետ քաղաքականությանը, որը նաև նշանակում էր ուղղվել դեպի Արևմուտք և դեպի ՆԱՏՕ։
Ինչ վերաբերում է Վրաստանին, ապա կարող ենք նկատել, որ վերջինիս կողմնորոշումը դեպի Թուրքիա ավելի հստակ էր, քան Ադրբեջանինը։
Դա պայմանավորված էր նրանով, որՎրաստանի համար անկախություն նշանակում էր անկախություն Ռուսաստանից, և Թուրքիան Վրաստանի համար այն երկիրն էր, որը կդառնար վստահելիդաշնակից։
Բացի այդ՝ Վրաստանը ուներ արևմտյան կողմնորոշում և Թուրքիան այդ հարցում իդեալական տարբերակ էր, քանի որ Վրաստանում Թուրքիանընկալում էին որպես Արևմուտք։
Բայց ասել, որ Վրաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները միշտ հարթ են եղել, սխալ կլինի, քանի որ կապված Աբխազիայում տեղի ունեցող իրադարձությունների հետ՝ նկատվեց որոշակի լարվածություն երկկողմ հարաբերություններում, բայց երկու կողմերն էլ կարողացանհաղթահարել այդ տարաձայնություները և այսօր Վրաստանը և Թուրքիան համագործակցում են բազմաթիվ ոլորտներում։
Թադևոսյան Լարիսա ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ԽՍՀՄ-Ի ՓԼՈՒԶՈՒՄԻՑ ՀԵՏՈ Բանալի բառեր՝ Հարավային Կովկաս, ԽՍՀՄ, Թուրքիա, Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան, քաղաքական նոր կուրս, Արցախյան և Աբխազական կոնֆլիկտներ։
| Հոդվածը անդրադառնում է 20-րդ դարի վերջին Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող իրադարձություններին։
Մասնավորապես անդրադարձ է կատարվել Խորհրդային Միության փլուզումից հետո տարածաշրջանի երեք հանրապետություններում՝ Հայաստանում, Վրաստանում և Ադրբեջանում, տեղի ունեցող իրադարձություններին։
Հոդվածում քննարկվել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության նոր կուրսը և դրա կիրառումը տարածաշրջանի երեք հանրապետություներում։
Առանձին-առանձին քննարկվել է Թուրքիայի և երեք հանրապետությունների հարաբերույթունները, դրանց ձևավորման ընթացքը, հաջողումը և ձախողումը։
Հոդվածում մասնավորապես անդրադարձ է կատարվել նաև տարածաշրջանի երկու կարևոր կոնֆլիկտներին՝ Արցախ և Աբխազիա, և Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության վերաբերմունքը այդ կոնֆլիկտներին։
Հոդվածում եզրակացություն է կատարվում, որ Թուրքիան չկարողացավ լիարժեքորեն իրագործել իր արտաքին քաղաքականության առջև դրված խնդիրները Հարավային Կովկասում։
|
Նախաբան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արագ զարգացման պայմաններում արհեստական բանականության համակարգերը լայնորեն կիրառվում են տնտեսության մեջ: Դասական տեղեկատվական համակարգեր: Արհեստական բանականության համակարգերն ակնհայտ առավելություններ ունեն կառավարման ավտոմատացված համակարգերի նկատմամբ, մասնավորապես `մտավոր խնդիրներ լուծելու ունակություն, անցյալ փորձից սովորելու ունակություն, տվյալների շտեմարան, գիտելիքների բազա կառուցելու ունակություն: Նման համակարգեր նախագծելիս կարևոր է ընտրել գործիքակազմը `կառուցվածքային-մեթոդաբանական ճարտարապետության գիտելիքների վրա հիմնված խնդիրների լուծման մեթոդաբանության համար: Տաքսի ծառայության համակարգում տաքսի ծառայության համակարգում գործող տաքսի ընկերություններն առաջարկում են մեծ տվյալներ, արհեստական բանականություն, արհեստական բանականություն, Taxiամանակակից է համարվում տաքսի ծառայության լայնորեն կիրառվող ծրագրային համակարգում մեքենայական ուսուցման մեթոդների օգտագործումը: Հոդվածում դիտվում են պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիման վրա օպտիմալ երթուղու պլանավորումը ՝ որպես մեքենայական ուսուցման կիրառում: Կանխատեսման շնորհիվ հնարավոր է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխում `նվազագույն աշխարհագրական կորուստներով: Հոդվածում ներկայացված է մտավոր կանխատեսման ծրագրային համակարգի նախագծման խնդիրը: կոորդինատների հետ. Chամանակագրական ծառայություն Խնդրի կարգավորում: Խնդիր է դրված մշակել տաքսիների պատվերների բաշխումը կանխատեսող մեթոդ և ծրագրային ապահովման համակարգի լուծում: Պատվերների բաշխման կանխատեսումը նախատեսված է տվյալ աշխարհագրական կոորդինատներով տարածքի համար ՝ տվյալ ժամանակահատվածի համար: Խնդրի վերլուծության համար առաջարկվում է օգտագործել մեքենայական ուսուցման մեթոդներ `հիմնվելով առկա տվյալների վերլուծության վրա: Ուսումնասիրության օբյեկտը իրական ժամանակի կարգն է, որն ունի 1-ին աղյուսակում ներկայացված բնութագրերը: Աղյուսակ 1: «Կարգի» օբյեկտ բնութագրիչների tsankeBnutagrichTvyalneritipNkaragrutyunYurakanchyur patveriezaki nuynatsutsichePatvere սկիզբը zhamanakePatvere skselukoordinate (երկայնությունը) Order skselukoordinate (լայնության) Order սկսած hastsenPatvere avartelukoordinate (երկայնությունը) Order avartelukoordinate (լայնության) Order avarteluzhamanakePatvere ամբողջական hastsenUghevorneri հայտնի է որպես patviroghiashkharhagrakan պատվիրելու zhamanakeYurakanchyur կարգը kanakeVarordin trvatsgnahatakanePatveri arzhekeTaksi երկուսն կարգը անգամ: Ըստ աշխարհագրական կոորդինատների, մ շրջաններն առանձնացված են: Ուսումնասիրության համար հատկացված է k (24) ժամանակային ընդմիջում 1 ժամ ընդմիջումներով (1-00): 00-01: 00,2-01: 00-02: 00,…, 24-23: 00-00-ին: 00): Ներկայացնենք առաջարկվող մաթեմատիկական նկարագիրը: Ենթադրենք, որ մենք ունենք Y պատվերներ որոշակի ժամանակահատվածի համար (n օր) `ըստ նախապես սահմանված տարածաշրջանի և ըստ k ժամանակի ընդմիջումների` խնդրի: Պահանջվող (n + 1) - երկու օրվա ընթացքում և 1-k ժամանակային ընդմիջումներում պատվերների քանակը, որտեղ j = 1, 𝑚 - կանխատեսվում է տարածաշրջանի համարը, t = 1, 𝑘 - ժամանակահատվածի համարը տրված օրվա մակարդակը, T = {ti}, M = 𝑚 mi}, որտեղ i = 1,: Այսպիսով, n օրվա համար (մ մարզ և k ժամանակային ընդմիջում) մենք ստանում ենք. Խնդիրների լուծման միջակայքերը (ժամանակային, և տարածաշրջանային) կախված են ոչ միայն ժամանակից և տարածաշրջանից, այլ նաև մի շարք այլ դիսկրետ պարամետրերից, ինչպիսիք են մեթոդը: Որտեղ առանձնանում է X1- ը, շաբաթվա օրերի ամբողջությունն է: որտեղ X2- ը օրվա տիպերի բազմություն է (1` նախատոնական, 2 արձակուրդային, 3 հետտոնական, 4 աշխատանքային): որտեղ X3- ը օդի ջերմաստիճանի միջակայքերի ամբողջություն է (1: -10 ° C ցածր, 2: -10 ° C -0 ° C, 3: 0 ° C -10 ° C, 4: 10 ° C -20 ° C, 5 20 ° C և բարձր): որտեղ X4- ը տեղումների տեսակների ամբողջություն է (1 - առանց տեղումների, 2 - տեղումներ անձրևի տեսքով, 3 - տեղումներ ձյան տեսքով): որտեղ X5- ը եղանակների ամբողջություն է (1` գարուն, 2` ամառ, 3` աշուն, 4` ձմեռ): Հաշվի առնելով ((3) - (7)), մենք ունենք ուսումնասիրության համար, որը կարող է լինել (T, M) = fj (T, M, X1, X2, X3, X4, X5), որտեղ - մակարդակի վրա տրված օրը Հաջորդ ձևով առանձնացված գործառույթները ներկայացնելու քանի պարամետր է ժամանակահատվածի համարը: - տարածաշրջանի համարն է, t = Անհրաժեշտ է կանխատեսել (n + 1) - օրական սպասվող պատվերների քանակը `հաշվի առնելով վերը նշվածը. N + 1 = fj (n + 1, X +, X2, X3, X4, X5): Հաշվի առնելով, որ յուրաքանչյուր պարամետր տարբեր չափով ազդում է ելքային ֆունկցիայի արժեքի վրա, կարող է նաև ներառվել քաշի գործոնը: Այսպիսով, կանխատեսված գործառույթի համար մենք ստանում ենք հետևյալ արտահայտությունը. Որտեղ դիսկրետ ինդեքսները, W = {wk}, k = {1,5} - քաշի գործակիցները [2] = {1,5} Տեղական կանխատեսման գործառույթները հետևյալն են. Այսպիսով, օրվա համար սպասվող պատվերների քանակի կանխատեսումը (n + 1) օրվա համար բերում է կշռման գործակիցների օպտիմալացմանը (wi): Տրված խնդիրը կարող է լուծվել ինչպես փորձագետների կողմից `հաշվի առնելով անհատական դիսկրետ պարամետրայնության աստիճանը (քաշի գործակիցների արժեքը), այնպես էլ մեխանիկականորեն օգտագործելով արհեստական նեյրոնային ցանցի մոդելը, ընտրելով հավանականության սխալի ֆունկցիան` հաշվի առնելով կանխատեսվող գործառույթը Յժ, տ. Աշխատանքի մեջ քաշի գործակիցները գտնելու ալգորիթմն իրականացվել է մեքենայական ուսուցման հիման վրա: Դասընթացի շնորհիվ ենթադրենք, որ մենք ունենք պիտակների հետևյալ խմբաքանակը ՝ f1,…, fn: (f1 (x),…, fn (x)), վեկտորը կոչվում է x ∈ X օբյեկտի նկարագրական նկարագրություն: Բոլոր ընտրված Xl օբյեկտների նկարագրական նկարագրությունը, որոնք կարող են ներկայացվել որպես al × n մատրիցա, կոչվում է օբյեկտի մատրիցա [1]: Ուսուցման փուլում μ մեթոդը, համաձայն Xl = (xi, yi) li = 1 ընտրության, ստանում է al = a (Xl) ալգորիթմ: Դասընթացը հաջող է: Տվյալները կարելի է կանխատեսել (9) բանաձևի միջոցով, բայց արված կանխատեսումները, բնականաբար, կարող են ունենալ որոշ սխալի արժեքներ: Softwareրագրային համակարգի մշակում: Https- ն օգտագործվել է ծրագրակազմի ներդրման համար: Նյու Յորքի տաքսի ծառայությունների տվյալների շտեմարան //www.kaggle.com կայքում [3]: Python- ն ընտրվեց որպես ծրագրավորման լեզու, որն ունի ներկառուցված մեքենայական ուսուցման գրադարաններ և մեծ տվյալների մշակման գործիքներ: Ստորև ներկայացված է ծրագրաշարի կոդի հատվածը ՝ def plot_on_map (df, BB, nyc_map, s = 10, alpha = 0.2): Եզրակացություն Հոդվածում առաջարկված մեքենայական ուսուցման հիման վրա պատվերների բաշխման կանխատեսման ալգորիթմը. Softwareրագրակազմի լուծումը թույլ կտա ընկերությանը ծառայություն մատուցել `բարձրացնելով աշխատանքի արտադրողականությունը` նախորդ փորձարկումներից ստացված տվյալների հիման վրա, ժամանակի նվազագույն կորստով: ։
| Հոդվածում որպես մեքենայական ուսուցման կիրառություն դիտարկվում է պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիման վրա պլանավորումը։
Կանխատեսման շնորհիվ կարելի է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխում աշխարհագրական կոորդինատներով,ինչը կհանգեցնի ժամանակի և ռեսուրների օպտիմալ օգտագործման։
Հոդվածում ներկացված է կանխատեսման ինտելեկտուալ ծրագրային համակարգի ալգորիթմը և իրականացումը։
|
ՀԱՄՈ ՍԱՀՅԱՆԻ ՉԱՓՈՒՄԸ Համո Սահյանի համարը բնութագրվում է քերականական առանձնահատկություններով, նուրբ ձայնային ընկալմամբ, եզակի հանգավորմամբ, երաժշտությամբ, որի շնորհիվ հնարավոր է ձիու և բովանդակության մեջ ներդաշնակություն ձեռք բերել: Լինելով հնչյունների կրկնությունների հիմնական ձևերից մեկը ՝ հանգը հատուկ տեղ է գրավում Հ. Սահյանի ստեղծագործական ժառանգության մեջ ՝ հաճախ հանդես գալով ոչ միայն իր ուղղակի հնչյունային դերում, այլև ստանձնելով կառուցվածքային, բովանդակային, սյուժետային, ոճական դեր: դրանք ավելի պարզ են դառնում հատկապես այն ժամանակ, երբ մենք համարում ենք, թե ինչ դեր է խաղում տողի վերջավորությունը չափածո ստեղծագործություններում: Հ.Սահյանի հռետորական համակարգը բանաստեղծական բառը դարձնում է հարթ, հնչեղ, նպաստում բնական երեւույթների զգայական ընկալմանը, ստեղծում է ձայնային պատրանք, շեշտում այս կամ այն տրամադրությունը: «Համար Սահյանի ստեղծագործության մեջ յուրօրինակ կերպով արտացոլված են ձեր համարյա բոլոր բանաստեղծությունները, որոնք բնորոշ են հայկական չափածոյին»: Տոնը, ռիթմը, մեղեդին գալիս են չափածոյի ժանրային առանձնահատկություններից: Մեղեդիկ, մեղեդային բանաստեղծությունը բնորոշ է հայ մտքին միջնադարից մինչև մեր օրերը: Բանահյուսության մեջ մարմնավորված ոտանավորը, ինչպես հանգի բոլոր մյուս ձևերը, աստիճանաբար ներթափանցեց առանձին գրողների գործեր ՝ դառնալով չափավոր ստեղծագործության անբաժանելի տարրերից մեկը 3: Տոնը հնչյունի ձայնային կազմավորման հիմնական կողմերից է: Այն ավելի ճկուն է դարձնում բառը, դա գեղարվեստական արտահայտման եզակի միջոց է, օգնում է ուժեղացնել հուզական ազդեցությունը, ստեղծում է արտահայտման որոշակի երանգ: Հանգը այն երեւույթն է, երբ բանաստեղծության երկու կամ ավելի տողերն ունեն այսպիսի (բաղաձայն) ավարտ: Օրինակ ՝ այսպիսին կանգնեք իմ շուրջը, մի պատվեր ինձ քարկոծեն բ և ընկերներ լինեմ բոլորիդ, բոլոր սերունդների պես ձեզ նման 4: b Հանգի ամենակարևոր դերն այն է, որ տողերի վերջում հայտնվելով ՝ այն ավելի է շեշտում տողը, կարծես թե ինքը բանաստեղծության հիմնական ռիթմիկ միավորն է 1 Եզեկյան Լ., Ոճաբանության ուղեցույց, Երեւան, 2007, էջ , 49 2 Պապոյան Ա., Բանաստեղծության լեզվական արվեստը, Երեւան, 1976, էջ: 22 3 Հմմտ Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի խառնաշփոթություն, Երեւան, 1933, էջ: 412 թ. 4 Սահյան Հ., Քարե Պատարագ, Բ, Երեւան, 2004 թ., Էջ 50 (այսուհետ `ԿՊ, փակագծերում նշվելու է մեջբերումից հետո): պայման Տոնը կարծես ազդանշան է, որը մեզ հիշեցնում է տողի վերջը: Դրանով նա ուժեղացնում է չափածոյի ռիթմը: Բացի այդ, հանգը բանաստեղծական խոսքն ավելի ներդաշնակ ու երաժշտական է դարձնում: Հնչյունական մակարդակի այլ արտահայտություններին անդրադառնալիս անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել հանգավորմանը և դրա տեսակներին: Հանգի դերը քնարերգության մեջ, ընդհանուր առմամբ, հսկայական է, և Հ. Հանգը Սահյանի քնարերգության մեջ ունի հետաքրքիր և ուշագրավ դրսևորումներ: Նա դարձել է հանգի գերը, և բովանդակությունը երբեք չի տառապում հանգի պատճառով, բայց և չի մերժել հանգավոր բանաստեղծությունը: Հ.Սահյանը ստեղծեց եզակի ձայնային համակարգ: Ես ծառա չեմ: Նրանք իմ ծառաներն են: (ներ, 183) Արտաքին հանգի բոլոր տեսակները հանդիպում են Հ. Սահյանի դեպքերում: ա) հարակից հանգ (հարակից տողերը հանգով են միացված) - աաբբ. ես կթողնեի, կթողնեի, կմոռանայի, կմոռանայի: Իմ մտքի ձեռքից ծովը կընկնեի, Աղբյուրներից և ափերից ես գետի պես փախա: Դառն ու աննկատելի ջրերումս կկորցնեի ընտանիքս և անունս: (ներ, 14) Այստեղ, բացի հարակից հանգավորումից, հանգավորվում են նաև 3-րդ և 6-րդ տողերը: բ) Խաչաձեւ ոտանավոր (տարօրինակ գծերը միացված են ոտանավորով, զույգերը կապված են միմյանց հետ) - abab. Ամեն ինչ երազ էր, խառն ու խանգարված երազ: Ես արցունք չեմ թափել, Դու չես ծիծաղել ինձ վրա: (ներ, 155) Swիծեռնակները երկինք են նետվում, Երկինքը ճեղքում է երկինքը, Երկնքից մի ոտք են հանում, Երեխային բերանում բերում: (ներ, 159) flowersաղիկների ջրհեղեղը փրփրում է անտառի աչքերի առաջ: Նա փնտրում է բաց թողած ականջը: Awարթոնքի փոշոտ մռնչյուն: (ներ, 48) Ինձ կանչեցին, նրանք ինձ նորից տարան Սյունյաց բարձրակարգ կատարողների մոտ, Թել թել, պարան-պարան Իմ մանկության ուղիները 1: Աստծո մաքուր արցունքներով Իմ վերքերը լվացվեցին, Իզուր իմ խոստովանությունները խոստովանեցին իմ մեղքերը: (ներ) Հ. Սահյանի աշխատություններում գերակշռում է խաչելությունը: Ուսումնասիրված բանաստեղծությունների 53% -ը գրված է խաչաձեւ հանգավորմամբ (206 բանաստեղծությունից 109-ը): գ) օղակ-հանգ (հանգները միացված են առաջին-չորրորդ տողերին, իսկ միջին գծերը միմյանց) - աբբա: Ի՞նչ կարող եմ ասել, անտառ, քո ականջին, ա Որ քամիները չոր չփչեն քո շնչից, բ Որ առվակը չի անցնում քո սրտի միջով բ Եվ երբեք չի սպառնում քո ավանդին: a (CP, 87) Հ. Սահյանը նույնպես անհանգիստ գործեր ունի (սպիտակ համար): Ոչ մեկը… Ոչ դու, ոչ էլ քամին, Յոթ աշխարհ մեզ բաժանեցին ն Ինչ տարիներ բերեցին, ավաղ, տանջանքի հոտ, ցավի հոտ 2: Ոչ մի բիծ չի մնա ձեր դավաճանության աստիճանին և դառնությանը: Հոգու թռիչք, սրտաճմլիկ: Սերը դողում է դեպի Հայաստան: (նտ, 138) Նա շատ արյուն ու ցավ է տեսել, Ի՞նչ է լինելու այսուհետ - Բարի աչքով նայեք, Աստված, այս բուռ Հայաստանի վրա: (ներ, 139) Ներքին հանգը օժտված է ոճական մեծ հնարավորություններով, որոնք հայտնվում են նույն գծի ներսում կամ հարակից գծերի մեջտեղում: Հ.Սահյանը, ըստ հարկի պահանջի, այն օգտագործում է բավականին հաճախ `մյուզիքլը համատեղելով հույզերի և զգացմունքների հետ: Ներքին հանգը բաղկացած է հիմնականում նմանատիպ բառերից և արտահայտություններից: Նկատելի է, որ դրանք հաճախ պարզություն են հաղորդում բանաստեղծության կառուցվածքին ՝ այն հետ պահելով չափազանց բարդ լինելուց, բացի այդ ՝ գրությանը տալիս են հետաքրքիր հնչյունական հատկություններ: Այս հանցավոր աշխարհին, Ուշ աշխարհին, աղքատ ու հզոր աշխարհին, ի՞նչ կարող եմ ասել, որ նա հասկանա: Տեր և անտեր աշխարհ, Այս անհամբեր աշխարհին, Այս անտարբեր աշխարհին Ի՞նչ կարող եմ ասել, որպեսզի նա հասկանա 3: 1 Սահյան Հ., Մի կարոտիր ինձ, Երեւան, էջ. 28 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Սահյան Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, Երեւան, 1975, էջ 143: Քանի որ հայերենում բառերի մեծ մասն ունի վերջնական շեշտադրություն, մեր քնարերգության մեջ գերակշռում է առնական հանգավորումը: Հայերենում կան շատ ավելի քիչ կանացի ժամանակներ, որոնցում ընդգծված է տողի նախավերջին վանկը: Հ.Սահյանը հատկապես օգտագործում է կանացի երանգներ: Իգական հանգի հնչյունը խիստ տարբերվում է մեր լեզվի համար սովորական արական ոտանավորներից: Այս եղանակով ավելի հեշտ է փակել գիծը կամ կես գիծը ներսում և ավարտել այն: Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը, դու իմ տան ճրագն ես, դու իմ տան ծուխն ես: Քոնը իմն էր, իմն իմն էր հավերժ, Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը: Դու էիր իմ կայսրությունը, դու իմ երկիրն էիր, դու էիր լրիվությունն ու լրիվությունը, դու էիր ճակատագիրը, և դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը: Դու իմ կյանքի գինն էիր, Դու էիր իմ Wayիր Կաթինը Եվ դու իմ բաժինն ես, դու իմ աստվածուհին ես, Դու խառնվել ես իմ շնչում, իմ էության մեջ ... Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը: (ՔՊ, 153) Նրա ստեղծագործություններում շատ տարածված է, երբ խոսքի ներսում կանացի հանգը հանդես է գալիս որպես կայուն և մշտական ներքին հանգ, ամրապնդելով հատվածի ռիթմիկ իմաստը և եզրակացության հետ նմանությամբ տպավորություն է ստեղծվում, որ տողը բաժանված է սիմետրիկ և հավասար կեսերի: , Իմ կյանքը / խառն ու երկար էր,… .. ա ..... բ Նա ըմբոստ էր / ամեն քայլ,… .. բ… .. ա Թշնամին չար էր, / երկինքը քար էր,… .. ա…: b հեռու, հեռու / աստղերի փայլը: B .. բ… .. ա Կիսաշերտ և հանգավոր ռիթմերի սխեմայից պարզ է չափման նվազագույն միավորի `կիսագիծ, համաչափ և ներդաշնակ դասավորության կարգը: Նման դեպքերում նա երբեմն ձգտում է հարստացնել և հարստացնել բաղաձայնը `խորացնելով համահունչ բառերը աջակցող նմանատիպ հնչյունների քանակը: Նման բանաստեղծությունները ենթադրում են շարահյուսական, տոնային և ծավալային հատվածների համընկնում, և դա արվում է ենթագիտակցական միջադասության տարբեր բաղադրիչների միաժամանակ բաժանման և ձևավորման միջոցով: Ձայների համապատասխանությունը տոնով կարող է լինել ամբողջական կամ մասնակի: Երբ տողի վերջի հնչյունները նույն տողում կրկնվում են մեկ այլ տողով, այդպիսի հանգույցը կոչվում է ճշգրիտ (ցեգին-հոգի, արյունոտ-ճզմված, սարեր-օրեր): Մոտավոր տոնով, նման հնչյունների կողքին կան նաև մեծ կամ փոքր շեղումներ կամ ակնհայտորեն տարբեր հնչյուններ (ձայնավոր ձայնային բաղաձայններ): Օրինակ ՝ երեխա անողոք, թալան-մթություն, վիշտ անհեթեթ, մահ-առայժմ, անթիվ-անհամար, դեպի անդեմ, բարձրանալ-զրոյից, կրակով գրված, փախչող-տխուր, առանց այնտեղ և այլն: Մոտավոր հանգավորմամբ կրկնվում են ոչ թե նույնը, այլ նմանատիպ, հիշեցնող հնչյունները կամ հանգավոր հնչյունների միայն մի մասը (խաղաղարար, առջևի հագուստով, գլխարկի գլուխ, վարդի ընթերցանություն, անիրական ընկեր): Մոտավոր ոտանավորները կոչվում են ռեզոնանսային ոտանավորներ: Օրինակ ՝ Դուք վերցրել եք «հաջողություն», «կարոտ», Եվ իմ կյանքը սերնդեսերունդ է անցել, Եվ ինձանից խլածի փոխարեն ՝ հոգսեր ու ցավեր եք տվել 1: Հ.Սահյանի ոտանավորը գերակշռում է ճշգրիտ ոտանավորներով: Հայրենիքի հեռավոր հովտում քարեր են հոսում երկնքից: (նտ, 64) Ամեն ինչ իսկական հրաշք է, կիրճում իսկական հրաշք է, մանկությունից մանկությունը հոսում է ծառերից - ձևերով ՝ ծաղիկ և ծիածան 2: ... Եվ արժե՞ր գալ աշխարհ: Տուն, գլուխ պահելու, gainամանակավոր մեկի անմահություն ձեռք բերելու համար: Արժեր, որ այդքան կորուստներ կրեր: Արժե ջախջախել այդքան շատ ժայռեր ՝ քարքարոտ անկողին հասնելու համար, կրկնելու համար մի պարզ ու ինքնատիպ Մեկ ճշմարտություն, գտնելու մի բուռ ինքնություն: Արժեր, որ այդքան փրփրեր: Արժե՞ր, որ դու այդքան որոտես, Եվ արժե՞ր, որ դու աշխարհ գաս: (CP, 6) Առաջին և վերջին տողերը հանգավորվում են բանաստեղծության մեջ, և կան տողեր, որոնք հանգավորվում են նույն բառի (համարի) հետ: Ամեն ինչ երազ էր, խառն ու խռովված երազ: Ես արցունք չեմ թափել, Դու չես ծիծաղել ինձ վրա: (ՔՊ, 157) «Եզը» բանաստեղծության մեջ Հ. Սահյանը միջանցքի հանգը օգտագործում է այնպես, որ յուրաքանչյուր քառապատիկ տուն հենվի նույն հանգի վրա: Բազմազավակ ընտանիք հույս ուներ նրան: Հատկանշական է նաև հետևյալ օրինակը, որում ոտանավորը ոչ միայն ձևավորում է, գործիքավորում է բանաստեղծությունը, ոչ միայն դառնում է նրա տոնային-կառուցվածքային բաղադրիչը, այլև դառնում է բանաստեղծության հիմնական բովանդակությունը: Հոգսերով, հույսերով ու սիրով 1 Սահյան Հ., Քարավանների երգը, Երեւան, 1968, էջ: , 2 Նույն տեղում, Բանաստեղծություններ, Երեւան, 1969, էջ: 179: 3 Նույն տեղում, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 2, Երեւան, 1976, էջ 110: Avyանր, Ornibun Միշտ գաղտնի, Հրաժարվում է, անհամբեր, այրվում է, այրվում Up Պահիր ջահերը, Երիտասարդ Իմ սիրտը դեռ 1 է: Հ.Սահյանը բանաստեղծությունը կառուցում է `կրկնելով նմանատիպ բառեր, արտահայտություններ, խոսքի նմանատիպ կառուցվածքներ` առանձին-առանձին ռիթմիկ միավորների `կեսերի, գծերի, տների նույն հաճախականությամբ: Հ. Սահյանի չափածո ռիթմերը հարուստ և ուժեղ են իրենց ճնշող մեծամասնությամբ: Բացի այդ, ոտանավորը նպաստում է բանաստեղծության պատկերագրական համակարգի ձայնային գործիքավորմանը առավել հստակ կերպով: Սահյանի պոեզիայում երաժշտական զգացողությունը միշտ էլ նախորդում է պատկերավոր մտածողությանը առաջին ռիթմիկ պարբերությունից հետո, այդ զգացողության հիման վրա բառի ռիթմը նախապես ձեւավորվում է ենթագիտակցության մեջ: Հավասար հոսքի ընթացքում ձեւավորվում է նվազագույն չափման միավոր ՝ գիծ կամ կես գիծ, այնուհետև այդ հավասարաչափ ծավալային կապը ամրապնդվում է ձայնային կայուն վայրերում ՝ ձայնային բարձրությամբ (ներքին հանգ, վերջավորություն), որոնք և դառնում են խոսքի ծավալային հոսքը կարգավորող գործոններ: Այս վերջին կետի համար հարկ է նշել երկու կարծիք: «Հանգավորության գաղափարը պետք է վերագրվի հնչյունական կրկնության ամեն տեսակ, որը կազմակերպում է գործառույթ բանաստեղծության ծավալային կոմպոզիցիայում», - գրում է Վ. Irmիրմունսկին 2: Դա այն է, ինչ նա մտածում է: Տոմաշկի: «... մնացածը ոչ թե բանաստեղծության« հոդակապման »զարդ է, այլ ՝ չափավորող կազմակերպող գործոն: Տոնն ստեղծում է ոչ միայն հնչյունների նմանությունը, որը դրա մի մասն է, այլև խոսքը բաժանում է դրանով շրջապատված լարերի »3: Բանաստեղծության ծավալային բաժանումների ուժեղ հնչյունական դաշնամուրով Հ. Սահյանի առանձնահատկությունը այն դարձնում է խոսքի ընդհանուր ռիթմը ձևավորող հիմնական հատկանիշ: Հ.Սահյանի խոսքը կազմվում է հնչյունական կրկնօրինակներով և ընթացքի մեջ է մտնում այդ կրկնօրինակների նախնական դասավորության հետ: Ինչպես ասաց Լ. Օզերովը, հանգը բանաստեղծի առաջին օգնականն է, այն ստեղծում է միավորումներ: Սահյանի համար նույն տոնայնության ռիթմիկ զգացողությունը պատկերի համադրությունների հիմքն է, սա շատ կարևոր է նրա աշխատանքում: 1 Սահյան Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, էջ 396: Հմտորեն կիրառելով հանգի տարբեր տեսակներ ՝ Հ.Սահյանը վերահաստատում է իր հեղինակային անհատականությունը, ոճի ինքնատիպությունը: Հնչյուններ կազմելով հնչյուններ, Հ. Սահյանի ստեղծագործություններում դրանք ձեռք են բերում ոճական, գեղագիտական, գունազարդման արժեք, նպաստում բառի հույզերի արտահայտչությանը, ձայնային պատկերավորությանը: Ի դեպ, Պ. Ձին Հ. Նա Սահյանին համարում էր ոտանավորի ամենահմուտ և նուրբ վարպետներից մեկը 1: Իր վերջին հարցազրույցներից մեկում Հ.Սահյանը վկայեց բանաստեղծության մեջ շարժիչ ուժի դերի մասին, որն առաջին հերթին սահմանում է նրա ստեղծագործական աշխարհը: «Երբ բանաստեղծություն ես կարդում, ոտանավորները չպետք է ուշադրություն գրավեն: Likeիշտ այնպես, ինչպես ինքնաթիռի պտուտակը թռիչքի ժամանակ չի հնչում: Լավ բանաստեղծության մեջ մեղեդիները նման են բարձրացող ինքնաթիռի պտուտակների: »2 Հասմիկ Գրիգորյան ՀԱՆԳՈ ՍԱՀՅԱՆԻ ՉԱՓՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. ։
| Հոդվածում ուսումնասիրել ենք հանգի դրսևորումները Համո Սահյանի պոեզիայում։
Անդրադարձել ենք հանգի տեսակներին՝ կից, օղակաձև, խաչաձև, ներքին հանգին, արական, իգական հանգերին, սպիտակ ոտանավորին, ճշգրիտ և մոտավոր հանգերին և ընդգծել դրանց դերը Սահյանի չափածոյում։
Բնագրային օրինակների օգնությամբ վերհանել ենք Սահյանի հանգավորման համակարգի ինքնատիպությունը պայմանավորող հատկանիշները։
|
ԿԱՍՏԱՆԴՈՊՈԼԻՍԻ «ՍԻՐ» ՕԹՅՈՆ Համաձայն մասոնականության ծագման մասին արևմտյան պատմագրության տարածված կարծիքի, 1600 թվականին Անգլիայում պաշտոնապես ստեղծվել է որպես եզակի միություն: 17-րդ դարի Անգլիան ապրում էր անհանգիստ ժամանակներում. Քաղաքացիական պատերազմներ, գահի տապալում, կաթոլիկ բողոքական եկեղեցիների պայքար, բարոյականության կտրուկ անկում, զանգվածների անվերջ տառապանքներ, նոր սոցիալական խավեր և այլն: Անհրաժեշտ է փոխել առկա իրավիճակը ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական ոլորտում, այլև կյանքի հոգևոր, մշակութային և բարոյական ոլորտներում: 17-րդ դար 1717-ի սկզբին ծնվել են համերաշխություն և եղբայրական սեր տարածող փոքր խմբեր, իսկ ավելի ուշ ՝ 1717 թվականը: 1944-ի հունիսի 24-ին Լոնդոնի չորս մասոնական օթյակները միավորվեցին և կազմեցին Անգլիայի Մեծ օթյակը: 17-18-րդ դարեր Անգլիայի մասոնական օթյակները զբաղված էին բարեգործական, բարոյական, փիլիսոփայական և հաճախ գիտական հարցերով և քիչ էին հետաքրքրվում քաղաքականությամբ: Իսպանիայում, Բելգիայում, Իտալիայում և Ֆրանսիայում, այս խնդիրներից բացի, օթյակները զբաղվում էին նաև քաղաքացիական և հասարակական գործերով ՝ նրանց քաղաքական երանգ հաղորդելով: Մասոնականության պրակտիկայում այս տարբերությունը հատկապես ակնհայտ էր ֆրանսիական «Մեծ Արևելք» օթյակում, որը հետապնդում էր ազգային-քաղաքական խնդիրներ: Որքան էլ որ մասոնականությունը պաշտոնապես զերծ լիներ ցանկացած քաղաքական գունավորումից, Ֆրանսիայում այն հաճախ կրում էր հանրապետական բնույթ: Ֆրանսիական որմնադրությունն ու նրա կենտրոնական օթյակը ՝ Մեծ հնագիտությունը, հերքեցին հոգևորականության դերը նոր ժամանակներում ՝ 18-րդ դարում հռչակելով ազատության, հավասարության և եղբայրության գաղափարը: Դա ֆրանսիական հեղափոխության կարգախոսն էր: Այս կարգախոսի գաղափարական ազդեցության տակ եվրոպական մի շարք երկրներում 1848-1852թթ. Տեղի ունեցան հեղափոխական, ազգային-ազատագրական շարժումներ, որոնք խոր հետք թողեցին մի խումբ առաջադեմ լիբերալ-հայ մտավորականների մեջ: Նրանցից մեկը ՝ Ստեփան Ոսկանյանը, մահացավ 1848 թվականին: Փետրվարին Ֆրանսիացի ուսանող հեղափոխականներից առաջինը, ով մուտք գործեց Թուիլերի պալատ: 1850-1860 Արևմտահայ առաջադեմ գործիչներից ոմանք նայում էին եվրոպական առաջատար երկրներին ՝ երազելով հասնել արևմտահայերի ազատագրմանը, նրանց սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային առաջընթացին: 1860-ականներ 19-րդ դարի սկզբին Դանուբի իշխանություններում իրականություն դարձավ միավորված ազգային պետություն ստեղծելու գաղափարը, և տեղի ունեցավ Իտալիայի և Գերմանիայի քաղաքական միավորումը: Լեհերը և հույները պայքարում էին ազգային անկախության և անկախության համար: Այս ամենը տեղի էր ունենում եվրոպական մասոնների ամենաակտիվ մասնակցության շնորհիվ: Եվրոպական մամուլը անընդհատ գրում էր Իտալիայի ազատագրական պայքարի առաջնորդներ ՝ մասոններ Gar. Գարիբալդի, Կ. Կավուրի, Maz. Մացինիի գործունեության մասին 4: Մասոնական համերաշխության շնորհիվ նրանք միավորեցին ազգային դրոշի ներքո առանձին գործող գաղտնի խմբերն ու կազմակերպությունները: Հայ մտավորականները, հատկապես հայ մասոնները, գիտեին, որ Գարիբալդին հայտարարել էր ազատագրական պայքարը սկսելուց առաջ: «Առաջին միությունը և համերաշխությունը, ապա միայն ազատությունը»: Հայ-հասարակական հասարակական և քաղաքական գործիչների մի խումբ, հրապարակախոսներ և մտավորականներ քաջատեղյակ էին Եվրոպայում տեղի ունեցող քաղաքական իրադարձություններին և մասոնականությանը նրանց մասնակցությանը: Նրանցից ոմանք սովորել կամ ապրել են եվրոպական տարբեր երկրներում, մոտիկից ճանաչել են մասոնականությունը և նույնիսկ դարձել են մասոնական օթյակների անդամներ: Այսպիսով, Ստեփան Ոսկանյանը դարձավ իտալական «Լիբերտա» օթյակի անդամ, Սերոբվե Ազնավուրը ՝ Լոնդոնի «Հորդանան» օթյակի անդամ, Սրապիոն Հեքիմյանը, Միքայել Ալիշանը ՝ «Արևելքից», Հարություն Սվաչյանը և Սերոբվե Թագորյանը ՝ «GrandOrient» - ից Մատթեոս Մամուրյանը, Գրիգոր Չիլինկիրյանը ես Մեսրոպ Նուպարյանը Tigranմյուռնիայում հիմնադրված «Տիգրան» անգլո-հայկական օթյակի անդամներն էին: Ստամբուլահայ մի շարք գործիչներ միացել էին ֆրանսիական «Le Union de Orient» օթյակին 1: Այս թվերը պատկանում էին «Տիեզերական եղբայրություն» կատեգորիայի ՝ կապված հավատարմության երդման հետ: Սա վկայում է, որ Օսմանյան կայսրությունում ներկայիս գրաքննության պայմաններում նրանք չէին կարող բացահայտորեն գտնել մասոնական գաղափարներ կամ տարածել դրանք: Այնուամենայնիվ, 1860-ական թթ. Ոչ միայն զուտ ազգային գաղափարական հայացքները ներգրավված էին արևմտահայերի հասարակական կյանքում, այլ նաև մասոնական համընդհանուր բարոյականության փիլիսոփայական դրսևորումները: 1860 թվականից ի վեր Պոլսի և yrմյուռնիայի հայերը ակտիվորեն հետաքրքրվում են մասոնական սկզբունքներով Թուրքիայում ապրող ոչ մի ազգային փոքրամասնություն, բացի հույներից և հայերից, չի հետապնդել իրենց մայրենի լեզվով օթյակ հիմնելու խնդիրը: Հայաստանի հայերն այդ տարիներին մշակութային և կրթական վերածնունդ էին ապրում, առևտրային կապեր ունեին Փոքր Ասիայի և Եվրոպայի հետ, ինչը նպաստեց հայկական մասոնական օթյակների հիմնադրմանը: Ապրելով թուրքական տիրապետության տակ ՝ հայերը շարունակում էին իրենց հասարակական-քաղաքական գործունեությունը: Հայաստանի հայերը գաղափար ունեին մասոնականության մասին, իսկ առաջադեմ հայ գործիչների համար մասոնականների եղբայրական միությունը նրանց գործունեության միջոցները մշակելու միջոց էր: Մի ամբողջ քառորդ դար Պոլսի մասոնականությունը փորձեց կատարելագործել, մեղմացնել հայ հասարակական բարքերը, ամրապնդել մարդ-ազգային բարի զգացմունքներն ու համերաշխությունը, տարածել համբերատարության գաղափարը: Նրանք փորձեցին հետևել մասոնականության կողմից հռչակված երեք հիմնական սկզբունքներին ՝ ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն: Ըստ հայ-հայկական օթյակների, այս սկզբունքներն իրականացնելու համար առաջընթացի միջոցով պետք է հասնել կրթության, գիտության, արվեստի և, ընդհանուր առմամբ, հայ-հայկական հասարակության զարգացմանը: Հայ առաջադեմ գործիչներից շատերը վաղուց մասոնական էին ՝ եվրոպական հեղափոխական, ազգային-ազատագրական շարժումների գաղափարախոսությանը համակրող, ձգտելով գնալ ֆրանսիական լուսավորության հետքերով: Հայ-առաջադեմ հայ մտավորականությունը, հետևելով ամերիկացի լուսավորիչ, մեծ Մեյսոն Բենջամին Ֆրանկլինի `« Մասոնի պարտքն է պայքարել բռնության դեմ »ուղերձին, փորձում էր ընդդիմանալ բռնապետական դրսևորումներին և հասնել զգույշ ազատության: Նպատակի միասնությունը ենթադրում էր գործունեության միասնություն: Այդ նպատակով արեւմտահայ իրականության մեջ ստեղծվեցին մասոնական օթյակներ, որոնք պետք է լուծեին մի շարք խնդիրներ: 1860-ական թվականներ Հայ մասոնական գործիչները, որոնք գործել են միմյանցից անջատ, հասկացել են, որ նախ պետք է միավորվեն, ստեղծեն հայկական օթյակ, ամրապնդեն և տարածեն ազգային միությունը այդ եղբայրական կազմակերպության միջոցով, կապեն այն տիեզերական որմնադրությանը `տալով մեծ, կայուն բարոյական սնունդ ազգի առաջընթացի համար: Օթյակի հիմնադիրների առաջադրանքը դրվեց: Եվրոպական ո՞ր երկիրն ընդունեց Մեծ օթյակի հովանավորությունը ՝ Անգլիա՞ն, թե՞ Ֆրանսիան: Այս հարցն այնքան կարևոր էր, որ հայկական օթյակը չէր կարող գործել Օսմանյան կայսրությունում առանց այդ երկրների որևէ Մեծ օթյակից մեկի հովանավորության: Այդ պատճառով Թուրքիայում ստեղծված զուտ հայկական օթյակները գործում էին Անգլիայի Մեծ օթյակի և Ֆրանսիայի «Մեծ Արևելքի» հովանու ներքո: «Տիգրան N1014» հայկական մասոնական առաջին օթյակը հիմնադրվել է yrմյուռնիայում 1864 թվականի ապրիլի 29-ին Անգլիայի Մայր օթյակի հովանու ներքո: Այն գործել է մինչև 1894 թվականը: Հունիսի 6-ը: Ի սկզբանե օթյակի աշխատանքը կատարվում էր անգլերենով, քանի որ անգլիացիները մեծամասնություն էին կազմում: Երբ օթյակում հայերի թիվն ավելացավ, այն սկսեց գործել որպես հայկական օթյակ: Այս պալատի երջանիկ անդամների թվում էին Մատթեոս Մամուրյանը, Մեսրոպ Նուբարյանը և այլք 2: 65ուտ հայկական օթյակի ստեղծման հետ կապված ՝ մի խումբ հայ մտավորականներ 1865 թվականների կեսերից մինչև 1866 թվականներ: Մայիսին տեղի ունեցան բազմաթիվ հանդիպումներ և քննարկումներ: Օթյակը ստեղծելու և հովանավորելու հարցի շուրջ քննարկումներն անցկացվել են Ստամբուլի ճարտարապետ Սերոբվե Ազնավուրի բնակարանում: Սկզբնապես, քննարկումների ժամանակ, Ազնավուրը և Միքայել Ալիշանը կողմ էին, որ օթյակը ստանա անգլիական հովանավորություն: Նրանք դա հիմնավորեցին այն փաստով, որ անգլիական օթյակի անդամ եղբայրները միմյանց հետ ավելի միասնական են: Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., Հայ մասոնականության պատմությունից, Երեւան, 2014, էջ 30, 50, 60: 2 «Կյանք և արվեստ», Փարիզ, 1935, էջ 73: Անգլիան մեծ ազդեցություն ունեցավ Օսմանյան կայսրության վրա: Ուստի կայսրության հայկական օթյակը լիակատար ազատություն է վայելելու: Այս պատճառները չհամոզեցին Հ. Սվաճյանին, Ա. Հեքիմյանին, Ա. Թագվորյանին և այլոց, ովքեր պնդում էին, որ ազգային հեռանկարների տեսանկյունից պետք է ընդունվի «Մեծ Արևելք» օթյակի հովանավորությունը Ֆրանսիայում: Ըստ նրանց ՝ Անգլիան միշտ եղել է Օսմանյան կայսրության պաշտպան, և այդ փաստը երբեք չի աշխատել հօգուտ կայսրության ոչ թուրք հպատակների: Բացի այդ, Անգլիան վտարեց բոլոր քաղաքական երեւույթները մասոնական օթյակից, ուստի, ընդունելով անգլիական հովանավորությունը, հայերը ստիպված եղան զերծ մնալ օթյակում քաղաքական գաղափարներ արտահայտելուց: Երկար քննարկումներից հետո որոշվեց կապ հաստատել անգլո-ֆրանսիական որմնադրությանը, քանի որ նրանց կանոնադրության մեջ էական տարբերություն չկար: 1866 Տնակի հիմնադիր ժողովը տեղի ունեցավ մայիսի 7-ին (կիրակի), ժամը 7-ին, Պոլսի Գյուլե Գաբու թաղամասում գտնվող Յազիչի փողոցի թիվ 21 տան ձեղնահարկում: Չնայած նախատեսվում էր հանդիպումը գաղտնի պահել, բայց հիմնադիր անդամները հաջողության չհասան: Օթյակի հիմնադրման մասին լուրերը տպագրվել են Ստամբուլահայ մամուլում: Օթյակի բացման արարողությանը մասնակցում էին 18 տարեց հայեր, որոնք մասոնական այլ օթյակների անդամ էին: Հիմնադիրների թվում էին ճարտարապետ Սիրաբվե Ազնավուրը, որը տարիներ շարունակ ռահվիրա էր խոստացել Անգլիայում. և այլոց: Timeիշտ ժամանակին ներկաները սկսեցին ընդունել անգլիական, ֆրանսիական և իտալական մասոնական օթյակների նախագահներին և անդամներին: Տնակի հիմնադիր անդամները հոգ տարան, որ Ս. Ազնավուրի բնակարանի վերին հարկը նման լինի գործող մասոնական օթյակի: Ձեղնահարկի դահլիճը երկար էր, արևելյան կողմում սեղան էր: Դա օթյակի ժամանակավոր տիրոջ ՝ Ս. Ազնավուրի տեղն էր: Սեղանի վրա կար Աստվածաշունչ, կշեռք, ուղղանկյուն, անկյուն, փոքրիկ մուրճ, ծեփոն, որոնք մասոնական իրեր էին 1: Ս. Ազնավուրի երկու կողմերում նստած օտարերկրյա հյուրեր: Նախագահի սեղանից ոչ հեռու գտնվում էր եղբայր հռետորի սեղանը, իսկ աջից `գործավարուհու սեղանը: Դռնապանն ու երկու պահակները դահլիճում էին: Ներկաները իրենց պարանոցին կապույտ ժապավեն էին կրում ՝ օթյակի առաջին փուլը կամ կապույտ որմնադրությունը խորհրդանշելու համար: Դահլիճի չորս անկյուններից կախված էին չորս գլխարկներ, որոնք ներկայացնում էին մասոնականության չորս հիմնական առաքելությունները ՝ ժուժկալություն, խոհեմություն, քաջություն, արդարություն: Նախագահ Ս. Ազնավուրը ոտքի կանգնեց և ֆրանսերենով բարձրաձայն կարդաց «Մեծ Արսելք» օթյակի լիցենզիան և հաստատման վկայականը: Ապա, «Ազատ որմնադրությանը» օթյակի անդամների անունից, նա շնորհակալություն հայտնեց օտարազգի հյուրերին, ֆրանսիական, անգլիական և իտալական մասոնական օթյակների մեծ հարգանք վայելող վարպետներին: Որոշվեց հայկական մասոնական օթյակը անվանել «Սեր»: Տնակին տրված արտոնագիրը ստորագրել է ֆրանսիական Grand Orient օթյակը `Սերոբվե Ազնավուրը, առաջին վերահսկող Իսկենդերը, երկրորդը` վերահսկող Գամալիկը: Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոսը ներկա էր հայկական առաջին մասոնական օթյակի հիմնադիր ժողովին, որը հյուրերի անունից շնորհավորեց Ստամբուլահայ օթյակի անդամներին հայերենով գործող «Սիրո» առաջին օթյակի հիմնադրման կապակցությամբ: Ֆրանսիայի դեսպանության քարտուղարը մասնակցեց ընկերության առաջին հանդիպմանը: Նիստում խոսակցությունը սկզբում անգլերեն և ֆրանսերեն էր, և դեսպանների հեռանալուց հետո անցում կատարվեց հայերենի: Օտարերկրյա եղբայրների հեռանալուց հետո պաշտոնները բաշխվեցին ընտրությունների միջոցով: Կար մի սպիտակ տուփ, որի մեջ եղբայրներից յուրաքանչյուրը դնում էր իր նախընտրած թեկնածուի անունը: Ընտրությունների արդյունքում Սերոբվե Ազնավուրը ընտրվեց «Սեր» օթյակի տիրակալ: Ընտրություններից հետո օթյակի անդամներին հրավիրում էին տան նկուղ ՝ մասնակցելու կազմակերպված ընդունելությանը: Նիստը փակվեց հանդիսավոր ձվով ՝ պայմանով, որ օթյակի անդամները կհանդիպեն ամսական երկու անգամ ՝ ամսվա առաջին և երրորդ կիրակիներին: Ընդունելության ընթացքում հնչեցին կենացներ, որոնցից առաջինը վերաբերում էր Տիեզերական եղբայրությանը, մյուսները `« Սիրո »օթյակի հաջողությանը, հայ ազգի բարեկեցությանը: Տերն ու եղբայրները այնուհետև անդրադարձան Պոլսի օթյակի հիմնադրման պատճառներին և անհրաժեշտությանը: Ըստ նրանց ՝ հայ հասարակությունը խեղդվում է գարշահոտության մեջ; օթյակը պետք է դառնար անձրև, որը պետք է մաքրեր հայ հասարակությունը և 1 Iordanyan H., Iordanyan V., p. 31 ապահովել դրա հետագա զարգացումը: «Սեր» օթյակի կարգախոսն էր «Միություն»: Օթյակի սրահում դրոշ էր կախված, որի վրա ասեղնագործված էին «միություն, սեր, լուսավորություն, աշխատանք, ազատություն» բառերը: Օթյակի օրհներգը հայ անվանի բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի «Տո՛ւր ինձ քո ձեռքը, թող եղբայր լինենք» բանաստեղծությունն էր: Առաջին անգամ լսվեց Պեշիկթաշլյանի եղբայր դառնալու օրը: Նա ձեռնադրվել է «Սեր» օթյակի անդամ ՝ 1867 թվականին: 21 մարտի 2: Հին մասոնական ծեսերի համաձայն, օթյակում օծումը կատարվել է հետևյալ կերպ. Թեկնածուին օթյակ են բերում փակ աչքերով, քանի որ նա դեռ եղբայր չէ, ուստի պետք է անտեղյակ լինի իրադարձություններից: Տասնմեկից նրան ուղեկցում են երկու եղբայրներ: Իրեն աջ ձեռքը մերկ ՝ որպես հավատարմության նշան, իսկ ձախ կրծքը կիսաբաց ՝ իր անկեղծությունն ու սեռը ցույց տալու համար, ձեռնադրման վայր բերվեց, որովհետև այն ժամանակ մասոնականության կարգի համաձայն, ոչ մի կին չէր կարող մուտք գործել: մասոնական բույնը: Թեկնածուի ձախ հորթը ենթարկվում է ի նշան խոհեմության և հնազանդության: Եղբայրական ծիսակարգի համաձայն, դահլիճում թեկնածուն պետք է անցներ խորհրդանշական երեք ճանապարհ: Առաջինը խորհրդանշում էր նրա կյանքի սկիզբը, երբ նա հոգեպես և հուզականորեն կույր էր: Երկրորդը կյանքի և բնության օրենքներն ուսումնասիրելու ժամանակաշրջանն էր, իսկ երրորդը ՝ հասունության ժամանակահատվածը, երբ մարդը պատրաստ է հասկանալու մասոնականության ոգին ՝ մարդկային կյանքի խորհուրդը: Աշխատել հանուն մարդկային կատարելության և երջանկության ՝ հանուն Տիեզերական եղբայրության փառքի: Երդման արարողությունից հետո թեկնածուի աչքերը բացվեցին, որպեսզի նա կարողանա ստանալ մասոնական լույսը: Մյուս եղբայրները սրերով շրջապատեցին ձեռնադրված մարդուն, բայց այդ թուրերն ուղղված էին ոչ թե նրա, այլ նրանց դեմ, ովքեր կփորձեին վնասել նրան: Այժմ նոր ձեռնադրվածը նրանց համար ոչ թե օտար է, այլ եղբայր: Հայտարարում էր «Սեր» օթյակի գերհարգված վարպետը. «Իմ կողմից լիազորված Ֆրանսիական Մեծ օթյակի կողմից մենք տիեզերական եղբայրության պատվին եղբայր ենք ճանաչվում: Եվ այդ ամենից հետո աշխարհի բոլոր մասոնական եղբայրները քեզ ճանաչում են որպես իրենց եղբայր: « «Սիրո» օթյակում հաստատված կարգի համաձայն ՝ Տիեզերական Եղբայրության անդամները պետք է ազատորեն պահպանեին ազատության այն սկզբունքները, որոնց վրա հիմնված է Ուխտը: Մասոնը պետք է լիներ ողջամիտ, շիտակ և բարոյական, որպեսզի օրինակ ծառայեր հասարակության համար: Եղբայրը պետք է հասուն տարիքում լիներ, որպեսզի կարողանար ամբողջ սրտով և ողջամտորեն գնահատել եղբայրությունը: «Համերաշխության» և «Միության» գաղափարները հայերի մեջ օգտագործվել են երկար տարիներ, բայց դրանք երբեք չեն թողել իրենց իրական հետքերը ՝ առանց հույս ու հավատ ներշնչելու: Եղբայրության, ազգային համերաշխության և համբերատարության գաղափարները կարողացան զարգանալ ժողովրդի մեջ, բայց ինչպես մյուս գաղափարներն ու զգացմունքները, դրանք նույնպես դուրս չեկան իրենց վերացական ձևից այն ժամանակվա հայերի լայն շերտերի շրջանում: Հայ որմնադիրների նպատակը Պոլսից մյուս գավառներ ստեղծող ցանց էր, որի աշխատանքի միջոցով հնարավոր կլիներ բարոյական նոր մթնոլորտ ստեղծել: Ստամբուլահայ «Սիրո» օթյակում 1860-ականներին Գերակշռում էր բարոյականությունը, ներառյալ օգնություն, բարեգործություն, եղբայրություն, համերաշխություն, ինքնակատարելագործում և լուսավորություն հասկացությունները: Նրանց մեջ գերակշռում էր հետևյալ գաղափարը. Ազատ լինել, այսինքն ՝ զերծ մնալ նախապաշարմունքներից, աղանդներից և ստրկությունից: «Սիրո» օթյակը հիմնադրման օրվանից 8-9 ամսվա ընթացքում միավորում է հայտնի պոլսահայ հայտնի խմբին: Ի սկզբանե օթյակի անդամների թիվը չէր գերազանցում 40-ը: Նրանք «միություն» գաղափարի շուրջ հավաքված մտավորականներ էին: Օթյակի անդամներն ընտրվում էին ՝ ելնելով անդամակցել ցանկացողների բարոյականության աստիճանից: Օթյակի հին եղբայրները ՝ նոր ձեռնադրված, չնայած նրանք շատ հաճախ քաղաքական-ազգային հարցերի վերաբերյալ նույն դիրքորոշումը չունեին, բայց, ըստ էության, «առաջադեմ», «լուսավոր» գաղափարների կողմնակիցներ էին: 1868 Օթյակը ուներ 64 անդամ, իսկ 1869 թ.-ին անդամների թիվը հասավ 80 3-ի: «Սեր» օթյակը իր երեսուն տարվա գոյության ընթացքում ունեցել է ընդամենը 168 անդամ, որոնցից 162-ը հայեր են, 5 թուրք և մեկ հնդիկ: Անդամների մեծամասնությունը բնիկ պոլսահայեր էին, մյուսները ՝ մտավորականներ այլ վայրերից (Կարին, Կեսարիա, Smմյուռնիա և այլն): Ավելի ուշ նրանցից 35-ը հաստատվեց Պոլսում: Անդամների մեջ, բացի մտավորականներից, կային վաճառականներ, վաշխառուներ, ապա ավելի շատ 1 Berberyan R., էջ 84: 2 Նույն տեղում, Պ. Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., Էջ 32: 3 Բերբերյան Ռ., Էջ 32: Շատ արհեստավորներ լաց էին լինում. Ոսկերիչներ, ժամագործներ, 24 բժիշկ, 2 զինվորական, 4 փաստաբան, 21 վարչական պաշտոնյա, 1 ուսուցիչ, 1 դատավոր, 1 լրագրող և այլք: «Սիրո» օթյակի անդամների թվում էին բազմաթիվ հայտնի գործիչներ, ովքեր մեծ դեր են խաղացել Ստամբուլի հայ համայնքի ազգային, մշակութային, սոցիալական և քաղաքական կյանքում: Նրանց թվում էին Նահապետ Ռուսինյանը և Ներսես Պեյ Տատյանը, ովքեր Ազգային Սահմանադրություն պատրաստող խմբի անդամներ էին: Գրողներ Հովսեփ Շիշմանյանը (seերենց), Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը, դրամատուրգ Սրապիոն Հեքիմյանը գործիչներ էին մշակութային կյանքի արթնացման շրջանում, իսկ Գաբրիել Նորատունկյանը, Հակոբիկ Նորատունկյանը, նկարիչ Ռոմանոս Սեթեֆջյանը զգալի ջանքեր գործադրեցին հայկական հարցը լուծելու համար: «Սեր» օթյակի անդամներն անկեղծորեն ձգտում էին բարելավել արևմտահայերի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և մշակութային կյանքը: 1867, 1945 թ.-ի հունիսի 24-ին «Սիրո» օթյակի շարքերը լցվեցին հայտնի հարուստ մարդով, Օսմանյան պատերազմի և ծովային գործերի նախարարությունների պաշտոնական մատակարար Սիմոն Մաքսութ բեյ 1-ով: Նրանք կտրված լինելով գավառից ՝ նրանք ամենից լավ չգիտեին մարդկանց վիճակը, նրանք գոհ էին գրավոր բողոքներում պարունակվող անորոշ փաստերից կամ ականատեսների վկայություններից: Հայ-հայկական գավառը բառացիորեն թափառում էր խավարի ու տգիտության մեջ ՝ ոչ մի օգնություն չստանալով ոչ գաղութներից, ոչ էլ արևելահայերից 2: Այնուամենայնիվ, հայ-հայկական մասոնական գործիչները ամեն ինչ արեցին ժողովրդին օգնելու համար ՝ նույնիսկ փրկության հույս գտնելով օտարների գաղափարախոսության մեջ: «Սեր» օթյակի գործունեությունը պաշտոնապես դադարեցվեց 1894 թվականին: Սեպտեմբերի 17-ի ժողովի որոշմամբ: Օթյակի արձանագրության մեջ ասվում էր, որ նախկին հարգարժան վարպետ Հարություն Նորատունկյանը, ներկայիս գերագույն հարգարժան վարպետ Հարություն Մերհեմգալին, հռետոր Յուսուֆյանը, քարտուղար Հակոբ laելաշենը հավաքվել են Պոլսի Գալաթա շրջանի Լաթիֆ խանում և նկատել, որ հնարավոր չէ իրականացնել: գործունեությունը, հետևաբար, այս հայտարարությամբ որոշվեց «պարբերաբար դադարեցնել աշխատանքը սիրային այս օթյակում»: 3 Մեր օրերում աշխարհի տարբեր երկրներում կան հայկական մասոնական օթյակներ: Տարիներ առաջ հայ քաղաքական գործիչները որոշեցին Հայաստանում ստեղծել Գերագույն օթյակ, որը պետք է կենտրոնացնի հայ մասոններին և գործի հայրենի հողում: Նրանց ջանքերով ստեղծվեց Հայաստանի Գերագույն օթյակը, որը հիմնադրվել է 2002 թվականին ՝ ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից: Մարտի 5-ի որոշմամբ գրանցվել է որպես հասարակական կազմակերպություն: Սկզբում այն կոչվում էր «Ազատ ընդունված որմնանկարներ», իսկ 2002 թ.-ին: 1945 թ.-ի հունիսի 10-ին այն վերանվանվեց «Ազատ ընդունված փամփուշտների բարձրագույն հայկական օթյակ»: Այս օթյակի ստեղծման մասին համաձայնեցվել էին Կոլումբիա նահանգի Գերագույն օթյակը (ԱՄՆ), Ֆրանսիայի ազգային գերագույն օթյակը և Ռուսաստանի Գերագույն օթյակը: Anahit Sahakyan ՊԱՀԱՆՆԵՐԻ «LOVE» LODGE Հիմնաբառեր. Անվճար մասոններ, մասոնականություն, օթյակ, մտավորականություն, Պոլիս, Սիրո տնակ , ։
| 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արևմտյան Հայաստանում հայ շատ քաղաքական և հասարակական գործիչներ քաջածանոթ էին մասոնական գաղափարախոսությանը։
Նրանցից ոմանք հանդիսանում էին եվրոպական երկրներում գործող մասոնական օթյակների անդամներ։
Մասոնական գաղափարները նրանք իրենց հետ բերեցին հայրենիք, որտեղ ձևավորեցին մի քանի օթյակներ։
Դրանց թվին է պատկանում «Սեր» մասոնական օթյակը, որը հիմնադրվել է 1866 թ. Կոստանդնուպոլսում։
|
Փոփոխությունը երեւույթների շարժման և փոխազդեցության գործընթացն է, նոր առանձնահատկությունների, կապերի, հարաբերությունների ձևավորումը և հինը վերացնելը: Կազմակերպություններում փոփոխությունները կարող են լինել հիմնական կառուցվածքի, խնդիրների և գործունեության, կիրառական տեխնոլոգիայի, կառավարման գործընթացի, կազմակերպական գործառույթների, աշխատուժի կառավարման, արդյունավետ աշխատանքի կազմակերպման և այլնի մեջ: Փոփոխությունների կառավարման հիմնական խնդիրներից մեկը դիմադրությունը հաղթահարելն է: Ինքնին հասկանալի է, որ 117 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ պայմաններում աշխատանքային բարենպաստ պայմաններն ու ամենաարդյունավետ սարքավորումները, նույնիսկ ամենախելացի մեքենաներն անզոր են առանց տղամարդու արդյունավետ օգտագործել: Նույնը վերաբերում է փոփոխություններին: Մարդկային վարքագծի փոփոխությունները չպետք է դիտարկվեն որպես կազմակերպչական նպատակների, տեխնոլոգիայի կամ կառուցվածքային փոփոխությունների սոսկ ածանցյալ: Այս մտածողությունը կազմակերպության ղեկավարների համար հաճախ փակուղի է բերում: Մարդկային գործոնի թերագնահատումը խոր արմատներ ունի: Արիստոտելը սահմանում էր աշխատանքի հիմնական առարկան ՝ ստրուկը, որպես խոսող գործիք ՝ տարբերվելով միայն անկենդան գործիքներից և անխոս կենդանիներից: Ֆ.Թեյլորը կրկնում էր նույն աշխարհայացքային սխալը: Թեյլորը բացառեց բանվորների կամավոր մասնակցությունը բարեփոխումներին, քանի որ, նրա կարծիքով, միայն մեթոդների հարկադիր ստանդարտացման, լավագույն գործիքների և աշխատանքային պայմանների հարկադիր օգտագործման և հարկադիր համագործակցության միջոցով հնարավոր էր արագացնել աշխատանքի ընդհանուր տեմպը: Ներկայումս տեխնոկրատական պրակտիկան նույնպես շատ տարածված է ինչպես ընդհանուր առմամբ կառավարման, այնպես էլ մասնավորապես փոփոխությունների իրականացման գործում: Modernամանակակից հասարակություններում գործադուլները, դիվերսիաները, տարբեր տեսակի բողոքները, քաղաքացիական անհնազանդության դրսևորումները արդյունք են մարդկանց հասարակության թերի գրանցման ՝ ամբողջ հասարակության կամ դրա առանձին ոլորտների փոփոխությունների նկատմամբ, փոփոխությունների թերի մեկնաբանություն, դրանց կառավարման ռազմավարական և մարտավարական բացթողումներ: Փոփոխությունների համար գլխավոր պատասխանատուն, այնուամենայնիվ, առաջնորդն է, և նա պետք է կարողանա կամք, հետևողականություն, պահանջատիրություն ցուցաբերել `ապահովելու համար նախատեսված փոփոխությունների իրականացումը: Կազմակերպության ռազմավարությունն իրականացնելու, փոփոխությունները հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են մարդիկ 118 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ դեմ փոփոխություններին: Հաճախ կազմակերպություններում աշխատողները դեմ են փոփոխություններին: Ընդհանուր պատճառներից մեկը պահպանողական մտածելակերպի առկայությունն է, որը խանգարում է մեզ տեսնել նորարարության և նույնիսկ օգուտի անհրաժեշտությունը: Փոփոխության օրինակը, որքան էլ ճնշող է, այն է, որ մարդկանց մեծ մասը դեռ նախընտրում է գոյություն ունեցողը, սովորականին, սովորելուն (հաճախ, որքան ավելի առաջադեմ է այս կամ այն նախագիծը, այնքան դժվար է հաղթահարել պահպանողականության խարսխված դիմադրությունը): Փոփոխություններին դիմակայելու պատճառները կարող են տարբեր լինել, բայց ամենատարածվածը պահպանողական մտածելակերպն է, ապագայի վերաբերյալ անորոշությունը, անձնական շահը, հասկացողության և վստահության պակասը, տարբեր գնահատականներն ու նպատակները: Անհրաժեշտ է պարզել փոփոխություններին դեմ լինելու հատուկ պատճառը և ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ: Պատմությունը ցույց է տվել, որ ամենակոշտ բարեփոխումներից շատերը ձախողվել են գաղափարական խոցելի կողմերի պատճառով: Առանց այս կամավոր փոփոխության (հատկապես փոփոխությունը, որն ընդգրկում է ամբողջ համակարգը), տեսական-աշխարհայացքային ըմբռնումը, նպատակների և միջոցների հիմնավորումը, ցանկալի հեռանկարի համոզիչ հստակեցումը, այս փոփոխությունը չի կարող արդյունավետ և ներդաշնակ լինել: Գաղափարական հիմնավորումը էապես նվազեցնում է առկա և սպասվող սոցիալական լարվածությունը և, նույնիսկ հմտորեն օգտագործելու դեպքում, ստեղծում է եզակի հակաքայլ, փոփոխություններ կատարելու պատրաստակամություն: Մարդկանց գաղափարական համոզմունքը, ներքին մղումը, վստահությունն ու ոգևորությունը փոփոխության հզոր գործիքներ են: Եվ յուրաքանչյուր փոփոխության վերջնական արդյունքը հիմնականում պայմանավորված է նրանով, թե ինչպես են մարդիկ ընկալում այդ փոփոխությունը, ինչպես են ուզում տեսնել այն և որքան ջանք ու եռանդ են ներդնում այն իրականացնելու համար: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Փոփոխություններին դիմակայելու մեկ այլ պատճառ էլ ապագայի անորոշությունն է: Անորոշությունը ապագա իրադարձությունների վերաբերյալ տեղեկատվության բացակայությունն է, անհայտի վախը: Անորոշությունը հատկապես բացասաբար է ընկալվում այն աշխատողների կողմից, ովքեր խիստ զգայուն են փոփոխությունների նկատմամբ, վախենում են ինչ-որ նորից և անսովորից: Նրանք համոզված չեն փոփոխությունների դրական բնույթի մասին: Կարո՞ղ են դրանք բավարարել նոր ընթացակարգի կամ տեխնոլոգիայի պահանջները: Յուրաքանչյուր փոփոխություն պարունակում է անորոշություն, քանի որ փոփոխության իրականացումը միշտ, բուն նպատակի իրագործման հետ մեկտեղ, սկզբնական փուլում հանգեցնում է նաև անկանխատեսելի (և նույնիսկ հիմնովին անկանխատեսելի) հետևանքների: Սա յուրաքանչյուր առաջընթացի անձեռնմխելի օրենք է: Բարեփոխիչները սկսում են փոփոխությունների գործընթացը ՝ տեսնելով ապագայի որոշակիությունը և ձգտելով իրականացնել այն, իսկ բողոքողները շեշտը դնում են անորոշության վրա ՝ չափազանցնելով դրա նշանակությունը փոփոխությունների ամբողջ շրջանակներում: Այս իրավիճակում անձը, ընդհանուր առմամբ, գոհ է, իրեն համեմատաբար ապահով է զգում, բայց փոփոխության շունչն արդեն ի վիճակի է առաջին պլան բերելու անվտանգության անհրաժեշտությունը, և անձը դատում է ՝ ելնելով առաջին հերթին այդ կարիքը բավարարելու մտահոգությունից: Արդյունքում, պահպանողականությունը, անորոշությունը, անհանգստությունը կազմում են դրամական պատճառ ՝ փոփոխությունների անվստահություն: Մարդիկ հաճախ արդարացնում են փոփոխությունների նկատմամբ իրենց բացասական վերաբերմունքը, մասնավորապես, նրանք փորձում են համոզել իրենց և մյուսներին, որ փոփոխություններն ավելի շատ վնաս կտան, քան օգուտ, և որ ընդհանրապես ոչինչ փոխելու անհրաժեշտություն չկա և այլն: Եվ դա մնում է ոչ միայն բացասական, բայց ոչ ակտիվ դիրքի տեսքով, այլ նաև արտահայտվում է որոշակի ընդդիմադիր գործողությունների տեսքով: Դա տեղի ունեցավ գիտական կառավարման փորձի տարածման ժամանակ, երբ Թեյլորի նորարարական ձևակերպումներին դեմ էին ոչ միայն բանվորներն ու արհմիությունները, այլև կապիտալիստները: Թեյլորը բազմիցս շեշտում է, որ գիտական կառավարման հաջողությունը ենթադրում է «մենթալիտետի լիակատար հեղափոխություն» ոչ միայն մենեջերների, այլ նաև կառավարվողների մոտ, և որ այդ փոխադարձ պատրաստակամությունը նախապայման է գիտական կառավարման արմատական փոփոխության համար: Ընկերության ղեկավարությունը հաճախ թերահավատորեն է ընդունում թիմի նորարարական առաջարկները և դրանք պետք է հաստատվեն [12]: Հնարավոր է նաև, որ ղեկավարներն ու աշխատակիցները, ովքեր ներգրավված չեն նորարարության գործընթացում, հավանեն այս դասավորությունը: Եթե աշխատակիցները լավ հիմքեր ունեն փոփոխություններին դիմակայելու համար, ղեկավարները պետք է փորձեն հասկանալ դա, ինչը մեծապես կնպաստի նորարարության գործընթացին: Փոփոխություններին դիմակայելու կարևոր պատճառը անձնական շահն է: Աշխատողների դիմադրությունը փոփոխություններին հաճախ բացատրվում է աշխատողների համոզմամբ, որ տեխնոլոգիաների կամ կառուցվածքների առաջարկվող փոփոխությունները բացասաբար կանդրադառնան նրանց դիրքի վրա (էներգիայի վատնում, ընկերության շահույթի կորուստ կամ սեփական աշխատավարձ): Ինքնակորուստի վախը կարող է լինել լրջագույն խոչընդոտը կազմակերպական փոփոխությունների ճանապարհին: Փոփոխություններին դիմակայելու մեկ այլ պատճառ էլ հասկացողության և վստահության պակասն է: Աշխատողները դժվար թե հավատան փոփոխությունների կողմնակիցների արդյունավետ առաջարկներին, եթե նրանք չեն հասկանում վերակառուցման և բարեփոխումների հիմնական նպատակները: Դիմադրությունը ծագում է այն ժամանակ, երբ աշխատակիցներն ունեն նորարարների հետ փոխգործակցության բացասական փորձ: Ամերիկյան ընկերություններից մեկի գլխավոր տնօրենը սովորություն ուներ ամեն տարի արմատապես փոխել ֆինանսական հաշվետվությունների համակարգը: Մեկ այլ փոփոխությունից հետո աշխատակիցները հրաժարվեցին կատարել նրա ցուցումները, քանի որ չէին վստահում կառավարչին և նրա մտադրություններին: Փոփոխություններին դիմակայելու պատճառներից մեկը իրավիճակի և տարբեր նպատակների տարբերակված գնահատականն է: P 121 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Փոփոխություններին դիմադրությունը կարող է պայմանավորված լինել այն փաստով, որ ընկերության աշխատակիցները այլ կերպ են գնահատում առկա իրավիճակը, քան գաղափարի կողմնակիցները: Առաջարկվող փոփոխությունների դեմ բերվում են լուրջ փաստարկներ: Տարբեր գերատեսչությունների ղեկավարները տարբեր նպատակներ ունեն, և նորամուծության ներդրումը հաճախ նվազեցնում է դրանց իրականացման հավանականությունը: Օրինակ ՝ նոր անհրաժեշտ սպառողական արտադրանքի արտադրություն սկսելու որոշումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի լրացուցիչ ծախսերի, որի դեմ արտադրության բաժնի պետը շատ կտրուկ կխոսի: Մյուս կողմից, դիմադրությունը ուշադրություն կդարձնի նորարարության հետ կապված հարցերի վրա: Աշխատակիցների տեսանկյունից փոփոխությունների տհաճության պատճառները հասկանալի են: Այս իրավիճակում առաջնորդից պահանջվում է ոչ թե անտեսել դիմադրությունը, այլ պարզել դրա պատճառները և մշակել փոփոխությունների հակառակորդներին շահելու ռազմավարություն, որը ներառում է երկու հիմնական մոտեցում. Ուժային դաշտի վերլուծություն և հաղթահարման մարտավարություն դիմադրություն Փոփոխությունները հաղթահարելու համար չկան համընդհանուր կանոններ: Շատ ղեկավարներ հաշվի չեն առնում, թե ինչպես անհատներն ու թիմերը կարձագանքեն փոփոխություններին: Կամ ինչ դրական ազդեցություն կունենան փոփոխությունները այդ մարդկանց վրա: Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն փոփոխությունների դիմադրությունը հաղթահարելու ընդհանուր մեթոդներ: Դիմադրությունը հաղթահարելու ամենատարածված ձևը նախապես մարդկանց տեղեկացնելն է սպասվող փոփոխությունների մասին: Եթե մարդիկ տեղեկացված են, նրանք նույնպես զգում են փոփոխությունների անհրաժեշտությունը: Տեղեկատվական գործընթացը կարող է լինել առերես երկխոսություն, թիմային սեմինարներ և զեկույցներ: Գործնականում բարձր մակարդակի ղեկավարները սկսում են երկխոսություն ցածր մակարդակի ղեկավարների հետ: Երբեմն նման սեմինարները կարող են ամիսներ տևել: Այս ծրագիրը պահանջում է շատ ժամանակ և աշխատանք, հատկապես, երբ մեծ թվով մարդիկ ներգրավված են այս բիզնեսում: Երբ փոփոխությունների գործընթացի անմիջական մասնակիցները և դիմադրության այլ ուժեր վերակազմավորման վերաբերյալ մեծ քանակությամբ տեղեկատվություն են պահանջում, ղեկավարները դիմում են կապի և ուսուցման ծրագրերի: Վերջիններս ավելի կարևոր են այն դեպքերում, երբ փոփոխության ներդրումը ենթադրում է նոր տեխնիկական գիտելիքների օգտագործում աշխատողների կողմից, կամ օգտվողները ծանոթ չեն վերակազմակերպման գաղափարին: Երբ հակառակորդները ներգրավված են ռազմավարական պլանավորման գործընթացում, նրանք հաճախ խուսափում են դիմադրությունից, այսինքն ՝ մասնակցությունը ենթադրում է օգտագործողների և հավանական հակառակորդների ներգրավում փոփոխությունների իրականացման գործընթացում: Ռազմավարական փոփոխություններ կատարելիս նրանց նախաձեռնողները հաշվի են առնում աշխատակիցների կարծիքները և օգտագործում են նրանց խորհուրդները: Շատ մենեջերներ անձնակազմի ներգրավվածությունը շատ լուրջ են ընդունում ռազմավարության իրականացման գործում: Երբեմն դա հանգեցնում է դրական արդյունքի, երբեմն `բացասական: Որոշ մենեջերներ կարծում են, որ գործընթացում աշխատողների մասնակցությունը պարտադիր է, իսկ մյուսները կարծում են, որ դա սխալ է: Այս երկու ձևերն էլ առաջնորդների համար հանգեցնում են մի շարք խնդիրների, քանի որ ոչ մի տեսակետ իդեալական չէ: Աշխատակիցների աջակցությունը տրամադրվում է հետևյալ ձևով. Նրանց տրվում է ազատ ժամանակ ՝ նոր հմտություններ սովորելու համար, լսվում է նրանց կարծիքը, նրանք ստանում են հուզական աջակցություն: Օգնությունն ու աջակցությունը հատկապես անհրաժեշտ են, երբ դիմադրությունը հիմնված է վախի և անհանգստության վրա: Այնուամենայնիվ, այս մոտեցման թերությունն այն է, որ այն պահանջում է մեծ քանակությամբ ժամանակ, հետևաբար դա թանկ գործընթաց է և, այնուամենայնիվ, հաճախ հանգեցնում է ձախողման: Եվ եթե չունեք անհրաժեշտ գումար, ժամանակ և համբերություն, դա նշանակում է, որ աջակցության մեթոդների օգտագործումն անիմաստ է: Աշխատակազմի մասնակցությունը փոփոխություններին կառավարչին հնարավորություն է տալիս անհապաղ բացահայտել 123 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ՝ հնարավոր խնդիրները հայտնաբերելու, փոփոխությունների տարբերություններն ու ընկալումը գիտակցելու համար: Դիմադրության դեմ պայքարի միջոցներից մեկն այն է, որ դիմադրության ակտիվ կամ հավանական հակառակորդները ստանում են տարբեր խթանիչներ: Օրինակ, կառավարիչը կարող է աշխատողին առաջարկել բարձր աշխատավարձ, փոխարենը նա կարող է փոխել աշխատանքի նշանակումը: Բանակցությունները տեղի են ունենում այն ժամանակ, երբ պարզ է, որ ինչ-որ մեկը պարտվում է փոփոխության արդյունքում, և այդ պատճառով նա ուժեղ դիմադրություն է ցույց տալիս: Բանակցությունների ընթացքում գործարք է կնքվում, և կողմերը համաձայնվում են ցանկալի փոփոխության ընդունման և հաստատման հարցում: Դիմադրությունը հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է երկու կողմերի միջեւ համաձայնության գալ, չնայած այս մեթոդը կարող է շատ թանկ նստել: Որոշ դեպքերում առաջնորդները փորձում են տարբեր հնարքներ թաքցնել իրենց իրական մտադրությունները: Այդ ժամանակ մարդիկ կարող են մտածել, որ իրենց խաբում են, ինչը կհանգեցնի նրանց բացասական կարծիքին և, բացի այդ, ղեկավարը վատ համբավ ձեռք կբերի: Leadեկավարները հաճախ փորձում են ուժով հաղթահարել դիմադրությունը: Նրանք սովորաբար ստիպում են աշխատակիցներին հաշտվել ռազմավարական փոփոխությունների հետ ՝ թաքնված կամ բացահայտ սպառնալիքների միջոցով (ահաբեկում, աշխատանքից հեռացում, աշխատանքից հեռացում և այլն): Սպառնալիքի մեթոդը ռիսկային է, քանի որ մարդիկ դիմադրում են փոփոխություններին: Կան իրավիճակներ, երբ անհրաժեշտ է շատ արագ փոփոխություններ կիրառել, այդ դեպքում, անկախ ամեն ինչից, հարկադրանքի մեթոդը մենեջերի համար դառնում է միակը: Փաստորեն, կարելի է եզրակացնել, որ փոփոխությունները արդյունավետ կլինեն և աշխատակիցները չեն դիմադրի, եթե աշխատակիցները տեղեկանան: Իրոք, մարդիկ հաճախ դեմ են փոփոխություններին ՝ տգիտության կամ զարմանքի պատճառով: Երբ անձնակազմը տեղյակ է կատարվելիք փոփոխության մասին, աշխատակիցներին մանրամասն բացատրվում է դրա էությունը, անհրաժեշտությունն ու կառավարման ոլորտը: Նրանք իրենց աշխատանքով հեշտությամբ ընդունում են փոփոխությունը և նպաստում փոփոխությանը: Փոփոխություններն արդյունավետ են նաև այն դեպքում, երբ աշխատակիցները փոփոխություններին ծանոթանում են բանակցությունների, համատեղ քննարկումների, նրանց կարծիքի, առաջարկությունների, հիմնավորումների միջոցով և ոչ թե պարզապես տեղեկացվում են, թե ինչ է կատարվելու: Աշխատակիցները ոչ միայն պետք է մասնակցեն փոփոխությունների պլանավորմանը, կազմակերպմանը և վերահսկմանը, այլ նաև որոշ բարոյական և նյութական խրախուսանքներ ստանան ղեկավարությունից: , ։
| Կազմակերպությունները շուկայում գոյատեւելու եւ մրցունակությունը պահպանելու համար պետք է ժամանակ առ ժամանակ փոփոխություններ կատարեն իրենց տնտեսական գործունեության մեջ։
Ավելին, փոփոխություններ կատարելու պահանջմունքն ի հայտ է գալիս այնքան հաճախ, որ դրանց ազդեցությունը կազմակերպության կենսական փուլի վրա արդեն չի դիտարկվում որպես բացառիկ երեւույթ։
Փոփոխությունների պահանջմունքները ի հայտ են գալիս ինչպես կազմակերպության ներսում՝ աշխատողների ակնկալիքների եւ պահանջմունքների տեսքով, այնպես էլ կազմակերպությունից դուրս՝ ուժգնացող մրցակցության, տեխնոլոգիական ինովացիաների, նոր օրենսդրության, սոցիալական գոծոնների ճնշմամբ։
|
Ընկերությունների վճարունակության և ֆինանսական կայունության ցուցանիշների վերլուծությունը տնտեսական գործունեության ամենակարևոր բնութագիրն է, որն անհրաժեշտ է ինչպես ինստիտուցիոնալ գնահատման, այնպես էլ իրատեսական ընկալման, ինչպես նաև արտաքին գործընկերների և ներդրողների տեսանկյունից կանխատեսելի արդյունքների համար: Շուկայի մասնակիցները միշտ շահագրգռված են անաչառ տեղեկատվություն ստանալ իրենց գործընկերների մրցունակության և հուսալիության հարցերի վերաբերյալ: Վճարունակությունը և իրացվելիությունը ֆինանսական կայունության փոխկապակցված բնութագիր են: Վճարունակության հասկացությունն ավելի ընդգրկուն է, քանի որ դա կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ֆինանսական պարտավորությունները ժամանակին և ամբողջությամբ բավարարելու ունակություն է, իսկ իրացվելիությունը `ընկերության կարճաժամկետ պարտավորությունները և չնախատեսված ծախսերը մարելու կարողությունը: Ընթացիկ իրացվելիության և ինքնավարության գործակիցները իրացվելիության և վճարունակության գնահատման կարևոր հատկանիշներ են: Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը ցույց է տալիս, թե որքանով են ընթացիկ ակտիվները ծածկում ընթացիկ (կարճաժամկետ) պարտավորությունները [2, p. 331]: Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով [1, էջ 129-130]: որտեղ ՝ - ընթացիկ իրացվելիության գործակից, - ընթացիկ ակտիվներ, - ընթացիկ պարտավորություններ: Այն նկարագրում է կազմակերպության վճարունակությունը, որը գնահատվում է պարտապաններին (պարտապաններին) ժամանակին վճարումների և պատրաստի ապրանքների վաճառքի (բարենպաստ), ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում շրջանառու միջոցների այլ իրերի վաճառքի տեսանկյունից: 320 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը կախված է արդյունաբերությունից, արտադրության ցիկլի տևողությունից, ծախսերի և ռեսուրսների կառուցվածքից [2, էջ 330-331]: Տվյալ գործակցի նորմատիվային արժեքը միջազգային պրակտիկայում ընդունված է 200% -ով: Եթե տոկոսադրույքը 100% -ից ցածր է, դա ընկերության անբավարար վճարունակության նշան է, իսկ եթե այն գերազանցում է 200% -ը, դա ընթացիկ ակտիվների անարդյունավետ օգտագործման ռեկորդ է: ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալների համաձայն ՝ ոչ ֆինանսական հատվածում 2018-ին ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը 149.2% էր: Սա նշանակում է, որ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունները վճարունակ են, իսկ միջին ընկերությունները կարող են կարճաժամկետ պարտավորություններ բավարարել առկա իրացվելի ակտիվների հաշվին: 2018 Ըստ տվյալների ՝ «Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն և ձկնորսություն», «Տրանսպորտային և պահեստային տնտեսություն» և «Կրթություն» գործունեության տեսակները բավականին բարձր ցուցանիշ են ապահովել ըստ տնտեսության ոլորտների ՝ կազմելով համապատասխանաբար 208,5%, 239,2% և 207,2% , որը միջոցների, ապրանքների պաշարների չօգտագործումն է: Դա ավելցուկի և անարդյունավետ քաղաքականության ազդանշան է, որը փոխադարձաբար փոխհատուցում է ավելորդ վարկավորման և վատ պարտքերի ի հայտ գալը [1, p. 135]: «Հանքարդյունաբերություն և բացահանքեր» (83,6%), «Էլեկտրաէներգիայի, գազի, գոլորշու և օդորակման մատակարարում» (91,9%), «"րամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում և վերամշակում» (76,5%), "Անշարժ գույքի գործունեություն" (93,8%) և «Առողջապահական և սոցիալական ծառայություններ» (97,8%) տնտեսության ոլորտները: Սա նշանակում է, որ այս ոլորտում վճարունակության ցածր մակարդակ կա, և կարճաժամկետ պարտավորությունների մարման հետ կապված խնդիրներ կան (Աղյուսակ 1): 321 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1. Հայաստանի Հանրապետության ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ընթացիկ իրացվելիության գործակիցները ըստ տնտեսության ոլորտների [5, էջ. 43] Ընթացիկ իրացվելիության գործակիցը (%) 2018 թ.-ին խոշոր և ընդհանուր միջին կազմակերպությունների կողմից: Ընդհանուր ներառյալ `Ա. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն և ձկնորսություն, Բ. Հանքարդյունաբերություն և բաց հանքարդյունաբերություն Գ. Արտադրություն օդորակման մատակարարում Ե. Waterրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում և վերամշակում 91.9 89.1 11. Շ. 121.1 Գ. Մեծածախ և մանրածախ առևտուր: Շարժիչային տրանսպորտային միջոցների և մոտոցիկլետների վերանորոգում գործունեություն 123.7 156.8 Ն. Վարչական և օժանդակ գործունեություն 130.7 107.1 322 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ո. Պետական կառավարում և պաշտպանություն: Պարտադիր սոցիալական ապահովություն Պ. Կրթություն Հարց. Առողջապահական և սոցիալական ծառայություններ 97.8 94.0 Ռ. Մշակույթ, ժամանց և հանգիստ 153.1 150.2 Ս. Այլ ծառայություններ 103.8 56.5 Իրացվելիության ցածր գործակիցը բնութագրում է ընկերության ֆինանսական անկայունությունը: Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի արժեքը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով. Գործունեության ոլորտներ, արտադրության ցիկլի տևողություն, դեբիտորական պարտքերի և կրեդիտորական պարտքերի որակական մակարդակ և այլն: Այս գործակցի մեծությունը կարող է տարբեր լինել տարբեր կազմակերպություններում: Ընթացիկ իրացվելիության գործակցի շեղումը պայմանավորված է ինչպես ընթացիկ ակտիվների, այնպես էլ ընթացիկ պարտավորությունների կազմի և կառուցվածքի փոփոխություններով [4, p. 351]: Կազմակերպության անվճարունակության պատճառները կարող են լինել ապրանքների վաճառքի պայմանագրային պարտավորությունների խախտումը, ապրանքների ինքնարժեքի բարձրացումը, ֆինանսական արդյունքների անբավարար քանակը, ընթացիկ ակտիվների անբարենպաստ կառուցվածքի ձևավորումը և այլն: Վճարունակության բավարար մակարդակի պահպանումը կախված է եկամտի և ծախսերի օպտիմալ հարաբերակցությունից [4, p. 354]: Հաջորդ կարևոր գործոնը ֆինանսական ինքնավարության գործակիցն է: Այն նկարագրում է ընկերության սեփական միջոցների (սեփական կապիտալի) մասնաբաժինը ընդհանուր ակտիվներում: Այս հարաբերակցությունը նկարագրում է ընկերության ֆինանսական վիճակի փոփոխության հեռանկարները: Այն հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով [3, էջ 350]: որտեղ ՝ - ինքնավարության գործակից, - սեփական կապիտալ, - ընդհանուր ակտիվներ: 323 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Որքան բարձր է ինքնավարության գործակիցը, այնքան ավելի կայուն է ընկերությունը ֆինանսական առումով և անկախ արտաքին պարտատերերից: Ընկերությունների ղեկավարներն իրենց կառավարման գործունեության մեջ առանձնացնում են այս փոխընդունելի շեմերը: Այնուամենայնիվ, գործնականում ընդունված է, որ ընկերության ֆինանսավորման աղբյուրների առնվազն կեսը պետք է տրամադրվի իր հաշվին: Ուստի ինքնավարության գործակիցը համարվում է «դրական», եթե այն ավելի մեծ է կամ հավասար է 50% -ի [1, էջ 425-426]: Իսկ ծայրաստիճան ցածր ցուցանիշը սպառնալիք է ընկերության ֆինանսական կայունությանը: Վերլուծելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալները, կարող ենք փաստել, որ ոչ ֆինանսական հատվածում կորպորատիվ ինքնավարության գործակիցը կազմել է 30.9%, որից 33.8% -ը `խոշոր և միջին կազմակերպությունների համար, ինչը վկայում է արտաքին վարկատուներից որոշակի կախվածության մասին: տնտեսության այս ոլորտում (աղյուսակ 2): 2018 թվական Ըստ տվյալների ՝ «Այլ ծառայություններ» (71,2%), «Մշակույթ, ժամանց և հանգիստ» (76,3%), «Կրթություն» (63,3%) և «Փոխադրում և պահեստավորում» (52,1%) բարձր ցուցանիշներ են գրանցել: Այս ցուցանիշները վկայում են այդ հատվածների ֆինանսական կայունության և արտաքին պարտատերերից նրանց անկախության մասին: Lowայրահեղ ցածր մակարդակներն ապահովել են «Հանքարդյունաբերություն և բաց հանքարդյունաբերություն» և «supplyրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում և վերամշակում»: Այս արդյունաբերություններում արդարությունը բացասական նշան ունի, ուստի կան սպառնալիքներ ֆինանսական կայունությանը և արտաքին գործընկերներից կախվածության բարձր աստիճան: 2018 թ. «Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն և ձկնորսություն», «Մեծածախ և մանրածախ առևտուր. Մեքենաների և մոտոցիկլետների նորոգում» և «Շինարարություն» մասնաճյուղեր: Սա վկայում է այդ հատվածների ընկերությունների ֆինանսական անկայունության աստիճանի մասին և ցույց է տալիս, որ ընկերությունները ներգրավել են ավելի քիչ փոխառու միջոցներ: 324 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2. ՀՀ ոչ ֆինանսական հատվածի ընկերությունների ինքնավարության գործակիցներն ըստ տնտեսության ճյուղերի [5, էջ. 45] Ինքնավարության գործակից, որի մեծ և ընդհանուր միջին կազմակերպությունների կողմից 2018 թ. Ընդհանուր ներառյալ ՝ Ա. Գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն և ձկնորսություն, Բ. Հանքարդյունաբերություն և բացահանքեր Waterրամատակարարում, կոյուղի, թափոնների կառավարում և վերամշակում 37.9 40.1 F. Sh. 29.8 L. Անշարժ գույքի գործունեություն 34.9 46.3 M. Մասնագիտական, գիտական և տեխնիկական գործունեություն 24.0 45.5 G. Մեծածախ և մանրածախ առևտուր: Շարժիչային տրանսպորտային միջոցների և մոտոցիկլետների նորոգում Հ. Փոխադրում և պահեստավորում I. Տեղավորում և հասարակական սննդի կազմակերպում J. Տեղեկատվություն և հաղորդակցություն Կ. Ֆինանսական և ապահովագրական գործունեություն 325 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ N. Վարչական և օժանդակ գործողություններ Պարտադիր սոցիալական ապահովություն Պ. Կրթություն 63.3 63.3 Հ. Առողջապահական և սոցիալական ծառայություններ 40.5 40.5 Ռ. Մշակույթ, ժամանց և հանգիստ 76.3 78.0 Ս. Այլ ծառայություններ 71.2 65.5 Այս ցուցանիշի վրա ազդող հիմնական գործոններն են ոլորտում ընկերության ներգրավվածության տևողությունը, առանձնահատկությունները մասնաճյուղի արտադրանքի, արտադրանքի կյանքի տևողության, շրջանառու միջոցների և իրացվելիության պահանջարկը: Ապրանքների շահութաբերության բարձրացումը ներքին պահուստների հաշվին, արտադրության ամբողջ ներուժի օգտագործումը `արտադրանքի որակի (մրցունակության) բարձրացման միջոցով, ծախսարդյունավետության նվազեցմամբ, նյութի, աշխատուժի և ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործմամբ, ինչպես նաև արտադրության ծախսերի և կորուստների կրճատմամբ: ընկերությունների ֆինանսական վիճակի բարելավման հիմնարար ուղղություններ: ուղղությամբ: Միևնույն ժամանակ, մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք ռեսուրսների արդյունավետ և տնտեսական օգտագործմանը: Լավագույն փորձի կիրառում, ստանդարտների և ռեսուրսների խնայող տեխնոլոգիաների ներդրում, ռեսուրսների օգտագործման և վերահսկման կազմակերպում, աշխատողների նյութական և ոչ նյութական օգուտների մեխանիզմների ներդրում [3, էջ. 356]: Շուկայի բաղադրիչների, առաջարկի և պահանջարկի տնտեսական վերլուծությունը, ապրանքների տեսականու և կառուցվածքի օպտիմալ ձևավորումը կարող են նպաստել ֆինանսական կայունության բարելավմանը: Ֆինանսական անվճարունակության և անկայունության պայմաններում անհրաժեշտ է իրականացնել բիզնես գործընթացների վերակառուցում, 326 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ `արմատապես վերանայելու արտադրական ծրագիրը, նյութատեխնիկական ապահովումը, անձնակազմի աշխատանքային ծրագրերի վերափոխումը, արտադրանքի որակի բարելավումը, ներդրումների և գնագոյացման քաղաքականությունը: , ։
| Շուկայական տնտեսությունում յուրաքանչյուր ընկերության արդյունավետ գործունեությունը բնորոշում են ժամանակին վճարումներ իրականացնելու, մատուցվող ծառայությունների ու արտադրվող (վաճառահանված) ապրանքատեսականու իրացվելիությունը, ապրանքանշրջանառության անընդհատությունը, ընդլայնման հնարավորությունները ապահովելու ֆինանսական (հաստատութենական) կարողունակությամբ։
Հայաստանի Հանրապետությունում տվյալ բնագավառի համակողմանի վերլուծությունների սակավության պայմաններում ընկերությունների վճարունակության եւ ֆինանսական կայունության գնահատումը հատուկ կարեւորություն է ստանում։
Այս հոդվածում վերոգրյալ տեսանկյունից ուսումնասիրել ենք Հայաստանի Հանրապետության փորձը՝ ըստ տնտեսության ճյուղերի։
Վերլուծվել եւ ներկայացվել են կազմակերպությունների ընթացիկ իրացվելիության եւ ինքնավարության գործակիցները եւ դրանց հաշվարկման մեթոդները։
Հոդվածում տրվել են նաեւ կազմակերպությունների ֆինանսական կայունության եւ վճարունակության բարելավմանն ուղղված առաջարկություններ։
|
ՆԵՐԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ՕՏԱՐՄԱՆ ՉԱՓՄԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԻՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸնտանիքը արդի հասարակությունների կարևորագույն սոցիալականինստիտուտներից է։
Այն կրողն է սոցիալական, տնտեսական, մշակութայինխորքային և բազմաչափ փոփոխությունների տարաբնույթ արդյունքների։
Ակնհայտ է, որ ընտանեկան դինամիկան, նույնիսկ ներընտանեկան հարաբերությունները, կառուցվածքային, վերարտադրողական առանձնահատկությունները որևէ կերպ պատահական չեն. հիմքում ունեն հասարակական խորըև ընդարձակ ընթացքներ և այլափոխումներ։
Ներկայիս ընտանիքը, հանդեսգալով որպես արժեքանորմատիվային կառույցների, սոցիալական ինտերակցիաների վերարտադրման կիզակետ, սոցիալական առավել ընդարձակ էությունների, հարաբերությունների սուբյեկտ է։
Միևնույն ժամանակ ներկայիսհասարակությունները աչքի են ընկնում աննախադեպ դինամիզմով, դիֆֆրենցվածությամբ, բարդությամբ, հասարակական փոփոխությունների չտեսնված ինտենսիվությամբ և բազմազանությամբ։
Հասարակության, դրա առանձին ոլորտների, մեծ և փոքր խմբերի ընդամենը երեկվա ինտեգրատիվ, կայունացնող մեխանիզմները այսօր արդեն թույլ են, երկրորդական, ոչ կիրառական,շարունակաբար փոխարինվում են նոր անկայուն ակնթարթայիններով։
Նշվածում իր առաջնային տեղն է զբաղեցնում սոցիալական օտարում բազմաչափերևույթը, որի խորքային, մակերեսային նախապայմանները, դրսևորումներնու ազդեցությունները ակնհայտ են հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, այդ թվում՝ նաև ընտանիքում։
Սոցիալական օտարումը, այս պարագայում՝ ներընտանեկան օտարումը, ձևայնացվում է այնպիսի երևույթների հետտանդեմում, ինչպիսիք են ընտանեկան դեզինտեգրացիան, սոցիալական համերաշխության, ներընտանեկան, միջսերնդային կապերի խարխլումը, վերարտադրողական գործընթացների այլասերումը և ընդհանրապես կանգը և այլն։
Ասվածը առավել քան արդիական է դառնում Հայաստանում մեծագույն հասարակական կարևորություն ունեցող միգրացիոն գործընթացների համատեքստում, որոնց ապակառուցողական դերն երբեմն առավել քան ակնհայտ է։
Ընտանիքի օտարման երևույթին անդրադարձել են մի շարք սոց. դիսցիպլիններում՝ սոցիոլոգիա, սոցիալական հոգեբանություն, սոցիալական աշխատանք և այլն։
Հարկ է նշել, որ մասնավորապես սոցիոլոգիայում ներընտանեկան օտարման կոնցեպցիան լիովին հիմնված է սոցիալական օտարման տեսական հենքի վրա։
Այսպիսով՝ ներընտանեկան օտարումը ենթադրում է ըն տանիք (որպես մեկ միավոր)- ընտանիքի անդամ մակարդակում ընտանիքիանդամի սեկուլյարիզացիան ընտանեկան միավորից։
Այս գործընթացը կարողէ պայմանավորված լինել բազմազան, տարաբնույթ գործոններով։
Երևույթըչափելի մակարդակում բերելու համար, հիմք ընդունելով Սիմենի առաջարկածսոցիալական օտարման չափման բաղադրիչները, առաջարկվում է ներընտանեկան օտարումը տրոհել հետևյալ բաղադրիչների՝ իմաստազրկում, աննորմություն, անզորություն, մեկուսացում և մշակութային օտարում1։
Սահմանենքյուրաքանչյուր բաղադրիչը ընտանեկան մակարդակում։
Այսպիսով՝ իմաստազրկումը ընտանիքում մեկնաբանվում է որպես մի աստիճան, որում ընտանեկան միջոցառումները, ընտանիքում տեղող երևույթները ընկալվում են որպես քաոտիկ, հարակցման խիստ բացակայության համատեքստում, բարդ ուանկանխատեսելի։
Ավելին, իմաստազրկման կիզակետն է այն մոտեցումը, որհամաձայն՝ առհասարակ ընտանեկան միջոցառումների կազմակերպումը ևդրանց կանոնակարգված ուղղորդումը այս կամ այն պատճառով իմաստ չունեն։
Աննորմությունը ընտանիքում մեկնաբանվում է հիմնականում գենդերայինհամատեքստում և որոշ դեպքերում միջսերնդային վակուումի շեշտադրմամբ։
Առանցքային դրույթներ են՝ գաղտնիքների պահպանման անհրաժեշտությունը,պայմանականորեն ոչ արդար կերպով հաստատված գերակայությունը, ներընտանեկան նորմերի թուլացում/խզումը։
Անզորությունը իր հերթին սահմանվումէ որպես ներընտանեկան կյանքի ընթացքին մասնակցայինության ցուցաբերման ցածր մակարդակ։
Ավելին՝ այդ համատեքստում դիտարկվում է նաև մասնակցություն ցուցաբերելու աննպատակությունը։
Մեկուսացումը, մյուս կողմից, մեկնաբանվում է ընտանիքում միայնակության զգացողության հաճախականությամբ, ընտանեկան ջերմության պակասով և այդ պակասի այլընտրանքային լուծումների առկայությամբ։
Մշակութային օտարումը կրկին դիտարկվում է սերնդային և գենդերային տեսանկյունից։
Ավելին՝ մշակութային օտարման մասին ընդհանուր պատկերացում կազմելու համար հարկավոր է կատարել մինչամուսնական և հետամուսնական ընտանիքների համեմատական վերլուծություն՝ դուրս բերելու համար այն հակասությունները, որոնք հանգեցրելեն այս երևույթի դրսևորմանը։
Իհարկե, մյուս կողմից հարկավոր է նաև հաշվիառնել ժամանակագրական կոնտեքստը, քանի որ գլոբալացված աշխարհումանընդհատ տեղող սոցիալական փոփոխությունների ակնթարթայնությունընույնպես կարող է դիտարկվել որպես գործոն, որը հանգեցնում է այս երևույթիի հայտ գալուն։
Թեև ներընտանեկան օտարման հիմնական բաղադրիչներըվերը նշվածներն են, այնուամենայնիվ, դիտարկելով, վերջիններիս դրսևորմանառանձնահատկությունները ներընտանեկան մակարդակում, անհրաժեշտու թյուն է առաջանում զուգորդելու այդ գործընթացը ընտանիքի ստատիկայի ևդինամիկայի գնահատմամբ։
Այսպիսով՝ ընտանիքի գնահատման համար ընդունված է կիրառել վերջինիս չափման հարթությունները։
Հեղինակներ Գորալ և Օլսենը առանձնացնումեն ընտանիքի հարակցման և ադապտացիայի շրջանաձև (circumplex) մոդելը։
Շրջանաձև մոդելի պատմական արմատները, հիմնական կոնցեպցիաները ևչափման հարթությունները ամբողջովին հիմնված են համակարգային տեսության վրա։
Մոդելի բնօրինակը ստեղծվել և զարգացվել է 1978 թվականին Դ. Օլսենի, Ռ. Բելլի և Ջ. Փորթների կողմից2։
Այս մոդելը հատկապես կենտրոնանում է հարաբերական համակարգի վրա և ներառում է երեք հարթություն,որոնք դուրս են բերվել էմպիրիայից և լիովին համապատասխանում են ընտանիքի թերապիայի և ընտանիքի սոցիոլոգիայի տեսական մոտեցումներին։
Ընտանիքի հարակցման և ադապտացիայի մոդելը բաղկացած է ընտանիքինշված տարրերի գնահատման հետևյալ երկու կոմպոնենտներից՝ հարակցումև ճկունություն։
Դիտարկելով ընտանիքի դինամիկան այս երկու հարթություններում՝ հեղինակները առանձնացնում են ճկունության և հարակցման երեքմակարդակ։
Իհարկե մինչ կիրառելիությանն անդրադարձ կատարելը հարկավոր է նախ և առաջ սահմանել ընտանիքի հարակցում և ընտանիքի ճկունություն հասկացությունները։
Ընտանիքի հարակցում, ճկունություն և կոմմունիկացիա հարթությունները առաջացել են 50 կոնցեպտների խմբավորման արդյունքում։
Նշված պատկերում ամփոփվում են մի շարք տեսաբանների՝ ամուսնական և ընտանեկան համակարգերի վերլուծական աշխատանքների արդյունքում։
Ընտանիքի հարակցման փոփոխականներն են՝ էմոցիոնալ կապ,սահմանների առկայություն (boundaries), ներընտանեկան կոալիցիա, ժամանակ, տարածք, ընկերներ, հետաքրքրությունների շարք և վերարտադրություն։
Հարակցման կիզակետում է այն խնդիրը թե, ինչպես է համակարգը բալանսավորում տարանջատվածությունը՝ ի հակադրություն միասնականությանը։
Գոյություն ունեն հարակցման 4 մակարդակ՝ բաժանված/տարանջատված, որըիր հերթին ենթադրում է հարակցման ծայրահեղ ցածր աստիճան, որոշակիորեն կապակցված (չափավոր ցածր), կապակցված, շատ կապակցված և խառնված։
Ընդունված է համարել, որ միջակայքի մեջտեղում հայտնված կատեգորիաները ընտանիքի օպտիմալ գործառության չափանիշներն են3։
Այստեղ պետքէ նշել, որ այսպես կոչված «հավասարակշռված» ընտանիքը առանձնանում էվերջինիս անդամների հարաբերական անկախությամբ և փոխկապվածությամբ։
Այս տիպի ընտանիքները առավելություն են ունենում մյուս տիպիընտանիքների նկատմամբ ֆունկցիոնալության տեսանկյունից։
Հավասարակշռված ընտանիքի բնորոշում հնարավոր է տալ՝ միայն դիտարկելով վերջինիս անդամների՝ միասին անցկացրած ժամանակն ի հակադրություն միայնականցկացրած ժամանակի։
Ավելին՝ հեղինակը նշում է, որ համապարփակ պատկեր ստանալու համար անհրաժեշտ է նաև համեմատել ընդհանուր և առանձին ընկերների թիվը և նրանց հետ անցկացրած ժամանակը և այդ ժամանցային գործողությունների մասնակցայնությունը։
Հարկ է նշել, որ այս տեսանկյունից բաց է թողնվում այդ ժամանցային գործողությունների արժևորումըընտանիքի անդամների կողմից, քանի որ ունենալով ժամանցային դինամիկայի իրական պատկերը և պարզելով, թե ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ ինչպիսին կցանկանար լինել, հնարավոր է համեմատական վերլուծություն կատարել և ստանալ իրականություն-ցանկալի արդյունք կատեգորիաների տարբերությունը։
Ընտանիքի ճկունություն ասելիս հեղինակները նշում են դերայինփոխհարաբերությունների, լիդերության և փոխհարաբերվելու կանոնների փոփոխության դինամիկան։
Բնորոշ հասկացություններ են՝ վերահսկում, դիսցիպլինա, բանակցելու ոճ, դերային փոխհարաբերություններ և փոխհարաբերվելուկանոններ։
Ճկունության մակարդակներն են՝ կոշտ (ոչ ճկուն), հարաբերականորեն ճկուն, ճկուն, շատ ճկուն, քաոտիկ (չափազանց ճկուն)։
Պետք է ընդգծել այն փաստը, որ կոշտ և քաոտիկ տիպերը էքստրեմալ կետերում են գտնվում և դրսևորում են ցածր ֆունցիոնալություն։
Այս տիպինպատկանող ընտանիքները իրենց բնույթով ամենախնդրահարույց ընտանիքներն են։
Այսպիսով՝ ճկունությունը կենտրոնանում է ընտանիքի լիդերության,դերերի և կանոնների փոփոխության դինամիկայի վրա4։
Ընդհանրացված կարելի է ասել, որ ճկունությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես է համակարգը կայունություն ապահովում փոփոխությունների առկայության տիրույթում։
Անդրադարձ կատարենք ճկունության աստիճանով պայմանավորված տիպերին։
Այստեղ պետք է ասել, որ յուրաքանչյուր մակարդակ առանձնանում է իրեն բնորոշբնութագրիչներով։
Այսպիսով՝ քաոտիկ ընտանիքին բնորոշ են՝ առաջնորդության պակաս, դերային կտրուկ փոփոխություն, սահմանված դիսցիպլինի անկայունություն, չափից շատ փոփոխություններ։
Ճկուն տիպին, մյուս կողմիցբնորոշ են՝ բաշխված առաջնորդություն, ժողովրդավար դիսցիպլին, դերերիփոփոխություն, իրավիճակային փոփոխություններ դերային/որոշումների կայացման տիրույթում։
Հաջորդ տիպը՝ structured, բնութագրվում է երբեմն կիսվող առաջնորդությամբ, հարաբերականորեն ժողովրդավար, կայուն դերայինբաշխվածությամբ և միայն խիստ անհրաժեշտության պարագայում փոփոխությունների կատարմամբ։
Կոշտ տիպը իր հերթին աչքի է ընկնում ավտորիտարառաջնորդությամբ, խիստ դիսցիպլինայով, հազվադեպ դերային փոփոխություններով և փոփոխությունների ցածր կամ գրեթե զրոյական դինամիկայով։
Շրջաձև մոդելի երրորդ տարրն է կոմմունիկացիան։
Կոմմունիկացիանհամարվում է օժանդակ կոմպոնենտ։
Վերջինս կցվում է վեր նշված երկու տար4 Kouneski E., Family Assessment and the Circumplex Model։
New Research Developments and րերին՝ թույլ տալով կատարել ընդհանրական եզրահանգումներ։
Զույգերի ևընտանիքի կոմմունիկացիան չափվում են հետևյալ չափանիշների շնորհիվ՝խոսելու և լսելու հմտություններ, ինչպես նաև ինքնարտահայտման, կոմմունիկացիոն գործընթացի հստակության և քննարկվող թեմաների շարունակականության պահպանումով։
Խոսելու և լսելու հմտություններ ասելիս պետք էհասկանալ խոսք սեփական ես-ի, այլ ոչ թե ընտանիքի անդամների տեսանկյունից։
Լսելու հմտությունը, մյուս կողմից, ուշադիր լսելու ունակությունն/պատրաստակամությունն է5։
Այսպիսով՝ շրջանաձև մոդելը ներառում է երեք հիմնական տարր, որոնցովհնարավոր է կատարել ընտանիքների տիպաբանում՝ ըստ կայունության և դերային փոխհարաբերությունների չափանիշների։
Ինչպես նշվեց, այդ երեքտարրերն են՝ հարակցում, ճկունություն և կոմմունիկացիա։
Հարակվումը էմոցիոնալ կապվածությունն է ընտանիքի անդամների միջև, ընտանիքի ճկունությունը, մյուս կողմից, սահմանվում է որպես կազմակերպվածության և առաջնորդության արտահայտություն ու որակ։
Կոմմունիկացիան իր հերթին սահմանվում է որպես դրական կոմմունիկացիայի հմտությունների առկայություն ևկիրառում։
Հարկ է նշել, որ հեղինակների կողմից կիրառվել է մի քանի մոտեցում ճկունության և հարակցման ճշգրիտ չափման նպատակով։
Մի մոտեցմանհամաձայն՝ կիրառվել է երկբևեռ ձևաչափով սանդղակ՝ ի տարբերություն Լայկերտի ձևաչափով կազմված սանդղակի։
Շրջանաձևությունից զատ՝ այդ մոդելը ունի նաև այլ կոնցեպտուալիզացիայի խնդրահարույց կողմ։
Առաջինը միջմշակութային կիրառելիության խնդիրն է։
Խնդիրն այն է, որ անորոշություն կաայն հարցում, թե արդյոք վերջինիս տեսական հիմքերը ապահովում են դրա ունիվերսալ կիրառելիությունը6։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մշակութային արժեքները և սահմանված նորմերը տարբերվում են, երբ դիտարկումենք այս կամ այն հասարակությունը, մասնավորապես, երբ խոսքը գնում էԱրևելք-Արևմուտք կոգնիտիվ քարտեզի մասին, անհրաժեշտություն է առաջանում սահմանելու այս մոդելի կիրառելիությունը այս կամ այն հասարակությանհամատեքստում։
Պետք է նշել, որ մինչ ընտանիքի գնահատման շրջաձև մոդելի մշակումը, լայն կիրառության էր դրվել նույն մոդելի գծային տարբերակը,որը կոչվում էր ընտանիքի հարմարվողականության և հարակցման գնահատման սանդղակ։
Այս սանդղակի նախնական տարբերակը՝ FACE II և FACE III,թույլ է տալիս չափել ընտանիքի հարակցման և ճկունության աստիճանըգծային հավասարման տեսքով, որտեղ հարակցման և ճկունության բարձր աստիճանը, արտացոլում են ընտանիքի բալանսավորված գործառություն։
Նշվածչափանիշների ցածր աստիճանը, մյուս կողմից, արտացոլում է գործառությանէքստրեմալ ցածր աստիճան, որոնք հեղինակներն անվանում են բաժան/կոշտ։
Ի լրումն այս մոդելի՝ ձևավորվել է շրջանաձև մոդելը, որը թույլ է տալիս չափել հարակցումը և ճկունությունը եռաչափ հարթությունում՝ դուրս բերելով ընտանիքի տիպեր՝ ըստ նախօրոք սահմանված չափանիշների։
Շրջանաձև մոդելի առանձնահատկությունն այն է, որ նշված մոդելը ընտանիքը դիտարկում սոցիալական դինամիկայի կոնտեքստում։
Այսինքն, ըստայս մոտեցման, ընտանիքի ինստիտուտը պետք է դիտարկել փոփոխությունների կոնտեքստում։
Ընտանիքների զարգացման ուղղությունը կարող է ենթարկվել փոփոխության՝ իրավիճակի անհրաժեշտությունից ելնելով։
Խոսքը կարողէ գնալ թե՛ ճգնաժամային իրավիճակի առաջացման և հաղթահարման փուլի,թե՛ զարգացման դինամիկայի մասին։
Ընտանիքի գնահատման շրջանաձև մոդելից բացի՝ հետազոտողներիկողմից կիրառվում է նաև ընտանիքի միջավայրի գնահատման սանդղակը։
Ընտանիքի միջավայրի գնահատման սանդղակը կիրառվում է ընտանիքի սոցիալ-միջավայրային բնութագրիչների դուրսբերման նպատակով։
Սանդղակը90 դատողություններից բաղկացած մի աղյուսակ է, որը ունի 10 ենթասանդղակներ, որոնք իրենց հերթին թույլ են տալիս միջանձնային փոխհարաբերությունների, անձի զարգացման և համակարգի պահպանման հարթակները։
Փոխհարաբերությունների հարթակը ներառում է հարակցման չափումները,արտահայտչականությունը և կոնֆլիկտ բաղադրիչները։
Անձի զարգացմանհինգ ենթասանդղակները ներառում են՝ անկախություն, նվաճումների,ձգտումների կողմնորոշում, ինտելեկտուալ-մշակութային կողմնորոշում, վերարտադրողական և բարոյական-կրոնական ուղղվածություն։
Անկախությանբաղադրիչը թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով են ընտանիքի անդամներըհաստատակամ, ինքնաբավ և որքանով ունեն ազատություն՝ ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու համար։
Նվաճումների, ձգտումների կողմնորոշվածությունը ցույց է տալիս, թե որքանով են ակտորի գործողությունները ուղղվածմրցակցային դաշտում նրա դիրքի պահպանման, ինչպես նաև ցանկալի արդյունքների հասնելուն։
Ինտելեկտուալ-մշակութային բաղադրիչը իր հերթինթույլ է տալիս չափել քաղաքական, ինտելեկտուալ և մշակութային գործընթացներում հետաքրքրվածության աստիճանը։
Ակտիվ-վերարտադրողականբաղադրիչը, մյուս կողմից, թույլ է տալիս չափել մասնակցայինությունը սոցիալական և ժամանցային գործողություններում։
Ի վերջո բարոյական-կրոնականբաղադրիչը կենտրոնանում է կրոնական, բարոյական արժեքների չափմանվրա։
Վերջին երկու սանդղակները կազմակերպում և կառավարում համակարգի պահպանման համար են։
Այս երկուսը թույլ են տալիս չափել, թե որքանովեն ընտանիքները պլանավորում իրենց գործողությունները, սահմանում իրենցընտանիքի կանոնները՝ ընտանիքի կյանքը ճիշտ կազմակերպելու համար7։
7 Vostanis P. and Nicholls J., The Family Environment Scale։
Comparison with the construct ofVolume։
17. Ընտանիքի միջավայրի ճշգրիտ գնահատման համար կիրառվում են գնահատման երեք տարբեր սանդղակներ՝ իրական, իդեալական և սպասումներիհամապատասխան սանդղակները։
Իրական ձևով գնահատվում է ընտանիքիներկայիս միջավայրը, իդեալական ձևով՝ ընտանիքի իդեալական միջավայրը,իսկ սպասումների միջոցով՝ ընտանիքի ունակությունը՝ դիմակայելու փոփոխություններին։
Ինչպես պրակտիկան է վկայում, ընտանիքի միջավայրի գնահատման սանդղակը վալիդ է, քանի որ այն բազմիցս կիրառվել է մի շարք հետազոտությունների շրջանակներում և հանգեցրել ճշգրիտ տվյալների դուրսբերման։
Ենթասանդղակներում առաձնացրած կոնցեպտները, ինչպես վկայումեն հեղինակներ Հոլահան և Մուսը, գնահատված են փորձագետների կողմից ևթույլ են տալիս ընտանիքի միջավայրի օբյեկտիվ գնահատական տալ8։
Ավելին,կատարվել է համեմատական վերլուծություն ծնողների կողմից տրված գնահատականների միջև, կատարվել է հաշվարկ Պիրսոնի գործակցի միջոցով, ինչի արդյունքում դուրս է բերվել կապը այդ երկու սանդղակների միջև։
Այսինքն՝դիտարկվել է երկու կողմից տրված գնահատականների համընկնում, ինչիարդյունքում ապացուցվել է սանդղակի օբյեկտիվությունը։
Հաջորդ սանդղակն է ընտանիքի միայնակության դիֆֆերենցյալը։
Նշվածսանդղակի հեղինակներն են Շմիդտ և Սերմատը (1983 թվական)։
Այս սանդղակը կազմված է 60 ենթասանդղակներից, որոնք թույլ են տալիս չափել մարդու միայնակության զգացողությունը միջանձնային փոխհարաբերություններիկոնտեքստում։
Փոխհարաբերություններ ասելով՝ հեղինակը նկատի ունի՝ • ռոմանտիկ փոխհարաբերություններ,• ընկերական փոխհարաբերություններ,• ընտանեկան փոխհարաբերություններ,• փոխհարաբերություններ համայնքի ներսում։
Վերոնշյալ սանդղակն իր բնույթով դիխոտոմիկ է (ճիշտ, սխալ՝ համապատասխան տարբերակներով)։
Այսպիսով՝ անցկացվել է հետազոտություն, որինմասնակցել են ամուսնական զույգեր՝ երեխաներով կամ առանց երեխաների։
Արդյունքում դուրս է բերվել կոռելացիոն կապ կանանց և տղամարդկանց մենակության զգացողության միջև։
Ընդհանրացված և առանձնահատուկ դեպքերը կապված էին ամուսնական կյանքի նկատմամբ վերաբերմունքի, նվազինտիմության, նվազ ամուսնական բավարարվածության, ինքնաարտահայտման ցածր մակարդակի հետ. այս փոփոխականների միջոցով գնահատումըթույլ է տալիս չափել միայնակության աստիճանը։
Հարկ է նշել, որ խոսքն այնմիայնակության մասին է, որը դիտարկվում է սոցիալական մեկուսացումիցզատ և միջանձնային փոխհարաբերությունների կոնտեքստում։
Ընտանիքումմիայնակության սանդղակը բաղկացած է 10 դատողություններից։
Այս սանդղակի բնօրինակը ունեցել է ևս մեկ դատողություն, որը դուրս է հանվել տվյալների վերլուծության արդյունքում։
Խոսքը «ես հետաքրքրված եմ իմ ընտանի քով» դատողության մասին է, քանի որ էմպիրիկ տվյալները վկայում են այնմասին, որ այս դատողությունը կրում է սուբյեկտիվության տարր, ուստի և չիգործում։
Սանդղակը թույլ է տալիս չափել ընտանիքի փոխհարաբերությունների տարբեր տիպեր և անհատի բավարարվածությունն այդ փոխհարաբերություններից, օրինակ՝ ընտանեկան պատկանելիության զգացողության բավարարում, աջակցման, միմյանց հասկանալու և դրական զգացմունքներ կիսելուունակությունը։
Սանդղակին բնորոշ դատողություններից է՝ «Ոչ ոք իմ ընտանիքում հետաքրքրված չի ինձանով»։
Սանդղակի հուսալիությունը բավարարող է Կրոնբախի գործակից՝ 0.87) և այն ընդունելի արժեք է 46.70%9։
Ընտանիքի գնահատման հարցաթերթերը հետապնդում են մեկ նպատակ՝ գնահատել ընտանիքները՝ հիմնվելով մի քանի չափանիշների վրա։
Ինչպես նշվեց, այսչափանիշների շարքում են՝ ընտանիքի հարակցում, ընտանիքի ճկունություն/փոփոխություններին հարմարվելու ունակություն, խնդիրներ լուծելու ռազմավարություն, դերեր, աֆֆեկտիվ արձագանք/ներգրավվածություն, վարքի կառավարում, կոնֆլիկտ, ջերմություն կոմմունիկացիա և գործառություն10։
Մոդելն ընտանիքի հարմարվողականության և հարակցման սանդղակն է, ինքնագնահատման սանդղակը, ինչպես նաև ընտանիքի գնահատման գործիքը։
Այսպիսով այդ մոդելը թույլ է տալիս դիտարկել ընտանիքի դինամիկան յոթհարթություններում՝ ընտանիքի ժամանց, որոշումներ, ընտանիքի պատիվ, արժեքներ, խնամք, կոմմունիկացիա և բարձր վստահություն։
Աննա ԱթոյանՆԵՐԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ՕՏԱՐՄԱՆ ՉԱՓՄԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր` օտարում, աննորմություն, անզորություն, մեկուսացում, ադապտացիա,ընտանեկան ճկունություն, կոգնիտիվ քարտեզ, հարակցում, ընտանիքի միջավայր,անկախություն, նվաճումների, ձգտումների կողմնորոշում, ինտելեկտուալ-մշակութայինկողմնորոշում, վերարտադրողական և բարոյական-կրոնական ուղղվածություն։
| Սոցիալական օտարումը ժամանակակից հասարակություններում լայն տարածում գտած երևույթներից մեկն է։
Հետազոտական կիզակետում է սոցիալական օտարման առանձնահատուկ դրսևորումներից ներընտանեկան օտարումը, որի ուսումնասիրությունն ու գնահատումը թույլ կտան նորովի մեկնաբանել ընտանիքի վերարտադրումը և դինամիկան։
Հոդվածում ներկայացված է ներընտանեկան օտարման գնահատման մոտեցումների համեմատական վերլուծություն, որը հիմք է հետագա խորը, լուրջ ուսումնասիրությունների։
|
ՆՈՐԱԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ «ԱԴԱՄԳՐՔՈՒՄ»Առաքել Սյունեցին 14-րդ դ. վերջի և 15-րդ դ. առաջին տասնամյակների ամենանշանավոր հայ գործիչներից է, ում վաստակն անգնահատելի է հայ մշակույթի պատմության մեջ թե՛ բանաստեղծական արվեստի, թե՛ գիտության և արվեստի բնագավառներում։
Սակայն, պետք է նշել, որ գիտական և հատկապես գեղարվեստականբազմաբովանդակ ժառանգություն թողած այս հեղինակի մասին կենսագրական տեղեկություններ մեզ գրեթե չեն հասել։
Ենթադրվում է, որ նա ծնվել է 14-րդ դ. վեցերորդ տասնամյակում և վախճանվել1425 թ.։
Սակայն, ինչպես Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքի» քննական բնագրերը կազմած և հրապարակած Ա. Մադոյանն է նշում, Առաքել Սյունեցու` աշխարհով մեկսփռված ձեռագրերի նյութը դեռևս ամբողջությամբ չի դրվել շրջանառության մեջ, ևնրա թողած մեծ ժառանգությունը պետք է հանգամանորեն ուսումնասիրել1։
Նման հետազոտությունները բնականաբար կնպաստեն Առաքել Սյունեցու կենսագրականփաստերի բացահայտմանը։
Այսպես` հույժ կարևոր մի փաստ առկա է Լոնդոնի` Վիլքոմ հաստատության գրադարանի` 1693 թ. գրված ձեռագիր ժողովածուում, որումընդգրկված են Առաքել Սյունեցու երկերը («Գովեստ ներբողեան ի սուրբ Աստուածածինն և ի ծնունդն Քրիստոսի աստծոյ մերոյ, ի տէր Առաքել վարդապետէ» - թղ. 201ա208բ և «Գովեստ ոտանաւոր ի սուրբ Աստուածածին կոյսն Մարիամ, ոգեալ ի տէրԱռաքելոյ Սիւնեաց եպիսկոպոսի և շնորհալից վարդապետի»- թղ. 209ա-217ա)։
Բանաստեղծը փոքրիկ հիշատակարանում գրում է. «Յարմարեցաւ ճառս ծննդեան Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ և յայտնութեան փրկչին Յիսուսի և Գովեստ տիրամայր սուրբԱստուածածնին ի բազմամեղ Առաքել վարդապետէ, ի Նորաշէն յանապատիս, զորյանուն սրբուհւոյ Աստուածածնին և Յովհաննու Կարապետին, ի թուաբերութեանսհայոց ութ հարիւր ութսուն (1431)։
Ասացաւ շնորհօք տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսիաստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան»2։
Այս փաստն ապացուցում է, որ ԱռաքելՍյունեցին 1431 թ. գտնվում էր Նորավանքում և ստեղծագործում, հետևաբար Առաքել Սյունեցու մահվան թվականը չի կարող լինել 1425 թ., և այն պետք է վերանայվի։
Առաքել Սյունեցին ստացել է ժամանակի ամենաբարձր կրթությունը. սովորել էՏաթևի համալսարանում` իր քեռու` Գրիգոր Տաթևացու մահվանից հետո դառնալովուսուցչապետ։
Թերևս չգտնվի մշակութային որևէ բնագավառ, որտեղ Առաքել Սյունեցին ստեղծագործական և գիտական լուրջ աշխատություններով չի փայլել։
Նա բանաստեղծ էր, փիլիսոփա, աստվածաբան, քերական ու մանկավարժ։
Հրատարակված են«Լուծմունք յաղագս Սահմանաց Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի», «Դրախտագիրք»,«Մեկնութիւն քերականին», «Սահմանադրութիւն դաստիարակութեան նորածնեալմանկանացն» և այլ գրքեր։
1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, աշխ.՝ Ա. Մադոյանի, Երևան, 1989, էջ 3-4։
2 Ներսիսյան Վ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Լոնդոնի Վիլքոմ ինստիտուտի գրադարանի, «ԲանբերՄատենադարանի», թ. 15, Երևան, 1986, էջ 325 (մեջբերումը` ըստ Ա. Մադոյանի)։
Առաքել Սյունեցու ծովածավալ ժառանգության մեջ մենք առանձնացրել ենք նրագեղարվեստական երկերը։
Նա հեղինակել է քնարական, ուսուցողական և խրատական պոեմներ, ներբողյաններ։
Այս ստեղծագործություններում հեղինակը աստվածաշնչյան և կրոնական թեմաների միջոցով անդրադարձել է իր ժամանակի բարոյականև հասարակական երևույթներին։
Մեր ուսումնասիրած «Ադամգիրք» քերթվածը իր բերած նորություններով` գեղեցիկ և ճկուն լեզվով, յուրօրինակ ոճով և, իհարկե, բովանդակությամբ կենտրոնականդիրք ունի Առաքել Սյունեցու գրական ժառանգության մեջ։
Այս գործում ամենից ավելի է երևում հեղինակի` մարդկային հոգեբանության խորքերը թափանցելու բացառիկկարողությունը։
Նկատի ունենալով Հին կտակարանի Ծննդոց գրքի` մարդկային առաջին զույգի և առաջին մեղքի ավանդազրույցը, օգտվելով աստվածաբանական գրականությունից և ժողովրդական հավատքի և բանահյուսության տարրերից` ԱռաքելՍյունեցին յուրովի հյուսել է Ադամի և Եվայի պատմությունը, նրանց ներաշխարհիզարգացումները և, ի վերջո, ապրած ողբերգության հանգուցալուծումը։
Այս գիրքը,որը հայտնի է իր երեք խմբագրություններով (պայմանականորեն` Ա, Բ, Գ), իսկապեսգլուխգործոց է, Առաքել Սյունեցու «Երգ երգոցը», որի շատ հատվածներ երգվել են։
Ըստ Ա. Մադոյանի` հիշյալ երեք տարբերակներից լավագույնը «Ադամգիրք» Ա-ն է,որով Առաքել Սյունեցին ընդլայնել է միջնադարյան հայ գրականության ժանրայինտեսակների և հարաբերությունների շրջանակները։
Հեղինակն այս գործում կնոջն ուսերը պատկերել է մի նոր տեսանկյունից` հաղթահարելով ավանդական կաղապարները։
Նրա կերտած Եվան կնոջ ներաշխարհի համակողմանի ընկալման յուրատիպփորձ է1։
«Ադամգիրք»-ը Առաքել Սյունեցու գեղարվեստական մտքի բարձրակետն է,ձևի և բովանդակության ներդաշնակ միաձուլման գեղեցկագույն երկ։
Նյութի բովանդակային և գեղարվեստական այս բարձր արժեքով էլ պայմանավորված է «Ադամգրքի» բառապաշարի յուրօրինակությունն և հարստությունը։
Սույն հոդվածում մենք քննել ենք Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքի» նորակազմությունները` փորձելով վեր հանել հեղինակի բառապաշարի հզորությունը, ճկունությունն ու կատարելությունը։
Ա. Մարտիրոսյանը, իր «Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմականկաղապարները» աշխատության մեջ ամփոփելով լեզվաբանության մեջ նորաբանությունների մասին առկա տարբեր ըմբռնումները, «նորաբանություն» է անվանումլեզվում գործառող նոր երևույթները, ինչպես` հին բառերին նոր որակներ հաղորդելը(1. բառի տերմինացում, 2. բառարաններում «հնց.», «մսնգ.» հղումով բառերի թարմացումը կամ անցումը մեկ այլ տերմինահամակարգի, 3. բառերի` խոսակցական շերտիցանցումը ոճական չեզոք շերտ կամ հակառակը), բառակերտման նոր միջոցները (1.անցումը բայական բառույթի վերլուծական կազմություններից համադրականի, 2. բառակապակցության բառայնացում, 3. բառակապակցության կրճատում, 4. բայականբառակապակցությունից գոյականի ստեղծում, 5. բառահատում), բառակազմականառկա կաղապարներով նոր բառերի ստեղծումը (1. ածանցում, 2. բառաբարդում, 3.հապավում), փոխառությունն և պատճենահանումը2։
Այսպիսով` ինչպես Լ. Եզեկյաննէ նշում, նորակազմությունները բառային այն միավորներն են, նոր բառերը, որոնքլեզվի զարգացման տվյալ փուլում գիտակցվում են որպես նոր իրողություններ, դեռևսչեն մտել գործուն բառապաշարի մեջ, չունեն ընդհանուր տարածում, իսկ առանձինդեպքերում անգամ չեն արձանագրվել տվյալ լեզվի համապատասխան բառա1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 8։
2 Տե՛ս Մարտիրոսյան Ա., Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմական կաղապարները,Երևան, 2007, էջ 37-38։
րաններում, այսինքն` նորաբանությունները տվյալ լեզվի բառապաշարին դեռևս չձուլված բառերն են1։
Նորակազմությունների առանձին տեսակ են կազմում խոսքայինկամ անհատական նորաբանությունները, որոնք կարելի է անվանել նաև հեղինակային նորակազմություններ, որովհետև ունեն անհատական բնույթ և ծագումովպատկանում են միայն այդ հեղինակին։
Նշված բառերը, որոնք ստեղծվում են տվյալլեզվում առկա բառակազմական միջոցներով, խոսքին պատկերավորություն, արտահայտչականություն են հաղորդում` իհարկե, նպաստելով նաև գրական լեզվի բառապաշարի հարստացմանը։
Անցում կատարելով Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք» քերթվածում առկա հեղինակային նորակազմությունների բուն քննությանը` նշենք, որ նորակազմ ձևերը համեմատել ենք «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի», «Առձեռն բառարան հայկազեան լեզուի», Հ. Ավետիսյանի, Ռ. Ղազարյանի «Նորայայտ բառեր գրաբարում», Լ. Հովհաննիսյանի «Գրաբարի բառարան. Նոր հայկազյան բառարանում չվկայված բառեր», ինչպես նաև Ռ. Ղազարյանի, Հ. Ավետիսյանի «Միջին հայերենի բառարան» աշխատությունների բառագանձի հետ։
Ըստ այդմ` պետք է պայմանականորեն առանձնացնենքնորաբանությունների 2 խումբ, որոնցից առաջինը կկազմեն այն նորաբանությունները, որոնք վկայված չեն վերը նշված բառարաններից և ոչ մեկում կամ առկա ենմիայն ՄՀԲ-ում Առաքել Սյունցու վկայակոչմամբ, իսկ երկրորդ խմբում այն նորակազմձևերն են, որոնք առկա են միայն ՄՀԲ-ում այլ հեղինակների վկայակոչմամբ։
Առաջին խմբին պատկանող 47 նորակազմություններն աչքի են ընկնում իրենցհետաքրքիր կառուցվածքով և ոճական բարձր արժեքով։
1. Ադամգիր2։
Գոյական է, որը չի հանդիպում գրաբարյան և միջինհայերենյանոչ մի բառարանում, ունի «գիրք, որը պատմում է Ադամի մասին» նշանակությունը։
Եթե հույն հերոս Ոդիսևսի անունը ծնում է «ոդիսական» գոյականը,ապա Առաքել Սյունեցին ստեղծում է «ադամգիրք» բառը, փաստորեն` Ադամի ոդիսականը։
2. Աթենակոյս (130)։
Գոյականն ունի «աթենացի կույս, Աթենքի կույս» նշանակությունը։
3. Անճառակերպ (83)։
ՆՀԲ-ում վկայված է «անճառ» ածականը, որի հոմանիշնէլ հենց պետք է համարել անճառակերպ գեղեցիկ նորակազմությունը` «անճառ, անճառելի, անպատմելի» նշանակություններով։
«Ադամգրքում» գործածված է հոգնակի թվով։
4. Անուշալի (80)։
ՆՀԲ-ում տրված են անուշ և անոյշ ածականները` «քաղցր,համեղ, անուշահոտ, չունօղ զկծուութիւն կամ զդառնութիւն, լայնաբար` լաւ,հաճոյական, ախորժ, ազնիւ» իմաստներով։
Անուշալի-ն ՆՀԲ-ում վկայվածների հետ կազմում է հոմանշային շարք։
5. Անուշիմ (213)։
ՆՀԲ-ում առկա է այս ածականի նույնարմատ հականիշը`ուշիմ-ը։
6. Այլևայլել (52)։
ՆՀԲ-ում առկա է միայն այլ և այլ ածականը` «զանազան,պէսպէս, տարբեր» նշանակություններով։
Բայը նորակազմ է` «տարբերել,զանազանել» իմաստներով։
7. Գեհենակուր (52)։
ՆՀԲ-ում հանդիպում են գեհեն («դժոխք») և կուր («կերակուր գազանաց») բառերը, որոնց միակցումով էլ Առաքել Սյունեցին ստեղծելէ գեհենակուր ածականը` «դժոխքի բաժին դարձած» նշանակությամբ։
1 Տե՛ս Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճագիտություն, Երևան, 2007, էջ 132։
2 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 13։
Մնացած օրինակների դեպքում էջը կնշենք օրինակի կողքին` փակագծերում։
8. Դառնագին (83)։
Հոմանիշն է ՆՀԲ-ում վկայված «դառնալի» ածականին, որըունի «լի դառնութեամբ» իմաստը։
9. Դառնամրուր (88)։
«Դառն» և «մրուր» արմատներով կազմված այս ածականը չկա գրաբարյան և միջինհայերենյան և ոչ մի բառարանում։
Այն ունի«դառնաթանձրուկ, դառը թանձրուկով լի» նշանակությունները։
10. Դժնային (63)։
ՆՀԲ-ում տրված են դժնեայ//դժնդակ ածականը` «դաժան,խիստ, սաստիկ, դառն, չար» նշանակություններով։
«Դժնային»-ը նրա հոմանիշ նորակազմ ձևն է։
11. Դժպահակ (196)։
Ա. Մադոյանը այս նորաբանությանը տալիս է «անըմբռնելի, դժվարըմբռնելի» նշանակությունները1։
Մեր կարծիքով` ունի «անվերահսկելի, անմեկնելի» իմաստները։
12. Դիւրահաճ (165)։
Նորակազմ ածականը գրքում գործածված է «հեշտությամբ դուր եկող, գրավիչ» իմաստներով։
13. Եօթնապատկել (77)։
ՄՀԲ-ում վկայված է եօթնապատիկ մակբայը, իսկբայական տարբերակը մաքուր նորաբանություն է` «յոթ անգամ ավելացնել,յոթնապատիկ դարձնել» նշանակություններով։
14. Զուարթագեղ (216)։
Այս ածականը ունի «զվարթ գեղեցկությամբ լեցուն,խայտագեղ, ցնծագեղ» նշանակությունները։
15. Ժանգանման (136)։
Ածական է` «ժանգի գույն ունեցող» նշանակությամբ։
16. Լուսափայլուն (14)։
ՆՀԲ-ում տրված են լուսափայլ և լուսափայլեան հոմանիշ ածականները` «լուսով կամ որպէս զլոյս փայլեալ, լուսապայծառ, շողշողեալ, պայծառ, մաքուր, հստակ, պարզ» նշանակություններով։
Առաքել Սյունեցին հարստացնում է հոմանշային այս շարքը` ստեղծելով լուսափայլունտարբերակը։
17. Լուսաթափանց (224)։
Նորաբան ածականը ունի «պայծառ, լուսավոր, լուսապայծառ» նշանակությունները։
18. Խալբալենալ (32)։
ՄՀԲ-ում առկա է խալբալել բայը` «ոչնչացնել, փչացնել»նշանակություններով։
Հեղինակը կազմել է վերջինիս հոմանիշ սոսկածանցավոր տարբերակը։
19. Խայտագրել (213)։
Այս բայն ունի «ուրախությամբ, բերկրությամբ գրել»իմաստը։
20. Խեռային (102)։
ՄՀԲ-ում վկայված է խեռական տարբերակը` «անսանձ»,«ըմբոստ» նշանակություններով, իսկ -ային ածանցով կազմվածը նորաբանություն է։
21. Կիսատել (94)։
ՆՀԲ-ում հանդիպում է կիսատ ածականը` «կիսահատ, կրճատեալ, անկատար» իմաստներով։
Վերոնշյալ ածականից կազմված բայըունի «կրճատել, կիսել» նշանակությունները։
22. Հառաչալիք (86)։
Նորակազմ ածականը Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքում»գործածված է միայն հայցական հոլովով` հառաչալիս ձևով։
Ունի «տառապագին, տանջալից» իմաստները։
23. Հառաչաձայն (28)։
Մակբայական նորակազմությունը ունի «հառաչալիցձայնով» նշանակությունը։
24. Հարցաբանումն (219)։
Այս գոյականը առկա է միայն ՄՀԲ-ում։
Հեղինակայինվկայությունը հենց Առաքել Սյունեցունն է։
Նշանակում է «հարցուպատասխան»։
1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 413։
25. Հրաշագին (58)։
Հոմանիշն է գրաբարյան բառարաններով վկայված հրաշալի ածականի։
26. Հրաշափայլիմ (25)։
ՆՀԲ-ում առկա են հրաշափայլ ածականը («գերափայլ,պայծառափայլմամբ») և հրաշափայլութիւն գոյականը («հրաշալի փայլումն,գերապայծառութիւն»), սակայն բայը նորակազմ է` «գերափայլել, պայծառափայլել» իմաստներով։
27. Հրճուաձայն (82)։
Խոսքիմասային պատկանելությամբ այս նորակազմությունն ածական է` «զվարթաբարբառ» նշանակությամբ։
28. Ձանձրախորհուրդ (213)։
Նորակազմությունը վկայված չէ գրաբարյանբառարաններում։
Ունի «տաղտկամիտ, ծանրամիտ» նշանակությունները։
29. Ձանձրամիտ (164)։
Նույնն է` Ձանձրախորհուրդ։
30. Մաղձաժայթքել (84)։
ՄՀԲ-ում առկա է միայն մաղձաժայթքող ենթակայական դերբայը` «թույնը հեղող» նշանակությամբ։
Բայը նորակազմ է և ունի«թույն թափել» իմաստը։
31. Մատնահարիմ (130)։
ՆՀԲ-ում տրված է մատնահար//մատանեհար//մատանահար գոյականը` «մատանի, որ հարկանէ, դրոշմէ զկնիք, կնիք մատանւոյ»իմաստները։
Բայը նշանակում է «դրոշմել, կնքել»։
32. Մարանապան (108)։
ՄՀԲ-ում վկայված է մառնապան գոյականը, որն ունի«մառանի պետ» իմաստը։
33. Յուսացուցիչ (184)։
ՆՀԲ-ում հիշատակված է միայն յուսացուցանել բայը(«տալ յուսալ, վստահացուցանել»)։
Ածականը նորակազմ է և ունի «հուսադրող, վստահեցնող» նշանակությունները։
34. Ողոքագին (144)։
ՆՀԲ-ում առկա են միայն ողոք և ողոքական ածականները` «աղերսական, փաղաքշական, համոզական» նշանակություններով։
Ողոքագին-ը համալրում է հոմանշային շարքը։
35. Ոտանաւորաբար (166)։
Ածական է ` երկակի իմաստով գործածված։
Ունի«բանաստեղծորեն» և «չափածո ձևով, ոչ արձակ» նշանակությունները։
36. Չարուբարի (95)։
Բառարաններում չհանդիպող այս ածականը ունի «իր մեջև՛ չարը, և՛ բարին կրող» իմաստը։
37. Չարչար (46)։
Նորակազմ մակբայը ունի «հույժ չար» նշանակությունը։
Գրքում գործածված է ք հոգնակերտով։
38. Չքնաղացեղ (216)։
Նորաբան ածականը նշանակում է «չքնաղատեսակ,յուրատեսակ»։
39. Պայծառասքանչ (81)։
Նորաբանությունը ածական է և նշանակում է «հույժսքանչելի»։
Այն առկա է միայն ՄՀԲ-ում` հենց Սյունեցու վկայակոչմամբ։
40. Պարակցում։
ՆՀԲ-ում վկայված են պարակցություն գոյականը` «պարակիցնլինել, դասակցութիւն» նշանակություններով։
Սյունեցին ստեղծել է վերջինիսհոմանիշ ձևը`պարակցում-ը։
41. Պղնձահոտ (136)։
Ածական է` «պղնձի հոտ ունեցող» իմաստով։
42. Վերաբուրիմ (159)։
Նորակազմությունն ունի «դարձյալ բուրել» իմաստը։
43. Վերջաբանութիւն (159)։
Նշանակում է «վերջաբան», «ավարտ»։
44. Տանջանարան (46)։
ՆՀԲ-ում վկայված է հոմանիշ ձևը` տանջարան-ը։
Գրքում հանդիպում են և՛ եզակի, և՛ հոգնակի թվով գործածության օրինակներ։
45. Քակտակիմ (36)։
ՆՀԲ-ում տրված են քակտեմ բայը («քակելով քակել, քանդել, խախտել, աւերել, եղծանել, լուծանել»), քակտական//քակտելի ածականները («որ կարէ կամ ունի քակտիլ, լուծանելի, բաժանելի` որպէս զբաղադ րեալ»)։
Ըստ երևույթին, Սյունեցին քակտեմ բայի այս հոմանիշ ձևը կազմել էարմատ+ածանց+բայական վերջավորություն կաղապարով` քակտ+ակ+իմ։
46. Օձատիպ (147)։
Ածականը երկիմաստ է։
Նշանակում է «օձանման», «օձաբարո»։
47. Օրհներգաբան (82)։
«Օրհներգ երգող» իմաստով ածական է։
Ներկայացնենք նաև այն բառերի շարքը, որոնք վկայված են միայն ՄՀԲ-ում։
Դրանք ընդամենը 6-ն են։
1. Աղծրութիւն (36) - Գոյական, որն ունի «աղիություն, տհաճություն» իմաստները։
2. Դասասաց (163) - Բայանուն գոյական`«ուսուցիչ» նշանակությամբ։
3. Լուսահոսան (19) - Ածական` «լույս արձակող» նշանակությամբ։
4. Կսկծամահ (200) - ՄՀԲ-ում վկայված է միայն «կսկծամահ լինել» հարադրության մեջ։
Գրքում այն ունի ածականական արժեք։
5. Պայծառամիտ (163) - Ածական `«պայծառ միտք ունեցող, հանճարեղ»իմաստներով։
6. Պատուտիմ (190) - ՄՀԲ-ում վկայված այս բայը նշանակում է «պարուրել»։
Ըստ այսմ` «Ադամգիրք» քերթվածում Առաքել Սյունեցին գործածել է 53 նորակազմություններ, որոնց ընդհանուր բնութագիրը տալուց հետո ներկայացնենք նաևայն եզրակացությունները, որոնց հանգել ենք։
1. Բառաստեղծման գործընթացում հեղինակը գործածել է բառակազմական միշարք կաղապարներ` դիմելով բառաբարդման և ածանցման եղանակներին։
Հապավական եղանակով կազմված նորաբանություններ գրքում չեն հանդիպում, քանզի հապավական բարդությունները աչքի չեն ընկնում իրենց ոճական արժեքով։
Բառաբարդման կաղապարներից ամենակենսունակը գոյական+գոյական կաղապարն է,որով կազմված են 7 բառեր` 2 գոյական (ադամգիրք, աթենակոյս), 3 ածական(պղնձահոտ, օձատիպ, կսկծամահ) և 1 մակբայ (հառաչաձայն)։
Պետք է նկատել, որսույն կաղապարը հիմնականում հանդես է գալիս գոյական+հոդակապ+գոյական մասնակաղապարով։
Ըստ կենսունակության` հաջորդը գոյական+բայ//բայարմատ կաղապարն է` գոյական+հոդակապ+բայ//բայարմատ մասնակաղապարի հետ միասին (երկու ածական` լուսաթափանց, գեհենակուր, երկու գոյական` դասասաց, մարանապան,երկու բայ` մաղձաժայթքել, խայտագրել)։
Առկա են նաև ածական +հոդակապ+բայահիմք(զուարթագեղ, ձանձրամիտ, պայծառասքանչ, պայծառամիտ, դիւրահաճ),ածական+հոդակապ+գոյական (4 ածականներ` չքնաղացեղ, դառնամրուր, ձանձրախորհուրդ, անճառակերպ), ածական+ածական (1 մակբայ` չարչար), գոյական+հոդակապ+ածական (1 ածական` ժանգանման), բայարմատ+հոդակապ+գոյական (1 ածական` հրճուաձայն) երկարմատ կաղապարներով և մասնակաղապարներով կազմվածնորակազմություններ։
Ամբողջ գրքում հանդիպում են բարդությամբ կազմված եռարմատ նորակազմության ընդամենը երկու օրինակներ, որոնք ունեն բայարմատ+գոյական+հոդակապ+գոյական (օրհներգաբան) և ածական+շաղկապ+ածական (բաղհյուսական բարդություն` չարուբարի) կաղապարները։
Թեև բառաբարդման եղանակովկազմված նորակազմությունները ոճականորեն ավելի ակտիվ են, քան ածանցմանեղանակով կազմվածները, բայց Սյունեցու երկում մեծաթիվ են նաև ածանցման եղանակով կազմված նորակազմությունները։
Պետք է նշել, որ այս եղանակով նորակազմությունների ճնշող մեծամասնությունը ունի վերջածանցավոր կաղապարներ։
Այսպես` «Ադամգիրք» քերթվածում հանդիպում են վերոնշյալ եղանակով կազմված21 նորակազմ կառույցներ (անուշալի, այլևայլել, դառնագին, դժնային, լուսափայլուն,խեռային, կիսատել, հառաչալիք, հրաշագին, հրաշափայլիմ, մատնահարիմ, յուսացու ցիչ, ողոքագին, ոտանաւորաբար, տանջանարան, քակտակիմ, աղծրութիւն, պատուտիմ, պարակցում, խալբալենալ, եօթնապատկել)։
Նախածանցավոր կաղապարովկազմված նորակազմությունները ընդամենը երեքն են (անուշիմ, դժպահակ, վերաբուրիմ)։
«Ադամգրքում» առկա են նաև այնպիսի նորակազմություններ, որոնք կազմվելեն միաժամանակ և՛ բարդությամբ, և՛ ածանցմամբ։
Այսպես` Առաքել Սյունեցին արմատ+հոդակապ+արմատ+ածանց կաղապարով կերտել է 3 նորակազմություններ` լուսահոսան, հարցաբանումն, վերջաբանություն։
2. Կազմված նորակազմությունների ճնշող մեծամասնությունը ածականներ են(31)։
Խոսքիմասային պատկանելությամբ երկրորդ տեղում բայն է (11), երրորդում` գոյականը (9)։
Նորակազմություններից ընդամենը 2-ն են մակբայ։
3. Նորակազմ ձևերը հիմնականում ունեն ընդգծված ոճական արժեք, այն է`ստեղծագործությանը հաղորդում են պատկերավորություն, հուզականություն, արտահայտչականություն, կենդանի շունչ, շարժում։
Հաճախ հեղինակը նորակազմ ձևը գործածում է լեզվի գործուն բառապաշարումառկա հոմանշի հետ կողք կողքի վերջինիս նշանակությունը ընդգծելու համար։
Օրինակ` Այնքան հրաշք, որ անդ կային Անճառակերպք ու անքնին… «Անճառակերպ» նորակազմության գործածությունը «անքնին» ածականի կողքին լավագույնս ցույց է տալիս հրաշքի անքնին, անպատմելի լինելը։
Կամ մեկ այլդեպքում «հանճարեղ» ածականի հետ միասին Առաքել Սյունեցին գործածում է «պայծառամիտ» նորակազմությունը։
Այս հնարանքը հեղինակին հնարավորություն է տալիս ընթերցողի վրա ավելի մեծ տպավորություն թողնել, ընդգծել ասվածի կարևորությունը, թանձրացնել գործուն բառապաշարի հոմանշի իմաստը։
4. Նորակազմ ձևերը գործածված են ոչ միայն ոճական նպատակներով, այլևնպաստում են հանգակազմությանը։
Բերենք համապատասխան օրինակներ։
Մարդս պատկեր է արարչինՏիպ և նման յոյժ հրաշագին…Այն ի՜նչ զարթոնք էր հրճուաձայնՔաղցրանուագ, օրհներգաբան…Հիւթ կերակրոյն էր զուարթագեղԵվ ցանկալի չքնաղացեղ…Զոր այդ հոգոցդ գործեցան, Պղնձահոտ, ժանգանման… 5. Բերված օրինակներից էլ պարզ է դառնում, որ Առաքել Սյունեցին հաճախստեղծում է նորակազմությունների կուտակում-շարքեր, որոնք ոչ միայն չեն խճողումխոսքը, այլև դարձնում են ավելի մեղեդային և դյուրին հիշվող։
Չմոռանանք, որ այսստեղծագործության շատ հատվածներ երգվել և երգվում են։
6. Առաքել Սյունեցին նորակազմությունների կերտման մեծագույն վարպետ է։
Ասվածի լավագույն ապացույցն այն է, որ վերջինս «տաղտկամիտ, ծանրամիտ» իմաստները մի դեպքում արտահայտել է «ձանձրախորհուրդ» նորակազմությամբ, մեկ այլդեպքում` «ձանձրամիտ»` ստեղծելով նորակազմ հոմանշային զույգ։
Գրքում չենքգտնի չպատճառաբանված, արհեստական կամ դիպվածային որևէ նորակազմություն։
7. Հեղինակը ոչ միայն նորակազմությունների մեծագույն վարպետ է, այլև մեծագույն սիրահար, Գրիգոր Նարեկացու բառաստեղծական ավանդույթի կրողը։
Բավական է նշել, որ անգամ գրքի վերտառությունը նորակազմ ձև է` «Ադամգիրք»։
Այս նո րակազմությունը իրավամբ կարող ենք համարել նորաբանություն` նոր հասկացություն նոր անվամբ։
8. Առաքել Սյունեցու բառային նորակազմությունները նպաստել են ոչ միայն իրժամանակի բանաստեղծական լեզվի հղկմանը և կատարելագործմանը, այլև գրականլեզվի ընդհանուր բառապաշարի հարստացմանը։
Դրանց էական մասն այսօր էլ գրական արևելահայերենի բառապաշարի գործուն մասն են կազմում։
Սաթենիկ ՂազարյանՆՈՐԱԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ «ԱԴԱՄԳՐՔՈՒՄ»Բանալի բառեր՝ Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, նորակազմություն, նորաբանություն,բառաբարդում, ածանցում, կաղապար։
| Ուսումնասիրելով նորակազմությունները Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք»-ում` փորձել ենք ցույց տալ, թե որքան հարուստ բառապաշար ունի հեղինակը. միայն նորակազմությունները բավական են՝ Առաքել Սյունեցու հանրագիտարանային գիտելիքները և մեծ աշխարհայացքը ցույց տալու համար։
Հավարտ արձանագրենք, որ Առաքել Սյունեցին նորակազմությունների մեծագույն վարպետ և մեծագույն սիրահար է։
Իր կազմած բոլոր բառերը հեղինակը գործածել է պատեհ և նրբին` հարստացնելով ոչ միայն իր, այլև ողջ հայ գրականության բառապաշարը։
|
Երիտասարդ երեխաների կյանքի ռազմավարության և գենդերային դիրքերի փոխակերպման բնութագրերը: Վերջերս հասարակության կողմից ակտիվ քննարկման առարկա են դարձել սեռերի հոգեբանական առանձնահատկություններին վերաբերող խնդիրները: Կանանց և տղամարդկանց հոգեբանության ուսումնասիրությունը մեծապես կարևոր է հասարակության համար, քանի որ այն թույլ է տալիս հասկանալ հասարակության զարգացման անհատական զարգացման օրինաչափությունները: Հասարակության մեջ տեղի ունեցող դինամիկ փոփոխությունների պատճառով տղամարդկանց և կանանց վերաբերյալ սոցիալական ընկալումները փոխվել են, և պատճառներից մեկը նրանց ստանձնած դերերի վերափոխումն է: Modernամանակակից աշխարհը, մի կողմից, տալիս է ինքնաիրացման մեծ հնարավորություններ, մյուս կողմից `մեզ ստիպում է վերարտադրել տղամարդու և կնոջ դերերը սոցիալականացման ընթացքում մշակույթով սահմանված: Հայ հասարակությունը նույնպես զերծ չէ որոշակի արժեքային փոփոխություններից: Դրանք, անշուշտ, ազդում են նաև գենդերային հայացքների, երիտասարդների վերաիմաստավորման և վերարտադրման վրա, ուստի անհրաժեշտություն կա հասկանալու, թե ինչպես են այդ փոփոխություններն ազդում երիտասարդների ապագայի պլանավորման վրա: Նրանց հատկապես հետաքրքրում են աշխատանքի, ընտանիքի, ապագայի ընդհանուր պլանավորման վերաբերյալ իրենց պատկերացումները, ինչը թույլ կտա նրանց հասկանալ, թե ինչ դեր և նշանակություն են տալիս իրենց, ապագայում ինչ հեռանկարներ ունեն, ինչպիսի վերաբերմունքով են առաջնորդվում, ինչ ռազմավարությամբ են նրանք ընտրեք հասնել: Այս ամենը մեզ թույլ է տալիս կանխատեսել, թե ապագայում ինչից է կախված մեր երկրի տնտեսական և մշակութային զարգացումը, ինչը արդի խնդիրներից է: Չնայած շատ տեսաբաններ անդրադարձել են կյանքի ռազմավարությանը, սեռի հասկացություններին, դրանց տարբերակմանը, այս երկու ուղղությունների միջև փոխհարաբերությունների վերաբերյալ ուսումնասիրությունները շատ քիչ են, ինչպես արտերկրում, այնպես էլ մեր երկրում: Հետևաբար, ես մտածում եմ ՝ կա՞ արդյոք այդպիսի կապ, եթե այո, ապա ինչպե՞ս են դրանք դրսևորվում, ի՞նչ տարբերություններ կան տղաների և աղջիկների կյանքի կողմնորոշման մեջ, կյանքի ոճի ընտրության հարցում: Ենթադրվում է, որ տղամարդու և կնոջ դերի վերաբերյալ գենդերային ընկալումները որոշում են կյանքի ռազմավարության ընտրության առանձնահատկությունները: Սեռը հոգեբանության մեջ սոցիոբիոլոգիական բնութագիր է, որի օգնությամբ մարդիկ սահմանում են կնոջ և տղամարդու հասկացությունները, նրանցից ակնկալվող դերերը, սպասումները, պահվածքը 1: Կարծում եմ ՝ հայ հասարակությանը բնորոշ է գենդերային տարբերությունների կեղծ ստանդարտ ընկալումը: Մենք գիտակցում ենք ինքներս մեզ ՝ որպես տղամարդիկ և կանայք, ըստ մշակութային նկարագրերի: «Մշակութային կարծրատիպը ստանդարտացված, կոլեկտիվ փորձ է, որը ներշնչվում է անհատի կողմից ուսման և հաղորդակցման գործընթացում, որն օգնում է նրան կողմնորոշվել կյանքում, կարգավորում վարքը համապատասխան նորմերով և կանոններով: Հետագայում անհատը, ինքնաբերաբար, վերարտադրում է տվյալ սոցիալական խմբին բնորոշ դիրքերը »2: Modernամանակակից սոցիալական տեսության մեջ, գենդեր հասկացության հետ մեկտեղ, արմատավորվել է նաև գենդերային ինքնություն հասկացությունը, որը բնութագրվում է որպես սեփական ինքնագիտակցություն ՝ առնականության և կանացիության մշակութային սահմանումների և նկարագրությունների հետ կապված: Այս հասկացությունը ներառում է սուբյեկտիվ փորձ, քանի որ այն ենթադրում է միջանձնային փոխազդեցությունների ընթացքում տղամարդ-կանացի հատկությունների մարմնացում: Gende 1 Տե՛ս Bern Sh., Gender Psychology. Տղամարդկանց և կանանց վարքի օրենքներ, Սանկտ Պետերբուրգ, 2008, էջ. 21 2 Kon I., Мужчина в меняющемся мире, Москва, 2009, (հասանելի է psyfactor.org/lib/male-female.htm) էջում: Ռասայական ինքնությունը սոցիալական ինքնության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է: Սոցիալական ինքնությունը հայեցակարգի մի մասն է, այն ձեւավորվում է սոցիալական խմբին անդամակցելու գիտակցությունից, դրան տրված արժեքային-հուզական իմաստից: Գենդերային ինքնություն ասելով ՝ մենք միշտ նկատի ունենք ինքնորոշումը: Գենդերային ինքնության սուբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է անհատի դիրքով `դասակարգելով նրան որպես գենդերային խումբ: Այս պարագայում մենք խոսում ենք անձնական գենդերային ինքնության մասին, որը ենթադրում է կայուն պատկեր, որը սուբյեկտիվորեն ընկալվում է անհատի կողմից: Գենդերային ինքնության օբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է մեզ ՝ որպես տվյալ խմբի ներկայացուցչի, հասարակության ընկալմամբ ՝ համապատասխան մշակույթում ընդունելի ծածկագրերով: Սա 1-ին է վերագրված գենդերային ինքնությունը: Ս. Գենդերային ինքնության համաձայն փուլ նշանակում է վարք, որը ամրապնդվում կամ խրախուսվում է այս սեռի համար այս կամ այն մշակույթում ՝ կախված երեխայի սխեմաներից 2: Նա զարգացնում է գենդերային ոսպնյակների տեսությունը: Նա գենդերային ոսպնյակները համարում է գենդերի հիմնական դրույթները, որոնք առկա են մշակութային դիսկուրսում, սոցիալական հաստատություններում, մարդկանց գիտակցության մեջ: Ըստ Բեմի, այդ ոսպնյակները ոչ միայն ուղղություն են տալիս աշխարհի ընկալմանը, իրականության իմաստին, այլև սոցիալական իրականության ձևավորմանը 3: Շ. Բեռնը առանձնացնում է մարդկային գենդերային նորմերի երեք տեսակ ՝ զիջում, ինտրոսպեկտ, նույնականացում: Փոխզիջումը սոցիալական նորմերին հնազանդվելու միջոց է, երբ մարդը չի ընդունում դրանք, բայց հարմարեցնում է իր վարքը պատժից խուսափելու համար: Ինտրոսկոպիայի դեպքում անձը լիովին ընդունում է գենդերային նորմերը: Նույնականացման դեպքում անձը կրկնում է դերային մոդելի գործողությունները 4: Բայրն ուրվագծում է գենդերային ինքնության ձևավորման չորս փուլերը. • Գենդերային նույնականացում, երբ երեխան իրեն վերագրում է այս կամ այն սեռին: • Գենդերային կայունություն, երբ երեխան գիտակցում է, որ սեռը մնայուն է. անհնար է փոխել; • Տարբերակված իմիտացիա - լավագույն աղջիկ ցանկություն կամ տղա, • Գենդերային ինքնակարգավորում, երբ երեխան ի վիճակի է կարգավորել իր վարքը `համաձայն գենդերային նորմերի: Որոշ հեղինակներ առանձնացնում են գենդերային ինտենսիվացման փուլը, երբ սեռական տարբերությունները սաստկանում են: Գրոտերի խոսքով ՝ սեռական ինթիզացիայի պատճառներից մեկը ծնողների պահվածքն է: Մայրը ավելի շատ շփվում է աղջկա հետ, հայրը `տղայի հետ: Հասակակիցների ազդեցությունն ավելի ուժեղ է: Օրինակ ՝ դեռահասները սկսում են արտահայտվել սեռական նորմերին համապատասխան ՝ հակառակ սեռի հավանությունը ստանալու համար: Տղաները սկսում են ընդգծել իրենց առնական հատկությունները, իսկ աղջիկները ՝ կանացի: Ֆրեյդացիները օգտագործում են հույզերի իմիտացիայի դերը գենդերային նույնականացման գործընթացում: Այս մոտեցման կողմնակիցները ենթադրում են, որ երեխան անգիտակցաբար ընդօրինակում է հակառակ սեռի ներկայացուցիչների, առաջին հերթին հակառակ սեռի ծնողի վարքը, ով ցանկանում է զբաղեցնել իր տեղը: Համաձայն սոցիալական տեսության, երեխայի մեջ մուտքի ուժեղացումը մոդելավորելը կախված է ծնողների վարքագծային մոդելներից, նույնականացում կանանց և տղամարդկանց պատկերների հետ: Ընդհանուր առմամբ, երեխայի համար արդիական է դառնում ոչ թե ընդօրինակվող անձի սեռը, այլ այն տեղեկատվությունը, որ անձի վարքը համապատասխանում է այդ սեռին: Սեռական տիպաբանության համաձայն ՝ ծնողները խրախուսում են տղամարդկանց վարքը տղաների մոտ, իսկ կանայք ՝ աղջիկների: Ըստ ճանաչողական զարգացման տեսության, երեխան ծնողից տեղեկատվություն է ստանում սեռական վարքի մասին, ապա սկսում է հասկանալ իր սեռը սեռի անդառնալիությունը սեռից: Սկզբում նա հասկանում է, թե ինչ է նշանակում լինել կին, ապա որոշում է, թե ով է ինքը, իսկ հետո հարմարեցնում է իր պահվածքը իր գաղափարներին: Սեռը նույնականացնելը այստեղ դիտարկվում է որպես երեխայի զարգացման հիմնական ասպեկտ: Ըստ Կոլբերգի գենդերային ինքնության ճանաչողական տեսության, գենդերային դերերի զարգացումը կախված է ատամներից 1 Տե՛ս Khachatryan N., Gender Social Psychology. դասագիրք, Երեւան, 2007, էջ. 124: 2 Տե՛ս Ilyin E., Paul and Gender, St. Petersburg, 2010, p. 111 3 Տե՛ս Khachatryan N., 2007, p. 111 4 Տե՛ս Ilyin E., 2010, p. 116: Aարգացման տեսանկյունից երեխաները սեռական նույնականացման են գալիս նախքան սոցիալական փորձ ձեռք բերելը, որից հետո անցնում են ակտիվ սոցիալականացման 1: Գենդերային սխեմաների տեսությունը սոցիալական ուսուցման և ճանաչողական զարգացման տեսությունների համադրություն է: Ըստ այս տեսության, գենդերային սխեմաները մի շարք սպասումներ և համոզմունքներ են, որոնք վերագրվում են երկու սեռերին `ազդելով իրենց ընկալած տեղեկատվության մշակման և պահպանման վրա: Ն. Չոդորուն կարծում է, որ երեխայի վերաբերմունքն իր աշխարհի նկատմամբ պայմանավորված է վաղ հարաբերությունների փորձով: Մի կողմից, երեխան ցանկանում է միասնություն պահպանել մոր հետ, մյուս կողմից `նա զգում է իր զարգացման հնարավորությունը` բաժանվելով այդ կապից: Տղաների և աղջիկների վաղ տարիքում մայրական խնամքը կանանց նկատմամբ առաջացնում է որոշակի գիտակցված և անգիտակցական վերաբերմունք: տղամարդիկ Կնոջից զոհաբերություն և հոգատարություն է սպասվում, ինչպես անօգնականության վախը կապված է կնոջ հետ: Երեխաների ընկալումներում տղամարդը կապված է իդեալականացված կերպարների և անձնական աճի հնարավորությունների հետ 2: E. Իր հոգեսեռական զարգացման ութ փուլերում Էրիքսոնը ինքնության ձեռքբերումը համարում է պատանեկության հիմնական խնդիրը: Աղջիկն անորոշության մեջ պահպանում է իր ինքնությունը, քանի դեռ չի առաջացել մտերմության զգացողության հաջորդ փուլը, քանի որ կնոջ ինքնաճանաչումը սերտորեն կապված է սերտ հարաբերությունների հաստատման հետ: Տղաների հետ մտերմության զգացումը հետևում է ինքնության ձեռքբերմանը 3: Ջ. Միլերի մոտեցումը կոչվում է հարաբերությունների կենտրոնացված մոդել, որտեղ նա զարգացնում է հետևյալ հիմնական թեմաները ՝ մշակութային միջավայր, հարաբերություններ, անձնական աճի ձևեր: Մշակութային միջավայրը սահմանափակում է կանանց գործունեությունը: Մշակութային միջավայրը, անձնական աճը խթանելու փոխարեն, ստեղծում է հարաբերություններ հաստատելու վախ: Միևնույն ժամանակ, մարդկանց միջև տարբերությունները հասկանալը միջանձնային հարաբերությունների անձի զարգացման կարևորագույն ձևերից մեկն է: Կնոջ կյանքի հիմնական շարժիչ ուժը հաղորդակցության ցանկությունն է, փոխադարձությունը, որը նրա ներքին Ես-ի հիմքն է: Մարդկային հարաբերությունների հիմքում ընկած է կարեկցանքը և վստահությունը: Միլլերը նշում է, որ կախվածության գաղափարը պետք է վերանայվի: Ուրիշներից կախված լինելը մեկնաբանվում է որպես մանկական վարքի ձև, քանի որ կախվածությունն ավելի շատ կանանց է վերագրվում: Մինչդեռ այն պետք է համարել անհրաժեշտ որակ հոգեբանական առողջության և անձնական աճի զարգացման համար: Այս ամենը հաշվի առնելը կօգնի ավելի խորը հասկանալ կնոջ հոգեբանությունը 4: Գենդերային դերը մարդու գենդերային սոցիալականացման մեխանիզմներից մեկն է: Գենդերային դեր ասելով `մենք նկատի ունենք վարքի որոշակի ձև` համապատասխան սոցիալական նորմերին, սպասումներին, վերագրումներին, որոնք ընդունվում և ձուլվում են սեռերի կողմից: Սեռային դերերը կապված են գենդերային կարծրատիպերի հետ, որոնք կանացի տղամարդկային վարքի և բնավորության գծերի ստանդարտացված հասկացություններ են, որոնք իրենց հերթին կարող են ընդհանրացվել և սխալ լինել: Շատ սոցիալական հոգեբաններ կարծում են, որ գենդերային ավանդական դերերը սահմանափակում են մարդու զարգացումը և հանգեցնում սոցիալական անհավասարության: Կանանց և տղամարդկանց ավանդական դերերը լրացնում են միմյանց և կապված են նրանց կենսաբանական տարբերությունների հետ: Շատերը կարծում են, որ կանայք կարգավիճակով, աշխատավարձով, սոցիալական կարգավիճակով կամ հզորությամբ հավասար չեն տղամարդկանց: Այս կերպ կանանց դերը սահմանափակ է, նրանք ավելի հաճախ ենթարկվում են սեռական բռնության: Այն փաստը, որ հասարակության մեջ կանայք գնահատվում են միայն իրենց երիտասարդության, լավ արտաքինի, հմայքի համար, շատ կանանց ստիպում է զգալ իրենց ստորություն, ցածր ինքնագնահատական: Գենդերային կարծրատիպերը հանդիպում են կանանց և տղամարդկանց կողմից տարբեր գործունեության ոլորտներում խաղացած դերերում: Առաջինը ընտանիքում հայտնվող դերերն են: Կինը կարևոր է տնային տնտեսուհու և իսկապես մոր դերում, իսկ տղամարդը `ընտանիքը ֆինանսապես ապահովելու, մասնագիտական հաջողությունների հասնելու գործում: Երկրորդը `դերերն են, որոնք հայտնվում են մասնագիտական գործունեության մեջ: Կանայք նշանակվում են գործադիր ծառայության գործունեություն (կրթություն, առողջապահություն, առևտուր, սոցիալական), իսկ տղամարդիկ 1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 127-128: 2 Տե՛ս Chodorou N., Material Production. Գենդերային հոգեվերլուծություն և սոցիոլոգիա (հասանելի է www.koob.ru/chodorow/motherhood կայքում): 3 Տե՛ս Kraig G., Bokum D., Development Psychology (հասանելի է www.koob.ru/kraig_bokum_1/kraig_bokum_psihologia_razvitija կայքում): 4 Տե՛ս Фрейдже, р Р., Фэйдимен Д., Личность: Տեսություններ, կառավարում, փորձեր, 2004: Գործիքային ոլորտի, տեխնիկայի, ստեղծագործական-կազմակերպչական, կառավարման, ֆիզիկական աշխատանքի գործունեություն: Երրորդ ՝ քաղաքական գործունեություն, որտեղ, մեծամասնության կարծիքով, կանայք անելիք չունեն: Ըստ Ֆ. Jamesեյմսի գենդերային կարծրատիպերի ամրապնդումը նպաստում է տղամարդկանց գերակայությանը, իսկ կանայք ՝ խտրականությանը: Բացի այդ, կան նոր տեսակետներ, որ գենդերային ավանդական դերերը սահմանափակում են ոչ միայն կանանց, այլև տղամարդկանց: Դրանք հոգեկան լարվածության աղբյուր են: Կանայք և տղամարդիկ, ովքեր չեն նահանջում, չեն ընդունում կարծրատիպերը, ենթարկվում են հասարակության քննադատության: Այնուամենայնիվ, պետք է խոստովանել, որ դրանք հաճախ աղավաղում են իրականության պատկերը 1: Գենդերային հասկացությունները սոցիալական համատեքստով պայմանավորված տեսակետներ են, բացատրություններ տղամարդկանց կարգավիճակի վերաբերյալ `հասարակության մեջ դերերի և կանանց ակտիվ բաշխման վերաբերյալ: Գենդերային ընկալումը գիտելիք է այն մասին, թե ինչ դեր պետք է ունենան կանայք և տղամարդիկ հատուկ սոցիալական ենթատեքստերում, որն է դրանց կարևորությունը և ինչպիսի օրինակելի օրինակներ նրանք պետք է օգտագործեն միջավայրում: Նման գիտելիքները ձեռք են բերվում մարդկանց հետ շփման և փոխազդեցության գործընթացում: Գենդերային ընկալումները հասարակության մեջ գենդերային գաղափարախոսության արդյունք են 2: Գենդերային գաղափարախոսությունը կանանց հայացքների և կանանց սոցիալական տղամարդկանց սոցիալական կարգավիճակի և դերային բովանդակության համաձայնեցված տեսակետների համաձայնեցված համակարգ է, որը պետք է հետապնդվի որպես հասարակության անդամ 3: Գենդերային գաղափարախոսությունը սեռերի միջև հարաբերությունների հաստատված մոդելների պահպանումն է, այն նաև սոցիալական կազմակերպության մեխանիզմ է: Նրանք գաղափարները համարում են ըստ գենդերային գաղափարախոսության տեսակների: Աչքի են ընկնում ավանդական seեգալիտար հասկացությունները: Ըստ հավասարության հասկացությունների ՝ տղամարդիկ և կանայք, որպես տվյալ սոցիալական խմբի ներկայացուցիչներ, նման են միմյանց: Այս նմանությունը վերաբերում է նաև նրանց հոգեբանական առանձնահատկություններին, անձնական հատկություններին, որոնք անհրաժեշտ են սոցիալական դերեր ստանձնելիս: Հետեւաբար, կանանց և տղամարդկանց տարբերակելու որևէ հիմք չկա, քանի որ նրանք իրար նման են և փոխարինելի: Սեռային տարբերությունները և հասարակության մեջ գոյություն ունեցողները կենսաբանորեն արդարացված չեն, բայց դրանք սոցիալական կառուցվածքի արդյունք են 4: Ավանդական հասկացությունների համաձայն, տղամարդկանց և կանանց միջև տարբերություններ կան որոշ անձնական հատկությունների և սոցիալական դերերի մեջ: դրանք հակասում են միմյանց: Կենսաբանական գենդերային տարբերությունները տեղափոխվում են սոցիալական ոլորտ: Դրա հիման վրա առանձնանում են տղամարդկանց և կանանց հատուկ դերերը: Ըստ հավասարության գենդերային պատկերացումների ՝ տղամարդկանց և կանանց կարգավիճակները չպետք է դասավորվեն հիերարխիկ ձևով, այլ պետք է հաստատվեն հավասար իրավունքների և հնարավորությունների ոլորտում: Ավանդական հասկացությունների համաձայն, տղամարդիկ պետք է ձեռք բերեն առաջնորդի կարգավիճակ, գերիշխող լինեն տարբեր սոցիալական կազմակերպություններում, հասարակական կազմակերպություններում: Տղամարդիկ պետք է բարձր դիրքեր զբաղեցնեն, քանի որ նրանք, կանանց համեմատ, անձնական առումով կատարյալ են: Ըստ հավասարության սեռային պատկերացումների ՝ յուրաքանչյուր սեռի կենսաբանական հատկությունները չեն կարող գենդերային անհավասարության պատճառ հանդիսանալ: Գենդերային մոտեցման մեջ կարելի է կատարել սոցիալ-մշակութային գնահատականներ. Մեկնաբանություններ, ինչպիսիք են հիմնական համակարգի փոփոխությունները: Ավանդական հասկացությունների համաձայն, կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական տարբերությունները հիմնարար են, ուստի տղամարդկանց գերակայությունը բնական, բնական երևույթ է 5: Գենդերային կողմնակալությունը բացասական վերաբերմունք է հակառակ սեռի ներկայացուցիչների նկատմամբ: Դրանք վերագրվում են նրանց, ովքեր խախտում են տղամարդկանց և կանանց ավանդական դերային վարքը 6: Ելնելով մեր նպատակներից և խնդիրներից ՝ 2013 թ. Փետրվար-մարտ ամիսներին անցկացվել է հարցում: Նմուշը հիմնված էր մի քանի չափանիշների վրա. Սեռ, da 1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 79: 2 Տե՛ս Gender Psychology, Practicum, 2nd ed. (խմբ. I. Klecina), Սանկտ Պետերբուրգ, 2009, էջ. 318 թ. 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318: 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 319: 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 320-322թթ. 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 324: ընտանիքի կարգավիճակ, կրթություն, զբաղվածություն: Ներառված է 100 հարցված ՝ 50 կին, 50 տղամարդ ՝ 2035 տարիքային սահմաններում: Իրականացնելով հետազոտական վերլուծություն ՝ եկանք այն եզրակացության, որ աղջիկների «տղաների» միջև կան տարաձայնություններ, գենդերային դիրքերի նմանություններ, կյանքի պլանավորման ռազմավարության ընտրության հարցում: Աղջիկների մեծամասնությունն ունի ոչ ավանդական գենդերային դիրք, ընդ որում ՝ չամուսնացած աղջիկներ, իսկ տղաների մեծամասնությունը ՝ ավանդական գենդերային դիրք: Աղջիկներն ու տղաները օգտագործում են կյանքի պլանավորման ճկուն ռազմավարություն ՝ միշտ պատրաստ լինելու հանկարծակի փոփոխությունների: Սոցիալական և տնտեսական կտրուկ փոփոխությունները ստիպում են ժամանակակից երիտասարդներին չպլանավորել ապագան հստակ, կանոնավոր կերպով, քանի որ եթե ապագայի նկատմամբ վստահություն չկա, ապագայի հստակ հեռանկարներ կան, ավելի լավ է պլանավորել առաջիկա տարիները կամ ընդհանրապես խուսափել ծրագրելուց: , միշտ պատրաստ եղեք հանկարծակի փոփոխությունների, որոնք լարվածություն են առաջացնում երիտասարդների շրջանում: Աղջիկներն օգտագործում են ռազմավարություն ՝ արժանապատիվ կյանք վարելու համար, իսկ տղաները ՝ ինքնակատարելագործման, իրենց հետաքրքրություններն ու գաղափարները կիսող մարդկանց հետ հաղորդակցվելու ռազմավարություններ: Աղջիկներն ու տղաները արժեք են տալիս ընտանիքին ՝ ընտանիքը դիտելով որպես ավանդույթները հարատևելու և ավանդույթները պահպանելու միջոց: Ավելին, թվում է, որ ընտանիքի նկատմամբ գիտակցված մոտեցումն այնքան էլ արտահայտված չէ: Աղջիկները, ունենալով ոչ ավանդական գենդերային դիրքորոշում, ընտրում են ընտանեկան ավանդական ռազմավարությունը: Նման հակասությունները աղջիկների մեջ ներքին հակասություններ են առաջացնում: Հաշվի առնելով կյանքի ռազմավարության մեջ գենդերային ռազմավարության փոխկախվածությունը ՝ եզրակացություն արվեց, որ հավասարության սեռի ընկալումներ ունեցող մարդիկ ավելի հավանական է, որ ունեն կյանքի կտրուկ փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարություն: Ոչ ավանդական և ավանդական գենդերային կողմնակալություն ունեցող մարդիկ ունեն կյանքի հստակ ծրագիր և հանգստի ռազմավարություն ունենալու ռազմավարություն: Հավասարաչափ գենդերային նախապաշարումներ ունեցող մարդկանց մեջ գերակշռում են ապագայի ճկուն պլանավորման, աշխատանքում հաղորդակցության, ինքնակատարելագործման ռազմավարությունները: Անժելա Աֆյան ԿՅԱՆՔԻ ՌԱRՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ և Գենդերային դիրքեր Բնութագրեր. Հիմնաբառեր ։
| Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում գենդերային դիրքորոշումների ձևավորման վրա ազդող գործոններին, ներկայացվում են մի շարք տեսությունները, որոնք մեկնաբանում են նշված հիմնահարցը։
Հիմք ընդունելով իրականացված հետազոտության արդյունքները՝ ներկայացվում է հայաստանյան իրականությանը վերաբերող մի շարք եզրահանգումներ, համաձայն որոնց աղջիկների մեծամասնությունն ունի էգալիտար գենդերային պատկերացումներ, սակայն ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են բարեկեցությունը, տղաների մեծամասնությունն ունի ավանդական գենդերային պատկերացումներ, ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են ինքնակատարելագործման ռազմավարությունը։
Էգալիտար գենդերային պատկերացումներ ունեցող անձանց մոտ գերակշռում է կյանքի հանկարծակի փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարությունը։
|
Նախաբան Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունները, դրա տարածման նախադրյալները, ուսումնասիրել Հայաստանը որպես տարանցիկ երկիր, աղբյուր և վերջնակետ, բացահայտել թրաֆիքինգի տարածման ուղղությունները և պայքարի ուղիները: դրա դեմ կրթական համակարգում: Աշխատանքի թրաֆիքինգը, քանի որ աշխատանքի արդիականությունը, սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունների հայտնաբերումն ու գնահատումը այսօրվա հասարակության ամենամեծ չարիքներից մեկն է: Անի Մակարյանի հետ աշխատելիս տեղեկատվության տարբեր աղբյուրներ, ներառյալ տպագիր գրքեր, տեղեկատվական ձեռնարկներ, ուղեցույցներ, տեղեկանք-զեկույցներ, կայքեր (պետական գերատեսչություններ, ՀՀ ազգային վիճակագրական կոմիտե, ՀՀ ոստիկանություն, հասարակական զեկույցներ, ուսումնական օժանդակ նյութեր, լրատվամիջոցներ, երիտասարդություն, լրատվամիջոցներ, հեռուստատեսություն): , թրաֆիքինգի և հարկադիր աշխատանքի մասնագետ: Թե՛ աշխարհում, թե՛ աշխարհում «Թրաֆիքինգ» հակամարդկային ֆենոմենը զարգացման երկար ճանապարհ է անցել, ունի հնագույն պատմություն, լայն աշխարհագրություն ՝ տարածված Հայաստանի Հանրապետությունում: Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակից ստրկության ձև, որն ուղեկցվում է մարդու իրավունքների ամենալուրջ խախտումներով, ինչպիսիք են աշխատանքային շահագործումը, մարդու օրգանների, հյուսվածքների վաճառքը և երեխաների ներգրավումը հակասոցիալական գործունեության մեջ (ներառյալ մուրացկանությունը): Kevinամանակակից ստրկության առաջատար փորձագետ Քեվին Բեյլսի կարծիքով ՝ ժամանակակից աշխարհում ավելի քան 27 միլիոն մարդ ստրկության մեջ է [1, p. 5]: Մարդկանց թրաֆիքինգը առաջին անգամ բարձրացվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 1999 թ.-ին, երբ Հայաստանի միգրացիայի գրասենյակի աջակցությամբ անցկացվեց ուսումնասիրություն Հայաստանից մարդկանց առևտրի վերաբերյալ: Հայաստանի Հանրապետությունում ինչպես ընդհանուր հանցագործությունների, այնպես էլ թրաֆիքինգի դեպքերի մեծ աճ, ինչը կարելի է պատկերացնել ՀՀ ոստիկանության և ԱՄՆ պետքարտուղարության տարեկան զեկույցներից: Հայաստանում գրանցվել են թրաֆիքինգի հետևյալ դեպքերը. 1. ՀՀ քաղաքացիների շահագործում այլ երկրներում (օտարերկրյա թրաֆիքինգ), 2. ՀՀ քաղաքացիների և օտարերկրացիների շահագործում Հայաստանում (ներքին թրաֆիքինգ): Հայաստան աշխատանքի, սեռական ճանապարհով վաճառքի ենթարկված տղամարդկանց, կանանց և երեխաների համար: «Վերջնակետ» «Ելակետ» երկիր Աճող խնդիր է կանանց, երեխաների, սեռի և աշխատանքի թրաֆիքինգը, ինչպես նաև հանրապետությունում երեխաների հակասոցիալական աշխատանքի մեջ ներգրավելու դեպքերը: ՀՀ-ում թրաֆիքինգի առանձնահատկությունների վերաբերյալ հարուցված քրեական գործեր 2008-2017թթ. 436-ը, քրեական գործերի առավելագույն թիվը եղել է 65-ը `2009-ին, իսկ նվազագույնը` 29 քրեական գործ 2014-ին: [2] Գծապատկեր 1. Արտաքին թրաֆիքինգի ուղղությունները Մարդկանց շահագործման կամ թրաֆիքինգի մի քանի ուղղություններ կան: ՀՀ 2008-2017թթ. Դեպքերի վերլուծության արդյունքում մենք առանձնացրել ենք արտաքին թրաֆիքինգի 6 ուղղություններ, որոնք ներկայացված են դիագրամի տեսքով: Արտաքին թրաֆիքինգի հիմնական երեք դեպքերը ընկնում են առաջին երեք ոլորտներում (տե՛ս Գծապատկեր 1): Արտասահմանյան թրաֆիքինգի հայտնաբերված 51 դեպքերը սեռական շահագործման են `գրանցված Թուրքիայի Հանրապետությունում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում: Ռուսաստանի Դաշնությունում ՝ Վրաստանում, Հայաստանից Հայաստան տեղափոխված «զոհերը» հիմնականում ենթարկվում էին աշխատանքի շահագործման: 2012-ին հարուցված 62 քրեական գործերից մեկը վերաբերում էր մարդու օրգանների և հյուսվածքների վերցմանը, որի դեպքում Շրի Լանկան «վերջ» երկիրն էր: Մեկ այլ քրեական գործ հարուցվել և բացահայտվել է 2009 թ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի հատկանիշներով. «Երեխայի առք և վաճառք», այս դեպքում Ֆրանսիան «վերջնակետն» էր, որի դեպքում զոհերը 4 [ 2]: Վերջին տարիներին աճել է նաև թրաֆիքինգի ներքին գործերի քանակը, որին զոհ են դառնում ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ այլ երկրների քաղաքացիներ: Բացահայտվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 2008-2017 թվականներին օտարերկրյա անձանց շահագործման 5 դեպք, որից 3-ը Ռուսաստանից Ֆեդերացիայի քաղաքացիների շահագործման, և Չինաստանից և Թաիլանդից Հայաստան եկած անձանց շահագործման 2 դեպք: Նշված բոլոր դեպքերում Հայաստանում օտարերկրյա քաղաքացիները սեռական շահագործման են ենթարկվել: Գծապատկեր 2. Թրաֆիքինգի հայտնաբերման ձևերը (ըստ հարցման) 2018 թ. Ապրիլի 17-20-ը ընկած ժամանակահատվածում երիտասարդության տեղեկացվածության մակարդակը բացահայտելու համար մենք սոցիոլոգիական հարցում ենք անցկացրել Խ. Աբովյանի հայկական համալսարանը քիմիայի և աշխարհագրության, կրթության, կենսաբանության, հոգեբանության և սոցիոլոգիայի, օտար լեզուների, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ուսանողների շրջանում: Հարցմանը մասնակցել է 50 ուսանող: Մանկավարժական ինֆորմատիկայի ֆակուլտետների հետազոտության ընթացքում փորձեցինք պարզել, թե որո՞նք են թրաֆիքինգի դրսևորումները Հայաստանում: Սոցիոլոգիական հարցումներում մենք արձանագրել ենք հետևյալ տվյալները. Հարցվածների մեծ մասը ՝ 78% -ը, կարծում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կան հարկադիր աշխատանքի մուրացկանության դեպքեր [տե՛ս Գծապատկեր 2]: Սեռական շահագործումը նպաստում է թրաֆիքինգի ձևավորմանը և տարածմանը Հայաստանի Հանրապետությունում, մասնավորապես `գործազրկություն, սոցիալ-տնտեսական ցածր մակարդակ: Սոցիալ-տնտեսական գործոնները, հրատապ գործազրկությունը Հայաստանի Հանրապետությունում այն հիմնական խնդիրներից է, որը պետք է լուծվի իր բացասական հետևանքներով. Աղքատություն, արտագաղթ, աճ, հոգեբանական խնդիրներ և այլն: Հետևյալ փաստերը դրա մասին են: Պաշտոնական տվյալների համաձայն, գործազրկության մակարդակը 2016-ին 18% կամ 220.200 մարդ է, որից 116.900-ը կամ 53% -ը տղամարդիկ են, 103.300-ը կամ 47% -ը կանայք են: 2016-ին Հայաստանի Հանրապետության տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմում էր 1226.300 մարդ [4]: ՀՀ մարզերից գործազուրկների բացարձակ արժեքով առանձնանում են Կոտայքի, Շիրակի և Լոռու մարզերը, որտեղ համապատասխանաբար 2016-ին գրանցվել են գործազուրկների ցուցանիշները. 24 000, 22 200 և 13 500: Ամենացածր ցուցանիշները դիտվել են Վայոց Ձորում / 1900 մարդ / և Գեղարքունիք / 2800 մարդ / մարզեր: Հայաստանում գործազուրկների ընդհանուր թվի 50% -ից ավելին բաժին է ընկնում մայրաքաղաք Երևանին: Գործազրկության մակարդակն ինքնին բերում է բնակչության աճի: Համաձայն ՀՀ աղքատության մակարդակի ազգային վիճակագրության `Հայաստանում աղքատության մակարդակը 29.4% էր, 2008-ի 27.6% -ի եւ նախորդ տարվա 29.8% -ի համեմատ: Ըստ ծառայության ՝ նախորդ տարվա համեմատ այն նվազել է 0.4% -ով, սակայն աղքատության մակարդակը վիճակագրորեն չի փոխվել: Թրաֆիքինգի զարգացմանը նպաստող գործոններից է ամուսնալուծությունների քանակը, ինչը արդարացված է նրանով, որ թրաֆիքինգի զոհերի մեծ մասը ամուսնալուծված կանայք են: 2017-ին Հայաստանում ամուսնալուծությունների թիվը 2006-ի համեմատ աճել է 28,5% -ով: Ամուսնալուծությունների թվի աճին զուգահեռ, նկատվում է ամուսնությունների թվի նվազում, զույգի միջին տարիքը (1995 թ.-ի 27,1-ի փոխարեն, զույգի միջին տարիքը այժմ 30,8 տարեկան է): Գծապատկեր 3. Թրաֆիքինգի առաջացման պայմանները (ըստ հետազոտության) ՀՀ-ում թրաֆիքինգի զարգացման գործոնների վերլուծության արդյունքում պարզ է դարձել, որ ամենաբարձր ցուցանիշները գրանցվել են մայրաքաղաք Երևանում, Լոռիում, Կոտայքի մարզերում: , Համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են գրանցվել Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերում: Theուցանիշները մշակվել են մեր կողմից: Պաշտոնական տվյալների վերլուծությանը զուգահեռ, վերոնշյալ հարցման ընթացքում փորձեցինք պարզել հարցվածների կարծիքը թրաֆիքինգի պատճառների վերաբերյալ: Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառների թվում 15 հարցվածներ նշել են բնակչության գործազրկությունը, աղքատությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական մակարդակը: Հարցվածների 16% -ը կարծում է, որ նրանց 14% -ը կարծում է, որ ամուսնալուծությունը թրաֆիքինգի համար պայման է (տե՛ս Գծապատկեր 3): Ենթակառուցվածքներ, օդային, ճանապարհային տրանսպորտ, կապի բոլոր միջոցները, տաքսի ծառայություններ և այլն: Հեշտացնող շարքում կարելի է առանձնացնել ՀՀ վարորդների հյուրանոցային տներում թրաֆիքինգի տարածումը, ՀՀ ոստիկանության կողմից հրապարակված պաշտոնական տվյալների վերլուծությունը `մեր սեփական դիտարկումների արդյունքում, մշակված աղյուսակը արտացոլում է հանրապետությունում թրաֆիքինգի պատճառները: Հայաստանի և դրա հետևանքները [տե՛ս Աղյուսակ 1]: Աղյուսակ 1. Պատճառները առաջացման թրաֆիքինգի եւ drahetevanknere մասին umPATCHARNERHETEVANKNERTntesakan chgnazhamAshkhatashukayi ankayunutyunGortsazrkutyun, aghkatutyunArdyunavet եւ iratesakanherankarneri batsakayutyunOrakyal սեռական կրթության yevaroghjapahutyan ոչ matcheliorak ոչ chishtdastiarakutyunKoruptsiaStverayin tntesutyunIravakan եւ դատական teratsumnerMigratsiaTsatsr irazekutyuntrafikingi vtangnerimasin, emotsionalanhasunutyun, angragitutyunKaghakakan, սոցիալական, տնտեսական kayunutyanpakas, հեշտ դրամական vastakeludzgtumBrnutyun entanikumKhtrakanutyun եւ kartsratiperAvanduytnerHogebanakan վնասվածքների, genderayinanhavasarutyunPetutyan Թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարությունն իրականացնում է ԿԳՆ-ն, հատուկ ուշադրություն է դարձվում կրթական համակարգում թրաֆիքինգի դեմ պայքարին:• Ամրապնդվում է միջազգային համագործակցությունը տարբեր երկրների հետ: • «Մարդկանց թրաֆիքինգ. Շահագործում» ուսուցչի ձեռնարկը երաշխավորված է որպես օժանդակ գրականություն: • Թեման ընդգրկված է դպրոցական ծրագրերում (8-12-րդ դասարաններ): Մարդկանց թրաֆիքինգը մտահոգիչ է ողջ հասարակության համար, դրա առաջացման պատճառներն ու տեսակները բազմազան են: Անհրաժեշտ է զգոն լինել «դեպքը կանխելու, ինչու չէ` վերացնելու ուղղությամբ »աշխատանքների ուղղությամբ: Եզրակացություն Մարդկանց թրաֆիքինգի և շահագործման խնդիրը դարձել է ամբողջ հասարակության մտահոգության առարկան: Շատերի կարծիքով, երեւույթը անցյալում է, ժամանակակից պատմությունն ապացուցում է, որ այն այսօր էլ տարածված է: Հայաստանի Հանրապետությունը և՛ տարանցիկ երկիր է, և՛ թրաֆիքինգի աղբյուր և նպատակակետ երկիր: Թուրքիան, Ռուսաստանը և Արաբական Միացյալ Էմիրությունները արտասահմանյան թրաֆիքինգի հիմնական ուղղություններն են: Արտաքին թրաֆիքինգի ընդհանուր ծավալում սեռական և աշխատանքային շահագործման դեպքերը, ավելի փոքր չափով, գերակշռում են երեխաների թրաֆիքինգի, մարդու օրգանների և հյուսվածքների շորթման դեպքերը: Հայաստանի Հանրապետությունում ներքին թրաֆիքինգի ամենատարածված ձևերն են հարկադիր աշխատանքի շահագործումը, սեռական մուրացկանությունը և երեխաների առք ու վաճառքը: «Հայաստանի Հանրապետությունում պետությունը մշակել է թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարություն, որը տարեցտարի պետք է բարելավվի: և փորձել Հայաստանից վերացնել մարդկության մեծ չարիքներից մեկը ՝ մարդկանց շահագործումը: ։
| Հոդվածում ներկայացվել են Հայաստանում առկա թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական ասպեկտները. վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում և տարածմանը նպաստող սոցիալ-աշխարհագրական նախադրյալները, տարածման ուղղությունները, տեսակները և ներկայացվել պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների համակարգը։
|
Բնական էկոհամակարգերի խախտման ժամանակակից պայմաններում, հասարակության կենսապայմաններն ապահովելու համար արդիական է անվերապահորեն պահպանել դեռեւս գոյություն ունեցող բնական լանդշաֆտներն ու էկոհամակարգերը եւ դրանց կողմից մատուցվող էկոհամակարգային ծառայությունները։
Հետեւաբար, Հայաստանի Հնարապետությունում եւ մասնավորապես բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում, էկոհամակարգային ծառայությունների ապահովման խնդիրը կարեւորվում է նաեւ այն հանգամաքով, որ բուսական եւ կենդանական յուրաքանչյուր տեսակի եզակիությունը պայմանավորված է ոչ միայն գենոֆոնդով, այլեւ էկոհամակարգում դրանց ունեցած դերակատարությամբ։
Ներկայումս բնապահպանական հատուկ պահպանվող տարածքները դիտարկվում են որպես կայունության եւ էկոհամակարգային ծա92ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռայությունների պահպանման եւ վերականգնման գոտիներ՝ տարածաշրջանային կենտրոններ, որոնց գործունեությունը միտված է ոչ միայն բնության հարստության պահպանմանը, այլեւ տեղական բնակչության բարեկեցության բարելավմանը, չքավորության նվազմանը եւ կայուն զարգացմանը։
Դա թույլ է տալիս ձեւավորել շրջակա միջավայրի ընկալման էկոհամակարգային համապարփակ մոդել, որի դեպքում բոլոր գործառույթները ուղղված են գործնական խնդիրների լուծմանը եւ համահունչ են երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմաններին ու կարիքներին։
Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում էկոհամակարգային ծառայություններից ստացված օգուտների բացահայտումը կարող է զգալիորեն նպաստել բնօգտագործման սահմանափակումներով պայմանավորված վեճերի մեղմացմանը՝ բնակչության համար ստեղծելով օրինական հիմունքներով բնական պաշարներից օգտվելու հնարավորություններ։
Ընդ որում, բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգային ծառայություններից ստացված օգուտներն անհրաժեշտ է արդարացի բաշխել՝ նպատակ ունենալով նպաստել համայնքների սոցիալական վիճակի բարելավմանը։
Մյուս կողմից, օգուտների բաշխման եւ փոխհատուցման մեխանիզմների ստեղծումը, ինչպես նաեւ ծախսեր կրող ու օգուտներ ստացող համայնքների եւ անհատների որոշումը բավականին դժվար խնդիր է, որը կարող է լուծվել միայն էկոհամակարգային ծառայությունների խորը հետազոտության միջոցով։
Էկոհամակարգերի կողմից տրամադրվող ծառայությունները հիմնականում ունեն ապահովող (սնունդ, մաքուր ջուր, թարմ օդ, վառելիք, հումք), կարգավորիչ (կլիմա, բնական աղետների եւ համաճարակների կանխում, ապաստաններ, կենսամիջավայր, էրոզիայի կանխում), մշակութային (գեղագիտական, կրոնական, գիտաճանաչողական, սոցիալական եւ հոգեւոր արժեքներ, ավանդույթների ձեւավորում, ռեկրացիոն ռեսուրսներ) եւ աջակցող (հողագոյացում, ֆոտոսինթեզ, ազոտի, ածխածնի, թթվածնի, ջրի շրջանառություն) նշանակություն։
Էկոհամակարգային ծառայությունները տնտեսական արժեք են ներկայացնում եւ պետք է ինտեգրվեն երկրի տնտեսության ընդհանուր համակարգում։
Դրանց տրամադրման կամ պահպանման համար նախատեսված փոխհատուցման վճարները նոր մոտեցումներ են բնա93ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պահպանության ոլորտում, որոնք խրախուսում են լանդշաֆտների եւ կենսաբազմազանության պահպանությանն ուղղված ֆինանսական հավելյալ հոսքերի ստեղծումը։
Էկոհամակարգային ծառայությունների դիմաց կատարվող փոխհատուցման վճարների մեխանիզմի ձեւավորման ժամանակ պետք է հստակ նշվի էկոհամակարգային ծառայությունների տեսակը, սպառողների կողմից դրանց տրամադրվողներին ուղղվող միջոցների ծավալները, իրավական եւ ինստիտուցիոնալ հիմքերը՝ հաշվի առնելով տեղական առանձնահատկություններն ու սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։
Հետեւաբար, էկոհամակարգային ծառայությունների տնտեսական երկարաժամկետ ռազմավարությունը պետք է նպատակամղվի էկոլոգիապես արդյունավետ, ռացիոնալ, սոցիալապես արդարացի եւ տնտեսապես շահավետ խնդիրների լուծմանը։
Տեսականորեն բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգային ծառայությունների պահպանման նպատակով ֆինանսական հիմնական աղբյուրներն են բնապահպանության ոլորտի պետական ծախսերը, աղտոտող կազմակերպությունների միջոցները, դոնոր կազմակերպությունները, բնօգտագործման վճարները, հողերի սեփականատերերը, հովանավորները եւ այլն։
Էկոհամակարգային ծառայությունների դիմաց կատարված վճարները հետագայում կարող են ձեւավորել վերարտադրվող էկոլոգիական հիմնադրամներ՝ նպաստելով բնության պահպանության համար միջոցների տրամադրմանը, փոխհատուցման ֆոնդերի ստեղծմանը եւ կանաչ էկոնոմիկայի հիմքերի ստեղծմանը։
Նշված մոտեցումները համահունչ են նաեւ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013թ. ապրիլի 25-ի «Բնապահպանական ոլորտի նորարական ֆինանսատնտեսական մեխանիզմների ստեղծման հայեցակարգին հավանություն տալու մասին» No16 արձանագրային որոշմանը։
ՀՀ-ում կան կենսաբազմազանության ազգային ռազմավարության եւ գործողությունների ծրագրեր եւ նախնական ոլորտային ռազմավարություններ կենսաբանության եւ էկոհամակարգային ծառայությունների կառավարման համար։
Սակայն մինչ օրս դրանք չեն կարողանում դիմակայել տարբեր ոլորտների՝ անտառտնտեսության, արոտավայրերի տնտեսության, գյուղատնտեսության, բնապահպանության եւ զբոսաշրջության հակասական շահերից բխող մարտահրա94ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վերներին։
Միաժամանակ չկան տարբեր պետական եւ ոչ պետական դերակատարների եւ բնակչության խմբերի (օրինակ հովիվների եւ ֆերմերների) միջեւ համակարգվածություն։
Բացի այդ գոյություն չունեն բավարար հավաստի տվյալներ տարբեր ոլորտների վերաբերյալ՝ պլանավորման եւ որոշումների կայացման գործընթացներին աջակցելու համար։
Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում ձեւավորվող էկոհամակարգային ծառայությունների համալիր նշանակությունը, հատկապես նրանց կողմից կենսապայմանների ապահովումը, դեռեւս չունի տնտեսական կոնկրետ գնահատում, ինչը հանգեցնում է էկոհամակարգերի խախտմանը եւ կենսաբազմազանության աղքատացմանը։
Ներկայումս էկոհամակարգային ծառայությունների տնտեսական գնահատման մեթոդներն առավելապես կիրառվում են հանքահումքային, անտառային եւ ջրային ռեսուրսների, ինչպես նաեւ էկոզբոսաշրջության ոլորտներում։
Էկոզբոսաշրջությունը բնութագրվում է բնական միջավայրի վրա համեմատաբար թույլ բացասական ազդեցությամբ՝ հանդիսանալով էկոլոգիական գիտելիքների եւ տեղեկատվության տարածման, բնապահպանական եւ սոցիալ-տնտեսական համակարգերի միջեւ լարվածության թուլացման ու ինտեգրմանը նպաստող արդյունավետ միջոց։
Այն ապահովում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման համար միջոցների հավելյալ ներհոսք եւ ֆինանսական կայունության աճ։
Էկոզբոսաշրջությունը միաժամանակ տեղական բնակչության համար կայուն եկամուտներ ստանալու, կենսամակարդակի, զբաղվածության եւ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման գործընթացներին մասնակցության աստիճանի բարձրացման գործուն եղանակ է։
Մենք ընդունում ենք այն մոտեցումը, որ էկոհամակարգային ծառայությունները պարտադիր են, անփոխարինելի են եւ ցավոք վատ ընկալելի եւ, որ կարեւոր է, նրանք ունեն իրական արժեք։
Ու նաեւ հասկանալի է, որ ոմանք պետք է վճարեն այդ ծախքերը։
Սակայն, վճարումները պետք է իրականացվեն շուկայական մեխանիզմի օգնությամբ եւ ամենակարեւորը՝ դրանք պետք է լինեն տնտեսապես հիմնավորված։
Խնդիրը բարդանում է նաեւ նրանով, որ շուկայական մեխանիզմները ոչ միշտ են լինում տնտեսապես հիմանվորված։
95ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հետեւաբար, տնտեսագիտության առջեւ խնդիր է դրվում նախանշել այն ունիֆիկացված շրջանակները, որոնք կարող են համարժեք հաշվի առնել առանձնահատկությունները։
Մասնավորապես մեր կողմից առանձնացվել են՝ 1. Գնահատումը Պետք է շարունակել մշակել էկոհամակարգային ծառայությունների գնահատման լավագույն մեթոդները եւ որոշել նրանց արժեքը տարբեր աստիճաններում։
Միաժամանակ մենք չենք կարող սպասել որոշակիության եւ հստակության առկայություն, որպեսզի գործենք։
Մենք պետք է սահուն շարունակենք գնահատման կատարելագործման գործընթացը, զարգացնելով այն օղակները, որոնք կարող են արդյունավետ օգտագործել այդ գնահատականները։
2. Փոխկապակցվածությունը Զգալի էկոհամակարգային ծառայություններ հանդես են գալիս արտադրանքի, ապրանքի տեսքով համատեղ արտադրության գծով (կամ էլ հակառակը) եւ յուրաքանչյուր ծառայության տեսակարար ցուցանիշը փոփոխման է ենթարկվում մի համակարգից մյուս համակարգ, մի տեղանքից մյուսը։
Սակայն մենք պետք է դիտարկենք ծառայությունների ողջ շրջանակը եւ նրանց փոխկապակցվածության բնութագրիչները, որպեսի կանխարգելվի կեղծ խթանների ստեղծումը եւ առավելագույնս օգտագործվի հասարակության համար օգուտները։
3. Մասշտաբների (չափերի) համաձայնեցումը Էկոհամակարգային ծառայությունների կառավարման համար տարածային եւ ժամանակավոր չափերը պետք է համաձայնեցվեն էկոհամակարգային ծառայությունների հետ։
Այդ նպատակով նպատակահարմար է փոխհամաձայնեցում տեղական, ռեգիոնալ եւ գլոբալ ինստիտուտների հետ կարճաժամկետ, միջին-ժամկետ գործունեության հետ։
Դրանց նպատակը պետք է լինի ստեղծել տեղեկատվական բազա բոլոր օղակների գծով, հաշվի առնելով բոլոր շահագրգիռ կողմերի ծախսերը, օգուտները եւ արդյունքները։
4. Սեփականության իրավունքը Էկոհամակարգային ծառայությունների սեփականության իրավունքի համապատասխան ռեժիմի սահմանումը կարեւոր է այդ ծառայությունների արդյունավետ եւ արդարացի վճարման տեսանկյունից։
Սակայն, հաշվի առնելով հասարակական ապրանքների էությունը եւ 96ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ յուրահատկությունը զգալի թվով էկոհամակարգային ծառայությունների գծով մենք կարող ենք կիրառել կամ գործող կարգը մասնավոր սեփականության նկատմամբ՝ փոխելով սեփականության իրավունքի ձեւը, կամ էլ մշակել սեփականության իրավունքի համակարգ, որը կարող է կիրառվել էկոհամակարգային ծառայությունների գծով առանց մասնավորեցման։
Օրինակ, ընդհանուր օգտագործման ռեսուրսների լիազորագրման կառավարման մեխանիզմի կիրառումը ընդհանուր օգտագործման ռեսուրսների գծով դրա իրացման արդյունավետ ձեւերից մեկն է։
5. Բաշխման խնդիրները Ծախսերի եւ օգուտների վերաբաշխումն անհրաժեշտ է մանրակրկիտ եւ խորությամբ հաշվի առնել։
Այս համակարգը պետք է պլանավորել այնպես, որ դրա մեջ ընդգրկվեն քիչ, թույլ ապահովվածները, քանի որ նրանք մեծ չափով կախված են ընդհանուր օգտագործման էկոհամակարգային ծառայություններից։
Մասնավորապես, հարուստ երկրները պետք է պաշտպանված լինեն անվճար մասնակիցների խնդրից, եւ դրա փոխարեն վճարեն այն ծառայությունների համար, որոնք ստանում են կենսաբազմազանության եւ էկոլոգիապես արդյունավետ էկոհամակարգերից առավել թույլ արդյունաբերական տեսանկյուններից զարգացած երկրներից։
6. Կայուն ֆինանսավորում Կայունություն ապահովելու նպատակով արտադրողներին ծառայություններ մատուցելուց վճարելիս եւ մատուցվող ծառայությունները շարունակելիս, կամ էլ մասնավոր հողի սեփականատերերին վճարելիս, կարելի է ներգրավել ներդրումները։
7. Կառավարման հարմարվողականությունը Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ միշտ էլ առկա է զգալի չափով էկոհամակարգային ծառայությունների անորոշություն։
Դա պայմանավորված է մոնիտորինգի, արժեքի որոշման եւ կառավարման ոլորտների որոշակի բացթողումներով։
Դա բավականին բարդ է, քանի որ անընդմեջ հավաքել անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, այն ինտեգրացնել ուսումնասիրման եւ կատարելագործման նպատակով։
Այդ նպատակին հասնլու համար անհրաժեշտ է գնահատել առկա ազդեցության աստիճանը եւ մշակել նոր համակարգեր փորձարարության 97ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նպատակով, որոնց օգնությամբ հնարավոր է առավել արդյունավետ քանակապես որոշել բոլոր ցուցանիշները։
8. Քաղաքականությունը եւ կրթությունը Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման համակարգի իրացման սահմանափակման առանցքային երկու գործոններից մեկը դա ընդհանուր կրթությունն է, թե ինչպես է աշխատում համակարգը եւ քաղաքական կամքի առկայությունը։
Այս երկու սահմանափակումները կարելի է հաղթահարել նպատակասլաց կրթա-տեղեկատվական միջոցառումների օգնությամբ, հստակորեն տարածելով, տեղեկացնելով հաջողությունների եւ անհաջողությունների տվյալները, մատուցելով հասարակությանը եւ համապատասխան պետական կառույցներին։
9. Մասնակցությունը Բոլոր շահագրգիռ կողմերը (տեղական, ռեգիոնալ, գլոբալ) պետք է իրենց մասնակցությունը ունենան էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման մեխանիզմի մշակմանը եւ իրացմանը։
Շահագրգիռ կողմերի ամբողջական տեղեկացվածությունը եւ նրանց մասնակցությունը կնպաստեն կանոնների ճանաչման կայունությանը, որոնք էլ հենց որոշում են համապատասխան պատասխանատվությունը եւ այն կարող է արդյունավետ իրականացվել։
10. Քաղաքականության հետեւողականությունը Էկոհամակարգային ծառայությունների համակարգն առավել արդյունավետ է, երբ նրանք կազմում են քաղաքական միջոցառումների միասնության համաձայնեցված բաղադրիչը, որը կիրառելի է համակարգի կառավարման տեսանկյունից։
Նրանք փոքր հավանականությամբ են աշխատում, երբ այլ քաղաքական գործիքները հակասական խթաններ են ներկայացնում։
Օրինակ, ջրի, էներգիայի օգտագործման սուբսիդավորումը, կամ էլ, երբ օրենսդրությունը, որը կարգավորում է վերաբաշխումը, ճկուն չէ։
Այսպիսով, ներկայացվեցին էկոհամակարգային ծառայությունների կարճ, սկզբունքային մոտեցումները։
Իհարկե, կան նաեւ այլ լրացուցիչ բնորոշումներ, չափորոշիչներ, որոնք բխում են տվյալ երկրի, ռեգիոնի էկոհամակարգային ծառայությունների առանձնահատկություններից։
| Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման խնդիրը այսօր դարձել է խիստ արդիական, որպես էկոհամակարգի կառավարման եւ տնտեսական խթանների կարեւորագույն գործիքներից մեկը։
Բնօգտագործման տնտեսագիտությունը փորձում է էկոհամակարգային ծառայությունները տեղավորել շուկայական մոդելի մեջ՝ հիմքում դնելով արդյունավետությունը։
Իսկ էկոլոգիական էկոնոմիկան` հակառակը, ձգտում է ադապտացնել տնտեսագիտական ինստիտուտները էկոհամակարգային ծառայությունների ֆիզիկական բնութագրիչներին՝ առավելություն տալով էկոլոգիական կայունությանը եւ արդարացի բաշխմանը։
Աշխատանքում փորձ է արվում ներկայացնել այս երկու մոտեցումների որոշակի սկզբունքները։
|
ԱՆԿԱԽ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԱՆՁԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼԻMՄԻ ԳՈՒՅՔՈՒՄ Ինքնագիտակցումը յուրաքանչյուր մարդու հուզող հարց է ՝ անկախ այն ժամանակահատվածից, որի մասին խոսել են հոգեբանության տարբեր բնագավառների մի շարք ներկայացուցիչներ ՝ խնդիրը մեկնաբանելով այլ կերպ: Դա նրա բոլոր ասպեկտների հավասարակշռված, ներդաշնակ բացահայտումն է, պահպանումն ու զարգացումը: Այսօր ինքնաիրացման խնդիրը հատկապես արդիական է մասնագիտական գործունեության մեջ: Դա կապված է այն փաստի հետ, որ մեր օրերում մարդիկ ձգտում են ավելի ինքնուրույն լինել, կատարելագործվել, բացահայտել իրենց սեփական ունակությունները և իրականացնել դրանք, և այս ամենը արտահայտվում է հատկապես մասնագիտական գործունեության մեջ: Մասնագիտական զարգացումը բարդ «երկար» գործընթաց է, որի ընթացքում ի հայտ են գալիս խոչընդոտներ, որոնց հաղթահարումը նպաստում է ոչ միայն մասնագիտական, այլև անձնական աճին, նպաստում է ինքնիրացմանը: Այս աշխատանքում ուսումնասիրվում են ինքնաիրացման առանձնահատկությունները, դրան նպաստող գործոնները և մասնագիտական գործունեության մեջ ինքնաիրացման գործընթացի բնույթն ու բովանդակությունը: Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնաիրացման գործընթացի բնույթը, մասնագիտական գործունեության մեջ ինքնաիրացման առանձնահատկությունները: Ինքնագիտացման խնդրին անդրադարձել են հին ժամանակների Արևելք-Արևմուտք փիլիսոփաները: Արևմուտքում ինքնաիրացման վարդապետությունը սկիզբ է առել Արիստոտելից: Այս հարցին անդրադարձավ ինքը ՝ Պլատոնը, կատարելով ոչ միայն տեսական վերլուծություններ, այլև ինքնաիրացման գործնական ուղիներ: Արիստոտելը և նրա հետևորդները կարծում էին, որ մարդու հատկությունները, որոնք կազմում են նրա բնությունը, ենթակա են ինքնաիրացման: Ըստ հոգեբանական-հոգեվերլուծական բառարանի, «Ինքնալուծման բոլոր ասպեկտների հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումը գենետիկ և անձնական կարողությունների զարգացումն է»: Դա գիտակցական տեսական գործունեություն է, դա ինքնիրականացման նախապայման է 2: Ինքնահեռացումը գործնական գործողություն է, որն ունի նյութական ազդեցություն: Այսինքն ՝ այն ուղղված է կյանքի պլանների իրականացմանը, խնդիրների լուծմանը 3: Ինքնագիտացման խնդրի գիտական մոտեցումները սկիզբ են առել 19-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ փիլիսոփայության կենտրոնական խնդիրը մարդու կյանքի ուսումնասիրությունն էր: Մարդկային ուսումնասիրության նոր ուղղությունների հիմնադիրներն են Ս. Կիերկեգարը, Ա. Շոպենհաուերը, Ֆ. Նիցշեն և այլք 4: Էքզիստենցիալ հոգեբանության պաշտոնական սկիզբը (1834) կապված է Ս. Կիերկեգորի հետ: Որպես ինքնակազմակերպում տերմինը ՝ որպես օրգանիզմի տեսության պոստուլատներից մեկը, Քուրթ Գոլդշտեյնը ներմուծել է 1939 թվականին «Օրգանիզմ» –ում: Կլինիկական պրակտիկայի առաջին փուլում Գոլդշտեյնը, ինքնիրականացում ասելով, նկատի ուներ օրգանիզմի որոշ ներքին ռեսուրսների ակտիվացում, որոնք առաջանում են վնասվածքի պատճառով: Երկրորդ փուլում Գոլդշտեյնը փիլիսոփայորեն ներկայացնում է ինքնաիրացումը ՝ որպես կյանքի համընդհանուր սկզբունք ՝ գրելով «բարձրագույն ինքնաիրացման» մասին: Նա օրգանիզմը դիտում է որպես ամբողջություն, այսինքն ՝ մասի փոփոխությունն ազդում է ամբողջ օրգանիզմի վրա: Ըստ Գոլդշտեյնի, ինքնիրականացումը մարդու կյանքի հիմնական շարժառիթն է, դա գործողություն է, որն ուղղված է կարիքների բավարարմանը: Ինքնակատարումը կարող է դրական կամ բացասական հետևանքներ ունենալ օրգանիզմի համար: Դա երբեք չի պատահում առանց արտաքին աշխարհի հետ պայքարի: Ինքնագիտակցումն իրականացվում է միայն կողմերից մեկի զիջման արդյունքում 5: Գոլդշտեյնի հասկացություններն այնուհետև նպաստեցին ինքնաիրացման հոգեբանական տեսությունների առաջացմանն ու զարգացմանը: Այն զարգացավ հատկապես հումանիստական ուղղությամբ, որն առաջացավ 1960-ականներին: Հումանիստական հոգեբանության արմատները սկսվում են 1 Ամիրյան Ս., Անհատական ինքնաիրացման խնդիրները: Ուսումնական աջակցության ձեռնարկ, -Յեր. ԵՊՀ մամուլ, 2011,102 էջ: 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 3 Վախրոմով Ե., Մարդկային զարգացման հոգեբանական հասկացությունները: ինքնահաստատման տեսություն, -M. Егорьвеск. Московский государственный гуманитарных университет, 2004, էջ 32-395 Vakhromov E., Մարդկային զարգացման հոգեբանական հասկացությունները: ինքնահաստատման տեսություն, -M. Էքզիստենցիալ հոգեբանության մեջ հիմնական գաղափարը, որը հումանիտար գիտությունները վերցրել են այս ուղղությունից, կայացման հասկացությունն է: Մարդը երբեք կայուն չէ, բայց միշտ գտնվում է ձևավորման գործընթացում: Ք.Ռոջերսը իր տեսությունը ձևակերպեց հումանիտար գիտություններում 6: Ըստ Ռոջերս և Գոլդշտեյնի, օրգանիզմը կենսաբանական ամբողջություն է, որը ձգտում է բարձրացնել լարվածությունը: Այս կերպ Ռոջերս-Գոլդշտեյնը հակադրվում է հոմեոստատիկ տեսություններին: Բացի այդ, նրանք կարծում են, որ ինքնաիրացումը օրգանիզմի միակ դրդապատճառային հակումն է, այսինքն ՝ նրանք մերժում են առանձին մոտիվացիայի առկայությունը 7: Ռոջերսը, ինքնիրականացում ասելով, նշանակում է հայտնաբերել, զարգացնել և պահպանել մարդու լավագույն որակները: Դա ակտիվ գործընթաց է, որն ապահովում է մարմնի ձգտումը տարբեր նպատակների, քանի որ այն մարդուն տանում է դեպի ինքնավարություն, ինքնաբավություն: Ռոջերսը պնդում էր, որ սա կառուցողական կենսաբանական միտում էր, որը բնորոշ էր ոչ միայն մարդկանց, այլ ամբողջ կենդանական աշխարհին: Անհատական տեսանկյունից ինքնաիրականացման հակումն այն գործընթացն է, որը տեղի է ունենում մարդու կյանքի ընթացքում, որի նպատակն է գիտակցել իր ներուժը, դառնալ լիարժեք գործող անձ 8: Երբեմն օրգանիզմի և անձի գիտակցումը տեղի է ունենում տարբեր ձևերով կամ նույնիսկ հակասական է (ոչ մրցակցային), ինչը բախման արդյունքում դառնում է նևրոզի պատճառ: Ա. Գոլդշտեյնի գաղափարները հատուկ ազդեցություն ունեցան նաև Մասլոուի տեսության զարգացման վրա (նա հումանիտար գիտությունների ներկայացուցիչ էր): Մասլոուն կարծում էր, որ յուրաքանչյուր մարդ ունի դրական աճի և կատարելագործման բնածին ներուժ: Նա ավելի շատ կենտրոնացավ հոգեկան առողջ մարդու վրա, քան պաթոլոգիականի վրա, այսինքն ՝ հոգեկան հիվանդությունները հնարավոր չէր բացատրել, եթե նախ չհասկանայինք հոգեկան առողջությունը, իսկ ինքնաիրացումը համարվում է առողջ մարդու բնութագիրը: Ինքնակատարող անձը լիովին ձգտում է կատարելագործման, ինքնաիրացման, կարողությունների, տաղանդների բացահայտման, զարգացման, այսպես ասած ՝ իր առաքելության կատարման, անձնական ինտեգրման ձգտման, ինտեգրման: Սա ներուժի զարգացման շարունակական գործընթացային դինամիկ գործընթաց է, որը բերում է անձնական աճի: 6 Hell L., Ziegler D., Անհատականությունների տեսություններ: СПб .: Peter Press, 1997, 608 էջ 7 Լեոնտիև Դ., Մոտիվացիայի ժամանակակից հոգեբանություն: М., Смысл 2002-343 с.8 Rogers C., Հաճախորդի վրա կենտրոնացված թերապիա: Դրա ընթացիկ պրակտիկան, հետևանքները և տեսությունը: Բոստոն Houghton9 Vakhromov E., «ինքնաիրացման» հայեցակարգը հոգեբանության մեջ: Թուղթ.-Մ., 2000, 282 էջ: Ըստ Մասլոուի ՝ պահանջներն ունեն հիերարխիկ կառուցվածք: Նա առաջարկեց պահանջների բուրգ, որը բաղկացած է մի քանի մակարդակներից ՝ ըստ գերակայության սկզբունքի: Ամենատարածված պահանջները բուրգի ներքևում են: դրանք բնորոշ են կենդանիներին: Մասլոուի առաջարկած կարիքները ֆիզիոլոգիական կարիքներն են, անվտանգության, պատկանելության, սիրո, ինքնագնահատականի պահանջները, բուրգի գագաթին ինքնաիրացման կարիքները: Մասլոուն կարծում էր, որ որքան բարձր են մարդու կարիքները, այնքան նա ավելի առողջ է, այնքան արտահայտվում է նրա անհատականությունը: Իր դիտարկումների արդյունքում Մասլոուն առանձնացրեց մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք ընդհանուր են բոլոր ինքնաիրականացվող մարդկանց համար, բայց նա նշեց, որ այդպիսի մարդիկ ունեն նաև թերություններ, նրանք կարող են ցուցաբերել ոչ կառուցողական վարք 10: Հոգեվերլուծության դպրոցի ներկայացուցիչները, ինչպիսիք են Կ., Խոսեցին ինքնաիրացման մասին: Յունգ, Ա. Ադլեր և այլք: Ի տարբերություն ինքնաիրացման հումանիստական դրույթների, որտեղ ինքնաիրացումը զարգացման հիմնական միտումն ու շարժիչ ուժն է, հոգեվերլուծական ուղղություններում այս երեւույթը հիմնականում նշվում է որպես որոշակի գործընթացների հետևանք: Ըստ Կ.-ի ՝ Յունգի զարգացման նպատակը ինքնաիրացումն է, այսինքն ՝ ես-ի լիակատար իրականացումը: Դա նշանակում է մարդու բոլոր ասպեկտների առավել ամբողջական, ամբողջական տարբերակը և ամբողջական համադրություն: Յուրաքանչյուր անձի զարգացումը եզակի է, շարունակվում է ամբողջ կյանքի ընթացքում և ներառում է «անհատականացում» հասկացությունը: Անհատականացումը հակադրվող անձնական ուժերի, հակումների ինտեգրման դինամիկ, զարգացող գործընթաց է, որին հասնելը հեշտ չէ: Անհատականացումն իր վերջնական ձևերով ենթադրում է անձի բոլոր տարրերի գիտակցված զարգացում և արտահայտում: Ստացվում է, որ Յունգը անհատականացման իրացումն անվանեց ինքնիրացում: Նա նշեց, որ զարգացման այս վերջին փուլը հատուկ է միայն շնորհալի «շատ զարգացած» 11-ին: Ա. Ադլերը ինքնաիրացումը կապում է անլիարժեքության բարդույթի և գերազանցության փոխհատուցման հետապնդման հետ: Ըստ նրա տեսության ՝ մարդն ունի թերարժեքության զգացում, որը փորձում է փոխհատուցել ՝ անընդհատ ձգտելով կատարելության, աճի, զարգացման: Մարդը կարող է ամբողջական համարվել միայն այն ժամանակ, երբ նա անընդհատ ձգտում է հասնել իր նպատակներին, և կյանքի այն նպատակները, որոնք մարդիկ ընտրում են, և այն եղանակը, որով նրանք ձգտում են դրանց հասնել, որոշել, թե որն է դրանց իմաստը 10 Maslow A., Motivation and personality, SPb , Եվրասիա, 1999, 479 էջ 11 Յանգ Կ., Հոգեբուժության կառուցվածքը և դինամիկան, Պեր. с англ, -М .` «Կոգիտո-կենտրոն», 2016, 480 էջ: պլանավորել իրենց կյանքը: Ադլերը ներմուծեց ստեղծագործական ես գաղափարը, որը փնտրում, մեկնաբանում է, նշանակում է օրգանիզմի փորձը, որը կնպաստի մարդու կենսակերպի իրացմանը: Եթե դա հնարավոր չէ գտնել, ես փորձում եմ ստեղծել այն 12: Հոգեվերլուծության մեջ մարդը հիմնականում պայմանավորված է իր անցյալով, կարիքներով, կենսաբանական, սոցիալական սահմանափակումներով, ստացվում է, որ ինքնաիրացումը կատարվում է ինչ-որ գործոնով: Այսինքն ՝ նշված տեսություններում մի դեպքում ինքնաիրացումը զարգացման արդյունք է, մյուս դեպքում ՝ անլիարժեքության բարդույթի փոխհատուցում: Մինչդեռ հումանիստները դա համարում են որպես բնածին կարիք, շարժառիթ, որը առաջնորդում է մարդու վարքը: Հետազոտողները, ընդհանուր առմամբ, հակված են ինքնազբաղվածության ուսումնասիրությանը ՝ անկախ ցանկացած գործունեությունից, բայց այդպիսի ընդհանրացումը հանգեցնում է նման հետազոտության գործնական կիրառելիության նվազմանը: Մարդու կյանքի հիմնական գործողություններից մեկը մասնագիտական ոլորտն է, ուստի մասնագիտության շրջանակներում շատ հնարավոր է դիտարկել մարդու ինքնաիրացման խնդիրը: Մասնագիտությունը ոչ միայն նյութական կարիքները բավարարելու միջոց է, այլ նաև ավելի բարձր կարգապահական պահանջների հետ կապված: Դա է վկայում այն փաստը, որ մասնագիտություն ընտրելիս մարդիկ սովորաբար հաշվի են առնում իրենց սեփական շահերը և հնարավորությունները 13: Մասլոուն նշում է, որ մարդը կարող է ինքնաիրականացվել `իր գործը լավագույնս կատարելով: Միևնույն ժամանակ, ինքնիրականացվող անձը կարող է հասնել որոշակի «տրանսցենդենտալ» մասնագիտական հաջողության ՝ ի տարբերություն աշխատողի, որը պարզապես լավ է կատարում իր աշխատանքը: Մեկ այլ ոչ պակաս կարևոր չափանիշ `աշխատանքից բավարարվածությունը` հնարավորությունները բացահայտելու հնարավորությունը 14: Մասնագիտական գործունեությունը մարդու կյանքի այն ոլորտներից մեկն է, որն ընդգրկում է երկար ժամանակահատված ՝ առավել հարմար ուսումնասիրությունների համար: Բ.-ն կատարել է ուսումնասիրություններ մասնագիտական ինքնաիրացման մասին: Գ Աննա !ն: Նա դրել է հումանիտար գիտությունների բնագավառում ինքնաիրացման ուսումնասիրության մեթոդաբանական հիմքը: Անանի ուսմունքի մեջ մարդը ամբողջական է, զարգացող, ակտիվ: Նա հատուկ ուշադրություն է դարձնում զարգացմանը: Անանի խոսքով ՝ մարդը անհատական-հոգեբանական զարգացման արդյունք է: Հաշվի առնելով մարդու կենսագործունեության ոլորտում մարդու ինքնաիրացման խնդիրը 12 Adler A., Անհատական հոգեբանության պրակտիկա և տեսություն: Նյու Յորք, Նյու Յորք Routledge, 2014, 352 էջ: Այս ոլորտում նա հատկապես շեշտում է ինքնազարգացման դերը: Խոսելով այդ մասին, անհրաժեշտ է օգտագործել կենսական ուղու դերը անձի ինքնաիրացման գործում, քանի որ կենսական ուղին կապված է շրջակա միջավայրի հետ, այն ժամանակահատվածի, որում ապրում է մարդը: Աննան կարծում է, որ մարդու հիմնական հատկություններից մեկը կենսական ուղղությունն է, որն արտահայտվում է «կենսական նպատակներով», «կատարված գործողություններով», որոնք արտահայտում են գործողությունների ոճը: Այսինքն ՝ մարդը, լինելով ամբողջական և ունենալով նպատակներ, իրականացնում է դրանք և իրականացնում դրանք գործնականում: Սա հենց ինքնաիրացման գործընթացն է 15: Մի շարք սուբյեկտիվ-օբյեկտիվ գործոններ ազդում են մարդու ինքնաիրացման գործընթացի բովանդակության և դինամիկայի վրա: Սուբյեկտիվ գործոնները կախված են անձից: Դրանք ներառում են արժեքային կողմնորոշումներ, անձի ցանկությունն ու ինքն իր հետ աշխատելու կարողությունը, բարոյական հատկությունները, կամքը և այլն: Այլ գործոններ, որոնք կախված են անձից, համարվում են օբյեկտիվ գործոններ, ինչպիսիք են երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմանները, նյութական անվտանգությունը, massԼՄ-ների ազդեցությունը և այլն: Շատ կարևոր է հասարակության մեջ սեփական ներգրավվածության զգացողություն ունենալը, ներդաշնակ հարաբերություններ ունենալը ինչպես ուրիշների, այնպես էլ բնության հետ: Ինքնաբավ լինելու համար անձը պետք է ունենա որոշակի գիտելիքներ, հմտություններ, կարողություններ, որոնք նպաստում են այն գործողությունների իրականացմանը, որոնք նպաստում են մարդկանց միջև հարաբերությունների հաստատմանը 16: Անձի ինքնազբաղացումը մասնագիտական գործունեության մեջ կախված է նրանից, թե որքանով է անձը ընդունում իր մասնագիտական գործունեությունը որպես անձի զարգացման պայման: Դրական ինքնագնահատականը կապված է անձի մոտիվացիայի և աշխատանքային գործունեության մեջ պահվածքի հետ, էական ազդեցություն է ունենում ինքնագնահատականի, սեփական որակների, հնարավորությունների, կարողությունների իրազեկման վրա: Selfածր ինքնագնահատական ունեցող մարդիկ ավելի շատ ուշադրություն են դարձնում իրենց թերություններին, թույլ կողմերին, բացասական հատկություններին: Ա. Կորմանան առաջարկեց մի մոդել, համաձայն որի աշխատանքի արդյունավետությունը և ներքին բավարարվածության առկայությունը աշխատողի ինքնագնահատականի գործառույթներն են: Բարձր ինքնագնահատական ունեցող աշխատողներն ավելի հավանական է, որ ավելի լավ կատարեն իրենց գործը, քանի որ նրանց մոտիվացիան ներքին է. 15 Ананьев Б., Человек как предмет насния: СПб .: Peter, 2011, 288 էջ: Ի տարբերություն ցածր ինքնագնահատականի տեր մարդկանց: Ինքնահաստատման գործընթացը կարելի է դիտարկել տարբեր գործողությունների նկատմամբ անձի վերաբերմունքի տեսանկյունից: Օրինակ, ըստ Ա.Կ. Մարկովայի, մասնագիտության մեջ անձի ինքնաիրացումը հնարավոր է մասնագիտական նորմերի իրացման միջոցով `սեփական կարողությունների գիտակցմամբ, գործունեության իրականացման անհատական հնարավորություններով, անձնական հատկությունների գիտակցված ամրապնդմամբ, ամրապնդմամբ: անհատական ոճի, սեփական ունակությունների առավելագույն իրացում 17: Ինքնագիտակցության հիմնական պայմանը զարգացած ինքնագիտակցությունն ու արտացոլումն է, որի օգնությամբ մարդը կարողանում է գիտակցել շրջապատող աշխարհը, իրական պոտենցիալ կարողություններն ու կարողությունները, հետաքրքրություններն ու արժեքները, անձնական և մասնագիտական աճի հեռանկարները: , Մասնագիտական գործունեությունը կարող է ապահովել մասնագիտական ինքնաիրացման երեք ասպեկտներ ՝ հոգեբանական, գործիքային, սոցիալ-մշակութային: Հոգեբանական կողմը ենթադրում է մասնագիտական գործունեության մեջ անձնական հնարավորությունների իրականացում և արտահայտում: Գործիքային կողմը ենթադրում է ներուժի, ռեսուրսների, կարողությունների, հմտությունների, կարողությունների օգտագործում, իսկ սոցիալ-մշակութային ինքնաիրացումը նշանակում է անձի կողմից սեփական առաքելության իրականացում և արտահայտում, որը դրսևորվում է այլ մարդկանց, հասարակության, հասարակության նկատմամբ մասնագիտական գործունեության միջոցով: մարդկությունը Հնարավոր է, որ հենց սրանք են նպաստում մարդու մասնագիտական ինքնաիրացմանը 18: Շատ կարևոր է նաև անձի ընդհանուր մտավոր զարգացումը, ինչը նաև խթանում է մասնագիտական գործունեության մակարդակի բարձրացումը: Այն դրականորեն է ազդում մոտիվացիայի, հետաքրքրությունների, կարիքների ձևավորման վրա, որոնք նպաստում են նոր հմտությունների, կարողությունների զարգացմանը, պրոֆեսիոնալիզմի աճին 19: Լ.Ա.Կորաստիլովան առանձնացնում է մասնագիտական ինքնաիրացման մի քանի փուլեր, որոնք ունեն իրենց առանձնահատկությունները: Առաջին փուլը մասնագիտական ինքնորոշումն է, որտեղ գերակշռում է «ես ուզում եմ» բլոկը, քանի որ միայն այս կերպ, մոտիվացիոն-իմաստային-արժեքային կապերի միջոցով հնարավոր է իրականացնել մարդու մասնագիտական հեռանկարը / http: //econf.rae.ru/pdf/2010/11/1595af6435.pdf.19 Ամիրյան Ս., Անձնական ինքնաիրացման խնդիրները: Ուսումնական աջակցության ձեռնարկ: -Ս .. ԵՊՀ մամուլ, 2011, 102 էջ: շինարարություն Երկրորդ փուլը մասնագիտական զարգացման փուլն է, երբ մասնագիտությունն արդեն ընտրված է, յուրացվել են մասնագիտության մեթոդները, որոնց միջոցով ձեռք են բերվում հմտություններ: Այստեղ գերակշռում է «Ես կարող եմ» բլոկը: Երրորդը մասնագիտական աճի և իրավասությունների զարգացման փուլն է, որում գերակշռում է «պետք» դաշինքը 20: Նշված փուլերը պայմանականորեն առանձնացված են, դրանց տևողությունը տարբերվում է տարբեր մարդկանց մոտ: Անձի մասնագիտացումը ներառում է անձի կյանքի ողջ աշխատանքային շրջանը: Յուրաքանչյուր փուլում կա իր սեփական դրդապատճառներն ու արժեքները: Մասնագիտացմանը զուգընթաց բարձրանում է ինքնագնահատականի հետ կապված ներքին մոտիվացիայի դերը, որը գալիս է ինքն իրեն որպես մասնագետ ընդունելուց 21: Խոչընդոտների կարող են հանդիպել մասնագիտական գործունեության նշված փուլերում: Դրանք ներառում են ակտիվ կյանքի ներգրավվածության բացակայություն, մշակութային խիստ սահմանափակումներ, գիտակցության թերզարգացում, նեղ պրագմատիկ արժեքային համակարգ, թմրամոլություն, ալկոհոլիզմ, ինչպես նաև մասնագիտության ոչ պատշաճ ընտրություն և այլն: 22: Ամփոփելով, կան ինքնաիրացման բազմաթիվ տեսություններ, որոնք շատ ընդհանրություններ ունեն, բայց, այնուամենայնիվ, տարբեր հեղինակների կողմից տարբեր կերպ են բացատրվում ՝ կախված նրանց մոտեցումներից և այն դպրոցների գաղափարներից, որոնց նրանք պատկանում են: Բոլոր դեպքերում կարող ենք ասել, որ ինքնաիրացումը մարդու կարողությունների հայտնաբերումն է, զարգացումը, ամբողջականության և ներդաշնակության ձեռքբերումը, ինչը նպաստում է անձնական աճին: Տեսությունների տարբերությունները հիմնականում կապված են ինքնաիրացման մեխանիզմների հետ, բայց բովանդակությամբ դրանք նման են: Մասնագիտական ոլորտում ինքնաիրացումը, որպես գործընթաց և արդյունք, կապված է հասարակության համար օգտակար լինելու, սեփական գործը սիրելու, դրանում ամբողջությամբ ներգրավվելու, մասնագիտական գործունեության մեջ առավելագույն նվաճումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք նպաստում են մարդու զգացողությանը: լի, գոհ ու ներդաշնակ: Մասնագիտական ոլորտում ինքնաիրացումը ՝ ինչպես մասնագիտական աճի, այնպես էլ անձնական աճի գործոն է: Այսպիսով, անձի մասնագիտական ինքնաիրացումը կախված է մի շարք գործոններից: Ընդհանուր առմամբ, մենք կարող ենք ասել, որ սրանք ինքնագիտակցության զարգացման բարձր մակարդակ են, ներքին դրդապատճառներ 20 Կորոստիլևա Լ., Անձերի ինքնաիրացման հոգեբանություն: Վերականգնում մասնագիտական ոլորտում - STD: Հրապարակված է «Բառ» -ում, 2005-222 էջ: Կայունություն, բարձր ինքնագնահատական, սեփական կարողությունների, կարողությունների գիտակցում և դրանց կիրառում գործնական գործունեության մեջ, ինչպիսիք են նյութական անվտանգությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմանները և այլն: Անձի մասնագիտական ոլորտում ինքնաիրացման գործընթացը պայմանականորեն բաժանված է փուլերի: Ինքնագիտացումը տեղի է ունենում միայն այն ժամանակ, երբ մարդն ապրում է հասարակության և բնության հետ ներդաշնակ և գիտակցում է դրա կարիքը: Ինչպես հասնել ինքնաիրացման, պետք է ունենալ նպատակներ, հաղթահարել դժվարությունները, իմաստ տեսնել դրա մեջ: Անի Քարաքյան ԻՆՔՆԱԿԻՄԱՍՆԱՄԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ԱՆՁՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. ։
| Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնիրացման գործընթացի բնույթը և մասնագիտական գործունեության մեջ դրա առանձնահատկությունները։
Խնդիրներն են` ինքնիրացման գործընթացի վերաբերյալ տեսությունների միջև համեմատական վերլուծության իրականացումը, մասնագիտական գործունեության դերի ուսումնասիրությունն անձի ինքնիրացման գործընթացում և մասնագիտական գործունեության մեջ անձի ինքնիրացմանը նպաստող գործոնների բացահայտումը։
Ինքնիրացումն անձի բոլոր կողմերի հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումն ու զարգացումն է, որը կարող է դրսևորվել նաև մասնագիտական գործունեության մեջ։
Ինքնիրացման վերաբերյալ տեսությունները տարբեր կողմերից են մեկնաբանում խնդիրը, սակայն երևույթը իր բովանդակային կողմով նույնատիպ է այդ մեկնաբանություններում։
Մասնագիտական գործունեությունում այն կապված է մասնագիտական գործունեությունում ներգրավված լինելու, աշխատանքից բավականություն ստանալու, դրանում առավելագույն ձեռքբերումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք նպաստում են անձնային և մասնագիտական աճին։
|
Նախաբան։
Հակամարտությունների լուծումը այսօր համարվում էհամաշխարհային հանրության առջև ծառացած գերխնդիրներից մեկը,որոնց լուծման ուղիների շուրջ առաջացած տարաձայնությունները ևքաղաքական ակտիվությունը կարելի է համարել համոզիչ փաստարկհօգուտ այն բանի, որ հակամարտությունները ոչ միայն տարաբնույթ ենև բազմակողմանի, այլև շոշափում են բազմաթիվ պետություններիշահերը [3]։
Առաջանալով 1947թ. որպես իսրայելա-պաղեստինյան խնդիր՝հակամարտությունըվերաճեց արաբաիսրայելականի՝ [4] իր ոլորտը ուղղակի կամ անուղղակի կերպովներառելով Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր երկրները, ինչպես նաևհետագա տարիներինունենորոնքգերտերությունները,համաշխարհայինիրենցռազմավարական շահերը այս տարածաշրջանում [5]։
Այս առումովբացառություն չէ նաև Թուրքիան՝ տարածաշրջանի հիմնական ազդեցիկուժերից մեկը, որը հավակնում է տարածաշրջանային գերտերությանկարգավիճակի։
Եվ քանի որ Իսրայելի հետ ցանկացած պետությանփոխհարաբերություն անհնար է պատկերացնել առանց պաղեստինյանհակամարտությանցուցաբերածդիրքորոշման, հետևաբար թուրք-իսրայելական հարաբերություններըմենք փորձել ենք դիտարկել հենց այդ պրիզմայով։
հադեպ տվյալ պետությաննախագահ ՆասերիԹուրքիայի և Իսրայելի միջև նոր որակի հարաբերություններիձևավորումը 1990-ականների սկզբներին պայմանավորված էր հետևյալհանգամանքներով։
Իսրայելիև Պաղեստինի ԱզատագրությանԿազմակերպության՝ ՊԱԿ [6]-ի միջև սկսված երկխոսությունը (խոսքըվերաբերում է պաղեստինյան մի քանի միավուրումների հիմքի վրա1964թ. մայիսին Արևելյան Երուսաղեմում Արաբական Լիգայի կողմից՝ԵգիպտոսիստեղծվածՊաղեստինի ազատագրության կազմակերպությանը։
ՊԱԿ-ի մեջ կային11 կազմակերպություններ, որոնցից ամենահայտնին Ֆաթհ-ն էր՝հիմնադրված 1958թ. Հորդանանում Յասեր Արաֆաթի կողմից) կարծեսթե երաշխիքներ էր ստեղծում տարածաշրջանում կայունություն ևխաղաղություն հաստատելու համար և տասնամյակներ տևած[12]։
Այսպիսիազգամիջյան հակամարտությանպայմաններում Թուրքիան,ձգտերբարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել արդեն երկուկողմերի հետ։
Դա կարելի է բացատրել նաև այն հանգամանքով, որԹուրքիան ստիպված էր հաշվի առնել ավագ գործընկերոջ՝ ԱՄՆ-ի ևտարածաշրջանում իր հիմնական դաշնակցի՝ Իսրայելի1 դիրքորոշումների փոփոխությունը։
Այս երկրները ճանաչեցին ՊԱԿ-ը, և վերջինսներգրավվեց բանակցությունների ֆորմատի մեջ[15]։
Թուրքիանականկալում էր նաև ԱՄՆ-ի հզոր հրեական լոբբիի աջակցությունը ոչմիայն ԱՄՆ-ում, այլև ԵՄ հետ հարաբերությունների կարգավորմանհարցում։
1991թ. Թուրքիայում գործող Պաղեստինի ներկայացուցբնականաբար, պետքլուծման համարմտահաղացմամբէ1 Իսրայելի հետ Թուրքիայի համագործակցությունը ինչ-որ տեղ պարտադրված էր,քանի որԹուրքիայում գործող Քրդական բանվորական կուսակցությանը աջակցում էին հարևանԻրանը,Սիրիան,Իրաքը, բացի այդ, վերջին երկու երկրների հետ Թուրքիան ուներ լուրջտարաձայնություններ ջրային ռեսուրսների օգտագործման հարցում։
էրթուրք-իսրայելականչությունը բարձրացվեց հյուպատոսության աստիճանի, իսկ 1992 թ.վերաբացվեց Թուրքիայի հյուպատոսությունը Երուսաղեմում։
ԱՄՆ-ը,որը սկսել էր իրականացնել «ՌԱՆԴ» ընկերության կողմից2 մշակված կերտման ծրագիրը, ամեն կերպՆոր Մեծ Մերձավոր Արևելքիխրախուսումհարաբերություններիսերտացման գործընթացը։
1996 թ. փետրվարի 23-ին երկու երկրներիմիջև ստորագրվեց պայմանագիր «ռազմատեխնիկական բնագավառումմասնագետների պատրաստման և համագործակցության մասին», իսկմի փոքր ուշ՝ «պայմանագիր ազատ առևտրի իրականացման մասին»։
Այս համաձայնագրերից կարևոր էր հատկապես առաջինը, որըհնարավորություն էր տալիս Իսրայելին օգտագործել Թուրքիայի օդայինտարածքը սեփական ռազմական ինքնաթիռների համար, կատարելագործել և նոր էլեկտրոնիկայով վերազինել թուրքական օդուժը,համատեղ արտադրել հրթիռներ։
«Ռեֆահ»՝Թուրքիայի քաղաքական որոշ շրջանակներ 1996 թ. Ամռանը [7],երբ իշխանության եկավ Էրբականի«Բարօրություն»կուսակցությունը, որն իսլամական արժեքներին հետևելու կողմնակիցէր,3 ավելի հակվեց Իսրայելի հետ համագործակցությանը որպեսհակակշիռ նոր վարչապետի՝ արտաքին քաղաքական հարցերում հնարավոր փոփոխության[13]։
Էրբականը պաշտոնական այցերկատարեց Իրան, Պակիստան, Լիբիա և այդ երկրների ղեկավարներինհավաստիացրեց, որ հավատարիմ է իսլամական արժեքներին և ատումէ սիոնիզմը որպես գաղափարախոսություն։
Բայց նախագահ Դեմիրելի ևբանակի ղեկավարության ճնշման ներքո նա 1997 թ. ապրիլին ստիպվածէր ընդունել Իսրայելի ԱԳՆ Դ. Լեվիին [21]։
Թուրքիայի ռազմականղեկավարությունը հանրային և մասնավոր մակարդակով սկսեց2 RAND կամ Research and Development, ամերիկյան ռազմավարական հետազոտություններիկենտրոն։
Զբաղվում է ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության և ռազմավարական ծրագրավորմանհարցերով։
Ստեղծվել է 1948 թ. Սանտա Մոնիկայում ինքնաթիռների, հրթիռներիծրագրավորման համար։
Աշխատում է ամերիկյան կառավարության պետական պատվերով։
3 Էրբականը քաղաքական արենա էր վերադարձել դեռևս 1987թ. և գլխավորել էր «Ռեֆահ»՝«Բարօրություն»ժամանակհայտարարել էր Իսրայելի հետ հարաբերությունների վերանայման, ՆԱՏՕ-ից դուրս գալու ևարաբական երկրների հետ հարաբերությունների բարելավման մասին։
Էրբականը առաջինուղղափառ մուսուլմանն էր, որը դարձավ Թուրքիայի վարչապետ։
Սակայն ավելի ուշ Թուրքիայի Սահմանադրականկուսակցությանըպետությունը իսլամացնելու մեջ՝ արգելեց վերջինիս գործունեությունը և Էրբականը ստիպվածէր հրաժարական տալ։
1995թ. Նախընտրականկուսակցությունը։
քարոզչությանդատարանը,մեղադրելով«Ռեֆահ»արժեքըազգայինԻսրայելիերկրներիանվտանգությանբացատրել վարչապետ Էրբականին Իսրայելի հետ համագործակցությանապահովմանտեսանկյունից [22]։
Հավաստելու համար իրենց հավատարմությունըԻսրայելին՝ թուրքական բանակի գլխավոր շտաբի պետ գեներալՔարադայը 1997 թ. Փետրվարին այցելեց Թել-Ավիվ և հայտարարեց, որ«Թուրքիան այլ երկրների չի տրամադրի Իսրայելին առնչվող ռազմականտեղեկություններ և ռազմական տեխնոլոգիաներ» [23]։
Փոխադարձ այցիարդյունքում Անկարայում 1997 թ. հունիսի 11-13-ը Իսրայելի նախագահՎայցմանը կոչ արեց Թուրքիայի նախագահ Դեմիրելին չենթարկվելևճնշումների արաբականշարունակելհամագործակցությունըԷրբական-բանակհակամարտության արդյունքում Էրբականը ստիպված էր հրաժարականտալ ժամկետից շուտ։
Էրբականի դեմ հադես եկող թուրքականաշխարհիկ ուժերին ներքաղաքական աջակցություն ապահովելուհամարհետախուզականտեղեկություններ,«Մերկավ» տեսակի տանկեր, հակահրթիռայինհամակարգեր և օգնել Թուրքիային Իրանի և արաբական երկրների հետսահմանների ամրապնդման հարցում, անցկացվեցին համատեղծովային ռազմավարժանքներ [24]։
Արձագանքը իրեն ուշացնել չտվեց, ևԵգիպտոսի, Սիրիայի, Սաուդյան Արաբիայի, Լիբիայի, Իրանի ևՀունաստանի ներկայացուցիչները համատեղ հայտարարությամբ կոչարեցին Թուրքիային վերանայել իր դիրքորոշումը [24]։
Թուրքիան ոչմիայն չփոխեց իր դիրքորոշումը, այլև 1997 թ. վերջին նոր վարչապետՅլմազը հայտարարեց, որ սղաճի հետևանքների վերացման համարԹուրքիան ընտրում է իսրայելական տարբերակը [25]։
Իսրայելը խոստացավ տրամադրելկողմիցհետ։
Թուրք-իսրայելական հարաբերությունների զարգացման համարհատկապես արդյունավետ էր 1998 թ.։
Իսրայելը մեծ հետաքրքրությունցուցաբերեց Եփրատի վրա Թուրքիայի կողմից կառուցվող Աթաթուրքիանվան ամբարտակիշինարարության հանդեպ։
Այդ կառույցիշինարարությունը նպատակ էր հետապնդում արդիականացնել հարավարևելյան Անատոլիայի գյուղատնտեսությունը։
Գյուղատնտեսության ևոռոգման ոլորտում ժամանակակից տեխնոլոգիաների տիրապետողԻսրայելը պատրաստակամություն հայտնեց ոչ միայն իր փորձըփոխանցել Թուրքիային, այլև որոշում ընդունեց կառուցել Թուրքիայիհարավարևելյան շրջաններում կաթնավերամշակման ժամանակակիցգործարան։
որամբարտակի շինարարությունը ունի զուտ տնտեսական նշանահավաստիացումներին,երկկողմանիՉնայածկություն, Սիրիայում մեծ դժգոհություններ առաջ եկան, քանի որ այդդեպքում զգալիորեն նվազում էր Սիրիա մուտք գործող Եփրատի ջրերիքանակությունը [16]։
Թուրքիայում Իսրայելի գլխավոր հյուպատոսՇաքերիջրի ահագնացողպահանջների պայմաններում ամբարտակի կառուցումը և նորտեխնոլոգիաների օգտագործումը թույլ կտան խնայել ջուրը և օպտիմալօգագործել [17]։
կարծիքով Մերձավոր ԱրևելքումորըէրենթադրումԹուրք-իսրայելական հարաբերությունները ներդաշնակ էին նաևՎրաստանի և Ադրբեջանի հանդեպ վարվող քաղաքականությանհամատեքստում,ռազմատնտեսականհամագործակցություն անդրկովկասյան այդ երկու երկրների հետ։
Այդհամագործակցությունն ավելի ամրապնդվեց 1998 թ. ամռանից հետո,երբ Իրանը փորձարկեց «Շահաբ-3» հրթիռը, որը հնարավորությունուներ հարվածելու Թուրքիային, Իսրայելին և Սաուդյան Արաբիային։
Այն բանից հետո, երբ Պենտագոնը հայտարարեց, որ իրանական հրթիռիփորձարկումը պետք է ավելի շատ մտահոգի Թուրքիային, վերջինսավելի մեծ տեմպերով հակվեց Իսրայելի հետ համագործակցության։
Թել Ավիվում տեղի ունեցավ խորհրդակցություն «Թուրք-իսրայելականռազմական երկխոսություն» խորագրով, որի արդյունքում որոշվեցստեղծել թուրք-իսրայելական համատեղ հակահրթիռային պաշտպանության համակարգ։
հարցերով պատասխանատու Երկու երկրների միջև համագործակցության գագաթնակետհանդիսացավ Թուրքիայի վարչապես Մ. Յլմազի այցը Իսրայել,Պաղեստին, Հորդանան, որի արդյունքում ստորագրվեց տնտեսականբնույթի պայմանագիր, որը հնարավորություն էր տալիս Թուրքիայինօգտագործել իսրայելական Հայֆա նավահանգիստը։
Թուրքականկառավարությունում տնտեսականԻ. Չելեբին հայտարարեց, որ համաձայնագիրը նախօրոք հավանությանէ արժանացել ԱՄՆ-ի կողմից։
Յլմազը հադիպեց Իսրայելի վարչապետՆեթանյաուի և նախագահ Վեյցմանի հետ՝ շեշտելով, որ երկու երկրներիմիջև համագործակցությունը տարածաշրջանում խաղաղության ևկայունության երաշխիքն է։
Թուրք հայտնի քաղաքական մեկնաբան Ս. Քոհենի կարծիքով երկու երկրներին միավորում է պայքարըահաբեկչության դեմ, զենքի մատակարարումը Թուրքիային, սիրիականվտանգը և ԱՄՆ-ի դրական վերաբերմունքը այդ համագործակցությանը[14]։
Ամերիկյան հայտնի քաղաքագետ, Հարվարդի համալսարանիպրոֆեսոր Գ. Ֆուլլերի կարծիքով, որը 20 տարի աշխատել էր ԱՄՆ-իպետքարտուղարությունում, թուրք-իսրայելական համագործակցությանարդյունքում չնայած ստեղծվում է ռազմավարական նշանակությանմիություն, բայց մյուս կողմից նկատելիորեն վատանալու են թուրքարաբական, հատկապես՝ թուրք-սիրիական հարբերությունները, որն էլկարող է խանգարել խաղաղության գործընթացին Մերձավոր Արևելքում[18]։
1998 թ. սեպտեմբերին Կահիրեում հրավիրված արաբականերկրների արտգործնախարարների գագաթաժողովը քննարկեց թուրքիսրայելական համագործակցության հարցը, բայց, որքան էլ տարօրինակթվա, չընդունեց Սիրիայի և Լիբանանի կողմից պատրաստած բանաձևը,որը դատապարտելու էր Թուրքիային[8]։
Հորդանանի, Օմանիներկայացուցիչները, ՊԱԿ-ի ղեկավար Յ. Արաֆաթը հայտարարեցին, որթուրք-իսրայելական համագործակցությունը ոչ միայն վտանգավոր չէարաբական երկրների համար, այլև այդ վտանգը չափազանցված է [1]։
Մեր կարծիքով Արաֆաթի և Հորդանանի նման դիրքորոշումըպայմանավորված էր նրանով, որ նույն թվականի հոկտեմբերի 22-ինԱՄՆ-ի ՈՒայ-Փլանթեյշն վայրում նախապատրաստվում էր ստորագրելհամաձայնագիր Իսրայելի և Պաղեստինյան ինքնավարության միջևԻսրայելի կողմից Պաղեստինին նոր տարածքներ և իրավասություններփոխանցելու մասին [11]։
Բացի այդ Թուրքիայի վարչապետը հասցրել էրբացատրական այցեր կազմակերպել որոշ արաբական երկրներ։
Բայցեղան նաև երկրներ, որոնք հանդես եկան խիստ քննադատությանդիրքերից։
1998 թ. Թեհրանում տեղի ունեցած «Իսլամական Կոնֆերանս»կազմակերպության նիստում Սիրիայի, Եգիպտոսի, Լիբանանի ևՍաուդյան Արաբիայի«թուրք-իսրայելականԱնտանտը» որակեցին որպես կառույց, որի նպատակն է վերանայելՄերձավոր Արևելքի քաղաքական քարտեզը [9]։
Այդ մեղադրանքը ավելիարդիական հնչեց 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո, երբթուրքական կողմից կոչ եղավ ԱՄՆ-ին պաշտպանել թուրքիսրայելական դաշինքը՝ որպես հենարան ահաբեկչության դեմտարվելիք պայքարի։
ներկայացուցիչներըԻրավիճակը լուրջ փոփոխությունների ենթարկվեց ոչ միայն թուրքիսրայելական հարաբերությունների առումով, այլև պաղեստինյանխնդրի վերաբերյալ Թուրքիայի ցուցաբերած դիրքորոշման մեջ 2000-ականների սկզբներից։
Այս երկու խնդիրները սերտորենփոխկապակցված են։
2000 թ. հուլիսի 11-25-ը ԱՄՆ-ի նախագահ ԲիլՔլինթոնի կազմակերպած Քեմփդևիդյան գագաթաժողովըչլուծեցԻսրայելի և Պաղեստինյան ինքնավարության միջև առկա գլխավոր«Արդարություն ևխնդիրները՝ Արևելյան Երուսաղեմի կարգավիճակը, պաղեստինցիփախստականների կարգավիճակը և հրեականբնակավայրերիկառուցումը։
Ավելին, սեպտեմբերի վերջին և հոկտեմբերի սկզբինսկսվեցին բախումներ իսրայելական զորքերի և պաղեստինցիների միջև,որը որակվեց երկրորդ ինթիֆադա։
4 Թուրքիայի դիրքորոշման մեջփոփոխություններ մտան 2002 թ. նոյեմբերից հետո, երբ այդ երկրումհաղթեցզարգացում» կուսակցությունը, որիառաջնորդ Էրդողանը հայտարարեց, որ Իսրայելի դիքորոշումըպաղեստինյան ժողովրդի նկատմամբ Թուրքիան դիտարկում է որպես«Շարոնի ահաբեկչություն» [2]։
Սակայն Թուրքիան չէր պատրաստվումառայժմէական փոփոխություններ մտցնել թուրք-իսրայելականհարաբերություններում։
Պատճառն այն էր, որ Թուրքիայի համարպաղեստինյան ժողովուրդն ու նրա պայքարը ղեկավարող ՊԱԿ-ըտարբեր հարթություններ են հադիսացել։
ՊԱԿ-ին համարելով քրդերի ևհայերի հետ համագործակցող ուժ՝ Թուրքիան մինչև 1979 թ. չէր ճանաչում այդ կառույցը։
Նույնիսկ 1988 թ. Թուրքիան, ճանաչելովՊաղեստինյան ինքնավարությունը, չէր համագործակցում ՊԱԿ-ի հետ։
Այս երկակիէր առաջին ինթիֆադայիտարիներին, երբ 1994 թ. Թուրքիայի վարչապետ Թ. Չիլլերը ԱրևելյանԵրուսաղեմում այցելեց պաղեստինյան ինքնավարության ներկայացուցիչներին և դատապարտեց Իսրայելի գործողությունները պաղեստինցիժողովրդի նկատմամբ։
Էջևիթի կառավարությունը և նախագահ Ա. Սեզերը խիստ քննադատեցին Իսրայելին երկրորդ ինթիֆադայիչափանիշները երևում4 26.1987թ. վերջին Հորդանանի Արևմտյան ափում և Ղազայի հատվածում սկսվեց արաբներիապստամբությունը, որը պատմության մեջ մտել է Ինթիֆադա անունով։
Այս ապստամբությունըտարօրինակ ընթացք ուներ և ինչ-որ տեղ նույնիսկ չէր համընկնում «ապստամբություն»տերմինի դասական պատկերացման հետ։
Ապստամբությունը ուղեկցվում էր ցույցերով,բախումներով, իսրայելական զինվորների և քաղաքացիների վրա քարեր նետելով։
Իսրայելականկառավարությունը դիմեց դաժան քայլերի, որոնք քննադատության առարկա դարձան ՄԱԿ-ի ևնույնիսկ ԱՄՆ-ի կողմից։
1988թ. նոյեմբերի 15-ին Ալժիրում Պաղետինյան Ազգային Խորհուրդըընդունեց հռչակագիր Պաղեստինի անկախության վերաբերյալ։
Վերոհիշյալ հռչակագրում ՊԱԿ-ըՄԱԿ-իսկզբունքների,պահանջների, մարդու իրավունքների պահպանման հանդեպ, իսկ մյուս կողմիցհաստատում է իր պարտավորությունները մնալ Արաբական Լիգայի կազմում, կոորդինացնելկապերը արաբական երկրների հետ, ինչպես նաև ակտիվացնել ջանքերը Իսրայելի օկուպացիանվերջ տալու համար։
Միաժամանակ հռչակագրում շեշտվում է, որ Պաղեստինը խաղաղասերերկիր է և համաձայն է խաղաղ համագոյակցության սկզբունքին։
Փաստորեն անկախությանհռչակագիրը կարելի է համարել ինթիֆադայի բարձրակետը։
Այդ միտքը արտահայտված է նաևհռչակագրում։
պարտավորություններըհաստատումէիրմիկողմիցհայկականլոբբիիիժողովրդինգենոցիդի«պաղեստինյանեզրեր փնտրելժամանակ և նույնիսկ պաշտպանեցին ՄԱԿ-ում Իսրայելին քննադատողբանաձևը։
2002 թ. ապրիլին Թուրքիայի վարչապես Էջևիթը քննադատեցԻսրայելինենթարկելուկապակցությամբ», որից հետո Իսրայելի ղեկավարությունը ոչ միայնանհապաղ բացատրություն պահանջեց, այլև ԱՄՆ-ի հրեական լոբբիիմիջոցովհետհամագործակցելու համար, որից ահաբեկված Էջևիթը հադես եկավպաշտոնական ներողությամբ։
Այդ ամենով հանդերձ՝ 2003 թ. գարնանը,երբ ԱՄՆ-ը սկսեց ռազմական գործողություններ Իրաքի նախագահՍադդամթուրքական հանդես եկավ ընդդեմ պատերազմի, իսկհասարակությունըթուրքական նոր ղեկավարությունը հրաժարվեց տարածք տրամադրելամերիկյան զինված ուժերին։
Իսրայելը հակառակ դիրքորոշումորդեգրեց, սակայն ԱՄՆ-ի կողմից Սադդամին տապալելուց հետոԹուրքիանձեռնարկեցինհարաբերությունների բարելավման ուղղությամբ։
ուղղությամբ,տապալելուևԻսրայելըորոշակիփորձերսկսեցՀուսեյնինԻնչպես Էրբականի կառավարության տարիներին, այս անգամ ևսԹուրքիայի ռազմական վերնախավը հայտարարեց Իսրայելի հետհամագործակցությունը շարունակելու օգտին, և 2003 թ. օգոստոսինանցկացվեցին համատեղ զորավարժություններ, որոնց մասնակցեց նաևԱՄՆ-ը, Թուրքիա այցելեց Իսրայելի նախագահ Մ. Կացավը։
2004 թ.կեսերին թուրք-իսրայելական հարաբերությունները նորից վատացան՝կապված Իսրայելի կողմից պաղեստնյան ղեկավարների և ՀԱՄԱՍ-իդեմ իրականացրած ուժային միջոցառումների հետ։
Բացի այդ,ամերիկյան մամուլում լուրեր շրջանառվեցին, որ Իսրայելը քրդականզինված խմբեր է ստեղծում հյուսիսային Իրաքում [9]։
Իրավիճակնայնքան վատ էր, որ նույնիսկ 2004 թ. ամռանը Ստամբուլում կայացածՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովի ժամանակ ԱՄՆ-ի նախագահ Բուշը ստիպվածէր որոշակի ճնչումներ գործադրել Թուրքիայի վարչապես Էրդողանիվրա Իսրայելի հետ հարաբերությունները բարելավելու համար [19]։
Թուրքիային հիշեցրին, որ երկու երկրների միջև առևտրաշրջանառությունը կազմում է 1.4 միլիարդ դոլար, և որ Թուրքիան 20 տարով 50միլիոն խորանարդ մետր ջրի մատակարարման պայմանագիր ունիԻսրայելի հետ։
Այնուամենայնիվ, Թուրքիան շարունակում էր իրաջակցությունը հայտնել պաղեստինյան ինքնավարությանը և 2004 թ.վերջին կնքեց պայմանագիր «Պաղեստինին անվերադարձ 1 միլիոնդոլարի ֆինանսական օգնության հատկացման մասին», իսկ Թուրքիայինախագահ Ա. Գյուլը հայտարարեց, որ այդ տիպի օգնություններ կլինեննաև հետագայում։
2005թ.Աբասսի՝դառնալըև ԱՄՆ-իհունվարին Մահմուդվարչապետքարտեզի» առաջարկումըՊաղեստինյանկողմիցինքնավարությանհակամարտության«ճանապարհայինկարգավորման ուղղությամբ [20] նոր հնարավորություններ ստեղծեցպաղեստինյան հակամարտության կարգավորման համար, և Թուրքիանայս պարագայում նույնիսկ որոշակի միջնորդական գործառույթներիրականացրեց՝ տրամադրելով տարածք բանակցությունների համար։
Դա հնարավորություններ ընձեռեց նաև աշխատանքներ տանելհարաբերությունների կարգավորման համար։
Թուրքիան փորձեցհարաբերությունները Իսրայելի հետ կարգավորել նոր հիմքերով։
Թուրքիայի արտգործնախարարի այցը Իսրայել նշանակում էր, որհետայսու իսրայելա-թուրքական հարաբերությունները պայմանավորված են լինելու նաև պաղեստինյան հակամարտության ուղղությամբԻսրայելի թափած ջանքերի արդյունավետությամբ։
2005 թ. կեսերինԹուրքիայի վարչապետ Էրդողանի՝ Իսրայել այցից առաջ հայտարարվեց,որ վերջինս Իսրայել«դիվանագիտականհաջողություններ ունենալով ճամպրուկում՝ կապված Պաղեստինյանհակամարտության կարգավորման հետ»։
է ուզում ժամանելԱյսպիսով, Թուրքիայի դիրքորոշումը պաղեստինյան հակամարտության հանդեպ կարելի է պայմանավորել հետևյալ գործոններով.1. ՊաղեստինյանհակամարտությաննկատմամբԱՄՆ-իցուցաբերած դիրքորոշման ազդեցությամբ,2. Իսրայելի հետ ռազմավարական և ռազմատեխնիկական դաշինքիառկայությամբ, որը հակակշիռ է Սիրիային, Իրանին,3. Պաղեստինի արաբժողովրդիինքնորոշմանիրավունքիճանաչմամբ և աջակցությամբ,4. Տարածաշրջանային գերտերության կարգավիճակ ստանալուձգտմամբ։
| Թուրքիայի դիրքորոշումը պաղեստինյան հարցի հանդեպ 1990ականների սկզբներին հիմնականում պայմանավորված էր իր դաշնակիցներ հանդիսացող ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կողմից պաղեստինյան շարժման և այն ղեկավարող ՊԱԿ-ի նկատմամբ արձանագրված փոփոխություններով։
Դա էր պատճառը, որ Թուրքիայում ստեղծվեց Պաղեստինի հյուպատոսություն, իսկ Երուսաղեմում վերաբացվեց թուրքական հյուպատոսությունը։
Չնայած 1996թ. վարչապետ Էրբականը փորձ արեց վերանայել այդ հարաբերությունները, սակայն բանակն ու նախագահ Դեմիրելը կանխեցին այն։
Այս իրավիճակը պահպանվեց մինչև 2002 թ., երբ նախ՝ վարչապետ Էջեվիթը, ապա՝ նրան փոխարինած Էրդողանը իրենց գործողություններով որոշակի լարվածություն մտցրին թուրք-իսրայելական հարաբերություններում։
|
Աբրահամյան ԱնահիտՄԱՆԿԱՎԱՐԺԻ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆԴՊՐՈՑՈՒՄ «Հանրակրթական դպրոցի գործունեության նպատակը սովորողների կողմիցհանրակրթության պետական չափորոշչի, առարկայական չափորոշիչների և ծրագրերի բովանդակության պարտադիր նվազագույնի յուրացումը, անհատի բազմակողմանի զարգացումը, նրա առողջության պահպանումը, ինչպես նաև ինքնակրթության ևլրացուցիչ կրթության պահանջմունքների բավարարման պայմանների ստեղծումնապահովելն է» [1]։
Հանրակրթության ոլորտում այս նպատակը լիարժեքորեն իրագործող գլխավոր սուբյեկտը մշտապես եղել և մնում է մանկավարժը։
Մանկավարժըերեխայի համար նույնն է, ինչ հողը դալար շիվի, որքան պարարտ եղավ, այնքանդալար շիվը հաստաբուն ծառ կդառնա և խոր արմատներ կգցի հողում։
Մանկավարժըսերունդներին կապող օղակն է, հասարակական-պատմական փորձի կրողն ու փոխանցողը։
Դարերի ընթացքում մանկավարժի մասնագիտության էությունը մնացել է նույնը,չնայած նրա գործունեության իրականացման բովանդակությունը, աշխատանքայինպայմանները, մանկավարժին ներկայացվող որակական չափանիշները փոխվել են։
Հանրակրթական դպրոցում մանկավարժի նորարարական գործունեությունըուսումնասիրելը ժամանակակից մանկավարժության կարևորագույն խնդիրներից է,քանի որ արդի դարաշրջանում, երբ օրեցօր նոր սերունդների առօրյա գործունեության մեջ մեծանում է համացանցի, համակարգիչների, սմարթ հեռախոսների դերը,երբ գիտելիքը պարզապես դադարել է նպատակ լինելուց, մանկավարժի դերը փոխվում է։
Հանրակրթական դպրոցի մանկավարժներին ժամանակաշրջանը ներկայացնում է նոր պահանջներ։
Արդի դարաշրջանը մանկավարժից պահանջում է նպատակաուղղված նորարարական գործունեություն, որը կխթանի սովորողների ստեղծագործականությունը, զարկ կտա երևակայությանը, համեմված կլինի արդի տեխնոլոգիաներով և հիմնվելով սովորողի տարիքային և անհատական առանձնահատկությունների վրա՝ միտված կլինի նրա մեջ տաղանդի բացահայտմանը։
Մանկավարժինորարարական գործունեությունը ոչ միայն նոր մանկավարժական փորձի ներմուծումէ, այլև ստեղծագործական գործընթաց՝ պլանավորելու և իրականացնելու մանկավարժական նորարարություններ՝ ուղղված կրթության որակի բարձրացմանը։
Այն սոցիալ-մանկավարժական ֆենոմեն է, որը արտացոլում է մանկավարժի ստեղծագործական ունակությունը։
Սա նշանակում է նոր նպատակներ, բովանդակություն, ուսուցման և դաստիարակության նոր մեթոդներ։
Մ. Վ. Կլարինը, օրինակ, նորարորության հասկացությունը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ՝ «Նորարարությունը վերաբերում է ոչմիայն նորամուծությունների ստեղծմանը, այլև փոխանակման, գործունեության ոլորտում մտածողության ոճի, տեսակի փոփոխմանը, որը այդ նորամուծությունների հետէ կապված [2]։
Հանրակրթական դպրոցում նորարարական գործունեության իրականացումը ոչմիայն ժամանակի պահանջը պետք է լինի, այլև մանկավարժի ձգտումը։
Կրթությանոլորտում կարևորագույն փոփոխություններ չեն կարող իրականանալ, եթե մանկավարժները նպատակ չդնեն կատարելագործելու իրենց մասնագիտական գործունեությունը։
Այս առումով մանկավարժի գործունեությունը պետք է լինի ոչ միայն զարգացնող, այլև զարգացող։
Մանկավարժը պետք է ստեղծի և մշտապես կա-տարելագործի իր մանկավարժական հմտությունները, վարժեցնի և, եթե պահանջվում է,մանկավարժական գործունեության համար ստեղծի նոր մեթոդներ։
Այստեղ մեծ դերէ խաղում մանկավարժի ինքնակրթությունը, որը պետք է միշտ ուղեկցի մանկավարժին իր ողջ գորուծնեության ընթացքում։
Մանկավարժի նորարարական գործունեությունը նախ և առաջ նպատակաուղղված է սեփական մանկավարժական գործունեության կատարելագործմանը, իսկ դրանից հետո՝ ամբողջ դպրոցի գործունեությանը։
Այնժամանակը և ջանքերը, որոնք անհրաժեշտ են, որպեսզի կրթության նոր գաղափարները և նոր միջոցները կիրառվեն գործնականում, մեծամասամբ կախված են մանկավարժների պատրաստվածության մակարդակից, պատրաստակամության աստիճանից, կարողություններից և ներդրած ջանքերից։
Մանկավարժի նորարարական գործունեությունը լիարժեք չէ, եթե այն կառուցվում է միայն աշխատանքի համար յուրացրած մեթոդների վերարտադրության վրա։
Այդպիսի գործունեությունը լիարժեք չէ,քանի որ այն չի նպաստում մանկավարժի անհատականության զարգացմանը։
Եվ,ինչպես ասում է Զագվյազինսկին՝ մանկավարժի անհատականություն գոյություն չունիառանց ստեղծագործականության, նորարարական գործունեության [3]։
Նորարարական գործունեության համար հարկավոր է ստեղծագործականություն։
Ստեղծագործականությունն այն գործունեությունն է, որն առաջ է բերում նոր, ոչթե նախկինում գոյություն ունեցող երևույթներ՝ հիմնված փորձի վերափոխման և գիտելիքների, հմտությունների, արտադրանքի նոր համադրությունների ձևավորմանվրա։
Ստեղծագործականությունը ունի տարբեր մակարդակներ։
Մի մակարդակի համար բնորոշ է գոյություն ունեցող գիտելիքների օգտագործումը և դրանց կիրառումը,մեկ այլ մակարդակում ստեղծվում է միանգամայն նոր մոտեցում, որը փոխում է սովորական տեսակետը օբյեկտի կամ գիտելիքի դաշտի վերաբերյալ [4]։
Լայն իմաստովստեղծագործականությունը մարդու գործնական կամ տեսական գործունեությունն է,որտեղ ստեղծվում են նոր արդյունքներ (նյութական ապրանքներ, գիտելիք, մեթոդներև այլն)։
Այդ արդյունքները կարող են լինել նորույթ միայն այդ մարդու համար կամնորամուծություն՝ շատերի համար։
Մանկավարժի ստեղծագործականությունըսկսվում է այն ամենի ներքնայնացումից, որն արդեն իսկ կուտակել են ուրիշները։
Մանկավարժական մտքի զարգացման դասականներին՝ Ա. Յա. Կոմենսկիին, Դ. Գ. Պեստալոցիին, Դ. Ուշինսկիին, Մ. Մոնտեսսորիին, Ա. Ս. Մակարենկոյին, Ս. Տ.Շացկիին, Վ. Ա. Սուխոմլինսկիին, Վ. Ֆ. Շատալովին միավորում է այն կարևոր միտքը, որ մանկավարժական գործին անհրաժեշտ է ստեղծագործական մոտեցում, նպատակաուղղվել՝ սովորողների համար մանակավարժական գործունեությունը որքանհնարավոր է բարենպաստ դարձնելու համար։
Սեփական գործունեության մեջ ստեղծագործական մոտեցում կիրառելը մանկավարժի ամենակարևոր առանձնահատկությունն է և պայման՝ մասնագիտական զարգացման համար։
Ինչպես նշում է Դավիդովը, անհատականություն և ստեղծագործականություն հասկացություններն անբաժան են միմյանցից [5]։
Այս տեսանկյունիցմանկավարժը, ով համարվում է մանկավարժական գործունեության սուբյեկտ, սակայն դադարում է աշխատել սեփական անձի զարգացման վրա և չի մասնակցում նորարարական գործունեությանը, անհատականությունը մահանում է նրա մեջ։
Մանկավարժը, ով գիտակցում է անհատականություն լինելու կարևոր նշանակությունը,մշտապես ձգտում է ստեղծել ինչ-որ նոր, անկրկնելի, դեռևս ուրիշների կողմից չստացած նորույթ և դրանով իսկ ընդգծում է իր անհատականությունը։
Հենց այստեղից էլպարզ է դառնում, որ նորարարական գործունեությունը կարող է իրականացնել միայնվառ անհատականությունը, ով ունի վառ ստեղծագործական երևակայություն։
Նորարար մանկավարժի համար դպրոցը նախ և առաջ հարթակ է անհրաժեշտգործնական նյութեր հավաքելու համար։
Նորարարական ուսուցիչը հանդես է գալիսորպես հեղինակ և նոր ուսումնական ծրագրի փորձարկող։
Այդ թվում նա նաև հետազոտող է, փորձարկվող և միաժամանակ մանկավարժական գործընթացում նորտեխնոլոգիաների կիրառմանը նպաստող։
Մանկավարժը իրականացնում է ընտրանքև գնահատական տալիս նոր գաղափարների ու մեթոդների օգտագործման հնարավորությանը, որոնք ներկայացվում են կոլեգաների կամ մանկավարժական գիտության կողմից։
Ներկա ժամանակաշրջանում նորարարական մանկավարժական գործունեության անհրաժեշտությունը մեծ է և այն աչքի է ընկնում հասարակության, մշակույթի,կյանքում տեղի ունեցող իրավիճակների զարգացման պայմաններում։
Մանկավարժըխնդիրը պետք է ընկալի տարբեր տեսանկյունից՝ չփոփոխելով խնդրի սեփականընկալումը։
Այդպիսի մանկավարժը կողմնորոշված է դեպի իրական ապագան, ոչ թեանցյալը։
Նա հաղթահարում է կրթական գործընթացում ստեղծված խոչընդոտները,պլանավորում է ապագան, ինչպես նաև իր բոլոր գործողություններն ու ձեռքբերումները։
Նրան հատուկ է արդարության զգացումը և նա գիտի կրթության և ուսուցմանբարձր արժեքը։
Նորարար մանկավարժը ստեղծագործող անհատականություն է ևնորարարական գործընթացի մի մասնիկն է մանկավարժության մեջ։
Նորարար մանկավարժի համար կարևոր է մանկավարժական առաջավոր փորձի մշտական ուսումնասիրությունը և կոլեգաների փորձի ընկալումը։
Որպեսզի մանկավարժը պատրաստ լինի նորարարական գործունեությանը,անհրաժեշտ է շարժառիթ, որն իմաստավորում է նրա գործունեությունը, դնում նոր շարժառիթիբովանդակությունից՝նպատակներ։
Կախվածնորարարականգործունեությունը կարող է ունենալ տարբեր ուղղություններ և նպատակներ։
Նորարարական գործունեությունը, ինչպես յուրաքանչյուր գործունեություն, կարող է լինելտարբեր աստիճանների, մակարդակների և արդյունավետության։
Այն առանձնացվում է իր բովանդակությամբ և կառուցվածքով։
Մեր կարծիքով՝ նորարարական գործունեություն ծավալելով մանկավարժները լուծում են չորս խնդիրներ՝սեփական անձի և սովորողների ստեղծագործականության զարգացում,սեփական գործունեության մեջ նորամուծությունների ստեղծում,մանկավարժական գիտափորձի իրականացում,սեփական փորձի և գործունեության փոխանակում։
Հենց այս խնդիրների ամբողջականությունից է կախված նորարարական գործունեության արդյունավետությունը, նպատակաուղղվածությունը։
Մանկավարժներն իրենց նորարարական գործունեության ընթացքում կարողեն որոշել տարբեր բովանդակային հարցեր։
Ոմանք կարող են կենտրոնանալ միայնսեփական գործունեության կատարելագործման, իսկ մյուսները, այս ամենի հետմեկտեղ, ամբողջապես կարող են ակտիվորեն մասնակցել դպրոցի մանկավարժական գործընթացի զարգացմանը։
Մանկավարժի նորարարական կարողությունը ենթադրում է հետևյալ բաղադրիչները՝նորը բացահայտելու ունակություն, նոր գաղափարներ և մոտեցումներ ստեղծելու կարողություն, ինչպես նաև ծրագրել և մոդելավորել դրանք փորձարարական ձևերում,անհատականության պատրաստակամությունը նորամուծությանը, որը հիմնված է անձի հանդուրժողականության, մտածողության, ճկունության և համադրելու կարողության հետ,զարգացած նորարարական մտածողության, նորարարական գործունեությանարժեքը հասկանալու կարողություն, համատարած ավանդական նորարարական պահանջները նորարարության հետ համադրելու կարողություն։
պատրաստակամություն բարելավելու սեփական գործունեությունը [6]։
Այս բաղադրիչները համարվում են կարևորագույն ելակետ. դրանք հիմք ենսեփական գործունեությունն ավելի լիարժեք, արդյունավետ իրականացնելու համար։
Հայաստանի Հանրապետությունում գործող Ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներիձեռնարկությունների միության (ԻՏՁՄ) կողմից մշակված «ՀՀ հանրակրթական համակարգում ինժեներական լաբորատորիաների ներդրման ծրագրի» շրջանակներում նախաձեռնվել և 2014 թ.-ից իրականացվում է Հայաստանի կրթական համակարգումինժեներական լաբորատորիաների հիմնման ծրագիր, որի նպատակն է ուժեղացնելՀայաստանում տեխնիկական կրթության բազան, նպաստել դպրոցականների մասնագիտական կողմնորոշմանը, պատրաստել տեխնիկական կրթությամբ մասնագի տական աշխատուժ, որը կբավարարի աճող պահանջարկը, ինչպես նաև հնարավարություն կտա մանկավարժներին իրակականացնել նորարարական գործունեություն։
Ակնկալվում է, որ նմանատիպ կրթական համակարգը կհանգեցնի մտածելակերպային փոփոխության, կդաստիարակի նոր՝ ստեղծարար արժեքներ, որոնք սովորողների և մանկավարժների շրջանում կառողջացնեն սոցիալական արժեհամակարգը։
ԻՏՁՄ-ի նախաձեռնությամբ ստեղծված ինժեներական լաբորատորիաները կրում են«Արմաթ» անվանումը։
«Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիան հարթակ է, որընպաստում է և´ սովորողների, և´ մանկավարժների զարգացմանը, ընդունակությունների դրսևորմանը։
«Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիայում դասավանդողներնանընդհատ վերապատրաստվում են՝ ժամանակակից պահանջներին բավարարելունպատակով։
«Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիաներում է, որ մենք հանդիպումենք մանկավարժի նորարարական գործունեությանը։
Այստեղ մանկավարժը կոչվումէ խմբակավար։
Նա միաժամանակ և´ ուսուցման գորժընթացի սուբյեկտ է, և´ օբյեկտ.այսինքն՝ նա աշակերտներին սովորեցնում է և միաժամանակ սովորում։
Կարելի էասել, որ ավելի շատ ուղղարդողի դեր է կատարում, ով օգնում է ԻՏՁՄ-ի կողմիցմշակված ուսումնական պլանները, տեսադասերը իրագործել և կատարել բոլոր առաջադրանքները, որոնց վերաբերյալ հետագայում հաշվետվություն է պատրաստում։
Ուսուցման գործընթացը այստեղ հիմնված է համագործակցության հիման վրա։
Սա Հայաստանի Հանրապետության` տեխոլոգիական ասպարեզում մանկավարժների նորարարական լիարժեք գործունեության իրականացման առաջին լուրջ ևմեծ տեսլական ունեցող քայլերն են։
Նորարական գործունեությանը պետք է լավ պատրաստվել։
Մանկավարժը, ովլավ պատրաստված է նորարական գործունեությանը`Տիրապետում է մանկավարժական նորարարության ընդհանուր սկզբունքներին,Արժևորում է նորարարական գործունեության տեղը և դերը կրթական հաստատությունում, դրա կապը ուսումնադաստիարակչական գործունեության հետ, Կարողանում է հետազոտել այլ ուսուցիչ-նորարարների փորձը,Կարողանում է քննադատորեն վերաբերել ուսումնադաստիարակչականգործընթացը կազմակերկելու միջոցներին,Կարողանում է մշակել և հիմնավորել կրթական գործընթացի կատարելագործման նորարական առաջարկները,Կարողանում է մշակել նորամուծությունների նախագծեր,Կարողանում է փորձնական աշխատանքի նպատակներ դնել և պլանավորելայն,Կարողանում է աշխատել ներգրավված նախագծերի աշխատանքային խմբերում և իրականացնել փորձեր,Կարողանում է վերլուծել և գնահատել դպրոցում իրականացվող նորարարական գործունեությունը,Կարողանում է վերլուծել և գնահատել իրեն՝ որպես նորարական գործընթացիսուբյեկտ։
Վ. Ա. Սլաստենինը և Լ. Ս. Պոդիմովան նորարարական գործունեության ձևավորումը բնորոշելիս առանձնացնում են 4 մակարդակ [6]՝Գծապատկեր 1. Նորարարական գործունեության ձևավորման մակարդակներըՄանկավարժի նորարարական գործունեության ադապտացիայի մակարդակը բնորոշվում է նորարարության նկատմամբ անկայունությամբ։
Նորի նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունքը, գիտելիքների և պատրաստվածություն համակարգը ևնրանց օգտագործումը մանկավարժական անհրաժեշտ պայմաններում բացակայումեն։
Տեխնոլոգիական պատրաստվածությունը կապված է սեփական փորձի օգտագործմամբ։
Մանկավարժի մասնագիտական-մանկավարժական գործունեութ-յունըկառուցվում է նախօրոք մշակված ծրագրով, ալգորիթմով, իսկ ստեղծագործականակտիվությունը փորձնականորեն չի հայտնվում։
Մեր կարծիքով սա նորարարությաննախնական փուլն է և շատ կարևոր է ցանկացած մանկավարժի համար ադապտացիայի մակարդակը հաղթահարելը, որը հիմք է հետագա գործունեության համար։
Ադապտացիայի մակարդակը հաղթահարելն էական է այնքանով, որ չհարմարվելուկամ հիասթափվելու դեպքում առաջխաղացում չի լինի։
Վերարտադրության մակարդակը տարբերվում է առավել կայուն վերաբերմունքով նորարարական գործունեության նկատմամբ, ստեղծվում է ձգտում նորարար մանկավարժների հետ կապ հաստատելու համար, առանձնացվում է մանկավարժական գործունեությունից բավարարվածության ավելի բարձր մակարդակ։
Ստեղծագործական ակտիվություննառաջվա պես առաջանում է վերարտադրության շրջանակում, բայց նոր լուծումների փնտրման տարրերով։
Ձևավորվում է դրական ուղղվածություն այլընտրանքային մոտեցումներ սովորելու, կիրառելու նկատմամբ սովորողների ուսուցումը և դաստիարակությունը լիարժեք դարձնելու համար, կրկնօրինակումը ուղեկցվում է փոքր ինչփոփոխություններով։
Ըստ մեր տեսակետի՝ այս մակարդակում մանկավարժները կարևորում են կատարելագործման անհրաժեշտությունը։
Իհարկե, վերարտադրողական մակարդակից էվրիստիկ մակարդակին անցնելն այնքան էլ հեշտ չէ, քանի որայստեղ պետք է ցանկություն, ստեղծագործական մոտեցում, նպատակաուղղված գործունեություն։
Վերարտադրության մակարդակը կարելի է բնորոշել նաև պատրաստակամության փուլ, քանի որ մանկավարժը ներքնայնացնելով այն ամենը, ինչկուտակվել է մանկավարժական մտքի զարգացման ընթացքում, փորձում է կիրառելայդ ամենը՝ ավելացնելով ինքնուրույն տարրեր, մասնիկներ։
Նորարարական գործընթացում էվրիստիկ մակարդակը բնորոշվում է ընդհանուր առմամբ նպատակաուղղվածությամբ, կայունությամբ։
Նկատելի փոփոխություններ իրականանում են տեխնոլոգիական բաղադրիչի կառուցվածքում։
Մանկավարժական տեխնոլոգիաներից օգտվող մանկավարժները մշտապեսպատրաստ են բացահայտել նորը, վերցնել նոր տեղեկատվություն այլ խմբերի հետշփումից։
Էվրիստիկ մակարդակը կարելի է բնորոշել նաև որպես նախանորարարական փուլ, քանի որ այս մակարդակին է բնորոշ նոր գաղափարների առաջացումըև դրանք կիրառության մեջ դնելու փորձերը։
Էվրիստիկ մակարդակում կարևոր էաշխատասիրությունը, մշտապես նորը ստեղծելու ձգտումը, հակառակ պարագայումկսկսվի ստեղծագործական լճացում։
Ստեղծագործական մակարդակում առանձնացվում է նորարարական գործընթացի արդյունավետությունը, նպատակաուղղվածությունը, նորի նկատմամբ ձգտումը, հարգանքը։
Այս մակարդակում մանկավարժինորարարական գործունեության մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում ստեղծագործականությունը, մանկավարժական ինտուիցիան, ստեղծագործական երևակայությունը։
Անձի կառուցվածքում ներդաշնակվում են գիտական և մանկավարժական հետաքըրքրությունները, և բարձր մակարդակի ստեղծագործական ինքնուրույնությունըմանկավարժի հնարավորությունների արդյունավետ իրացման համար ստեղծում են պայմաններ։
Մանկավարժները նպատակաուղղված են նորի որոնմանը։
Նրանք հանդես են գալիս որպես նոր հեղինակային դպրոցների ստեղծողներ (Մոնտեսսորի,Ռուդոլֆ Շտայներ) և մանկավարժական նոր գաղափարների հեղինակներ (ՇարվաԱմոնաշվիլի)։
Նրանք մշտապես կիսվում են մանկավարժական փորձով, լավ տիրապետում են կոլեկտիվ բանավեճերի հմտություններին, կոնֆլիկտային իրավիճակների լուծմանը, մշտապես նպատակաուղղված են նորի ստեղծմանը և գործնականկիրառմանը։
Հենց այստեղից էլ սկսվում է մանկավարժի լիարժեք նորարարականգործունեությունը։
Այսպիսով, ուսումնասիրելով մանկավարժի նորարարական գործունեությունըհանրակրթական դպրոցում՝ հանգել ենք հետևյալ եզրակացություններին՝Դպրոցին և հասարակությանը պետք են ստեղծագործաբար մտածող մասնագետներ, որոնք ապահովում են ուսուցման արդյունավետությունը նոր մոտեցումների և նորարական գործունեության նկատմամբ։
Ելնելով ժամանակաշրջանի պահանջներից՝ մանկավարժի գործունեությունըպետք է լինի նորարարական, որպեսզի սովորողներին մղի ակտիվ ստեղծագործական գործունեության, նորի բացահայտման և ստեղծման։
Նորարարական գործունեության պատրաստվածությունը ժամանակակից պայմաններում կարևոր որակ է յուրաքանչյուր մասնագետ մանկավարժի համար,առանց որի հնարավոր չէ հասնել մանկավարժական վարպետության բարձրմակարդակի։
Նորարարական գործունեություն ասելով պետք է հասկանալ մանկավարժի որոշակի որակներ, որոնք ցույց են տալիս նրա նպատակաուղղվածությունը սեփական մանկավարժական գործունեությանը, դպրոցի ամբողջ գործունեությանզարգացմանը, ինչպես նաև արծարծելու սովորողների կրթության արդի խնդիրները, գտնել և իրականացնել արդյունավետ միջոցներ դրանք լուծելու համար։
Մանկավարժի նորարարական գործունեության բնույթը նախ և առաջ կախվածէ պետության կողմից դպրոցին տրվող սոցիալական պատվերից, ստեղծածպայմաններից, կրթական կոնկրետ հաստատության պահանջներից։
Յուրաքանչյուր մանկավարժ պետք է հասկանա, որ հանրակրթական դպրոցումսովորող յուրաքանչյուր աշակերտ բազում բարձունքների հասնելու համար մեծներուժ ունի և իր իրականացրած գործունեությունը պետք է հիմնվի աշակերտների մեջ նորի բացահայտմանը, նրանց մտածելակերպի զարգացմանը։
Եզրափակելով մեր աշխատանքը ցանկանում ենք անել մի կարևոր դիտարկում՝նորարար մանկավարժն այն մանկավարժը չէ, ով սովորեցնում է աշակերտին նյութիբաղադրությունը, կառուցվածքը։
Նորարար մանկավարժն այն մասնագետն է, ովաշակերտին տալիս է կյանքի այն լույսը, որով նա կստեղծի նոր գիտելիք, ուղիներ,որոնք կտանեն մարդկությունը լույսի ճանապարհով։
ԳՐԱԿԱՆՈւԹՅՈւՆ[1] «Հայաստանի Հանրապետության պետական հանրակրթական ուսումնական հաստատություն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության oրինակելի կանոնադրություն, Ե-2002 թ.հուլիսի 25-ի N1392-Ն որոշում, հոդված 11, էջ 2։
[4] Кановская М. Б., Педагогика։
Конспект лекций, Москва, 2012, с. 102.[6] Сластенин В.А., Подымова Л. С., Педагогика։
инновационная деятельность, Աբրահամյան ԱնահիտՄԱՆԿԱՎԱՐԺԻ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆԴՊՐՈՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ հանրակրթություն, մանկավարժի նորարարականփորձ։
| Հանրակրթական դպրոցն այն հիմնական ոլորտներից է, որտեղ տեղի է ունենում սովորողի անձի ձևավորումը, զարգացումը։
Եվ այստեղ մեծ դեր ունի մանկավարժը, որը ոչ միայն պետք է տիրապետի մասնագիտական գիտելիքներին, կարողություններին, հմտություններին, ունենա համապատասխան փորձ, այլև պետք է լինի նորարար, ում մանկավարժական գործունեությունը պետք է կառուցվի ժամանակակից պահանջներին համընթաց, հիմնված լինի ժամանակակից տեխնոլոգիաների, մեթոդաբանության վրա, ինչպես նաև սովորողներին ուղղորդի հասարակության մեջ լիարժեք գործունեություն ծավալելուն, հասարակության ակտիվ անդամ դառնալուն։
Նորարար մանկավարժի գործունեությունը պետք է նպատակաուղղված լինի սովորողների ուսումնական, մասնագիտական, ակտիվ, ինքնուրույն ճանաչողական գիտական գործունեությանը։
Նա պետք է լինի սովորողի օգնականը, տեղեկատվության, խորհրդատվության աղբյուրը, նպաստի սովորողների ուսումնական մասնագիտական գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը, արդյունքների լավարկմանը։
Հասարակության մեջ հանրակրթական դպրոցի դերի բարձրացման համար մանկավարժի նորարական գործունեությունը շատ անհրաժեշտ է և կարևոր։
|
Հետազոտման արդիականությունը։
Լեռնային երկրներում զբոսաշրջության զարգացման, ինչպես նաև ենթակառուցվածքների շինարարության համար անհրաժեշտ է ձևաչափական, մասնավորապես ռելիեֆի խորքային ու հորիզոնական մասնատվածության տվյալների վերլուծություն։
Նման վերլուծությունը թույլ կտա ոչ միայն գնահատել զբոսաշրջության զարգացման հնարավորությունները հանրապետության հյուսիսային (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) մարզերում, այլև նախանշել այդ ճյուղի զարգացման հեռանկարները։
Հետազոտության նյութերը և մեթոդիկան։
Ուսումնասիրվող տարածքիմասնատման խորությունների և մասնատման խտությունների ցուցանիշներիհաշվարկման ու քարտեզագրման նպատակով կիրառվել է ArcGIS 10.2 ծրագրային համակարգը։
1 Հետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվող ֆինանսական աջակցությանշնորհիվ՝ № GSPI 01-SCI-2017 գիտական թեմայի շրջանակներում։
Նշված ցուցանիշների հաշվարկման համար որպես հենքային մակերևույթծառայել է հետազոտվող տարածքի ռելիեֆի թվային մոդելը 1։
100 000 մասշտաբով։
Մասնատման խորությունների քարտեզը։
Ինչպես հայտնի է տարածքիմասնատման խորությունը ցուցանիշ է, որը տարածքի միավոր քառ. կմ մակերեսում ռելիեֆի ամենաբարձր և ամենացածր նիշերի տարբերությունն է։
ArcGIS10.2 ծրագրային միջավայրում այդ ցուցանիշի անմիջական հաշվարկման համար բացակայում են համապատասխան գործիքները։
Այդ իսկ պատճառովկարիք է առաջացել, օգտագործելով առկա գործիքային միջոցները, ի դեմս՝ ZonalStatistics, Math, Conversion, Interpolation գործիքային փաթեթների, ArcGIS ծրագրային միջավայրում մշակել գործողությունների անհրաժեշտ հաջորդականությամբ մոդել, որի ընթացքում իրականացվել են անհրաժեշտ բոլոր հաշվարկները։
Ստացված արդյունքը ենթարկելով ինտերպոլյացիայի IDW մեթոդով՝ստացվել է Հյուսիսային Հայաստանի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) տարածքի ռելիեֆիմասնատման խորությունների քարտեզը։
Մասնատման խտությունների քարտեզը։
Տարածքի մասնատման խտությունը արտահայտում է միավոր քառ. կմ մակերեսում առկա էրոզիոն ցանցիգումարային երկարության արժեքը։
Ցուցանիշի հաշվարկման և քարտեզագրման նպատակով կիրառվել է Spatial Analyst գործիքային փաթեթը։
Հիմք ընդունելով ուսումնասիրվող տարածքի ռելիեֆի թվային մոդելը և էրոզիոն ցանցը՝հաշվարկվել են մասնատման խտության արժեքները։
Հետազոտությունը իրականացնելիս օգտվել ենք Յու. Ա. Անտիպցևայի [1]և Վ.Ի. Անիսիմովայի [2] առաջարկած մեթոդական դրույթներից։
Հետազոտման արդյունքները։
Հյուսիսային Հայաստանի՝ մեր կողմիցկազմված խոշորամասշտաբ (1։
100000) քարտեզների վերլուծությունը ցույց էտալիս, որ նշված տարածաշրջանը առանձնանում է անհամաչափ մասնատվածությամբ։
Առավել մեծ մասնատվածություն նկատվում է հյուսիսարևելյանշրջաններում, որտեղ գերակշռում են ծալքավոր ու ծալքաբեկորային լեռնայինկառույցները։
Համեմատաբար թույլ մասնատվածություն նկատվում է հետազոտվողտարածքի արևմտյան շրջաններում, մասնավորապես Շիրակի մարզում, ինչըպայմանավորված է հրաբխային ռելիեֆի գերակշռությամբ։
Թվային քարտեզի (թիվ 1) և աղյուսակ 1-ի տվյալների համադրությունըցույց է տալիս, որ ավելի քան 1000մ խորքային մասնատվածության տարածքները առավել մեծ մակերեսներ են զբաղեցնում Լոռու մարզում (273կմ2), որըկազմում է մարզի ընդհանուր տարածքի 7,2%-ը։
Նույն ցուցանիշը Տավուշիմարզի համար կազմում է համապատասխանաբար՝ 239կմ և 8,8%։
Ի տարբերություն Լոռու և Տավուշի՝ Շիրակի մարզում 1000մ-ից ավելիխորքային մասնատվածության տարածքները բացակայում են։
Նկ. 1 Հյուսիսային Հայաստանի ռելիեֆի խորքային մասնատվածությանքարտեզ-սխեմա։
1Խորը մասնատվածությամբ առանձնանում է Մարց գետի գեղատեսիլ հովիտը։
Վերջինս ձգվում է 29կմ։
Այն գրեթե ամբողջովին անտառապատ է։
Շատհատվածներում առաջացնում է գեղեցիկ բնապատկերներ, ինչը լավ նախապայման է զբոսաշրջային երթուղիների համար։
Հետազոտվող տարածքում խորը մասնատվածությամբ առանձնանում եննաև Աղստևի միջին հոսանքը, Գետիկի ավազանը, ինչպես նաև Ձորագետ ու Փամբակ գետերի միջին հոսանքի ավազանները։
Նշված բոլոր տարածքներումխորքային մասնատվածության հետևանքով առաջացել են գեղեցիկ տեսարաններ ու բնապատկերներ։
Ռելիեֆի խորքային մասնատվածությունը էապես ազդում է ռեկրեացիոնգործունեության վրա։
Այն ապահովում է բնապատկերի բազմազանությունը,համայնապատկերի տեսանելիությունը։
Խորքային մեծ մասնատվածությունըապահովում է նաև ռելիեֆային գեղեցիկ տեսարաններ, ինչը բարձր էգնահատվում զբոսաշրջիկների կողմից։
Խորքային մասնատվածությամբ ենպայմանավորված նաև տարածքի անցանելիությունն ու մատչելիությունը։
1 Քարտեզի բնօրինակի մասշտաբը 1։
100 000 է։
Նկ. 2. Հյուսիսային Հայաստանի ռելիեֆի խորքային մասնատվածությանքարտեզ-սխեմա։
1Իրականացված հետազոտական աշխատանքների ընթացքում մանրակրկիտ ուսումնասիրվել է նաև ռելիեֆի մորֆոմետրիական մեկ այլ ցուցանիշ՝հորիզոնական մասնատվածությունը։
Մեր կողմից կազմված քարտեզի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հորիզոնական մասնատվածությունը ուղղակիորեն կապված է ռելիեֆի ծագումնաբանական առանձնահատկության հետ։
Միջլեռնային գոգավորությունները ևհրաբխային սարավանդները բնութագրվում են մասնատման համեմատաբարթույլ խտությամբ (մինչև 0.4 գործակից), իսկ հովիտների հաճախականությունըչի անցնում 0.2 գործակիցը։
Մեկ հովիտը կամ ձորակը զբաղեցնում է ավելի քան10կմ2 մակերես [3]։
Աղյուսակ 1. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆիմասնատման խտության ցուցանիշները։
Մասնատմանխտությունը,կմ/քառ.կմ-ովԶբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ՇԻՐԱԿԶբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ԼՈՌԻԶբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ՏԱՎՈՒՇկմ2կմ2կմ2 Զբաղեցրածընդհանուրմակերեսըհետազոտվողտարածքիսահմաններումկմ21 Քարտեզի բնօրինակի մասշտաբը 1։
100 000 է։
Ընդամենը՝Գեոմորֆոլոգիական ցուցանիշների և ռեկրեացիայի կապը արտահայտվում է տարբեր ձևերով։
Տարբեր բարձրության լեռնային համակարգերի առկայությունը հնարավորություն է տալիս անցկացնելու տարբեր կարգերի զբոսաշրջային երթուղիներ։
Մասնատման խորության և խտության ցուցանիշներըցույց են տալիս երթուղիների բարդության աստիճանը։
Ընդհանուր առմամբ,մասնատված ռելիեֆը բարենպաստ է ռեկրեացիայի և զբոսաշրջության զանազան տեսակների համար։
Այն էսթետիկական մեծ հաճույք է պատճառում տեսարանային և գեղագիտական երթուղիներ նախընտրողներին։
Աղյուսակ 2. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆի մասնատմանխորության ցուցանիշներըՄասնատմանխորությունը, մովԶբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ՇԻՐԱԿկմ2կմ2Զբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ԼՈՌԻԶբաղեցրածմակերեսը(քառ.կմ)ՏԱՎՈՒՇկմ2Զբաղեցրած ընդհանուր մակերեսը հետազոտվող տարածքիսահմաններում կմ2Ընդամենը՝Հաշվի առնելով աղյուսակ 3-ում ներկայացված սանդղակը՝ մեր կողմիցիրականացվել է մորֆոմետրիական ցուցանիշների գնահատում՝ ըստ երեքմարզերի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ)։
Խորքային մասնատվածության ցուցանիշները,որոնք անբարենպաստ են զբոսաշրջության, մասնավորապես կարգայիներթուղիների համար, Շիրակի մարզում զբաղեցնում են 1311կմ2, որը կազմում էմարզի ընդհանուր տարածքի 48%-ը։
Ի տարբերություն զբոսաշրջության՝բուժառողջարանային ռեկրեացիայի համար մարզի տարածքը ավելի քաննպաստավոր է։
Խորքային մասնատվածության նույն ցուցանիշը (մինչև 300մ)առավել բարենպաստ է բուժառողջարանային հանգստի կազմակերպմանհամար։
Աղյուսակ 3. Մորֆոմետրիական ցուցանիշներիռեկրեացիոն գնահատման սանդղակ։
Ուղղաձիգ մասնատվածությունՀորիզոնականՌեկրեացիոն(մ)մասնատվածությունՌեկրեացիաԶբոսաշրջություն(կմ)պիտանելիությանգնահատականըԱվելի քան 800Մինչև 300Ավելի քան 6Ոչ բարենպաստՀամեմատաբարբարենպաստԲարենպաստՄինչև 300Ավելի քան 800Մինչև 2Առավել բարենպաստՍպորտային տուրիզմի համար բարենպաստ և առավել բարենպաստ ենավելի քան 600մ մասնատման խորության տարածքները, որոնք Շիրակումզբաղեցնում են 342կմ2 կամ ամբողջ տարածքի 12,7%-ը։
Նույն սկզբունքով էգնահատված նաև մասնատման խտությունը։
Հետազոտվող տարածքի ռելիեֆի զբոսաշրջային գնահատման ցուցանիշները ներկայացված են աղյուսակ 4-ում։
Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքն ընդհանուր առմամբ նպաստավոր է ինչպես ռեկրեացիայի, այնպես էլզբոսաշրջության տարբեր ձևերի զարգացման համար։
Ընդ որում, կարելի էնկատել, որ խորքային մասնատվածության տվյալները հակադարձ համեմատական են ռեկրեացիայի և զբոսաշրջության համար։
Այլ կերպ ասած, այն ցուցանիշները, որոնք անբարենպաստ են ռեկրեացիայի համար նպաստավոր ենզբոսաշրջության համար։
Այս հանգամանքը կարևոր է, քանի որ այն հնարավորություն է տալիս նույն տարածքում զարգացնելու հանգստի և զբոսաշրջության մի քանի տեսակներ։
Աղյուսակ 4. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆիմորֆոմետրիական ցուցանիշների ռեկրեացիոն ևզբոսաշրջային գնահատման արդյունքները։
ՈւղղաձիգՀորիզոնական Մասնատվածություն (մ)ՄասնատվածությունՌեկրեացիա1Զբոսաշրջություն2Շ.Լ.Տ.Շ.Լ.Տ.Շ.(կմ)Լ.Տ.ՌեկրեացիոնպիտանելիությանգնահատականըՈչ բարենպաստՀամեմատաբարբարենպաստԲարենպաստԱռավել բարենպաստՀորիզոնական մասնատվածության առումով առավել նախընտրելի ենԼոռու և Շիրակի մարզի տարածքները, որտեղ բարենպաստ ցուցանիշ ունեցողտարածքները զբաղեցնում են համապատասխանաբար մարզերի ընդհանուրմակերեսների 67,5%-ը և 54,4%-ը։
Մասնատման խտության նման ցուցանիշներն օրինաչափ են, քանի որ լեռնային ուժեղ մասնատված ռելիեֆի պայմաններում ավելի դժվարանում են անցանելիությունը, հանգստացողների ու զբոսաշրջիկների տրանսֆերները, ենթակառուցվածքների, այդ թվում՝ ճանապարհների կառուցումը, շահագործումն ուզարգացումը։
Նշված բոլոր գործոններն ուղղակիորեն պայմանավորված ենռելիեֆի հորիզոնական մասնատվածությամբ։
Եզրակացություններ։
Ամփոփելով կատարված աշխատանքը՝ ներկայացնում ենք որոշակի եզրակացություններ.1. Ռելիեֆը հզոր գործոն է ռեկրեացիայի ու զբոսաշրջության զարգացման համար։
Այն կարող է ինչպես նպաստել, այնպես էլ սահմանափակել նշված ճյուղերի զարգացումը։
2. Ռելիեֆի գեոմորֆոլոգիական առանձնահատկություններով, մասնավորապես մորֆոմետրիական ցուցանիշներով են պայմանավորված ինչպես զբոսաշրջային տարբեր ձևերի զարգացումը, այնպես էլ ենթակառուցվածքների շինարարությունը, որը Հյուսիսային Հայաստանի ուժեղ մասնատված շրջաններում ունի բարձր ինքնարժեք։
1 Բուժառողջարանային հանգիստ։
2 Սպորտային տուրիզմ։
3. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի մեծ մասում ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշները բարենպաստ են ինչպես բուժառողջարանային, այնպես էլ զբոսաշրջության տարբեր ձևերի զարգացման համար։
4. Ռելիեֆի ձևերը, երկրաբանական կառույցները և ապարները Հյուսիսային Հայաստանի զբոսաշրջային գլխավոր ռեսուրսներից են։
Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 3. Հայկական ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիան։
Երևան։
ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.։
1986թ. էջ 36։
| Հոդվածում ներկայացված է Հայաստանի հյուսիսային երեք մարզերի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) ռելիեֆի ձևաչափական (մորֆոմետրիական) ցուցանիշների ռեկրեացիոն գնահատումը։
Հետազոտությունն իրականացվել է մասնատման խորության և խտության ցուցանիշների հիման վրա։
|
Դժվար է մեկ հոդվածում անդրադառնալ հանգստի բոլոր տեսակներին, ուստի ավելի նպատակահարմար ենք համարում Աշոցքի բնական պայմաններում ձմեռային հանգստի կազմակերպման հնարավորությունների վերլուծությունը: Ներկայումս ոչ ոք չի վիճարկում այն տեսակետը, որ հանգստի, զբոսաշրջության, բարենպաստ բնական միջավայրի կազմակերպման համար անհրաժեշտ են բարենպաստ կլիմայական պայմաններ: Բազմիցս ընդգծվել է, որ հանգստի զարգացման հիմնական նախապայմանը բնական գործոններն են, որոնց գնահատումը առավել կարևոր է այս ճյուղի զարգացման համար: Հանգստի ռեսուրսների գնահատման գիտական հիմքը սովետական գիտնականները դրել են 1970-ականներից: Հանգստի աշխարհագրության ամենահայտնի գործերն են Վ.Ս.Պրեոբրաժենսկին (1975), Յու. A. Vedenin (1969), NN Miroshnichenko (1969, 1984), BN Likhanov (1973), NS Mironenko, NT Տվերդոխլեբովի (1981) և այլոց ստեղծագործությունները: Այս գիտնականների ճնշող մեծամասնությունը եկել է այն եզրակացության, որ տարածքի համապարփակ գնահատումը հանգստի պոտենցիալի զարգացման հիմնական պայմանն է: Այս առումով ավելի դժվար է գնահատել լեռնային ռեկրեացիոն ռեսուրսները, քանի որ անհրաժեշտ է հաշվի առնել որոշակի առանձնահատկություններ `դժվարին տեղանքի, կլիմայական պայմանների (բարենպաստից անբարենպաստ), բազմազան լանդշաֆտների, ձյան ծածկույթի պատճառով: Լեռնային հանգստի կազմակերպման կարևորագույն խնդիրներից մեկը ժամանակային սեզոնի բաղադրիչի ճիշտ կազմակերպումն է: Սեզոնային իրավիճակը տարբեր ֆունկցիոնալ նշանակություն ունեցող լեռնային երկրային համակարգերի ռեսուրս է: Հանգստի ժամանցի բնույթը կարող է պայմանավորված լինել լեռների կլիմայական առանձնահատկություններով: Յուրաքանչյուր սեզոն բնութագրվում է որոշակի տեսակի ժամանցային գործունեությամբ: Սեզոնային նկատառումները կարող են հաշվի առնվել ոչ միայն հանգստի գործունեության արդյունավետ կազմակերպման, այլև անվտանգության նկատառումներից ելնելով: Նպաստող և սահմանափակող գործոնների վերլուծությունը, որոնցում կլիմայական պայմանները որոշիչ դեր են խաղում, մեծ նշանակություն ունի լեռնային երկրների ռեկրեացիոն զարգացման գործում: Այս առումով հատկապես կարևոր է human1 մարդու ֆիզիոլոգիական հարմարավետության վրա հիմնված մեթոդների տեսակավորումը: Սեզոնների դասակարգման (տարանջատման) ընթացքում մենք նպատակահարմար համարեցինք օգտագործել ցրտաշունչ քամին, ջերմաստիճանի շեմը: Մեր կարծիքով, նման մոտեցումն ավելի կարևոր է լեռնային հանգստի կազմակերպման գործում, քանի որ նման երկրաբանական ցուցանիշի օգտագործումը թույլ է տալիս պարզել դրսում գտնվող մարդու հնարավորությունները: Ըստ բարենպաստ եղանակի, լեռնային հանգստի համար կլիմայական պայմանները կարելի է դասակարգել հետևյալ հերթականությամբ. Ա) բացառապես բարենպաստ (տևողությունը ՝ 210-240 օր), բ) բարենպաստ (տևողությունը ՝ 150 - 210 օր), գ) ավելի բարենպաստ (տևողությունը 90150 օր): Նվազագույն օգուտի շեմը 90 օր է `հաշվի առնելով efficiency2 տնտեսական արդյունավետությունը: Տարածքի բնական պայմանների ռեկրեացիոն գնահատման համար անհրաժեշտ է վերցնել այսպես կոչված հանգույցները, որոնց հիման վրա կարող է իրականացվել գնահատումը: Բացի այդ, փորձագիտական տվյալները կարող են օգտագործվել գնահատման համար: Ստացված արդյունքները մշակվում են վիճակագրական վերլուծության մեթոդով: Ավելի ճշգրիտ արդյունքներ ստանալու համար կարող եք նաև ընտրել ճիշտ գնահատման սանդղակը: Աշոցքի շրջանում ձմեռային հանգստի գնահատման համար հնարավոր է վերցնել 3 հանգույց, որոնք օդերևութաբանական կայաններ և պոստեր են: Աշոցքի ձմեռային հանգստի ռեսուրսների գնահատման արդյունքների քարտեզագրումը պետք է իրականացվի լայնամասշտաբ (առնվազն 1): 100000), քանի որ ավելի փոքր մասշտաբի դեպքում հնարավոր չէ պատկերացնել հարմարավետության պայմանների փոփոխությունը տարածաշրջանային-տարածաշրջանային մակարդակներում: Ձմեռային հանգստի կազմակերպումը ազդող բնական-էկոլոգիական պայմաններից մենք ընտրել ենք 10 ցուցանիշ, որոնցից 9-ը կլիմայական են, իսկ 1-ը `ոչ կլիմայական: Indicatorsուցանիշների ընտրության հիմնական պայմանը պետք է լինի դիտարկումների համադրելիությունն ու հուսալիությունը: Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ նպատակահարմար է դիտարկել ԽՍՀՄ Կլիմայի Կորպորացիայից, Vyp- ից տվյալների վերցնում: 16, ArmSSR », ինչպես նաեւ ՀՀ հիդրոօդերեւութաբանության վարչության կողմից հրապարակված տվյալները (տե՛ս Աղյուսակ 1): Ի տարբերություն գոյություն ունեցող բազմաթիվ մասշտաբների, որոնց մեծ մասը 5 բալանոց 3 են, մենք մշակել ենք 7 բալանոց սանդղակ, որը, մեր կարծիքով, թույլ կտա ավելի լիարժեք գնահատել ցանկացած գործոն: Գնահատման միավորը մեծանում է հարմարավետության գործոնի բարձրացման հետ միասին: Ամենաբարձր միավորը տաս է, իսկ ամենացածրը ՝ մեկը: Ձմեռային հանգստի պայմանները գնահատելիս ամենաբարձր միավորները կազմվում են ըստ հետևյալ ցուցանիշների. Ամենացածր կետերը կարող են առաջանալ ձնաբուքերից, մառախուղներից, ինչպես նաև ուժեղ քամիով օրերի քանակից: Գնահատման միավորների մեծությունը որոշվեց պայմանական շարունակական (աստիճանական) սանդղակով: Միևնույն ժամանակ, առաջնային ցուցանիշները հստակեցնելով, հնարավոր չէ ճշգրիտ տվյալներ ձեռք բերել բնական պայմանների վերաբերյալ, որոնք ցույց կտան շրջակա միջավայրի հարմարավետությունը: Այդ պատճառով յուրաքանչյուր ցուցանիշի համար սահմանվել են չափելիության (արդյունավետության) գործակիցներ (մեկից (ամենափոքր ցուցանիշից) մինչև հինգ (ամենաէական ցուցանիշի համար): Այս գործակիցները թույլ են տալիս արտահայտել շրջակա միջավայրի յուրաքանչյուր բաղադրիչի (տարրի) հարաբերակցությունը ձմեռային հանգստի, մասնավորապես դահուկային սպորտի համար: Աղյուսակ 1. Աշոցքի տարածաշրջանի 3 դիտակետերի տվյալներ ծ: մ: յ: ժ: n: ւ: o: թ: ւ: o: r: ձ: r: ա Բ: AmasiaAshotsqPaghakn Գործընկեր ի: ժ: ի: մ: յ: n: ի: ա ռ: ե: մ: D: n: յ: ւ: o: գ: ա զ: ա զ: n: k: ա ձ: r: ա ց: ա Բ: ի: թ: յ: ւ: o: k: ծ: ա ծ: ա n: ձ: n: ւ: o: ա K: յ: r: օ: յ: ժ: n: ւ: o: թ: ւ: o: ղ: o: և տ: n: ի: ժ: ի: մ: ի: թ: յ: ւ: o: k: ծ: ա ծ: ա n: D: մ: s: յ: ժ: n: ւ: o: թ: ւ: o: r: ձ: r: ա բ: ժ: զ: ի: թ: ի: r: ե: r: օ: զ: o: ղ: ւ: o: խ: ա ռ: ա M: n: ի: ժ: ի: մ: ի: r: ե: n: s: ի: մ: ա ժ: զ: ի: թ: ի: r: ե: r: օ: զ: o: q: ւ: o: Բ: n: ի: ժ: ի: մ: ի: r: ե: n: s: ի: մ: ա n: ի: ժ: ի: մ: ի: r: ե: n: s: ի: մ: ա ժ: զ: ի: թ: ի: r: ե: r: օ: զ: o: r: ե: n: ի: մ: ա q: ղ: ե: ժ: ւ: Ո: ժ: զ: ի: թ: ի: r: ե: r: օ: ա k: զ: r: ա Հ. ժ: զ: ի: թ: ի: r: ե: r: օ: ծ: ա մ: ա p: մ: ա խ: T: Սանդղակի և չափելիության գործակցի համեմատությունը կարող է արտահայտվել հարմարավետության գնահատման միասնական բանաձևով, որն առաջարկվել է Ֆեդոտովի կողմից VI 4- ի կողմից: Վերջինս, ըստ էության, ներկայացնում է թվաբանական միջինը և ունի հետևյալ տեսքը. Եթե A- ն բնական պայմանների հարմարավետության աստիճանի ընդհանուր գնահատականն է, C- ը երրորդ դասարանի I- րդ տարրի գնահատականն է, K- ն `գործակիցը: գնահատման i- րդ տարրի չափելիությունը: Միջին կշռված գնահատականը տալիս է ընդհանուր բար հարաբերական առավելության (կամ թերության) մասին պատկերացում: Աղյուսակ 2. Աշոցքի տարածաշրջանում 10 ցուցանիշների գնահատումը ՏեսանկյունիցԱմասիաԱշոցներՊաղակԳնահատման ցուցիչներ (միավորներով) Միջին Բոլոր գնահատականները պետք է տրվեն առանց կլորացման, այսինքն `ճիշտ այնպես, ինչպես ստացվել է հաշվարկից հետո: Աղյուսակ 2-ում ներկայացված են բնական պայմանների ցուցանիշները: Ստացված տվյալների հիման վրա, ինտերպոլացիայի մեթոդով, հանգույցներում ցուցադրվում են իզովիտներ, որոնք ցույց են տալիս հարմարավետության հավասար մակարդակներ (նկ. 1): Քարտեզագրումը կարելի է կատարել GIS Mapinfo 5.0-ի միջոցով: Սանդղակը կարող է կախված լինել քարտեզի նպատակից: Մեր կարծիքով, ավելի նպատակահարմար է քարտեզագրել Աշոցքի տարածաշրջանում ձմեռային հանգստի ռեսուրսների գնահատումը 1: 100000 մասշտաբով: Գնահատման սկզբունքներն ավելի հիմնավոր դարձնելու համար ստորև ներկայացված են տվյալների գնահատման որոշ չափանիշներ: Տեղի ընտրությունը, ձյան եղանակային պայմանների առանձնահատկությունը շատ կարևոր են ձյան ծածկույթի ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման համար: Ալպիական դահուկներով սահելու համար ձյան ծածկույթի նվազագույն բարձրությունը պետք է լինի 30 սմ, իսկ զանգվածային հանգստի համար `40-50 սմ 5: Հաշվի առնելով այս տվյալները ՝ մենք գնահատել ենք այս ցուցանիշը առավելագույն արժեքով 7 բալ բոլոր երեք դիտակետերի համար, քանի որ, ըստ աղյուսակ 1-ի տվյալների, երեք դիտակետերում ձյան ծածկույթի միջին բարձրությունը տատանվում է 74-84-ի միջև: , Սա նաև դահուկասահքի համար ամենակարևոր գործոնն է, ուստի արդյունավետության գործակիցը գնահատվում է 5 կետ: Գնահատման ընթացքում մենք հաշվի ենք առել ոչ միայն բազմամյա միջին տվյալները, այլև զարգացման հնարավոր տարբերակները: Այս դեպքում լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպման ամենակարևոր գործոնը երաշխավորված է հնարավոր զարգացման ցանկացած դեպքում, քանի որ, ըստ երկար տարիների դիտարկումների, բոլոր 3 դիտակետերում ձյան ձևավորման հավանականությունը հավասար է 0 6 , Ուժեղ քամին ձմեռային հանգստի սահմանափակող գործոններից մեկն է: Ամասիայում ուժեղ քամիների ամենաբարձր ցուցանիշները նկատվում են մարտից օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում, ինչը չի խանգարում ձմեռային հանգստի կազմակերպմանը: Այսպիսով, դեկտեմբերին Ամասիայում ուժեղ քամիների միջին քանակը նոյեմբեր-մարտ ամիսներին 11 օր է: Դա դահուկներով սահելիս անցկացրած օրերի ընդամենը 7% -ն է, ինչը, ընդհանուր առմամբ, լավ ցուցանիշ է 7: Տվյալների հիման վրա այս գործոնը կարող է վարկանիշային սանդղակում ստանալ 5 միավոր: Մնացած դիտակետերը գնահատվել են նույն սկզբունքով: Նկար 1 Աշոցքի տարածաշրջանում ձմեռային հանգստի օգուտի աստիճանը գնահատելու քարտեզ-սխեման: Մ 1 500,000 Ձյան ծածկույթի դինամիկայի վրա մեծապես ազդում է ձնաբքը, որը զգալի դեր է խաղում լեռնային, միջին լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում: Ձնաբքի ընթացքում մեծ փոփոխություններ են կրում ինչպես ձյան ծածկույթի բարձրությունը, այնպես էլ խտությունը: Որոշ հատվածներում ձյան ծածկույթի բարձրությունը կարող է օրական իջնել և 50 սմ 8եկ, ինչը բացասական գործոն է դահուկային սպորտի կազմակերպման համար, ուստի գնահատվել է 4-5 միավոր բոլոր դիտակետերի համար (տե՛ս Աղյուսակ 2): , Մառախուղը զգալի ազդեցություն ունի ձյան ծածկույթի բարձրության վրա: Բացասական ջերմաստիճանի և քամու բացակայության դեպքում ձյան ծածկույթի վրա նստած մառախուղը նպաստում է ձյան հալվելուն և երդում տալուն: Օրվա ընթացքում մառախուղի ազդեցության տակ բացասական ջերմաստիճանի, բարձր խոնավության և քամու բացակայության պայմաններում ձյան ծածկույթի բարձրությունը կարող է նվազել մինչև 5 սմ 8: Հաշվի առնելով այս հանգամանքը, մառախուղի գործոնը գնահատվեց որպես սահմանափակող և ստացավ 3-5 միավոր (տե՛ս Աղյուսակ 2): Ամփոփելով վերը նշվածը, որոշ եզրակացություններ կարելի է անել: 1. Չնայած համեմատաբար խիստ բնական պայմաններին ՝ Աշոցքն ունի բոլոր հնարավորությունները ձմեռային հանգստի զարգացման համար: Վերջինս կարող է դառնալ տարածաշրջանում տնտեսական զարգացման հիմնական նախապայմաններից մեկը: 2. Ըստ քարտեզագրման արդյունքների, իսովիտներն ունեն շրջանաձեւ բաշխում, ըստ որի տարածաշրջանի և Ամասիայի ենթաշրջանի կենտրոնական տարածքները առանձնանում են առավել բարենպաստ պայմաններով: 3. Լեռնային հանգիստը (հատկապես բարձրլեռնային վայրերում) օգտագործում է տարածքներ, որոնք չեն կարող արդյունավետ օգտագործվել հողօգտագործման այլ տարածքներում և լրացնում է «վակուումը», որն առաջանում է բնական համալիրների տնտեսական օգտագործման ոլորտում: 4. Լեռնային ռեկրեացիոն բնօգտագործման ոլորտում պահպանելով աշխարհաբնապահպանական բաղադրիչը, բարձրանում է լեռնային հանգստի արդյունավետությունը, այն չի կարող զարգանալ առանց բնապահպանական բաղադրիչի (հանգստացողներին անհրաժեշտ է մաքուր օդ և մաքուր միջավայր): Գրականության զբոսաշրջություն », Մ., 2007 էջ 4: 12. Ներսիսյան Ա., Հայաստանի կլիմա, Եր. 1964, էջ 210-211: Տեղեկություններ հեղինակի մասին: Լեոն Մովսեսի Մարտիրոսյան - աշխարհագրական գիտնական: Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու մանկական ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ: Էլ. Փոստ ։
| Սույն հոդվածի նպատակն է գնահատել Շիրակի մարզի Աշոցքի տարածաշրջանի ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման ներուժը։
Ունենալով խիստ բնակլիմայական պայմաններ և աղքատ լինելով հանքային ռեսուրսների պաշարներով` ռեկրեացիան Հայաստանի այս տարածաշրջանի համար կարող է լինել տնտեսական զարգացման կարևոր նախադրյալ։
|
Հետազոտության արդիականությունը: Լեռնային երկրներում զբոսաշրջության զարգացման, ինչպես նաև ենթակառուցվածքների կառուցման համար անհրաժեշտ է վերլուծել ծավալային տվյալները, մասնավորապես ռելիեֆի խորը և հորիզոնական մասնատումը: Նման վերլուծությունը թույլ կտա ոչ միայն գնահատել հանրապետության հյուսիսային շրջաններում (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) զբոսաշրջության զարգացման հնարավորությունները, այլև նախանշել այդ ճյուղի զարգացման հեռանկարները: Հետազոտական նյութեր և մեթոդաբանություն: Ուսումնասիրվող տարածքի մասնատման խորությունը և մասնատման խտությունները հաշվարկելու և քարտեզագրելու համար օգտագործվել է ArcGIS 10.2 ծրագրային համակարգը: 1 Հետազոտությունն իրականացվել է Համալսարանի կողմից տրամադրված ֆինանսական աջակցությամբ ՝ «GSPI 01-SCI-2017» գիտական թեմայի շրջանակներում: Ուսումնասիրված տարածքի ռելիեֆի թվային մոդելը ծառայել է որպես բազային տարածք նշված ցուցանիշների հաշվարկման համար 1: 100000 մասշտաբով: Մասնատման խորությունների քարտեզ: Ինչպես հայտնի է, տարածքի խորությունը ցուցանիշ է, որը հրապարակի տարածքն է: կմ-ի ռելիեֆի ամենաբարձր և ամենացածր կետերի տարբերությունն է: ArcGIS10.2 ծրագրաշարի միջավայրը չունի այս ցուցանիշի ուղղակի հաշվարկման համար անհրաժեշտ գործիքներ: Այդ պատճառով անհրաժեշտություն առաջացավ մշակել գործողությունների անհրաժեշտ հաջորդականությունը ArcGIS ծրագրային միջավայրում `օգտագործելով առկա գործիքակազմերը` ZonalStatistics, Math, Conversion, Interpolation գործիքակազմերի տեսքով, որի ընթացքում կատարվել են բոլոր անհրաժեշտ հաշվարկները: Ստացված արդյունքը ենթադրելով IDW- ի ինտերպոլացիայի մեթոդով, ստացվեց Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆ-բաժանման խորությունների քարտեզը (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ): Պառակտման խտությունների քարտեզ: Տարածքի բաժանման խտությունն արտահայտվում է միավորներով քառակուսի մակերեսով ընդհանուր էրոզիայի ցանցի երկարության արժեքը կմ տարածքում: Ինդեքսը և քարտեզագրումը հաշվարկելու համար օգտագործվել է «Տարածական վերլուծաբան» գործիքակազմը: Ուսումնասիրվող տարածքի և էրոզիայի ցանցի թվային ռելիեֆի մոդելի հիման վրա հաշվարկվել են մասնատման խտության արժեքները: Հետազոտությունն իրականացնելիս մենք օգտագործել ենք Յու. A. Antiptsia [1] և VI Anisimova- ի կողմից առաջարկված մեթոդաբանական դրույթներից մեկը [2]: Հետազոտության արդյունքները. Մեր կողմից ձևավորված Հյուսիսային Հայաստանի մասշտաբային մասշտաբները (1. 100000) քարտեզի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ տարածաշրջանը բնութագրվում է անհամաչափ մասնատվածությամբ: Ավելի մեծ մասնատում է նկատվում հյուսիսարևելյան շրջաններում, որտեղ գերակշռում են ծալքավոր և ծալքավոր լեռնային կառույցները: Համեմատաբար թույլ մասնատվածություն է նկատվում ուսումնասիրվող տարածքի արևմտյան շրջաններում, մասնավորապես ՝ Շիրակի մարզում, ինչը պայմանավորված է հրաբխային ռելիեֆի գերակշռությամբ: Թվային քարտեզի (No 1) Աղյուսակ 1-ի տվյալների համադրությունը ցույց է տալիս, որ ավելի քան 1000 մ խորություն ունեցող տարածքները զբաղեցնում են Լոռու մարզի ամենամեծ տարածքները (273 կմ 2), ինչը կազմում է ընդհանուր տարածքի 7,2% -ը: Մարզը Տավուշիմարզի համար նույն ցուցանիշը համապատասխանաբար 239 կմ և 8.8% է: Ի տարբերություն Լոռու և Տավուշի, Շիրակի մարզում 1000 մ-ից ավելի խորը բաժանման տարածքներ չկան: Նկար. 1 Հյուսիսային Հայաստանի խորը մասնատվածության քարտեզ-սխեման: 1 Մարց գետի գեղատեսիլ հովիտն առանձնանում է իր խորը բաժանումով: Վերջինս ձգվում է 29 կմ: Գրեթե ամբողջությամբ անտառապատ է: Այն շատ վայրերում ստեղծում է գեղեցիկ լանդշաֆտներ, ինչը լավ նախադրյալ է զբոսաշրջային երթուղիների համար: Ուսումնասիրված տարածքում խորը մասնատվածությամբ առանձնանում են Աղստի, Գետիկ գետի ավազանի միջին հոսքը, ինչպես նաև Ձորագետ և Փամբակ գետերի միջին հոսանքների ավազանները: Բոլոր նշված տարածքներում խորը մասնատվածության պատճառով առաջացել են գեղեցիկ լանդշաֆտներ և բնապատկերներ: Ռելիեֆի խորը մասնատումը էապես ազդում է հանգստի գործունեության վրա: Այն ապահովում է լանդշաֆտի բազմազանությունը, համայնապատկերի տեսանելիությունը: Խորը խորը մասնատվածությունն ապահովում է գեղեցիկ տեսարաններ, որոնք բարձր են գնահատում զբոսաշրջիկները: Խորը մասնատվածության պատճառով տարածքի թափանցելիությունն ու մատչելիությունը: 1 Սկզբնական քարտեզի մասշտաբներ 1. 100000 է: Նկար. 2. Հյուսիսային Հայաստանի խորը մասնատվածության քարտեզ-սխեման: 1 Հետազոտության ընթացքում մանրակրկիտ ուսումնասիրվել է ռելիեֆի մեկ այլ ձևաբանական ցուցանիշ ՝ հորիզոնական մասնատումը: Մեր կողմից կազմված քարտեզի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հորիզոնական մասնատումը անմիջական կապ ունի ռելիեֆի ծագումնաբանական առանձնահատկության հետ: Միջլեռնային խորքերը Հրաբխային սարահարթերը բնութագրվում են համեմատաբար ցածր մասնատվածության խտությամբ (մինչև 0,4), իսկ հովիտները չեն գերազանցում 0,2-ը: Մեկ հովիտը կամ կիրճը զբաղեցնում է ավելի քան 10 կմ 2 տարածք: Աղյուսակ 1. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆի խտության ցուցանիշները: Պառակտման խտությունը, կմ / քառ. Կմ: Occբաղեցված տարածք (քառ. Կմ) ՇԻՐԱԿ iedբաղեցված տարածք (քառ. Կմ) ԼՈՐԻIZ upբաղեցված տարածք (քառ. Կմ) ՏԱՎՈՒՇՀկմ 2 կմ 2 կմ 2 Kmբաղեցված ընդհանուր տարածքը հետազոտված տարածքում 21 կմ Քարտեզի բնօրինակ սանդղակ 1: 100000 է: Ընդհանուր առմամբ, գեոմորֆոլոգիական ցուցանիշների հանգստի միջեւ կապը արտահայտվում է տարբեր ձևերով: Տարբեր բարձունքների լեռնային համակարգերի առկայությունը թույլ է տալիս իրականացնել տարբեր տեսակի զբոսաշրջային երթուղիներ: Կտրվածքի խորության և խտության ցուցանիշները ցույց են տալիս երթուղիների բարդության աստիճանը: Ընդհանուր առմամբ, մասնատված տեղանքը բարենպաստ է հանգստի և զբոսաշրջության տարբեր տեսակների համար: Այն մեծ գեղագիտական հաճույք է պատճառում նրանց, ովքեր նախընտրում են գեղատեսիլ և գեղագիտական երթուղիները: Աղյուսակ 2. Հայաստանի հյուսիսային ռելիեֆի Masnatmankhorutyan tsutsanishnereMasnatmankhorutyune, movZbaghetsratsmakerese (քառ. Կմ) SHIRAKkm 2 կմ 2 Zbaghetsratsmakerese (քառ. Կմ) LORIZbaghetsratsmakerese (քառ. Կմ) TAVUSHkmk գնահատում ըստ երեք մարզերի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ): Խոր մասնատվածության ցուցանիշները, որոնք անբարենպաստ են զբոսաշրջության, մասնավորապես կանոնավոր ճանապարհների համար, Շիրակի մարզում զբաղեցնում են 1311 կմ 2, ինչը կազմում է մարզի ընդհանուր տարածքի 48% -ը: Ի տարբերություն զբոսաշրջության, մարզի տարածքն առավել բարենպաստ է բժշկական և առողջարարական հանգստի համար: Խորը մասնատվածության նույն ցուցանիշը (մինչև 300 մ) առավել բարենպաստ է բժշկական և առողջական հանգստի կազմակերպման համար: Աղյուսակ 3. Ձևաբանական ցուցանիշների ռեկրեացիոն գնահատման սանդղակ: Ուղղահայաց բեկորներ Հորիզոնական հանգիստ (մ) Ֆրագմենտացիոն հանգիստ ourբոսաշրջություն (կմ) Ֆիթնես վարկանիշ Ավելի քան 800-ից 6 300-ը Ավելի քան 6-ից բարենպաստ բարենպաստ Շահավետ և 300-ից ավելի 800-ից և 2-ը առավել օգտակար զբոսաշրջության համար առավել լավն են Բաժանման խտությունը գնահատվում է նույն սկզբունքով: Ուսումնասիրված տարածքի ռելիեֆի զբոսաշրջության գնահատման ցուցանիշները ներկայացված են Աղյուսակ 4-ում: Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ Հյուսիսային Հայաստանի տարածքը հիմնականում բարենպաստ է ինչպես հանգստի, այնպես էլ էլեկտրոնային տուրիզմի տարբեր ձևերի զարգացման համար: Ավելին, կարելի է նկատել, որ խորը մասնատվածության տվյալները հակադարձ համամասնական են հանգստի և զբոսաշրջության համար: Այլ կերպ ասած, այն ցուցանիշները, որոնք անբարենպաստ են ռեկրեացիոն զբոսաշրջության համար: Այս հանգամանքը կարևոր է, քանի որ այն թույլ է տալիս զարգացնել հանգստի և զբոսաշրջության մի քանի տեսակներ նույն տարածքում: Աղյուսակ 4. Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի ռելիեֆ-մորֆոմետրիկ ցուցանիշների ռեկրեացիոն-զբոսաշրջության գնահատման արդյունքներ: Ուղղահայաց հորիզոնական բեկում (մ) մասնատվածություն Հանգիստ 1 տուրիզմ 2 LTTLLTR (կմ) Մասնատման խտության նման ցուցանիշները նորմալ են, քանի որ խիստ մասնատված լեռնային տեղանքի պայմաններում անցումը դժվարանում է, արձակուրդների և զբոսաշրջիկների տեղափոխումը, ենթակառուցվածքների, այդ թվում ճանապարհների կառուցումը, շահագործումը և զարգացումը: Նշված բոլոր գործոններն ուղղակիորեն պայմանավորված են ռելիեֆի հորիզոնական մասնատմամբ: Եզրակացություններ Ամփոփելով կատարված աշխատանքը ՝ մենք ներկայացնում ենք որոշակի եզրակացություններ .1. Ռելիեֆը հզոր գործոն է հանգստի և զբոսաշրջության զարգացման համար: Դա կարող է և՛ խթանել, և՛ սահմանափակել այդ ճյուղերի զարգացումը: 2. tourismբոսաշրջության տարբեր ձևերի, ինչպես նաև ենթակառուցվածքների զարգացումը պայմանավորված է ռելիեֆի գեոմորֆոլոգիական առանձնահատկություններով, մասնավորապես ձևաբանական ցուցանիշներով: շինարարություն, որը մեծ ծախսեր ունի Հյուսիսային Հայաստանի խիստ մասնատված շրջաններում: 1 առողջարան: 2 Սպորտային տուրիզմ: 3. Ձևաբանական ռելիեֆը Հյուսիսային Հայաստանի տարածքի մեծ մասում Theուցանիշները բարենպաստ են ինչպես բժշկական, այնպես էլ առողջարանի համար զբոսաշրջության տարբեր ձևերի զարգացման համար: 4. Հյուսիսային ռելիեֆային ձիերը, երկրաբանական կառույցները և ժայռերը Դրանք Հայաստանի զբոսաշրջության հիմնական ռեսուրսներից են: ԳԻՐՔ: 3. ՀՍՍՀ գեոմորֆոլոգիա: Այո՛ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն: 1986 էջ 36: ։
| Հոդվածում ներկայացված է Հայաստանի հյուսիսային երեք մարզերի (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) ռելիեֆի ձևաչափական (մորֆոմետրիական) ցուցանիշների ռեկրեացիոն գնահատումը։
Հետազոտությունն իրականացվել է մասնատման խորության և խտության ցուցանիշների հիման վրա։
|
Ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությունը հանդիսանում է անվտանգության ոլորտի կառավարման բաղադրիչներից մեկը։
Անվտանգության ոլորտի կառավարումը (SSG) համեմատաբար նոր եզրույթ է, որն իր լայն կիրառությունն ստացավ 20րդ դարի վերջին թե՛ քաղաքական, թե՛ իրավական տեսություններում։
Այն ընդլայնեց քաղաքացիառազմական հարաբերությունների նեղ շրջանակը՝ ընդգրկելով անվտանգության ոլորտն ամբողջությամբ։
Մասնավորապես՝ ոստիկանություն, զինված ուժեր, հետախուզական ծառայություններ, սահմանային անվտանգություն, մասնավոր անվտանգության ընկերություններ։
Հարկ է նշել, որ սույն թեմայի վերաբերյալ հետազոտությունները շատ չեն։
Այդուհանդերձ, պայմանավորված մի շարք երկրների ժողովրդավարացման գործընթացի հետ՝ ոչ միայն աճել է հետաքրքրասիրությունն այս թեմայի նկատմամբ, այլ նաեւ մեծացել է դրա շուրջ ուսումնասիրությունների ծավալը։
Այսպես, արեւմտյան իրավական հետազո155ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տությունների դաշտում առանձնակի ուշադրության են արժանի հետեւյալ աշխատությունները, մասնավորապես՝ Ժնեւի Զինված ուժերի ժողովրդավարական վերահսկողության կենտրոնի (DCAF) «Անվտանգության ոլորտի խորհրդարանական վերահսկողությունը, սկզբունքներ, մեխանիզմներ եւ պրակտիկա» practices) զեկույցը, «Խորհրդարանի դերը ոստիկանության կառավարման գործընթացում, դասեր քաղված Ասիայից եւ Եվրոպայից» (The Role of Parliament in Police Governance Lessons Learned from Asia and Europe) զեկույցը, Ռենատե Վեբերի «Ոստիկանության կազմակերպումն ու պատասխանատվությունը։
Համեմատական ուսումնասիրություն» (Police in organization and accountability. A comparative study) աշխատությունը, Կատարինա Ջոկիչի «Խորհրդարանական վերահսկողության դերը Սերբիայում ոստիկանության ամբողջականության կայացման գործում» (The role of parliamentary oversight in building police integrity in Serbia) գիտական հոդվածը, Ոստիկանության հաշվետվողականությունը Հայաստանի Հանրապետությունում ԵԱՀԿ-ի զեկույցը (Police accountability in the Republic of Armenia) եւ մի շարք այլ հետազոտություններ։
ՀՀ-ում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտը կիրառելու վերաբերյալ նախադրյալները դրվել են 2020 թվականի Ոստիկանության բարեփոխումների ռազմավարության եւ դրանից բխող 2020-2022 թվականների գործողությունների ծրագրով։
Սույն աշխատության արդիականությունն անմիջանականորեն բխում է հենց այդ ծրագրից եւ գտնում եմ, որ ստորեւ ներկայացվող կարծիքներն ու առաջարկությունները կնպաստեն այդ ծրագրի բարելավմանը եւս։
Այսպես, անդրադառնալով խորհրդարանական վերահսկողության հասկացությանը, նշենք, որ այն իրենից ենթադրում է ոստիկանության գործունեության թափանցիկության եւ վերջինիս նկատմամբ հասարակության վստահության բարձրացում։
Ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության դերը խորհրդարանի նախանշած քաղաքականության իրականացման ստուգումն է ոստիկանության 156ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գործունեության մեջ։
Այս գործառույթը ներառում է օրենսդրի կողմից ոստիկանության պարտավորությունների կատարման մշտադիտարկում խորհրդարանական տարբեր գործիքների միջոցով։
Այդպիսի գործիքներ են՝ մասնագիտացված հանձնաժողովներն ու ենթահանձնաժողովները, լսումները, հարց ու պատասխանի ինստիտուտը (ինտերպելյացիան), խորհրդարանական հարցաքննությունը, խորհրդարանական հետաքննությունը, ոստիկանության վերահսկողությամբ զբաղվող անկախ օմբուդսմենը, արտաքին աուդիտը, բյուջեի կառավարումը։
Միջազգային խորհրդարանական միությունն օգտագործում է խորհրդարանական վերահսկողության հետեւյալ սահմանումը. «Կառավարության եւ հանրային մարմինների վերանայում, հսկողություն եւ վերահսկողություն, ներառյալ քաղաքականության եւ օրենսդրության կիրառություն» [9, էջ 9]։
Խորհրդարանական վերահսկողությունն առանձնահատուկ դեր ունի Եվրոպական միության մի շարք երկրներում՝ որպես բարձր ժողովրդավարության, իրավունքի գերակայության եւ պառլամենտարիզմի ցուցիչ։
Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետությունում խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտին, ապա այն գործարկվեց 2015 թվականին կատարված սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում։
Մասնավորապես՝ փոփոխությունների արդյունքում կատարվեց կառավարման ձեւի անցում կիսանախագահականից խորհրդարանականի, ինչը ենթադրեց խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի ձեւավորում։
Արդյունքում ոստիկանությունը, որը մինչեւ սահամադրական փոփոխությունները հանդիսանում էր կառավարությանն առընթեր մարմին, փոփոխություններից հետո վերաձեւավորվեց վարչապետին ենթակա մարմնի։
Նշված փոփոխությունն ամրագրվեց ՀՀ վարչապետի 2018 թվականի հունիսի 11-ի թիվ 751-Լ որոշմամբ, որի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանությունը Հայաստանի Հանրապետության վարչապետին ենթակա մարմին է [3]։
Փաստորեն, ՀՀ-ում ոստիկանությունն այսուհետ հաշվետու է միայն վարչապետին։
Նման պայմաններում ոստիկանությունը կարծես դուրս մնաց խորհրդարանական վերահսկողության գործընթացից։
Ընդ որում, ՀՀ-ում չի գործարկվում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության առանձին ինստիտուտ, առկա չեն ոլորտը կարգավորող օրենքներ, ենթաօրենսդրական ակտեր, պատշաճ գործիքակազմ։
Մինչդեռ, ուսումնասիրելով Եվրոպա157ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան որոշ երկրների փորձը, կարելի է ենթադրել, որ ՀՀ օրենսդրական համակարգում նման իրավանորմի բացակայությունը կարող է հանգեցնել խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի իրավակիրառ եւ իրավակարգավորող համակարգերի անլիարժեքության։
Հատկանշական է, որ անգամ զարգացած երկրներում բացակայում են տվյալ ոլորտը կարգավորող միատեսակ իրավական ակտեր եւ վերահսկողությունն ապահովող գործիքակազմ։
Ընդ որում, Եվրոպական տարբեր երկրներ որդեգրել են հարցի կարգավորման տարբեր ձեւաչափեր՝ ելնելով պետական կառավարման ձեւից, ոստիկանության կարգավիճակից եւ այլ գործոններից։
Այդ երկրների իրավական փորձը ցույց է տալիս, որ ոստիկանության նկատմամբ գործադիր մարմինների վերահսկողությունը կարգավորող իրավական ակտերը հստակորեն արձանագրում են մասնակիցների շրջանակը, վերահսկողության միջոցառումների անցկացման ժամկետները, հաջորդականությունն ու արդյունքները։
Մինչդեռ՝ խորհրդարանական վերահսկողության համակարգն այդպիսի հստակություն չունի։
Սահմանադրաիրավական համատեքստում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանի ունեցած դերը վերլուծելու համար պետք է նախեւառաջ սկսել երկրի սահմանադրական կառուցվածքի, ինստիտուտների միջեւ գոյություն ունեցող կառուցվածքային հարաբերությունների եւ նրանց տրված լիազորությունների ուսումնասիրությունից։
Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ խորհրդարանական վերահսկողության իրականացման գործընթացում առանցքային է խորհրդարանական հանձնաժողովների դերը։
Խորհրդարանական հանձնաժողովների լիազորությունները սահմանված են օրենսդրության, խորհրդարանի մշտական կանոնների եւ երբեմն նույնիսկ սահմանադրության մեջ։
Այսպես, ՀՀ-ում խորհրդարանական վերահսկողությունը կարգավորվում է Սահմանադրության 106-108-րդ հոդվածներով։
ՀՀ Սահմանադրության նշված հոդվածների դրույթներով օրենսդիրն անդրադարձել է Ազգային ժողովի մշտական, ժամանակավոր եւ քննիչ հանձնաժողովներին ու սահմանել նրանց ստեղծման համար ներկայացվող պահանջները։
Մասնավորապես՝ ըստ ՀՀ Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Ազգային ժողովն օրենքների նախագծերի, իր իրավասության մեջ մտնող այլ հարցերի նախնական քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություններ ներ158ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կայացնելու, ինչպես նաեւ խորհրդարանական վերահսկողություն իրականացնելու համար ստեղծում է մշտական հանձնաժողովներ։
Ազգային ժողովում կարող է ստեղծվել ոչ ավելի, քան տասներկու մշտական հանձնաժողով։
(...)»։
Ըստ ՀՀ Սահմանադրության 107-րդ hոդվածի՝ «Առանձին օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, հայտարարությունների եւ ուղերձների նախագծերի, ինչպես նաեւ պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցերի քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություններ ներկայացնելու համար Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող են ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողովներ», իսկ 108-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ «Պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի պահանջով, Ազգային ժողովի իրավասության մեջ մտնող եւ հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող հարցերին վերաբերող փաստերը պարզելու եւ դրանք Ազգային ժողով ներկայացնելու նպատակով, իրավունքի ուժով ստեղծվում է Ազգային ժողովի քննիչ հանձնաժողով» [4]։
Խորհրդարանական լիազորություններն անվտանգության ոլորտի կառավարման գործընթացում Զինված ուժերի ժողովրդավարական վերահսկողության Ժնեւի կենտրոնի զեկույցի համաձայն՝ խորհրդարանական հանձնաժողովն իրականացնում է տարբեր տեսակի վերահսկիչ գործառույթներ, սակայն դրանց բոլորի հիմքը խորհրդարանի՝ գործադիր իշխանությունից տեղեկատվություն ստանալու եւ, հետեւաբար, փաստաթղթեր ու զեկույցներ պահանջելու կամ գործադիր մարմինների պաշտոնյաներին իրենց գործողությունները մեկնաբանելու եւ հիմնավորելու համար հանձնաժողովների կողմից կազմակերպած ժողովներին կանչելու լիազորությունն է։
Վերոհիշյալ գործառույթներն իրենց տեսակով բաժանվում են երկու խմբի՝ ըստ իրենց տարբեր, բայց միմյանց լրացնող վերահսկողության ռազմավարությունների, այն է. 1. ակտիվ, որի պարագայում հանձնաժողովները ներգրավվում են ոտիկանության պարեկային գործունեության մեջ (վերահսկվող մարմնի հետ համատեղ), որն ունի կանոնավոր բնույթ եւ նախօրոք պլանավորված է. օրենսդրության կամ քաղաքականության վերջին զարգացումները քննարկելու նպատակով կազմակերպվող կանոնավոր ժողովներ, գործադիր մարմինների գործունեության վերաբերյալ կանոնավոր զեկույցներ, որոնք ներկայացվում են հանձնաժողովին, հանձնաժողովի այցելություններ զորքեր, ռազմական եւ քաղաքացիական 159ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հաստատություններ ու գրասենյակներ եւ այլն։
Վերահսկողության այս տեսակը հիմնված է կանխարգելիչ մոտեցման վրա։
Դրա ժամանակ հանձնաժողովը երբեմն կիսում է իր վերանայած փոփոխությունների պատասխանատվությունը։
2. Ռեակտիվ, որի դեպքում հանձնաժողովներն սկսում են գործել միայն «հրդեհի ահազանգ» ստանալուց հետո՝ կազմակերպելով լսումներ կամ հարցաքննություններ՝ խորհրդարանական բանավեճերի ժամանակ կամ լրատվամիջոցներում վեր հանված արարքները եւ ստացած բողոքները քննելու նպատակով։
Հանձնաժողովները լիազորված են նախարարներին, ռազմական կամ քաղաքացիական ծառայողներին, գործադիր մարմինների նախագահներին կամ անկախ փորձագետներին կանչել ժողովի՝ հանձնաժողովի հարցերին պատասխանելու եւ նույնիսկ նրանցից երդման տակ վկայություն վերցնելու համար, ինչպես արվում է դատարանում։
Հանձնաժողովները կարող են նաեւ պատասխանատու մարմիններին, օրինակ՝ ազգային աուդիտի գրասենյակին, կարգադրել ֆինանսական աուդիտ իրականացնելու բյուջեի կատարման նկատմամբ [1]։
Հարկ է նշել, որ թե՛ Եվրոպական միության երկրների եւ թե՛ ՀՀ ոստիկանության բյուջեի վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալն առավել բարդ գործընթաց է, քան մյուս պետական մարմինների դեպքում։
Նշվածը պայմանավորված է նրանով, որ ոստիկանության բյուջեի վերաբերյալ կիրառվում է գաղտնիության պաշտպանության սկզբունքը, ինչն էլ սահմանափակում է դրա վերաբերյալ հիմնական տեղեկատվության ստացումը։
Այդուհանդերձ, հարկ է տարբերել «գաղտնիության պաշտպանություն» եւ «հասարակական վերահսկողության բացակայություն» հասկացությունները։
Եվրոպական շատ երկրներ այդ հակասությունը լուծելու համար ընդունելում են օրենքներ, որոնցով հստակեցվում են մասնագիտացված կոմիտեներին գաղտնի տեղեկատվություն տրամադրելու գործընթացները։
Միաժամանակ Եվրոպական միության երկրներում գործում է խորհրդարանականներին գաղտնի տեղեկատվություն տրամադրելու երկու հիմնական եղանակ։
Այսպես, այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են՝ Գերմանիայի Դաշնությունը, Ֆրանսիայի, Լեհաստանի, Չեխիայի, Էստոնիայի, Բուլղարիայի եւ Ռումինիայի հանրապետությունները, խորհրդարանականներն օժտված են առանց որեւէ ստուգման գաղտնի տեղեկատվություն ստանալու լիազո160ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րությամբ։
Եվրոպական միության մի խումբ երկրներում՝ Նորվեգիայի, Սերբիայի, Մակեդոնիայի, Լատվիայի հանրապետություններում, խորհրդարաններում հանձնաժողովի անդամները կարող են գաղտնի տեղեկատվություն ձեռք բերել միայն համապատասխան թույլտվություն ստանալուց հետո, որը տրվում է կառավարական մարմնի կողմից՝ մի քանի ընդհանուր ստուգումներ անցնելուց հետո։
Ուսումնասիրելով Գերմանիայի Դաշնության փորձը՝ հարկ է նշել, որ գերմանական խորհրդարանները ոստիկանության գործունեության արդյունավետությունն ուսումնասիրելու հստակ խնդիր չունեն։
Այդուհանդերձ՝ այդ իրավասությունը նրանց վերապահված է օրենսդրությամբ։
Ավանդաբար, այն իրականացվում է խորհրդարանական հանձնաժողովների միջոցով, որոնք լուսաբանում են ոստիկանության գործունեությունը, ինչպես նաեւ կատարում ներքին գործերի ենթակայության ներքո իրականացվող այլ գործառույթներ։
Խորհրդարանական այդ հանձնաժողովներն ունեն առանձին բյուջե, որը հնարավորություն է տալիս նրանց աշխատանքի մեջ ներառել արտաքին փորձաքննություն իրականացնող համալսարանականների՝ ստուգելու ոստիկանության առկա վիճակը, վեր հանելու գոյություն ունեցող խնդիրները։
Հատկանշական է, որ Գերմանիայի Դաշնությունում ոստիկանության գործունեության կազմակերպումը, գլխավոր պաշտոնների նշանակումները, ինչպես նաեւ ոստիկանական գործունեության այլ առաջնահերթ տեսակներ են հանդիսանում կառավարության գործառույթները։
Այդուհանդերձ՝ խորհրդարանն իրավունք ունի տեղեկացված լինել կառավարության որոշումների մասին եւ քննարկել դրանք։
Նշվածն իրականացվում է ներքին գործերը քննող խորհրդարանական հանձնաժողովների միջոցով։
Խորհրդարանը նաեւ կարող է հատուկ հետաքննություն իրականացնել ոստիկանության նկատմամբ, եթե գտնում է, որ ոստիկանության գործունեության մեջ առկա են իրավական սխալներ։
Գերմանիայի Դաշնության Սահմանադրության 43-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դաշնային խորհրդարանն իրավունք ունի խորհրդարան կանչել դաշնային կառավարության անդամներին [7]։
Գործնականում խորհրդարանական հանձնաժողովները կառավարությանը պարբերաբար դիմում են խորհրդարան հրավիրելու ոստիկանության բարձրաստիճան պաշտոնյաների՝ խորհրդարանի անդամների հարցերին պատասխանելու նպատակով։
Որպես կանոն այդ հրավերները կատարվում են խո161ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շոր քաղաքական ցույցերից հետո կամ ոստիկանության աշխատանքներում տեղ գտած սխալներից հետո։
Նման դեպքերում, թեեւ կառավարությունը հիմնականում դրական պատասխան է տալիս խորհրդարանի առաջարկությանը, այդուհանդերձ՝ նույնիսկ հակառակ պարագայում խորհրդարանի անդամներն օրենսդրորեն իրավասու են պարտադրել ոստիկանության ծառայողներին արձագանքելու իրենց առաջադրած հարցապնդումներին։
Գերմանիայի Դաշնությունում խորհրդարանական հարցապնդման ինստիտուտի օրինակով համեմատական անցկացնելով ՀՀ-ում խորհրդարանական հարցապնդման ինստիտուտին՝ հարկ է նշել, որ 2015 թվականի փոփոխություններով ՀՀ Սահմանադրությունը եւ դրա հիման վրա ընդունված «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» ՀՀ սահմանադրական օրենքը նորովի են կարգավորել այս ինստիտուտը։
Մասնավորապես, էական տարբերություններ են նախատեսվել թե՛ դիմելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակի, թե՛ քննարկման ընթացակարգի եւ ժամկետների, եւ թե՛ իրավական հետեւանքների առումով։
Վերը նշված նոր իրավակարգավորումներով, ի տարբերություն նախկին օրենսդրության, նախատեսվում են կառավարության կողմից պատասխան ներկայացնելու այլ ժամկետներ։
Եթե նախկինում այն կազմում էր 20 օր, ապա նախատեսվող ընթացակարգի համաձայն՝ կառավարության անդամները հարցապնդմանը պատասխանում են այն ստանալուց ոչ ուշ, քան 30 օրվա ընթացքում։
Հարցապնդումների պատասխանները ներկայացվում են ԱԺ նիստում եւ տեղադրվում ԱԺ պաշտոնական ինտերնետային կայքում [10, էջ 98]։
Ոստիկանությունը, սակայն չհանդիսանալով կառավարությանը ենթակա մարմին, դուրս է մնում վերոնշյալ ինստիտուտի կարգավորման շրջանակներից։
Կրկին անդրադառնալով Գերմանիայում ոստիկանության նկատմամբ վերահսկողության իստիտուտին, անհրաժեշտ է նշել, որ Գերմանիան ունի նաեւ կայացած աուդիտորական ինստիտուտ, որն աուդիտներ է իրականացնում ոչ միայն բյուջետային ծախսերի օրինական համապատասխանությունը, այլեւ պետական կառավարման մարմինների արդյունավետությունը ստուգելու համար։
Աուդիտորական ինստիտուտները սահմանադրորեն անկախ են։
Չնայած նշված կարգավորումներին՝ համարվում է, որ Գերմանիան ունի ոստիկանության անկախ վերահսկողության թույլ ավանդույթ՝ ի տարբերություն եվրոպա162ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան այլ երկրների, որոնք վերահսկողություններ են իրականացնում ոստիկանական հատուկ օմբուդսմենների եւ քաղաքացիների ներգրավվածությամբ վերահսկիչ հանձնաժողովների միջոցով։
Այդուհանդերձ՝ տեղին է նշել, որ վերջին տարիներին Գերմանիայի Դաշնության երեք նահանգներում արդեն գործարկվում են ոստիկանության հատուկ վերահսկողությամբ զբաղվող անկախ օմբուդսմենների կառույցներ։
Մասնավորապես՝ Ռայնլանդ-Պալատինատում՝ 2014 թվականից, Շլեսվիգ-Հոլշտեյնում եւ Բադեն-Վյուրթեմբերգում՝ 2016 թվականից [8]։
Անդրադառնալով եվրոպական մեկ այլ երկրում՝ Բելգիայի Թագավորությունում, ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությանը՝ հարկ է նշել, հետեւյալը. Բելգիայի Դաշնային Խորհրդարանն ունի երկպալատային համակարգ։
Այն բաղկացած է Ներկայացուցիչների պալատից եւ Սենատից։
Սկսած 2001 թվականից Բելգիայում գործում է համակարգված ոստիկանական ծառայությունը, որն ունի կառուցվածքային երկու մակարդակ։
Այն է՝ 195 տեղային ոստիկանության ծառայություններ, եւ 1 դաշնային ոստիկանության ծառայություն։
Տեղային ոստիկանության համար պատասխանատու են քաղաքապետը եւ դատախազը, իսկ դաշնային ոստիկանության համար՝ ներքին գործերի եւ արդարադատության նախարարությունները։
Ոստիկանության գործողությունների վերաբերյալ Դաշնային խորհրդարանի յուրաքանչյուր անդամ ունի հարցեր ներկայացնելու իրավունք, ընդ որում՝ թե՛ տեղային, թե՛ դաշնային ոստիկանությանը։
Այս հարցերին պատասխանելու համար ներքին գործերի եւ (կամ) արդարադատության նախարարները խորհրդակցում են տեխնիկական-վարչական քարտուղարության հետ։
Այս քարտուղարությունները բաղկացած են եւ՛ դաշնային, եւ՛ տեղային ոստիկանության աշխատակիցներից, որոնք իրենց հերթին ապահովում են կապի մեխանիզմը ոստիկանության եւ ներքին գործերի, արդարադատության կաբինետների միջեւ։
Բելգիայի Խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի շրջանակներում գործում են 2 հանձնաժողովներ (կոմիտե), որոնք զբաղվում են ոստիկանության հարցերով։
Դրանք են՝ ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովը եւ հատուկ հանձնաժողովը, որը հատկապես զբաղվում է ոստիկանության վերահսկողությամբ։
Բացի այդ, Դաշնային խորհրդարանը իրավասու է ստեղծել հետաքննող հանձնաժողովներ, որոնք կարող են զբաղվել ոստիկանության գործունեությանն 163ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ առնչվող հատուկ հարցերով։
Ինչ վերաբերում է ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովին, ապա այն չի սահմանափակվում միայն ոստիկանության հարցերով, այլեւ զբաղվում է ներքին գործերին առնչվող բոլոր տեսակ հարցերով (ինչպես օրինակ՝ քաղաքացիական պաշտպանության հարցերով)։
Նշվածը ենթադրում է, որ բոլոր առաջարկները, որոնք առաջ են քաշվում խորհրդարանի անդամի կողմից, եւ օրինագծերը, որոնք առաջ են քաշվում կառավարության կողմից, ներկայացվում, քննարկվում, անհրաժեշտության դեպքում՝ փոփոխվում ու քվեարկվում են հանձնաժողովի անդամների կողմից։
Քննարկումների զեկույցը եւ հանձնաժողովի կողմից ընդունված տեքստը ներկայացվում են լիագումար նիստին։
Ինչպես մյուս հանձնաժողովները՝ Ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովը եւս իրավասություն ունի վերահսկողություն իրականացնելու նախարարների նկատմամբ (Բելգիայի Սահմանադրության 11-րդ հոդված), քանի որ նրանք պատասխանատու են համապատասխան վարչությունների համար [6]։
Վերահսկողությունը կարող է իրականացվել լսումներ եւ հարցումներ (գրավոր, բանավոր) կատարելու միջոցով։
Հանձնաժողովը կարող է հրավիրել ոստիկանության անդամներին՝ պարզաբանելու եւ մեկնաբանելու առաջադրված հարցերը։
Հարկ է նշել, որ հանձնաժողովը բաղկացած է 17 անդամներից։
Ընդ որում ամենամեծ քաղաքական կուսակցությունն ունենում է ամենամեծ ներկայացուցչությունն այս մշտական հանձնաժողովում։
Բելգիայի խորհրդարանի վերահսկողական գործառույթը ենթադրում է վերահսկողություն նաեւ ոստիկանության քաղաքականության եւ բյուջեյի նկատմամբ։
Հատկանշական է, որ օրենսդիր պալատին զեկուցվում է միայն Ազգային անվտանգության ծրագրի բովանդակությունը, ուստի Խորհրդարանի անդամներն, այնուամենայնիվ, չեն կարող հաստատել կամ մերժել ոստիկանության քաղաքականության ռազմավարական պլանը։
Խորհրդարանը չի կարող ամբողջ ծավալով իրացնել վերահսկելու իր իրավունքն այնպիսի կարեւոր փաստաթղթի նկատմամբ ինչպիսին է օրինակ՝ ոստիկանության անվտանգության չորս տարվա ռազմավարությունը ներկայացնող ծրագիրը։
Այն սահմանափակվում է միայն ծրագրի ընդհանուր քննարկմամբ եւ չի տալիս հստակ գնահատականներ կամ ձեւակերպում այլ առաջարկություններ։
Հատկանշական է, որ որոշ եվրոպական երկրների խորհրդարաններում հանձնաժողովներից զատ գործարկվում է ենթահանձնաժողով164ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ների ինստիտուտը, որի նպատակն է լիազորությունների մեծ շրջանակ ունեցող հանձնաժողովների աշխատանքների նեղ մասնագիտական բաժանումը։
Հանձնաժողովի բաժանումը ենթահանձնաժողովների կատարվում է ըստ գործառնական մոտեցման՝ կոնկրետ օրինագծի, քննության կամ լսման համար, կամ ըստ ինստիտուցիանալ մոտեցման՝ կոնկրետ ինստիտուտը կամ մարմինը վերահսկելու համար։
Ենթահանձնաժողովներ կարող են ստեղծվել նաեւ առանձին խնդիրների վրա աշխատող մի քանի հիմնական հանձնաժողովների աշխատանքը համակարգելու համար։
Բելգիայի ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանի, անկախ վերահսկողական մարմինների եւ քաղաքացիական վերահսկողության միջեւ եղած հարաբերությունները նկարագրելու համար անհրաժեշտ է ուշադրության արժանացնել նաեւ դաշնային օմբուդսմենի ինստիտուտը, Ոստիկանության նկատմամամբ վերահսկողության մշտական հանձնաժողովը (The Standing Police Monitoring Committee; ((Committee P)), դաշնային եւ տեղային ոստիկանության նկատմամբ դատախազական վերահսկողությունը, ներքին վերահսկողության ծառայությունը եւ քննիչ հանձնաժողովները [6]։
Համեմատության կարգով հարկ է նշել, որ ՀՀ-ում վերը նշված վերահսկողական ինստիտուտներից գործում են ոստիկանության նկատմամբ դատախազական վերահսկղություն եւ ներքին վերահսկողության ծառայությունը ի դեմս՝ ՀՀ ոստիկանության ներքին անվտանգության վարչության։
Այսպիսով, ուսումնասիրելով միջազգային փորձը՝ կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ ոստիկանության նկատմամբ վերահսկողության գործընթացում խորհրդարանը կատարում է կառավարման երեք հիմանական գործառույթներ. 1. օրենսդրական (օրինաստեղծ, օրինակիրառ), որն իր մեջ ներառում է՝ ոստիկանությանն առնչվող իրավական բազայի վերլուծություն, ոստիկանությանն առնչվող օրենքների ընդունում եւ փոփոխում, արտակարգ դրության, զանգվածային անկարգությունների ժամանակ հատուկ միջոցների կիրառման թույլտվություն, ոստիկանության իրավունքների ու պարտականությունների սահմանում եւ այլն։
2. վերահսկողական, որն իր մեջ ներառում է անտանգության ոլորտի վերահսկողական գործունեության կանոնավոր կատարում՝ ներառ165ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ յալ լսումներ, տեսչական ստուգումներ, այցելություններ, ինպես նաեւ՝ հատուկ վերահսկողական գործառույթների կատարում՝ ներառյալ խորհրդարանական հարցումները։
3. Բյուջեի կառավարման, որը ենթադրում է ոստիկանության բյուջեի կատարման առաջարկությունների վերանայում, ոստիկանության կողմից կատարված ծախսերի մանրամասն եւ բազմակողմանի ուսումնասիրում, ծախսատար ծրագրերի եւ գնումների ստուգում։
Միաժամանակ, հարկ է նշել, որ ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ձեւերի մեծ մասը հրամայական չեն (չեն կրում իմպերատիվ բնույթ), այլ միայն որոշակի գործողություններ կատարելու առաջարկություններ են։
Այդուհանդերձ՝ խորհրդարանական վերահսկողությունը կարեւոր դեր է խաղում ոստիկանության գործունեության արդյունավետության բարձրացման, թափանցիկության ապահովման, մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցերում։
Ամփոփելով վերոգրյալը՝ գտնում եմ, որ ՀՀ-ում ոստիկանության գործունության արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է. 1. ներդնել ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտ, 2. կատարել ոստիկանության մարմնի կարգավիճակային փոփոխություն՝ ոստիկանությունը վարչապետին ենթակա մարմնից վերաձեւավորել ներքին գործերի նախարարության՝ հիմք ընդունելով ԵՄ երկրների դրական փորձը, 3. կիրառել խորհրդարանական վերահսկողության նոր գործիքակազմեր՝ ի լրումն ներպետական օրենսդրության, 4. ըստ անհրաժեշտության կիրառել ոստիկանության գործերով օմբուդսմենի ինտիտուտը, 5. ներդնել արտաքին աուդիտի ինստիուտը՝ հիմք ընդունելով Գերմանիայի Դաշնության դրական փորձը, 6. ԵՄ երկրների դրական փորձը ՀՀ ոստիկանության նկատմամբ կիրառելու եւ ադապտացնելու համար ձեռնարկել այլ՝ անհրաժեշտ եւ արդյունավետ միջոցների համակարգ։
| Հոդվածում քննարկվում է օրենսդիր մարմնի կողմից ոստիկանության գործունեության նկատմամբ վերահսկողության դերի, ոստիկանության թափանցիկության ապահովման, կառույցի ներքին ու արտաքին հաշվետվողական մեխանիզմների, ինչպես նաեւ նորմատիվ իրավական եւ փաստացի վերահսկողության հիմնախնդիրները։
Անդրադարձ է կատարվում Եվրոպական միության որոշ երկրներում եւ Հայաստանի Հանրապետությունում խորհրդարանական վերահսկողության կազմակերպաիրավական հիմունքներին, ներկայացվում միջազգային փորձի իրավական վերլուծություն։
|
Խաչմերուկ գետերը ՝ որպես աշխարհաքաղաքական գործոն (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵIԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ) ՀՀ ջրային օրենսգրքի համաձայն, անդրսահմանային ջրային ռեսուրսները ընկնում են Հայաստանի Հանրապետության վրա: 2001 ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը նշել է. «Եթե մենք զգույշ չլինենք, ապագայում պատերազմները կընթանան ոչ թե նավթի, այլ ջրի համար»: Qualityրի որակի վատթարացումը կամ անդրսահմանային ջրային ավազանում ջրի նվազումը այժմ հակված է սպառնալիք դառնալ տարածաշրջանային կայունությանը, հատկապես երբ մթնոլորտն արդեն լարված է: Waterրի շուրջ վեճերի հիմքը հաճախ հանդիսանում են հետևյալ պատճառները. 1. asրի դիտարկումը որպես ռազմաքաղաքական արժեք կամ նպատակ (օրինակ ՝ Հորդանան գետի ավազանը Սիրիայի համար, Հորդանանի պետությունը ՝ Իսրայելի պետությունների համար); Consրի `որպես վեճերի կարգավորման լծակ համարելը (օրինակ` Եփրատ գետը Թուրքիայի համար, Սիրիան `Իրաքի համար), 3. ջրի ներհոսքի քանակը` անհրաժեշտ է վերաբաշխման անհրաժեշտություն, 4. ջրի ային ջրի համակարգերը որպես թիրախ դիտարկելը: հակամարտության համար (օրինակ ՝ 20-րդ դարի վերջին Իրաքի կողմից Քուվեյթի ջրազերծման կայանի ոչնչացումը): Անցյալ դարի վերջին Լեռնային արաբաղի հակամարտության հետ կապված աշխարհաքաղաքական իրավիճակը սրվեց նաև Հարավային Կովկասում: Մի ժամանակ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կապող գետերը սանձազերծված պատերազմի արդյունքում փոխադարձ մեղադրանքների ու սպառնալիքների առարկա դարձան: Այսօր Ադրբեջանը և Հայաստանը միմյանց մեղադրում են ջրի կանխամտածված աղտոտման մեջ: Եթե կարճ ժամանակում Ադրբեջանի և Վրաստանի, Ադրբեջանի և Իրանի, Վրաստանի և Հայաստանի, Հայաստանի և Իրանի միջև էկոլոգիական խնդիրները օպտիմալ լուծում գտնեն, ապա Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ղարաբաղյան հակամարտությունը դիվանագիտական է: Հարաբերությունների բացակայությունը թույլ չի տալիս լուծել այս ոլորտում առկա խնդիրները: Ադրբեջանի իշխանությունները բազմիցս նշել են, որ Կուր-Արաքս գետերում ջրի աղտոտվածությունը անընդունելիորեն բարձր է, հատկապես պղնձի միացությունների և ֆենոլի հետ (հիդրոքսիլային խումբ պարունակող ֆենոլները անուշաբույր ածխաջրածիններ են, որոնցում հիդրօքսիլ խումբը ուղղակիորեն կցվում է հիդրօքսիլային խմբին: Ֆենոլը անգույն, առանց հոտի բյուրեղային նյութ է): Ադրբեջանական կողմը Հայաստանը տեսնում է որպես աղտոտման հիմնական մեղավոր և պատասխանատու: Երկրների մեծ մասում, մասնավորապես ԵՄ-ում, ֆենոլի խտությունը ենթակա չէ թվային նորմալացման: Եվրոպական գետերում ֆենոլի նորմալացման համար հաստատվում են հոտառության զգայուն նորմեր, այլ կերպ ասած, ֆենոլի խտությունը համարվում է բարձր, երբ գետի ջուրը հստակորեն ֆենոլի հոտ ունի կամ ունի ֆենոլային համ: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ մակերևութային ջրերում ֆենոլների առկայությունը պայմանավորված է լայնածավալ օրգանական քիմիական արդյունաբերությամբ, նավթի վերամշակմամբ, անտառային տնտեսությամբ, հատկապես փայտանյութի, լայնամասշտաբ անասունների թափոնների մեծածավալ արտադրությամբ: Հասկանալի է, որ նշված բոլոր գործոնները բացակայում են մեր Հանրապետությունում, այն ժամանակներում, երբ Հայաստանը կոչվում էր «Մեծ քիմիական հանրապետություն» [5] և Նաիրիտ քիմիական հետազոտական և արտադրական կոմբինատ, որոնք նախկինում արտադրում էին շուրջ 100-150 հազար տոննա տարբեր քիմիական նյութեր: , ավարտվել են: 50-75 հազար տոննա քլորոպրենային կաուչուկ, հազարավոր տոննա ազոտական պարարտանյութեր, պոլիվինիլացետատ, քիմիական նյութեր, ներառյալ հեղուկ քլորը, քլորոպրեն պր – ի սինթետիկ կաուչուկը, կանգ առան ԽՍՀՄ փլուզման նախօրեին: Եվ արդեն վերագործարկումից հետո ՝ 2001-2005թթ. Ըստ տվյալների ՝ այստեղ արտադրվել է ընդամենը 4,0-7,7 հազար տոննա սինթետիկ կաուչուկ [6]: Խորհրդային տարիներին Ալավերդու պղնձաձուլարանը շահագործում էր պղնձի վերամշակման գործարան ՝ արտադրելով ծծմբական թթու, պղնձամոլիբդենային կոմբինատն արտադրում էր 40 000 տոննա պղինձ, և ներկայումս այդ թիվը տատանվում է ընդամենը 7-9 000 տոննայի միջև: Թվերն ավելին են, քան խոսուն, դրանք ապացուցում են, որ Հայաստանը պարզապես չունի բավարար հնարավորություններ Ադրբեջանը ֆենոլով «թունավորելու» համար: Խնդիրն այլ է պղնձի, ծանր մետաղների և այլ աղտոտիչների դեպքում: Որպեսզի պարզվեր, թե որքանով են արդարացված հետպատերազմյան տարիներին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից ներկայացված բազմաթիվ մեղադրանքները և որքանով էին օրինաչափ հայկական հակափաստարկները, անհրաժեշտ էր ուսումնասիրել երկու երկրների պաշտոնական վերլուծությունները Կուրի աղտոտման վերաբերյալ: -Արաքս գետի ավազան: Արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում ջրի որակի նմուշները վերցվում են 50 գետերից, 6 լճերից և ջրամբարներից: Նմուշառման կետերի ընդհանուր քանակը 131 է, որից 107 կետերը տեղակայված են գետերի վրա: Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 7-ից 12 անգամ և դիտարկման կետերի մեծ մասում նմուշառումն իրականացվում է ամեն ամիս: Նմուշառման, փոխանցման, նախնական մշակման և փորձարկման ընթացակարգերի շուրջ 95% -ը կատարվում է ISO- ի և այլ միջազգային ստանդարտներին համապատասխան: Ադրբեջանի տարածքում, որն ավելի քան չորս անգամ գերազանցում է Հայաստանի տարածքը, մակերեսային ջրերի մոնիտորինգի ծրագիրն իրականացվում է նմուշառման 50 կետերից, որից միայն 27-ը գտնվում են գետերի վրա: Samplesրի նմուշները փորձարկվում են ջրի որակի ընտրված պարամետրերի համար: Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 6-ից 12 անգամ `կախված նմուշառման կետի գտնվելու վայրից, իսկ ընտրանքի կետերի մեծ մասում նմուշառումը կատարվում է տարեկան 12 անգամ: Այստեղ նմուշառման ընթացակարգերը ք հետագա քիմիական փորձարկումն իրականացվում է այլ ISO- ի [միջազգային ստանդարտներին [7] համաձայն: Հարկ է նշել, որ ջրի որակի մոնիտորինգի գրեթե նույն պարամետրերը սահմանված են երկու երկրներում: Theերմային պայմաններ. Ջրի ջերմաստիճան, թթվածնի ռեժիմ ՝ O2, թթվածնի հագեցվածություն, TCP 5, TCP Cr., Սննդանյութեր ՝ P ընդհանուր, PO4, NO3, N ընդհանուր, NH4, NO2, տեղումներ ՝ Cl-, կարբոնատներ, ածխաջրածիններ, լուծվող ընդհանուր մասնիկներ) , կարծրություն, հաղորդունակություն, թթվայնություն ՝ pH, այլ պարամետրեր ՝ լողացող մասնիկներ, գույն, ընդհանուր կասեցված մասնիկներ, սիլիկատ, Li, Na, K, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, B, Se, F, Al, քլորացված թունաքիմիկատ ( Lindane, heptachlor, hexachlorocyclohexane, DDD, DDE, DDT), նավթամթերք, բենզին, ծանր մետաղներ. As, Cd, Pb, Mo, Ni, Cu, Zn Fe, Mn, Sb, Mo, V, Ti, Cr, Co, Bi, Sn, Ag, մանրէաբանական պարամետրեր ՝ ընդհանուր կոլիֆորմ մանրէներ, աղիքային enterococci, Escherichia coli [7]: Ինչպես նշվեց, այս երկու երկրներում ջրի մոնիտորինգը կատարվում է նույն պարամետրերով, սակայն երկու երկրներին դիտարկող դիտակետերի քարտեզների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հայ-ադրբեջանական սահմանի մոտ դիտակետեր կան միայն Հայաստանի Հանրապետությունում: Հայաստանը, իսկ Ադրբեջանում դիտակետերը հիմնականում տեղակայված են ներքին տարածքում: սահմանից մեծ հեռավորության վրա: Քարտեզ 1. Մակերևութային ջրերը Հայաստանում Քարտեզ 2. Մակերևութային ջրերի նմուշառման դիտակետերի տեղակայումը Ադրբեջանում Որակյալ նմուշառման դիտակետերի որակի տեղադրությունը Այս հանգամանքը մեծ նշանակություն չի ունենա միայն այն դեպքում, եթե Քուր-Արաքսի ավազանի գետերը լինեն պարզ կամ հազարավոր կիլոմետրեր պահվեն: նույն հիդրոլոգիական օրինաչափությունը: Բայց այս պարագայում պատկերն այլ է: Գետերի հիդրոլոգիական պարամետրերի փոփոխությունները տեսանելի են միայն մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա: Բացի վերը նշվածից, ստորև բերված է Աղստ գետի պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխությունը `Դիլիջան-Իջան հատվածում, համապատասխան դիտակետերում: 1. Դիլիջան-Իջջան հատվածում գտնվող Աղստ գետի պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխություն (մգ / լ) Հարկ է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում անընդհատ քայլեր են ձեռնարկվում ջրային ավազանների մոնիտորինգը բարելավելու ուղղությամբ, մասնավորապես 2011 թ. ՀՀ կառավարության 2012 թ. հունվարի 27-ի որոշման համաձայն. «Կախված տեղանքի առանձնահատկություններից` յուրաքանչյուր ավազանի կառավարման տարածքի համար ջրի որակի նորմեր սահմանելու վերաբերյալ », կիրառվում են մակերևութային ջրերի որակի 5 դասեր: Հայաստանում I (գերազանց), II (լավ), III (միջին), IV (անբավարար) և V (վատ): Ադրբեջանում մակերեսային ջրերի որակը դասակարգելու համար Ազգային մոնիտորինգի վարչությունը դեռ օգտագործում է նախկին ԽՍՀՄ դարաշրջանի մեթոդը: Դասակարգման այս համակարգը հիմնված է ջրի որակի 6 պարամետրերի (լուծված թթվածին, TPC, ֆենոլ, Cu, նավթամթերքներ, NH4) տարեկան չափումների վրա: Արդյունքում հաշվարկվում է «Աղտոտման ինդեքսը» (Ա NA): Աղտոտման ինդեքս = iCi / MAC i, որտեղ `n չափված պարամետրերի քանակն է (սովորաբար 6), Ci- ը որոշակի պարամետրի չափված արժեքն է, MAC i- ը` որոշակի պարամետրի առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիան: Այնուհետև Ա NA-ն համեմատվում է դասակարգման աղյուսակի հետ (աղյուսակ 1), որում առկա են պայմանների 7 կատեգորիաներ ՝ շատ մաքուր, մաքուր, թույլ աղտոտված, չափավոր աղտոտված, էապես կամ խիստ աղտոտված, ծայրաստիճան բարձր մակարդակի աղտոտված (վտանգավոր աղտոտվածություն) [7 ] Ինդեքս 0.3-ից 10.0-ից պակաս Կատեգորիա Այս ամսական տեղեկագրերը համառոտ վերլուծում են տվյալ ամսվա ջրի որակը ըստ առանձին գետային ավազանների: Այս ամսական տեղեկագրերը տպագրվում են, ներկայացվում են ՀՀ բնապահպանության նախարարություն, իսկ ամսական տեղեկագրի էլեկտրոնային տարբերակը տեղադրվում է IARN- ում (www.armmonitoring.am) ում Բնապահպանության նախարարության պաշտոնական կայքում (www.mnp.am) և հասանելի է հանրության համար: Վերլուծելով Armecommonitoring- ի կողմից տրամադրված տվյալները, կազմվել են գծապատկերներ, որոնք ցույց են տալիս դրա պղնձի պարունակության գերազանցումը (բազմապատիկ) հայ-ադրբեջանական սահմանին մոտ գտնվող Աղստ գետի չորս կետերում և դրա շարժը վեց տարվա ընթացքում: Նկար 2. Փոխեք (գերազանցելով) պղնձի թույլատրելի քանակը (բազմապատիկ) Դիլիջան-Իջջան հատվածում գտնվող Աղստ գետում, համապատասխան դիտակետերում [9] Նկար 3. Գետիկ գետում պղնձի ավելցուկային (բազմակի) քանակի փոփոխություն գետաբերան [9] Եթե Հայաստանում առկա են մոնիտորինգի տվյալներ Ադրբեջանի դեպքում, պետական արխիվներում պահվող տվյալների և տեղեկատվության պահուստի մեծ մասը էլեկտրոնային ձևաչափով չեն, իսկ օգտվողների համար, այդ թվում `հասարակության լայն զանգվածների, դժվար է մատչել: կամ ընդհանրապես մատչելի չէ: Ի վերջո, հավելենք, որ 2005 թվականին Հայաստանի և Իրանի համատեղ ջանքերով սահմանամերձ տարածքում ամեն ամիս մակերեսային ջրերից նմուշներ են վերցվում և ստուգվում լաբորատորիայում: Արդյունքում, ինչպես իրանական, այնպես էլ հայկական կողմերը հայտարարում են, որ սահմանային ջրերի աղտոտումը չի գերազանցում թույլատրելի նորմերը: Հայաստանի Հանրապետությունը պատրաստ է Ադրբեջանի հետ նման մոնիտորինգ անցկացնել սահմանային բոլոր ջրերի համար, սակայն ադրբեջանական կողմը Հայաստանին մեղադրելով էկոլոգիական շանտաժի մեջ `նախագահ Իլհամ Ալիի գլխավորությամբ, Դավոսի միջազգային տնտեսական համաժողովում պաշտոնապես հայտարարեց, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բնապահպանական համագործակցությունը հնարավոր է Ադրբեջանական հողերը դեռ օկուպացված են Հայաստանի կողմից: Փաստորեն, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Jamesեյմս Ուորլիքը չի սխալվել այն հարցում, որ անդրսահմանային ջրերի դերը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ռազմաքաղաքական հակամարտությունում մեծ է: Եթե երկու երկրները կարողանային համաձայնության գալ ջրային ռեսուրսների համատեղ օգտագործման շուրջ, դա կլինի լուրջ պատմական քայլ: լուծման համար: Գրականություն 1. ՀՀ ջրային օրենսգիրք, ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր: Թիվ 24. (199 / 10.0702012): AAG- ի 97-րդ տարեկան ժողովը: 3. Աբրահամյան Հ. Եվ ուրիշներ, Հայաստանի Հանրապետությունում ջրային ռեսուրսների օգտագործման հեռանկարները, Երևան, 2012, էջ. 180 4. Բաղդասարյան Ա. Եվ ուրիշներ, Հայաստան, Երևան, 1963, էջ 163: 5. Մելքումյան Ս., Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրություն, Երեւան, 2005, էջ: 173: 6. ENPI | 2011 թ. | 281-959 գետի անդրսահմանային կառավարման III փուլ: 7. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին 2007 թ. 8. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին. 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 թվականների հաշվետվություններ: Անի Հակոբյան խաչմերուկ գետերը ՝ որպես աշխարհաքաղաքական գործոն (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵIԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ) Հիմնաբառեր. Անդրսահմանային գետեր, դիտակետեր, ջրի նմուշառում, ֆենոլներ: ։
| Հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտն ունի նաև իր էկոլոգիական դրսևորումները, և էկոլոգիական շանտաժը կոնֆլիկտի լուծման համար ընտրված գործիքներից մեկն է դարձել։
Սակայն հնչեցվող բոլոր մեղադրանքներին արդարացիորեն հակադարձելուն խանգարում են մի շարք գործոններ։
Դրանցից են մակերևութային ջրերի մոնիտորինգի միասնական համակարգի ու միասնական չափանիշների և սահմանամերձ հատվածում հատուկ լաբորատորիաների բացակայությունը։
Սակայն առավել կարևոր է ոչ թե հասնել աղտոտվածության որոշման, այլ աղտոտվածության նվազման համար միասնական քաղաքականության կիրառմանը և բավարար քաղաքական կամքի դրսևորմանը։
|
ԱՆԹՈՆԻ ԴԵ ՍԵՆՏ ԷՔՍՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ» ԹԱՐԳՄԱՆՉԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻIՆՈՐԴԱԿԱՆ Թարգմանություններ ֆրանսիացի գրող, բանաստեղծ և պրոֆեսիոնալ օդաչու: Նրա աշխատանքներին բնորոշ է ընդհանրապես բացասական հերոսների բացակայությունը: Ի վերջո, նա իր գրականության հերոսն է, քանի որ նա իր բոլոր ստեղծագործություններում խոսում է իր մասին: Էքզյուպերիի ստեղծագործությունների հերոսները ժամանակակից մարդիկ են, որոնք ունեն հետաքրքիր բնավորության գծեր: Նրանք արտաքուստ համեստ են, նրանք պարտականության և պատասխանատվության մարդիկ են, ովքեր երբեք իրենց չեն ներկայացնում որպես հերոսներ: Էքզյուպերիին համաշխարհային հռչակ բերեց «Փոքրիկ իշխանը» փիլիսոփայական հեքիաթը: Գրողի ոճը իսկապես շատ բանաստեղծական է, սա է պատճառը, որ արձակ տեքստը ընկալվում է որպես բանաստեղծություն, որպես աղոթք: Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերին բացահայտում է իր պատմողի ՝ օդաչուի անհատականությունը, ով ցանկանում է պահպանել իր մանկական հոգին: Իրոք, հեքիաթի ոճը առաջին հայացքից շատ «պարզ» և «մանկամիտ» է (դրական իմաստով): «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթը թարգմանվել է ավելի քան 250 լեզուներով, ներառյալ կույրերի համար բրայլյան այբուբենը: Գիրքը թարգմանվել է նաև հայերեն ՝ մեկից ավելի անգամ: Սաղաթել Հարությունյանն առաջին անգամ հայերեն է թարգմանել Anyr Russian- ի միջնորդությամբ [1]: Հետագայում Նվարդ Վարդանյանը [2], Սամվել Գասպարյանը [3] անմիջապես ուրիշներ թարգմանեցին անմիջապես բնօրինակից: Այս աշխատանքի ուսումնասիրության նյութը Նվարդ Վարդանյանի, Նորա Գալիի (ռուսերեն) և Սաղաթել Հարությունյանի թարգմանություններն են (որոշ դեպքերում մենք այն համեմատելու ենք Ս. Գասպարյանի թարգմանության հետ): Թարգմանելու համար թարգմանչական լեզվով անհրաժեշտ է գտնել և ընտրել համապատասխան արտահայտություններ (բառեր, արտահայտություններ, քերականական կառուցվածքներ): Թարգմանության գործընթացը ենթադրում է գիտակցված կապի հաստատում «բնօրինակ լեզվի լեզվի» [4] միջեւ: Միշտ չէ, որ ստեղծագործությունը թարգմանվում է անմիջապես բնօրինակից: Այն դեպքերում, երբ ոչ ոք չի տիրապետում բնագրի լեզվին, նրանք դիմում են միջնորդ լեզվի օգնությանը և թարգմանում այն: Հայերեն որոշ թարգմանություններ արվել են ոչ թե անմիջապես բնօրինակից, այլ ռուսերենից: Բնականաբար, ռուսերենով կատարված թարգմանությունները միջնորդում են ավելի շատ հեռու բնագրից, շեղվում հեղինակի ոճից, պատկերման ձևից: «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթը առաջին անգամ հայերեն է թարգմանվել ռուսերենի միջոցով, չնայած այն բանին, որ շատ ֆրանսերեն թարգմանիչներ կային: Հետագայում այն թարգմանվեց անմիջապես ֆրանսերենից: Այժմ դիմենք հեքիաթի ուղղակի և միջնորդավորված թարգմանությունների ուսումնասիրությանը: Հեքիաթի վերնագրում ՝ «Le petit prince», իշխան բառը նշանակում է «իշխան», «իշխան»: Ռուս թարգմանիչ Նորա Գալը ընտրեց իշխան բառը ՝ խուսափելով իշխան բառից, ինչը նշանակում է իշխան: Այստեղ հետաքրքիր է ռուսերենից հայերեն թարգմանության վերնագրի ընտրությունը. Իշխան բառը ոչ թե իշխան բառի փոխարեն, քանի որ իշխան բառը չի նշանակում իշխան: Կարելի է ենթադրել, որ Սաղաթել Հարությունյանը հաշվի է առել այն փաստը, որ նա Էքզյուպերինների ազնվական տոհմից է, նա իշխան է: Եվ քանի որ ինքը ՝ Էքզյուպերին, թաքնված է Փոքր Իշխանի կերպարի մեջ, սխալ կլինի նրան վերագրել արքայազնի տիտղոսը: Տարբեր լեզուներով բառերը հաճախ իմաստի չեն համընկնում: Ֆրանսերենում շատ բառեր ունեն լայն իմաստ, որը ներառում է հայերեն բառերի շարքի իմաստը: Նման դեպքում թարգմանության ընթացքում անհրաժեշտ է հստակեցնել բառի իմաստը, այդ նպատակով անհրաժեշտ է խորը ներթափանցել տեքստի մեջ, հասկանալ իրավիճակը: Օրինակ ՝ grandiose բառը նշանակում է հոյակապ, շքեղ, փառահեղ, տպավորիչ, վեհ: Տրված նախադասության մեջտեղում գտնվող բառը լրացնում է նկար բառը: [5] Այս դեպքում թարգմանիչը պետք է հոմանիշների շարքից ընտրի այնպիսի բառ, որը հնարավորինս համապատասխանի բնագրին ՝ «լինել« օտար »հայերենին: Տեսնենք, թե ինչպես են իրենց պահում թարգմանիչները: Ինչո՞ւ այս գրքում այնքան փառահեղ նկար չկա, որքան բաոբաբում: [2] բաոբաբամի [6] (ՆԳ) Կարող եք հարցնել, արդյոք կա այս գրքում Բաոբաբսի պես մեկ այլ ազդեցիկ նկարիչ [1] (SH): Ն. Վարդանյանը նկար բառի համար ընտրեց փառահեղ որոշիչը, որը, կարծում ենք, այս դեպքում ճիշտ բառը չէ: Հոմանիշ շարքից նա կարող էր օգտագործել տպավորիչ, ազդեցիկ, ածականներ կամ նույնիսկ հաջող դերբի: Ֆրանսիական grandiose բառի արմատը grand / e ածականն է, ինչը նշանակում է մեծ: Հաշվի առնելով այս ստուգաբանությունը `անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հեքիաթի մեկ այլ ուղղակի թարգմանության (թարգմանիչ` Ս. Գասպարյան): Միգուցե ինքներդ ձեզ հարց տաք. Այս գրքում, բացի բաոբաբի նկարից, ինչու այլ մեծ նկարներ չկան [3] (ԳՍ): Այսպիսով, Ս.Գասպարյանը օգտագործեց արմատ բառի թարգմանությունը `ընտրելով նկար բառի հիմնական որոշիչը: Հաշվի առնելով Էքզյուպերիի գրելու ոճի պարզությունը ՝ մենք կարծում ենք, որ այս վերջին տարբերակը ավելի մոտ է ընդհանուր տեքստին, քան փառահեղ ածականը: Ռուսական տարբերակում ածական բառը `ազդեցիկ, տպավորիչ, մեծ ածական է, և թարգմանիչը, իհարկե, այն հենց այդպես էլ թարգմանեց` ազդեցիկ: Եկեք նայենք մեկ այլ օրինակ. Չա ne fait rien, c'est tellement petit, chez moi! (358): Ոչինչ, այն վայրը, որտեղ ես ապրում եմ, շատ փոքր է (22) (NV) Ես ոչինչ եմ, ես միայն փոքր տեղեր եմ տեսնում (272) (NG): Դա սարսափելի չէ, իմ տեղը շատ փոքր է (11) (SH): Ֆրանսերենում chez moi կապը օգտագործվում է իմ տունը, իմ գտնվելու վայրը նշանակելու համար: Ուղղակի թարգմանության մեջ թարգմանիչը օգտագործում էր նկարագրական մեթոդը, այսինքն ՝ նա բացատրեց, թե ինչ է նշանակում կապը ՝ խուսափելով բառացի թարգմանությունից: Ռուսերենն այս առումով նման է ֆրանսերենին: у меня կառուցվածքը ռուսերենում նույնպես տարածված է հաճախակի օգտագործում ունի: Սակայն անուղղակի թարգմանության մեջ Ս. Հարությունյանը դիմեց բառացի թարգմանության մեթոդին ՝ օգտագործելով իմ ռուսաց ուսումնասիրությունը, որը մեր լեզվի համար ճիշտ կառույց չէ, բայց թարգմանիչների «շնորհիվ», այն արդեն լայն կիրառություն է ստացել: Ռուսերենի ազդեցության տակ սխալ ուսումնասիրությունների մասին խոսելիս չի կարելի չանդրադառնալ un astronome turc արտահայտությանը, որը նշանակում է թուրք աստղագետ: Վարդանյան. Ռուսերենում դրա համարժեքը թուրք աստղագետն է: Սակայն անհասկանալի է, թե ինչպես է Ս. Հարությունյանը այն թարգմանել թուրք աստղագետի կողմից ՝ չնկատելով ակնհայտ սխալը: Je suis seriux, moi, je suis pricis (374): Ես լուրջ մարդ եմ: Ես ճշգրիտ մարդ եմ (51) (NV): Я человек серьёзный, ю люблю точность (292) (NG): Ես լուրջ մարդ եմ, սիրում եմ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի (32) (SH): Précis ածականը նշանակում է ճիշտ, ճշգրիտ, հստակ, և եթե ֆրանսերեն կարող ենք ասել je suis précis, ապա հայերենում ես ճշգրիտ մարդ եմ արտահայտությունը ճիշտ չէ: Accurateշգրիտ բառը հայերենում օգտագործվում է միայն անկենդան առարկաների հետ, ինչպիսիք են ճշգրիտ գիտությունը, ճշգրիտ տվյալները: Թարգմանիչը կարող էր գրել. Ես սիրում եմ ճշմարտությունը ՝ ածականները գոյականների վերածելով: Դա հենց այն է, ինչ արեց մյուս թարգմանիչը ՝ Ս. Գասպարյանը, միայն ճշմարտություն բառի փոխարեն ընտրեց պարզություն բառը: Ես լուրջ մարդ եմ: Ես սիրում եմ պարզություն (62) (SG): Երկրորդ անգամ դա տեղի ունեցավ, ապա մեկ առ մեկ, ռևմատիկ ճգնաժամով (374): Այս մասում հեքիաթի հերոսներից մեկը ՝ ձեռներեցը, փոքրիկ արքայազնին ասում է, որ հիսունչորս տարվա ընթացքում իրեն երեք անգամ խանգարել են: Առաջին անգամ պատճառը մայիսյան բզեզն էր, երկրորդ անգամ ՝ արթրոլը, իսկ երրորդը ՝ Փոքր իշխանը: Երկրորդ անգամ ՝ տասնմեկ տարի առաջ, արթրիտի (50) սրացման պատճառով (NV): (291) (ՆԳ) Երկրորդ անգամ ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ես ռևմատիկ գրոհեցի նստակյաց կյանքից (31) (ՇՀ): Une crise de rhumatisme - Հոդացավ Թարգմանիչը միջնորդության ժամանակ օգտագործում էր ռևմատիկ վարկը, որի ընտրությունը պայմանավորված է թարգմանության ժամանակով (1967): Այդ ժամանակ ռուսներից շատ փոխառություններ էին արվում, չնայած այն բանին, որ բառարաններում որոշ բառերի հայերեն համարժեքները ամրագրված էին: Բերենք մեկ այլ օրինակ. Երբ գաղափար ունենաք պրեմիերայի մասին, փողը կստանաք: elle et à toi (375): Երբ առաջին անգամ գաղափար ես գալիս, տալիս ես նրան արտոնագիր, ապա դա քոնն է (52) (NV): Եթե դուք առաջին հերթին հասնեք նպատակին, ինչպես կաքունը, ապա արտոնագիր չեք ստանա: Ինչն է քոնը? (32) (ՆԳ) Եթե ձեր գլխում առաջին անգամ միտք է ծագում, դրա համար արտոնագիր եք վերցնում և դա ձերն է (32) (SH): Եկեք խոսենք breveter լիցենզավորման, լիցենզավորման, վկայական talba թարգմանությունների մասին: Ն. Վարդանյանը նախընտրել է արտոնագրել մակդիրը, ռուսերեն տարբերակում մենք տեսնում ենք брат բ патент ածականը ՝ միջնորդավորված թարգմանության մեջ, արտոնագիր վերցնելու համար: Այս օրինակում Ս.Հարությունյանը օգտագործեց արտոնագիր բառը, որն ունի նույն պատճառաբանությունը, որը մենք նշեցինք ռևմատիզմ բառի համար: Ir Մենք կցանկանայինք խոսել այս արտահայտության մեջ shman արտահայտության թարգմանության մասին Avir une idée մի. Ուղղակի թարգմանության մեջ ընտրվում է հարակից բայը հղիանալ, միջնորդավորվածում ՝ հղիանալը: Անհրաժեշտ ենք համարում այս առիթով ներկայացնել Ս. Գասպարյանի վարկածը. Եթե դուք առաջին անգամ հայտնագործում եք գյուտ, դրա համար ձեզ արտոնագիր են տալիս, դա ձեր գյուտն է (64): Ինչպես տեսնում ենք, միտք բառը փոխարինվել է գյուտ բառով, հավանաբար հաշվի առնելով, որ դրանք արտոնագիր են տալիս ոչ թե սովորական մտքի, այլ գյուտի համար: և դուք բուժում եք երեխաներին: (359) «Եվ երբ նրանք գառ են ուզում, դա գոյության ապացույց է», եթե դու այդպես ես ասում, նրանք ուսերը բարձրացնում են և քեզ երեխայի տեղ են դնում (24) (NV): (NG) «Եվ ով ուզում է գառ ունենալ, նա հաստատ գոյություն է ունեցել»: Եթե այդպես եք ասում, նրանք միայն ուսերը կթոթեն և կնայեն ձեզ այնպես, ինչպես կտեսնեին անգրագետ երեխային (12) (SH): Բնօրինակում Էքզյուպերին ընդհանրապես չի շեշտում, թե ինչպիսի երեխա պետք է դնեն: Երեխա լինել չի նշանակում ընկալվել կամ տգետ լինել: Հետեւաբար, այս պարագայում մենք համաձայն չենք Նորա Գալի կողմից «ինքնաբավ» բառի ավելացման հետ, որից, բնականաբար, տուժել է միջնորդավորված թարգմանությունը: Հաջորդ օրինակում, որը մենք կներկայացնենք, միջնորդավորված թարգմանությունը շեղվել է բնօրինակից, բայց այս անգամ դա ռուսերենի պատճառով չէ: Et qui avait besoin d'un ami i (359-60): «Դա տեղի է ունենում, չի պատահում, կա մի փոքրիկ իշխան, նա ապրում էր իրենից մի փոքր ավելի մեծ մոլորակի վրա, և նա իսկապես ցանկանում էր ընկեր ունենալ» ((24) (NV): его самого, и ему очень не хватоло друга »(274) (NG): «Մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր իրենից մի փոքր ավելի մեծ մոլորակի վրա, սրտանց նա մտերիմ ընկերներ չուներ… »(13) (SH): Qui avait besoin d'un ami ֆրանսերեն արտահայտությունը նշանակում է, որ նա ընկերոջ կարիք ուներ: Նորա Գոլի թարգմանությունը այս իմաստով համապատասխանում է ֆրանսերենին, և Ս. Ըստ Հարությունյանի, նա մտերիմ ընկեր չի ունեցել, նշում է, որ փոքրիկ իշխանը մտերիմ ընկեր չի ունեցել, բայց չի արտահայտել այն միտքը, որ ընկերոջ կարիք ունի: , նա ուզում էր ընկեր ունենալ: Անհասկանալի է թարգմանել վճռականը (Маленький (принц) գեղեցիկ (իշխան): Այսպիսով, բոլոր օրինակներն ապացուցում են, որ Ն. Վարդանյանը, մեծ մասամբ, կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել, պահպանել հեղինակի ստեղծած պատկերները, և Նորա Գալն անհարկի շեղվեց բնագրից, փոխեց այն և որոշ դեպքերում արտահայտեց վերաբերմունք Այդ պատճառով տուժեց նաև միջնորդավորված թարգմանությունը: Ինչպես արդեն նշեցինք, Էքզյուպերիի լեզուն պարզ է, հատուկ, և թարգմանիչներից պահանջվում է հնարավորինս պահպանել իր գրելու ոճը: Յուրաքանչյուր լեզու ունի պատկերազարդման համակարգ, բնական է, որ դա հնարավոր չէ, նույնիսկ բանավոր թարգմանությունը չի խրախուսվում, քանի որ շատ դեպքերում դրա պատճառով կարող են առաջանալ իմաստային անճշտություններ: Այնուամենայնիվ, մենք օրինակներ կբերենք «Փոքրիկ իշխան» -ի թարգմանություններից, երբ թարգմանիչը (հիմնականում ՝ ՆորաԳալ) օգտագործեց ավելորդ լրացումներ ՝ արհեստականորեն «աճեցնելով» տեքստը, որոշ դեպքերում բավականին հեռանալով հեղինակի ոճից: raconter ces հուշանվերներ (360): Ես չէի ցանկանա, որ իմ գիրքն ի դեպ ընդունվեր: Ես մեծ ցավ եմ զգում, երբ հիշում եմ Փոքր Իշխանին (24) (NV): Հիշելը ցավալի է, և ինձ համար հեշտ չէ խոսել այդ մասին (274) (NG): Եվ ես չեմ ուզում, որ բոլորը զվարճանալու համար կարդան իմ գիրքը: Սիրտս կոտրվում է, երբ հիշում եմ իմ փոքրիկ ընկերոջը և ինձ համար հեշտ չէ պատմել նրա մասին (13) (SH): Եթե փորձենք նշված նախադասությունը բառացիորեն թարգմանել, ապա այն նման կլինի մոտավորապես այսպես: Ես մեծ ցավ եմ զգում այդ հուշերը պատմելիս: Բնօրինակում չի նշվում, որ հեղինակը մեծ ցավ է զգում Փոքր իշխանին հիշելիս, չնայած ենթատեքստից արդեն պարզ է դառնում, որ նրա մասին հիշողությունները ցավ են պատճառում: Ռուսական տարբերակը նույնպես կարող էր նման լինել. Իմ սիրելի հիվանդը պատմեց ինձ այս հիշողությունների մասին: Ինչպես տեսնում ենք, թարգմանիչը գոյական հիշողությունները վերափոխեց բայի `կատարելով բայ-մասնակի անցում: Նկատում ենք նույնը ՝ Վարդանյանի թարգմանության մեջ Ն. Ս. Իր թարգմանության մեջ Հարությունյանը թարգմանել է лшком больно вспоминать արտահայտությունը: Սիրտս կոտրվում է, երբ նախադասությամբ հիշում եմ փոքրիկ ընկերոջս: Նախ նշենք, որ նա արտահայտությունն օգտագործել է սիրտը ճզմելու համար, ինչը, ըստ էության, վատ ընտրություն չէ: Surարմանալի է, որ ոչ բնագրում, ոչ էլ ռուսերենում չի հայտնաբերվել Փոքրիկ Իշխան (կամ Փոքրիկ ընկեր) արտահայտությունը, բայց այն հայերենում հայտնվել է ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանություններում: Փոքրիկ իշխանը, չնայած իր գեղեցկությանը, շուտով կասկածելի դարձավ (37) (NV): բայց շուտով կասկածը արթնացավ նրա հոգում (282) (NG): Որ փոքրիկ իշխանը սիրում էր գեղեցիկ ծաղիկը, նա շատ ուրախ էր ծառայել նրան, բայց շուտով նրա սիրտը կասկածելի դարձավ (22) (SH): Թարգմանչի վերաբերմունքը կրկին արտահայտվեց ռուսերեն թարգմանության մեջ: Նախ, Էքզյուպերին այս նախադասության մեջ չօգտագործեց ծաղիկ բառը, բայց այն փոխարինեց սեր բառով, և ապա դրան նախորդող կամ դրան հաջորդող որևէ հատվածում հեղինակը չի նկարագրում ծաղիկը belle կամ magnifique ածականներով: Թարգմանիչը ծաղկի համար օգտագործել է գեղեցիկ ածական, որը միջնորդավորված թարգմանության մեջ արտահայտվել է հիանալի որոշիչով: Եվ սա միակ օրինակը չէ, որ Նորա Գալը (հետագայում ՝ Հարություն Ս. Հարությունյան) ավելացրեց այդ վճռական մասը: Բոլոր հատվածներում, երբ խոսքը ծաղկի մասին է, կա մի հիանալի հիանալի ածական: Բնականաբար, թարգմանիչների միջամտությունները չեն սահմանափակվում «Փոքրիկ իշխանի» ուղղաթիռով և անուղղակի թարգմանություններում ավելացումներով, բայց եկեք բավարարվենք այս աշխատության մեջ բերված օրինակներով: Յուրաքանչյուր լեզու ունի իր քերականական կառուցվածքը, հաճախ թարգմանված լեզվով հաճախ անհնար է արտահայտել բնօրինակի քերականական իրողությունները: Թարգմանելիս `անխուսափելի անցումներ, փոխակերպումներ և այլն: Քերականական փոխարինումները թարգմանության մեջ օգտագործվում են նույնքան հաճախ, որքան բառերի փոխարինումները: Նույն իմաստը կարող է արտահայտվել խոսքի տարբեր մասերին պատկանող բառերով: Բառի չորս հիմնական մասերը ՝ գոյական, բայ, ածական, կարող են փոխարինել միմյանց ՝ առանց որևէ իմաստային կորստի: Օրինակ ՝ La preuve que le petit prince a existé (359): Փոքր իշխանի գոյության ապացույցն է… (24) (NV): (NG) Ահա ապացույց, որ Փոքրիկ Իշխանը իսկապես եղել է… (12) (Շ.Հ.): Exister (գոյություն, լինել), բայց առաջին տարբերակում փոխարինվեց ego գոյականով, որը պահում էր տալողի դիրքը ՝ լրացնելով ապացույց բառը: Ռուսերենում իդիոմատիկ անցում տեղի չի ունեցել, բայը մնացել է բայ, իսկ միջնորդավորված թարգմանության մեջ այն կրկին արտահայտվում է բայով (լինել): Այստեղ մենք ուշադրություն ենք դարձնում գոյական թվի la preuve - ապացույցին: Ինչպես տեսնում ենք, բնօրինակում այն օգտագործվում է եզակի թվով, ռուսերենում այն դարձել է հոգնակի ՝ վկայություն, իսկ ռուսերենից հայերեն թարգմանության մեջ ՝ ապացույց: Թարգմանության քերականական առանձնահատկությունների մասին խոսելիս պետք է հաշվի առնել դերանունների օգտագործումը ենթականի դերում (որոշ դեպքերում ՝ լրացումներ): Ըստ ընդհանուր լեզվական դասակարգման, լեզուները բաժանվում են 3 կատեգորիաների ՝ առանձին, հարակից, շեղ: Armenianամանակակից հայերենը հարակից լեզու է, բայց ունի որոշ շեղման տարրեր (հատկապես բայական մասի դեպքում) [7]: Հայերենի բայի քերականական կարգը (եղանակ, ժամանակ, թիվ, դեմք) արտահայտվում է կամ հոլովակի համապատասխան ավարտով, կամ օժանդակով: Հաճախ ավելորդ է գրել ամեն անգամ, երբ առարկան արտասանվում է դերանունով: Ֆրանսերենում դեմքի քերականական կարգը որոշ դեպքերում չի արտահայտում շեղված բայը, ուստի յուրաքանչյուր բայի կողքին անհրաժեշտ է գրել թեման: Ռուսերեն լեզվով պատկերը մի փոքր այլ է: Եթե ներկա ժամանակի բայը յուրաքանչյուր մարդու համար ունի համապատասխան վերջավորություններ (пишу, пишешь, пишет (չնայած սեռը չի արտահայտվում նաև երրորդ դեմքով), пишем, пишете, пишут), ապա անցյալ ժամանակի բայը ունի -л / ла (писал /) երեք եզակի դեմքերի համար писала), երեք հոգնակի դեմքերի համար ՝ -ли (писали) վերջավորություններ: Այսինքն ՝ մենք պարտավոր ենք թեմա գրել, որպեսզի խառնաշփոթ չլինի: Կարիք չկա ասելու, որ թարգմանիչը պետք է հաշվի առնի լեզվի այս առանձնահատկությունները, ճիշտ տեղերում գրի կամ արտասանի դերանուններ: Բերենք մի օրինակ «Փոքրիկ իշխանի» թարգմանություններից, որտեղ հայ նորոգողներից մեկին հաջողվեց խուսափել դերանունների կրկնությունից, մյուսը ՝ ոչ: amélioré mon opinion (354): Եվ այսպես, իմ կյանքի ընթացքում ես հանդիպեցի շատ լուրջ մարդկանց: Ես շատ երկար ապրել եմ մեծահասակների միջավայրում, նրանք կապվել են նրանց հետ, բայց իմ կարծիքը շատ չի փոխվել (14) (NV): luche (268) (NG): Իմ կյանքում շատ լուրջ մարդկանց եմ հանդիպել: Ես մեծահասակ շատ եմ ապրել: Ես նրանց շատ մոտիկից եմ տեսել, բայց դա ինձ չի ստիպել ավելի մեծ կարծիք ունենալ նրանց մասին (6) (SH): Տրված օրինակում նկատում ենք, որ N. ֆրանսերենից թարգմանելիս Վարդանյանը հաշվի է առել երկու լեզուների բայական համակարգերի տարբերությունները: Եվ եթե ֆրանսերեն յուրաքանչյուր տողատակի կողքին պարտադիր է ընդգծել, ինչպես ռուսերենում, ապա հայերենում ամեն ինչ պետք չէ: Այս օրինակում մենք տեսնում ենք, որ մեկ ուղղակի թարգմանություն օգտագործվում է երեք ենթակաների առջև, և կրկին երեքը ՝ միջնորդավորվածի մեջ: Ածական դերանունը շատ օգտագործումներ ունի: Ուղղակի թարգմանության մեջ, շատ դեպքերում, թարգմանիչը դերանվան փոխարեն օգտագործել է փոխադարձ դրույթներ, օրինակ ՝ mon livre - իմ գիրքը, mes ami - իմ հարազատները ՝ Գայլը, իսկ միջանկյալում ՝ Ս. Հարությունյանը չի օգտագործել հայերենի և հայերենի այդ հատկությունը: բոլոր դեպքերում նա գրում էր դերանունները ՝ հանդես գալով որպես տվող, օրինակ ՝ իմ գիրքը ՝ իմ գիրքը, իմ ընկերները ՝ իմ հարազատները և այլն: Այս բաժնում մենք կքննարկենք քերականական առանձնահատկությունը `միլիոնավոր վարվելակարգեր, որոնք ածանց են ունենում նրանց համար, ովքեր հաշվի են առնում (365): Եթե մեկը սիրում է մի ծաղիկ, որը միակն է միլիոնների մեջ, մեկ միլիոն աստղերի մեջ, դա բավական է նրան երջանիկ զգալու համար (34) (NV): միլիոն աստղ, - հերիք է դրան: (280) (NG) Եթե դուք սիրում եք մի ծաղիկ, միակը, որի անունը չկա միլիոնավոր ծաղիկներից որևէ մեկի վրա, բավական է: Դուք նայում եք երկնքին և ձեզ երջանիկ եք զգում (20) (SH): Բնօրինակում ենթական արտահայտվում է անորոշ դերանունով quelqu'un, ինչը նշանակում է ինչ-որ մեկը, ինչ-որ մեկը: Թարգմանիչներից մեկը կրկին օգտագործեց անորոշ դերանուն ՝ մեկը, և Նորա Գալը այն վերածեց երկրորդ դեմքի ստորադաս կառույցի (еслилюбишь… смотришь.): Այնուամենայնիվ, գաղտնիք չէ, որ երկրորդ անձը երբեմն չի նշում հանցագործին, բայց ընդհանուր գործառույթ է կատարում ինչպես ռուսերեն, այնպես էլ հայերեն: Եվ ասացվածքներ կան երկրորդ դեմքում ՝ ռուսերեն, հայերեն ՝ հայերեն: Հիշենք յուրաքանչյուր լեզվից մեկ օրինակ. Поспешишь - людей насмешишь (Չափիր տասը, կտրիր մեկը): Անդրադառնալով մեր օրինակին ՝ նշենք, որ ռուսերենը և s- ն ունեն quelqu'un անորոշ դերանունի համարժեք - кто-то: Չնայած դրան, թարգմանիչը նախընտրեց փոխել կառուցվածքը ՝ անորոշությունն այլ կերպ արտահայտելու համար: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ որոշ դեպքերում թարգմանիչների կողմից կատարված վերափոխումները (ինչպես քերականական, այնպես էլ շարահյուսական) արդարացված են ՝ հաշվի առնելով լեզուների քերականական տարբերությունները: Այնուամենայնիվ, եղել են դեպքեր, երբ թարգմանիչը չի կարողացել ճիշտ օգտագործել քերականական հատկությունները և նույնիսկ իր լեզվի առավելությունները: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, «Հայաստան», 1967, էջ. [2] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, Անտարես, 2011, էջ. 28 [3] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, Արեգ, 2015, էջ. 28 [7] Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1987: Gաղարյան Լուսինեանտոան Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերիի «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆՔԸ» ԹԱՐԳՄԱՆՉԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻIՆՈՐԴԱԿԱՆ ԹԱՐԳՄԱՆՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր. , ։
| Հոդվածում համեմատվել են «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունները։
Քննության նյութ է դարձել նախ բառապաշարը, ապա այն դեպքերը, երբ թարգմանիչը (մասնավորապես` Նորա Գալը) կատարել էր սուբյեկտիվ բնույթ կրող հավելումներ։
Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ ավելի արդյունավետ է կատարել ուղիղ թարգմանություն անմիջապես բնագրից, քան օգտվել միջնորդ լեզվից` թարգմանչական սխալներին, որ անխուսափելի են, գումարելով նաև միջնորդ լեզվի թարգմանչի սխալները։
|
ՀՀ-ում հողային բարեփոխումներից հետո ստեղծված շուրջ 340 հազար գյուղացիական տնտեսություն, որոնց մեծ մասը փոքր է, սահմանափակում է ոլորտի կայուն զարգացումը և խոչընդոտում ոլորտում ինտենսիվ տեխնոլոգիաների ներդրմանը: Գյուղատնտեսության գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ուղին պետք է դիտարկել հողերի խոշորացման և համագործակցության զարգացման հետ, ինչը մեծացնելու հնարավորություն է: Սույն հոդվածի նպատակն է լուծումներ տալ Հայաստանի Հանրապետության տարբեր մարզերում կոոպերատիվների զարգացմանը խոչընդոտող խնդիրներին և պատճառները վերացնելու եղանակներին: Հոդվածի վերլուծության հիմքը արտադրական, սպառողական և գյուղատնտեսական կոոպերատիվների հետ հարցումների անցկացումն էր: 2018-ի ընտրանքային հետազոտության տվյալների համաձայն `գրանցվում են կլոր արտադրական կոոպերատիվներ [1]: Գյուղատնտեսական արտադրանքի ուսումնասիրության համար ընտրվել են 67 սպառողական, արտադրական և գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, որոնցից 15-ը դադարել են գործել, 5-ը փոխել են ուղղությունը, չեն իրականացրել, և 16-ի հետ կապ հաստատել չի հաջողվել: Արդյունքում, հարցմանը մասնակցել է 26 կոոպերատիվ: Գյուղնախարարության գործունեությունը գրանցվել է ուժասպառ վիճակում, բայց 5-ը լավագույնն են: ՀՀ գյուղատնտեսության մեջ առկա խնդիրները չեն կարող լուծվել միայն գյուղացիական տնտեսությունների միջոցով: Մյուս խնդիրների խոչընդոտներից մեկը գյուղատնտեսության ոլորտում համագործակցությունն է: Կոոպերատիվների ստեղծումը կլուծի ռեսուրսների ինտենսիվ օգտագործման, ապրանքների և ծառայությունների գնման, հնարավորությունների գործընթացի կատարելագործման, արտահանման խթանման, շրջանառու միջոցների համալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ կառավարման խնդիրները: Հայաստանի Հանրապետությունում գործող մի շարք սպառողական և սպառողական կոոպերատիվներում անցկացված հարցումներից պարզվել է առկա խնդիրները: Հարցմանը մասնակցող կոոպերատիվների ցուցակը ներկայացված է աղյուսակ 1-ում: Աղյուսակ 1. Կոոպերատիվների ցուցակ, որոնք մասնակցել են հարցմանը N / A տարածաշրջան Համայնք կոոպերատիվի անվանումը 1: Արագածոտնի Բյուրական «ԲՅՈՒՐ-ԱԿՆ» Գ / Գ 2: ԱրագածոտնԱրտենի 3. ԱրագածոտնԱրուխ 4. Արմավիր Այգեվան «Արթինի չորացրած մրգերի արտադրություն» Գյուղատնտեսական ԲԸ «Արուչ գյուղատնտեսական միավորում» ԲԲԸ «Խաղողի, մրգերի, բանջարեղենի վաճառք» «Այգեգործություն» ԲԲԸ «Լուկաշին գյուղատնտեսական 5. ԱրմավիրԼուկաշինասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվ 6. Արմավիր կոոպերատիվներ / Կ "Նորավանի գյուղատնտեսական 7. ԱրարատԱրալեզՍ / Կ" Արալեզ գյուղատնտեսական ասոցիացիա "Ս / Կ" Նոր-Քյանք գյուղատնտեսական 8. AraratNew Life Association "Սպառողների կոոպերատիվ" Դաշտավանի գյուղատնտեսական 9. ԱրարատԴաշտավանի ասոցիացիա "Սպառողական կոոպերատիվներ / K10. Գեղարքունիք Դպրաբակ » Հայաստանի Հանրապետությունում գործող գյուղատնտեսական, սպառողական, արտադրական կոոպերատիվները ստեղծվել են հիմնականում անդամների կամավոր մասնակցության և ժողովրդավարական վերահսկողության սկզբունքների հիման վրա: Ըստ հետազոտության արդյունքների ՝ համագործակցությունն անհրաժեշտ է, քանի որ դրանք ստեղծում են նյութական բարիքներ, մարդկանց միավորում նույն գաղափարի շուրջ, ինչը հնարավորություն է տալիս լուծել սոցիալական խնդիրները: Կոոպերատիվին միանալը դրական ազդեցություն է ունեցել ապրանքների ինքնարժեքի իջեցման և վաճառքի կազմակերպման գործընթացի վրա `ապահովելով ինչպես շուկա ազատ մուտք, այնպես էլ շուկայի նման ապրանքների համեմատ` հեշտացնելով վաճառքի գործընթացը: Հիմնական արտադրանքները: Հետազոտության արդյունքների համաձայն, կոոպերատիվներն իրենց արտադրանքը վաճառում են իրենց անդամների այլ գյուղացիական տնտեսություններին: բանջարեղենային դեղձ, ծիրան, խաղող: Նշված մրգերից մի քանիսը վաճառվում են ինչպես թարմ, այնպես էլ վերամշակված: Կոոպերատիվների 84% -ը շուկայում, իսկ 16% -ը `արտահանում է Ռուսաստան, Ֆրանսիա և Բելգիա: Կոոպերատիվների արդյունավետ կազմակերպման հիմնական խոչընդոտները ֆինանսական ռեսուրսների բացակայությունն է, ներքին և արտաքին ենթակառուցվածքների թերզարգացումը, սառնարանային տնտեսության բացակայությունը կամ դրանց օպտիմալ բաշխումը տարածաշրջանում: Արդյունքում, մասնավորապես, կոոպերատիվներում արտադրվող ապրանքները փոքր չափերով են ՝ համապատասխան ներքին շուկայի կարողություններին: Տող 1. Կոոպերատիվների ապրանքների արտահանում Հարցված կոոպերատիվների 58,3% -ը ունեն ոչ մասնագիտացված սեփական տրանսպորտային միջոցներ, ուստի ապրանքների վաճառքը կազմակերպվում է տեղում, և մեծածախ կամ Երևանի շուկաներ հասնելու համար նրանք օգտագործում են միջնորդ տրանսպորտի ծառայություններ: ընկերություններ կամ փոխադրամիջոցներ վարձել: Տող 2. Տրանսպորտային միջոցների օգտագործումը Բացի այդ, կոոպերատիվները որոշել են մրցակցությունը (փաթեթավորում, սերտիֆիկացում, որակ և այլն) որպես խոչընդոտ արտահանման համար, և համակարգված գործընթացի դեպքում փոխհատուցման մեխանիզմների բացակայություն: Կոոպերատիվները շրջանառու միջոցների պակասը լրացնում են հիմնականում վարկերի և աշխատավարձերի ցուցակների միջոցով: Հարցված կոոպերատիվների 75% -ը չի օգտագործում պետական աջակցությունը, իսկ 58.30% -ը `33.30% -ը` 45.80% Սեփական տրանսպորտային միջոցը Վարձակալող փոխադրամիջոց Միջանկյալ տրանսպորտային ընկերությունների փոխադրման տեմպերը օգտագործում են «Գյուղատնտեսություն» ծրագրին տրամադրվող սուբսիդիայի վերաբերյալ տեղեկատվության մնացած 25% -ը: Programsրագրերին չդիմելու հիմնական պատճառներն են `էկո-օպերատիվներում տեղեկատվության պակասը, համապատասխան կառույցների հետ գործ ունենալու դժվարությունը և ցուցադրված անտարբերությունը: Եզրակացություններ. Տարբեր գյուղատնտեսական և էկոպերատիվների գործունեության անբավարար խոչընդոտ Ֆերմերային տնտեսությունների անբավարար հասանելիություն, ֆերմերային տնտեսություններում անբավարար տեղեկատվություն, տեղեկատվության խորհրդատվության ոչ լիարժեք համակարգ, ինչպես նաև ֆինանսավորման և համագործակցության գործընթաց Կոոպերատիվներին անհրաժեշտ է հետևյալ տեղեկատվությունը. Մատչելիություն, հասանելիության խոչընդոտ: է • Համագործակցության գաղափարի հստակեցում, • Մասնագիտական ուսուցում, • Իրավական ակտեր, • Դրամաշնորհներ, • Պետական աջակցության ծրագրեր, • և այլն: պետական աջակցություն: Այսպիսով, մինչև 2019 թվականը: Պետական աջակցության ծրագրերում չեն նշվել կոոպերատիվներին տրվող արտոնյալ պայմանները, և ընթացիկ տարվանից ծրագրերում կատարված փոփոխությունները և կոոպերատիվների արտոնյալ պայմանները ներկայացվել են ոլորտներին: Միակ նպատակային աջակցությունը կոոպերատիվներին խորհրդատվություն տրամադրելն ու դասընթացներ կազմակերպելն էր: ՀՀ կառավարություն 2018 Գյուղատնտեսության նախարարության «Գյուղատնտեսության ոլորտում համագործակցության խթանում» բաժնում և Գործողությունների ծրագրի գերակա նպատակների ծրագրի առաջնահերթ նպատակները նշվում է, որ «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների աջակցության պետական ծրագիրը» հաստատելու մասին N 92-Ա հրամանը «մշակվել և հաստատվել է Գյուղատնտեսության նախարարության կողմից 2018 թվականին: Ապրիլյան զեկույցի նախարարին վերաբերող թեմաների վերաբերյալ անցկացվել է 5 դասընթաց, որին մասնակցել է 35 շահառու, ինչը, սակայն, համարվել է բավարար, ինչը չի կարող արդյունք տալ: Առաջարկություններ. «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքի պահանջներից մինչև կոոպերատիվի աջակցության իրականացման պետական ծրագրի պատշաճ զարգացման ուղղությունները, որոնք նշված են վերոհիշյալ օրենքի 29-րդ հոդվածի 6-րդ պարբերությունում [2]: Գյուղատնտեսական. - Կազմակերպել կանոնավոր դասընթաց ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության գյուղատնտեսական խորհրդատվության, նորարարության և մոնիտորինգի վարչության հետ `Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի հետ համատեղ, համագործակցության գաղափարի, ընդլայնման սկզբունքների, մարզպետարանների վերաբերյալ: Կոոպերատիվների ներգրավումը - Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող ապահովագրությունը »Վայոց Ձորի մարզում Արարատի, Արմավիրի, Արագածոտնի, Տավուշի, Կոտայքի մարզերում կոոպերատիվների գույքի ապահովագրության փորձնական ներգրավում: Րագրում կոոպերատիվի անդամներին պարտադիր է վարկեր տրամադրել «Գյուղատնտեսություն» ոլորտին տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների տոկոսադրույքով: «Սուբսիդավորում» ծրագիր. Վերամշակող ձեռնարկությունների ձեռնարկատիրական կոոպերատիվների ձեռնարկությունների միջև, «Գյուղատնտեսական հումքի ձեռքբերման համար ագրովերամշակման ոլորտին տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների սուբսիդավորում» պայմանագիր, առավելագույն մարման ժամկետ `պայմանագիր կնքելու դեպքում բերք գնելը: ։
| ՀՀ գյուղատնտեսությում առկա խնդիրները գյուղացիական տնտեսությունները միայնակ չեն կարող լուծել։
Ծառացած խնդիրների և խոչընդոտների մեկը Կոոպերատիվների գյուղատնտեսությունում ձևավորումը օգտագործման, շահեկան հնարաապրանքներ և վորությունների ստեղծման, իրացման գործընթացի բարելավման, արտահանման խթանման, շրջանառու միջոցների համալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ վարման հարցերը և այլն։
Կոոպերատիվներում իրականացվել է սոցիոլոգիական հարցում, որի ամփոփման արդյունքում կատարվել են առաջարկություններ կոոպերացիայի մատուցման, մասնագիտական ուսուցման, վարկավորման, ապահովագրության ներդրման, ստեղծման, պայմանագրային հարաբերությունների բարելավման ուղղություններով։
|
Գիտ. ղեկավար՝ տ.գ.թ., դոց. Մ. Թավադյանօերնսդրանորմատիվայինդաշտի ձևավորումը կարևոր նախապայման է նորամուծականգործունեության խթանման համար, քանի որ ոլորտի արդյունավետիրավական կարգավորումը, ստեղծելով տնտեսական արդյունավետպայմաններ, նպաստում է ոլորտի մի շարք խնդիրների լուծմանը։
Այդիսկ պատճառով, նորամուծական գործունեության հաջողությունըմեծապես պայմանավորված է նորամուծական միջավայրի ձևավորմանպետական քաղաքականությունից, իսկ վերջինս իրականացվում էնորամուծական գործունեությունը կարգավորող օրենսդրական ևնորմատիվային-իրավական դաշտի միջոցով։
Պետք է նշել, որ ՀՀ-ում ստեղծվել է համապատասխանօրենսդրական դաշտ` կարևորելով գիտության ու կրթության դերը տնտեսության և հասարակության զարգացման գործում։
Դրա մասին էվկայում այն, որ ՀՀ Սահմանադրության 38-րդ և 43-րդ հոդվածներովսահմանվում է՝ «Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք»4 և«Ստեղծագործության ազատությունը»5։
Այնուամենայնիվ, պետք է նկատել, որ ՀՀ-ում նորամուծականգործունեության զարգացման նպատակով լուրջ քայլ արվել է միայն2000 թ., երբ ընդունվել է օրենք «Գիտական և գիտատեխնիկականգործունեության մասին», որով կարգավորում է գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեությանսուբյեկտների, պետականմարմինների, ինչպես նաև գիտական արդյունքներն օգտագործողներիհարաբերությունները, սահմանում է գիտության և գիտատեխնիկականգործունեությանբնագավառում պետական քաղաքականությանձևավորման ու իրականացման սկզբունքները6։
Իսկ արդեն 2001թ.-ինոյեմբերին ՀՀ Կառավարության կողմից ընդունվել են «Գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեության բազային ֆինանսավորման4 ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններ, ընդունված 06.12.2015 թ., հոդված 38։
5 ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններ, ընդունված 06.12.2015 թ., հոդված 43։
6 Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին ՀՀ օրենք, ընդունված05.12.2000 թ.։
2005 թ.-ինկարգըհաստատելու«ՀայաստանիՀանդիսանալովՀանրապետությունումՀանրապետությունումկարգը հաստատելու մասին» (17.11.2001, N 1121), «Գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեության պայմանագրային(թեմատիկ)ֆինանսավորման կարգը հաստատելու մասին» (17.11.2001, N 1122)և «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության նպատակայինծրագրային ֆինանսավորմանմասին»(17.11.2001, N 1123) որոշումները։
Կառավարության կողմից հավանության էարժանացելինովացիոնգործունեության հայեցակարգը», իսկ նույն տարվա սեպտեմբերի 28ին կառավարության արձանագրային որոշմամբ հաստատվել է«Հայաստանիհամակարգիձևավորման 2005-2010 թվականների ծրագիրը» և «ՀայաստանիՀանրապետությունում ինովացիոն համակարգի ձևավորման 20052010 թվականների ծրագրի իրականացման միջոցառումների ցանկը»։
2005-2010 թ.թ. պետական նորամուծական քաղաքականությանծրագիրը շարունակվել է և 2006 թ. մայիսին ՀՀ Ազգային Ժողովիկողմից ընդունվել է օրենք «Ինովացիոն գործունեությանը պետականաջակցությաննորամուծականգործունեության հիմք, այս օրենքով սահմանվում են ՀՀ պետականնորամուծական քաղաքականության ձևավորման և իրականացմանիրավական հիմքերն, ինովացիոն գործունեության տեսակներն ուսուբյեկտներն,գործունեությանըպետական աջակցության նպատակը և խնդիրները, հիմնականուղղությունները7։
Շարունակաբար 2006-2007 թ.թ. ընդունվել են նաև մի շարքնորմատիվային իրավական ակտեր, մասնավորապես, «ԻնովացիոնՀՀբնագավառումկառավարության 07.09.2006թ. N1252-Ա որոշումը, «Ինովացիոնոլորտի զարգացման գերակա ուղղությունները սահմանելու մասին» ՀՀկառավարության 19.10.2006թ. N1466-Ն որոշումը, «Ինովացիոննախագծերի մրցույթների անցկացման և ֆինանսավորման կարգըհաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 02.08.2007թ. N878-Նորոշումը, և «Ինովացիոն գործունեությանն աջակցության տարեկանծրագրիՀՀկառավարության 02.08.2007թ. N877-Ն որոշումը։
7 Ինովացիոն գործունեությանը պետական աջակցության մասին ՀՀ օրենք, ընդունված23.05.2006 թ.իրականացմանկարգըհաստատելումասին»ինչպեսնաևինովացիոնլիազորմարմինճանաչելումասին»ինովացիոնմասին»։
մասնակցությամբկրթության,մեկնարկայինռազմավարությանշրջանակումՀՀ կառավարությունը 2011 թվականին փետրվարի 17-իորոշմամբ հաստատել է «Ինովացիոն տնտեսության ձևավորմանմեկնարկային ռազմավարության հայեցակարգը», որը կոչված էներկայացնելու Հայաստանում ինովացիայի աջակցման համակարգիձևավորման ռազմավարության տեսլականը, առաջին փուլի հիմնականռազմավարական նախաձեռնություններն, աջակցման գործիքակազմըև ակնկալվող արդյունքները8։
Նշենք, որ այն ՀՀ էկոնոմիկայինախարարությանիրականացվողհամակարգաստեղծ նախաձեռնությունների, ազգային ինովացիոնհամակարգի ձևավորումն ապահովող իրավական դաշտի, բիզնեսկարողությունների,ինովացիոն և ֆինանսականենթակառուցվածքի զարգացմանն ու բարեփոխմանն ուղղված այլնախագծերի հիման վրա է իրականացվել։
Հայեցակարգը բովանդակում է ինովացիոն համակարգիձևավորման հիմնադրույթները, ներկա իրավիճակի գնահատականը,նորարարության ազգային համակարգի ձևավորման ռազմավարականհորիզոններն, ինովացիոն ազգային համակարգն, ինչպես նաև ինովացիոնՀՀէկոնոմիկայի նախարարության մասնակցությամբ իրականացվողհամակարգաստեղծ նախաձեռնությունները՝ ԵրՖԻ հիմքի վրաազգային գիտական լաբորատորիայի ստեղծումն, ուռուցքաբանությանգերազանցության հայկական կենտրոնի հիմնումը, որակի ազգայինհամակարգիէլ.հայկականհասարակությանազգայինճարտարագիտականազատտնտեսական«Մալաթիա»), Գյումրիտեխնոպարկի ստեղծումն ու վենչուրային հիմնադրամի հիմնումը ևայլն։
պետականքաղաքականությունում կարևորվում են նաև տարաբնույթ ծրագրերիմշակումն ու իրականացումը։
2010 թվականի հոկտեմբերին ՀՀկառավարության որոշմամբ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարությունը` ՀՀառողջապահության նախարարության և Հայաստանի ազգայինմշակելմրցունակությանէկենտրոնիՈւռուցքաբանությանստեղծման ծրագիրը, որով նախատեսվում է Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան8Ինովացիոն տնտեսության ձևավորման մեկնարկային ռազմավարության հայեցակարգ,ՀՀ կառավարության 2011 թ. փետրվարի 17-ի նիստի N 6 արձանագրային որոշում։
նախաձեռնություն,լաբորատորիաների(«Արաբկիր»,«Քենդլ» ծրագիրը, ՏՀՏ ևհիմնադրամիհետգերազանցությանհամատեղ,հայկականՆորամուծականգործունեությանբարեփոխումը,գոտիներիհամալիրը, ժամանակահատվածըազգային գիտականլաբորատորիայի տարածքում հիմնել ՀՀՌադիոիզոտոպների արտադրության և մոլեկուլյար ախտորոշման,Ճառագայթային բուժման և Քիմիաթերապևտիկ և վիրաբուժականկենտրոններից բաղկացած Ուռուցքաբանության գերազանցությանհայկական կենտրոն։
Իսկ 2011 թվականի հոկտեմբերին ԱՊՀկառավարությունների ղեկավարների Խորհրդի որոշմամբ հաստատվելէ «ԱՊՀ մասնակից պետությունների ինովացիոն ոլորտում մինչև 2020համագործակցությանթվականնընկածմիջպետական ծրագիրը»։
ուղղությամբնորամուծականաշխատանքներ են իրականացնում նաև հետևյալ կառույցները. Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամը, որըստեղծվելՀամաշխարհային Բանկի«Ձեռնարկությունների Ինկուբատոր» ծրագրի շրջանակումև աջակցում է Հայաստանում ՏՀՏ ոլորտի աճին, քանի որնպաստավոր միջավայր է ստեղծում նորարարությանզարգացման, տեխնոլոգիաների կատարելագործման ևընկերությունների ընդլայնման համար։
Հատկանշական է,որխոշորագույնհիմնադրամըտեխնոլոգիականևէ, որիխորհրդատվական ընկերություններից մեկնգործունեությունն ընդգրկում է ոլորտի զարգացմանյուրաքանչյուր բնագավառ՝ կառավարության ծրագրերիՏՀՏիրականացում,ոլորտումիրավական, գործարար և կրթական բարեփոխումներիգործընթացին,ծառայություններիմատուցում սկսնակ ընկերություններին9։
ՀՀ Մտավոր սեփականության գործակալությունը, որըէկոնոմիկայի2002թ.-իէ ՀՀմարտիննախարարության կազմում, իսկ ներկայումս ՀայաստանիՀանրապետությանևներդրումներիգործողառանձնացված ստորաբաժանման կարգավիճակ ունի։
Գործակալության հիմնական նպատակներն ու խնդիրներնեն՝ մտավոր սեփականության օբյեկտների իրավականպահպանության հետ կապված ՀՀ օրենսդրությամբսահմանված գործողությունների իրականացում, մտավորմասնակցությունանհատականտարածաշրջանիբիզնեսնախարարության կազմումստեղծվելտնտեսականինկուբատորներիցզարգացմանՀՀոլորտիզարգացմանէ2002թ.9 ՁԻՀ պաշտոնական կայք՝ http։
//www.eif.am/arm/about/։
պահպանությանսեփականությանբնագավառումտեղեկատվության ապահովում, բնագավառի միջազգայինպայմանագրերով ՀՀ ստանձնած պարտավորություններիկատարման ապահովում, կադրերի պատրաստում, ինչպեսնաև ՀՀ պետական արտոնագրային հիմնապաշարներիհամալրման օժանդակում10։
Նորամուծության և ձեռներեցության ազգային կենտրոնըմասնաճյուղեր ունի նաև Գյումրիում, Վանաձորում,Հրազդանում և Կապանում։
Կենտրոնը ստեղծվել է 2009թվականին ապրիլի 23-ին ՀՀ Կառավարության որոշմամբիրականացնում է նորարարությունների, նորամուծականգաղափարների զարգացման գործընթաց` աջակցելովդրանց առևտրայնացման նախապատրաստման համարաշխատանքներիանհրաժեշտիրականացմանը,մատուցելով գիտատեխնիկական, տեղեկատվական ևգրադարանային ծառայություններ11։
ռուս-հայկականհամագործակցության Ինովացիոնկենտրոնըիգործունեությաննպատակըինովացիոն բաղադրիչի ամրապնդման և ընդլայմանմիջոցովտնտեսականերկուհամագործակցության ինտեգրացիոն գործընթացներինօժանդակելն է։
Այսպիսով, ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ ՀՀ-ումնորամուծական միջավայրի կատարելագործման համար պետությունը՝տնտեսական, իրավական, քաղաքական պայմանների ապահովմամբ,իրականացնում է պետական նորամուծական քաղաքականություն՝ուղղվածգործունեությանզարգացմանը, որն իր էությամբ և կարևորությամբ երկրի տնտեսականաճի ապահովման բաղկացուցիչ մասն է։
հիմնականտնտեսությաննորամուծականերկրների10ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարություն,պաշտոնականսեփականությանhttps։
//www.aipa.am/u_files/file/canonadrutyun_new.pdf11 ՆՁԱԿ պաշտոնական կայք՝ http։
//www.innovcentre.am/hy/innovation/indexգործակալության Մտավորկայք՝ Քոչարյան ՄարիանաՀՀ ՆՈՐԱՄՈՒԾԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆՕՐԵՆՍԴՐԱՆՈՐՄԱՏԻՎԱՅԻՆ ԴԱՇՏԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր – նորամուծություն, նորամուծական գործունեություն,օերնսդրանորմատիվային դաշտ, պետական քաղաքականություն։
| Տնտեսական գործունեության ցանկացած ոլորտի զարգացման և կայացման գործում կարևոր նշանակություն ունի տվյալ ոլորտը կարգավորող արդյունավետ օրենսդրանորմատիվային դաշտի ձևավորումը։
Մեր երկրում վերջին շրջանում ակտիվացել են նորամուծական ոլորտի պետական կարգավորման ինստիտուցիոնալ հիմքերի ստեղծմանն ուղղված գործընթացներն. արդյունքում ՀՀ-ում նորամուծական գործուծնեության օրենսդրանորմատիվային դաշտը ձևավորվել է տնտեսական իրավիճակին և գործընթացներին բարենպաստ նորամուծական միջավայր, ինչի ուսումնասիրությանն էլ նվիրված է սույն հոդվածը։
|
ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ՎՆԱՍԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ՀՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆԻՐԱՎՈՒՆՔՈՒՄ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում վնասը բնորոշվում է որպես իրավունքըխախտված անձի ծախս, որը նա կատարել է կամ պետք է կատարի խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքի կորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), չստացված եկամուտները, որոնք այդ անձը կստանարքաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրա իրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), ինչպես նաև ոչ նյութական վնասը։
Այսպիսով՝ 2014 թ. կատարված փոփոխություններով օրենսգրքում առաջին անգամ մատնանշվեց ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում ստանալու իրավունքի մասին, սահմանվեց դրա հասկացությունը։
Այնուամենայնիվ, մինչ օրս բազմաթիվ իրավական ակտերում ոչ նյութական վնասի փոխարեն կիրառվում է «բարոյական վնաս» եզրույթը։
Հարկ է նկատել, որ աշխարհի բազմաթիվ երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում կարելի է հանդիպել թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ եզրույթների կիրառմանը։
Այսպես, Բելգիայի, Շվեդիայի,Դանիայի, Իտալիայի քաղաքացիական օրենսգրքերում կիրառվում է «ոչ նյութական վնաս» եզրույթը1, իսկ ՌԴ օրենսգրքում2 կիրառվում է «моральный вред»եզրույթը (ռուս. мораль-բարոյականություն), նման բնորոշումներ են տրվումնաև Ուկրաինայի3, Բելառուսի4, Ղազախստանի և այլ երկրների օրենսգրքերում։
«Բարոյական վնաս» հասկացությունը սահմանելու համար նախ և առաջանհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ է նշանակում «բարոյականություն»։
«Բարոյականությունը» (լատ. moralis) փիլիսոփայական հասկացություն է, որը հանրագիտարաններում բնորոշվում է որպես մարդու հասարակական վարքագծիհիմնական կարգավորիչ, հասարակական գիտակցության ձև, հասարակականհարաբերությունների հատուկ տեսակ5։
Մեկ այլ բնորոշման համաձայն՝ բարոյականությունը մարդկային աշխարհայացքի մի մասն է, որն ընդգրկում է բա1 Տե՛ս Belgian, Italian, Swedish and Dutch law-Ius Commune Casebooks, էջ 1-12։
2 Տե՛ս ГК РФ, цт. 151։
3 Տե՛ս ГК Украины, с. 1167։
4 Տե՛ս ГК Белоруси 7 декабря, 1998г., N 218-3, с.152։
5 Տե՛ս Большая Советская Энциклопедия, М.,1972, Советская энциклопедия, էջ14-42։
րու և չարի, արդարության, խղճի և կյանքի իմաստի մասին գաղափարները6։
Ինչ վերաբերում է բարոյական վնասին,ապա այն մեկնաբանվում է որպես ոտնձգություն մարդկային բարձր արժեքների, արդարության, մարդկային խղճիդեմ, ինչն ի վերջո վնաս է հասցնում անբողջ հասարակությանը7։
«Բարոյականվնաս» հասկացությանն անդրադարձել է նաև ՌԴ Գերագույն դատարանիպլենումը, որում նշել է,որ բարոյական վնաս ասելով՝ պետք է հասկանալ հոգեկան կամ ֆիզիկական տառապանքները, որոնք պատճառվում են այնպիսիգործողության (անգործության) հետևանքով, որոնք ոնտձգություն են մարդունի ծնե կամ օրենքով շնորհված ոչ գույքային բարիքների (կյանք, առողջություն,պատիվ և արժանապատվություն,գործարար համբավ, անձնական կյանքի անձեռնմխելիություն և այլն) կամ անձնական ոչ գույքային իրավունքների (սեփական անվան օգտագործման, հեղինակային իրավունքի և հարակից իրավունքների) կամ անձի գույքային իրավունքների դեմ։
Բարոյական վնասը կարող էդրսևորվել հոգեկան ապրումների արդյունքում՝ կապված ազգականներիկորստի, ակտիվ հասարակական կյանք վարելու շարունակության անհնարինության, աշխատանքի կորստի, անձնական կյանքի կամ բժշկական գաղտնիքի բացահայտման, իրականությանը չհամապատասխանող և անձի պատիվնու արժանապատվությունը, գործարար համբավը արատավորող տեղեկությունների տարածման, որոշակի իրավունքներից զրկման կամ սահմանափակման,առողջությանը պատճառված վնասի արդյունքում ծագած ֆիզիկականտառապանքի և այլն8։
Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ առավել նպատակահարմար է գործածել «ոչ նյութական վնաս» եզրույթը, քանի որ այն ինքնին արդեն իսկ ներառում է «բարոյական վնաս» հասկացությունը և առավելապես արտացոլում է ինստիտուտի բովանդակությունը։
Մինչև 2014 թ. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չէր բովանդակում որևէդրույթներ ոչ նյութական վնասի վերաբերյալ, սակայն սահմանում էր պատվիարժանապատվության և գործարար համբավին պատճառված վնասի հատուցման իրավունք, այսինքն՝ ոչ նյութական վնասի հատուցման ինստիտուտը,այնուամենայնիվ, գոյություն ունեցել է ՀՀ քաղաքացիական իրավունքում։
Ավելին՝ մի շարք իրավական ակտերում կիրառվում էր «բարոյական վնաս» եզրույթը. այսպես՝ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» ՀՀ օրենսգրքի 268-րդ հոդվածով սահմանված է. «Տուժող համարվում է այն անձը, որինվարչական իրավախախտման հետևանքով բարոյական, ֆիզիկական կամ6 Տե՛ս Философский словарь, М., «Проспект», 2000, էջ 247։
7 Տե՛ս Пособие «Возмещение (компенсация)морального вреда», Великомыслов Ю. Я., 2007։
8 Տե՛ս п.2 Постановления Пленума Верховного Суда РФ от 20 декабря 1994 г., №10, «Некоторые вопросы применения законодательства о компенсации морального вреда»։
գույքային վնաս է պատճառվել»9։
Եզրույթն ամրագրված է նաև ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի մի շարք դրույթներում, մասնավորապես` 6-րդհոդվածի 45-րդ կետում, որում «վնաս» եզրույթը դիտարկվում է որպես «դրամական չափման ենթակա բարոյական, ֆիզիկական, գույքային վնաս»10։
Նույնօրենսգրքի 58-րդ հոդվածի 1-ին մասը, սահմանելով «տուժող» հասկացությունը, ամրագրում է. «Տուժող է ճանաչվում այն անձը, ում քրեական օրենսգրքովչթույլատրված արարքով անմիջականորեն պատճառվել է բարոյական, ֆիզիկական կամ գույքային վնաս։
Տուժող է ճանաչվում նաև այն անձը, ում կարողէր անմիջականորեն պատճառվել բարոյական, ֆիզիկական կամ գույքայինվնաս, եթե ավարտվեր քրեական օրենսգրքով չթույլատրված արարք կատարելը»11։
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀօրենքի` «Ոչ գույքային վնասի հատուցման հիմքերը և կարգը» վերտառությամբ 104-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ «Ոչ իրավաչափ վարչարարությամբ ֆիզիկական անձի ազատությունը սահմանափակելու, նրա անձեռնմխելիությունը, բնակարանի անձեռնմխելիությունը, անձնական կամ ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիությունը խախտելու, նրա պատիվը, բարիհամբավը կամ արժանապատվությունն արատավորելու միջոցով ոչ գույքայինվնաս պատճառելու դեպքերում այդ անձն իրավունք ունի պահանջելու դրամական միջոցներով հատուցում կամ առաջացած հետևանքների վերացում` ոչիրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված ոչ գույքային վնասին համարժեքչափով»12։
2013 թ. նոյեմբերի 5-ին կայացրած ՀՀ Սահմանադրական դատարանը իր՝քաղաքացի Արթուր Խաչատրյանի դիմումի հիման վրա կայացրած որոշմանմեջ արձանագրեց, որ «....Հայաստանի Հանրապետության մի շարք նորմատիվիրավական ակտերով նախատեսված են համապատասխան դրույթներ` պատճառված բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման վերաբերյալ, ու թեևՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վիճարկվող 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասը վնասների շարքին չի դասում բարոյական վնասը, այդուհանդերձ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1-րդ հոդվածի 1-ին և 8-րդ կետերում նախատեսվում էանձի արժանապատվությանը, պատվին կամ գործարար համբավին պատճառված վնասի դրամական հատուցման հնարավորությունը. համապատասխանաբար` վիրավորանքի դեպքում` սահմանված նվազագույն աշխատավարձի մինչև 1000-ապատիկի, իսկ զրպարտության դեպքում` 2000-ապատիկի չափով։
Ընդ որում՝ նույն հոդվածի 11-րդ կետով նախատեսված է, որ վիրավո9 Տե՛ս Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրք, 268-րդ հոդված։
10 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, 6-րդ հոդված, 45-րդ կետ։
11 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, 58-րդ հոդված, 1-ին մաս։
12 Տե՛ս «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 104-րդ հոդվածի 1-ին մաս։
րանքի և զրպարտության դեպքերում փոխհատուցման չափը սահմանելիս դատարանը չպետք է հաշվի առնի վիրավորանքի կամ զրպարտության հետևանքով պատճառված գույքային վնասը։
Այն հանգամանքը, որ դատարանն անձիարժանապատվության, պատվին կամ գործարար համբավին պատճառվածվնասի փոխհատուցման չափը որոշելիս հաշվի չի առնում պատճառված գույքային վնասը, ուղղակիորեն վկայում է այն մասին, որ դիտարկվող կանոնակարգման նպատակը գույքային վնասը հատուցելը չէ։
Ընդհակառակը, այն կոչված է կանոնակարգելու անձին պատճառված բարոյական վնասի նյութականփոխհատուցման հնարավորությունները։
Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ևս վկայում է, որ անձի արժանապատվությանը, պատվին կամ գործարար համբավին պատճառված վնասի դրամական հատուցման կանոնակարգումները վերաբերում են հենց բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման ինստիտուտին (նման ինստիտուտ նախատեսված է, մասնավորապեսՌուսաստանի Դաշնության, Խորվաթիայի, Լատվիայի, Լիտվայի, Էստոնիայի,Սլովենիայի, Իսպանիայի և այլ երկրների օրենսդրությամբ)։
Ելնելով վերը նշվածից` Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է,որ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ նախատեսված են բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման բազմաթիվ դեպքեր, սակայն նշված ինստիտուտն ամբողջական կանոնակարգման ենթարկված չէ, ինչը թույլչի տալիս օրենսդրական ներդաշնակություն ապահովել նման վնասի նյութական փոխհատուցման դեպքերի, հիմքերի և կարգի կանոնակարգման հարցում, ինչը, իր հերթին, խոչընդոտում է ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ պաշտպանությանը»։
Փաստորեն՝ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը ևս արձանագրեց ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առկա օրենքի բացը և ոչ նյութական վնասի սահմանման անհրաժեշտությունը։
Արդյունքում 2014 թ. օրենսգրքում կատարվեցինփոփոխություններ և օրենսգրքի 17-րդ հոդվածում վնասներ համարվեցին ոչմիայն իրավունքը խախտված անձի ծախսերը, որ նա կատարել է կամ պետք էկատարի՝ խախտված իրավունքը վերականգնելու համար, նրա գույքի կորուստը կամ վնասվածքը (իրական վնաս), չստացված եկամուտները, որոնք այդանձը կստանար քաղաքացիական շրջանառության սովորական պայմաններում, եթե նրա իրավունքը չխախտվեր (բաց թողնված օգուտ), այլև ոչ նյութական վնասը։
Սահմանվեց, որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։
Օրենսգրքի 162.1-րդ հոդվածում սահմանվեց «ոչ նյութական վնաս»հասկացությունը.«1. Սույն օրենսգրքի իմաստով ոչ նյութական վնասը ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք է, որն առաջացել է անձին ի ծնե կամ օրենքի ուժով պատ կանող նյութական կամ ոչ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգող կամ նրա անձնական գույքային կամ ոչ գույքային իրավունքները խախտող որոշմամբ, գործողությամբ կամ անգործությամբ։
2. Անձը, իսկ նրա մահվան կամ անգործունակության դեպքում նրա ամուսինը, ծնողը, որդեգրողը, երեխան, որդեգրվածը, խնամակալը, հոգաբարձունիրավունք ունեն դատական կարգով պահանջելու պատճառված ոչ նյութականվնասի հատուցում, եթե քրեական հետապնդման մարմինը կամ դատարանըհաստատել է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամդրա պաշտոնատար անձի որոշման, գործողության կամ անգործության հետևանքով խախտվել են այդ անձի՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ և «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատություններիպաշտպանության մասին» կոնվենցիայով երաշխավորված հետևյալ հիմնարար իրավունքները.1) կյանքի իրավունքը.2) խոշտանգման, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամպատժի չենթարկվելու իրավունքը.3) անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքը.4) արդար դատաքննության իրավունքը.5) անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու, բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունքը.6) մտքի, խղճի և կրոնի ազատության, սեփական կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունքը.7) հավաքների և միավորման ազատության իրավունքը.8) իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունքը.9) սեփականության իրավունքը։
3. Եթե դատապարտյալն արդարացվել է «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիային կից թիվ7 Արձանագրության 3-րդ հոդվածով նախատեսված պայմաններում, ապա նաիրավունք ունի դատական կարգով պահանջելու իրեն պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցում (սույն օրենսգրքի իմաստով՝ հատուցում անարդարացի դատապարտման համար)։
4. Պատվին, արժանապատվությանը կամ գործարար համբավին պատճառված վնասը հատուցվում է սույն օրենսգրքի 1087.1-րդ հոդվածով, իսկհիմնարար իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտմանհետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասը՝ 1087.2 հոդվածով սահմանված կարգին և պայմաններին համապատասխան։
5. Ոչ իրավաչափ վարչարարության հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման «Վարչարարության հիմունքների և վար չական վարույթի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով»։
Գրականության մեջ արտահայտվել է տեսակետ, ըստ որի՝ ոչ նյութականվնասի հատուցում է նախատեսվում միայն օրենսգրքի 1087.1-րդ հոդվածով`պատվին, արժանապատվությանը կամ գործարար համբավին պատճառվածվնասի համար, և 1087.2-րդ հոդվածով` կոնվենցիոն իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի համար։
Ըստ էության, նման ձևակերպմամբ օրենսգիրքը սահմանափակում է նաև անձանց իրավունքը` պահանջել ոչ նյութական վնասի հատուցում իրավական այլ ակտերի, օրինակ` «Գովազդի մասին» օրենքի շրջանակներում13։
Սակայն անհրաժեշտ է նկատել, որ օրենսգիրքը, սահմանելով «ոչնյութական վնաս» հասկացությունը, չի սահմանափակում դրա ստացմանհնարավորությունը սոսկ այդ մի քանի (պատվին, արժանապատվությանըկամ գործարար համբավին պատճառված վնասի համար և կոնվենցիոն իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքովպատճառված ոչ նյութական վնասի համար) դեպքերում, սակայն ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգն ու պայմանները սահմանում է միայն դրանցհամար։
Կարծում ենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ մնացած դեպքերիհամար օրենսգիրքը չի սահմանել վնասների հատուցման կարգ ու պայմաններ,դրանց ստացման իրավունքը անձի մոտ, այնուամենայնիվ, առկա է։
Մասնավորապես օրենսգրքում նշվում է,որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում. այն ֆիզիկական կամհոգեկան տառապանք է, որն առաջացել է անձին ի ծնե կամ օրենքի ուժովպատկանող նյութական կամ ոչ նյութական բարիքների դեմ ոտնձգող կամ նրաանձնական գույքային կամ ոչ գույքային իրավունքները խախտող որոշմամբ,գործողությամբ կամ անգործությամբ։
Այսինքն՝ եթե ավանդներում, օրինակ,դրամական միջոցներ ներգրավելու իրավունք չունեցող անձի կողմից քաղաքացուց ավանդ է ընդունվել կա՛մ օրենքով, կա՛մ դրան համապատասխան ընդունված բանկային կանոններով սահմանված կարգի խախտմամբ, ավանդատուն կարող է պահանջել անհապաղ վերադարձնել ավանդի գումարը, ինչպեսնաև վճարել սույն օրենսգրքի 411-րդ հոդվածով նախատեսված տոկոսները ևտոկոսների գումարից բացի` հատուցել ավանդատոին պատճառված վնասները։
Նշված վնասների մեջ պետք է ներառել նաև անձին պատճառված ոչնյութական վնասը, քանի որ անհնար է պատկերացնել նյութական և ոչ13 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ ոչ նյութական վնասի հատուցմանմի շարք հարցերի շուրջ, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի պրոֆեսորադասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութերի ժողովածու. Նվիրվում է Ա. Եսայանի ծննդյան 100-ամյակին, գլխ.Խմբագիր՝ Գ. Ղազինյան, Եր.։
ԵՊՀ, 2015, էջ 190-206։
նյութական վնասները միմյանցից անջատ։
Գրականության մեջ արտահայտվել է տեսակետ, ըստ որի՝ ցանկացած դեպքում,երբ արտադրողների, ապրանքներ վաճառողների, ծառայություններ մատուցողների կողմից սպառողներին անորակ ապրանքներ են վաճառվում կամ անորակ ծառայություններ ենմատուցվում, ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից սպառողներինմատուցվող ծառայությունների ընթացքում կազմակերպությունների կողմիցիրենց իրավունքների չարաշահում կամ պարտականությունների թերի կատարում է տեղի ունենում, չնչին նյութական վնասի հետ մեկտեղ կարող են առաջանալ էական անհանգստություններ, զրկանքներ, այսինքն՝ ոչ նյութականվնաս14։
Այսպիսով, կատարելով վերոնշյալ վերլուծությունը՝ հանգում ենք այնեզրակացության, որ անհրաժեշտ է ոչ նյութական վնասի փոխհատուցմանինստիտուտը կիրառել ամբողջական ծավալով և չսահմանափակվել բացառապես ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում սահմանված դեպքերով, քանի որօրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը նման հնարավորություն ընձեռում է՝նշելով, որ ոչ նյութական վնասի հատուցման իրավունք անձինք ձեռք ենբերում օրենքով նախատեսված դեպքերում։
Փաստորեն՝ անհրաժեշտ է ՀՀքաղ. օրենսգրքում կատարել լրացում և նախատեսել այդ բոլոր դեպքերիհամար փոխհատուցման կարգ։
Անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ նաև ոչ նյութական վնասիհանուցման համար դիմելու իրավունք ունեցող սուբյեկտների շրջանակին։
ՀՀքաղ. օրենսգրքի 162.2-րդ, 1087.1-1087.3-րդ հոդվածների վերլուծությունիցպարզ է դառնում,որ ոչ նյութական հատուցման իրավունքով օժտված են բացառապես ֆիզիկական անձինք, ինչը տրամաբանական է թվում, քանի որ հոգեկան տառապանք ունակ է զգալու այն սուբյեկտը,որն ունի հոգեկան աշխարհ, իսկ ֆիզիկական տառապանքի դեպքում՝ մարմին15։
Գրականությանմեջ արտահայտվել է կարծիք, որ վիրավորանքի կամ զրպարտության միջոցովիրավաբանական անձանց գործարար համբավը արատավորելու դեպքում առաջացած ոչ նյութական վնասը յուրահատուկ է։
Այս պարագայում այն ոչ թեսուբյեկտիվ, այլ օբյեկտիվ հասկացություն է, որի բովանդակությունն արտահայտվում է բացասական այն կարծիքի միջոցով, որն առաջանում է երրորդանձանց պատկերացումներում՝ կապված իրավաբանական անձի, նրա կողմիցմատուցվող ծառայությունների և (կամ) արտադրանքի վերաբերյալ։
Անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ բացի գույքային վնասից՝ անխուսափելիորեն առաջանում են նաև այլ խնդիրներ՝ կապված իրավաբանական անձի կառավար14 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, նույն տեղում։
15 Տե՛ս О. В. Дмитриева, Некоторые проблемы института компенсации морального вреда։
հասանելի է https։
//cyberleninka.ru/article/v/nekotorye-problemy-instituta-kompensatsii-moralnogo-vreda ման, որոշումների ընդունման և պլանավորման անորոշության և վերջապեսիրավաբանական անձի կառավարմանը մասնակցող անձանց պատճառվածանհանգստության և անհարմարությունների հետ16։
Իրավաբանական անձի գործարար համբավը ձևավորվում է դրա հրապարակային գործունեության արդյունքում՝ վերջինիս կողմից իր գործունեության վերաբերյալ տարածվող դրական, ինչպես նաև գաղտնի պահվող տեղեկությունների միջոցով17։
Իրավաբանական անձի գործարար համբավն ըստ էության դասվում էդրա ոչ նյութական ակտիվների շարքին և ենթակա է դրամական որոշակիգնահատման։
Այսպես, օրինակ, արտասահմանյան երկրներում այն գնահատվում է պայմանավորված կազմակերպության՝ տվյալ պահին առկա շուկայական գնով։
Այն փոփոխական մեծություն է և ուղիղ համեմատական է հասարակության կողմից տվյալ իրավաբանական անձին տրված կարծիքին։
Հետևաբար շատ կարևոր է վերջինիս դրական լինելու հանգամանքը, քանի որ մեծապես դրանից են կախված կազմակերպության զարգացումն ու կայուն առաջընթացը18։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը որևէ դրույթ չի պարունակում իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցման իրավունքի վերաբերյալ,սակայն այդ մասին դրույթ է առկա, օրինակ, «Գովազդի մասին» ՀՀ օրենքում։
Մասնավորապես «Գովազդի մասին» ՀՀ օրենքի 23-րդ հոդվածի 1-ին մասիհամաձայն.«1.Այն իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք, որոնց իրավունքներըխախտվել են անբարեխիղճ գովազդի հետևանքով, իրավունք ունեն սահմանված կարգով դատարան պահանջելու`ա) վնասների հատուցում.բ) քաղաքացու կյանքին, առողջությանը և գույքին պատճառված վնասիհատուցում.գ) բարոյական վնասի հատուցում.դ) գովազդի հրապարակային հերքում»։
16 Տե՛ս В. В. Карпенков, Деловая репутация юридических лиц։
общий взгляд на проблему։
В.В. Карпенков // Управление в социальных и экономических системах ։
м-лы ХVII Международнойредкол.։
Н.В. Суша [и др.]. – Минск, 2008. [Электрон. ресурс] – Режим доступа։
http։
//elibrary.miu.by/conferences!/item.uses/issue.xvii/article.275.html. – Дата доступа ։
22.01.2018.17 Տե՛ս Деловая репутация юридических лиц и ее правовая защита (Ю.Г. Иваненко, кандидатзащита։
18 Տե՛ս նույն տեղում։
Սակայն հարկ է նկատել, որ դեռևս որևէ գործուն մեխանիզմ մշակված չէիրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգի վերաբերյալ։
Կատարելով վերոնշյալ վերլուծությունը՝ հանգում ենք այն եզրակացության, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում անհրաժեշտ է ուղղակիորեննախատեսել իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցմանիրավունքը և սահմանել դրա որոշման կարգը։
Աննա ՀարությունյանՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ՎՆԱՍԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ՀՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՒՄ Բանալի բառեր՝ ոչ նյութական վնաս,ոչ նյութական վնասի հատուցում, միջազգային փորձ,Շվեդիա,Դանիա, Իտալիա, ՌԴ, Ղազախստան, Ուկրաինա, Բելառուս, իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցումԱմփոփագիր։
| Սույն հոդվածը նվիրված է ՀՀ քաղաքացիական իրավունքում ոչ նյութական վնասի հատուցման հիմնախնդիրներին։
Մասնավորապես վերլուծվել են այն դեպքերը, երբ անձինք հնարավորություն են ստանում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում ստանալու ինչպես ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, այնպես էլ ՀՀ նորմատիվ իրավական մի շարք այլ ակտերի համաձայն։
Փորձ է կատարվել վերհանել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առկա բացը կապված ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգի հետ։
Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև իրավաբանական անձանց կողմից ոչ նյութական վնասի հատուցում ստանալու իրավունքին։
|
Մենք միգրացիան դիտեցինք որպես ներառական սոցիալական ներառման հիմք, որն իր հետ բերում է զարգացման նոր հնարավորություններ: Հոդվածում մենք ուսումնասիրեցինք Շիրակի շարժունակությունն ու միգրանտների բարեկեցությունը: Որպես դրական մոտիվ, անհատական սոցիալ-տնտեսական զարգացում, քաղաքական հասունություն, տեխնոլոգիական զարգացում, ձեռքբերում: Սոցիալական ուշադրությանը ներկայացված հոդվածում մենք առանձնացրել ենք մի շարք խնդիրներ. Նպատակին ամբողջությամբ հասնելը, թեմայի շրջանակներում համապարփակ վերլուծություններ անցկացնելը, տվյալների հուսալիությունը ցույց տալը: Կրթության, սոցիալ-ժողովրդագրական, տնտեսական և քաղաքական զարգացման դրական և բացասական կողմերը, մշակել և ներկայացնել առաջարկներ `Շիրակի մարզից և գյուղական բնակավայրերից երիտասարդների միգրացիայի բացասական հետևանքները նվազագույնի հասցնելու համար: և տեխնոլոգիական թիկունք Մենք ապրում ենք գլոբալիզացիայի, անընդհատ փոփոխությունների դարաշրջանում: Այսինքն ՝ երիտասարդների շրջանում ավելի լավ մասնագիտական, տնտեսական հնարավորությունների, ավելի լավ բարեկեցության որոնում: Մասնավորապես, Շիրակի մարզում կատարված այս համատեքստային վերլուծությունները և հարցումները ցույց են տալիս, որ երիտասարդների ներհոսքը կապված է գլոբալ տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական հետազոտությունների հետ: Գյուղական բնակավայրերում բնակվող երիտասարդները հիմնականում ցանկանում են փոխել իրենց բնակության վայրը: Գյուղերում բնակվող երիտասարդների 38% -ը և Գյումրիում բնակվող երիտասարդների 10% -ը նախատեսում են տեղափոխվել այլ վայր: Տվյալները մեր անձնական հետազոտության արդյունքն են (հարցումներն իրականացվելու են թեկնածուական աշխատանքի շրջանակներում): Ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին միգրացիայի երիտասարդները նշեցին հետևյալ պատճառները. Ձգտում են դեպի վերափոխման ավելի բարեկեցիկ կյանք, ունենալով ավելի լավ աշխատանքային հնարավորություններ, ունենալ ավելի լավ կրթություն, ընտանիքի նվազագույն կարիքները բավարարել և աշխարհաքաղաքական իրավիճակ: Երիտասարդների 35% -ը նախընտրում է Ռուսաստանը, 24% -ը ՝ ԱՄՆ, 13% -ը ՝ Ֆրանսիա, 10% -ը ՝ Անգլիա, իսկ 10% -ը ՝ Գերմանիա: Ի դեպ, երիտասարդ տղամարդկանց մեծ մասը նախընտրում է Ռուսաստանը, իսկ կանայք ՝ Եվրոպան և ԱՄՆ: Եթե համատեղենք երկրից հեռանալու պատճառները, ապա թվում է, որ երիտասարդները նախընտրում են, որ ԱՄՆ-ն ունենա ավելի բարեկեցիկ կյանք, իսկ Ռուսաստանը ՝ աշխատանք գտնելու: Հայաստանից մեկնելու պատրաստվողների կեսը դեռ քայլեր չի ձեռնարկել, իսկ յուրաքանչյուր երրորդն արդեն կապ է հաստատել արտերկրում բնակվող իրենց հարազատների հետ: Երիտասարդների 14% -ը գումար է հավաքում արտագաղթը կազմակերպելու համար, իսկ 9% -ը մասնակցում է տարբեր երիտասարդական ծրագրերի: Ինչպես գիտենք, երիտասարդությունը համարվում է հասարակության շարժիչ ուժը, միևնույն ժամանակ սոցիալական փոփոխությունները կրող հիմնական օղակը: [3] Ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական երիտասարդությունը շատ խնդիրներ ունի ՝ տարածքային, սոցիալական, տնտեսական, կրթական գործոնների և հնարավորությունների բացակայության պատճառով: Իրականացված հետազոտությունները և փորձագետների տեղեկանքները ցույց են տալիս, որ մանկատանը ծնված և մեծացած երիտասարդները տարբերվում են քաղաքում ապրող և բնակվող երիտասարդներից `իրենց կարիքներով, ծրագրերով, խնդիրներով և այդ ամենի վերաբերյալ իրենց ունեցած հայեցակարգով: Առաջին արտահայտիչ բացը զբաղվածության խնդիրն է: Մարզի երիտասարդությունը մատնանշում է համայնքներում գործազրկության բարձր մակարդակը `որպես երիտասարդության հիմնական խնդիրներից մեկը: Ըստ Շիրակի գյուղական համայնքներում անցկացված հարցման, երիտասարդների մեծ մասն իրենց գործազուրկ է համարում ՝ մատնանշելով այն փաստը, որ նրանք չունեն մշտական աշխատանք: Դրա հիման վրա առանձնանում են մշտական աշխատանք ունեցող գյուղական և ժամանակավոր աշխատանք ունեցող երիտասարդները: Ուսումնասիրելով այս դրույթները `հարկ է նշել, որ, համաձայն ՀՀ օրենսդրության, գյուղական բնակավայրերում բնակվողները չեն համարվում գործազուրկ` սեփական հող ունենալու կամ այդ հողից ենթադրյալ օգուտ ստանալու հիմքով [3]: Գյուղերում բնակվող երիտասարդների մեծ մասը զբաղվում են գյուղատնտեսական աշխատանքներով, ինչը համարվում է նրանց հիմնական զբաղմունքը: Դա են վկայում համայնքների ղեկավարների կողմից իրենց աշխատողների հետ անցկացրած ֆոկուս-խմբային հարցազրույցները: Դրանք առավել պատկերավոր կերպով վկայակոչում են այն փաստը, որ անկախ կրթության մակարդակից, գյուղական երիտասարդության մեծ մասի հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է: Այստեղ է, որ ծագում է ծագման երկրի, այս դեպքում ՝ Հայաստանի Հանրապետության (մասնավորապես ՝ Շիրակի մարզի գյուղական համայնքների) հիմնական խնդիրը ՝ մարդկային կապիտալը, որն անփոխարինելի ռեսուրս է: 90% -ը նշել է աշխատատեղերի բացակայությունը գյուղական բնակավայրերում երիտասարդների գործազրկության պատճառով, իսկ մնացած 10% -ը ավելացրել է ցածր աշխատավարձեր: Գյուղական բնակավայրերի հիմնական աշխատավայրերն են համայնքապետարանները, դպրոցները, բժշկական կենտրոնները, ընկերությունները, խանութները, բանկերը, ոստիկանության բաժանմունքները: Ըստ մեր սոցիոլոգիական հետազոտությունների, տվյալները հիմնականում փոքր-ինչ տարբերվում են այն համայնքներում, որոնց մոտ կան գործարաններ և ձեռնարկություններ, որոնք մեծ թվով աշխատատեղեր են ապահովում երիտասարդների համար: Մասնավոր համայնքների մանկապարտեզները բացատրում են, թե ինչպես է երիտասարդության ճնշող հատվածը աշխատանքից դուրս աշխատանքը համարում գյուղական համայնքների ամենահրատապ խնդիրներից մեկը, ինչը պայմանավորված է բարձր մակարդակի բարձր մակարդակով, զբաղվածության մակարդակով և հետաքրքրությամբ 2019-2020թթ. , Ըստ մեր վերջին ուսումնասիրությունների, նրանք, ովքեր արտագնա աշխատանքի են մեկնում, համապատասխան կրթություն չունեն պետական կամ մասնավոր հատվածում աշխատելու համար, իսկ համայնքում նրանք հիմնականում զբաղվում են շինարարության, գյուղատնտեսության և նման բարձր վարձատրվող աշխատանքներով այլ երկրներում ( հիմնականում Ռուսաստանը և ԱՄՆ-ն): Ըստ վերջին հետազոտության ՝ երիտասարդների 30% -ը, ովքեր սեզոնային աշխատանքի են մեկնում աշխատանքի և շարունակում են վերադառնալ գյուղ: Այնուամենայնիվ, իրավիճակը չի մեղմում իրավիճակը, քանի որ տարեցտարի աճում է աշխատանքի մեկնող երիտասարդների թիվը, ովքեր նախընտրում են իրենց ընտանիքի հետ ապրել Ռուսաստանում և ԱՄՆ-ում: Շիրակի մարզի գյուղերում բնակչության թվաքանակի նվազումը պայմանավորված է ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին միգրացիայի բարձր տեմպերով: Այս տեսանկյունից ներքին միգրացիան ներկայացվում է որպես գյուղական համայնքների `իրենց գյուղերից քաղաքային բնակավայրեր տեղափոխման գործընթաց` մշտական բնակություն հաստատելու նպատակով: Ներքին միգրացիայի տեմպը շատ բարձր է, հատկապես երիտասարդների շրջանում, ովքեր չունենալով համապատասխան ռեսուրսներ, կազմակերպվելու հնարավորություններ, մեկնում են մոտակա քաղաքներ, բնակություն հաստատում քաղաքում, աշխատանք գտնում, ընտանիք ստեղծում և որոշ դեպքերում տեղափոխվում քաղաք ՝ իրենց ընտանիքներով: Աշխատել հանգստի համալսարանների ներկայությամբ: Այս ամենին գումարած `երիտասարդների կրթություն ստանալու փաստը նպաստում է գյուղից քաղաք տեղափոխվելուն: [7] Համապարփակ հետազոտության համաձայն, նույնիսկ մարզերում (համալսարաններն ու արհեստագործական ուսումնարանները գործում են միայն Գյումրիում), երիտասարդների 50-60% -ը նախընտրում է կրթություն ստանալ մայրաքաղաքում: Որպես մայրաքաղաքում բարձրագույն կրթություն ստանալու պատճառ, հարցվածների մեծ մասը նշել է մասնագիտական ընտրության բացակայությունը, կրթության որակը, ինչպես նաև համալսարանի և գործատուի համագործակցությունը, որն ըստ իրենց մայրաքաղաքում ավելի լավ է կազմակերպված ( ըստ հարցված բնակիչների): Այսպիսով, հանգամանքների բերումով, հարցման երիտասարդ մասնակիցները տեղափոխվեցին մայրաքաղաք, իսկ ավարտելուց հետո տեղափոխվեցին ընտանիքի մյուս անդամները: Նման դեպքերում շատ քչերն են վերադառնում գյուղ (ոմանք `դպրոցում, նախադպրոցական հաստատություններում աշխատանքի կամ ոմանք` ինքնազբաղվածության աշխատավայրում առկա խնդիրների պատճառով): Այսօր Շիրակի մարզի երիտասարդները պատրաստվում են աշխատանքի ընդունվել արտերկրում աշխատելու ՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում ինքնադրսեւորվելու հնարավորություն չունեն: Այս տեսանկյունից, միգրացիան համարվում է հարմարվելու հնարավորություն, քանի որ երիտասարդները հնարավորություն ունեն ինքնադրսևորվել և օգտվել իրենց իրավունքներից: Իսկ աշխատանքում խնդիրներ ունեցող երիտասարդները վերադառնալուն պես ավելի հեշտ են ինքնակազմակերպվում հայրենիքում, հեշտությամբ սկսում իրենց փոքր բիզնեսը կամ գտնում համապատասխան աշխատանք: Մենք միգրացիան դիտեցինք ոչ միայն որպես բացասական երեւույթ: Մյուս կողմից, այն կարող է զարգացում ապահովել, օրինակ ՝ սփյուռքի ռեսուրսները Հայաստանում ներդնելով կամ բազմաթիվ այլ ծրագրեր իրականացնելով: Բնակչության արտահոսք ունեցող երկրների համար օգուտը այն է, որ վերադառնալիս այդ մարդիկ բերում են իրենց խնայողությունները, որոնք կարող են ներդնել իրենց բիզնեսում: Ներգաղթյալները նպաստում են որոշ աշխատատար արդյունաբերությունների բնականոն գործունեությանը, որոնք բնակչության կողմից քիչ պահանջարկ ունեն: Այժմ որոշ երկրներում այս ոլորտում աշխատող օտարերկրյա աշխատողների մասնաբաժինն այնքան մեծ է (մոտ 32%, որ նրանք պարզապես չեն կարող հրաժարվել իրենց ծառայություններից. Նորմալ, սահուն աշխատանքը պահանջում է ավելի ու ավելի շատ ներգաղթյալների: Միգրանտ ընդունող երկրների համար մեկ այլ օգուտ է նաև այն, որ նրանք գումար են խնայում իրենց երկրում իրենց որակավորված անձնակազմի հաշվին: Բացի այդ, որպես կանոն, այդպիսի աշխատակիցներն արդեն ունեն աշխատանքային փորձ և հաստատված են նույն տեղում ՝ լավագույն տեղում: Երկրներ, աշխատանքային ռեսուրսներ արտահանողներ, շահում են այս երկրում գործազրկության մակարդակի նվազումից: Ոլորտում կատարված բազմաթիվ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ աշխատուժի մի մասի արտահոսքը դրականորեն է ազդում աշխատաշուկայի վրա, եկամուտներ ունեցող միջին եկամուտ ունեցող ներգաղթյալները ստանում են նոր գիտելիքներ և փորձ տարբեր ոլորտներում, որոնք նրանք կարող են կիրառել իրենց երկրում: Նրանք տիրապետում են նոր տեխնոլոգիաներին, միանում են արտադրության կազմակերպման նոր ստանդարտներին: Վերադառնալով հայրենիք ՝ դրսում մակարդակը բարձրանում է: դրանք կարող են ընդհանուր առմամբ սոցիալ-տնտեսական զարգացում: Բարելավել արտադրական գործընթացը և միգրանտների դրամական փոխանցումները կարևոր դեր են խաղում: Նրանք վաստակած գումարի մի մասն ուղարկում են իրենց ընտանիքին, հարազատներին, որը ծախսում են այն հարազատները, որոնք, իհարկե, արդեն գտնվում են իրենց երկրի տարածքում: Նման տրանսֆերտները մեծ նշանակություն ունեն աղքատ երկրների տնտեսությունների համար, դրանք նպաստում են ֆինանսական իրավիճակի բարելավմանը: Հետազոտության արդյունքների համաձայն ՝ երիտասարդները սեփական խնդիրների լուծումը տեսնում են հիմնականում պետական կամ միջազգային կազմակերպություններին աջակցելու մեջ: Որոշ երիտասարդներ (հարցվածների երեք տոկոսը) խնդրի լուծումը տեսնում են հիմնականում միայն պետական կամ միջազգային կազմակերպությունների աջակցությամբ: Նրանցից հինգը կարծում են, որ խնդրի լուծումը կապված է նախաձեռնություն ստանձնած երիտասարդների գործունեության հետ: Հարցմանը մասնակցած երիտասարդների միայն քառասուն (40) տոկոսն է տեսնում խնդիրների լուծումը սեփական գաղափարների, կարողությունների և հմտությունների շրջանակներում: Անգամ գլոբալիզացիայի գյուղական երիտասարդությունը տեղեկատվություն ստանալու և տարածելու խնդիր ունի: Չեն գործում ինչպես պետական ենթակառուցվածքները, այնպես էլ տեղեկատվության աղբյուրները: Այստեղ անհրաժեշտ է մատնանշել այն փաստը, որ գյուղական համայնքներում չկա տպագիր մամուլ: Միայն ինտերնետի տարածման միտումներից ելնելով ՝ ինտերնետն ավելի մատչելի է գյուղական համայնքների երիտասարդների համար, բայց հատկապես գյուղաբնակ երիտասարդության մեծ մասը չունի տարրական գիտելիքներ գյուղական բնակության մասին տեղեկատվության վերաբերյալ: Ինտերնետից օգտվելու մշակույթը դեռ արմատավորված է երիտասարդների մեծ մասում: Ըստ մեր արդյունքների, շատ երիտասարդների համար ինտերնետը տեղեկատվություն ստանալու միջոց չէ, այլ ընկերների ու հարազատների հետ շփվելու: Գյուղացիների շրջանում տեղեկատվության պակասը բերում է գյուղական երիտասարդության տարածմանը, ինչպես սոցիալական, քաղաքական, այնպես էլ առօրյա կյանքի այլ գործընթացներից, ինչը կարող է լինել կենսամակարդակի բարձրացման միջոց: Հոդվածի շրջանակներում կատարված հետազոտության մեջ առավել հետաքրքրական էին համայնքի երիտասարդության կարծրատիպերը, որոնք հիմնականում վերաբերում էին աղջիկների և տղաների դերաբաշխմանը, որտեղ գյուղական համայնքն ինքնուրույն ստեղծում էր անհատական տարրեր, որոնց չկատարումը անընդունելի է համարվել: Համայնքի երիտասարդության պասիվությունը մեծապես կապված է ինքնավստահության և հաղորդակցման բացակայության հետ: Այստեղ անհրաժեշտ է նշել ընտանեկան դաստիարակությունը, որը մեծ դեր ունի երիտասարդների ինքնավստահության պակասի մեջ: Ինքնավստահությունը գալիս է ինքնարտահայտման դրսևորումներից, բայց հանցագործների հսկողության տակ գտնվող երիտասարդը, որը ֆինանսապես կախված է կախվածությունից, ինքնաբերաբար կորցնում է իր անկախությունը, ինքնադրսևորվելու հնարավորությունը, ինչը բերում է անվստահության տերեր Դրա շնորհիվ շատ երիտասարդներ (հատկապես սեռերը) դիմում են ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին միգրացիայի `անկախանալու համար: Այս անկախությունն առաջին հերթին արտահայտվում է մասնագիտության մասնավոր աշխատանքի միջոցով, և հակառակ դեպքում աշխատանքով ապահովված անձը դառնում է տվյալ երկրի հիմնական բնակիչը: Միայն անհրաժեշտ խոչընդոտը: Նույնիսկ այսօր, կան շատ տարբերություններ, երբ համեմատվում են գյուղական համայնքների հետ: Հարցված երիտասարդների 18% -ը աշխարհագրական դիրքը համարում է զարգացման և կարգավիճակի փոփոխման գործոն և դրա ազդեցությունը հեռավոր, լեռնային գյուղերի տեսանկյունից, որոնք ծայրաստիճան վատ սոցիալ-տնտեսական վիճակում են: Նման գյուղերի հիմնական մասը տեղակայված է նախալեռներում, որտեղ կա նմանատիպ կտրվածք: Հարցմանը մասնակցած երիտասարդները նշեցին, որ գյուղերում նույնիսկ սննդի խանութ չկա, քանի որ գյուղացիների սոցիալական ծանր վիճակը չի խթանում ձեռներեցությունը: ՀՀ ներկայիս իրավիճակում, գյուղական երիտասարդության միգրացիայի կարգավորման գործընթացում, բացի «պլանավորված իրադարձություններից» և պետության կողմից իրականացվող գործողություններից, կարծում ենք, որ առաջին հերթին անհրաժեշտ է ցուցաբերել քաղաքական կամք: Սա հատկապես անհրաժեշտ է Հայաստանից բնակչության շարունակական արտագաղթի սուբյեկտիվ պատճառները վերացնելու համար: Երկրում առկա կոռուպցիոն համակարգը, տնտեսության տարբեր ճյուղերում մենաշնորհային իրավիճակը, կառավարման քաղաքական իշխանությունների ավտորիտար միտումները. Աղքատության մակարդակը Շիրակի մարզում բավականին բարձր է: Գործազրկության մակարդակը Տնտեսական ծանր իրավիճակը նպաստում է աղքատության աճին: Աղքատության մակարդակը հատկապես բարձր գյուղական համայնքներում `աշխատատեղերի բացակայության, ենթակառուցվածքների բացակայության, սոցիալ-տնտեսական վատ պայմանների պատճառով: Եվ այս ամենն իր անմիջական ազդեցությունն է թողնում երիտասարդության վրա ՝ այլ քաղաքում կամ այլ երկրում նրանց ապագան կերտելու վրա: Ի շահ ՀՀ պետության `ազգային անվտանգություն: Հետևյալի վերաբերյալ կատարված հետազոտության արդյունքում. Առաջիկա տարիներին բնակչության միգրացիոն միտումները կշարունակվեն մինչև վերանան միգրացիոն հոսքերը ձևավորող սոցիալ-տնտեսական-քաղաքական գործոններն ու պայմանները: Մասնավորապես, գյուղական-գյուղական տարածքի միգրացիոն ակտիվությունը կբարձրացնի Շիրակի մարզում միգրացիոն հոսքերի կառուցվածքը: Սա նշանակում է, որ արտագաղթի կրճատմանը միտված սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի (ներդրումներ, նոր աշխատատեղեր և ենթակառուցվածքներ, հարկերի կարգավորման հասկացություններ) մշակման դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել Հայաստանի Հանրապետության տարածաշրջանային առանձնահատկությունները: Այսպիսով, ուսումնասիրություններից և վերլուծություններից հետո մենք եզրակացնում ենք, որ միգրացիան կանխորոշված է ՝ դառնալով աշխարհի քաղաքական զարգացման հիմնական խթանը, գյուղական բնակավայրերի կայուն սոցիալ-տնտեսական զարգացման անհրաժեշտությունը, գյուղական համայնքների սոցիալական ժողովրդագրական վերարտադրությունը, ժամանակակից սոցիալական - գյուղական բնակչության կրթական միջավայր: խնդիրներով: Մեր կողմից ներկայացված առանձնահատկությունները հանգեցնում են գյուղի երիտասարդության ակտիվ հատվածի արտաքին հոսքի, իշխանությունների միջև համագործակցության անարդյունավետության, կյանքի պայմանների ձևավորման երիտասարդության մոտիվացիայի անհամաչափությանը: Բիզնես բովանդակություն Հիմնվելով մեր հետազոտության բովանդակության և թեմայի արդիականության վրա ՝ մենք տալիս ենք հետևյալ առաջարկությունները. Խթանել համայնքի երիտասարդների մասնակցությունը քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքին. , Non ոչ ֆորմալ կրթությունը խթանելու համար, ներգրավել երիտասարդությանը հասարակության բոլոր ոլորտներում: ։
| Ներկայացվող հոդվածը նպատակ ունի ցույց տալու մարդասիրական ու կանոնավոր միգրացիայի օգուտները ինչպես երիտասարդ միգրանտների, այնպես էլ հասարակության համար։
Ինչպես նաև՝ որակական, քանակական մեթոդների և ֆոկուս-խմբային հարցումների միջոցով իրականացնել Շիրակի մարզի գյուղական և քաղաքային համայնքների երիտասարդների ներքին և արտաքին միգրացիայի հնարավորությունների վերլուծություն։
Ներդրել ենք ողջամիտ ջանքեր՝ սույն հոդվածում նշված տվյալները ճշտելու և ապացուցելի միջավայր ստեղծելու համար։
|
ԷՖ-ԱԿՏԻՎ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ C.GUILLIERMONDII НП-4 ԴԻՄՈՆԻԿԱՅԻՆ ԲԱԱՆՈՒՄ: Միկրոօրգանիզմների բջիջները բնութագրվում են տարբեր կազմի մեծ քանակությամբ պահեստային նյութերի պահեստավորմամբ: Developmentարգացման ստացիոնար փուլում, այսինքն ՝ աճից կամ աճի դանդաղումից կամ դանդաղելուց հետո, այդ բջիջներում կուտակվում են հատիկներ, որոնք պարունակում են բարձր մոլեկուլային պոլիֆոսֆատներ, որոնք կոչվում են վոլուտ կամ մետախրոմատ: Պոլիֆոսֆատները պահպանում են ֆոսֆատ իոնները, ինչպիսիք են Ca2 +, Mg2 + և K + և իոնները: Մակրոմոլեկուլային անօրգանական polifosfatnern նրանց, ներկայացնում է գծային պոլիմերներ ortofosforakan թթու, որը ֆոսֆորական թթու մնացորդները fosfoanhidridayin կապեր են միմյանց հետ, ինչպիսիք են AEF- իմոլեկուլում հարաբերությունները ծայրամասային ֆոսֆատի մնացորդների, ustipolifosfatnere միկրոօրգանիզմների համար , Նկար ․1 Բարձր մոլեկուլային պոլիֆոսֆատի կառուցվածքը Նկար. 2. AEF- ի կառուցվածքը խմորիչ բջիջներում պոլիֆոսֆատները ներգրավված են ֆոսֆորի նյութափոխանակության կարգավորման, նուկլեինաթթվի նյութափոխանակության միջուկի, բջջային թաղանթի ձևավորման համար անհրաժեշտ պոլիսախարիդների կենսասինթեզի և վակուոլների ֆունկցիայի ՝ որպես պահեստի մեջ: բջիջ Խմորիչ բջիջներում ֆոսֆատային նյութափոխանակության ուժը կախված է բազմաթիվ գործոններից ՝ մեծ թվով ֆերմենտների առկայությունից: Այսպիսով, Saccharomyces cerevisiae- ի աճի տեմպի աճի ուսումնասիրությունը փոխել է անօրգանական ֆոսֆատի կոնցենտրացիայի փոփոխությունը ցույց է տվել, որ շրջակա միջավայրում առկա է պոլիֆոսֆատների կուտակում, խմորիչի ցիտոսոլ 2 էկզոպոլիֆոսֆատների ակտիվության աճ: , Ֆոսֆորի սովի պայմաններում բջիջում պոլիֆոսֆատային փուլի սպառումն ազդանշանային գործոն է, որը որոշում է այդ պոլիմերների խիտ կուտակումը բջիջներում կամ գնդաձեւերում, երբ ավելացվում է 5-20 մմոլ անօրգանական ֆոսֆատ ՝ ավելացնելով գլյուկոզա: Միևնույն ժամանակ, երկու էկզոպոլիֆոսֆատազների բարձր ակտիվությունը չի խանգարում պոլիֆոսֆատների կուտակմանը: Խմորիչ բջիջները պարունակում են համեմատաբար մեծ քանակությամբ անօրգանական պոլիֆոսֆատներ, որոնք տեղայնացված են տարբեր բաղադրիչների մեջ, կատարում են էներգիայի և կարգավորող գործառույթներ: Այս կենսապոլիմերները բջիջում անօրգանական ֆոսֆատային հոմեոստազի կարևոր մասն են: Ֆոսֆորիպացազի դեպքում դրանց քայքայումը անօրգանական ֆոսֆատին տեղի է ունենում աճի միջավայրում: Ֆոսֆորի ավելցուկի դեպքում, երբ ֆոսֆորի սովից հետո բջիջները տեղափոխվում են լիարժեք սննդարար միջավայր, պոլիֆոսֆատների պարունակությունը մի քանի անգամ ավելանում է: Այս երեւույթը կոչվում է ֆոսֆատի հիպերկոմպենսացում: Խմորիչներում պոլիֆոսֆատների նյութափոխանակության գործընթացում ներգրավված ամենակարևոր ֆերմենտներից մեկը `էկզոպոլիֆոսֆատազն է (պոլիֆոսֆատ ֆոսֆոհիդրոլազ 3.6.1.11), որոնք տեղակայված են տարբեր բջջային բաղադրիչների մեջ: Ytիտոսոլը պարունակում է ոչ պակաս 60% խմորիչ բջիջի էկզոպոլիֆոսֆատատազային ակտիվություն, որն առավել հաճախ ներկայացվում է 40 կԴա զանգված ունեցող ֆերմենտով: Հիպերկոմպենսացիայի պայմաններում այս բաղադրիչը սինթեզում է denovo- ի բարձր մոլեկուլային քաշի էկզոպոլիֆոսֆատազը, որը տարբերվում է նախկինում հայտնի խմորիչ էկզոպոլիֆոսֆատազներից մի շարք ֆիզիկաքիմիական հատկություններով, ներառյալ `սուբստրատի հատուկությունը: 40 կիլոմոբիլ էկզոպոլիֆոսֆատատազ և բարձր մոլեկուլային քաշ ունեցող էկզոպոլիֆոսֆատատազը ծածկագրված է տարբեր գեների միջոցով: Հայտնի է, որ ցիտոզոլները, միջուկները, վակուոլները, միտոքոնդրիաները պարունակում են անօրգանական պոլիֆոսֆատներ, իսկ պոլիֆոսֆատների քանակը, շղթայի երկարության սպեկտրները և դրանց կախվածությունն այդ բաղադրիչներից տարբերվում են աճի փուլից [3]: Բջջում պոլիֆոսֆատների պարունակությունը փոխվում է տարբեր սթրեսորների ազդեցության տակ: Այս տեսանկյունից մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում ուսումնասիրել պոլիֆոսֆատների քանակական և որակական փոփոխությունները, հատկապես ճառագայթման գործոնի ազդեցության տակ, քանի որ ներկայումս բժշկական սարքավորումների, կենցաղային տեխնիկայի, տիեզերագնացության, ինչպես նաև շարժական միջոցների զարգացում: կապի, հեռուստատեսության, անլար ինտերնետի տեսակները հանգեցրել են մարդկանց ճառագայթահարման մակարդակի բարձրացմանը: Մեր աշխատանքի նպատակն էր ուսումնասիրել պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխումը C. guilliermondii NP-4 խմորիչ բջիջներում, ինչպես նաև դրանց փոփոխությունը բջիջների ռենտգենյան ճառագայթահարումից հետո հետճառագայթային վերականգնումից հետո: Տարբեր տիպի ճառագայթման ազդեցության տակ մենք ուսումնասիրեցինք նաև խմորիչ բջիջներում պոլիֆոսֆատ-նուկլեոտիդ AEF- ի հիդրոլիզի ուժը: Հետազոտության և մեթոդների առարկա: Հետազոտության օբյեկտը C. guillermondii НП-4 խմորիչներն էին, որոնք պահվում էին 2-40 C ջերմաստիճանի պայմաններում 2% սով պարունակող ագար-ագարի վրա: Երկու ամիսը մեկ արմատախիլ արեցի էխինոդերմների թանգարանային մշակույթը: Յուրաքանչյուր փորձից առաջ խմորիչները հանվում էին փորձանոթների մեջ, որոնք պարունակում էին 2% քաղցած ագար և աճում էին 300 ° C ջերմաստիճանում 48 ժամ տերմոստատում: Ստանալով C. guillermondii НП-4 խմորիչ կենսազանգված: D- գլյուկոզան օգտագործվել է որպես ածխածնի միակ աղբյուր խմորիչի աճի համար: 100 մլ գլյուկոզայի և 3x10-6 գ / լ բիոտինին ավելացվել է Էրլենմայերի շիշը 200 մլ միջին պարունակությամբ: Մենք գերաճած խմորիչը պինդ սննդի միջավայրից տեղափոխեցինք հեղուկ սննդի միջավայր, այնուհետև տափաշիշները տեղադրեցինք ցնցող սարքի վրա (200-250 ppm), որն ապահովում էր անհրաժեշտ օդափոխություն: Խմորիչները աճեցվել են 000 300 C ջերմաստիճանում 4000 լյուքս լուսավորությամբ: 24 ժամ ինկուբացիայից հետո խմորիչի կենսազանգվածը մշակույթի միջավայրից առանձնացվել է ցենտրիֆուգմամբ (4000 rpm, 10 րոպե, ցենտրիֆուգ CLR-1): Խմորիչը թորած ջրով լվանալուց հետո որոշվեց թաց կենսազանգվածի քաշը: Խմորիչ բջիջների ճառագայթում. C. guilliermondii НП-4 խմորիչ բջիջները ենթարկվել են ռենտգեն ճառագայթման Dron-3 ռենտգենյան ապարատի միջոցով: Ռենտգենյան խողովակի վրա կիրառվող լարումը 35 կՎ էր, անոդային հոսանքը ՝ 15 մԱ: Օգտագործվել է BSV-25 Cu ռենտգենյան խողովակ: Theառագայթման ալիքի երկարությունը λ = 1,54 * 10-8 սմ էր, ճառագայթման հզորությունը ՝ 1080 կԳ / ժամ, տևողությունը ՝ 20 րոպե: Radiationառագայթահարման ընդհանուր դոզան 360 կգ էր: Մենք իրականացրել ենք խմորիչ բջիջների ճառագայթում ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում: Հեղուկ միջավայրում 24-ժամյա ինկուբացիայից հետո մենք բաժանեցինք ձեռք բերված թաց զանգվածի մի մասը և այն տեղափոխեցինք Petri պլաստիկ և ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում 45 րոպե միլիմետրով (λ = 6 մմ, υ = 51,8 ԳՀց) կամ դեցիմետրային (λ = 30 Հց) ճառագայթահարվելու համար: Խմորիչ բջիջների հետճառագայթային վերականգնում: Միլիմետր և դեցիմետրային ալիքներով ճառագայթված խմորիչ կենսազանգվածի մի մասը հետճառագայթային վերականգնումը խթանող պայմաններում (300 C ջերմաստիճան, 100 մմոլ գլյուկոզի առկայություն) հետագայում ինկուբացվել է նույն սաղմնային միջուկում: Խմորիչ բջիջների խմորիչ ուսումնասիրություններ: Radառագայթահարված, ճառագայթահարված, վերականգնված խմորիչ բջիջների կախոցները ամրացված են գլուտարալդեհիդի 2,5% լուծույթում 0,1 Մ կակոդիլային բուֆերում ՝ ընդունված մեթոդաբանության համաձայն: Նույն բուֆերային լվացումից հետո նմուշը ջրազրկվեց `ավելացնելով էթանոլի 30, 50, 70, 96 և 100% -ով կամ ացետոնի կոնցենտրացիաների ավելացման դեպքում, այնուհետև լցվեց արալդիտի խառնուրդով: Պոլիմերացումից հետո Reichert-Jung- ի ուլտրամիկրոտոմի վրա ծայրահեղ բարակ կտրվածքներ արվեցին 37 ° C և 59 ° C ջերմաստիճանում: Ուլտրաբարակ հատվածները ներկվել են ուրանի ացետատի և կիտրոնաթթվի 5% լուծույթով և զննվել Tesla BS-500 T սկաների Tesla BS-301 և Tescan էլեկտրոնային մանրադիտակների միջոցով: Մանրադիտակները սկանավորվել են 900 պիքսել / դյույմ արագությամբ Draw X511¨Photoshop CS5– ով: Աշխատանքն իրականացվել է ՀՀ ԳԱԱ մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի էլեկտրոնային մանրադիտակի լաբորատորիայում: Խմորիչ բջիջներում AEF-ase ակտիվության որոշումը կատարվել է խմորիչի ոչ բջջային քաղվածքներում [5]: Ստացված տվյալները և դրանց քննարկումը: Խմորիչ բջիջների էլեկտրոնային մանրադիտակային հետազոտությունը ցույց է տվել, որ խմորիչ բջիջներն ունեն հարթ մակերեսով կլոր, օվալ կամ մակուլյար ձև: Բջիջներն ունեն ամորֆ բջջային պատ, պլազմային թաղանթ, հատիկավոր խիտ ցիտոպլազմա, որտեղ տեսանելի են նույն խտության միտոքոնդրիալ մատրիցը, պերօքսիոմները, ցիտոպլազմային վակուոլները և միջուկը (Նկար 3): Ytիտոպլազմայում կան տարբեր ծագման վակուոլներ, որոնք նույնպես գործում են որպես որոշակի սննդանյութերի և ֆերմենտների պահոց: Խմորիչ բջիջները բազմապատկվում են բողբոջմամբ կամ բաժանմամբ: Ռենտգենյան մշակույթը բացահայտում է հսկա թելիկ բջիջները: Բջիջներում նկատվում են բջիջների պատի տեղահանում, պլազմայի մեմբրանի կազմաձևի հստակության կորուստ և կոռոզիայից վերակազմավորում (նկ. 4): 24-ժամյա հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո խմորիչ բջիջների մշակույթում հայտնաբերվում են ոչ ճառագայթահարված անձեռնմխելի բջիջներ հիշեցնող բջիջներ (նկ. 5 Ա): Նրանց հետ միասին հայտնաբերվել են երկարացված թելքավոր խմորիչի բջիջներ: ԱՆՆկ. 3. C. guilliermondii НП-4 խմորիչ բջիջների էլեկտրոնային մանրադիտակային պատկեր (տե՛ս բջջային պատը (BP), միջուկը (K), միտոքոնդրիան (M)): ԱՆՆկ. 4. radառագայթահարված C. guilliermondii НP-4 խմորիչ բջիջների էլեկտրոնային մանրադիտակի պատկեր (դիտվում են հսկա բջիջներ (A), ճառագայթահարված բջջային մանրադիտակը ցույց է տալիս բջջային պատը (BP), միջուկը (K)): (n = 5, p <0,05): Ա ԲՆկ. 5. Հետճառագայթահարման վերականգնման ենթարկվող C. guilliermondii НП-4 խմորիչ բջիջների էլեկտրոնային մանրադիտակային վերլուծություն (Ա. Բջիջների թելիկ և վերականգնված ձվեր են նկատվում): Բ. Նկատվում են ինկիտոպլազմային վակուոլներ (ԱԿ): Վոլուտինի հատիկները (V) ցրված են ամբողջ ցիտոպլազմայում (n = 5, p <0,05): Հետճառագայթային վերականգնման ենթարկված խմորիչ բջիջների ցիտոպլազմայում նկատվում է այսպես կոչված մետախրոմատիկ հատիկների կամ վոլուտինի աճ, որոնք ցրված են ցիտոպլազմայում (նկ. 5 Բ): Կարող ենք եզրակացնել, որ պոլիֆոսֆատները փոխհատուցում են ճառագայթահարման վնասի պատճառով բջիջում AEF- ի պակասությունը: Որպեսզի հաստատենք այս վարկածը, աշխատանքի հաջորդ փուլում մենք իրականացրել ենք ռենտգեն հետազոտություն, ինչպես նաև նուկլեոտիդի, պոլիֆոսֆատի (AEF) հիդրոլիզի հիդրոլիզի ուսումնասիրություն միլիմետր-դեցիմետրային ալիքի ճառագայթման ենթարկվող խմորիչ բջիջներում: , հետինկուբացիոն խմորիչ բջիջները: Այս նուկլեոտիդը ներգրավված է բջջային նյութափոխանակության պրոցեսների բարդ ցանցում. դրա քանակական փոփոխությունը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ նյութափոխանակության կարգավորման և, մասնավորապես, բջիջների արձագանքի վրա: Միլիմետր ճառագայթումը համապատասխանում է բջջային կապի կողմից օգտագործվող հաճախականության տիրույթին, իսկ դեցիմետրային հաճախականությունը `անլար ինտերնետին` WiFi, և BlueTooth, որի օգտագործումը օրեցօր ավելանում է մեր առօրյա կյանքում: Ինչպես ցույց են տվել մեր կողմից ստացված տվյալները, ճառագայթահարված խմորիչ բջիջներում նկատվում է AEF-ase- ի ակտիվություն, մինչդեռ AEF-ase ակտիվության աճը միլիմետրային ալիքներում ավելի ցայտուն է `մոտ 25%: Հետ-ճառագայթահարված խմորիչ բջիջներում կա հետագա աճ AEF-ase ակտիվության արդյունքում և՛ ռենտգեն, և՛ միլիմետր ալիքային ճառագայթման արդյունքում, բայց ռենտգեն վերականգնող բջիջներում AEF-ase գործունեության դեպքն աճել է մոտ 5 խորանարդով: մետր, իսկ ռենտգենյան դեպքում այն ավելացել է մոտ 5 խորանարդ մետրով: Ինչ վերաբերում է դեցիմետրային տիրույթում ալիքներով ճառագայթահարված խմորիչներին, ապա այս դեպքում AEF-aza- ի ակտիվության անկում նկատվում է շուրջ 3 անգամ: Մենք ենթադրում ենք, որ ռենտգենյան ճառագայթահարված խմորիչ բջիջները մեծ թվով վնասվածքներ են առաջացնում, որոնք վերականգնելու համար մեծ էներգիա է պահանջվում: Այդ պատճառով ուժեղանում է AEF- ի հիդրոլիզը, որը էներգիայի համընդհանուր աղբյուր է: Գիծ 3. Գ. C. guilliermondii NP-4 խմորիչ բջիջների աճուրդային գործունեությունը միաժամանակ ռենտգեն ճառագայթահարմամբ, միլիմետր-դեցիմետր ալիքի ճառագայթմամբ և հետճառագայթահարմամբ: Վերականգնման ընթացքում ցիտոպլազմը հեռացվում է հետագա օգտագործման համար: Միլիմետր-դեցիմետրային գոտիների ալիքներում ճառագայթային վնասը, հավանաբար, ավելի քիչ վնաս կհասցնի խմորիչ բջիջներին, քան ռենտգենյան ճառագայթմանը, և բջիջների վերականգնման համար պակաս էներգիա է պահանջվում: Այս դեպքում էներգիայի անհրաժեշտությունն ավելի է արտահայտվում, երբ բջիջները ճառագայթվում են միլիմետր ալիքներով: Հաշվի առնելով, որ միլիմետրանոց ժապավենները համապատասխանում են բջջային թողունակությանը, իսկ դեցիմետրային գոտիները ՝ BlueTooth և WiFi տիրույթներին, կարելի է եզրակացնել, որ բջջային հեռախոսներն ավելի շատ վնաս են հասցնում բջիջներին, քան անլար ինտերնետը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [5] Դավթյան Մ.Ա., Աղաջանյան Ա. Խ., Հովհաննիսյան Ս.Պ., Չուբարյան Ս.Վ., Նավասարդյան Լ.Հ., Թումանյան Լ.Ռ., Լաբորատոր քիմիայի ուսումնամեթոդական ձեռնարկ, 2003, էջ 74-77: Մարության Սուսան, Գայանե AEF-Petrosyan ԱATIONԳԱՅԻՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ C.GUILLIERMONDII НП-4 խմորիչ բջիջներ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԱFԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ELEKTRAMAGNISAKANCHARAGAYTUMNERI Հիմնաբառեր. Խմորիչներ, էլեկտրոնային մանրադիտակ ։
| Սույն աշխատանքի նպատակը C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներում ճառագայթման տարբեր տիպերի ազդեցությամբ պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխման և ԱԵՖ-ազային ակտիվության փոփոխության ուսումնասիրությունն է։
Ցույց է տրվել, որ հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո ռենտգենյան ճառագայթման ենթարկված խմորասնկերում մեծանում է վոլյուտինի քանակությունը, ռենտգենյան և միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման դեպքում ԱԵՖազային ակտիվությունը աճում է, իսկ դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս՝ նվազում։
|
ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՄԻԳՐԱԻԱՅԻ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀՐԱԵՇՏ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ Շուկայական տնտեսության ներկա պայմաններում ՀՀ միգրացիոն քաղաքականության մոնիտորինգի հրատապությունը պայմանավորված է հասարակական կյանքի և ենթակառուցվածքների վրա միգրացիոն գործընթացների ուղղակի ազդեցությամբ: Միգրացիայի բացասական ազդեցության համեմատական ուսումնասիրությունները 16 հնարավորություն կտան գնահատել միգրացիոն գործընթացների արդյունավետ կառավարման միտումները: Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵՏՄ) Հայաստանի անդամակցության շնորհիվ ակնկալվում է, որ երկրի աշխատուժի շարժը դեպի Ռուսաստան և ԵԱՏՄ երկրներ կհասնի ավելի մեծ ծավալների 17: Այս առումով, ներգաղթային արդյունավետ քաղաքականության մշակումը և իրականացումը կենսական նշանակություն ունի հայ հասարակության համար: Վերահսկելով միգրացիայի կառավարման կառույցները `հնարավոր կլինի խուսափել միգրացիայի բացասական հետևանքներից և օգտագործել միգրանտների ներուժը: Միգրացիոն քաղաքականության ներկայիս մարտահրավերները հիմնականում պայմանավորված են բացասական միգրացիոն ռիսկերի պետական կարգավորման թերություններով: Ներկայիս պայմաններում միգրացիոն քաղաքականության կարգավորման խնդիրները հայտնվել են միջազգային - եվրոպական կազմակերպությունների, պետությունների, հետազոտական կենտրոնների, գիտնականների ուշադրության կենտրոնում: Սա հատկապես պայմանավորված է սիրիական ճգնաժամով, փախստականների հոսքով դեպի ԵՄ անդամ երկրներ 16 Տե՛ս «Միգրացիա» զարգացումը: «Հայաստանում առկա իրավիճակի ուսումնասիրություն», Երևան, ԱՄԿ, 2009, Ալեքսանյան Ա., Հայերի աշխատանքային միգրացիան Ռուսաստան: Խնդիրներ և հեռանկարներ, // «Միր Ռոսսիի» հանդես, 2015, էջ. 24, № 2, էջ 105-128, Tad և osyan Z. և ուրիշներ, Արտագնա աշխատանքային միգրացիա: գնահատումներ և մտորումներ: Երեւան, 2014, Թորոսյան Գ., Վերամիավորում: Հին երեւույթ, նոր մոտեցումներ: Երեւան, 2014, Գալստյան Մ., Միգրացիա և մշակութային վերափոխումներ, // «Հասարակական գիտությունների հանդես», 2013, № 2, էջ 184-193 և այլն: 17 Տե՛ս Եվրասիական տնտեսական միության պայմանագիրը 2014 թվականի մայիսի 29-ին // https: //docs.eaeunion.org/hy-am/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3aaf5d6e0d169&EntityID=3610: անկառավարելի հոսքերով: Դրանք իսկական սպառնալիք են դարձել ԵՄ միասնական տնտեսական համակարգի, մշակութային տարածքի և եվրոպական ինքնության համար 18: Հայ հասարակությունն իր հերթին, գտնվելով «ոչ պատերազմական, ոչ խաղաղության» պայմաններում, ունի «անցանկալի միգրացիայի ցուցանիշներ» 19: Միգրացիան ՝ որպես սոցիալական երեւույթ, նույնքան հին է, որքան մարդկությունն ընդհանրապես: Միևնույն ժամանակ, միգրացիայի վերաբերյալ հետազոտությունները սկսվել են 1920-ականների վերջին, երբ միգրացիան դիտվում էր որպես անհատի, անհատի կամ սոցիալական խմբի ժամանակավոր կամ մշտական տեղաշարժ մի աշխարհագրական վայրից մյուսը: Միգրացիան մշտական բնակության վայրի փոփոխության գործընթաց է, որի դրդապատճառները կարելի է բաժանել երկու տեսակի. Հարկադիր կամավոր: Առաջին դեպքում մարդիկ փոխում են իրենց մշտական բնակության վայրը `սոցիալ-տնտեսական անբավարար պայմանների, պատերազմների, բնական աղետների, քաղաքական հետապնդումների, կրոնական համոզմունքների, այս կամ այն փոքրամասնությանը պատկանելու և այլ նմանատիպ այլ պատճառներով: Երկրորդ դեպքում մարդիկ ինքնաբավ կյանք են վարում և առանց պլանավորման տեղափոխվում են այլ բնակության վայր: Անհրաժեշտ է արձանագրել, որ երկու դրդապատճառներն էլ քիչ թե շատ իրենց ազդեցությունն ունեցան ներկայիս սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշների վրա: Մասնավորապես, 20-րդ դարի վերջին հայ իրականության մեջ տեղի ունեցան արմատական սոցիալ-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական փոփոխություններ, որոնք էապես ազդեցին հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների վրա: Նոր սոցիալական իրողությունների արդյունքում ծնելիության մակարդակը սկսեց արագորեն նվազել, մահացությունն աճեց, բնակչությունը սկսեց մասսայաբար լքել երկիրը ՝ աշխատանք փնտրելու համար, բնակչության բնական աճի տեմպը նվազեց, և արդյունքում ՝ բնակչությունը: սկսեց արագ ծերանալ 21: Այլ կերպ ասած, Հայաստանում փոխվել է ժողովրդագրական իրավիճակը, ինչը լուրջ սպառնալիք է ազգային անվտանգության համար: 18 Տե՛ս «Դմիտրի Մեդվեդևի ելույթը վահանակի քննարկմանը» (2016 թ. Փետրվարի 13, Մյունխեն, Գերմանիա) // Մյունխենի անվտանգության համաժողով, http: //government.ru/hy/news/21784: 19 «Միգրացիոն տեղեկագրեր» // ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության միգրացիոն պետական ծառայություն. Http: //smsmta.am/?menu_id=140, «ՀՀ արտաքին-ներքին միգրացիայի նմուշի հետազոտության հաշվետվություն» // http: //www.armstat.am/file/article/rep_migr_08a.pdf: 20 Տե՛ս Vasilenko P. В., Зарубежные теории миграции безления // http: //izd.pskgu.ru/projects/pgu/storage/prj/prj_16/prj_16_05.pdf, Юдина Т. Ն., Միգրացիայի սոցիոլոգիա: Учебное пособие для вузов. М., 2006, Воробьева О. Դ., Միգրացիոն քաղաքականություն // Միգրացիոն բնակչություն: Выпуск 6. Ներդրում «Միգրացիան Ռուսաստանում» ամսագրում, Մ., 2001: 21 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարությունը, // http: //www.unfpa.am/sites/default/files/RA-Demography-Strategy-Arm.pdf Անկախություն ձեռք բերելուց ի վեր `ինչպես Հայաստանի հետ կապված միգրացիոն գործընթացները, դրանց հիմքում ընկած պատճառները, այնպես էլ պետության միջոցով խնդրի ընկալումը կանոնակարգում: Նշված փոփոխությունները, բնականաբար, ազդեցին նաև միգրացիոն խնդիրների լուծմանն ուղղված ՀՀ պետական կառավարման համակարգի կողմից իրականացվող միգրացիոն քաղաքականության վրա: Եթե սկզբնական փուլում այս քաղաքականությունն ուղղված էր հիմնականում Ադրբեջանից, Լեռնային Karabakhարաբաղից և նախկին ԽՍՀՄ այլ տարածքներից փախստականների մեծ թվով խնդիրների լուծմանը, ապա հաջորդ ժամանակահատվածում դրվեցին միգրացիայի ոլորտում ազգային օրենսդրության հիմքերը , Ինստիտուցիոնալ մակարդակում ստեղծվեց միգրացիոն քաղաքականություն մշակելու և իրականացնելու իրավասություն ունեցող պետական կառավարման մարմին `Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր փախստականների վարչություն: Վերակազմավորվել է ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարության (այժմ ՝ ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն) կառուցվածքում գործող գործակալությունը 22: Վերջին տարիներին, համաշխարհայնացման, միջազգային ինտեգրման գործընթացների, տնտեսական և աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունների ազդեցության տակ, ՀՀ միգրացիայի կարգավորման պետական համակարգը բախվել է մի շարք հրամայականների, որոնք անհրաժեշտ են համարում անդրադառնալ այդ հրամայականների կարգավորման խնդրին ամենակարևոր պետությունում: փաստաթղթեր Այսպիսով, դեռ 2007 թ. ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությունը ազգային անվտանգության սպառնալիք համարեց երկրում ծնելիության ցածր մակարդակը, անվերահսկելի անօրինական միգրացիան, ինչպես նաև կրթական, գիտական և մշակութային ներուժի արտահոսքը 23: 2010 ՀՀ կառավարության որոշմամբ սահմանվել են միգրացիայի պետական կարգավորման հիմնական քաղաքական ուղենիշներն ու թիրախները, ներգաղթի կանխարգելումը և ներգաղթի խթանումը ճանաչվել են որպես Կառավարության հիմնական գերակայություններից մեկը 24: ՀՀ կառավարությունը պարտավորվում է հետապնդել միգրանտների հարցը ՄԱԿ-ի, Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) և ԱՊՀ-ի շրջանակներում: 22 Տե՛ս Միգրացիայի պետական կարգավորման հայեցակարգ (30 դեկտեմբերի, 2010 թ.): 51 որոշում) // http: //www.smsmta.am/?id=948: 23 Տե՛ս ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությունը (ՀՀ Նախագահի հրամանագիր NH-37-N, 25-02-2007) // http: //www.mil.am/media/2015/07/827.pdf. 24 Տե՛ս ՀՀ միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության հայեցակարգը (ՀՀ կառավարության 2010 թ. Դեկտեմբերի 30-ի 151 որոշում) // http: //www.smsmta.am/?id=948: սոցիալական պաշտպանության հարցերում համագործակցությանը վերաբերող կոնվենցիաների և համաձայնագրերի պահանջների կատարում 25 Ներկայումս Հայաստանի միգրացիոն քաղաքականության վրա ազդում է ԵՏՄ-ին անդամակցությունը, ինչը հնարավորություն է տալիս «ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժ, ինչպես նաև տնտեսության ոլորտում համակարգված, համաձայնեցված կամ ընդհանուր քաղաքականության վարում» 26: , Ավելին, փետրվարի 18-ին տեղի ունեցավ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի (ԵՏՀ) հերթական նիստը, որտեղ, ի թիվս այլ հարցերի, քննարկվեց Միության ընդհանուր միգրացիոն քաղաքականության պարզեցման հարցը: Մասնավորապես, որոշվեց ազգային պաշտպանության միջոցներ չկիրառել միության այն քաղաքացիների նկատմամբ, ովքեր կարող են ակնկալել նույն իրավունքներն ու արտոնությունները, ինչ ընդունող երկրի քաղաքացիները: 27 Հաշվի առնելով, որ Ռուսաստանի տնտեսությունը կարևոր դեր է խաղում Միության ներսում էժան աշխատուժի անհրաժեշտության հարցում, ԵՏՀ միգրացիոն քաղաքականության պարզեցումը կարող է խառը ազդեցություն ունենալ Հայաստանի վրա: Եթե առաջիկայում ռուբլու որոշակի արժեզրկում լինի, այս դեպքում արդեն պետք է ակնկալել, որ Ռուսաստանի աշխատանքային շուկա շտապող հայ միգրանտներն ակնհայտորեն կակտիվանան: Դա մի կողմից կմեղմի ներքին աշխատաշուկայի բեռը, կապիտալի որոշակի ներհոսք կապահովի երկիր, մյուս կողմից ՝ կարող է լուրջ սպառնալիք հանդիսանալ երկրի ազգային անվտանգության համար: Գաղտնիք չէ, որ մարդկային ռեսուրսները Հայաստանի համար ունեն ռազմավարական նշանակություն, որոնցից զրկելը երկրի բնականոն զարգացման հեռանկարի հարց է առաջացնելու: Ռազմավարական և անվտանգության երաշխիքների տրամադրման տեսանկյունից `մեր երկրում մարդկային կապիտալի կորստի« համարժեքը »չպետք է համարվի միգրանտների հայրենիք փոխանցումները: Մոտ ապագայում այս բանաձևի կիրառումը կարող է հանգեցնել մարդկային ռեսուրսների անբավարար մակարդակի: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է մշակել և ներդնել ազգային կառույցներ, որոնք հնարավորություն կտան վերահսկել արտագաղթի տեմպերը, ունենալ հստակ, ճշգրիտ վիճակագրություն ոչ թե եռամսյակների, այլ յուրաքանչյուր ամսվա համար: Նպատակ ունենալով բարձրացնել հասարակության իրազեկությունը ապօրինի միգրացիայի վտանգների, ինչպես նաև իրավական աշխատանքի վերաբերյալ 25 Տե՛ս նույն տեղում: 26 Տե՛ս Եվրասիական տնտեսական միության պաշտոնական կայք ՝ http: //www.eaeunion.org/?lang=am#about-info. 27 Տե՛ս http: //www.eurasiancommission.org/hy/nae/news/Pages/18-02-2016-4.aspx միգրացիոն հնարավորությունների վերաբերյալ, անհրաժեշտ է նաև հիմնել անվճար խորհրդատվական կենտրոններ: 21-րդ դարում կրթական միգրացիան «փափուկ» միգրացիայի տեսակ է, որը պայմանավորված է հետևյալ գործոններով. 1) զարգացած երկրում ժամանակավոր կացության կարգավիճակ ստանալ, 2) զարգացած երկրում որակյալ կրթություն ստանալու ձգտում: Անկախացումից ի վեր կրթական համակարգի բարեփոխումների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետությունը դարձել է օտարերկրյա քաղաքացիների համար բարձրագույն կրթությանը մատչելի երկիր 28: ՀՀ միգրացիոն քաղաքականության ժամանակակից գործիքներից մեկը պետք է լինի օտարերկրյա քաղաքացիների ՀՀ բուհեր ընդունելու խրախուսումը, ինչը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ գիտահետազոտական ոլորտի առաջընթացի վրա, բայց վերջին տարիներին կա միտում նվազեցնել օտարերկրյա ուսանողների ընդհանուր թիվը: Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս միգրացիոն իրավիճակն ընդհանուր առմամբ խնդրահարույց է, որի պատճառը կարելի է համարել միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության թերությունները `համաձայն մարդու կայուն զարգացման և ազգային անվտանգության պահանջների: Անհերքելի է, որ Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն համակարգի մարտահրավերների մեծ մասը վերջին քսանհինգ տարվա միգրացիոն իրավիճակից բխող խնդիրներ են, որոնք, նախկինում լուծված չլինելով, տեղափոխվել են ներկա փուլ: Այս խնդիրները հաջորդ սերունդներին չփոխանցելու համար, այս փուլում ՀՀ միգրացիոն քաղաքականության հիմնական շեշտադրումները պետք է համարվեն միգրացիոն բացասական ռիսկերի մեղմացումը, միգրացիոն հոսքերի և արդյունավետ գործոնների կառավարումը: 28 «Հայաստանի կայուն մարդկային զարգացման ինդեքսը. Մեթոդաբանության զարգացման նկատառումներ (ՄԱԿ-ի ներկայիս մեթոդաբանությունը բարելավելու առաջարկներ) "// http: //www.armstat.am/file/article/eco_11_16.pdf: 29 Տե՛ս «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2015», http: //www.armstat.am/am/?nid=191&year=2015. Նարեկ Գրիգորյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՄԻԳՐԱԻԱՅԻ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱԻԿ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Միգրացիոն քաղաքականություն, միգրացիոն կանոններ, միգրանտներ, օտարերկրյա քաղաքացիներ ։
| Շուկայական տնտեսության ժամանակակից պայմաններում ՀՀ միգրացիոն քաղաքականության դիտարկման արդիականությունը պայմանավորված է հասարակական կյանքի և ենթակառուցվածքների վրա միգրացիոն գործընթացների ուղղակի ներգործությամբ։
Միգրացիայի բացասական հետևանքների համեմատական ուսումնասիրությունները հնարավորություն կտան գնահատելու միգրացիոն գործընթացների արդյունավետ կառավարման միտումները։
Կարևորելով օտարերկրյա ներդրումների նշանակությունը տնտեսության զարգացման գործում՝ պետք է խթանել նաև օտարերկրյա ուսանողների մուտքը ՀՀ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ։
Այս առումով միգրացիոն արդյունավետ քաղաքականության մշակումն ու իրականացումը կենսական նշանակություն ունեն հայ հասարակության համար։
|
Փլուզման արտաքին ռազմավարությունը ԽՍՀՄ փլուզումը 20-րդ դարի համաշխարհային պատմության ամենակարևոր իրադարձություններից մեկն է, որն ուսումնասիրում են շատ արևմտյան, հետխորհրդային պատմաբաններ և քաղաքագետներ: ԽՍՀՄ փլուզումը տեղի ունեցավ ներքին դրդապատճառների և արտաքին ազդեցությունների պատճառով: ԽՍՀՄ փլուզման պատճառներն են նավթի համաշխարհային գների կտրուկ անկումը, Գորբաչովի վերակառուցման քաղաքականությունը, «չոր օրենքը» Գայլը: Ըստ որոշ պատմաբանների, 1991-ին ԽՍՀՄ փլուզման պատճառը: Հանրաքվեն անցկացվեց Ուկրաինայում 1945 թ. Դեկտեմբերի 1-ին, որի ժամանակ այդ երկրի ընտրողների մեծ մասը քվեարկեց ԽՍՀՄ-ից անջատվելու մասին: Modernամանակակից պատմագրության մեջ տարածված են ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության հակասովետական դավադրության գործողությունների ՝ «Բելոզեժի դավադրության» վարկածները: ԽՍՀՄ փլուզման պատճառներից մեկը որոշ հետազոտողներ համարում են 1991 թ. Օգոստոսի անկարգությունները: Արևմտյան պատմագրության մեջ չկա նաև ընդհանուր դիրքորոշում ԽՍՀՄ փլուզման պատճառների վերաբերյալ: Որոշ արևմտյան քաղաքագետներ և պատմաբաններ Խորհրդային Միության փլուզման հիմնական պատճառը համարում են կոմունիստական գաղափարախոսության փլուզումը: Մյուսները հակված են ԽՍՀՄ փլուզումը վերագրել արտաքին գործոններին, ներառյալ Աֆղանստանում կրած պարտությունը, ԽՍՀՄ թուլացումը, Վարշավայի պայմանագրի փլուզումը, Սովետական Միության դեմ Մոնրեալիզմի կենտրոնների կործանարար գործունեությունը, ԿՀՎ մեքենայությունները , Այս գիտնականները դավադրության տեսության կողմնակիցներ են, ովքեր չեն թաքցնում այն փաստը, որ ԽՍՀՄ փլուզումը ծրագրվել և իրականացվել է աշխարհիզմի կենտրոնների `Բիլդենբերգի ակումբի, 300 կոմիտեի, Եռակողմ հանձնաժողովի, Արտաքին հարաբերությունների խորհրդի կողմից: ԱՄՆ-ին ամենից շատ հետաքրքրում էր ԽՍՀՄ փլուզումը, որի հիմնական նպատակը ամերիկյան ձիով «Նոր աշխարհակարգ» ստեղծելն էր: Ամերիկյան ազգային անվտանգության խորհրդի 1948 թ. 2008 թ. Մարտյան հուշագրում նշվում էր, որ «Համաշխարհային կոմունիզմի ԽՍՀՄ գլխավորած ուժերի պարտությունը կենսական նշանակություն ունի Միացյալ Նահանգների անվտանգության համար»: Անվտանգության խորհրդի 1918 թվականի օգոստոսի 18-ի թիվ 20/1 հրամանագրի Անվտանգության խորհրդի որոշմամբ ԽՍՀՄ-ը վերածվեց «քաղաքական, ռազմական և հոգեբանորեն թույլ պետության» 2: 1949-ին, Միացյալ Նահանգների անմիջական նախաձեռնությամբ: Հյուսիսատլանտյան դաշինքը ստեղծվեց 1945 թ. Ապրիլի 4-ին `ընդդեմ հակասոցիալիստական ճամբարի երկրների, առաջին հերթին ԽՍՀՄ-ի: Ամենահայտնի գաղտնի ծրագրերից մեկը Հարվարդի ծրագիրն էր: Նովիկովը դա բավականին մանրամասն նկարագրում է: Րագիրը մշակվել է 1949-1951 թվականներին Մյունխենում: Այն նախատեսում է գոնե գաղափարախոսական-հոգեբանական պատերազմ սկսել ԽՍՀՄ դեմ ՝ ԽՍՀՄ գոյությունը մատաղ սերունդներին ներկայացնելով որպես պատմական սխալ: Րագրի հիմնական նպատակն էր սովետական ժողովրդի մեջ ոչնչացնել հայրենիքի հանդեպ սերը, հայրենասիրությունը փոխարինել համամարդկային արժեքներով: Հարվարդի ծրագիրը նախանշում էր ծրագրեր և գաղափարներ արևելքի և արևմուտքի միջև հոգեբանական պատերազմի դեպքում սկսնակներին պատրաստելու համար: Հարվարդի ծրագիրը ամեն տարի համալրվում է նոր գիտական զարգացումներով: Դրանում կար մի հատուկ գիծ, այսինքն ՝ այն հրահրում էր ազգայնականություն և ատելություն ԽՍՀՄ ժողովուրդների շրջանում: Այս առումով առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի հակասովետական bբիգի Բժեզինսկին, ամերիկացի հայտնի քաղաքագետ, ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության նախկին խորհրդական և մոնրեալիզմի մի քանի կենտրոնների անդամ: Որպես այդպիսին, կոմունիզմի դեմ պայքարը նրա համար նրա գործունեության միայն մեկ փուլն էր. 1 Շիրոնին Վ., Գործակալ պերեստրոյկա: ՊԱԿ գործի նյութեր, Մոսկվա, 2010, էջ: 24.2 Etzold T., Gaddis J. (խմբ.), Պարունակություն: Փաստաթղթեր ամերիկյան քաղաքականության և ռազմավարության վերաբերյալ, 1945-1950, Կոլումբիայի համալսարան Խորհրդային Ռուսաստանի փլուզումից հետո: Իրականում նա լուծում էր ոչ թե գաղափարական, այլ աշխարհաքաղաքական խնդիր ՝ փորձելով «վերացնել» Սովետական Միությունը երկրի երեսից, իսկ հետո Ռուսաստանը: 1980-ականներ 20-րդ դարի սկզբին Բժեզինսկին ամերիկյան ղեկավարությանը ներկայացրեց, այսպես կոչված, Խաղի պլանը ՝ ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի պայքարի աշխարհառազմավարական կառուցվածքը: Բժեզինսկին զեկույցին կից նամակում նշեց. «Այս զեկույցը ոչ միայն սովետական համակարգի թերությունների մասին կանոնավոր փաստարկներից մեկն է, այլ գործողությունների գործնական կառավարման ծրագիր է: Կայսրության ապակենտրոնացումը (սովետական) նշանակում է նրան տանել դեպի փլուզում: Decentանկացած ապակենտրոնացում, նույնիսկ տնտեսական ոլորտում, կխթանի անջատողական տրամադրությունները Խորհրդային Միության ոչ ռուս բնակչության շրջանում: «Տնտեսական ապակենտրոնացումը անձեռնմխելիորեն կհանգեցնի քաղաքական ապակենտրոնացման»: 1 1948 ԱՄՆ ազգային անվտանգության խորհուրդը առաջարկեց հսկայական քարոզչական ջանք գործադրել ԽՍՀՄ դեմ: Հատուկ մարմին ՝ հասարակայնության հետ կապի ապարատը, սկսեց զբաղվել պլանավորված քարոզչությամբ: Պետական բյուջեից 1949 թվականին նրան տրվել է 31,2 միլիոն դոլար, 1950 թվականին ՝ 47-3 միլիոն դոլար: Այս թվերից պարզ դարձավ, որ ամերիկյան ռազմավարությունը կործանարար քարոզչություն էր իրականացնում իր հիմնական և հիմնական նպատակի `նոր աշխարհակարգի հաստատման համար: 1949 ԱՄՆ – ում ստեղծվեց ազգային կոմիտե ՝ սեփական «Ազատ Եվրոպա» ռադիոկայանով: Կոմիտեի կազմում էին ԿՀՎ տնօրեն Ալեն Դալեսը, ապագա նախագահ Դ. Այզենհաուերը, ամերիկյան որոշ դեսպաններ, բանկիրներ: Սառը պատերազմի տեսաբաններն անմիջապես հասկացան, որ ամենահզոր զենքը կարող է լինել ռադիոն: Սառը պատերազմի տարիներին քարոզվում էր «Ամերիկայի ձայնը»: Նրանք ասացին, որ իրենց նյութը միշտ պետք է խտացված լինի: Նրանց արտադրանքը պետք է ծառայի իրենց քաղաքականությունը պաշտպանելու համար: Կարևոր դեր խաղաց Ազատագրման ամերիկյան կոմիտեն: Հիմնադրվել է 1951 թվականին: Սկզբում այն կոչվում էր «Բոլշևիզմի դեմ պայքարի համախմբման կենտրոն»: Այն բաղկացած էր երկու առանձին մարմիններից ՝ ԽՍՀՄ ուսումնասիրության ինստիտուտից և «Ազատագրում» ռադիոկայանից, որոնց գործունեությունն ուղղված էր Խորհրդային Միության դեմ առաջին իսկ օրերից: «Ազատագրումը» շուտով վերանվանվեց «Ազատություն» և եթեր հեռարձակվեց 1953-ին: Մարտի 1: Առաջին իսկ օրվանից «Ազատությունը» նախատեսված էր որպես Եվրոպայում ամերիկյան հետախուզության հենակետ: Նրանց բոլորի նպատակը ԽՍՀՄ տնտեսության ոչնչացումն էր, նրա ռազմավարական հզորության թուլացումը, սովետական ժողովուրդների բարեկամության խզումը, նրանց մեջ ազգայնականության սերմանումը: Շուտով «Heritageառանգություն հիմնադրամ» հետազոտական կենտրոնը, հատուկ Ռ. Ռեյգանը, ստեղծեց Ազատագրության վարդապետությունը: Վարդապետության հեղինակները Ռեյգանին առաջարկել են վերջնականապես ապամոնտաժել Խորհրդային կայսրության բոլոր շրջանները ՝ օգտագործելով բոլոր հնարավոր միջոցները այդ նպատակին հասնելու համար: 1982-ը 19-րդ դարի սկզբին Նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը և նրա սերտ խորհրդականները սկսեցին հարձակողական ռազմավարություն ՝ «Խորհրդային կայսրությունը» կազմաքանդելու համար: Այս գլոբալ հարձակումը թիրախավորելու միջոցներն արտացոլվել են Նախագահ Ռեյգանի կողմից ստորագրված Ազգային անվտանգության խորհրդում (NSDD): 1982 թ. Մարտին Ռոնալդ Ռեյգանը ստորագրեց NSDD-32 ազգային անվտանգության հրահանգը ՝ տնտեսական, դիվանագիտական և գաղտնի գործողություններ թույլ տալով խափանել Խորհրդային Միության ջանքերը Արևելյան Եվրոպայում: Նախագահության տարիներին Ռ. Ռեյգանը ստորագրել է ազգային անվտանգության մի քանի գաղտնի հրահանգներ, որոնք իրականացվել են նրա մերձավոր գործընկերների և կառավարության օգնականների կողմից: Դրանց իրականացման գործում մեծ դեր են ունեցել ԿՀՎ տնօրեն Ուիլյամ Քեյսին և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Նախագահի խորհրդական Կասպար Ուայնբերգը: 1982-ին Ռեյգանը ստորագրեց Ուիլյամ Քլարկի հեղինակած ԱՄՆ ազգային անվտանգության (NSDM) նոր հրահանգ: Այն արտացոլում էր ԽՍՀՄ նկատմամբ ԱՄՆ տնտեսական ռազմավարությունը: Փաստաթուղթը նպատակ ուներ օգտագործել խորհրդային տնտեսության թույլ կողմերը ԽՍՀՄ տնտեսությունը ոչնչացնելու տեխնոլոգիական մրցավազք սկսելու համար: Նույն թվականին Նախագահ Ռեյգանը դիմեց Բրիտանական խորհրդարանին ՝ արևմուտքին կոչ անելով հարձակվել կոմունիզմի դեմ: Հայտարարությունն արվեց այն բանից հետո, երբ Նախագահը Վատիկանում հանդիպեց Հռոմի Պապ Հովհաննես Պողոս Երկրորդին: Միասին նրանք քննարկեցին ԽՍՀՄ նկատմամբ կոշտ քաղաքականության ՝ Խորհրդային Միության ազդեցությունից Հռոմի պապի հայրենիքի, այսինքն ՝ Լեհաստանի անկախության խնդիրները: Հովհաննես Պողոս Պապի օրհնությունը Ռեյգանին նախագծի համար: Նոյեմբերի 13-ին Նախագահն ասաց, որ նախ և առաջ գործընկերներից յուրաքանչյուրը պարտավորվում է չստորագրել, չընդունել նոր պայմաններ սովետական գազի, գազի վաճառքի հետ կապված `գազը օգտագործելու հնարավորություն փնտրելու Արևմուտքում: Երկրորդ, նա նշեց, որ իրենք և իրենց դաշնակիցները կուժեղացնեն վերահսկողությունը Խորհրդային Միություն ռազմավարական միջոցների փոխանցման վրա: Երրորդ, գործընթացը, որը հնարավորություն էր տալիս վերահսկել ֆինանսական հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ, պետք է անհապաղ պարզաբանվեր: Եվ հենց այդ օրն էր, որ Ռեյգանը ստորագրեց ԱՄՆ պատմության մեջ ամենակարևոր գաղտնի փաստաթուղթը `խորհրդային տնտեսությանը վերաբերող` NSDD-66: Փաստաթղթի հեղինակը Ռոջեր Ռոբինսոնն էր: Այնտեղ նշվում էր, որ Միացյալ Նահանգների քաղաքական նպատակն էր ոչնչացնել սովետական տնտեսությունը ՝ հարձակվելով նրա «ռազմավարական եռյակի» վրա, այսինքն ՝ տնտեսության երեք հիմնական ճյուղերի վրա: Ռոջեր Ռոբինսոնը նշեց, որ NSDD-66- ը գաղտնի պատերազմ էր հայտարարում Խորհրդային Միությանը: NSDD-66- ը պլանավորում էր արագորեն ուրվագծել «ռազմավարական եռյակը» `Մոսկվան զրկելու կենսունակության համար անհրաժեշտ միջոցներից: ԱՄՆ վարչակազմը նախապատրաստվել էր NSDD-66 պլանին մեկ տարի շուտ: 1981 թ. ԿՀՎ տնօրեն Ու. Քեյսին գաղտնի ուղևորություն կատարեց Մերձավոր Արևելք: Եվրոպա Այդ նպատակով նրան տրամադրվել է C-141 Starlifter ինքնաթիռ ՝ առանց նույնականացման համարանիշների: Քեյսին հանդիպումներ է ունեցել Եգիպտոսում, Սաուդյան Արաբիայում, Իսրայելում, Քուվեյթում, Պակիստանում, այնուհետև ուղևորվել է Եվրոպա: Նա ամենուր քննարկում էր համաշխարհային շուկայում նավթի գնի իջեցման հարցը: Նա հիմնավորեց այն գաղափարը, որ համաշխարհային շուկայում նավթի գինը, թեկուզ մեկ դոլարով բարձրանալով, միլիարդավոր ռուբլի է բերում ԽՍՀՄ: ԽՍՀՄ-ը իր հիմնական հարստությունը կուտակեց 1970-ականներին, երբ նավթի գները բարձրացան սպասվածից շատ ավելին: Քեյսին եզրակացրեց, որ եթե նրանք ցանկանում են կանխել ԽՍՀՄ հետագա տնտեսական ամրապնդումը, անհրաժեշտ է իջեցնել նավթի գինը: Սաուդյան Արաբիան, որին բաժին էր ընկնում նավթ արտահանող երկրների 40 տոկոսը, հիմնավոր պատճառներ ուներ համաձայնվելու ԱՄՆ առաջարկի հետ: Սաուդյան Արաբիայի շեյխ Թյուրքի ալ-Ֆայիսին համոզված էր, որ իր երկիրը շրջապատված է Խորհրդային Միությամբ, քանի որ հարավային Եմենում կային շուրջ 1500 խորհրդային ռազմական խորհրդականներ, Հյուսիսային Եմենում ՝ 500, Սիրիայում ՝ 2500, Եթովպիայում, Իրաքում ՝ 500, իսկ մեկը ՝ Աֆղանստան 100 հազ. Տեղեկանալով այս ամենի մասին ՝ Քեյսին Սաուդյան Արաբիային առաջարկել է աջակցություն ՝ խոստանալով զենք վաճառել ՝ փոխարենը պահանջելով նավթի գների իջեցում: Շեյխ Թյուրքի-ալ-Ֆաիսին, ելնելով երկրի անվտանգությունից, համաձայնվեց: Ավելի ուշ նավթի գինը իջեցնելու առաջարկն ընդունվեց նավթ արտահանող այլ երկրների կողմից: Խորհրդային Միության բյուջեն լուրջ պառակտում առաջացրեց: 1988-ի բյուջեի պակասուրդը կազմել է 60 միլիարդ ռուբլի, իսկ հաջորդ տարի `100 միլիարդ ռուբլի: ռուբլի 1989-1990 թվականներին Խորհրդային Միության պարտքն այդ տարիների համար հասավ անհավատալի 70 միլիարդի: դոլար Նա նաև 1981 թվականին ԱՄՆ մաքսային վարչակազմի հետ ծանր հարված հասցրեց Խորհրդային Միության տնտեսությանը: Ելքի գործողությունը, որը սկսվել էր 1945-ի հոկտեմբերին, պետք է դադարեցներ Խորհրդային Միություն գազի արտահանման առաջատար տեխնոլոգիաների մատակարարումը: Խորհրդային Միությունը «Ուրենգոյ -6» անվան տակ անց էր կացրել 5500 կմ ստորգետնյա տարածք: կառուցել գազատար երկու ուղղությամբ, ինչը հյուսիսային Սիբիրից գազը կբերի Խորհրդային-Չեխոսլովակիայի սահման: Այստեղ խողովակաշարը պետք է միանար Արևմտյան Եվրոպայի գազային համակարգին, որը հասնում էր մինչև Ֆրանսիա, Իտալիա և Արևմտյան Գերմանիա: 1982 Հունվարի 25-ին ԱՄՆ Ազգային անվտանգության խորհուրդը հավաստի տեղեկություններ ստացավ Խորհրդային Միության ֆինանսական դժվարությունների մասին: Պարզվեց, որ ԽՍՀՄ ներդրումային բանկերում 1981 թ. նվազել է 3 միլիարդ դոլարով ՝ կազմելով 8-5 միլիարդ դոլար: Ամերիկյան վարչակազմը որոշեց օգտվել ԽՍՀՄ ֆինանսական դժվարություններից `իր տնտեսությունը նորմալացնելու համար: Եվ Քեյսին նախագահ Ռեյգանին հորդորեց դադարեցնել գազատարի կառուցումը, որը տարեկան 15-20 միլիարդ դոլար եկամուտ կբերի ԽՍՀՄ-ին: Գազատարի կառուցումը ձեռնտու չէր Անգլիային, Ֆրանսիային, Գերմանիային, որտեղ 8-14% գործազրկության պայմաններում կստեղծվեին տասնյակ հազարավոր նոր աշխատատեղեր: Եվ Քեյսի և Ք. Ռայնբերգները առաջարկել են, որ Ռ. Ռեյգանը համոզի Արևմտյան Եվրոպայի երկրների ղեկավարներին ոչ միայն էմբարգո դնել խորհրդային արտահանման վրա, այլև դադարեցնել ԽՍՀՄ-ին գազի և նավթի արտադրության առաջատար տեխնոլոգիաների վաճառքը: Այս ծրագիրը 1 Shironin V., p. 42 1982 թ. հունիսի 4-6-ը նա մասնակցեց Փարիզի աշխարհի ամենազարգացած երկրների համաշխարհային գագաթնաժողովին `հորդորելով նրանց դադարեցնել վարկերը ԽՍՀՄ-ին և վաճառել առաջատար տեխնոլոգիաներ: Այս քաղաքականության արդյունքում Խորհրդային Միությունը ստիպված եղավ ծախսել կայուն արժույթի սահմանափակ պաշարներ գազատարի առաջին գիծը կառուցելու համար, որպեսզի շինարարությունն ավարտվի գոնե առանց ամերիկյան տեխնոլոգիայի օգտագործման: 1982-ին օգոստոսին Քեյսին կրկին գաղտնի գործողություն անցկացրեց և հանդիպեց մի շարք երկրների ղեկավարների հետ: Հարավային Աֆրիկայում նա խոստացավ աջակցել onesոնս Սավիմբիին անգոլական-կուբայական բանակների դեմ պայքարում: Փոխարենը նա առաջարկեց, որ հարավաֆրիկացիները թուլացնեն տնտեսական կապերը Խորհրդային Միության հետ: Եգիպտոսում Եվ. Քեյսին քննարկեց աֆղանական պատերազմին վերաբերող մի շարք հարցեր, որոնք երկուստեք հետաքրքրություն էին ներկայացնում: Afghanistanենքերը Աֆղանստան էին մատակարարվում երեք երթուղիներով, որոնցից երկուսն անցնում էին Պակիստանով: Ամեն տարի այդ ճանապարհներով տեղափոխվում էին տասնյակ հազարավոր տոննա զենքեր և սարքավորումներ: 1985-ին այդ գումարը հասավ 65 հազար տոննայի: Պակիստանում Ու.Քեյսը խոստացավ աֆղաններին տրամադրել ծանր զենք, հրթիռներ, արբանյակային հետախուզական տեղեկություններ, խորհուրդ տվեց ռմբակոծել Աֆղանստանում սովետական օբյեկտները, պահեստները, գազատարը: Սովետական Միության Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Յու. Անդրոպովը, Արտաքին գործերի նախարար Գրոմիկոն ընդունեցին Պակիստանի նախագահ iaիաուլ Հակին և արտգործնախարար Յակուբ Խանին և հայտարարեցին, որ Խորհրդային Միությունը կաջակցի Աֆղանստանին: Երբ նրանք վերադարձան Պակիստան, iaիաուլ Հաքը կապվեց Կ. Ռայնբերգերի և Ու. Քեյսիի հետ: Քեյսին առաջարկեց ամեն ինչ անել Պակիստանին օգնելու համար 1: Աֆղանստանի պատերազմը ամենամեծ տնտեսական և ռազմական վնասը հասցրեց ԽՍՀՄ-ին: Ռեյգանի վարչակազմը հատկապես մտահոգված էր այն փաստով, որ Սովետական Միությունը լուրջ զոհեր չուներ Աֆղանստանում: Աֆղանստանի պատերազմը 13000 սովետական զինծառայողի մահվան պատճառ դարձավ, մինչդեռ ԱՄՆ կառավարությունը Վիետնամի պատերազմներում 54000 զոհ էր դրել: 1982 Վերջերս Բիլ Քլարկը Ազգային անվտանգության խորհրդին առաջարկեց պարզաբանել Ռեյգանի ռազմավարությունը Մոսկվայի վերաբերյալ, պատրաստել գաղտնի հրաման, որը կստորագրեր Նախագահը: Դա անելը հեշտ չէր: Նա կանխատեսում է արևելքի և արևմուտքի համառ պայքար, Խորհրդային Միության կողմից մշտական ռազմական սպառնալիքներ: Արդեն 1983 թ. 1945 թ.-ի հունվարին Ռեյգանը ստորագրեց NSDD-75 դիրեկտիվը, որը նպատակ ուներ արմատական փոփոխություններ մտցնել խորհրդային համակարգում: Փաստաթղթի հեղինակը Ռիչարդ Փայփսն էր: Դա դարձավ Խորհրդային Միության նկատմամբ ԱՄՆ հետագա քաղաքականության հիմքը: Ըստ Փայփսի, NSDD-75- ը նշանակում էր խզել կապերը անցյալի հետ: Դա միակ փաստաթուղթն էր, որը հստակ որոշեց ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ ԱՄՆ ապագա ռազմավարությունը: Խոսքը վերաբերում է այն փաստին, որ ԱՄՆ-ի հաջորդ նպատակը ոչ թե ԽՍՀՄ-ի հետ համակեցությունն է, այլ խորհրդային համակարգի փոփոխությունը: Փայփսը կարծում էր, որ փաստաթուղթը հիմնված է այն համոզման վրա, որ արտաքին ճնշման ներքո սովետական համակարգի փոփոխությունը միանգամայն հնարավոր է: Դա ակտիվ հարձակողական ռազմավարություն էր Սովետական Միության դեմ: Այս հիմնական փաստաթուղթն, ըստ էության, սահմանում էր որակապես նոր փուլ ապակառուցողական գործողությունների դեմ սոցիալիստական երկրների դեմ, քանի որ այսուհետ հատուկ ծառայությունները ոչ մի գործողություն չէին իրականացնի առանց ԱՄՆ քաղաքական ղեկավարության համաձայնության 2: Ամենաթույլը խորհրդային տնտեսությունն էր: Ռեյգանի թիվ 75 հրամանը նախատեսում էր միջամտություն սոցիալիստական երկրների ներքին գործերին ՝ նրանց պետական համակարգը ոչնչացնելու համար: Հիմնական շեշտը դրված էր ներքին ընդդիմության ուժերի ձևավորման և համախմբման վրա, որոնք արտերկրից համապարփակ աջակցություն ստանալով `պետք է զավթեին իշխանությունը և իրենց երկրները քաղաքականորեն ուղղեին դեպի Արևմուտք: Ռեյգանը ընկալեց Միացյալ Նահանգների արտաքին քաղաքականությունը, որովհետև աշխարհի գերակայության համար պայքարն իրականացրեց երկու գերտերությունների `ԽՍՀՄ և ԱՄՆ հարաբերությունների հակասությունների պրիզմայով: Դրանց հաղթահարումը թույլ կտար նրան «նոր աշխարհակարգ» հաստատել Ամերիկայի համար: Աշխարհը կդառնար միավորված, եթե Ամերիկան իր կամքը թելադրեր ամբողջ աշխարհին, և այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր վերացնել ԽՍՀՄ ազդեցության բոլոր ոլորտները, անկախ նրանից, թե որ աշխարհում էին դրանք գտնվում: Այդ նպատակով 1982 թ. Ռեյգանի վարչակազմը ձեռնամուխ եղավ այսպես կոչված Կարիբյան նախաձեռնության ընդդեմ Կուբայի և Նիկարագուայի, որոնք բարեկամական և գաղափարական կապեր ունեին Խորհրդային Միության հետ: 1983 ԽՍՀՄ առաջնորդ Յու. Անտրոպովի մահից մի քանի օր անց Քեյսին այցելեց 13 երկիր: Այս ճանապարհորդության ընթացքում նա ցանկանում էր համաձայնության գալ մի շարք առաջադրանքներ իրականացնելու համար: Նա ցանկանում էր աֆղանական պատերազմը տեղափոխել ԽՍՀՄ տարածք, ամրապնդել ԱՄՆ-ի հարաբերությունները Սաուդյան Արաբիայի հետ և վերջապես հստակեցնել համաշխարհային շուկայում նավթի գինը: Պեկինում նա քննարկեց հետախուզության ոլորտում համագործակցությունը, ԽՍՀՄ տարածքում էլեկտրոնային լսողական սարքերի տեղադրումը, աֆղանական պատերազմը, Վիետնամի Կամբոջա ներխուժումը և Պակիստանում քաղաքացիական պատերազմ սկսելու հարցը: ռազմական և ֆինանսական աջակցություն խոստանալով ՝ էթնիկական խմբերի միջև բախումներ և ընդվզումներ հրահրել: Պակիստանը համաձայնվեց Աֆղանստանի մոջահեդների հետ համատեղ իրականացնել Խորհրդային Միության ռազմավարական կետերի վրա հարձակման ծրագիրը: Սաուդյան Արաբիայում քննարկումներ են եղել նաև նավթի գների, Աֆղանստանի պատերազմի, նրանց թշնամիների դեմ համատեղ գործողությունների և հրթիռների վաճառքի վերաբերյալ: 1983 թ. Մարտի 23-ին Նախագահ Ռեյգանն ընդգծեց իր ուժեղ աջակցությունը նորեկին: Միացյալ Նահանգները սկսում են Պաշտպանության ռազմավարական պաշտպանության նախաձեռնությունը (SDR): Ռեյգանն այս քայլին գնաց ինչպես ռազմավարական, այնպես էլ տնտեսական նկատառումներից ելնելով, ինչը նոր խնդիրներ կառաջացներ Խորհրդային Միության տնտեսության համար: 1984 թ. Հունվարին Ռեյգանը ելույթ ունեցավ Կոնգրեսում ՝ նախանշելով կառավարության արտաքին քաղաքական դիրքորոշումը ՝ նշելով, որ այդ ոլորտում Միացյալ Նահանգների առաջնահերթությունը «սովետական էքսպանսիոնիզմի» դեմ պայքարելն է: Ռեյգանի պատվերը հստակ նպատակ ուներ հաստատել «նոր աշխարհակարգ» ՝ արտահանելով ամերիկյան արժեքներ: Դա կոչ էր այլ երկրներին միջամտել ներքին գործերին, ինչը արգելված էր միջազգային պայմանագրերով: Անգլիայի վարչապետ Մարգարեթ Թետչերը շուտով եկավ Վաշինգտոն ՝ քննարկելու մի շարք հարցեր: Այդ քննարկման ընթացքում առաջնային էին Խորհրդային Միությանը վերաբերող հարցերը: Թետչերը Ռեյգանին ասաց 1984 թ.-ին: Դեկտեմբերին Միխայիլ Գորբաչովի հետ իր զրույցի վերաբերյալ նա նշեց, որ այդ մարդը տպավորիչ անձնավորություն է: Շուտով զրույցը հասավ RPN- ին և կառավարության ծրագրերին: Միևնույն ժամանակ, նա նկատեց, թե որքանով է նախագահը հետաքրքրվում այդ ծրագրի մասին խոսելու մեջ: Նա բացատրեց, որ RPN- ը կլինի համաշխարհային համակարգ, ի վերջո նույնիսկ Մոսկվան հնարավորություն կունենա մուտք գործել այնտեղ, քանի որ դա վերաբերում է ամբողջ աշխարհի բարեկեցությանը: Բոլոր նահանգապետերից Թետչերը ամենալավը հասկանում էր Ռեյգանի փիլիսոփայությունը: Վարչապետը Մաքֆարլեյնի հետ միասին պարզաբանեց 4 կետ, որոնք, նրա կարծիքով, կարող էին մեծ նշանակություն ունենալ եվրոպական կողմերին համագործակցության Գ the-ում ներգրավելու համար: ԱՄՆ-ը պետք է Եվրոպային հավաստիացներ, որ հակահրթիռային պաշտպանության համակարգի նպատակը չի բխում Միացյալ Նահանգների շահերից, ՀՀՊ համակարգի ստեղծումը կհամաձայնեցվի առկա պայմանների հետ, ՀՀՊ համակարգի նպատակն է ամրապնդել, չթուլացնել պայմանավորվածությունները: Մ. Թետչերի շնորհիվ RPN– ը դադարեց լինել պարզապես նախագահի երազանքը, այն վերածվեց հետախուզական ծրագրի: 1 1985 մարտին Ռեյգանը ստորագրեց NSDD-166 դիրեկտիվը, որն առաջին անգամ նախանշում էր աֆղանական պատերազմի հիմնական նպատակները ՝ ընդհանուր ռազմավարության համատեքստում: Նոր հրահանգը պարունակում էր մի քանի հիմնական հարցեր: Առաջին հերթին անհրաժեշտ էր բարելավել մոջահեդներին զենքի մատակարարումը: Հիմնական շեշտը դրվել է զենքի նոր տեխնոլոգիական տեսակների վրա: Միևնույն ժամանակ, ամերիկյան հետախուզությանը հանձնարարվել է ավելի շատ տեղեկություններ հավաքել խորհրդային ռազմական նպատակների մասին: Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվեր խորհրդային ռազմական հրամաններին, ռազմավարությանը ՝ բանակի կառուցվածքին: Երրորդ առանցքային խնդիրն այն էր, որ մեծ ուշադրություն էր դարձվում միջազգային ասպարեզում աֆղանական պատերազմի քաղաքական նշանակության բարձրացմանը: ՄԱԿ-ի նման կազմակերպությունների օգնությամբ Միացյալ Նահանգները ստիպված եղան առավելագույն ճնշում գործադրել Խորհրդային Միությունը տապալելու համար: Պետք է հասկանալի լիներ, որ Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերությունների բարելավումն անմիջականորեն կապված է Աֆղանստանի խորհրդային օկուպացիայի հետ: NSDD-166- ի ամենակարևոր նպատակը հաղթանակն էր `Աֆղանստանում խորհրդային զինված ուժերի վճռական պարտությունը: Ռեյգանի դիրեկտիվը, որն ուղղակիորեն ուղղված էր ԽՍՀՄ-ին ջախջախելուն, մշակվել էր 1980-ականներին: Նրա դրդապատճառները կապված էին այն փաստի հետ, որ Խորհրդային Միությունը Միացյալ Նահանգների համար հանդիսանում էր աշխարհաքաղաքական հիմնական մրցակիցը, հիմնական խոչընդոտը ամերիկյան նոր աշխարհակարգի հաստատման գործում: Ռեյգանի վարչակազմը որոշեց շարունակել ԽՍՀՄ դեմ տնտեսական պատերազմը, որի լավագույն միջոցը համաշխարհային շուկայում նավթի գնի իջեցումն էր, ինչը տնտեսապես շահավետ էր ԱՄՆ-ի համար: Ամերիկյան տնտեսությունը, ինչպես խորհրդայինը, կախված էր նավթի համաշխարհային գներից: Բայց այս կախվածությունն այլ էր: Նավթի գինը բարելը 34 դոլարից մեկ բարելի դիմաց 20 դոլար իջեցնելով պետք է 71,5% -ով նվազեցներ ԱՄՆ-ի էներգիայի ծախսերը, որպեսզի այն դուրս գար տնտեսական ճգնաժամից: Ընդհակառակը, ԽՍՀՄ-ի համար էներգիայի եկամուտները հիմնական աղբյուրն էին: Ոմանք կարծում էին, որ նավթի գներն ինքնուրույն են ընկնում, իսկ ոմանք ասում էին, որ Սաուդյան Արաբիան ՝ աշխարհի խոշորագույն նավթարդյունաբերողը, ԱՄՆ աջակցության կարիք ունի: 1985 թ.-ին 1945-ի օգոստոսին Սաուդյան Արաբիան հարվածեց Խորհրդային Միության տնտեսությանը, որն ավելացրեց նավթի արդյունահանումը 2 միլիոն բարել / 6 միլիոն բարել: տակառներ Աշնանն Սաուդյան Արաբիան արդեն արտահանել էր 9 մլն. բարել նավթ: Դա աղետ էր Խորհրդային Միության համար: Պահանջվող մակարդակում կայուն արժույթ պահպանելու համար Խորհրդային Միությունը 1985 թ. Հարկադրեց կրկնապատկել ոսկու վաճառքը 1: Նավթի գնի անկման հետ մեկտեղ ընկավ խորհրդային գազի գինը, ինչը նույնպես միլիարդավոր դոլարների վնաս էր: ԱՄՆ դոլարի արժեզրկումը ԽՍՀՄ-ին տարեկան 2 միլիարդ դոլար վնաս պատճառեց: Եվ վերջապես, ԽՍՀՄ-ը զենքի վաճառքից լուրջ ֆինանսական կորուստներ ունեցավ: ԽՍՀՄ-ը զենք էր վաճառում հիմնականում Մերձավոր Արևելքի երկրներին, որոնք հարստացան նավթադոլարներով: Սովետական Միությունը 1970-ականներին հինգ անգամ ավելացրեց Մերձավոր Արևելք զենքի վաճառքը, իսկ 1986-ին ստիպված էր 20 տոկոսով կրճատել զենքի վաճառքը: 1985 թ. Դարձավ Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի քարտուղար: Գորբաչով: Նա հույս ուներ, որ Միացյալ Նահանգների հակակոմունիստ նախագահը կթուլացնի իր դավադրությունը Խորհրդային Միության դեմ, ուստի ակտիվ քաղաքական շփումներ սկսեց նրա հետ: 1985-ի նոյեմբերին Գորբաչովը և Ռեյգանը հանդիպեցին vaնևում: հոկտեմբերին Ռեյկյավիկում: Դա արվեց, քանի որ շրջադարձային պահ ստացվեց ԱՄՆ-ԽՍՀՄ հարաբերություններում: Դառնալով Խորհրդային Միության ղեկավար ՝ Գորբաչովը հայտարարեց, որ ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականությունը ճկուն չէ, այն կենտրոնացած է այն հարցերի վրա, որոնք ենթակա չեն փոփոխության: Շուտով Գորբաչովը սկսեց խոսել ոչ թե իր երկրի շահերի, այլ մարդկության բարեկեցության օգտին: 1985 թ. 1918-ի գարնանը Գորբաչովը հայտարարեց Եվրոպայում վեցամսյա միակողմանի մորատորիումում միջին հեռահարության հրթիռների արձակման մասին: Տաս օր անց նա հուշահամալիրում հայտարարեց, որ միջուկային զենք է փորձարկում: Քաղբյուրոյի գաղտնի հանդիպումներում նա հայտարարեց, որ Սովետական ՍՍ -20 հրթիռների տեղակայումը Արևմտյան Եվրոպայում կոպիտ սխալ էր ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության մեջ: 1985-ին Գորբաչովը հայտարարեց, որ պետությունների միջև «քաղաքակրթական» հարաբերություններ չկան: ԽՍՀՄ ռազմական ղեկավար կազմը փոխելուց հետո Գորբաչովը 1988 թ. Դեկտեմբերին ՄԱԿ-ում նա միակողմանիորեն հայտարարեց, որ սովետական զորքերը կկրճատվեն կես միլիոնով: ԽՍՀՄ Գերագույն ռազմական խորհուրդը կողմ էր դրա երկկողմ կրճատմանը: 2 1985 Նոյեմբերին Ռեյգանի հետ հանդիպման ժամանակ նա զարմացրեց ԱՄՆ նախագահին: Նա շատ բնական համարեց ԱՄՆ քաղաքականությունը Մերձավոր Արևելքում: Գորբաչովը մշակեց Նիկարագուայի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշում ցուցաբերելու ամերիկյան առաջարկը: Գորբաչովը լուռ համաձայնեց, որ ԽՍՀՄ ներքին իրավիճակը պետք է լինի սովետա-ամերիկյան քննարկման առարկա: Ռ.Ռեյգանը Գորբաչովին ասաց, որ Խորհրդային Միությունը պետք է հաշտվի ԱՄՆ Ռազմավարական պաշտպանության նախաձեռնության հետ, հանձնվի տարածաշրջանային հակամարտություններին, ընդունի իր սխալը քաղաքացիական իրավունքներում և միայն այդ դեպքում ԱՄՆ-ը կարող է համաձայնվել կարգավորել երկկողմ հարաբերությունները: Սովետա-ամերիկյան բանակցություններում, որոնք կենտրոնացել էին երեք հիմնական հարցերի ՝ միջին հեռահարության հրթիռների կրճատման, դրանց վրա ռազմավարական վերահսկողության իրականացման վրա, խորհրդային դիվանագետները զիջումների գնացին: Բանակցությունների ընթացքում Խորհրդային Միությունը մի շարք հարցերում զիջեց ամերիկյան կողմին: Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց կրճատել SS-198 ծանր հրթիռները: Գորբաչովը համաձայնել է 50 տոկոսով կրճատել Խորհրդային Միության ծանր հրթիռների ամբողջ զինանոցը: Ամերիկացիները ոչ միայն զարմացած էին այս զիջումներից, այլ ցնցված էին: 1987 Այդ տարվա ապրիլին Գորբաչովը թույլ տվեց, որ Շուլցը հեռուստատեսություն հայտնվի ՝ Աֆղանստանում զարգացումները գնահատելու համար: Շուլցը դատապարտեց Խորհրդային Միությունը Աֆղանստանի ժողովրդի հետ զինված հակամարտության համար և կոչ արեց Աֆղանստանից զորքերը դուրս բերել Աֆղանստանից: 1941 թ. Հունիսի 12-ին Բեռլինում ելույթ ունենալով ՝ Ռեյգանը դիմեց Գորբաչովին ՝ ասելով, որ եթե ցանկանում են խաղաղություն, եթե ուզում են Սովետական Միության և Արևելյան Եվրոպայի բարգավաճում, ապա պետք է քանդեն Բեռլինի պատը: Գորբաչովն այս հարցում զիջեց ԱՄՆ-ին `առանց որևէ պայմանի: 1988 թ. Georgeորջ Բուշը հաղթեց նախագահական ընտրություններում և իրականացրեց իր քաղաքականությունը որպես Ռեյգանի իրավահաջորդ: 1989 թ. Դեկտեմբերին ԱՄՆ Նախագահ Georgeորջ Բուշը, Գանգի և Ոսկրածուծի մասոնական օթյակի անդամ և Եռակողմ հանձնաժողովի անդամ, ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Գորբաչով: Մալթայում Գորբաչովը միացավ Մալթայի Մալթայի շքանշանին: Այդ հանդիպման ընթացքում երկու երկրների ղեկավարները վերջապես պարզաբանեցին սոցիալիստական համակարգի վերջնական փլուզման, մասնավորապես ՝ ԽՍՀՄ փլուզման սցենարը: Ի վերջո այս ամենը հանգեցրեց ԽՍՀՄ փլուզմանը, որը տեղի ունեցավ 1991 թվականին: Դեկտեմբերի 8-ին: 3 սլավոնական հանրապետությունների ղեկավարները փաստաթուղթ ստորագրեցին Բելովեժյանի արգելոցի անտառում սլավոնական պետությունների միություն ստեղծելու մասին: Դրանով ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, ստեղծվեց Անկախ Պետությունների Համագործակցություն: Ռոզա Մագդալասովա ԽՍՀՄ Փլուզման արտաքին ռազմավարությունը Հիմնաբառեր. ԿՀՎ, NSDD ծրագրեր, արտաքին ռազմավարություն, վերակառուցման քաղաքականություն, Բելովեժսկայական դաշնագիր, ԽՍՀՄ փլուզում: ։
| ԽՍՀՄ փլուզումը 20-րդ դարավերջի ամենանշանակալից իրադարձությունն էր, որը կապված էր մի շարք արտաքին և ներքին գործոնների հետ։
ԽՍՀՄ փլուզման արտաքին ռազմավարությունն ամերիկյան ձևով համաշխարհային կարգի հաստատման գործընթացի անբաժանելի մասն է։
Խորհրդային միությունը փլուզվեց Կենտրոնական հետախուզական վարչության (ԿՀՎ) կողմից մշակված սցենարով։
Դեռևս 1980-ական թթ. ԿՀՎ կողմից մշակվել է NSDD ծրագիրը, որի իրականացումը հանգեցրեց ԽՍՀՄ փլուզմանը։
|
ՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԽՈՀԸ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԱնկախության շրջանը նոր իրականության արժևորման խնդիր դրեց բանաստեղծության առաջ։
Տեղի էր ունեցել որոշակի անցում, առաջադրվել էին լարումներ, որոնք պիտի հաղթահարվեին։
Ինչ-որբան մոտեցել էր ավարտին, ինչ-որ բան մահացել էր, ինչ-որ բան պիտի ծնվեր, փոխանցվեր, փոխակերպվեր։
Այդ փոխանցում-փոխակերպումների միջով է անցնում Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծությունը։
Գրիգորյանն այն գրողներից է, ովքեր համակարգ են ստեղծում, կառուցում են սեփական աշխարհը։
Ըստ այդմ՝ յուրաքանչյուր բանաստեղծություն պիտի դիտվի որպես այդ աշխարհը կառուցողմիավոր։
Պատահական չէ, որ միևնույն թեման, միևնույն մոտիվները դրսևորվում են նրա՝ տարբեր տարիներին գրված, տարբեր շարքերի ու ժողովածուների մեջ մտնող ստեղծագործություններում։
Ուսումնասիրողները նկատել և ընդգծել են գրիգորյանական պոեզիային բնորոշ մի շարք գծեր։
Հատկապես ուշադրության են արժանացել ձևի քայքայումը, պատումայնությունը, գրիգորյանականհեգնանքը1, ինտերտեքստի առկայությունը2, «միջին վիճակագրական» մտավորականի տիպի ստեղծումը3, փոքրիկ տարազի առկայությունը4 և այլն։
Այդուհանդերձ, գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ.Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։
Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։
Դեռևս անտիկ շրջանից (Սոփոկլես) եկող այս խոհը հետաքրքրել է տարբեր ժամանակներիմտածողներին։
Թեման սպառված չէ։
Յուրաքանչյուր մտածող գալիս է յուրովի մեկնաբանելու խնդիրը։
19-րդ դարում գերմանացի փիլիսոփա, բանաստեղծ, բանասեր Նիցշեն Շվեյցարիայում ունենում է Հավերժական վերադարձի էպիֆանիան5, ընդ որում, նա դա համարում էր իր ամենախոր միտքը։
Հայ իրականության մեջ այս թեման եղել է Վարդան Գրիգորյանի ուշադրության կենտրոնում։
Նախնդիրը փորձել է լուծել պատմական թեմատիկայի միջոցով՝ գրելով վիպակ հենց այդ վերնագրով՝«Հավերժական վերադարձ»։
Ամեն բան աշխարհում գտնվում է հավերժական վերադարձի մեջ։
Բայց չի՞ հակասում սա արդյոքժամանակի մեր պատկերացմանը, որովհետև մեր պատկերացմամբ պրոցեսները պիտի շարժվենառաջ և, հետևաբար, մեկը պիտի տարբերվի մյուսից։
Բայց փաստորեն առաջ է քաշվում մի տեսակետ,ըստ որի, գոյություն ունի վերադարձ, այն էլ՝ հավերժական։
Եթե հավերժություն, ուրեմն սկիզբը ևվերջը գտնվում են մեկը մյուսի մեջ։
Եթե սկիզբը և վերջը զատվում են միմյանցից, ապա ունենք վերջավորություն, ունենք մահկանացուություն. սա հակասում է հավերժությանը։
Մեր նպատակն է՝ • պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը,• դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը,• քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։
1 Ուսումնասիրող Տաթև Սողոմոնյանը նկատում է. «Հովհ. Գրիգորյանի պատումային բանաստեղծություններում առկա է նյութըհեգնանքով մատուցելու երևույթը, հեգնանք, որի տակ թախիծ և նույնիսկ ողբերգություն է թաքնված, դյուրին ու թեթև բառերովխոսվում է ամենադժվարի մասին»։
Տե՛ս Սողոմոնյան Տ., Հայկական մոդեռնիզմ և հայկական պոստմոդեռնիզմ,http։
//grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014։
2 Այս առումով նկատելի է համաշխարհային մշակույթի պատմության և նրա վերաիմաստավորման վրա հիմնավորվածությունը։
Օրինակ՝ «Փարիզ, էլի Փարիզ» բանաստեղծության մեջ հստակ են հղումները ֆրանսիացի հայտնի արվեստագետներին.…Ամեն ինչ ճիշտ այնպես եղավ, ինչպեսՃակատագիրն էր նախատեսել, Հյուգո, Բալզակ, Դալի, Պիկասոև Ապոլիներ՝ հովհարաձև լույսերով պսակված… (Գրիգորյան Հ., Գիշերահավասար, Երևան, 2006թ., էջ 199)։
3 Տե՛ս Ղազարյան Ն., Բանաստեղծության դրաման, Գրական թերթ, 15.12.13, հասանելի է՝http։
//www.grakantert.am/%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%AE%D5%B8%D6%82% %D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%B5%D6%80-%D5%B2%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80/, 11.03.2014։
4 Մանրամասն տե՛ս Նիկողոսյան Ա., Պարոդիկ կերպարընկալման բանաստեղծությունը, Գրառումներ ընթացքից, Եր., 2007։
5 1881 թվականի օգոստոսին Շվեյցարիայի Սիլս-Մարիա գյուղից վերադառնալու ճանապարհին Նիցշեն նստում է հանգստանալու մի ժայռի մոտ, և հենց այդ պահին հայտնվում է Հավերժական վերադարձի էպիֆանիան։
Մանրամասն տե՛ս http։
//ecdejavu.ru/v/Vechnoe_v.html, 11.03.2014։
Այն, որ հավերժական վերադարձի մոտիվն անցողիկ և պատահական չէր Գրիգորյանի պոեզիայում, այլ, ընդհակառակը, խորապես գիտակցված սկզբունք էր, հստակ երևում է տարբեր տարիներինգրված բանաստեղծությունների ուսումնասիրությունից։
Նախ սկսենք վերնագրի պոետիկայից։
Ուշարժան են Գրիգորյանի ընտրած վերնագրերը՝ «Ամեն ինչ վերադառնում է», «Անվերջ վերադարձ», «Նորվերադարձ», «Դանդաղ կրկնություն», «Շրջապտույտ», «Ամեն առավոտ».… Ինչպես գիտենք, ընթերցողի և տեքստի միջև մեծ դեր ունի վերնագիրը։
Այն ստեղծում է ընկալման որոշակի կարգավորում,«ակնկալման հորիզոն» է բացում ընթերցողի առաջ։
Բացի դրանից՝ վերնագիրը ստեղծագործությանըհաղորդում է ամբողջականություն, ավարտունություն1։
Հատկապես Գրիգորյանի բանաստեղծությունների դեպքում վերնագրերը որոշակիորեն ուղղություն են տալիս, մատնանշում այն մեկնակետը, որիցպիտի սկսենք տվյալ ստեղծագործության ինտերպրետացիան։
Մանավանդ այն դեպքում, երբ ընդամենը մեկ շտրիխի՝ տվյալ դեպքում վերնագրի միջոցով բանաստեղծը նոր բովանդակություն ու գաղափար է հաղորդում տեքստին։
Ահա «Ամեն առավոտ» վերնագրով բանաստեղծությունը.Առավոտյան դու դեռ ոչ մի տարեկան ես,ամեն առավոտ դու արթնանում ես օրորոցի մեջ,և աչքերդ փակ՝ մորդ աջ ձեռքի հաճելի սառնությունն ես զգում ճակատիդ։
Իսկ հետո շրխկոցով փակվում է դարպասի դուռը՝հայրդ աշխատանքի գնաց, և հետո դուռը նորից կբացվի ու կփակվի՝ քույրերդ դպրոց գնացին…Եվ հետո լռություն կիջնի և տանը միայն մորդ քայլերը կմնան և լացի ձայնը՝Եվ դեռ աչքերդ փակ սթափվում ես քիչ-քիչ,քո լացի ձայնը… աղջիկդ է լալիս… օրորոցի մեջկնոջդ քայլերը… ինչ որ դռներ են փակվում ու բացվումխոհանոցից ներս… Եվ սթափվում ես վերջնականապեսհետո ծերանումմի ակնթարթում…2Փաստորեն այստեղ գրողը հետաքրքիր իրադրություն է ստեղծում. մարդկային ամբողջ կյանքըխտացնում է մեկ օրվա մեջ։
Իսկ վերնագիրը՝ «Ամեն առավոտ», հղում է դեպի հավերժական վերադարձի գաղափարը. ամեն առավոտ կրկնվում է նույնը։
Այդ անցումները, նույնի կրկնությունն ուրվագծվում են «Ես գիտեմ» սկսվածքով բանաստեղծության մեջ.Ես գիտեմ, հերթական ինչ-որ մի օր է սա,որը հիշարժան դարձնելու հուսահատ ճիգեր է թափում ամենօրյա լրագիրը,ինչ-որ մի անգույն եռանդով։
Ինչ-որ գիրք էի կարդում մարդկանց մասին, որոնքԱպրում են ինչ-որ մի երկրում,Ուր ինչ-որ դեպքեր են կատարվումև պատահում են ինչ-որ իրադարձություններ…… Ի վերջո գլխի ընկաառանց ցավի, առանց տխրության, որ ահա, այսպեսավարտվեց հերթականինչ-որ մի օր։
(Ընդգծումները մերն են-Ս.Կ.) (էջ 72-73)Այս անգամ հավերժական վերադարձի, նույնի կրկնության գաղափարի մասին մեզ հուշում է բանաստեղծության սկզբում և վերջում գործածված բառը՝ «հերթական»։
Այսինքն՝ հավերժականշրջապտույտը ևս մեկ շրջան կկատարի, հետո՝ էլի մեկն ու այդպես շարունակ։
Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում էստանում.1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն,2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։
1. Հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն։
Վերոբերյալ բանաստեղծությունները, ըստ էության, մտնում են այս տիպի մեջ։
Բայց գաղափարն ամբողջական դրսևորում է ստանում«Հրեշտակներ մանկության երկնքից» ժողովածուի «Հրաշալի կրկնություն» շարքում։
Պատահական1 Մանրամասն տե՛ս Введение в литературоведение, под ред. Чернец Л.В., Москва, 2004, с. 106։
2 Գրիգորյան Հ., Հրեշտակներ մանկության երկնքից, Երևան, 1992, էջ 124։
Հետայսու սույն ժողովածուից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում՝ փակագծերի մեջ։
չէ, իհարկե, շարքի վերնագիրը։
Եվ ահա հենց առաջին բանաստեղծության մեջ տեսնում ենք տարվաեղանակների շարունակական կրկնության մոտիվը.Դանդաղ կրկնություն՝ գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ… (էջ 101)Այստեղ ուշագրավ է մի հանգամանք. բանաստեղծը թեև շարքն անվանել է «Հրաշալի կրկնություն», բայց կոնկրետ այս բանաստեղծության մեջ «դանդաղ կրկնության» հաշվարկը բնութագրում է«անտանելի» մակդիրով.Դանդաղ կրկնություն՝ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելի…Որտե՞ղ է սկիզբը և ո՞ւր է տանում հաշվարկն այս անտանելի… (էջ 101)Թերևս անորոշությունն է ստիպել բանաստեղծին այդպիսի բնութագրում տալ, չէ՞ որ ոչինչ ավելիսարսափելի չէ, քան անորոշությունը։
Բայց շուտով այս տրամադրությունը տեղի է տալիս, և շարքի մեկայլ բանաստեղծության մեջ նկատվում է հիացումը.Աստված իմ,համրացած կանգնել ու նայում եմ.ինչ հրաշալի ես կրկնում անվերջդու քո գարունը։
(էջ 106) Տարվա եղանակների հարատև շրջապտույտը՝ իբրև հավերժական վերադարձի մետաֆոր,ընդգծված է նաև չորս մասից (Գարուն, Ամառ, Աշուն, Ձմեռ) բաղկացած մի ծավալուն բանաստեղծության մեջ, որն ունի «Շրջապտույտ» վերնագիրը։
Ընդ որում, այս բանաստեղծության յուրաքանչյուրմաս իր մեջ միկրոսյուժեներ է պարունակում, որոնց միասնության մեջ կերպավորվում են շրջապտույտկատարող եղանակները՝ իբրև մարդկային կյանքի ընթացքի հավերժական շրջապտույտի մետաֆոր։
Ծաղկած ծառ, փոքրիկ ու ճերմակ օրորոց, ճերմակ բարուր, կապույտ ծաղիկներ. այս բանալի-բառերովէ կառուցվում գարնան պատկերը։
Ամառը պատկերվում է իբրև ծնողներից թաքուն ամենավառ կարմիր շրթներկով շուրթերը ներկած վարդ, տագնապների մեջ ծփացող այգի, շիկնած դեղձենի։
Աշնանըբնորոշում են թավշի պես նուրբ, ակնոցի ապակու պես թափանցիկ օրը, հուսահատ դեղնած տերևները, եկեղեցու պատի տակ դարավոր փոշիների մեջ պառկած շունը։
Վրա հասած ձմռան խորհրդանիշներ են դառնում ծառերը՝ ոտքից գլուխ ճերմակ վիրակապերի մեջ, օտար քաղաքի անծանոթ փողոցում ճամպրուկը ձեռքին կանգնած մարդը, այն մարդը, որ փորձում է սառած ձեռքերը տաքացնել պատուհանի տակ թռչկոտող երեխաների ուրախ ծիծաղի և «ճիչ ու կանչերի խարույկի վրա»։
Երբեմն նաև հավերժական վերադարձի խոհը դրվում է անձնական, ինչ-որ չափով նաև ազգայինտարազի մեջ։
Ահա «Նոր վերադարձ» բանաստեղծությունը.Դու գիտես, որ նորից ու նորից ես ծնվելուայս ցուրտ քաղաքում,անքուն գիշերներ ես անցկացնելուայս թրթռիկ վրանի տակ, և մայրդ գիշեր-ցերեկնստելու է օրորոցիդ կողքին՝ անտաշ փայտի մի կտորով քշելու առներտները վխտացող…Եվ փոշու մեջ կորած հայրդ վերադառնալու է տունկաթի շիշը ձեռին, որի համար հերթ է կանգնելեսիմ քանի ժամ… Դու գիտես,որ նորից ու նորից ես ծնվելու այս գորշ քաղաքում,որովհետև նրա ծվատված մարմինն է խաչվելուքո մարող աչքերի առաջ,և նրա ցավն է կայծկլտալու քո բորբոքված ուղեղումհրաժեշտի ու բաժանման պահին… (էջ 171)2. Հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։
Այս տիպի մեջ մտնող ստեղծագործություններում ակնհայտ հղում կա աստվածաշնչյան «Հող էիր, հող դարձար» արտահայտությանը։
Այսպես՝«Խորհրդավոր են երկնքի գաղտնիքները» սկսվածքով բանաստեղծության մեջ գրողը հանգում էհետևյալ եզրահանգման.…Ի վերջո,երկար թռչելուց հետո ամեն ինչ ընկնում է հողին… (էջ 26)Ու թեև շարունակության մեջ գրում է, թե «ովքեր բաժանվում են, // նրանք բաժանվում են //անվերադարձ», այդուհանդերձ այս «անվերադարձն» արդեն իր մեջ պարունակում է հավերժականվերադարձը. վերադարձ դեպի հողը, դեպի նախասկիզբը։
Այդ դեպքում կկայանա հավերժությունը. Ամռան արևը տաքացնում էրհազարամյա գերեզմանաքարերը զույգ՝հայր ու որդի նրանց տակ կողք-կողքիխաղաղ զրուցում էինհավերժության մեջ… (էջ 46)Ուշագրավ են նաև գեղարվեստական այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով Հ. Գրիգորյանըկերտում է հավերժական վերադարձի մոտիվը։
Նախ նկատելի է հատույթավոր ժամանակի՝ առավոտ,կեսօր, երեկո, հաջորդականության միջոցով կրկնությունը կերպավորելու եղանակը։
Այսպես՝ «Մի քանիճշմարտություն» բանաստեղծության մեջ կարդում ենք.… բայց ամենադժվարն առաջին հազար տարին է, հետո ամեն ինչ դառնում է սովորական, հետո սկսում է կրկնվել անվերջ՝ առավոտյան, կեսօրին, երեկոյան… (էջ 18)Տողը (առավոտյան, կեսօրին, երեկոյան), որ մի քանի անգամ կրկնվում է բանաստեղծությանընթացքում, դառնում է հաստատուն առանցք, որի վրա կառուցվում է ամբողջ ստեղծագործությունը։
Այս նույն եղանակը գործածվում է նաև վերոբերյալ «Դանդաղ կրկնություն» (գարուն, աշուն,ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին) և «Շրջապտույտ» բանաստեղծություններիդեպքում։
Ուշարժան է ջրի սիմվոլի կիրառությունը՝ որպես հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ.Մենք այս դրության մեջ ստվերներով մեր երկարհիշատակի համարլուսանկարվեցինք գետի զուլալջրերի վրա… (էջ 68)Մեկ այլ բանաստեղծության մեջ գետը (ջուր)՝ իբրև հավերժության, կրկնության մետաֆոր, ձեռք էբերում նաև ազգային բովանդակություն.… Գետը, որը թեև հոսում էսովորական դաշտերի միջով և ամենասովորական լեռների- բայց միակն է աշխարհում,որն ամբողջովին արցունքից էև ամբողջովին աղի… (էջ 19)Արցունքից գոյացած գետը հայի հավերժական տառապանքի խորհրդանիշն է։
Այսպիսով՝ զանազան միջոցներով և եղանակներով Գրիգորյանը բացում է հավերժական վերադարձի գաղափարի սեփական ընկալումը։
Հավերժական վերադարձի խոհն ինքնին բարդ երևույթ է. թերևս սա է ստիպում բանաստեղծինգնալու ոճի դիտավորյալ կամ ոչ դիտավորյալ դժվարացման ճանապարհով1։
Այդուհանդերձ, մենք կարծում ենք, որ ոճի այդպիսի բարդացումն ինչ-որ իմաստով թերություն է, որովհետև մի տեսակ խզում էառաջանում բանաստեղծ-տեքստ-ընթերցող եռակողմ կապի մեջ։
Այսպիսով՝• Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը,• այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։
Վերնագրերի ընտրությունը պատահական չէ.բանաստեղծը դրանցով փորձել է ուղղորդել ընթերցողին։
Հաճախ հենց վերնագրի միջոցովգրողը նոր բովանդակություն և գաղափար է հաղորդում տեքստին։
Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում էստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։
Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու,երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։
Հավերժական վերադարձի խոհի բանաստեղծականացման ճանապարհին գրողը հաճախ դիտավորյալ (կամ ոչ դիտավորյալ) բարդացնում է ոճը։
Դա, մեր կարծիքով, խզում է առաջացնում բանաստեղծ-տեքստ-ընթերցող եռակողմ կապի մեջ։
1 Սա նաև կապված է պոստմոդեռնիզմի գեղագիտության հետ։
Մանր. տե՛ս Սողոմոնյան Տ., Հայկական մոդեռնիզմ և հայկականպոստմոդեռնիզմ, http։
//grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014։
Սաթենիկ ԿարապետյանՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԽՈՀԸ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ հավերժական վերադարձ, խոհ, պոեզիա, մոտիվ, վերնագրի պոետիկա, սիմվոլ, նախասկիզբ, կրկնվող պատմություն։
| Ժամանակակից հայ գրականագիտությունը բավականին հանգամանալից ուսումնասիրել է Հ. Գրիգորյանի պոեզիան, սակայն գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։
Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։
Մեր նպատակն է պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը, դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը, քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։
Ուսումնասիրելով նյութը՝ նկատել ենք, որ Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը։
Այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։
Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում է ստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։
Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝ հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։
|
Հայաստանի Հանրապետությունը, ինչպես եւ շատ պետություններ չեն ընդունում մարդու մահանալու իրավունքը՝ էվթանազիան։
Գոյություն ունի էվթանազիայի երկու տեսակ՝ակտիվ եւ պասիվ։
ՀՀ-ում էվթանազիայի երկու տեսակն էլ արգելվում է եւ էվթանազիա կատարող անձի համար սահմանված է պատասխանատվություն ՀՀ Քրեական օրենսգրքով սահմանված կարգով։
70ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ Սահմանադրության 24-րդ հոդվածը սահմանում է, որ մարդն ունի կյանքի իրավունք եւ եթե մարդն ունի կյանքի իրավունք, ինչու չպիտի ունենա նաեւ մահանալու իրավունք։
Այս խնդրի հետ կապված միշտ տարբեր են մարդկանց մոտեցումները, տարբեր պետությունների դատարանների դիրքորոշումները, սակայն վերջին տարիներին այս հարցի շուրջ կտրուկ փոխվել են ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշումները։
Էվթանազիան աշխարհում առաջինը օրինականացվեց Նիդերլանդներում 2002թ., սակայն «մահվան իրավունքը» իրականացնելու համար անհրաժեշտ են մի շարք պայմաններ՝ հիվանդը պետք է տառապի անբուժելի հիվանդությամբ, տառապի անտանելի ցավից, չունենա վերականգնման աննշան հնարավորություն եւ լինի հոգեպես առողջ։
Էվթանազիան օրինական է Նիդեռլանդներում, Բելգիայում, Շվեյցարիայում, ԱՄՆ որոշ նահանգներում, Լյուքսեմբուրգում, Կոլումբիայում եւ մի շարք այլ երկրներում։
Էվթանազիայի մասին խոսելուց հաճախ բախվում ենք այս երեւույթի բարոյական կողմին ու հանգում ենք հակասությունների։
Եթե մարդը պնդում է, որ «մահվան իրավունքունի», ապա դրա համար նա ունի պատճառներ՝ մահացու հիվանդություն, որեւէ դեպքից հետո քայլելու կամ խոսելու անկարողություն, եւ, որպես արդյունք, իր, ընտանիքի կամ հասարակության համար անպիտան լինելու զգացում։
Բայց միեւնույն ժամանակ, նա նաեւ կյանքի իրավունք ունի եւ մարդը ինքը պետք է որոշի իրականացնի իր մահվան, թե ապրելու իրավունքը, այլապես ստացվում է ապրելու պարտականություն։
Բելգիայում վերջերս էվթանազիա է իրականացվել Լոնդոնի Պարաօլիմպիկ խաղերի չեմպիոն Մարիկա Վերմուտի նկատմամբ։
Նա ձեռքերի ու ոտքերի հենաշարժիչ համակարգի կաթված էր ստացել եւ տարիների ընթացքում հիվանդությունը պրոգրեսիա էր ապրում՝նրան սաստիկ ցավ պատճառելով։
Վերմուտը միշտ պաշտպանում էր մարդկանց էվթանազիայի իրավունքը՝ ասելով, որ «եթե յուրաքանչյուր երկրում օրինականացվի էվթանազիան, ավելի քիչ ինքնասպանություններ կլինեն» [1]։
«Սպորտը իմ կյանքի միակ իմաստն է։
Ինձ համար շատ դժվար է պայքարել հիվանդության դեմ եւ մարզվել, 2016 թվականի խաղերը իմ վերջին երազանքն են։
Ես ոչ մի հուղարկավորություն չեմ ու71ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ զում։
Ինձ համար բավական է, որ բոլորը մի բաժակ շամպայն խմեն եւ մտածեն իմ մասին», - ասաց նա 2016-ին օլիմպիական խաղերից հետո եւ ցանկացավ, որ իրեն էվթանազիայի ենթարկեն։
Բելգիայում սա սովորական պրոցեդուրա է, անձը պետք է ստանա երեք բժշկի համաձայնություն եւ նա դա ստացավ։
Մարիկա Վերմուտի հայտարարությունից քիչ անց, 14-ամյա ամերիկացի Ջերերիկա Բոհլենը [2] մահվան ցանկություն էր հայտնել։
Աղջիկը տառապում էրողնաշարի մկանային ատրոֆիայից, նրան արել էին 30 վիրահատություն եւ նա խոստովանում էր, որ այլեւս ի վիճակի չէ ապրել։
Դեռահասը խնդրեց բավարարել էվթանազիայի վերաբերյալ իր որոշումը։
Ավելին, Երիքովա ընտանիքը, նրա մայրը, տատը սատարում էին աղջկա ցանկությանը։
Նրա ցանկությունը նույնպես իրականություն դարձավ։
Վերջերս, անգլիական դատարանը քննեց մի վեճ՝ հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ծնողների եւ բժշկական կլինիկայի միջեւ։
Երեխան ծնված օրվանից տառապել է ողնաշարի մկանային ատրոֆիայից։
Անգլիայի պատմության մեջ բժիշկները,առանց երեխայի ծնողների համաձայնության, որոշում կայացրին անջատել3.5 ամսական երեխայի կյանքն ապահովող սարքը։
Բայց դատարանը արդարացրեց բժիշկներին՝ նշելով, որ բժիշկների գործողությունները թելադրված էին երեխայի ուժեղ տառապանքով, եւ նրա վիճակի լավացման հույսի բացակայությամբ [3]։
ԵՎ վերջապես 1939թ. էվթանազիայի է ենթարկվել հանրահայտ հոգեվերլուծաբան Զիգմունդ Ֆրեյդը, որը դեռեւս 1923 թվականից տառապում էր բերանի խոռոչի ուռուցքով, նրա նկատմամբ 31 վիրահատական միջամտություն էին արել եւ վերջում նրա ցավերը անտանելի էին դարձել ու իր խնդրանքով կատարեցին ակտիվ էվթանազիա [4]։
Սակայն. կա նաեւ հակառակ մոտեցում։
Ֆրանսիայում գործ է հարուցվել տեղի բնակչի նկատմամբ էվթանազիայի ավարտից հետո [5]։
Վինսենթ Լամբերտը լուրջ վթարից հետո ավելի քան տասը տարի գտնվում էր վեգետատիվ վիճակում։
Կնոջ խնդրանքի հիման վրա 2019 թվականի հուլիսի 11-ին Ռեյմի հիվանդանոցում անջատեցին տղամարդու կյանքի աջակցության համակարգը եւ նա մահացավ։
Լամբերտի ծնողները դեմ էին նման միջոցառումներին։
Նրանք կաթոլիկներ էին եւ դիմեցին դատարան, որն էլ կասկածի տակ դրեց էվթանազիայի կա72ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նոնների պահպանումը։
Հատկանշական է, որ նույնիսկ Վատիկանը արձագանքեց Վինսենթ Լամբերտի էվթանազիայի դեպքին եւ գրեց. «Եկեք չկառուցենք քաղաքակրթություն, որը կործանում է մարդկանց», գրել է Հռոմի Ֆրանցիսկոս պապը Twitter- ում։
Հայրապետը հորդորեց գնահատել յուրաքանչյուր մարդու կյանքը [6]։
Այսպիսով, արդյո՞ք ծանր հիվանդը, ով իր կյանքի վերջում լիովին գիտակցում է իր վիճակը, իրավունք ունի ինքնակամ պահանջել՝ օգտվել մահանալու իր իրավունքից, ի՞նչպես վարվել, երբ հիվանդության պատճառով անձը ի վիճակի չէ ասել, թե ինչ է ցանկանում՝ ապրել թե՞ մահանալ։
Այս դեպքում, այս պատասխանատու որոշումը պետք է ընդունեն հարազատները, որոնց համար դժվար է էվթանազիայի որոշում կայացնելը, նրանց համոզմամբ մարդուն սպանելը անբարոյական է, սակայն մյուս կողմից ստացվում է, թույլատրել, որպեսզի նատառապի։
Վերջերս էվթանազիան օրինականացնող պետությունների շարքը ընդլայնվել է։
2017թ. Վիկտորիան առաջինն էր Ավստրալիայում, որը օրինականացրեց էվթանազիան [7]։
Հարավային Կորեայում Էվթանազիայի օրինականացման մասին օրենքը ուժի մեջ է մտել 2019թ.-ի կեսերից։
Խորհրդարանականներն ընդունեցին փաստաթուղթը գրեթե 100 ժամ տեւած քննարկումներից հետո։
Օրինագիծը հանձնվեց նահանգապետին՝ արքայական հաստատման համար։
«Ես հպարտ եմ, որ կարեկցանք ենք մտցրել մեր խորհրդարանական եւ քաղաքական գործընթացի կենտրոնում»,- ասաց պետության ղեկավար Դանիել Էնդրյուզը[8]։
Կոլումբիայում 2015թ.-ի գարնանը սահմանադրական դատարանը էվթանազիայի օրինականացման վերաբերյալ որոշում ընդունեց։
2017թ. Կոլումբիայի պառլամենտը ընդունեց էվթանազիայի օրինականացման մասին օրինագիծը։
Շատ հետաքրքրական է ՄԻԵԴ-ի դիրքրոշումը այս հարցում, մասնավորապես՝ 2002թ. ՄԻԵԴ-ն իր վճիռներից մեկում, հայցվորի այն պնդմանը, որ կյանքի իրավունքը ներառում է մահանալու իրավունքը, դատարանը պատասխանեց, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածում նշված է կյանքը պաշտպանելու պետության պարտականությունը եւ այն չի առնչվում սեփական կյանքը տնօրինելու որոշումներին եւ 2-րդ հոդվածը չի կարող առանց լեզվական աղավաղումների մեկնաբանվել այնպես, 73ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ որ ընձեռի տրամագծորեն հակադարձ իրավունք՝մահանալու իրավունք 1 [9]։
Արդեն 2011թ, ՄԻԵԴ-ը թույլատրեց էֆթանազիան եւ ինքնասպանությունը[10]։
եւ հիմնավորեց, որ դա բխում է անձի Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածով պաշտպանվող անձնական կյանքի անձեռնմխելիության իրավունքից։
Մասնավորապես նշեց, որ մարդը կարող է ինքը որոշել, թե ինչպես եւ որ պահին իր կյանքը ավարտի, եթե նա ի վիճակի է ինքնուրույն ընդունել այդպիսի որոշում 2 ։
Սակայն սա վերաբերվում էր միայն այն դեպքերին, երբ հիվանդը ի վիճակի է արտահայտել իր կարծիքը այդ հարցի շուրջ։
Այնուհետեւ՝ 2012թ. ՄԻԵԴ դիրքորոշումը փոխվեցհետեւյալ երկու գործերի՝ Կոխը ընդդեմ Գերմանիայի 3 [11] եւ Գրոսսը ընդդեմ Շվեյցարիայի 4 [12]։
Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Էվթանազիայի խնդիրը իրեն չի սպառել եւ նորից ուսումնասիրության կարիք ունի։
Մասնավորապես, դատարանը, Կոխը ընդդեմ Գերմանիայի գործով, մերժեց դիմումատուներին ինքնասպանությանը օգնելու թույտվություն տալը, իսկ Գրոսսը ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով, ընդհակառակն՝թույլատրեց մարդու նկատմամբ կիրառել էվթանազիա, նույնիսկ այն դեպքում, երբ նա մահացու հիվանդ չէր։
Երկու գործերն էլ վերաբերվում են այն դեպքերին, երբ հիվանդները պետության աջակցությունն են ցանկանում՝իրենց կյանքից զրկելու գործում։
Արդեն 2013թ. ՄԻԵԴ-ը ուսումնասիրեց եւս մի գործ, որտեղ խոսվում էր Շվեյցարիայի օրենսդրության մեջ այն հստակ սկզբունքների Հայցվորը տառապում էր շարժական-նեյրոնային մահացու դեգեներատիվ հիվանդությամբ, որը նրան պարալիզել էր վզից ներքեւ։
Նա ցանկանում էր, որ ամուսինն իրեն օգնի ինքնասպանություն գործելու հարցում։
Հասսը բիոպոլյար հոգեկան հիվանդությամբ էր տառապում 20 տարի, եւ երկու անգամ ինքնասպանության փորձ էր կատարել։
Գտնում էր, որ իր հիվանդությունը շատ երկար բուժման կարիք ունի եւ բացառում է արժանավայել կյանքը։
Կոխը պարալիզացված հիվանդ էր եւ իր ամուսինը ցանկանում էր բժիշկներից մահացու դեղամիջոց վերցնել եւ մերժում ստացավ։
Մադամ Կոխը եւ իր ամուսինը խնդրի լուծում չստանալով Գերմանիայում, մեկնում են Շվեդիա, որտեղ եւ կազմակերպեցին նրա ինքնասպանությունը Մադամ Գրոսսը ծերացման բնական պրոցես է ապրում, սակայն նա ուժ չունի դիմադրելու։
Նա ցանկանում է, որ բժիշկները իրեն տան մահացու դեղ եւ գտնում է, որ դա բխում է իր արժանապատվության իրավունքից եւ պետությունը պարտավոր է ապահովել իր համար ինքնասպանության բոլոր պայմանները եւ անցավ ու անվտանգ մահ։
74ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բացակայության մասին, որով կորոշվեր հնարավոր է էֆթանազիայի իրականացումը եւ ինչ պայմաններումայն դեպքում, երբ դիմողը ոչ թե մահացու հիվանդ է, այլ հոգնել է կյանքից [13]։
Վերջերս Գերմանիայի Սահմանադրական դատարանը գտել է, որ էվթանազիայի իրականացման համար առեւտրային գործունեության արգելքը խախտում է Սահմանադրությունը[14]։
Դատարանի որոշման համաձայն, Գերմանիայի քաղաքացին ունի ազատ կամքով մահանալու սահմանադրական իրավունք, ներառյալ ինքնասպանություն գործելը կամ ինչ-որ մեկի օգնությունից օգտվելը՝ մահանալու համար։
Դատարանը գտավ, որ գործող արգելքը խախտում է ծանր հիվանդ մարդկանց եւ բժիշկների իրավունքները։
Այժմ երկրում կմշակվի նոր օրենք, որը կկարգավորի էվթանազիայի ծառայություններ մատուցող ընկերությունների եւ բժիշկների աշխատանքը։
Որոշ բժիշկներ անհանգստություն են հայտնել, որ արգելքի վերացումը կհանգեցնի վաղաժամ էվթանազիայի։
Էվթանազիայի ծառայություններ մատուցող ընկերությունների արգելքը Գերմանիայում գործում է 2015 թվականից։
Հայաստանում դժվար է էվթանազիա հասկացության հետ համակերպվելը, քանի որ մեր կրոնը դեմ է էվթանազիային։
«Աստծուց ավելի լավ լինելու ցանկությունը մեծամտություն է»-պնդում է եկեղեցին։
Սակայն լինում են դեպքեր, երբ էվթանազիան անհրաժեշտություն է եւ դա չկիրառելով շատ ավելի դաժան ենք վարվում մարդկանց հետ՝ թողնելով տառապեն։
Արդյո՞ք կարելի է մահանալու ցանկություն ունեցող անձին արգելել իրականացնելու իր մահանալու իրավունքը եւ խոշտանգել։
Արդյո՞ք անձը կարող էինքնուրույն որոշել ավարտել իր կյանքը։
Արդյո՞ք էվթանազիան ինքնասպանություն է, որին դեմ է եկեղեցին եւ այն մեղք է համարվում։
Եթե ապավինենք միայն այն փաստերին, որ էվթանազիան տանջող մարդուն օգնում է ազատվել ցավից, ապա ստացվում է, որ պետք է օրենսդրորեն կարգավորենք այդ իրավահարաբերությունները։
Այնուամենայնիվ, դա այնքան էլ միանշանակ չէ, քանի որ հակառակ դեպքում բոլորը կողմ կլինեին էվթանազիային։
Քննարկելով էվթանազիայի բացասական կողմերը, մենք նշում ենք, որ այն միշտ բախվելու է կյանքի իրավունքի հետ՝ վտանգելով մարդու կյանքը։
ՀՀ Սահմանադրության 24-րդ հոդվածը, համաձայն որի՝ յուրաքանչյուր ոք կյանքի իրա75ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վունք ունի եւ ոչ ոք չի կարող կամայականորեն զրկվել կյանքից։
Մի կողմից ստացվում է, որ էվթանազիան հակասում է սահմանադրական նորմին, քանի որ մարդը կորցնում է իր կյանքը եւ իրականում նա այլեւս չունի կյանքի իրավունք, իսկ մյուս կողմից՝ եթե ունի կյանքի իրավունք, ապա պետք է ունենա նաեւ մահանալու իրավունք։
Կամավոր էվթանազիայի դեպքում, այս նորմի հետ կապված ընդհանրապես խնդիր չկա, քանի որ սահմանադրական այս նորմը վերաբերվում է ցանկացած ձեւով կյանքից զրկելու արգելքին ոչ իր կամքով։
Քանի որ, տարբեր միջազգային պայմանագրերի եւ դատական պրակտիկայի համաձայն, կյանքի իրավունքը բացարձակ չէ եւ որոշ դեպքերում կարող է ենթարկվել սահմանափակումների, ուստի այստեղ խնդիր չկա։
Խնդիրը վերաբերվում է էվթանազիայի այն դեպքերին, երբ հայտնի չէ մահացողի կարծիքը՝ կարծիք հայտնելու հնարավորություն չունենալու կամ անգործունակ լինելու պատճառով։
Այս դեպքերը առավել խնդրահարույց են, արդյո՞ք մեկ այլ մարդ՝ մահացողի ծնողը կամ այլ հարազատ, կարող է որոշում կայացնել մեկ այլ մարդուն կյանքից զրկելու մասին։
Ի տարբերություն այն երկրների, որոնք օրինականացրել են էվթանազիան, Հայաստանը ոչ միայն օրենքով չի օրինականացնում էվթանազիան, այլ ընդհակառակն, գտնում է, որ այդ արարքը ենթակա է քրեական պատասխանատվության։
Մասնավորապես, ««Բնակչության բժշկական օգնություն եւ ծառայություններ մասին» ՀՀ օրենքի 23-րդ հոդվածի համաձայն, Հայաստանում արգելվում է էվթանազիան՝մահվան արագացումը ցանկացած գործողությամբ եւ միջոցներով, պացիենտի խնդրանքով։
Նրանք, ովքեր գիտակցաբար հիվանդին մղում են էվթանազիայի կամ այն իրականացնում են, պատասխանատու են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով։
Փաստորեն, էվթանազիան անընդունելի է օրենսդրական մակարդակում։
Ընդհանրապես, էվթանազիայի կիրառումը եւ օրինականացումը կախված է հասարակությունից, կրոնական համոզմունքներից, մշակութային արժեքներից, ավանդույթներից եւ այլ ասպեկտներից։
Փաստորեն, ինչպես կրոնական, այնպես էլ ավանդական արժեքները մեծ ազդեցություն են ունենում հասարակության վրա։
Պարզելու համար, թե ինչպես է հայ հասարակությունը առնչվում էվթանազիային, 76ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանում անցկացվել է սոցիալական հետազոտություն։
Ուսումնասիրության խումբը 18-35 տարեկան ՀՀ քաղաքացիներ էին։
Հարցումները ցույց են տվել, որ հարցվածների 23 տոկոտը դեմ է էվթանազիային, 25-ը՝ ձեռնպահ է, իսկ 52 կողմ է 5 [15]։
Սա խոսում է այն մասին, որ էվթանազիայի վերաբերյալ մոտեցումները եւ օրենսդրությունը Հայաստանում պետք է փոփոխության ենթարկվեն։
Այս իրավիճակում բժիշկը լուրջ պատասխանատվություն է կրում եւ՛ հիվանդի առաջ, եւ՛ իր, սակայն մյուս կողմից արդյո՞ք մարդասիրական է մարդուն տառապանքի դատապարտելը։
«Ես անկեղծորեն կպատասխանեմ՝ ոչ, մարդասիրական չէ։
Հումանիզմը պահանջում է, որ մարդը չտառապի։
Հենց դրա համար կա ցավազրկում, հոգեմետ թերապիա, հոգեբանի օգնություն», - նշում է Նյուտա Ֆեդերմերսերը 6 [16]։
Նա մի անգամ գրել է, որ երբ մարդը գտնվում է հարմարավետ պայմաններում, նա դադարում է էվթանազիա խնդրել։
«Ես ականատես եմ եղել դրան Բելգիայում, երբ ALS[20]-ով հիվանդները ընտրում են կյանքը հենց այն պատճառով, որ նրանց համար ստեղծված էին ծովային հանգստավայրեր հիշեցնող առավելագույն հարմարավետության պայմաններ»։
Մեր կարծիքով, Էվթանազիան պետության կողմից պետք է դիտարկվի որպես մարդուն խոշտանգումից ազատելու եւ մարդու մահվան իրավունքի, որպես մարդու հիմնական իրավունքի պաշտպանություն։
Սակայն էվթանազիայի իրականացման հիմքերը եւ կարգը պետք է հստակ սահմանվեն, որպեսզի մարդու օրգանների, հյուսվածքների վաճառքի եւ այլ ռիսկերը բացառվեն։
«Մահվան իրավունք» պետք է տրվի միայն նրանց, ովքեր տառապում են անբուժելի հիվանդությամբ, անտանելի ցավերից եւ տառապանքը այնքան մեծ է, որ հնարավոր չէ դիմանալ եւ դժվար է ականաԱմիոտրոֆիկ կողային սկլերոզ 77ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տես լինել այդ տեսարանին, այլ խոսքերով ասած՝ մարդուն խոշտանգումից զերծ պահել։
Այս դեպքում ճիշտ կլինի ստեղծել անկախ հանձնաժողով եւ այդ հանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա միայն կիրառել էվթանազիան։
| Հոդվածում անդրադարձել ենք մահանալու իրավունքի սահմանափակման խնդրին, դիտարկելով մարդու մահանալու իրավունքը որպես մարդու կյանքի իրավունքի բաղադրատարր։
Ուսումնասիրելով այլ պետությունների փորձը, ՄԻԵԴ-ի վճիռները, եկել են այն եզրահանգման, որ ՀՀ-ում էլ պետք է օրենսդրական մակարդակով ամրագրվի մարդու մահանալու իրավունքը։
Անպայման պետք է Էվթանազիան պետության կողմից դիտարկվի որպես մարդուն խոշտանգումից ազատելու եւ մարդու մահվան իրավունքի, որպես մարդու հիմնական իրավունքի պաշտպանություն։
Սակայն էվթանազիայի իրականացման հիմքերը եւ կարգը պետք է հստակ սահմանվեն, որպեսզի մարդու օրգանների, հյուսվածքների վաճառքի եւ այլ ռիսկերը բացառվեն։
«Մահվան իրավունք» մեր կարծիքով պետք է տրվի միայն նրանց, ովքեր տառապում են անբուժելի հիվանդությամբ եւ տառապանքը այնքան մեծ է, որ հնարավոր չէ դիմանալ եւ մահանալ (էվթանազիա) չթույլատրելը կնշանակի խոշտանգել մարդուն։
Այս դեպքում ճիշտ կլինի ստեղծել անկախ հանձնաժողով եւ այդ հանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա միայն կիրառել էվթանազիան։
|
Երրորդ դարի ճգնաժամի պատճառները Հին Հռոմում Հռոմի պատմության մեջ երրորդ դարը շրջադարձային էր: Դա սամանյան ժամանակաշրջանն էր, որի ավարտին հռոմեական պետական կառուցվածքը պետք է ամբողջովին փոխվեր, համակարգը Իշխանության համակարգը պետք է դառնար գերիշխող: Այս վերափոխումը, սակայն, տեղի է ունեցել տասնամյակների ընթացքում ՝ շնորհիվ մի իրողության, որը պատմաբաններն անվանում են «ճգնաժամ» 1: Դրա սկիզբը սկսվում է 235 թվականից: Այն հասավ իր գագաթնակետին մոտ 260-ին: և բարեփոխիչ կայսրերի գործունեության շնորհիվ աստիճանաբար նահանջեց `ավարտվելով Դիոկղետիանոս կայսեր օրոք 2: Տարբեր հեղինակներ ճգնաժամի բնույթը անվանել են քաղաքական 3, ներքին արտաքին քաղաքականություն 4, սոցիալական 5 և այլն: Անդրադարձ է կատարվել նույնիսկ III դարի ճգնաժամի գոյության խնդրին: 1870-ականներ Մի շարք հեղինակներ պնդում են, որ ճգնաժամը չափազանցված տերմին է: Այս կարծիքը, սակայն, մերժվեց 6: Շատ գիտնականներ 3-րդ դարի ճգնաժամը համարել են որոշիչ ժամանակաշրջան միջնադարյան պատմական ժամանակաշրջանին անցնելու ժամանակաշրջանում: Մ. Ըստ Ռոստովի, 3-րդ դարը Հռոմում հասարակական-քաղաքական հեղափոխության շրջան էր, իսկ 3-րդ դարը: Theգնաժամը ոչ թե քաղաքական էր, այլ բացառապես տնտեսական: Հռոմեական կայսրությունում III դ. Նա իրադարձությունների զարգացման շարժիչ ուժը համարում է քաղաքային բուրժուազիայի և «գյուղական բնակչության» հակասությունն ու հակասությունը: Վերջինիս շահերը, ըստ ականավոր պատմաբանի, III դ. Քաղաքական պայքարում նրանք ներկայացնում էին բանակը, որը հավաքված էր գյուղական բնակչությունից և դրա միջոցով գահ բարձրացած կայսրերը 7: Գ Ferrero III դ. Նա ճգնաժամը համարում է քաղաքական. դա ենթադրում է Սենատի հեղինակության կտրուկ անկում հռոմեական բանակի բարբարոս լեգեոնների շրջանում, որով կայսրությունում կայսերական իշխանության օրինականության յուրաքանչյուր սկզբունք վերացել է: Լեգեոնները սկսեցին գահ բարձրանալ իրենց դաշնակիցների մոտ, բայց դրանք ամբողջ բանակը չճանաչեց, ինչը բերեց կայսրերի հաճախակի փոփոխությունների: Սենատի հեղինակության անկումը G. Ferrero- ն դա կապում է Սեպտիմիոս Սերոսի կողմից իրականացված հեղափոխության հետ 8: F. Ըստ Altheim հայեցակարգի, III դ. Հռոմեական պատմության ընթացքը որոշված չէր դասակարգային պայքարով, և սոցիալական խնդիրները չէին կարող առաջնային լինել: 2 Նույն տեղում: 6 Այս մասին ավելին տե՛ս Blois L., The Crisis of III Century Century in Roman Empire. Արդի՞ն առասպել, «Տնտեսական կյանքի վերափոխումը Հռոմեական կայսրության ներքո», Բրիլ, 2002, էջ 204-271: նշանակություն ունենալ Նա ճգնաժամի արմատները փնտրում է արտաքին քաղաքականության ոլորտում: Ըստ նրա ՝ կայսրության սահմաններում տիրող ծանր իրավիճակը բանակը վճռական գործոն դարձրեց պետության գոյատևման համար: Բարբարոս ցեղերի ներկայացուցիչները սկսեցին կարեւոր դեր ունենալ բանակում, ինչը աստիճանաբար թուլացրեց իտալացիների շարքերը բանակում 1: Westernամանակակից արևմտյան գրականության մեջ նրանք հակված են կարծելու, որ III դարի ճգնաժամի պատճառները որոնելիս անհրաժեշտ չէ չափազանցնել որևէ կոնկրետ գործոնի ազդեցությունը: Կայսրության զարգացման վրա ազդել են տարբեր գործոններ, որոնց նշանակությունը տեղ-տեղ նույնը չի եղել 2: Այսպիսով, III դ. Theգնաժամի վերաբերյալ մոտեցումների լայն տեսականի կա: Սա ցույց է տալիս պատմաբանների երկիմաստ վերաբերմունքը ճգնաժամի պատճառները պարզելու հարցում: Իրականում ճգնաժամը խոր հակասությունների արդյունք էր, որոնք ակնհայտ էին Հռոմեական կայսրությունում Մարկուս Ավրելիուսի (161-180) օրոք: Դրանք հայտնվել են II դարում: Հռոմեացի հարևանների պայմանական քաղաքականության շնորհիվ, երբ կայսրությունը հեշտությամբ տիրում էր նրանց վրա: Բայց սա չէր կարող երկար տեւել: Մարկուս Ավրելիուսի միանալուց առաջ արդեն նախանշվում էր Հռոմի և նրա հարևանների հարաբերությունների անխուսափելի շրջադարձը: Շուտով պարզվեց, որ կայսրությունը ոչ թե իշխող է, այլ զոհ: I-II դարեր Այդ ընթացքում կայսրը անձամբ էր վերահսկում արշավանքները միայն բացառիկ դեպքերում: Այնուամենայնիվ, սահմանների վրա արտաքին ճնշումը սաստկացավ, բարբարոսական արշավանքներն ավելի հաճախակի դարձան, ուստի կայսրերը ստիպված էին անձամբ ներկա գտնվել ռազմի դաշտում: Անգամ ռազմական միջամտության ակնառու հակառակորդ Մարկուս Ավրելիուսը ստիպված էր իր թագավորության գրեթե կեսը անցկացնել Դանուբի սահմանին ՝ վարելով երկու դժվար և ծախսատար պատերազմներ (166-172 և 177-180): Կարևորվեցին կայսերական և ղեկավարության որակները, և բանակի հետ նրա հարաբերությունները ՝ ինչպես անձնական, այնպես էլ խորհրդանշական մակարդակում, այժմ էլ ավելի կարևոր դարձան 4: Այդ ժամանակվանից սկսած, զինվորներն իրենց համար վերապահում էին այն անձի ընտրությունը, որը կկարողանար ստանձնել այդ պատասխանատվությունը: Այս ռազմական նորմերի պայմաններում, օգոստոսյան ժառանգության տրամաբանությունը մեծացնում էր քաղաքացիական պատերազմի հավանականությունը 5: Գահաժառանգության հարցը Հռոմի համար լուրջ խնդիր էր: Այս հարցը արդիական դարձավ Մարկուս Ավրելիուսի որդի Կոմոդուսի սպանությունից հետո (192 դեկտեմբերի 31): Կայսրությունում սկսվեց թեժ պայքար գահի համար: Գրեթե միաժամանակ հզոր զորքերը տարբեր տարածքներում հռչակեցին 3 գեներալների ՝ Սեպտիմիոս Սերոսին, Կլավդիուս Ալբինուսին և Պեսցենիուս Նիգերին: Գերակշռության համար պայքարը վերածվեց քաղաքացիական պատերազմի, որն ավարտվեց 193 թվականին: Սեպտիմիոս Սերոսի հաղթանակով: Հաստատվելով գահին ՝ Սեպտիմիոս Սերուսին անհրաժեշտ էր նախ օրինականացնել իր իշխանությունը: Այդ նպատակով նա իրեն հռչակեց Մարկուս Ավրելիուսի որդի: Այսպիսով հիմնադրվեց Սերոսի տոհմը (193-235), որի 3 Նույն տեղում: 4 Նույն տեղում: Upնցումների ու քաղաքական հակասությունների միջոցով իշխողների տապալումը բացահայտեց կայսրության բոլոր թույլ կողմերը, թերությունները կառավարման համակարգում, բանակում, տնտեսությունում: Հռոմեական կայսրության կառավարման համակարգում Սենատը հատուկ տեղ է գրավում: Վաղ կայսրությունում այս դիրքը բացատրվում էր ժամանակի քաղաքական կառուցվածքով ՝ իշխանական իշխանությամբ: Qh-II դարեր Սենատի իրավունքները զգալիորեն փոխվում են: Մի կողմից, Սենատի լիազորությունները մեծանում են `հանձնաժողովների դերի թուլացման պատճառով: II դարի ուշ հռոմեական իրավաբանները Սենատի (senatus consulta) որոշումները համարում էին օրենքներ 1: Մյուս կողմից ՝ Սենատի դերը պետության կառավարման հարցում թուլանում էր կայսերական բյուրոկրատիայի ձևավորման և իշխանական իշխանության վերացման պատճառով: Սեպտիմիոս Սերոսի օրոք Սենատը մեկ այլ դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության կառավարման գործում: Բանակը կարեւոր դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության կյանքում: Ֆ.Էնգելսը հռոմեական բանակը անվանել է «կառավարության նյութական աջակցություն»: Իր հերթին, յուրաքանչյուր իշխան քաջատեղյակ էր բանակին աջակցելու անհրաժեշտության մասին: Նրանք միշտ փորձում էին ապահովել բանակի հավատարմությունը, թույլ չէին տալիս որևէ անհատի, որը չի պատկանում կայսերական տանը (Դոմուս Ասուգուստա), իր շարքերում չափազանց մեծ հեղինակություն վայելել: III դար Բանակի սոցիալական ծագման խնդիրը և հասարակության մյուս խավերի հետ փոխհարաբերությունները կարելի է լիովին հասկանալ կայսրության հասարակական-քաղաքական զարգացումների ճիշտ ընկալման մեջ: I-III դարեր Կայսրությունում տեղի ունեցան զգալի սոցիալական և էթնիկական փոփոխություններ: Նրանց թվում է հռոմեական գավառական բանակը, ներառյալ նրա հիմնական բջիջը ՝ լեգեոնը: Արդեն Հադրիանոսի ժամանակներում (2-րդ դարի սկիզբ) հռոմեացիներն ամբողջությամբ անցան լեգեոններ հավաքագրելու նահանգներով, որտեղ նրանք գտնվում էին 4: Փոխվեց նաև բանակի ղեկավարների սոցիալական պատկանելությունը: Սեպտիմիոս Սերոսի հրամանով բարձր ռազմական դիրքերը հասանելի դարձան սովորական լեգեոներներին, մինչդեռ նախկինում հարյուրապետը հնարավոր առաջընթացի գագաթնակետն էր: Բարձր պաշտոնները զբաղեցնում էին ձիասպորտի դասի ներկայացուցիչները 5: Իշխանության շրջանում տեղի է ունենում բանակի «բարբարոսացում»: Օգոստոսին գերմանացիներին թույլատրվեց հաստատվել կայսրության տարածքում և ծառայել բանակում: Այս քաղաքականությունը շարունակվում է նաև հետագա դարերում: Տեղեկատվություն է պահպանվել Կարակալա կայսեր օրոք բանակում բարբարոսների ներկայության մասին 6: Timeամանակի ընթացքում հռոմեական բանակում բարբարոսական զորամասերի թիվը զգալիորեն ավելացավ: Սահմանների լարված իրավիճակը զգալի փոփոխություններ առաջացրեց բանակում 7: Հայտնի է, որ իշխանության շրջանում կայսրությունը վարում էր խիստ պաշտպանողական քաղաքականություն, և հիմնական խնդիրը ոչ թե նոր տարածքներ գրավելն էր, այլ արդեն նվաճվածը պաշտպանելը: Այս ռազմավարությունն արդարացնում էր իրեն մինչև II դարը: 19-րդ դարի կեսերին, սակայն, ի հայտ եկան Մարկուս Ավրելիուսի խոցելի կողմերը: Հռոմեացիները հաջողության կհասնեին, եթե բարբարոսները չփորձեին ներթափանցել կայսրություն իրենց թուլացած պաշտպանության սահմաններում: Երբ Մարկուս Ավրելիոսը Դանուբ-Ռեյնլանդից երեք լեգեոն տարավ դեպի Արևելք Պարթեւստանի հետ պատերազմի ընթացքում, պատերազմի ավարտից առաջ նոր բախումներ սկսվեցին հյուսիսային սահմանին: Ռ. Ըստ Սմիթի, այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին նախկին հռոմեական ռազմական և պաշտպանական համակարգում ճգնաժամի: II դար վերջերս և III դ. Այդ ճգնաժամը խորացավ: Եթե նախկինում Ռեյնի և Դանուբի սահմաններին կայսրության հիմնական թշնամիները փոքր և անկանոն բարբարոսական խմբավորումներ էին, իսկ Արևելքում ՝ ոչ այնքան ռազմական հզոր Պարթեւաստան, ապա իրավիճակը կտրուկ փոխվել է: Կայսրության հյուսիսային մասերում ստեղծվեցին մեծ ցեղեր, և նրանք շատ ավելի հաճախ էին թալանում հռոմեական տարածքները 3: Սասանյան Պարսկաստանը իր ագրեսիվ նկրտումներով դարձավ Արևելքում Հռոմի նոր քաղաքը: Փոփոխված իրավիճակը հանգեցրեց կայսրության հաստատմանը II դարում: 19-րդ դարի կեսերից նա պատերազմում էր Հյուսիսային Արևելքի ժողովրդի հետ: Ռազմական գործողությունների արդյունքում զոհվել կամ գերի են ընկել սահմանամերձ շրջանների մեծ թվով զինվորներ և բնակիչներ: Բանակում ծառայելը ավելի վտանգավոր էր դարձել, քան նախկինում 4: Հռոմեական քաղաքական իշխանության վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ կայսրության քաղաքական իրավիճակը: III դ. Ռազմական կայսրերի փոփոխման կանոն: Նրան անընդհատ ուղեկցում էին քաղաքացիական պատերազմներ և ապավինում բանակի աջակցությանը 5: Այս խնդիրների արդյունքում կայսրերը սկսեցին անհանգստանալ բանակում բարեփոխումների իրականացման համար: Հակառակ առաջին Սերոսի ջանքերին, կայսրության վիճակը լավը չէր: Հռոմեական պատմության մեջ ոչ իտալական ծագմամբ առաջին տոհմը հիմնելով ՝ Սեպտիմիոս Սերոսը ստիպված էր հաղթահարել բազմաթիվ խոչընդոտներ: Գավառներում բոլոր ապստամբությունները պետք է ճնշվեին: Մենք նույնիսկ հաղորդումներ ենք ստացել Աֆրիկայից և Ասիայից «պետության թշնամիների մահացու դավադրությունների» մասին: Սեպտիմիոս Սերուսի գահակալությունը կարեւոր դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության զարգացման գործում: Նրա դրական նվաճումներից էին կարգուկանոնի հաստատումը, հռոմեական ավանդական պետական կառույցների պահպանումը, գահաժառանգության կանոնավոր համակարգի հաստատումը: Նա նորարար կամ բարեփոխիչ չէր: նա չի փորձել փոխել իշխանության ավանդական սկզբունքները, խախտել հավասարակշռությունը իտալական նահանգների միջև կամ նվազեցնել Սենատի դերը: Այդուհանդերձ, Սերոսի իշխանությունը բավականին տարբերվում էր Օգոստինոսի իշխանության սկզբունքներից Անտոնինոսում 7: Հիմնական տարբերությունն այն է, որ 124 տարվա ընթացքում առաջին անգամ զորավարը գրավեց Հռոմը և առաջացրեց «երկարատև քաղաքացիական պատերազմ»: Սա, ըստ էության, ավանդական խաղաղ գահաժառանգության և Pax Romana– ի խախտում էր, և Seros– ը ստիպված էր հաղթահարել այդ խնդիրները: Կայսրի և բանակի կապն ավելի ակնհայտ էր: Սենատը և հասարակության ընտրողները այլ բան չէին ուզում: 5 Նույն տեղում: 7 Նույն տեղում: Կայսրին ծառայելու համար տարաձայնությունները հասունանում էին կյանքի բոլոր շերտերում, և հաջորդ Սերոսի անբարեխիղճ քաղաքականությունը խորացնում էր դժգոհությունը: Caracalla Constititio Antoniana կայսրը 212 թվականին Այն կայսրության բոլոր ազատագրված բնակիչներին շնորհեց հռոմեական քաղաքացիություն: Մինչև 235 թվականը Սերոսի ՝ Ալեքսանդրի վերջին սպանության ժամանակ, իրավիճակը կայսրությունում սրվեց: Երիտասարդ և թույլ կայսրերը իշխում էին խորհրդականների միջոցով `անձամբ անտեղյակ լինելով իրենց երկրի զարգացումներին, և առանձին ռազմական հրամանատարների վերելքը բանակում ճգնաժամից խուսափելու այլ տարբերակ չէր թողնում: 235 Հուլիոս Վերուս Մաքսիմինուսը սպանեց Ալեքսանդր Սերոսին և հռչակեց նրան կայսր: Նա առաջին իսկապես «ռազմական կայսրն» էր, որ կռվեց իր զինվորների շարքերում: Սկսվեց ռազմական անարխիայի դարաշրջանը, որը բարձրացրեց Հռոմեական կայսրության առաջ լինել-չլինելու հրամայականը: Լաթուշի խոսքերով, կայսրությունը մտավ աղետալի ժամանակաշրջան. «Մի երկար թունելի մեջ, որպեսզի դուրս գար դրանից միայն Դիոկղետիանոսի օրոք, թագավորության օրոք, և երբ մենք վերստին ծնվենք, մեր առջև կանգնած է բոլորովին անհայտ երկիր»: Նինա Հայրապետյան Երրորդ դարի ճգնաժամի պատճառները Հին Հռոմում Հիմնաբառեր. Երրորդ դարի ճգնաժամ, քաղաքական անկայունություն, բարբարոսական գործոնի ազդեցությունը, Ռեյնի և Դանուբի սահմանների վիճակը, Սերոսի դինաստիան, ռազմական դարաշրջանը: ։
| Հոդվածը ցույց է տալիս Հին Հռոմի պատմության ամենավճռորոշ և բեկումնային ժամանակաշրջաններից մեկի՝ 3-րդ դ. ճգնաժամի պատճառները, նախադրյալները, որ հիմք ծառայեցին հասարակության համակեցական կյանքում ճեղքվածքի առաջացման և, ի վերջո, պետական կառավարման համակարգի արմատական փոփոխման։
Վերհանված են կայսրության քաղաքական ու տնտեսական հակասությունները։
Շեշտված է Սևերոսների արքայատոհմի էական ազդեցությունը ճգնաժամի սանձազերծման գործում։
Հատուկ ուշադրություն է հատկացված բանակի՝ որպես ժամանակի քաղաքական իրականության հիմնաքարային գործոնի վրա։
|
Ցանկացած հասարակարգում տնտեսական հարաբերությունների կողմերի հուսալիությունը կարեւորագույն գործոն է։
Պետության հուսալիությունը պայմանավորված է տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական եւ այլ ոլորտների կայունությամբ։
Տնտեսության կայունության գրավականներից է պետական պարտքի ցուցանիշը։
Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի՝ թե՛ արտաքին, թե՛ ներքին ցուցանիշներում աճի միտում է նկատվում (տե՛ս աղյուսակ 1)։
Աղյուսակ 1 ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԸ 2012-2017ԹԹ.(ՄԼՐԴ. ԴՐԱՄ) 1 ՀՀ պետական պարտքը՝ այդ թվում Արտաքին պարտք Ներքին պարտք Պետական պարտքի արդյունավետ կառավարումը Հայաստանի Հանրապետության կարեւորագույն հիմնախնդիրներից է, քանի որ պետական պարտքը ավելի մեծ տեմպերով է աճում, քան ՀՆԱ-ն (տե՛ս աղյուսակ 2)։
Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի տեղեկագրեր 2012-2017թթ. 48ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 ՀՀ ՀԱՄԱԽԱՌՆ ՆԵՐՔԻՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔԸ 2012-2016ԹԹ. (ՄԼՐԴ ԴՐԱՄ) 2 Համադրելով աղյուսակ 1-ի եւ աղյուսակ 2-ի տվյալները՝ պարզ է դառնում պետական պարտք/ՀՆԱ հարաբերակցության դինամիկան։
Այն 2015թ.-ի տարեվերջին կազմել է 48,8%, որը չի գերազանցում «Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված 50% շեմը, ուստի գտնվում է կառավարելիության շրջանակներում, սակայն 2016թ.ի դեկտեմբերին, նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ ՀՀ պետական պարտքը ավելացել է 222,5 մլրդ դրամով կամ 17,2%-ով՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 56,8%-ը։
Վերջին տարիներին ՀՀ պետական պարտքի 90%-ից ավելին ՀՀ կառավարության պարտքն է, որը 2017թ.-ի հունվարի 31-ի դրությամբ կազմում էր 91,4%, կազմելով՝ 2653,9 մլրդ դրամ, որի 79,2%-ը ձեռք է բերվել արտաքին աղբյուրներից։
ՀՀ կառավարության պարտքի 62,4%-ը արտաքին վարկերն ու փոխառություններն են, որոնք կազմում են 1655,3 մլրդ դրամ։
2014թ.-ից ՀՀ պետական պարտքը սկսել է աճել ավելի արագ տեմպերով, ինչը պայմանավորված է արտաքին վարկերի գծով նախատեսվածից ավել ստացված միջոցներով, ինչպես նաեւ եկամուտների համեմատ ծախսերի առավել բարձր կատարողականի հետ կապՀՀ ԱՎԾ, Ժամանակագրական շարքեր, ՀՆԱ, (05.10.17) 49ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ված՝ գանձապետական պարտատոմսերի հաշվին դեֆիցիտի ֆինանսավորման բարձր ցուցանիշով 3 ։
Արժույթի միջազգային հիմնադրամը 2016թ.-ի հոկտեմբերի իր զեկույցում 4 կանխատեսել է, որ Հայաստանը դժվարությամբ կկարողանա նվազեցնել կամ գոնե պահել պետական պարտքի առկա մակարդակը, եւ 2018թ.-ին ՀՀ պետական պարտքը կհատի օրենքով սահմանված 60%-ի շեմը՝ հաշվի առնելով աղքատության բարձր մակարդակը՝ կարեւորելով առկա մարտահրավերների հաղթահարումը եւ աճի ապահովումը բնակչության բոլոր սեգմենտմերի համար։
Վերոնշյալ օրնենքի համաձայն, երբ ՀՀ պետական պարտքը գերազանցի ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը՝ օրենքով սահմանված շեմը, ապա կառավարությունը պետք է իրականացնի ծախսերի կրճատման քաղաքականություն՝ հասցնելով բյուջեի դեֆիցիտը առավելագույնը ՀՆԱ-ի 3 տոկոսին։
Սակայն 2015 հունիսի 23-ին ընդունվեց «Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին ՀՀ օրենքը, համաձայն որի օրենքում «պետական պարտք» արտահայտությունը փոխարինվեց «կառավարության պարտք» արտահայտությամբ 5 ։
Վերջինս, ըստ էության, նշանակում է, որ պետական պարտքի գումարում չի ներառվում ՀՀ ԿԲ-ին բաժին ընկնող պետական պարքի գումարը։
Հետեւաբար, պետական պարտքի բեռի մեծացման նոր հնարավորություն է ստեղծվում։
2016 թվականի հուլիսի 7-ի N 723-Ն որոշմամբ ՀՀ կառավարությունը հաստատեց «ՀՀ կառավարության պարտքի կառավարման 2017-2019թթ. ռազմավարական ծրագիրը», որը ներկայացնում է ՀՀ օրենսդրությամբ եւ ՀՀ կառավարության տնտեսական զարգացման ծրագրերով սահմանված պետական բյուջեի դեֆիցիտի ֆինանսավորման համար անհրաժեշտ փոխառու միջոցների ներգրավման եւ ռիսկեՀայաստանի Հանրապետության 2015թ.-ի Պետական բյուջեի կատարման վերաբերյալ հաշվետվություն, ՀՀ կառավարության պարտքի կառավարման 2017-2019թթ. ռազմավարական ծրագիր, www.mfe.am/index.php?fl=7617&lang=1 (05.10.17), 50ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րի կառավարման ռազմավարությունը։
Այն հրապարակվում է տարեկան պարբերականությամբ եւ նպաստում է կառավարության պարտքի կանխատեսելի եւ թափանցիկ կառավարման ապահովմանը[5]։
Ռազմավարությունում քննարկված են ՀՀ կառավարության պարտքի աճի միտումները, հնարավոր ռիսկերը, իրականացված են վերլուծություններ եւ կանխատեսումներ անցած, ընթացիկ եւ առաջիկա տարիների համար եւ առաջադրված են որոշակի լուծումներ, որոնք, սակայն չափազանց ընդհանրական են եւ վերացական։
Այն ցավոք չի պարունակում ՀՀ կառավարության պարտքի նվազեցմանն ուղղված շարունակական, թիրախավորված եւ հստակ քայլեր եւ գործողություններ, այն պետք է ներառի պետական պարտքի կառավարման գործիքների ավելի լայն սպեկտոր (պարտքի ժամկետից շուտ մարմանը կամ ետգնմանն ուղղված շուկայական օպերացիաներ, պարտքը ներդրումով, ապրանքներով, արժեթղթերով կամ այլ ֆինանսական գործիքներով փոխարինելու գործողություններ եւ այլն)։
Պետական պարտքի ավելացումը սպառնում է պետության սնանկացմամբ եւ պետական պարտքի բեռն ապագա սերունդներին ժառանգություն թողնելով, ինչն էլ, ըստ էության, հակասում է ՀՀ Սահմանադրությամբ սահմանված սերունդների ազատության եւ ընդհանուր բարեկեցության մասին դրույթին 6 ։
Պետական պարտքի կառավարումը՝ մարտավարական եւ ռազմավարական միջոցառումների ամբողջություն է, որը ներառում է պետական պարտքի սպասարկում, նոր պարտավորությունների ստանձնում, պարտքի ծավալի եւ կառուցվածքի կարգավորում, դրանց նպատակային եւ արդյունավետ օգտագործման ապահովում։
Պետական պարտքի կառավարումն առաջին հերթին պետք է ենթադրի ներքին եւ արտաքին պետական պարտքի պահպանումն այն մակարդակին, որի դեպքում երկրի տնտեսությանը վտանգ չի սպառնում եւ պետությունը կատարում է իր պարտավորությունները։
Պետական պարտքը կառավարելիության շրջանակներում պահելու համար կարեւոր է նաեւ մի շարք այլ խնդիրների դիտարկումը, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն, ներածական մաս, 51ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պետական պարտքի ներգրավման եւ մարման գործընթացներում շուկայի կանխատեսելիության եւ կայունության ապահովում, ներգրավված միջոցների, վարկերի, պարտքերի օգտագործման նպատակայնության եւ արդյունավետության ապահովումը, պետական վարկերի եւ նրանց տոկոսների մարման ժամանակին եւ պատշաճ ապահովումը, պարտքային պարտավորությունների դիվերսիֆիկացիա՝ ըստ տարբեր ցուցանիշների (ժամկետներ, տոկոսադրույք եւ այլն), պետական պարտքի ներգրավման, սպասարկման, իրացման եւ մարման գործընթացներում բոլոր պատասխանատու պետական սուբյեկտների աշխատանքի կարգավորում եւ կոորդինացիա եւ այլ խնդիրներ։
Պետական պարտքի կառավարման արդյունավետության գործում մեծ նշանակություն կունենա Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի կառավարման միասնական համակարգի ստեղծումը։
Պետական պարտքի կառավարման միասնական համակարգը պետք է ապահովի. ներքին եւ արտաքին պետական պարտավորությունների ներգրավման, սպասարկման եւ մարման գործընթացների հաշվառման ու պլանավորման միասնականությունը, բնականոն փոխազդեցությունը, միասնական քաղաքականության միջոցով դրանց անխոչընդոտ մեկը մյուսով մարելը, պետական արժեթղթերի ներկայացման, մարման եւ եկամուտների վճարման ժամկետների օպտիմալացումը, կրեդիտորների ռիսկերի նվազեցմանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացում, պետական պարտքի ուղղությամբ պարտավորությունների իրականացումը՝ նվազագույն ծախսերով, ռիսկերով եւ տնտեսության վրա բացասական ազդեցությամբ, ներքին եւ արտաքին պարտատերերի հանդեպ պարտավորությունների ժամանակին եւ պատշաճ իրականացումը՝ առանց լրացուցիչ պայմանավորվածությունների, 52ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պետական պարտքի բոլոր պարամետրերի ուղղությամբ լիարժեք, ամբողջական եւ ժամանակին տեղեկատվության տրամադրումը։
Այսպիսով՝ պետական պարտքի կառավարումը պետք է իրականացվի մեթոդական, հաշվառման եւ կազմակերպչական առումներով գործողությունների օպտիմալ միասնական համակարգի մշակման եւ ներդրման միջոցով։
| Հայաստանի Հանրապետությունում պետական պարտքը գնալով աճում է եւ շատ կանխատեսումների համաձայն, այդ թվում՝ միջազգային, շուտով կհատի օրենքով սահմանված շեմը եւ դուրս կգա կառավարելիության շրջանակներից։
Հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված պետական պարտքի հանդեպ մեր իրականությունում ձեւավորված ուշադրության բարձր աստիճանը։
Հոդվածում դիտարկվել է ՀՀ պետական պարտքի ներկա վիճակը, վերջին տարիների դինամիկան, տրվել են գնահատականներ եւ առաջադրվել բարելավման ուղիներ։
|
Նախաբան ՀՀ անկախության, հետագա տնտեսական ազատականացման պայմաններում կրթական համակարգը միշտ եղել է պետության և տնտեսական զարգացման առանցքային ոլորտներից մեկը, քանի որ հանրակրթական դպրոցը հանդիսանում է զարգացման զարգացումը ապահովող դերակատարներից մեկը: հասարակությունը և նոր հասարակություն ձևավորելը: Նշանակալից ընդհանուր կրթությունն անմիջականորեն ազդում է շուրջ կես միլիոն մարդու վրա ՝ կամ որպես սովորող, կամ որպես դաստիարակ: Մրցակցային պետությունը ենթադրում է մրցակցային կրթական և գիտական համակարգ: Դա են վկայում ՀՀ բյուջեի հատկացումները, որտեղ կրթությունը սոցիալական պաշտպանությունից, հանրային ընդհանուր ծառայություններից, տնտեսական հարաբերություններից հետո հինգերորդն է: Կրթության համակարգում ներգրավված մարդկային ռեսուրսների զարգացման համակարգման տեսանկյունից շարժառիթներն ուղղակիորեն ազդում են հանրակրթության որակի, նախապես սահմանված կրթական արդյունքներով ուսանողների ուսման վրա: Նպատակը Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել դպրոցի մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիայի միջոցները, նախանշել մասնագիտական գործունեության վրա դրանց կիրառման բնութագրերի ազդեցությունը: Թեմայի շուրջ աշխատանքը ներառում է ոչ միայն ազգային աղբյուրներից ստացված հրապարակումներ, այլ նաև տարբեր օտարերկրյա հեղինակների ուսումնասիրություններ անձնակազմի մոտիվացիայի [2], աշխատողի վարքագծի [4] և մարդկային ռեսուրսների մոտիվացիայի կառավարման վերաբերյալ [3]: Ուսուցիչների աշխատանքի նորությունն այն է, որ այս աշխատանքում խթանման միջոցները ներկայացված են համապարփակ կերպով, մասնավորապես `դպրոցի մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիայի գործընթացում կիրառման առանձնահատկությունները: Յուրաքանչյուր ոլորտում, ինչպես նաև հանրակրթության մեջ նրանց հմտությունների զարգացման բանալին մարդկային ռեսուրսներն են ՝ իրենց գիտելիքներով և կարողություններով: Աշխատողների մոտիվացիայի դերը կարևոր է աշխատանքի արդյունավետության մեջ: Ուսուցիչների մոտիվացիայի միջոցով հնարավոր է բարձրացնել հանրակրթության կողմից մատուցվող ծառայությունների որակը, քանի որ դա հանրակրթության արդյունավետ դասախոսական կազմն է: Գործունեության և աշխատանքային շարժառիթները բարձրացնելու շարժառիթը բնութագրվում է որպես անձնական հոգեբանական ուժ, որը որոշում է դոնորների վարքի ուղղությունը կազմակերպությունում [4]: Մոտիվացիան համարվում է որպես հոգեբանական ուժ, որը որոշում է մարդու ջանքերի մակարդակը: Մոտիվացիան անձի ամենաուժեղ շարժիչ ուժն է, ներքին-արտաքին գործոնների ամբողջությունը, որը մարդուն դրդում է գործողությունների, գործողությունների ընթացքից գոհունակություն ստանալու համար: Նպատակներին հասնելու նպատակներին հասնելու դրդապատճառը Աշխատողների վարքագծի վրա ազդելու ամենաարդյունավետ միջոցներից մեկը և աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման վրա ազդող ամենակարևոր գործոնն է: Գումարի բացակայության դեպքում կազմակերպության առաջընթացն անհնարին կլիներ: Thinkիշտ չէ կարծել, որ մոտիվացիայի նույն միջոցների օգտագործումը կարող է մոտիվացնել բոլոր աշխատակիցներին: Դպրոցական մանկավարժական անձնակազմին խթանելու գործում դպրոցի ղեկավարությունը, հաշվի առնելով մի շարք առանձնահատկություններ, կարող է օգտագործել ներկայացված միջոցները, ինչի շնորհիվ դա ոչ միայն կբարձրացնի ուսուցիչների մոտիվացիան, այլև կնպաստի նրանց մանկավարժական և մասնագիտական գործունեություն: Ստորև ներկայացված միջոցներն առաջարկվում է օգտագործել դպրոցներում մանկավարժական աշխատողների մոտիվացիայի մեջ: • Աշխատանքային հարցազրույցների անցկացում Աշխատանքային հարցազրույցների անցկացման հիմնական նպատակն է կապ հաստատել ուսուցիչների հետ, տեղեկություններ տրամադրել դպրոցների նպատակների և ծրագրերի վերաբերյալ: Պարբերաբար և արդյունավետ աշխատանքային հարցազրույցների անցկացումը կարող է խթան հանդիսանալ, եթե ղեկավարը խելամիտ կերպով համատեղի ինչպես ուսուցչի ուժեղ և թույլ կողմերի շեշտադրումը, այնպես էլ թույլ կողմերը վերացնելու քայլերը: Որքա՞ն է գոհունակությունը: և Կարիերայի կարիերա, • Կարիերայի առաջխաղացման ապահովում: Ուսուցչի ինքնագոհունակությունը կարիերայից բխող կարիերայի առաջխաղացման գործում ՝ որպես մասնագիտական զարգացում, ապահովում է աշխատանքի մոտիվացիա, ֆինանսական կայունություն և այլն: Ուսուցչի և մասնագետի զարգացման հնարավորությունները: կարիերան պետք է լինի հավասար, մատչելի յուրաքանչյուր մանկավարժի համար, իսկ դպրոցի ղեկավարության խնդիրը պետք է լինի ուսուցիչներին այդ պայմաններին հավասար հասանելիություն ապահովելը: միայն առաջադրանքներ • Նպատակների համակարգում: Նպատակների համաձայնեցումը ամենամեծ խթանն է աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման համար, նկարագրությունը: Նպատակները նկարագրում են, թե ինչին պետք է հասնել աշխատանքի արդյունքում, այլ ոչ թե ինչպես դրան հասնել: Մոտիվացիան `կազմակերպչական նպատակներին հասնելու ձգտումն է: Կազմակերպությունը ձգտում է ստեղծել նպատակների հետապնդում, ինչը, իր հերթին, կօգնի բարձրացնել կազմակերպության վերջնական արդյունավետությունը: Աշխատակիցների կազմակերպության նպատակներն ընդունելի են դառնում, երբ աշխատողը հասնում է կազմակերպության կողմից սահմանված նպատակներին ՝ իր իսկ կողմից սահմանված նպատակներին բավարարելով ՝ բավարարելով իր սեփական կարիքները: • Հետադարձ կապ - հետադարձ կապի վերաբերյալ: Անցանցը տեղեկատվություն փոխանակելու միջոց է: Հետադարձ կապի միջոցով աշխատակիցները տեղեկանում են իրենց աշխատանքի մասին, կազմակերպության աշխատանքը կուրորեն կընթանա ՝ առանց առաջընթացի կամ կատարելագործման հնարավորության: Յուրաքանչյուրին անհրաժեշտ է արձագանք իր կատարողականի վերաբերյալ, որի միջոցով հնարավոր է: Մանկավարժական անձնակազմին մոտիվացնելու համար անհրաժեշտ է նաև հետադարձ կապ, որի շնորհիվ ուսուցչի համար առավել ակնհայտ են դառնում մասնագիտական-մանկավարժական գործունեության ուժեղ և թույլ կողմերը: Բարելավել հետադարձ կապը. • Ապահովել մանկավարժների մասնակցությունը դպրոցների որոշումների կայացմանը Մանկավարժական անձնակազմի մասնակցությունը ռազմավարական պլանավորմանը, մանկավարժական կազմի կարիքների, կարիքների ուսումնասիրությունը, ուսումնական գործընթացի բարելավմանն ուղղված քայլերի քննարկումները հնարավորություն կտան մանկավարժներին արտահայտել իրենց դիրքերը առկա խնդիրների և դպրոցի վերաբերյալ: արդյունավետ լուծումներ գտնելու վարչակազմը: Մանկավարժական անձնակազմին ներգրավել դպրոցի ռազմավարական կառավարման մեջ, մասնավորապես, գործընթացում: Մանկավարժական անձնակազմի մասնակցությունը վերոնշյալ գործընթացներին կմեծացնի նրանց ինքնագնահատականը որպես դպրոցի մաս, մանկավարժական աշխատանքին և դպրոցին նվիրված լինելու ցանկությունը: Համատեղ որոշում կայացնելու դեպքում խնդիրների, բացթողումների և մարտահրավերների լուծումներն ավելի իրատեսական և արդյունավետ կլինեն: • Կազմակերպության տեղեկատվական քաղաքականությունը. Կազմակերպության արդյունավետ տեղեկատվական քաղաքականությունը կարող է էապես բարձրացնել աշխատողների մոտիվացիան: Աշխատակիցները չպետք է զգան, որ տեղյակ են կազմակերպությունում տեղի ունեցող իրադարձություններին, դրանք տրամադրվում են: Մանկավարժական անձնակազմին մոտիվացնելիս `դպրոցի ղեկավարությունը պետք է ուսուցիչներին շարունակական, ժամանակին և մանրամասն տեղեկատվություն տրամադրի ուսումնական հաստատության քայլերի, նպատակների և գործունեության հետ կապված ամեն ինչի մասին: Accշգրիտ տեղեկատվությունը ինքնահավան է: • Հանձնարարությունների և իրավասությունների պատվիրակություն Հանձնարարությունների և պատվիրակությունների պատվիրակություն և մանկավարժական անձնակազմի իրավասություն նշանակում է ուսուցիչների աշխատանքի խթանում `բացահայտելով իրենց արժանիքները և ապահովելով անկախություն: Հանձնարարությունների և իրավասությունների պատվիրակումը ոչ միայն աշխատողներին խթանելու միջոց է, այլև կառավարման փիլիսոփայություն [3]: Վստահելով ուսուցչին ՝ դպրոցի ղեկավարությունը մոտիվացնում է ուսուցիչներին, բարձրացնում աշխատանքի կատարողականը: • Թիմային աշխատանքի խթանում: Թիմային աշխատանքը կազմակերպության առաջընթացի և զարգացման երաշխիքներից մեկն է `աշխատողների մոտիվացիայի երաշխիքներից: Դպրոցների մանկավարժական անձնակազմի թիմային աշխատանքը էլ ավելի կարևոր է ամբողջ ուսումնական գործընթացի արդյունավետության համար, քանի որ շատ մանկավարժներ ներգրավված են աշակերտների ուսուցման և դաստիարակության մեջ: Բարձրացնել ուսուցիչների իրազեկությունը թիմային աշխատանքի մասին. Դասախոսական կազմի յուրաքանչյուր անդամ ակտիվորեն կմասնակցի ուսումնառության գործընթացին ՝ դպրոցի աշակերտների յուրաքանչյուր նվաճումը համարելով իր սեփականը: ինչի ոգին • Ֆինանսական խթաններ. Ֆինանսական խրախուսանքները հիմնականում ուղղված են աշխատողների ֆիզիոլոգիական կարիքների բավարարմանը: Եթե ուսուցիչը բավարար գումար չի ստանում աշխատանքի համար, ապա նա չի ունենա բավարար մոտիվացիա աշխատելու, բայց եթե նա ստանում է այնքան գումար, որ բավարարի կարիքները, դա չի նշանակում, որ նա կաշխատի ավելի մոտիվացված: Ֆինանսական միջոցներ ստանալը աշխատողի համար ստեղծում է կարճաժամկետ աշխատանքից բավարարվածության զգացում: Մանկավարժական • Մասնագիտական հմտությունների զարգացում Դպրոցի ղեկավարությունը պետք է նպաստի ուսուցչի հմտությունների վերապատրաստմանը, սեմինարների կազմակերպմանը կամ ուսուցիչների մասնակցությանը, գրականության բազմազանության առկայությանը, քանի որ ուսուցչի ուսանողների մոտ ուսման դրդապատճառը պայմանավորված է ուսուցչի մանկավարժական-մասնագիտական գիտելիքներով: գործընթացի արդյունավետությունը ՝ մանկավարժական հմտություններ, զարգացում, գիտելիքներ, դպրոցական և. • ստեղծագործականության խթանում և նախաձեռնություն ուսուցիչների ստեղծագործության խթանումը ներառում է դպրոցի ղեկավարության դրական վերաբերմունքը, ուսուցիչների ստեղծագործական մոտեցումների աջակցությունն ու գնահատումը: Դպրոցի ղեկավարությունը չպետք է անտեսի ուսուցչի կողմից ցանկացած նորարարական դրական գաղափար: պետք է աջակցի վերջինիս, նույնիսկ եթե դա կապված է դպրոցի անձնակազմի համատեղ ջանքերի հետ: Դպրոցի ղեկավարությունը պետք է խրախուսի ուսուցչի նախաձեռնությունը: Ուսուցչի նախաձեռնությունը խթանելու պայմանների շրջանակներում, դպրոցի օժանդակ ուսուցիչը պետք է օգնի ղեկավարությանը կյանքի կոչել աշխատանքի անկախությունը, ինչը, իր հերթին, կհանգեցնի ուսուցչի նախաձեռնությանը: • Աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ստեղծում Եթե աշխատանքային պայմանները բարենպաստ են, աշխատակիցները հաճույքով են գնում աշխատանքի: Եթե դպրոցի ղեկավարությունը միշտ չէ, որ հետևում է դասարանների պայմաններին, լուսավորությանը, ջերմաստիճանին կամ մաքրությանը, ապա տվյալ դպրոցում ուսուցիչների մոտիվացիան կնվազի: Աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ապահովումն օգնում է ուսումնական գործընթացի բնականոն ընթացքին: գոնե անհրաժեշտության դեպքում: Եթե • Հակամարտությունների կառավարում Աշխատանքային բախումներ, քանի որ դպրոցներում մարդկանց կարծիքները և անխուսափելի հետաքրքրությունները պատշաճ կերպով չեն կառավարվում: Դա կլինի մանկավարժական: աշխատակիցների մոտիվացիան: դեմոտիվացում կառուցողական անձնակազմ: • Կազմակերպչական շարժիչ մշակույթի ստեղծում: Ուսուցիչների մասնագիտական մոտիվացիայի զարգացմանը նպաստող մշակույթը բազմաֆակտորային է, բայց դրան նպաստում է խթանող կրթական միջավայրի առկայությունը և կազմակերպական մշակույթի ձևավորումը: Դպրոցի կազմակերպչական մշակութային տարրերն են հաստատության կողմից ընդունված արժեքները, նորմերը, կարգախոսը, ավանդույթները: Դպրոցի ղեկավարությունը պետք է կրթական այդպիսի միջավայր ստեղծի կազմակերպական մշակույթի միջոցով `մասնագիտական մոտիվացիայի զարգացման համար: • Աշխատանքի գնահատում և մոնիտորինգ մանկավարժական գործունեության գնահատումը ուսումնական հաստատության որակի ապահովման համակարգի բաղկացուցիչ մասն է: Աշխատանքի գնահատումը և մոնիտորինգը հնարավորություն կտան ուսուցիչներին հաշվետու լինել իրենց աշխատանքի արդյունքների համար, ինչպես նաև պարզել բարեփոխումների թերություններն ու ուղղությունները: Educationalանկալի է, որ ուսումնական գործընթացի բոլոր շահագրգիռ կողմերը մասնակցեն մանկավարժական գործունեության մոնիտորինգին ՝ ուսանողներ, գործընկերներ, դպրոցի ղեկավարություն, ծնողներ և այլն: Մանկավարժական գործունեության շարժառիթը բարձրացնելու համար ինքնավերահսկման գործողությունների անցկացում: Առաջացնում է ուսուցչի և կարողության և • Կառավարման ոճ Կառավարման յուրաքանչյուր ոճի կիրառումը կարող է առանձնահատուկ ազդեցություն ունենալ աշխատողների մոտիվացիայի վրա: Կառավարման ավտորիտար ոճի օգտագործումը կարող է մանկավարժներին անտեղի մոտազերծել ՝ վերահսկելով: Չնայած կառավարման լիբերալ ոճը ենթադրում է լայնամասշտաբ ազատության հնարավորություն, վերջինս կիրառելի չէ նաև ներդպրոցական կառավարման ոլորտում, քանի որ վերահսկողության բացակայությունը, ղեկավարության անտարբերությունը, մոտիվացիոն համակարգի պասիվությունը և մոտիվացիայի բացակայությունը նույնպես չեն նպաստում մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիային: Դպրոցների կառավարման ամենաարդյունավետ միջոցը ժողովրդավարական ոճի կիրառումն է, որը ծայրահեղ մոտեցումներով օգնում է բարձրացնել մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիան: Եզրակացություն Մանկավարժական անձնակազմին մոտիվացնելու բազմաթիվ եղանակներ կան: Դպրոցի տնօրինության խնդիրն է `անհատապես, փոքրաթիվ անձնակազմի դեպքում, բացահայտել խմբի առանձնահատկությունները` համապատասխան խթանման միջոց կիրառելու համար, որպես ուսանողների սովորելու դրդապատճառ `դասախոսական կազմի մոտիվացիայի պատճառով: Ուսումնական գործընթացի արդյունավետությունը: ։
| Հոդվածում ներկայացված են մոտիվացիայի դերն ու նշանակությունը մանկավարժական անձնակազմի աշխատանքի արդյունավետության տեսանկյունից։
Թվարկված են այն միջոցները, որոնց կիրառումը հնարավորություն կտա դպրոցի ղեկավարությանը բարձրացնելու մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիան եւ խթանելու նրանց մասնագիտական ու մանկավարժական գործունեության արդյունավետությունը։
|
ՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐ ՄԱՐԴՈՒԼԵԿՈՍԻՏՆԵՐԻ Ա INԴԵՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ AFLATOX B1 Ներածություն Aflatoxin B1 (AF B1) միկոտոքսին է, որը արտադրվում է Aspergillus սնկերի կողմից: AF B1- ը վարակում է մի շարք սնունդ ՝ ունենալով մուտագեն և քաղցկեղածին հատկություններ [1]: Մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տվել AF B1- ի `մարդկային բջիջներում քրոմոսոմային աննորմալությունները կրկնօրինակելու ունակությունը [2,3]: Կաթնասունների մոտ աֆլատոքսինը նյութափոխանակության ընթացքում վերածվում է AF B1-8,9-էօքսիդի: Արդյունքում ստացված AF B1-8,9- էպօքսիդը կովալենտորեն կապվում է ԴՆԹ-ի հետ և առաջացնում ԴՆԹ հավելումներ, որն էլ իր հերթին առաջացնում է հեպատոկարցինոգենեզ: Մոլեկուլային գենետիկական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ AF B1- ի քաղցկեղածին հատկությունները պայմանավորված են մարդու հեպատոցիտներում G / T փոխակերպման TP53 գենի 249 կոդոն փոխակերպմամբ [4]: Այնուամենայնիվ, AF B1- ի մուտացիայի սպեկտրը դեռ ամբողջությամբ պարզված չէ: Այս ուսումնասիրության նպատակն էր գնահատել AF B1- ի բջիջների գենետիկական բնութագրերը մարդու ծայրամասային արյան մշակույթում `քրոմոսոմային շեղումների 24 և 48 ժամվա վերլուծության ժամանակ: Նյութեր և մեթոդներ AF B1- ում քրոմոսոմային անոմալիաների մակարդակը գնահատվել է մարդու և ծայրամասային արյան մշակույթի մկոտոքսինով մշակումը `24 և 48 ժամվա ընթացքում: AF B1- ն օգտագործվել է տարբեր դեղաչափերով `3.6 և 12 մկգ / մլ: 5 մլ ծայրամասային արյունը մշակվել է 50 մլ RPMI 1640 միջավայրում, որը պարունակում է 10% սաղմնային շիճուկ, 2 մմ L-glutamine, 100 մ / մլ պենիցիլին և 100 մկգ / մլ streptomycin: Լիմֆոցիտների բաժանումը նվազեցնելու համար արյունը մշակվել է `ավելացնելով 1,5 մլ L-phytohemagglutinin: Ipայրամասային արյան մշակույթը ինկուբացվել է 370C ջերմաստիճանում 72 ժամվա ընթացքում: Հիպոթոնիկ լուծույթը պատրաստվել է `օգտագործելով 0,075 Մ KCL: Որպես ամրագրիչ օգտագործվել է մեթանոլի քացախաթթվի լուծույթ 3: 1 հարաբերակցությամբ: Ռոմանովսկի-Գիմզա 10% ներկը օգտագործվել է մետաֆազային քրոմոսոմները ներկելու համար: 72 արդյունահանումներից հետո ծայրամասային արյան կուլտուրան տեղափոխվել է 10 մլ ցենտրիֆուգացման անոթներ և ցրտահարվել 1500 րոպեում 7 րոպե տևողությամբ: Սովորական հեղուկը հեռացնելուց հետո ավելացվել է 10 մլ հիպոթոնիկ KCL լուծույթ և ինկուբացվել 15 ° C ջերմաստիճանում 15 ° C ջերմաստիճանում: Բջջային կախոցը լվացվեց 10 մլ ֆիքսատորով: Rifենտրիֆուգումից հետո 9,5 մլ գերբնական նյութը հանվել է, և 0,5 մլ բջջային կախոցը օգտագործվել է մետաֆազային թիթեղներ պատրաստելու համար: Մետաֆազի քրոմոսոմները գունավորվել են Ռոմանովսկի-Գիմզա ներկով: Պահվում է լույսի մանրադիտակի 24 ժամ առաջ: Յուրաքանչյուր տարբերակից ուսումնասիրվել է 100 մետաֆազ: Վիճակագրական վերլուծությունը կատարվել է օգտագործելով Statgraphics 16.2` t- թեստի միջոցով: Արդյունքներ և քննարկում: AF B1- ի բջջային գենետիկական ակտիվությունը գնահատվել է `ուսումնասիրելով մարդու ծայրամասային արյան մշակույթներում կոտրվածքների մակարդակները: Ստացված արդյունքների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ AF B1- ը էապես (p <0,05) մեծացնում է բացերի մակարդակը 6 և 12 մկգ / մլ դեղաչափերում 24 և 48 ժամ վերամշակման պայմաններում (աղյուսակ 1): AF B1 պիտակավորված կոտրվածքների մակարդակները մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրայում 24 և 48 ժամից ցածր: Վստահելի տարբերություն հսկիչի համեմատ ՝ * -p <0,05: 24 ժամ AF B1- ի մշակման դոզաներ Բացթողումների միջին քանակի պառակտման աղյուսակ 1. Վերահսկել 3 μg / ml 6 μg / ml 12 μg / ml 3 μg / ml 6 μg / ml 12 μg / ml 48 SD48 h Մշակում Մեր արդյունքները համահունչ են գրականությունը Ըստ [6] AF B1- ի ՝ առանց նյութափոխանակության ակտիվացման 24 ժամվա ազդեցության տակ հուսալիորեն մեծացնում է լեղապարկի մակարդակը in vitro: Մի շարք մոլեկուլային ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ AF B1- ի մուտագենային հատկությունները պայմանավորված են AF B1-8,9- էպօքսիդի կողմից նրա նյութափոխանակության ակտիվացմամբ [7]: Հետեւաբար, AF B1- ի մուտագենային ակտիվությունն առանց նյութափոխանակության ակտիվացման ցույց է տալիս այս միկոտոքսինի վրա գործողության անուղղակի մեխանիզմների առկայությունը: Ուցադրվել է նաև, որ AF B1- ը կարող է խանգարել վերարտադրության արգելակմանը: Պետք է նշել, որ վերարտադրության արգելումը հանգեցնում է բացերի մակարդակի բարձրացմանը, որոնք տեղի են ունենում քրոմոսոմների փխրուն հատվածներում: Բացի այդ, [10] -ն ցույց է տվել, որ կրկնօրինակման արգելակման ժամանակ քրոմոսոմների փխրուն տեղերում բարձր հաճախականությամբ տեղի են ունենում ԴՆԹ-ի կրկնօրինակների քանակի փոփոխություններ: Ամփոփելով ստացված արդյունքները ՝ տվյալները գրականության տվյալների համաձայն, կարելի է եզրակացնել, որ AF B1- ի մուտագենային հատկությունները պայմանավորված են ոչ միայն ԴՆԹ-ի հետ կովալենտ կապերի առաջացմամբ, այլև հետագա ուսումնասիրության կարիք ունեցող անուղղակի մեխանիզմներով: Գրականություն 1. Bennett JW, Klich M. Mycotoxins. Clin Microbiol Rev. 2003; 16 497–516.vitro. Turk J Med Sci. 2011; 41 1043–9.2012; 64 607–12.1993; 90 8586–90,5: Verma R, Babu A. Մարդու քրոմոսոմներ: սկզբունքներ և տեխնիկա: Նյու Յորք. McGraw-Hill, ծայրամասային արյան լիմֆոցիտների մշակույթներ: համեմատություն aflatoxin B1- ի հետ: Mutat Res. 1986; 170 (1-2): 47-53. J J քաղցկեղը: 2006; 118 (11): 2665-71.82 (10): 3096-100. Քաղցկեղ Lett. 2006; 232 (1): 13-26. Վերարտադրման սթրես: Գենոմի Res. 2015; 25 (2). 189-200թթ. Սոնա Գալստյան ՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ ՄԱՐԴՈՒ ԼԵԿՈՍԻՏՆԵՐԻ ԱFFԴԵՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ՖԼԱՏՈՔՍԻ ՎՐԱ Հիմնաբառեր. ։
| Աֆլատոքսին B1-ը մուտագեն և քաղցկեղածին ակտիվությամբ օժտված միկոտոքսին է, որով աղտոտված է սնունդը։
Ենթադրվում է, որ աֆլատոքսին B1-ի մուտագենության Ամփոփում գլխավոր մեխանիզմը կայանում է նյութափոխանակային ակտիվության շնորհիվ ԴՆԹադուկտների ձևավորման մեջ։
Աշխատանքում ցույց է տրված, որ աֆլատոքսին B1-ը կարող է մակածել մարդկու լեյկոցիտների կուլտուրայում քրոմոսոմային խաթարումներ և խզումներ առանց նյութափոխանակային ակտիվության, ինչը խոսում է այս միկոտոքսինի անուղղակի մուտագեն ազդեցության մասին։
|
ԼՍԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԸ ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ(ԵՊՀ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁ)Հայաստանի անկախացումից հետո ինքնության վերաձևակերպման նոր փուլ է սկսվում. միկողմից վերարժևորվում է մինչխորհրդային շրջանի հայկական մշակույթը, «երկաթյա վարագույրի»բացմամբ մեծ ինտենսիվությամբ հայկական իրականություն են ներթափանցում արևմտյան մշակույթիտարբեր ֆենոմեններ, մյուս կողմից խորհրդային շրջանի մշակույթը դեռևս շարունակում է վերարտադրվել։
Եթե փոփոխությունները տեղի են ունենում համատեքստից դուրս, դրանք սկսում են առաջացնել անորոշության միջավայր, որում խաթարվում է հանրության` այդ թվում նաև էթնիկ հանրույթիառանձին հատվածների միջև հոգևոր ընդհանրականություն ձևավորող արժեքային համակարգիհամախմբիչ դերը1։
Մեկ հարց է, եթե որևէ երկրում միայն ներքին փոփոխություններ են տեղի ունենում (քաղաքական,տնտեսական, մշակութային), բոլորովին այլ հարց է, եթե ներքին փոփոխությունները մեծ ինտենսիվությամբ կրում են արտաքին ազդեցություններ։
Տվյալ աշխատանքում Հայաստանում դրսևորվող արտաքին ազդեցությունները պայմանականորեն անվանենք գլոբալացման մշակութային ազդեցություն։
Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել Հայաստանում գլոբալացման մշակութային ազդեցությունների դրսևորումները ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի լսարանային գրասեղանների վրա ուսանողներիթողած ձեռագիր գրություններում կամ այլ ձևակերպմամբ՝ դասասեղանային գրաֆիթիներում։
Գլոբալացման ազդեցության չափման համար իբրև տեսական հիմք է ծառայել ամերիկացի սոցիոլոգ ՓիթերԲերգերի գործոնային տիպաբանությունը, որի համաձայն՝ մշակութային գլոբալացման հիմքում ընկածեն հետևյալ գործոնները2.• Լեզու,• Գործարար վերնախավ,• Մտավորականների ակումբ,• Հասարակական շարժումներ,• Զանգվածային մշակույթ։
Տարեցտարի ավելի ու ավելի են շատանում անգլերեն սովորող և խոսող մարդիկ։
Գլխավոր պատճառներից մեկն այն է, որ այսօր անգլերենը խթան է լավ կարիերա ստեղծելու համար։
Այստեղ պետք էհաշվի առնել, որ նոր լեզուն իր հետ բերում է նաև նոր մտածելակերպ։
Ինչպես Բերգերն է նշում, ցանկացած օտար լեզվի իմացություն թողնում է անուղղակի հուզական ազդեցություն։
Խոսելով գործարար էլիտայի մասին, նշենք, որ գլոբալացման գլխավոր շարժիչ ուժը տնտեսությունն է։
Գործարար էլիտայի անդամները կրում են դավոսյան մշակույթը։
Դավոսյան մշակույթի շարժիչ ուժը համաշխարհային բիզնեսն է, որը ղեկավարում է տնտեսական և տեխնոլոգիական գլոբալիզացիան։
Բերգերը մտավորականների ակումբի մասին խոսելիս նկատի է առնում ժամանակաշրջանի հիմնական արժեքային համակարգը ձևավորողներին։
Դա տեղի է ունենում համացանցի, բարեգործականբազմաթիվ ֆոնդերի, հասարակական ու գիտական կառույցների միջոցով։
Այդ մտավորականներըկարող են զբաղվել կրթական, գիտական և հասարակական գործունեությամբ տարբեր երկրներում,ինչպես նաև մշակութային սահմաններ չճանաչող համացանցում։
Սակայն այդ նույն մտավորականակումբների անդամները կարող են նաև հակագլոբալիստներ լինել։
Հասարակական միջոցառումները Բերգերը կապում է մտավորականների ակումբների հետ՝ նշելով, որ նրանց գաղափարական հենքի վրա են տեղի ունենում հասարակական միջոցառումները, օրինակ՝ բնապահպանական շարժումները3։
1 Գաբրիելյան Մ., Դաբաղյան Ա., Թադևոսյան Ա., Մարգարյան Ն., Հոգևոր անվտանգության ապահովման և բարոյականարժեքների պահպանման հիմնադրույթները ազգային անվտանգության համատեքստում, Երևան, 2002, էջ 3,http։
//www.noravank.am/upload/pdf/5.Mkhitar%20Gabrielyan.pdf։
2 Бергер П., Хантингтон С., Многаликая глобализация։
Культурное разнобразие в современном мире, Москва, 2004, с. 65-66.3 Նույն տեղում, էջ 67։
Այսօր աշխարհում լայն տարածում գտած զանգվածային մշակույթի տեսակը Բերգերը համարումէ ամերիկյան, որը տարածվում է հիմնականում ԶԼՄ-ների միջոցով։
Նա նկատում է նաև, որ ամերիկյանզանգվածային մշակույթի ազդեցությամբ ստեղծվում են տեղական զանգվածային մշակույթի տարբերակներ, որոնց բովանդակությունն ամեն դեպքում նույնը չի լինում։
Ներկայացվող աշխատանքի հետազոտության առարկան ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի լսարանային գրասեղանների գրաֆիթիներն են (ուսանողների թողած գրությունները, պատկերները)։
Գրասեղանային գրաֆիթին իբրև հետազոտության առարկա ընտրելու համար նկատի են առնվել հետևյալհանգամանքները.• Դասասեղանային գրաֆիթիում բավականին ամբողջական ու բազմակողմանիորեն են արտահայտված մշակութային գլոբալացման շարժիչ ուժերի նշանային (սեմիոտիկ) դրսևորումները։
• Երիտասարդությունը (տվյալ դեպքում ուսանողությունը) նորույթներին ամենաարագ արձագանքող և դրանք յուրացնող սոցիալ-տարիքային խումբն է։
• Պատմության ֆակուլտետում ուսանողներին առաջարկվող գիտելիքները վերաբերում են ինքնությունների ամենատարբեր մոդելների՝ պատմական, քաղաքական, էթնիկական, գլոբալ և լոկալ, էսթետիական, մասնագիտական և այլն, որոնց հարաբերակցությանն ու փոխակերպումներին կարելի է հետևել գրասեղանային գրաֆիթիներում։
• Նախորդ կետում նշված ինքնության մոդելների ընտրությունում հատկապես երևակվում էազգայնականությունից-աշխարհաքաղաքացիության փոխակերպման, կամ որ նույնական է՝էթնոկենտրոնությունից-էթնոհարաբերականության փոխակերպման միտումը։
Հետազոտության ընթացքում հաշվի են առնվել այն փորձաքարերը, որոնք խոչընդոտում են առավել ամբողջական և օբյեկտիվ պատկեր ստանալուն։
Օրինակ՝ նկատի ենք ունեցել, որ ոչ բոլոր ուսանողներն են իրենց նշագրային հետքը թողնում սեղանների վրա, և գրասեղանային գրությունների միջոցով ամբողջ ուսանողության մասին պատկերացում կազմել չենք կարող։
Բացի այդ, գրություններիստույգ հեղինակները շատ դեպքերում մեզ հայտնի չեն, հետևաբար հստակ չեն գրությունների շարժառիթները, դրդապատճառները, ինչպես նաև՝ գրային ուղերձների հասցեատերերը։
Որոշակի վերապահմամբ նկատի է առնվել նաև քննվող ֆենոմենի մարգինալ պրակտիկա լինելու հանգամանքը։
Այս ևնմանատիպ այլ հանգամանքները հաշվի առնելով՝ փորձել ենք մեր վերլուծությունը կառուցել՝ հիմնվելով գլխավորապես գրությունների նշանային և իմաստային առումների վրա։
Հաշվի առնելով հետազոտության ընթացքում գրանցված նյութերի արտահայտչական ու բովանդակային առանձնահատկությունները՝ առանձնացրել ենք դասասեղանային գրաֆիթիների հետևյալխմբերը.1. Խորհրդանշանային-պատկերային ուղերձներ• Գաղափարներ (ֆաշիզմ, խաղաղություն, հավերժություն…), • Կազմակերպությունների, ընկերությունների լոգոտիպեր (սպորտային ակումբներ, մեքենա արտադրողընկերություններ…), • Էթնիկ ինքնության խորհրդանշաններ• Չվերծանված պատկերներ2. Վերբալ ուղերձներ• Անձնանուններ, • Տեղանուններ, • Երաժիշտների (կամ խմբերի) անուններ, • Բանաստեղծություններից հատվածներ,• Հայտնի ընկերություններ (բրենդեր, տաքսի ծառայությունների անուններ...), • Սպորտային ակումբներ, մարզիկներ, • Կուսակցությունների անուններ, • Այլ...Հետազոտվող գրություններում աչքի զարնող օրինաչափություններից մեկն այլալեզու նշագրերիօգտագործումն է։
Գրությունների մեծ մասը լատինատառ է։
Լատինատառ են գրված նույնիսկ այնպիսիբառեր, որոնք վերաբերում են հայ էթնիկ ինքնության խորհրդանշաններին։
Օրինակ` «Armenia»,«Ararat», «Tigran THE GREAT», «Garegin Njdeh» և այլն։
Իսկ ինչու՞ է այդպես։
Հայաստանի անկախացումից հետո, երբ արևմտյան մշակույթն առանց խոչընդոտների մեծ ինտենսիվությամբ ներթափանցում է Հայաստան, մինչև անկախացումը միայն խորհրդային համակարգում թույլատրելին տեսածմարդկանց համար այն կարծես թե դառնում է մինչ այդ չիրականացրած (կամ նույնիսկ չգիտակցած)բոլոր ցանկությունների իրագործման ազատ հարթակ։
Եվ պատահական չէ, որ սեղանների գրությունների մեծ մասը լատինատառ են, քանի որ հետխորհրդային սերունդն ավելի հեշտ կարող է յուրացնել համաժամանակյա (և ամբողջ աշխարհում լայն տարածում ստացած) մշակույթը կամ ինքնության արտահայտման ձևերը, քան 70 տարով հետ գնալ։
Կարծես թե «լատինական այբուբենն Արևմուտքի գաղափարական զենքն է»1, որի միջոցով անուղղակի կերպով տարածվում են նաև արևմտյան արժեքներ։
Նույն ձևով կարելի է բացատրել նաև սեղանների պատկերագրության արևմտյան մշակույթից հատվածները։
Իսկ ինչ վերաբերում է ռուսաց լեզվին` 70 տարվա գերակայությունից հետո ուսանողականսեղաններին այսօր կարող ենք տեսնել միայն հազվադեպ բեկորներ, և, որ շատ հետաքրքիր է, դրանքհիմնականում քրեական («գողական») ենթամշակույթն են ներկայացնում։
Ստացվում է, որ եթեԽորհրդային Միության տարիներին ռուսերենը համարվում էր «էլիտայի լեզու», այսօր այն որոշ չափովդարձել է մարգինալ մշակույթի մաս` «գողական ժարգոնի պաշտոնական լեզուն»` ռուսերեն բառերովու հայկական քերականությամբ և ուսանողական սեղաններին այդպես էլ արտահայտված է։
Օտարլեզուներով գրված վերբալ ուղերձների գոյությունը բացի արևմտամետությունից կամ ռուսամետությունից կարելի է բացատրել նաև այդ լեզուների ցանցային հաղորդակցության հիմնական լեզուներ լինելով։
Վերոնշյալ լեզվական ֆենոմենները միանշանակ բացատրվում են ուսանողների օտար լեզուների(հատկապես անգլերեն) տիրապետելու ցանկությամբ` ավելի կոնկրետ այստեղ գործ ունենք իդեալական ինքնության կամ գերինքնության հետ։
Սակայն իրականում ուսանողների ցանկությունները մնումեն ցանկությունների մակարդակում, անգլերենի իմացությունը հիմնականում մնում է զանգվածայինմշակույթին վերաբերող խիստ սահմանափակ բառապաշարի սահմաններում։
Բացի այդ, հաճախհանդիպում ենք քերականական սխալների։
Տվյալ ֆակուլտետում կրթական գործընթացը տեղի էունենում հիմնականում հայոց լեզվով, սակայն համաշխարհային գիտությանն առնչվելու համար ուսանողները ստիպված են լինում կարդալ անգլերեն կամ ռուսերեն գրականություն, այնուհետև վերարտադրել հայերեն։
Արդյունքում բախվում ենք պարադոքսալ երևույթի հետ. ուսանողները հիմնականումնախընտրում են կարդալ ռուսական գրականություն կամ այլ լեզուներով գրված գրականության ռուսերեն թարգմանությունները, սակայն սեղաններին հիմնականում լատինատառ են գրում։
Այստեղ լավագույնս արտահայտված են ուսանողների իրական և նրանց պատկերացումներով իդեալական ինքնությունների հակադրությունը։
Սեղանների վրա հանդիպում են նաև իսպաներեն գրառումներ, որոնք բացի լեզվից ներառում եննաև մշակութային գլոբալացման մեկ այլ շարժիչ ուժ` զանգվածային մշակույթը։
Այդ գրառումները հիմնականում կապված են սպորտի` հատկապես ֆուտբոլի հետ։
Բացի իսպանական ֆուտբոլայինակումբներից և ֆուտբոլիստներից շատ ենք հանդիպում նաև գերմանական և բրիտանական ակումբների ու ֆուտբոլիստների անուններ։
Բացի այն, որ այդ երկրները ֆուտբոլային առաջատարներն են,Հայաստանում դրանց պոպուլյարությունը կապված է նաև տեղական հեռուստաընկերություններիհեռարձակման հետ, որոնք հիմնականում հենց այդ երկրների ֆուտբոլի առաջնություններն են ցուցադրել։
Որպես զանգվածային գլոբալ մշակույթ կարող ենք դիտարկել նաև երաժշտությունը։
Սեղաններիվրա երաժշտական ժանրերից հիմնականում տեղ են գտել ռոքը և ռեփը` ինչպես արևմտյան խմբեր ևկատարողներ, այնպես էլ հայ։
Սակայն պետք է նկատել, որ սեղաններին գրված ազգությամբ հայ կատարողների (խմբերի) անուններն ավելի շատ խոսում են այդ մշակույթի տեղայնացված և ոչ թե տեղական լինելու մասին, քանի որ վերը նշված ժանրերը դարձյալ արևմտյան մշակույթի արդյունք են։
Գլոբալացվող զանգվածային մշակույթի հետևանքով լայն տարածում են ստանում որոշ կարգախոսներ,օրինակ սեղաններից մեկի վրա տեսնում ենք ամերիկյան անիմացիոն ֆիլմերից մեկից մի արտահայտություն («wish it, dream it, do it»), որը կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես տվյալ ֆիլմի կարգախոս,այլ նաև Արևմուտքի ոչինչ չբացառող մշակույթի կարգախոս։
Իմ կարծիքով՝ ոչ արևմյան ազգերի համար արևմտյան մշակույթը հատկապես դրանով է գրավիչ։
Մշակութային գլոբալացման մեկ այլ գործոն, որն իր արտահայտությունն է գտել սեղանների վրա,սոցիալական շարժումներն են։
Եթե կուսակցությունները դիտարկենք որպես այդիպիսին, ապա պետքէ նկատենք, որ սեղանների վրա հիմնականում երկու կուսակցությունների անուններ են, որոնք համեմատած ՀՀ-ի մնացած կուսակցությունների հետ ավելի վաղ են ստեղծվել և ավելի արմատական են,դրանցից մեկը գործում է շեշտված ազգայնականականությամբ։
Հետաքրքիր է, որ ամենաշատ անդամներ ունեցող և իշխող կուսակցության մասին սեղանների վրա նշումներ չկան։
Եթե որպես սոցիալական շարժում դիտարկենք նաև կրոնը, ապա սեղանների գրությունները զերծչեն նաև դրանից։
Հիմնականում արտահայտված է քրիստոնեությունը` տարբեր արտահայտչաձևերով։
Թվում է, թե քրիստոնեությունը նույնպես հայկական ինքնության անբաժանելի մասերից մեկն է և այնդժվար է փոփոխել գլոբալ մշակույթի ազդեցությամբ։
Սակայն պատկերն այլ է։
1988 թ. սոցիալական,տնտեսական և քաղաքական նկատառումներով Հայաստան թափանցող կրոնական կազմակերպու1 Масленникова Н., Азбучные глобализаторы։
латынский алфавит как идеологическое оружие Запада,http։
//www.stoletie.ru/kultura/azbuchnyje_globalizatory_925.htm. թյունների թիվը մեծանում է։
Այդ երևույթը մեծ ինտենսիվությամբ շարունակվում է նաև այսօր։
Ուսանողական սեղաններին գրեթե չենք հանդիպում հայատառ կամ հայ առաքելական եկեղեցուն բնորոշորևէ գրառման, մինչդեռ անգլերեն կամ լատինատառ արտահայտությունները շատ են։
Բացի անգլերեն արտահայտություններից հանդիպում ենք «Հիսուս» բառի լատինատառ տարբերակներ։
Այստեղդժվար է որևէ ճշտգրիտ եզրակացության հանգել, արդյո՞ք այս արտահայտությունները (հատկապեսանգլերեն) գլոբալ կրոնական շարժումների անդամ ուսանողներն են գրել, թե հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդների ինքնության արտահայտման նոր ձևերն են` գլոբալացման ազդեցությամբ։
Ավելիհավանական է առաջին տարբերակը, քանի որ նման մոտեցումները բնորոշ են դրսից ներթափանցածկրոնական կազմակերպությունների անդամներին` դատելով սոցիալական ցանցերում նրանց տեղադրած նյութերի նմանությունից։
Սեղանների վրա ներկայացված են գլոբալ այլ շարժումներ ևս։
Օրինակ` հաճախ պատկերված էկեռխաչը (կեռխաչը վստահորեն տվյալ դեպքում կապում ենք նացիզմի հետ, քանի որ ուսանողությանլայն շրջանականերում դրա մնացած իմաստները հիմնականում ճանաչելի չեն) և գրված է Հիտլերիանունը։
Մի կողմից Հիտլերը և կեռխաչը հիմնականում աղերսվում են ազգայնականության հետ, մյուսկողմից ազգությամբ հայ ուսանողներն ազգայնականությունն արտահայտում են «ոչ հայեցի», գլոբալմիջոցներով։
Հաջորդը շարժումը կարելի է անվանել «հիփփիականության հեռավոր արձագանքներ»(հեռավոր ժամանակի և տարածության առումներով), որն արտահայտված է և՛ երաժտական խմբերիկամ առանձին երաժիշտների անունների տեսքով, և՛ երգերից վերցրած հատվածներով։
Դավոսյան մշակույթը սեղանների վրա արտահայված չէ, քանի որ այստեղ գործ ունենք ուսանողության, ընդ որում` հումանիտար գիտություններ ուսումնասիրող ուսանողների հետ։
Փոխարենը կարող ենք խոսել վերազգային տնտեսության մասին, որը սեղանների վրա արտահայտված է հիմնականում մեքենաշինական ընկերությունների կամ էլէկտրոնային տեխնիկա արտադրող ընկերություններիանունների կամ սիմվոլների տեսքով` աշխարհի տարբեր ծայրերից եկած։
Երբեմն հանդիպում ենք նաևհամաշխարհային հայտնի բրենդերի անուններ։
Երկու դեպքում էլ գործ ունենք գլոբալ երևույթներիհետ, որտեղ արտահայտվում է հենց գլոբալ ինքնությունը, աշխարհի մաս լինելու փաստը։
Բացառվածչէ, եթե դրանք պարզապես արձանագրում են տնտեսապես էլիտար լինելը կամ լինել ցանկանալը։
Սեղանների վերբալ և խորհրդանշանային ուղերձները մեկ բառով կարելի է անվանել գրաֆիթի,որը մասնավոր կամ հանրային սեփականության առարկաների վրա արված գրությունն է, պատկերըկամ նշանը։
Այն ծառայում է հեղինակների սոցիալ-հոգեբանական ինքնության կառուցմանը` ոչ ինստիտուցիոնալ ձևով1։
Բացի այն, որ ուսանողները սեղաններին գլոբալ մշակույթի մաս կազմող երևույթների վերաբերյալ ուղերձներ են գրել, այդ նույն սեղանների մոտ նստող այլ ուսանողները որոշակի ազդեցություն են կրում տվյալ գրառումներից, երբեմն իրենց գրառումներն անում՝ ըստ տվյալ սեղանի համատեքստի (իհարկե բացառություններ ևս կան), երբեմն էլ հանդես են գալիս «պասիվ ընդունողի» դերում։
Այլ կերպ ասած՝ տեղի է ունենում սիմվոլիկ ինտերակցիա։
Գերմանացի սոցիոլոգ Ֆրիդրիխ Թեմբրուկի ձևակերպմամբ գործ ունենք ռեպրեզենտատիվ մշակույթի մակրոհամակարգի հետ, որտեղ մշակութային էքսպերտները (սեղաններին ուղերձներ անող ուսանողները) ակտիվորեն կիսում են տարբերգաղափարներ, մտքեր, հավատալիքներ և պատկերացումներ, որոնք պասիվ կերպով ընդունվում ենայլ ուսանողների կողմից2։
Մշակութային գլոբալացման համատեքստում հետազոտելով ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետիսեղանների գրությունները և պատկերները՝ նկատում ենք, որ հայ ինքնության ավանդական արտացոլում ձևով և բովանդակությամբ գրեթե չկա։
Սակայն չի բացառվում նաև, որ ավելի պահպանողականուսանողները սեղաններին պարզապես չեն գրում։
Այնուամենայնիվ, մեր հետազոտության շրջանակներում ներառված են գրող ուսանողները և նրանց ինքնությունները։
Տեղեկատվական հասարակությանձևավորման և գլոբալացման պայմաններում առանձնանում են նշանային նոր համակարգեր, ինչպեսնաև նոր ինքնություններ, որտեղ մի կողմից փորձում են ծանոթանալ կամ յուրացնել ամեն ինչ, առաջանում է ունիվերսալացում, էթնիկ ինքնության տարրալուծում, մյուս կողմից շատ հաճախ տեղի ենունենում հակառակ ռեակցիաներ։
Սակայն մեր պարագայում, ինչպես տեսանք, հակառակ ռեակցիաները հիմնականում նույնպես արտահայտվում են գլոբալ (արևմտյան) միջոցներով։
Հաշվի առնելով այսամենը՝ կարող ենք եզրակացնել, որ հայկական մշակույթը նույնպես կցված է մշակութային գլոբալացման անկասելի հոսանքին։
логия», № 2 (4), 2008, c. 102, http։
//cyberleninka.ru/article/n/psihosotsialnaya-identichnost-avtorov-graffiti.2 Ионин Л., Социология культуры։
путь в новое тысячелетие, Москва, 2000,http։
//www.gumer.info/bibliotek_Buks/Sociolog/Ionin/_01_1.php.Արևիկ ՀարությունյանԼՍԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԸ ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ (ԵՊՀ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁ)Բանալի բառեր՝ մշակութային գլոբալացման շարժիչ գործոններ` լեզու, գործարար վերնախավ, ինտելեկտուալների ակումբ, հասարակական շարժումներ, զանգվածային մշակույթ ։
| Սույն հոդվածը Հայաստանում դրսևորվող մշակութային գլոբալացման ազդեցությունների մասին է` ներկայացված ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի սեղանների գրությունների օրինակով։
Որպես տեսական հիմք ընտրված է ամերիկացի սոցիոլոգ Պ. Բերգերի առաջարկած գլոբալ մշակույթի ստեղծմանը նպաստող հինգ գործոնների առանձնացումը։
Սեղանների գրությունները ներկայացված և մեկնաբանված են որպես տեղական, տեղայնացված և գլոբալ մշակութային երևույթներ` մարդաբանության տեսանկյունից։
|
ԼՐԱԳՐՈՂԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՌԱՋՆԱԳԾՈՒՄՀնագույն ժամանակներից մեզ հասել են մի շարք մատենագրություններ, որոնցում նկարագրված են աշխարհի տարբեր ծայրերում պատերազմող տերություններիև կայսրությունների ռազմական գործողությունները և մարտավարությունները։
Այսամենը փաստում է, որ ռազմական լրագրության ակունքները նշմարվում են դեռևսհամաշխարհային պատմության վաղ շրջափուլերից։
Եթե առաջնորդվենք այս տեսակետով, ապա ընդհանուր հատկանիշները հաշվի առնելով՝ կարող ենք նկատել, որռազմագործողություններ լուսաբանող առաջին լրագրողները եղել են հենց այդաշխատությունների հեղինակները՝ պատմագիրները։
Սակայն կա էական տարբերություն ևս. հնագույն ժամանակներում պատմիչների նպատակը եղել է իշխանությաններկայացուցիչների համար արձանագրությունների կազմումը, մինչդեռ ժամանակակից աշխարհում ռազմական լրագրողի հիմնական առաքելությունը հանրությանըպատերազմական թեժ կետերից տեղեկատվության հաղորդումն է։
Տպագրության գյուտը և մարդկության գրագիտության մակարդակի բարձրացումը նպաստեցին ռազմական տեղեկատվության հասանելիությանը։
Սակայն օպերատիվության խնդիրը շարունակում էր մնալ օրհասական. չէ՞ որ պետություններիզորքերը պատերազմում էին հայրենիքից հեռու, և երկար ժամանակ էր պահանջվումռազմաճակատից լուրերը տեղ հասցնելու համար։
Առաջին ռազմական լրագրողներից կարող ենք նշել բրիտանական «Թայմս»թերթի թղթակից Հենրի Ռոբինսոնին [1], ում խմբագրությունը 1807 թվականին գործուղել էր Իսպանիա։
Նպատակը մեկն էր՝ ընթերցողին ականատեսի աչքերով ներկայացնել ֆրանսիական և իսպանական զորքերի միջև ընթացող պատերազմը, քանի որայդ ժամանակաշրջանում հասարակությունը տարված էր նապոլեոնական պատերազմներով։
Հեռագրի և լուսանկարչական ապարատի ստեղծումը նպաստեցին, որ մարտադաշտից հնարավորինս արագ և արդյունավետ հաղորդվեն տեղեկությունները։
Առաջին համաշխարհամարտի տարիներին «Րեչ» և «Ուտրո Ռոսսիի» [1] թերթերում տեղգտած հոդվածներն ուսումնասիրելիս տեսնում ենք, որ ռազմական լրագրողներիաշխատանքը համակարգելու փորձ է կատարվել։
Բացի այդ, այս շրջանի մամուլումտեսնում ենք նաև քարոզչության և «թշնամու կերպարի» ստեղծման առաջին լուրջփորձերը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին ռազմական լրագրությունն էական փոփոխություններ ունեցավ։
Սկսեցին հրատարակվել մեծ թվով նոր թերթեր և ամսագրեր, որոնց հիմնական նպատակը շարունակում էր մնալ քարոզչությունը։
Այդ ժամանակ ռազմական գործողությունները լուսաբանող լրագրողը, ովզորքի կողքին էր և ամեն պահ աշխատում էր կյանքը վտանգելով, գրեթե չէրտարբերվում սովորական լրագրողից թե՛ մասնագիտական գիտելիքների, թե՛կարգավիճակի տեսանկյունից։
Հայաստանում ռազմական լրագրության տարրեր տեսնում ենք 1990-ականներին։
Արցախյան պատերազմի տարիներին առաջնագիծ մեկնել են հարյուրավորկամավորներ, նրանց շարքում՝ նաև լրագրողներ, գրողներ, լուսանկարիչներ, ռեժիսորներ և օպերատորներ։
Ականատեսները վկայում են, որ նրանցից շատերը համատեղում էին պատերազմի վավերագրությունը և զինվորականի աշխատանքը։
Նրանքեղել են պատերազմի թեժ կետերում, շփվել են խաղաղ բնակչության, զինվորականների հետ, ականատես են եղել ռազմական բարդ գործողություններին։
Նրանց շնորհիվ այսօր հասանելի են Արցախյան պատերազմի մի շարք կադրեր,լուսանկարներ և ձայնագրություններ մարտական գործողություններից, ջոկատներիցև զինվորականներից։
Բայց միևնույն պահին չափազանց սակավաթիվ են պատերազմը վավերագրողների, նրանց մասնագիտական գործունեության խոչընդոտներիև դժվարությունների, տեխնիկական հնարավորությունների մասին մեզ հայտնիտեղեկությունները։
Գիտական հոդվածը պատրաստելիս՝ արձանագրեցինք, որ 2017թվականի մայիսին լույս է տեսել «Նրանք նկարում էին պատերազմը» գիրքը, որումտեղ են գտել 34 հարցազրույց նրանց հետ, ովքեր 1991-94 թթ․ եղել են ռազմաճակատում և նկարել են պատերազմը (նշենք նաև, որ գրքի հիմքում «Կինոաշխարհ»կայքում [4] հրապարակաված «Պատերազմի վավերագրողները» շարքի հարցազրույցներն են)։
Ազատամարտի տարիներին աշխատող լրագրողները թույլատրելիի ու անթույլատրելիի սահմանն իրենք էին գծում։
Մասնագիտական ուղեցույցի դեր կատարողխիղճն էր հուշում՝ որ իրավիճակում ինչ անել և ինչ չանել։
Լրագրողի կերպարանափոխման իրավունքի մասին տեսականորեն չգիտեին, բայց անհրաժեշտությանդեպքում դիմում էին այդ հնարքին՝ ակամայից իրագործելով իրենց վերապահվածիրավունքը [3]։
Պատերազմական գործողությունների ժամանակ հատկապես կարևորվում էտեղեկատվության ազատությունը և կապի ապահովումը։
Ուստի դա է պատճառը, որհակառակորդի թիրախում հայտնվում են նաև հեռուստա կամ ռադիոկայանները։
Նախադեպ եղել է նաև Արցախում։
Արցախի հեռուստատեսությունը ստեղծվել է 1988թվականին։
Անդրանիկ ծրագիրը եթեր է հեռարձակվել հունիսի 1-ին։
Այդ օրն էլհամարվում է Արցախի հեռուստատեսության ծննդյան օրը։
Լրագրող, հրապարակախոս Վարդգես Բաղրյանը Արցախի հեռուստատեսության հիմնադիրներից է։
Նաև մյուս ականատեսները պատմում են, թե ինչպես է 1992 թ. փետրվարին Շուշիիցիրականացված հրթիռահրետանակոծության հետևանքով հեռուստակենտրոնի շենքըլիովին ավերվել։
Ռումբի բեկորն ընկել է ձայնադարան։
Տեսաժապավենները դյուրա վառ են եղել, անմիջապես բռնկվել են։
Աշխատակիցները, որոնց թվում էր նաևՎարդգես Բաղրյանը կրակի գոտուց, հասցրել են հանել միայն տեխնիկան։
Ըստ նրա՝չորս տարվա արխիվը գրեթե ամբողջությամբ այրվել է։
Պահպանվել է միայն այն, ինչըկրկնօրինակել էին՝ պահելով տներում։
Թվենք Արցախյան պատերազմը վավերագրողներից ևս մի քանիսի անունները• Նորեկ Գասպարյան. Արցախի Հեռուստառադիոընկերության խորհրդի նախագահն է։
Հեռուստատեսությունում սկսել է աշխատել 1988-ից, պատերազմի ժամանակ եղել է գրեթե բոլոր թեժ կետերում։
• Բեմադրող օպերատոր Տաճատ Եսայանն իր գործընկերների՝ Ռուբեն Խաչատրյանի, Տիգրան Գևորգյանի հետ 1987-ին հեռուստալրատվության դաշտ է տեղափոխվել կինոյի ոլորտից։
Կինոխցիկին փոխարինեցին տեսախցիկները։
Նրանք դարձան Հանրային հեռուստատեսության «Լրաբեր» ծրագրի օպերատորներ։
ՏաճատԵսայանի արցախյան պատմություններում հիշարժան տարեթվեր, դեպքեր ու դեմքերկան, որոնք երեք տասնամյակ անց ամրագրվում են որպես փաստեր ու վկայություններ։
• Բենիամին Ղարախանյանն ստեղծման օրից աշխատում է Արցախի հանրայինհեռուստատեսությունում, ԼՂՀ վաստակավոր հեռուստալրագրող է, ութ հեռուստաֆիլմերի էկրանավորման համահեղինակ։
• «Հետք» էլեկտրոնային պարբերականի գլխավոր խմբագիր, լրագրող ԷդիկԲաղդասարյանն 90-ականներին որպես լրագրող մեկնել է Արցախ։
Արցախում էր նաև2016 թվականի ապրիլին։
Կարող ենք եզրակացնել, որ ինչ-որ առումով 1990-ականների Արցախյանպատերազմի տարիներին աշխատած լրագրողները համարվում են Հայաստանումռազմական լրագրության առաջամարտիկները և սկզբնավորողները։
Չեն եղել որևէսահմանումներ, մասնագիտական սկզբունքներ, էթիկական նորմեր։
Նրանք դարձելեն միաժամանակ մասնագիտական պայմանների, կանոների և՛ ստեղծողները, և՛կիրառողները։
Այս ազատությունը հեշտացնում էր վավերագրողների աշխատանքը։
Պետք է փաստենք նաև, որ Հայաստանի համար բախտորոշ այդ ժամանակահատվածում իրատեսական չէր լինի մտածել մասնագիտական էթիկայի պահպանմանմասին։
2016 թվականի Ապրիլյան պատերազմի ընթացքում ականատես եղանք բոլորովին այլ պատկերի։
Տարիների ընթացքում զարգացում էր ապրել հայաստանյանլրատվադաշտը։
Տեխնիկական զարգացմանը զուգահեռ համեմատաբար աճել էր թե՛լրագրողների, թե՛ հասարակության մեդիագրագիտության մակարդակը։
Մի շարքԶԼՄ-ներ մշակել էին նաև էթիկայի կանոնագրեր։
Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հաղթարշավը և համացանցի տարածումընպաստեցին օպերատիվ տեղեկատվության մատչելիությանը։
Այս հանգամանքըհամեմատաբար հեշտացրեց առաջնագծում լուսաբանումներ կատարող լրագրողների աշխատանքը, սակայն միևնույն ժամանակ ծառացան նաև էթիկական մի շարքխնդիրներ, արձանագրվեցին ապատեղեկատվությունների մեծ հոսքեր։
Գաղտնիք չէ, որ 1994 թվականից՝ զինադադարի հաստատումից ի վեր, հրադադարի ռեժիմը բազմիցս խախտվել է սահմանագծի տարբեր հատվածներում։
Այսընթացքում հետևելով հայկական լրատվամիջոցների գործունեությանը՝ կարող ենքնշել, որ ժամանակի ընթացքում թեև ռազմական գործողությունները լուսաբանելուհամար ստեղծվել են առավել հարմար և բարենպաստ պայմաններ, այնուամենայնիվ,քիչ չեն նաև թերությունները և բացթողումները, որոնց հիմնական պատճառըլրագրողների ոչ հմուտ, անհետևողական և ոչ գրագետ աշխատանքն է։
Դիվերսիոններթափանցումների, մարտական այլ գործողությունների մասին թեև ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը և ԱՀ պաշտպանության բանակը տրամադրում ենհաղորդագրություններ, այնուամենայնիվ, հաճախ ենք հանդիպում դեպքերի, երբ այսկամ այն լրատվամիջոցը ներկայացնող լրագրողները, հղում անելով «իրենց աղբյուրներին», չեն սպասում տեղեկատվության պաշտոնական հաստատմանը և շտապում են հրապարակել այն։
Նման դեպքերը խուճապ են առաջացնում հանրությանշրջանում, հատկապես, եթե խոսքը զոհերի կամ վիրավորների մասին է։
Բացի այդ, բախվում ենք նաև ռազմագիտական եզրույթների սխալ գործածության խնդրին, որը ևս կարող է խուճապի պատճառ դառնալ։
Պատերազմականիրավիճակների լուսաբանման ժամանակ կարևոր է համապատասխան եզրերի ճիշտգործածումը։
2016 թվականի ապրիլին տարբեր ԶԼՄ-ներից լրագրողներ և օպերատորներմեկնեցին Արցախ։
Ցանկացած լրագրող առաջնագիծ մեկնելու և հատկապեսմարտական գործողություններ լուսաբանելու համար պետք է լավ նախապատրաստված լինի։
Անշուշտ, առաջին հերթին խոսքը հոգեբանական նախապատրաստությանմասին է։
Լրագրողը պետք է սթափ գիտակցի իր և գործընկերների կյանքինսպառնացող վտանգը, հասկանա՝ ուր է գնում, ինչ խնդիր է դրված իր առջև, բայց որամենակարևորն է, գիտակցի, որ գործ է ունենալու մարդկային նուրբ զգացմունքներիհետ (հատկապես՝ հարցազրույցների ժամանակ)։
Ռազմական գործողությունների ժամանակ դեպքի վայրից ռեպորտաժներկարող են պատրաստել միայն կենդանի լրագրողըն ու օպերատորը։
Ուստի, պետք էհավուր պատշաճի ուշադրություն հատկացնել սեփական կյանքի անվտանգությանը։
Ցավոք, այսօր ամբողջ աշխարհում (նաև Հայաստանում) կան լրագրողներ, ովքերկարծում են, թե ռազմագործողությունների լուսաբանումը հերոսանալու և ճանաչումձեռք բերելու միջոց է, և դրա համար պետք է ռիսկի դիմել՝ կյանքը վտանգելու գնով։
Սակայն սա ոչ միայն հեռու է արհեստավարժ աշխատելաոճից, այլև հղի է զանազանխնդիրներով և հետևանքներով։
Քաղաքակիրթ երկրներում հակամարտություններ և պատերազմական գործողություններ լուսաբանող լրագրողը դեպքի վայրում դադարում է հակառակորդիթիրախ լինել, երբ մեջքին, ձեռքին, գլխին, կրծքավանդակին, ինչպես նաև ուսագլխին կա «PRESS» նշանը։
Լրատվական խմբին թեժ կետերում շրջապատող ցանկացածբան պետք է պատված լինի այդ նշանով՝ սկսած մեքենայից։
Նշեցինք լրագրողի հագուստի «PRESS» գրության անհրաժեշտության և կարևորության մասին, քանի որ այն ինչ-որ չափով ապահովագրություն է լրագրողի կյանքիհամար։
Սակայն կա մեկ այլ հանգամանք ևս. ԶԼՄ ներկայացուցիչների հագուստիգույները չպետք է նման լինեն զինվորական համազգեստին (պետք է բացառել դեղնականաչավուն, դարչնագույն և հողագույն բոլոր երանգները), քանի որ անկախ այնհանգամանքից՝ հագուստի վրա առկա է «PRESS» բառը, թե ոչ, լրագրողը խոցելի է։
Այս խնդրին բախվում ենք նաև պայմանականորեն խաղաղ իրավիճակներում։
Ասվածի վառ ապացույցն առկա է հայկական իրականության մեջ։
Խոսքը 2017թվականի մայիսի 10-ին տեղի ունեցած դեպքի մասին է, երբ արցախա-ադրբեջանական շփման գծի հյուսիսային հատվածում հակառակորդը կրակ էր բացել «Շանթ»հեռուստաընկերության «Դիրքերում» հաղորդաշարի նկարահանող խմբի ուղղությամբ։
ՊԲ հյուսիսային ուղղությամբ տեղակայված մարտական դիրքերի միջտարածությունում հակառակորդը կրակել էր խոշոր տրամաչափի զենքերից՝ դիպուկահար հրացաններից և գնդացիրներից։
Հակառակորդի արձակած կրակոցներիցհրազենային վիրավորում էր ստացել «ՇԱՆԹ» հեռուստաընկերության օպերատորԴավիթ Արայիկի Աթոյանը, ով նկարահանման նպատակով դիրքեր էր գործուղվել(Ստեփանակերտի հոսպիտալում ցուցաբերվել էր վիրաբուժական օգնություն)։
Այսդեպքը մի շարք քննարկումների առիթ դարձավ։
Երրորդ կայազորային քննչականբաժնում հարուցվեց քրեական գործ՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 34-104-րդ հոդվածի 2րդ մասի 1-ին, 6-րդ և 13-րդ կետերով՝ հակառակորդի կողմից ազգային և կրոնականատելության շարժառիթով, շատերի կյանքի համար վտանգավոր եղանակով,ապօրինաբար երկու կամ ավելի անձանց դիտավորությամբ կյանքից զրկելու փորձկատարելու դեպքի առթիվ։
Թեպետ հակառակորդի կրակոցները կարող էին ողբերգական ավարտ ունենալնկարահանող խմբի յուրաքանչյուր անդամի համար, սակայն, եթե հարցին անդրադառնանք մասնագիտական տեսանկյունից, ապա պետք է արձանագրել՝• նկարահանող խմբի անդամների մեքենան, որով անցնում էին մարտականդիրքերի միջտարածությամբ, չէր տարբերվում զինվորական մեքենայից։
Ավելին, ոչմիայն բացակայում էր «PRESS» նշանը, այլև մեքենան ամբողջովին պատված էրզինվորական նախշերով,• Նկարահանող խմբի անդամները եղել են զինվորական համազգեստով (որոշտեղեկությունների համաձայն՝ նաև զինված), ինչի պատճառով հակառակորդը չէրկարող կռահել, որ մեքենայում գտնվել են ԶԼՄ ներկայացուցիչներ։
Նպատակ չունենալով այս օրինակով որևէ կերպ արդարացնել հակառակորդիգործողությունները, այնուամենայնիվ, մասնագիտական տեսանկյունից պետք էփաստենք, որ ԶԼՄ ներկայացուցիչները ոչ մի դեպքում և ոչ մի իրավիճակում իրավունք չունին նման կերպ հայտնվել հակամարտության գոտում՝ վտանգելով ոչ միայն իրենց կյանքը, այլև պատճառ դառնալով սահմանային իրավիճակի ավելի մեծ լարվածության և փոխհրաձգության։
Հակամարտության գոտում աշխատող լրագրողների իրավունքների և պարտականությունների վերաբերյալ հիմնական փաստաթուղթը Ժնևի 1949 թ. կոնվենցիանէ՝ 1977 թ. լրացում-արձանագրություններով։
Ցանկալի է, որ հակամարտություններլուսաբանող ցանկացած լրագրող դրանց հիմնարար սկզբունքներն իմանա երկուպատճառով. նախ` արձանագրի, ապա՝ հրապարակի խախտումները, այդ թվում՝ռազմական հանցագործությունները։
Բացի այդ, փաստաթղթի կետերի մի մասըվերաբերում է լրագրողների իրավունքներին։
Համաձայն Ժնևի կոնվենցիայի՝ զինվածբախումների գոտում մասնագիտական պարտքը կատարող լրագրողները պետք էդիտվեն որպես քաղաքացիականներ, եթե նրանք այս կարգավիճակին հակասողորևէ քայլ չեն կատարել։
Օրինակ, եթե նրանք զինվորական համազգեստ չեն հագելկամ զենք չեն վերցրել [5]։
Առաջնագծում աշխատող լրագրողի համար կարևոր է նաև կապ պահպանելխմբագրության հետ և հնարավորինս օպերատիվորեն տեղեկացնել խմբի տեղաշարժերի մասին։
Միանշանակ, առկա են նաև տեխնիկայի հետ կապված խնդիրներ,որոնցից առաջնայինը լիցքավորումն է։
Վերջին շրջանում այդ բացը լրացնում ենլրացուցիչ մարտկոցները, որոնք լրագրողը նախապես պետք է ձեռք բերի։
Խոսքից առավել ազդեցիկ է պատկերը։
«Հետք» էլեկտոնային պարբերականըՀայաստանում այն եզակիներից է, որ 2002 թ. ընդունել է էթիկայի կանոնագիր։
Սակայն 2016 թվականին «Հետքը» խախտեց էթիկական լրագրության որոշ կանոններ։
Հրապարակվեց «Վայրագություններ՝ Թալիշում (ԶԳՈւՇԱՑՈՒՄ. Հրապարակված է գնդակահարված անձանց լուսանկար)» վերնագրով հոդվածը։
Լուսանկարում քողարկված չէր ոչ մի դետալ։
Խմբագրությունը լուսանկարին կից տարածեցհետևյալ տեսակետը. «Ներողություն ենք խնդրում ընթերցողներից. «Հետքը» նմանլուսանկարներ երբեք չի հրապարակել, սա մեր էթիկայի վարքականոնի խախտում է,բայց իրականությունը ներկայացնելու այլ միջոց այս պահին չունենք»։
Ինչպեսբազմիցս նշել է «Հետքի» գլխավոր խմբագիր Էդիկ Բաղդասարյանը, այդ լուսանկարների հրապարակումը խմբագրության քննարկումների և համատեղ որոշման արդյունք էր։
Խմբագրության դիրքորոշումը հասկանալի է. անհրաժեշտ էր ապահովելկատարված վայրագությունը ներկայացնելու փաստական հիմք։
Հետագայում իրավաբաններից և լրագրողներից կազմված խումբը հենց այս լուսանկարի շնորհիվհադես եկավ նախաձեռնությամբ՝ դիմելով Միջազգային քրեական դատարան ևՄարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան։
Այդուհանդերձ, հոդվածին ուղեկցողմեկնաբանություններում քիչ չէին կարծիքներն այն մասին, թե խմբագրությունըչպետք է հրապարակեր ոչ միայն սպանված տարեցների լուսանկարը, այլև անունազգանունները [6]։
Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ որպես տեղեկատվական աղբյուր իրակտիվությամբ և օպերատիվությամբ մեծ նշանակություն ուներ և առանձնապես աչքի ընկավ ՀՀ ՊՆ մամուլի խոսնակ Արծրուն Հովհաննիսյանը (հատկապես՝«Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցում)։
Սթափ և գրագետ տեղեկատվության տարածմանը նպաստեցին նաև մեդիափորձագետները՝ դարձյալ օգտագործելով ֆեյսբուքյանհարթակը։
Նրանք օգնում էին իրենց խորհուրդներով ու հորդորներով ինչպես տեղեկատվության հետ աշխատողներին, այնպես էլ ամեն պահի սահմանից տեղեկությունսպասող քաղաքացիներին։
Բացթողումների մասին խոսելով՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների մասնագետները հետագայում նմանատիպ իրավիճակներից խուսափելու համար առաջարկեցին փոխել պետական գերատեսչությունների կողմից տրամադրվող տեղեկատվության ձևաչափը՝ մամուլի հաղորդագրություններից անցնելով ճեպազրույցների։
Այս և մարտական գործողությունների ժամանակ առաջնագծում աշխատող լրագրողների աշխատանքը համակարգելու և հնարավորինս հարմարավետ պայմաններստեղծելու նպատակով 2017 թվականի հոկտեմբերի 24-ին տեղի ունեցավ ԱՀ պաշտպանության բանակի տեխնիկական ժամանակակից սարքավորումներով վերազինված տեղեկատվական կենտրոնի բացումը։
Արցախի պաշտպանության բանակիտեղեկատվական կենտրոնը գործելու է ՊԲ մամուլի ծառայության ներքո, որին ճգնաժամային իրավիճակներում աջակցելու են պետական բոլոր մարմինների մամուլիծառայությունները։
Նախկինում Արցախում նման կենտրոն չի եղել։
Լրագրողներիաշխատանքը ստիպված ոչ համակարգված ձևով կազմակերպվել են հասարակականտարբեր օբյեկտներում։
Տեղեկատվական ժամանակակից կենտրոն ունենալու անհրաժեշտություննառաջացել է հատկապես 2016 թվականի ապրիլյան գործողություններից հետո։
Ժնևի կոնվենցիան սահմանում է մարտական գործողությունների ժամանակլրագրողների տեղաշարժը առաջնագծում։
Հայաստանում պատերազմի ժամանակլրագրողների աշխատանքը կարգավորվում է պաշտպանության բանակի հրամանատարի հրամանով։
Նշենք նաև, որ Հայաստանի զանգվածային լրատվությանմիջոցների դիտորդ մարմինը մշակել է «Պատերազմի, զինված բախումների և ներքինհակամարտությունների ժամանակ լրագրողների ու լրատվամիջոցների վարքի»ուղեցույցը։
ՄԱԿ անվտանգության խորհուրդը ևս պարբերաբար իր մտահոգությունն էհայտնում լրագրողների ազատության և անվտանգության առնչությամբ։
Անվտանգության խորհրդի վերջին փաստաթուղթը, որն ընդունվել է 2015 թվականին, պետություններին կոչ է անում քայլեր ձեռնարկել՝ պաշտպանելու լրագրողներին՝ մարտականգործողությունների ժամանակ չթիրախավորելու, իսկ գերի վերցնելու դեպքում՝ քաղաքացիական անձի պես վարվելու համար։
Լրագրողների անվտանգության հարցերով զբաղվում է նաև Կարմիր խաչիմիջազգային կազմակերպությունը։
Մասնավորապես՝ սկսած 1985 թվականից, կազմակերպությունում գործում է թեժ գիծը (այժմ նաև առցանց տարբերակով ICRC.orgկայքում) այն լրագրողների համար, ովքեր հայտնվել են անելանելի իրավիճակում։
ԿԽՄԿ-ն բացառապես մարդասիրական օգնություն է ցուցաբերում։
Ոչ միայն լրագրողները, այլև նրանց գործատուները կամ հարազատները կարող են դիմել կազմակերպությանը և խնդրել աջակցություն։
Նման իրավիճակներում ԿԽՄԿ-ն կարող էտարատեսակ աջակցություն ցուցաբերել՝ տեղեկություն ստանալ լրագրողի հավանական ձերբակալության մասին, տեղեկություն տրամադրել լրագրողի գտնվելուվայրի մասին, իրականացնել որոնողական ակտիվ աշխատանք կամ էլ առաջինօգնություն ցուցաբերել վիրավորված լրագրողներին [5]։
Այսպիսով, առաջնագծում աշխատող լրագրողները պետք է կարողանան արհեստավարժ աշխատանքի միջոցով տեղեկատվություն փոխանցել ոչ միայն իրենց երկրիքաղաքացիներին, այլև միջազգային հանրությանը՝ տեղեկատվական պատերազմներում ամրապնդելով առաջատարի դիրքերը։
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Foreign Correspondence։
The Great Reporters and Their Times, John Hohenberg,[2] Эйдук Д. В., Война и печать։
к истории военного репортажа в русской газетной[3] «Ազատամարտը վավերագրող Բենոն», URL։
www.hayzinvor.am/48592.html (հղումը կատարվել է՝ 28․06․2018)։
[4] URL։
www.kinoashkharh.am (հղումը կատարվել է՝ 14․09․2018)։
[5] URL։
www.mil.am/media/2016/07/11192.pdf (հղումը կատարվել է՝ 19․02․2018)։
[6] Պետրոսյան Վ. Գ., «Էթիկական մարտահրավերները Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի օրերին», ԵՊՀ, Իջևանի մասնաճյուղ, «Ակունք», 2017։
Մկրտչյան Միլենա ԼՐԱԳՐՈՂԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՋՆԱԳԾՈՒՄԲանալի բառեր՝ ռազմական լրագրություն, լուսաբանում առաջնագծից,ռազմաճակատ, պատերազմ, անվտանգություն, ազատամարտ, հակամարտություն,էթիկա, Արցախ, մամուլ, բանակ։
| Գիտական հոդվածի թեմայի ընտրությունը պայմանավորված է հայկական ԶԼՄների առջև ծառացած մարտահրավերներով։
Ադրբեջանական ապատեղեկատվական քարոզչամեքենային դիմագրավելու համար հայ լրագրողները պետք է առավել արհեստավարժ լուսաբանեն սահմանագծում տիրող իրավիճակը՝ հայկական և միջազգային լսարանին հաղորդելով օբյեկտիվ տեղեկատվություն։
Ներկայացված է ռազմական լրագրության սկզբնավորման և զարգացման ուղին։
Անդրադարձել ենք պատերազմների ժամանակ առաջնագծից լուսաբանում կատարող լրագրողների աշխատանքների առանձնահատկություններին։
Դիտարկվում են ռազմական լրագրության միջազգային այն սկզբունքները, որոնք պետք է կիրառվեն հայկական մեդիադաշտում՝ ռազմական ոլորտի գրագետ լուսաբանումը կազմակերպելու համար։
|
20-րդ դարի վերջին քառորդին Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձությունները հաջորդաբար կոտրեցին հաստատված բոլոր կարծրատիպերը, փոխեցին երկրի կյանքի բնականոն ընթացքն ու նկարագիրը ամենուր, այդ թվում `Գյումրիում: Լինելով ավանդաբար մշակութային քաղաք ՝ անդրադառնալով բոլոր փոփոխություններին և նորամուծություններին ՝ Լենինականը (Գյումրի) պատասխանեց քաղաքական, տնտեսական և մշակութային շրջադարձային պահերին: Խորհրդային Միության փլուզումը, Հայաստանի անկախությունը, theարաբաղյան պատերազմը, ավերիչ երկրաշարժը իրենց կնիքը դրեցին ժողովրդի հոգեբանության վրա: Քաղաքը «կորցրեց» իր պատմությունը ինչպես գաղափարապես, այնպես էլ նյութապես: Խզվեց կապը անցյալի և ներկայի միջև: « Իրականությունը բաժանվեց երկու մասի. Երկրաշարժից առաջ, ապա, ինչպես կասեր Բոդլերը, «հինը չէր ավարտվել, և նորը դեռ չէր սկսվել»: Շատերը, հայտնվելով երկու արժեքային համակարգերի արանքում, կորցրեցին իրենց դեմքը և հանձնվեցին ճակատագրի քմահաճույքին: Ընդհակառակը, նկարիչները փորձում էին պայքարել ժամանակի և հանգամանքների հետ ՝ բացահայտելով նոր ժամանակների գաղափարները, թաքնված իմաստները, առանձնահատկությունները: Նրանք իրենց արվեստը օգտագործեցին նոր գաղափարների հաստատման ճանապարհը հարթելու համար: Ավագ սերնդի նկարիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր կերպ էր արձագանքում ժամանակի փոփոխություններին: 1960-ականների ներկայացուցիչներ Սերգեյ Միրզոյանը և Աշոտ Հովհաննիսյանը իրենց նկարներում կանխատեսում էին 1988 թ. աղետ Այսպիսով, Միրզոյանի 1987 թվականին նրա ստեղծած «Յոթ» կտավը կանխատեսող էր: Ասես հրաժեշտ տայի Լենինականին, որը մեկ տարի անց կվերածվեր ավերակների: Նկարն արված է զարմանալի ազատությամբ, պինդ քսուքներով, գունավոր վառ հակադրություններով: Տեսարանը ընտրվում է բարձր տեսանկյունից: Պատկերը մոնումենտալ է, ամբողջական: Երկրաշարժից հետո Միրզոյանը ժամանակավորապես դադարեց ստեղծագործել: Նա կարծես կորցրել էր կապը իր սիրելի քաղաքի հետ: Եվ, ինչպես պատահում է նման դեպքերում, ինքնանկարը նորից վերակենդանացրեց նրան: Նա սկսեց նկարել վառ, ակտիվ գույներով, աննախադեպ պինդ քսուքներով: 1997 նկարազարդված «Սուրբ Նշան եկեղեցին» դառնում է Միրզոյանի նոր այցեքարտը արվեստում: Արծաթափայլ եկեղեցին ուրվագծվում է գիշերային մութ երկնքում: Այն ամուր է կանգնած բոլոր փորձությունների և նեղությունների առջև: Եկեղեցու վսեմ ու հպարտ նկարագիրը հավատ է ներշնչում: Քանի դեռ հավատի տաճարը կանգուն է, քաղաքը գոյություն կունենա ... Աշոտ Հովհաննիսյանը հատուկ կապ էր զգում Լենինականի հետ: Նրա խոսքերով ՝ «Լենինականն այդ ժամանակ ինձ թվում էր աշխարհի միակ քաղաքը»: 1988 թ. «Կանխատեսում.» «Ինքնադիմանկարը» իսկապես կանխատեսելի դարձավ նրա սիրելի քաղաքի համար: Նկարում պատկերված է կոտրված գլուխ, դեֆորմացված դեմք, որից լույս է ճառագում, թափանցող աչքերի մեջ կա փրկության աղ: Նկարի ֆոնը ընդգծված է կարմիրով: Այն կարծես կանխատեսում է վերահաս աղետը և մարդկային անսահման ողբերգությունը this Այս առիթով նկարիչը գրել է. «Իրականությունը երբեք չի կարողացել ազդել նկարչի վրա: Նկարիչը գերզգայուն է և ես ամբողջ կյանքում մեկ շաբաթից ավելի չեմ կարոտել վրձինը, այս ձմեռ ես մեկուկես ամիս ստուդիա չէի մտել: Իրոք, ֆիզիկական ազդեցությունը շատ մեծ է, բայց մենք պետք է հոգեկան դիմակայենք J.. Խուճապն անթույլատրելի է: Մենք պետք է կարողանանք ճիշտ եզրակացություններ անել: ”[2]: Եղել են նկարիչներ, ովքեր Գյումրին նկարելիս երբեք չեն նկարել դրա ավերակները և վերքերը: Նրանց համար Գյումրին միշտ մնում էր ցուցամոլ ու բանաստեղծական քաղաք: Վարդպարոնյանի «Հին Լենինական», «Հին թաղամաս», «Ձմեռը Գյումրիում» կտավներում կա կարոտ, տխրություն, կորցնելու և վերագտնելու կյանքի անվերջանալի փիլիսոփայություն ... Բայց նա երբեք չի նկարել ավերված քաղաքը: Լուսանկարիչ Հայկ Ադամյանի աշխատանքները կարող ենք համարել որպես քաղաքի փաստաթուղթ, որոնք քաղաքային տեսարաններ են `« դիտված »և« տեսած »նրա տեսախցիկով` աղետից առաջ և աղետից հետո ընկած ժամանակահատվածում: Դրանք ժամանակի և քաղաքի վավերագրական հիմքն են: «Բաց աչքերով» նայելով քաղաքը ՝ նկարիչը անխնա ճշմարտություն պատմեց քաղաքի վերքերի մասին, բայց կարճ ժամանակ անց նրա նյարդերը չդիմացան: Նա որոշում է լքել իր սիրելի քաղաքը ՝ մեկնելով հեռավոր Միացյալ Նահանգներ ... Երկրաշարժի թեման առանցքային է քանդակագործ avenավեն Կոշտոյանի աշխատանքում: Կոշտոյանն իր կյանքի կորուստը և երկրաշարժի բազմաթիվ զոհեր ամփոփեց երկրաշարժի զոհերին նվիրված մայր և մանկան հուշարձանում, որտեղ մայրը երեխային պաշտպանում է ճնշված պատերի ծանրությունից և վտանգում նրանց կյանքը: Այսպիսով, Կոշտոյանը իր անձնական ողբերգությունը վերածում է համընդհանուր ողբերգության, դարձնում այն «Պիետայի» յուրօրինակ մարմնացում: Արձանը գտնվել է Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում (հետագայում տեղափոխվել է Անի (58) թաղամաս, եկեղեցու բակ), իսկ 2008-ին այն փոխարինվել է մոսկվաբնակ քանդակագործ Ֆրիդ Սողոյանի «Անմեղ զոհեր, բարեսիրտ սրտեր» քանդակով, որը երկրաշարժի տարելիցին նվիրաբերեց քաղաքին: Հետաքրքիր է, որ 1980-ականների սերնդի նկարիչները 2000-ականներին դիմեցին կրոնին `փորձելով գտնել իրենց տանջալից հարցերի պատասխանները: Գարիկ Մանուկյանի և Գագիկ Մանուկյանի հոգևոր շարքերը ուղղված էին խորը արժեքների բացահայտմանը: Ի՞նչ էր սա Հարգանքի տուրք ժամանակի՞ն, տարիներով արգելված թեմաների հայտնաբերո՞ւմը, թե՞ ինքնաքննության փորձ և սեփական ներաշխարհի կատարսիզմ: «Խաչից իջնում», «Հարություն»: Այս թեմաները Խորհրդային Միությունում երկար ժամանակ պահվում էին «7 փակ»: Արվեստագետը փորձեց դիտել աղետը քրիստոնեական շարքերի աղետի («Խաչելություն») և վերածննդի («Հարություն») ոլորտում: «Գտնվելու վայր» շարքում Գարիկ Մանուկյանը համեմատել է բնական աղետները, ինչպիսիք են ալիքները և երկրաշարժերը, ցույց տալով բնության իրական վիճակ, որն ունի հայտնի աբստրակցիա: Նկարիչը տեղեկատվությունը տեսել է Դանիայում: Theովը, նահանջելով, մնաց ավազի մամուռի վրա, սողացող ձուկ, կճեպով, նրա «հարստությամբ» ՝ իրական ու մտացածին բեկորների տեսքով: Աղետը խաթարում է բնության ընթացքը, ներդաշնակությունը: Նկարիչը փիլիսոփայական տեսանկյունից ներկայացրեց իր շարքերը, հետաքրքիր մեկնաբանություններ տվեց, գտավ նոր արտահայտություններ: Արվեստագետներ կային, որոնք աղետի մասին խոսելիս օգտագործում էին իրենց խորհրդանշական խորհրդանշական լեզուն և արտահայտչամիջոցները: Երկրաշարժի թեման ինձ ստիպեց վերադառնալ պատմություն, քաղաքի անցյալ շերտերը… «Երբ ես հասկացա, որ հողը շնչում է, այն նույնիսկ պայթեց իմ ոտքերի տակ, այստեղից սկսվեց զրույցը բնության հետ», - ասաց Համբարձում ուկասյանը: 1988-ի երկրաշարժից հետո նա երկար ժամանակ չէր կարող ստեղծագործել: Ընդմիջումից հետո վրձինները ձեռքին վերցնելով ՝ նա նախ ստեղծեց «Ռեքվիեմ» վերացական շարքը: Ընտրելով քաղաքի խորհրդանիշ տեսարանները, Փրկչի շենքը, Աբովյան պողոտան, այգուց բացվող տեսարանը, նա դրանք դրել է գունային որոշակի հարաբերությունների մեջ: Գույնը ձեռք է բերում արձագանքի խորհրդանշական իմաստ: «Գունավոր խորհրդանիշի գաղափարը ներթափանցեց իմ աշխատանք, երբ Գուրզուֆում բնության մեջ տեսա գույների սպեկտրալ հաջորդականությունը: Բնության մեջ ամեն ինչ կանոնավոր է, կանոնակարգված: «[2] Այս հայտնագործությունը շարունակվեց «akամանակ» շարքում, որը վերաբերում էր հետերկրաշարժյան Գյումրու նկարագրությանը: Շարքի բանալին կարգաբերման պատառաքաղն է, որը կարծես նկատում է քաղաքի սրտի բաբախյունը: Առաջին նկարը Փրկչին պատկերում է գորշ գույնով: Լարելը չի շարժվում: Սա հետերկրաշարժյան Գյումրին է ՝ ցուրտ ու անշարժ: Մյուս կտավում կարգավորում է պատառաքաղը, իսկ նկարի գույները դառնում են տաք ու մութ: Գյումրու զարկերակը ծեծում է, նրա վերքերը բուժում են: Քաղաքի ֆոնին Ghուկասյանը պատկերում է նրա բնակիչներին, զոհաբերությունների և խաշի սիրահարներին, դերասաններին և պարողներին, մուրացկաններին և ... ասպետներին, ովքեր փորձում են փրկել քաղաքը հուսահատությունից, քաղաքավարությունից, սովից ... Կարևոր մշակութային իրադարձություններից մեկը: հետերկրաշարժյան Գյումրին Գյումրու բիենալեն էր: Դա Բիենալեի և Կասելի վավերագրական ֆիլմի երկու փառատոների հանրագումարն էր: Հիմնադիրներն էին Վազգեն Պահլավունի-Թաջոսյանը և Ազատ Սարգսյանը, ովքեր առանց լուրջ ֆինանսավորման կազմակերպեցին և անցկացրեցին Բիենալեն: Խոսելով Գյումրու բիենալեի մասին ՝ հեղինակները նշում են դրա հետխորհրդային, հետ աղետալի, հետինդուստրիալ, հետավտորիտար, ընդհանրապես, «հետ» / «պոստ» / լինելը: Սկզբնապես նպատակ ունենալով աշխուժացնել Գյումրիի մշակութային կյանքը ՝ Բիենալեն նաև ձգտում էր ներգրավվել ժամանակակից արվեստի համատեքստում: Սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ Գյումրին մնաց «հետ» կարգավիճակում: Հենց սկզբից նա իր առջեւ նպատակ չէր դնում քննարկել ժամանակակից արվեստը, ըստ էության, այդ «դիրքում»: Ահա թե ինչի մասին են խոսում Բիենալեի տարբեր կատալոգների հոդվածները, որոնցում միշտ նշվում է, որ «Գյումրին երկրաշարժային քաղաք է. Գյումրու բիենալեն առավել քան բարենպաստ տեղ էր, որտեղ հնարավորություն կար քայլ կատարելու, ապագա կերտելու համար ՝ այդպիսով պահելով Ավանդույթը / Պատմությունը /: Ավելի ճիշտ, դա կլինի իր ապագան: » [3] Գյումրու բիենալեի խորհրդանշական աշխատանքներից մեկը քանդակագործ Ալբերտ Վարդանյանի «Վիրաբուժական միջամտությունն» տեղադրումն է: «Բիենալեն հայտնվեց փակուղում ՝ չկարողանալով հարթել այն ճանապարհը, որով ցանկանում էր քայլել»: Ընդհանուր առմամբ կազմակերպվել էր 8 բիենալե: Յուրաքանչյուրն ուներ իր վերնագիրն ու հայեցակարգը: Չնայած կազմակերպիչները փորձեցին այս ամենը տեղավորել ժամանակակից համաշխարհային արվեստի համատեքստում, գյումրեցիների մեծամասնությունը չէր ընդունում հայեցակարգային արվեստը: Այն մնաց արվեստագետների և ակադեմիայի ուսանողների հետաքրքրության մեջ: Այսպիսով, հին սերնդի նկարիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր կերպ է արձագանքում ժամանակի փոփոխություններին: Այսօր երկրաշարժից հետո Գյումրիում իրավիճակը հիշեցնում է Յուրգեն Հաբերմասի «անցյալի արդիականություն» արտահայտությունը ՝ անցյալի արդիական լինելու փաստը: [4] Գյումրին ՝ իր հարուստ մշակութային ավանդույթներով, հայտնվել է մշակութային երկատվածության ոլորտում: Քաղաքն ունի ստեղծագործական ներուժ, չունի այն զարգացնելու հնարավորություն ՝ ունենալով տաղանդավոր նկարիչներ, չունի պատկերասրահ, ժամանակակից արվեստի թանգարան: печать на душевном состоянии людей. Գորոդը «ոչնչացրեց» իր պատմությունը: և գաղափարի մեջ ես կանգնած եմ: Գործողությունը բաժանված է երկու մասի: երկրաշարժերից հետո և հետո: Գրականություն 1. Բոդլեր Շառլ, Գեղագիտություն և քննադատություն: Այո՛ Սարգիս Խաչենց. 1999 թ. 430 էջ: 2. Մարգարյան Ա. Շիրակ աշխարհի ստեղծողներ: Այո՛ Ոսկու տպագրություն և ձևավորում 2016 թ. 60 էջ: 3. «Գյումրի Թայմս», 2014 թ. Հուլիսի 1, Նազարեթ Կարոյան, Կարինե Գուսարենկո. «Պատմաբանությունը կարող է ընդհատել Գյումրու բիենալեի կենսագրությունը»: ։
| 20-րդ դարի վերջին քառորդին Հայաստանում տեղի ունեցան իրադարձություններ, որոնց արձագանքը տեղ գտավ նաև Գյումրու քաղաքական, տնտեսական, մշակութային իրականության մեջ։
Խորհրդային Միության փլուզումը, Հայաստանի անկախացումը, Ղարաբաղյան պատերազմը, ավերիչ երկրաշարժը իրենց կնիքը դրեցին մարդկանց հոգեբանության վրա։
Քաղաքը «կորցրեց» իր պատմությունը թե՛ գաղափարական և թե՛ նյութատեխնիկական առումով. խզվեց կապը անցյալի ու ներկայի միջև։
Իրականությունը բաժանվեց երկու մասի` երկրաշարժից առաջ և հետո։
Արվեստագետները փորձում էին կռիվ տալ ժամանակի ու հանգամանքների հետ՝ բացահայտելով նոր ժամանակների գաղափարները, թաքնված իմաստները,առանձնահատկությունները. նրանք իրենց արվեստով ուղիներ էին հարթում նոր գաղափարների հաստատման համար։
Ամեն մեկը յուրովի՝ իրեն բնորոշ ձեռագրով ու մտածողությամբ արձագանքում էր աղետի թեմային։
|
ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ Հռչակագրից հետո բնակչության սոցիալական պաշտպանության պաշտպանության համակարգային, կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ վերլուծություն, Անցումային գործընթացի համատեքստում նման քաղաքականության մշակումը և իրականացումը պետք է հիմնված լինի նախ փոխկապակցված սոցիալական համակարգերի, փոխկապակցված ենթահամակարգերի, կառուցվածքների, տարրերի, ինչպես նաև սոցիալական զարգացման հնարավորությունների և հեռանկարների խորը վերլուծության վրա: Ներկայումս ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության հիմնախնդիրների սոցիոլոգիական ուսումնասիրության ոլորտում գերակշռում է էմպիրիկ մոտեցումը, մասնավորապես, հիմնականում իրականացվում է սոցիոլոգիական հետազոտություն, որի նպատակն է ուսումնասիրել տնային տնտեսությունների սոցիալ-տնտեսական վիճակը, ընտանիքի եկամուտները , բնակչության կենսամակարդակը և այլն: Ըստ այդմ, բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրության տեսամեթոդաբանական-գործնական կողմերը դեռևս միասնական սոցիոլոգիական վերլուծության առարկա չեն: Սոցիալական պաշտպանությունը որպես սոցիալական հաստատություն, սոցիալական համակարգ, սոցիալական պաշտպանության հասնելուն ուղղված գործունեություն չհամարելը, ըստ էության, աղքատացնում է առկա ուսումնասիրությունների հնարավոր գիտագործնական արժեքը: Անցումային երկրներում, ներառյալ Հայաստանում, դաշտային ուսումնասիրություններում նման ամբողջական մոտեցման անհրաժեշտությունը, սահմանափակ ռեսուրսներով, սոցիալական ճգնաժամերի անխուսափելիությունը և գործնական սոցիալական քաղաքականության մոդելներում անարդյունավետ մոտեցումներից խուսափելու անհրաժեշտությունը: Ավելին, նման մոտեցումն ուղղակիորեն ազդում է անցումային երկրում «անցում կատարելու» համար անհրաժեշտ ժամանակահատվածի տրամաբանական տևողության վրա, ինչպես ցույց են տալիս Արևելյան Եվրոպայում առկա գործընթացները: Հարկ է նշել, որ սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրության էմպիրիկ մոտեցման ներկայիս հիմքը պարզունակ է դարձնում դրա վրա հիմնված սոցիալական քաղաքականությունը, քանի որ վերջինս գրեթե ուղղակիորեն դրամավարկային է ՝ ի պատասխան եկամտային աղքատության ՝ անտեսելով համակարգի վրա ազդող բազմաթիվ արտաքին և ներքին գործոնները և հնարավոր մեղմացնող միջոցների իրականացումը: Փորձենք հիմնավորել, թե ինչու կարող է իրականացվել բնակչության սոցիալական պաշտպանության վերլուծություն `օգտագործելով կառուցվածքային-ֆունկցիոնալ, համակարգային-ինստիտուցիոնալ սոցիոլոգիական մոտեցումներ: Համակարգային մոտեցման շրջանակներում սոցիալական պաշտպանության առանձնահատկությունների վերլուծությունը հիմնված է օբյեկտի `որպես համակարգ ընկալման գաղափարի վրա: Այս մոտեցումը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու օբյեկտի ամբողջությունը, հայտնաբերելու դրա մեջ առկա բազմաչափությունները և դրանք միավորելու մեկ ընդհանուր տեսական կառուցվածքի մեջ: Համակարգային մոտեցումը ենթադրում է ուսումնասիրել համակարգի բոլոր տարրերը, դրանց արտաքին-ներքին կապերը, համակարգի հիմնական նպատակային գործառույթի որակը և մակարդակը, բացահայտել արտաքին միջավայրից եկող «մարտահրավերներն» ու «վտանգները» ՝ թաքնված առանձին տարրերի տարրեր (բաղադրիչներ, ենթահամակարգեր) և ամբողջ համակարգը: Պահուստներ և զարգացման հնարավորություններ: Modernամանակակից հասարակության սոցիալական երեւույթների ուսումնասիրության ժամանակ օգտագործվում է «սոցիալական ենթահամակարգ» հասկացության ներդրումը: Այն անհատներին միավորում է համակարգի ֆունկցիոնալ բնութագրերից մեկի հիման վրա, որը բնութագրվում է կազմակերպման բարձր աստիճանով: Սոցիալական համակարգերն ու ենթահամակարգերը ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ է ընդգծել այն հատկությունները, որոնք թույլ են տալիս բացահայտել վերջինների սոցիալական առանձնահատկությունները և առանձնացնել համակարգի զարգացման չափանիշները: Դուք Ըստ Կոլեսնիկովի, համակարգի հիմնական առանձնահատկություններն են համակարգի ընդհանուր նպատակը (ներ) ը, յուրաքանչյուր տարրի կողմից որոշակի գործառույթների կատարումը (որոնք, իր հերթին, պայմանավորված են ընդհանուր նպատակներով, համապատասխան առաջադրանքներով), ենթակայությունը և կոորդինատները սոցիալական համակարգի տարրերը, ինչպես նաև կառավարման ենթահամակարգերը: հետադարձ կապի առկայությունը: Ընդհանուր առմամբ սոցիալական համակարգի հիմնական տարրերը մարդիկ են, ինչպես նաև նրանց կապերը, փոխազդեցությունները և փոխհարաբերությունները 1: Ավելին, համակարգի իմաստը կայանում է նպատակին հասնելու ունակության մեջ, և հենց այդ ունակությունն է հիմք ստեղծում համակարգի հետագա կենսական գործունեության համար: Համակարգը կենսունակ է, քանի դեռ կարող է նպատակներ դնել և հասնել դրանց: Նման չափանիշի դերը այն կոնկրետ արդյունքն է, որին հասնելու համար միտված է սոցիալական համակարգերի գործունեությունը: Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի եզակի բովանդակությունը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է գտնել վերջինիս բնօրինակ տարրը: Որպես այդպիսին, նպատակն է պաշտպանել բնակչությունը սոցիալական ռիսկերից բոլոր դեպքերում, երբ նրանք դառնում են սոցիալական խոցելիություն, այսինքն `մարդկանց կենսական կարիքների բավարարումը վտանգվում է իրենց կամքից անկախ տարբեր պատճառներով Այսպիսով, համակարգը կառուցվածքային և կառուցվածքային առումով միավորված ամբողջություն է, և նպատակը, վերջինին հասնելու կարողությունը կարող է վերջինիս հասնելու ունակություն ունենալ `սոցիալական համակարգի կենսունակությունն ապահովող գործոնների արդյունքում` որպես նպատակին հասնելու չափանիշ: , Բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը որպես ամբողջություն պայմանավորված է նրա ենթահամակարգերի փոխկապակցվածությամբ, ինչպես նաև սուբյեկտների փոխազդեցությամբ: Նման օրգանական համակարգում յուրաքանչյուր տարր ենթադրում է մյուսի գոյությունը, և 1 Տե՛ս Zamaraeva Z., Социальная защита, Пермь, 2009, էջ: 13 Ըստ Ուոլթեր Բաքլիի, տարրերի միջև կապը հիմնված է ավելի շատ տեղեկատվության վրա, քան էներգիայի փոխանցում 1: Այնուամենայնիվ, բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը միջանկյալ համակարգ է: ըստ Բ.-ի: Ըստ Բաքլիի, միջանկյալ համակարգերը ստեղծվում են սոցիալական համակարգերի կողմից, նպաստում են համակարգի ինքնապահպանմանը, իսկ որոշ միջանկյալ համակարգեր `փոփոխությունների իրականացմանը: Timeամանակի ընթացքում միջանկյալ համակարգերն ավելի անկախ են դառնում ՝ որոշելով համակարգի գործողությունները 2: Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը, ինչպես ցանկացած բարձր կազմակերպված համակարգ, նորմալ գործելու և զարգանալու համար, պետք է ունենա ինքնակարգավորման որոշակի ռեսուրսներ, որոնք հնարավորություն կստեղծեն համակարգի ներսում հավասարակշռություն ապահովել: Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի հավասարակշռության կարգավորիչները պետության կողմից իրականացվող սոցիալական քաղաքականության լրացուցիչ միջոցներն են, որոնք ուղղված են լարվածության թուլացմանը, նպաստում են բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի ցանկալի վիճակին և, իրականում լրացուցիչ մեղմացումներ, որոնք թույլ են տալիս հետ մղել ավելի անցանկալի զարգացումները: Նշված համակարգը բավականին բարդ կառուցվածք ունի: Համակարգի յուրաքանչյուր տարր եզակի է, ունի որոշակի դեր անձի սոցիալական պաշտպանվածության ապահովման գործում: Ս. Ըստ Յուշկովայի, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի կառուցվածքային տարրերն են սոցիալական ապահովությունը, սոցիալական օգնությունը, սոցիալական օգնությունը և վերականգնումը, սոցիալական աշխատանքը, սոցիալական նպաստները 3: Ընդհանուր առմամբ, մասնագիտական գրականության շրջանակներում սոցիալական պաշտպանության համակարգի տարբեր կառուցվածքային տարրերը տարբերվում են տարբեր հեղինակների կողմից: Վերոնշյալ դասակարգումը, մեր կարծիքով, կարող է օգտագործվել այնպիսի խնդրի լուծման համար, ինչպիսին է բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի հիմնական խնդիրների ենթակայությունը `կախված բնակչության, առաջին հերթին` սոցիալապես խոցելի խմբերի կարիքներից: Այսպիսով, համակարգային տեսության համատեքստում բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը դիտվում է որպես օրգանական ամբողջություն, որը բնութագրվում է ձևավորմամբ, զարգացմամբ և զարգացումով: Այն ունի իր շահագործման և սկզբունքների օրինաչափությունները, որոնք պետք է դիտարկվեն որպես անալիզի կատարման համար եզակի ելակետեր: Ինչ վերաբերում է կառուցվածքային ֆունկցիոնալիզմի համատեքստին, ապա բնակչության սոցիալական պաշտպանության վերլուծությունը պետք է իրականացվի Թալքոթ Փարսոնսի կառուցվածքային ֆունկցիոնալիզմի համատեքստում: Ըստ Փ. Փարսոնսի, ցանկացած համակարգի գոյատևման համար անհրաժեշտ են հետևյալ 4 գործառույթները. • Ադապտաիոն: Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը ի վիճակի է հաղթահարել կամ իրականացնել պատահական իրադարձություններ արտաքին միջավայրից: 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 218: 3 Տե՛ս Յոշկովա Ս., Արդյունավետ սոցիալական պաշտպանության համակարգերի կառուցվածքը և պայմանները, Մոսկվա, 1997, էջ 10-11: պահանջները Համակարգը, ըստ էության, հարմարվում է արտաքին միջավայրին, ճիշտ այնպես, ինչպես միջավայրը հարմարեցնում է իր կարիքներին: • Նպատակին հասնելը (նպատակին հասնելը): Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը կարողանում է դնել իր հիմնական նպատակները և իրականացնել դրանք: • Ինտեգրում: Համակարգը պետք է համակարգի իր տարրերի փոխհարաբերությունները և կառավարի մյուս երեք ֆունկցիոնալ հրամայականների (A, G, L) փոխհարաբերությունները: • Թաքնված գործառույթ (արժեքի նմուշների պահպանում): Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը պահպանում է ինչպես անհատների մոտիվացիան, այնպես էլ մշակութային արժեքները, որոնք ստեղծում և պահպանում են այդ շարժառիթը 1: Փաստորեն, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը կատարում է նաև վերոնշյալ 4 գործառույթները: Այսպիսով, սոցիալական պաշտպանության համակարգը լուծում է նյութական, մարդկային և մշակութային ռեսուրսների ռացիոնալ կազմակերպման և բաշխման խնդիրը, որը նման է ներքին իրավիճակներին և արտաքին փոփոխություններին հարմարվելու խնդրին: Ինչ վերաբերում է նպատակին հասնելու գործառույթին, ապա սոցիալական պաշտպանության համակարգը զարգացնում է իր նպատակները և նպաստում դրանց ձեռքբերմանը: Բացի այդ, սոցիալական պաշտպանության համակարգը կատարում է նաև ինտեգրման գործառույթ սոցիալական վերահսկողության ինստիտուտների միջոցով, որոնք ստեղծում և պահպանում են ընդհանուր նորմեր և արժեքներ: Եվ, վերջապես, գոյություն ունեցող կարգը պահպանելու համար բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը պետք է զարգացնի մեխանիզմներ, որոնք նպաստում են մարդկանց սոցիալականացման գործընթացին: Այս գործընթացը որոշակի պայմաններ է ստեղծում ինչպես բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի կայունության, այնպես էլ փոփոխության համար: Թ. Պարսոնսի տեսության շրջանակներում այս համակարգը վերլուծելիս անհրաժեշտ է շեշտել բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովող հիմնական դերակատարների փոխգործակցությունը, սոցիալական քաղաքականության մշակման և իրականացման մեջ ներգրավված տարբեր դերակատարների վարքագիծը, ինչպես նաև սոցիալական ենթատեքստը: որում կայացվում են քաղաքականության որոշումներ: Անհրաժեշտ է նաև քննարկել բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովող հիմնական սուբյեկտների «օբյեկտների» փոխհարաբերությունները: Սոցիալական պաշտպանության օբյեկտը գործնականում երկրի ամբողջ բնակչությունն է: Սոցիալական ծրագրերի և միջոցառումների իրականացման օբյեկտը, ի վերջո, դառնում են հատուկ մարդիկ, նրանց միավորումները, որոնք սոցիալական պաշտպանության թիրախային խմբեր են: Ավանդաբար առանձնանում են երեք այդպիսի թիրախային խմբեր. • Ամբողջ բնակչությունը (կյանքի անվտանգության ապահովում, սպառողների շահերի պաշտպանություն, ազգի առողջության ամրապնդում և այլն), • Բնակչության առանձին խմբեր և խավեր (մտավորականություն, զինծառայողներ, աշխատողներ կրթություն, առողջություն, մշակույթ և այլ ոլորտներ), 1 Տե՛ս Ritzer J., էջ 118-119: • Բնակչության խոցելի խմբեր (բազմանդամ ընտանիքներ, հաշմանդամներ, գործազուրկներ և այլն) 1: Պետությունից բացի, սոցիալական պաշտպանության սուբյեկտներ են հանդես գալիս պետական գերատեսչությունները և հաստատությունները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, արտաբյուջետային ֆոնդերը, հասարակական կազմակերպությունները, քաղաքացիները և այլն: Ֆունկցիոնալիզմի մեկ այլ ներկայացուցչի ՝ Էմիլ Դյուրկհեմի խոսքով, սոցիալական պաշտպանության նպատակը ամբողջ հասարակության կենսապայմանների բարելավումն է: Հասարակության անդամների ֆիզիկական, հուզական և տնտեսական կարիքները սոցիալական, հուզական, տնտեսական կարիքների համար պետք է բավարարվեն հասարակության բարեկեցությունն ու պահպանումն ապահովելու համար 2: Այսպիսով, ըստ ֆունկցիոնալիստների, սոցիալական պաշտպանության նպատակը հասարակության բոլոր խավերի բնականոն գործունեության ապահովումն է ՝ դրանով իսկ ապահովելով ամբողջ սոցիալական համակարգի կայուն գործունեությունը: Իրականում, ֆունկցիոնալիստները սոցիալական պաշտպանության նպատակը տեսնում են առավել խոցելի խմբի, ինչպես նաև ամբողջ հասարակության կենցաղային պայմանների բարելավման մեջ: Այս գաղափարները քննարկվում են նաև Ռոբերտ Մերտոնի կառուցվածքային ֆունկցիոնալության շրջանակներում 3: Ինչ վերաբերում է ինստիտուցիոնալ մոտեցման կիրառմանը այս կամ այն սոցիալական երեւույթի ուսումնասիրության մեջ, ապա դա բավականին հիմնավորված է և գիտականորեն հիմնավորված 4: Բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրությունը ինստիտուցիոնալ մոտեցման համատեքստում, առաջին հերթին ենթադրում է, որ ներկայիս ինստիտուտը գոյություն ունի ժամանակակից հասարակության մեջ և ազդում է հասարակության առանձնահատուկ պայմանների փոփոխության վրա: Բացի այդ, այս ինստիտուտը հասարակական կյանքի սոցիալական ոլորտի անբաժանելի տարրերից մեկն է: Փաստորեն, սոցիալական պաշտպանությունը, լինելով իր ֆունկցիոնալ բնույթով բավականին ամբողջական համակարգ, հանդիսանում է անկախ սոցիալական ինստիտուտ, որը բնութագրվում է որոշակի առանձնահատկություններով `վերջինիս շրջանակներում մատուցվող ծառայությունների տեխնոլոգիաների շնորհիվ: Բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը սոցիալական ինստիտուտ է, քանի որ. • Դա սոցիալական փոխազդեցության կայուն վերարտադրողական ձև է, որի շնորհիվ յուրաքանչյուր հասարակություն օգտագործում է սոցիալական պաշտպանության իր ձևերը `ելնելով իր զարգացման մակարդակից: • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է նորմատիվ իրավական ակտերի, ինչպես նաև հասարակության մեջ ձևավորված բարոյական նորմերի նորմերով: • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է պրոֆեսիոնալ անձնակազմով, այսինքն ՝ սոցիալական պաշտպանության համակարգում հատուկ մասնագիտական գիտելիքների և հմտությունների աշխատանքը 1 ունի հմտություններ 1 Տե՛ս Rodney A., Impacting social policy. վերլուծության և գործողության փորձ կատարողի ուղեցույց, Գրքեր / Քոուլ, 2003, էջ. 15 2 Տե՛ս Durkheim E., Բաժանումը հասարակության մեջ, Նյու Յորք, Ազատ մամուլ, 1933, էջ: 114: 3 Տե՛ս Merton R., Social Theory and Social Structure, New York, The Free Press, 1968 [1949]: 4 Տե՛ս Albegova I., Սոցիալական աշխատանքի ինստիտուցիոնալացում ժամանակակից Ռուսաստանում: կազմը և խնդիրները: «ՍՈIԻՈՊՐՈՍՍՏԵՐ. սոցիոլոգիայի և սոցիալական աշխատանքի վերաբերյալ գիտական աշխատանքների միջառարկայական հավաքածու », № 1'10, էջ 208: Մասնագետներ, կան հաստատություններ, որոնք պատրաստում են նման մասնագետների և այլն: • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է սոցիալական նորմերի և սպասելիքների որոշակի ներքինացումով: Նրանք, ովքեր սոցիալական պաշտպանություն են ապահովում, ինչպես նաև նրանք, ում ուղղված է սոցիալական պաշտպանությունը, վերաբերմունքի որոշակի ձև ունեն այս սոցիալական ֆենոմենի նկատմամբ: Յուրաքանչյուր հասարակություն այս կամ այն չափով հոգ է տանում իր անդամների սոցիալական պաշտպանության մասին: Այս խնդրի լուծման համար պատասխանատվությունն անմիջականորեն ընկնում է սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտի վրա, որը, որպես սոցիալական հաստատություն, իրավական նորմերի շարք է `ուղղված որոշակի սոցիալ-տնտեսական խնդիրների լուծմանը: Միջազգային համատեքստում սոցիալական պաշտպանությունը սովորաբար կապված է քաղաքացիների որոշակի կատեգորիաների հետ, ովքեր աշխատունակության կորստի, աշխատանքի բացակայության կամ այլ պատճառների պատճառով միջոցներ չունեն իրենց հաշմանդամ ընտանիքի անդամների կյանքի կարիքները բավարարելու համար: Սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտի շրջանակներում այն քաղաքացիներին, ովքեր օրենսդրության համաձայն հայտնվում են անբարենպաստ իրավիճակներում, աջակցություն է ցուցաբերվում բնական ռեսուրսների տեսքով, ինչպես նաև տարատեսակ ծառայություններ: Բացի այդ, սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտը ենթադրում է կանխարգելիչ միջոցառումների իրականացում `ուղղված անբարենպաստ իրավիճակների կանխմանը: Սոցիալական պաշտպանությունն իրականացվում է տարբեր կազմակերպական և իրավական ձևերի միջոցով, ներառյալ գործատուների անհատական պատասխանատվությունը, սոցիալական ապահովագրությունը, նպատակային սոցիալական օգնությունը, պետության սոցիալական ապահովությունը և այլն: Սոցիալական պաշտպանության այս կամ այն կազմակերպական իրավական ձևի օգտագործումը կարող է առաջացնել տարբեր տնտեսական և սոցիալական հետևանքներ, որոնց կանխատեսմանը կարելի է հասնել նպատակին հասնելու միջոցների ընտրության գործընթացում: Այսպիսով, մեր կարծիքով, սոցիալական պաշտպանությունը պետք է դիտարկել որպես սոցիալական ինստիտուտ, սոցիալական համակարգը `սոցիալական պաշտպանվածությանն ուղղված գործունեություն, որը թույլ է տալիս հարստացնել, կատարելագործել էմպիրիկ ուսումնասիրությունների և սոցիալական պաշտպանության քաղաքականության ներկայիս« կարիքների արձագանքման »փաթեթը: , Այս հարցը հատկապես արդիական է Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական պաշտպանության ոլորտում առկա արմատական բարեփոխումների համատեքստում: Ակնհայտ է, որ տեսական և հայեցակարգային բնույթի չլուծված խնդիրները ուղղակիորեն արտացոլվում են իրականացված սոցիալական բարեփոխումների մեջ ՝ վտանգելով դրանց արդյունավետ իրականացումը: Մարինե Յարմալոյան ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, ԿԱՌՈՒURALՎԱՔԱՅԻՆ ԵՎ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՆԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Սոցիալական պաշտպանություն, սոցիալական պաշտպանության համակարգ, ինստիտուցիոնալ մոտեցում, սոցիալական պաշտպանություն, ինստիտուտ ։
| Այսօր ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրման տեսամեթոդաբանական և պրակտիկ ասպեկտները միասնական սոցիոլոգիական վերլուծության առարկա չեն հանդիսանում։
Սույն հոդվածի շրջանակներում բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը վերլուծվում է սոցիոլոգիական համակարգային, կառուցվածքագործառութային և ինստիտուցիոնալ մոտեցումների շրջանակներում։
Այդ վերլուծության արդյունքում կարելի է գալ այն եզրահանգման, որ բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն անհրաժեշտ է դիտել որպես սոցիալական ինստիտուտ, պետական կազմակերպակառավարչական համակարգ և սոցիալական պաշտպանվածության ձեռքբերմանն ուղղված գործունեություն։
|
ՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻԶՄԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ20-րդ դարի կեսերից պոստմոդեռնիստական գաղափարները տարածում գտան փիլիսոփայության, մշակութաբանության, գեղագիտության և գիտության ասպարեզներում։
Սակայն ի՞նչ է «պոստմոդեռնիզմ» ասվածը, և որո՞նք էին նրա առաջացման նախադրյալները։
Այսօր առավել ընդունված էպոստմոդեռնիզմը համարել համաշխարհային-մշակութաբանական հոսանք` չնայած այդ հարցի շուրջտեսաբանները միակարծիք չեն։
Պոստմոդեռնիզմն ունի տարբեր սահմանումներ, այն է` նոր գեղարվեստական ոճ, գեղարվեստական նոր ուղղություն, մշակութային գիտակցության ձև և այլն։
Լայն առումովպոստմոդեռնիզմը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի մշակույթի ընդհանուր անվանումն է, որի հիմքում ընկածէ աշխարհն իբրև քաոս ընկալելը, ինչպես նաև այն դիտվում է որպես ինքնուրույն ուղղություն, որինբնորոշ է մոդեռնիզմի հետ կապի խզումը։
Սակայն պոստմոդեռնիզմ ասելով՝ չի հասկացվում գրականության, ճարտարապետության կամ գիտության որևէ որոշակի ուղղություն, քանի որ այն ներկա դարաշրջանի աշխարհաճանաչման ընդհանուր դրսևորումն է։
Վսեվոլոդ Եմելինը նշում է. «Ընդունված էտարբերակել պոստմոդեռնիզմի երկու տարատեսակ` այն, ինչ բառացիորեն նշանակում է մոդեռնիզմինհաջորդող ժամանակաշրջան, և պոստմոդեռնիզմ, որը նշանակում է տվյալ շրջանի մշակույթի ինքնագիտակցումը»1։
20-րդ դարասկզբին մոդեռնիստական դարաշրջանի մտածելակերպը փոխարինվում է ոչ դասականով, իսկ դարավերջին արդեն հետդասականով։
Նախկինից լիովին տարբերվող այդ ուղղություննանվանելու համար անհրաժեշտ էր մի նոր եզրույթ։
«Պոստմոդեռն» բառն ի հայտ եկավ Ամերիկայում`հասարակագետների և քննադատների գրչի շնորհիվ, որպեսզի մատնանշի 20–րդ դարի երկրորդ կեսիհասարակական և մշակութային կյանքում տեղի ունեցող կառուցվածքագաղափարային փոփոխությունները։
Լեոնիդ Կարասյովը նշում է. «Հաջողված է «պոստմոդեռնիզմ» եզրույթը, թե ոչ, այդքան էլկարևոր չէ, մենք հասկանում ենք՝ ինչի մասին է խոսքը, և դա արդեն քիչ չէ»2։
Եզրույթն առաջին անգամ գործածվեց 1917 թ․ Ռուդոլֆ Պանվիցի «Եվրոպական արվեստի ճգնաժամը» աշխատությունումայն մարդկանց վերաբերյալ, ովքեր կոչված էին հաղթահարելու եվրոպական արվեստի անկումը։
Արդեն 1934 թ․ «Իսպանական և լատինոամերիկյան պոեզիայի անթոլոգիա» աշխատության մեջ Ֆեդերիկո Դե Օնիսը կիրառում է պոստմոդեռնը` որպես մոդեռնիզմի գաղափարախոսության ռեակցիա։
Հետագայում՝ 1947 թ․, Առնոլդ Թոյնբին «Պատմության նվաճումները» գրքում պոստմոդեռնիզմին հաղորդում է մշակութային իմաստ, որը խորհրդանշում է արվեստի և կրոնի մեջ արևմտյան գերիշխանությանավարտ։
Արսենիհ Գուլիգան նշում է. «Արդեն 50-ական թվականներին ԱՄՆ-ում պոստմոդեռն էին կոչում ավանգարդիստական գրականության ճգնաժամային վիճակը, իսկ հետագայում նույն այդ հասկացությանն ավելի դրական իմաստ հաղորդելով՝ այն կապում էին նույն այդ ճգնաժամը հաղթահարելուհույսերի հետ»3։
Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիզմի հռչակագիր է համարվում Լեսլի Ֆիդլերի` 1969 թ․լույս տեսած հոդվածը «Հատեք սահմանները և ծածկեք փոսերը» վերնագրով, որը ցուցադրաբարտպագրվեց «Պլեյբոյ» ամսագրում։
Հետագայում տերմինն ընդլայնվեց և արդեն տարածում գտավֆրանսիական փիլիսոփայության մեջ, իսկ ապա նաև արվեստի բոլոր ուղղություններում։
20-րդ դարի երկրորդ կեսին Ֆրանսիայում սկիզբ էր առել մի նոր մտավոր շարժում, որը կոչվեցպոստստրուկտուրալիզմ։
Արդեն անվանումից պարզ է, որ այն ստրուկտուրալիզմին առնչվող ուղղություն է, որը, առաջ բերելով ստրուկտուրալիստական գաղափարներ, նպատակ է դնում հաղթահարելունրա հիմնական կարգախոսները։
Պոստստրուկտուրալիստական գաղափարներն առավել լայն տարա1 Емелин В., Лабиринты постмодернизма։
идентификация ускользающего смысла» // Научный информационно-аналитический,2 Карасев Л., Сегодня и завтра» // Постмодернизм и культура։
материалы«круглого стола», Вопросы философии». Москва, ծում գտան Ժակ Դերրիդայի գործունեության մեջ։
Վերջինս հիմք դրեց ոչ միայն պոստստրուկտուրալիզմի, այլև պոստմոդեռնիզմի գաղափարախոսությանը։
Նրա տեսության հիմնական էությունը դեկոնստրուկցիան է։
Գնահատելով իր ժամանակի փիլիսոփայությունը որպես ճգնաժամային` փիլիսոփանելքը տեսնում է մի նոր մեթոդի` դեկոնստրուկցիայի մեջ, որը պետք է նպաստի փիլիսոփայական մտքիզարգացմանը։
Պոստստրուկտուրալիզմից ածանցված և պոստմոդեռնիզմի հիմքը դարձած դեկոնստրուկցիան՝ որպես տեսություն, հրաժարվում է գոյի, կեցության հասկացության հիմնախնդիրներիուսումնասիրությունից, անգամ հերքում է «գոյ» հասկացությունը որպես այդպիսին` անդրադառնալովայդ հերքման պարզաբանմանը և տեքստի՝ մեկ այլ տեքստի միջոցով անվերջ մեկնաբանությանը։
ԸստԴերրիդայի` դեկոնստրուկցիայի էությունը տեքստի ցանկացած ընկալման ու մեկնաբանության ապարդյուն լինելն է, եթե ընթերցողն ակտիվորեն չի մասնակցում վերջնական տեքստի արարմանը։
Դերրիդան առաջարկում է ապամոնտաժել տեքստը, այսինքն` նրանում առկա ներքին-արտաքին, ձև-իմաստև այլ հակադրությունները փոփոխել և ստեղծել նոր կառուցվածք։
Այսպես արարումը տարվում է ընթերցող-հետազոտողի և տեքստի միջև սերտ երկխոսության մեջ։
Դեկոնստրուկտիվիզմի ազդեցությաններքո պոստմոդեռնիստական գրողներն իրենց հերթին խուսափում են անգամ տեքստի միանշանակիմաստ ունենալու հնարավորությունն ընդունելուց։
Չնայած նրան, որ պոստստրուկտուրալիզմը հաջորդում է պոստմոդեռնիզմին մոտ տասը տարով, այնուամենայնիվ այն իր գաղափարներով և մեթոդաբանությամբ պոստմոդեռնիզմի նախնական տեսակն է։
Պոստմոդեռնիզմը՝ որպես փիլիսոփայականուղղություն, սկիզբ է առնում պոստստրուկտուրալիզմից, և այդ երկուսն այնքան փոխկապակցված են,որ դժվար է դրանք հստակորեն սահմանազատել, քանի որ պոստստրուկտուրալիստական բոլոր փիլիսոփայական գաղափարները հետագայում ձևափոխվեցին որպես պոստմոդեռնիստական տեսություններ։
Ընդ որում, եթե պոստստրուկտուրալիզմի հիմնական նպատակը մոդեռնիստական գաղափարախոսությունը կասկածի տակ առնելն էր, ապա նրա հիման վրա առաջ եկած պոստմոդեռնիստականփիլիսոփայությունն իր առաջ ուներ նաև այլ խնդիր, այն է` ձևավորել նոր աշխարհընկալում։
Սակայնպոստմոդեռնիզմն ամբողջական համակարգ չէ, քանի որ միայն փիլիսոփայության մեջ այն ներառում էտարբեր գաղափարախոսություններ։
Ընդ որում այդ տեսություններից յուրաքանչյուրը պոստմոդեռնիզմի ընդերքում գոյատևում է կողք կողքի, դրանք միմյանց ամենևին չեն ժխտում։
Վլադիմիր Նովիկովը նշում է. «Պոստմոդեռնիստական հասկացություններն այնքան են, որքան համալսարաններ կանաշխարհում կամ գուցե այնքան, որքան այնտեղ աշխատող պրոֆեսորները»1։
Պոստմոդեռնիստական փիլիսոփայությանն անդրադառնալիս հարկ է խոսել նաև Ժան ՖրանսուաԼիոտարի գործունեության մասին։
1979 թ․ լույս տեսած իր «Պոստմոդեռնիզմի վիճակը» աշխատության մեջ Լիոտարը գրում է. «Այս ուսումնասիրության առարկան ժամանակակից առավել զարգացածհասարակություններում գիտելիքն է, որը մենք որոշեցինք կոչել «պոստմոդեռն»։
Այդ բառը մատնանշում է 19-րդ դարավերջի գիտության, արվեստի և գրականության մեջ փոփոխությունների ենթարկված մշակույթը»2։
Ըստ Լիոտարի` պոստմոդեռնիստական դարաշրջանի տարբերակիչ հատկանիշն առաջխաղացման գաղափարն է, որը գիտելիքին լուսավորչական բնույթ է հաղորդում, և վերջինսպետք է դառնա համընդհանուր երջանկության սկզբնաղբյուր։
Լիոտարը պոստմոդեռնիզմի տարածումը կապում է տեղեկատվության ընդհանուր տարածման հետ, որը պատճառ է դառնում, որ փոխվիգիտելիքի էությունը, և սկիզբ առնի աշխարհի նոր, պոստմոդեռնիստական ընկալումը։
Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնի փիլիսոփայությունը չի կարելի դիտել որպես առանձին, ինքնատիպ ըմբռնողական համակարգ ունեցող փիլիսոփայական ուղղություն։
Դա նախ արևմտյան մտածողության զարգացման այնպիսի վիճակն է, որն աչքի է ընկնում նախևառաջ իր նիհիլիստական քննադատական դիրքորոշմամբ։
Գլխավոր գաղափարը բանականության և նրա հնարավորություններիքննադատությունն է։
Ի տարբերություն մոդեռնիզմի` պոստմոդեռնիզմն առավել մերժողական բնույթունի իրականության հանդեպ։
Այն նախևառաջ ոչ մի նոր գաղափար չի ստեղծում արդեն ժխտվածհների փոխարեն, քանի որ, ըստ պոստմոդեռնիստական փիլիսոփայության, ճշմարտությունն անհնարէ, իսկ նրա որոնումները հին փիլիսոփայական պատրանք են, և դրանից ելնելով էլ պետք է ստեղծելնոր կենսաստեղծագործական մշակույթ, որը կհաստատի մարդու լիակատար ազատությունը, անձի ևստեղծագործության ազատություն ամեն ինչում և ամենուրեք։
Լայն առումով պոստմոդեռնիզմը քաոսիհաստատումն է, և քաոսը պետք է փոխարինի կարգուկանոնին ոչ միայն լեզվում, այլ նաև մշակույթի ևհասարակության այլ ոլորտներում։
Այս ամենից ելնելով՝ նշենք, որ պոստմոդեռնիզմի կողմից գործածվող գլխավոր գաղափարներն են՝ «ազատություն», «անորոշություն», «դեկոնստրուկցիա», «խաղ»,«հեգնանք», «պատահականություն» և այլն։
Այս գաղափարներն իրենց դրսևորումը գտան նաև 20-րդդարի արվեստի տարբեր ճյուղերում։
1 Новиков В., В поисках определения // Постмодернизм и культура։
материалы «Круглого стола» // Вопросы философии», Արվեստի մոդեռնիստական մտածողության ձևն արդեն սպառել էր իրեն և նրան փոխարինելու էրեկել մի ուրիշը։
Պոստմոդեռնիզմը բուն պատմական ժամանակաշրջանի իրավիճակն է, որը հաջորդեցմոդեռնիզմին և նպատակ ուներ գերազանցելու վերջինիս։
Սակայն պետք չէ կարծել, որ պոստմոդեռնիզմը զուտ մոդեռնիզմի ժխտումն է, քանի որ առաջին հերթին դա կնշանակեր, որ պոստմոդեռնիզմնընդամենը մի քննադատական տեսություն է, որն ուղղված է ոչ այդքան նոր ժամանակների աշխարհաճանաչման բացահայտմանը, այլ իրականությունը տեսական կառույցների մեջ ներառող և դրանց միջոցով աշխարհը դասակարգել փորձող ամեն տեսակ ընդհանուր գաղափարների և մետաֆիզիկականկառույցների ժխտմանը։
Ուսումնասիրողներն ընդգծում են պոստմոդեռնիստական արվեստի երկակիությունը։
Մի կողմիցայն կորցնում է կապը մոդեռնիստական սովորույթների հետ, իսկ մյուս կողմից այն սուր հարցեր էառաջադրում և պահանջում է ոչ պակաս սուր պատասխաններ, քանի որ շոշափում է բարոյականության ամենամութ կողմերը, որը լիովին համընկնում է արվեստի իրական նպատակների հետ։
Ուշագրավ է նաև այն հանգամանքը, որ պոստմոդեռնիստական արվեստը հրաժարվել է հստակ կանոններով գեղարվեստական համակարգ ձևավորելու գաղափարից։
Միակ անփոխարինելի արժեքը համարվում է ոչնչով չսահմանափակված հեղինակի ազատ ինքնաարտահայտումը, որը հենվում է «ամեն ինչկարելի է» նշանաբանի վրա։
Բոլոր մյուս գեղագիտական արժեքները հարաբերական են, պայմանական և պարտադիր չեն գեղարվեստական ստեղծագործություն կերտելու համար։
Այս ամենը հնարավորություն է ընձեռում պոստմոդեռնիստին իր ստեղծագործության մեջ ներառել կյանքի բազմակողմանիությունը, սակայն միևնույն ժամանակ հանգեցնում է աբսուրդայնության, և արվեստը հարմարեցվում է հեղինակի ստեղծագործական երևակայությանը` ջնջելով սահմաններն արվեստի և կյանքի այլոլորտների միջև։
Պոստմոդեռնիզմը հետադարձ հայացք է ուղղում արդեն պատրաստի անցյալին`ձգտելով լրացնել սեփական բովանդակության բացերը։
Այսինքն` մեր օրերի հեղինակը ոչ թե ստեղծումէ, այլ սեփականացնում է, ձևափոխում և անցյալի նվաճումները տեղափոխում է նոր ոլորտ։
Պոստմոդեռնիստական արվեստին բնորոշ է նաև ոճերի պարադոքսալ խառնուրդը։
Այս առումովկարող ենք նշել, որ առկա է սյուրռեալիզմի շունչը, բայց եթե վերջինս մի շարք ոճերի սինթեզում պահպանում է դրանց էությունը և բոլոր հատկանիշները, ապա պոստմոդեռնիզմի նորը գործածությունիցդուրս եկած հնի նորովի գործածումն է։
Նադեժդա Մանկովսկայան նշում է. «Եթե ռեալիզմը ճշմարտություն է ճշմարտության մասին, սյուրռեալիզմը խաբկանք է ճշմարտության մասին, ապա պոստմոդեռնիզմը խաբկանքի մասին ճշմարտությունն է և դրանով իսկ գեղարվեստական պատկերայնությանվերջնակետն է»1։
Վերջնակետն է, քանի որ, ըստ պոստմոդեռնիստների, իրականություն այլևս չկա, կամիայն տեքստ, որը պատկերացում է տալիս այդ իրականության մասին, որի փոփոխմանը զուգընթացփոփոխվում է նաև իրականության մասին պատկերացումը։
Պոստմոդեռնիստները գտնում են, որ հեղինակը մեր առջև բացում է ոչ թե աշխարհն այնպիսին, ինչպիսին այն կա, այլ նրա մութ և ենթագիտակցական կողմերը, որոնք ընկած են անհատի հոգու գաղտնարաններում։
Այսինքն` նպատակ էդրվում բացահայտելու սուբյեկտի ներքին աշխարհը, ոչ թե նրա գոյության իմաստը։
Բուն էությունըդառնում է «ամեն բան կասկածելի է» նշանաբանը։
Միևնույն ժամանակ անհնար է հերքել, որ պոստմոդեռնիզմն ամենևին էլ արվեստի տեսաբանների կամ փիլիսոփաների հնարածը չէ, այլ մեր աշխարհն ումեր իրականությունը վերածվել են պոստմոդեռնիզմի։
Այնուամենայնիվ, ինչպես վերը նշվեց, պոստմոդեռնիզմի հիմանական թիրախը մոդեռնիստականգաղափարախոսությունն էր, ինչն առավել ցայտուն դրսևորվեց հատկապես գրականության ասպարեզում։
Պոստմոդեռնիստական գրականությունը, որի գոյությունն անգամ մինչ այժմ որոշ գրականագետների կողմից հարցականի տակ է դրված, 1960-1970-ական թվականներից սկսեց իր հաղթարշավըմոդեռն գրականության հիմնական սկզբունքների դեմ կանգնած փիլիսոփաների ու գրողների շնորհիվ`Ժան Ֆրանսուա Լիոտար, Միշել Ֆուկո, Ժակ Դերիդա, Ջոն Բարտ և ուրիշներ։
Այդ տարիներին արվեստում առաջ եկան մի շարք փոփոխություններ, և առավել ցայտուն էր նախկինում առկա ձևերի փոփոխությունը։
1960–ական թթ. այնպիսի հեղինակներ, ինչպիսիք են Վլադիմիր Նաբոկովը, Ջոն Բարտը,Խուլիո Կորտասարը և այլք, իրենց աշխատություններում ներկայացրեցին լիովին նոր մոտեցում։
Նախևառաջ բնորոշ էր տարբեր ժանրերի համադրումը, հստակ կառուցվածքի բացակայությունը, հեգնանքը կամ այդպես կոչված պաստիշը, ինչպես նաև ինտերտեքստայնությունը։
Այս և նման այլ հատկանիշների առկայությունն էլ գրական ստեղծագործության մեջ ընդունված է համարել պոստմոդեռնիզմի դրսևորում։
Սակայն պետք է նշել, որ գրական պոստմոդեռնիզմը, ինչպես նաև առհասարակբուն պոստմոդեռնիզմը լիարժեքորեն սահմանված չեն, և հստակ կարծիք չկա նրանց նշանակության ևսահմանների մասին։
Մեծ տեղ է հատկացվում պատահականության գործոնին և անգամ կասկածիտակ է առնվում հեղինակի իշխանությունը տեքստի հանդեպ։
Որպես կանոն՝ պոստմոդեռնիզմը և առհասարակ պոստմոդեռնիստական գրականությունը ստեղծում և ընթերցողին են ներկայացնումմասնատված, մոդուլային, կոդավորված և մի քանի մեկնաբանություն ենթադրող իրականություն, իսկավելի ճիշտ` իրականության հորինվածք, որում ժամանակի միակ միավորը տվյալ ներկա պահն է։
Պոստմոդեռնիստական մշակույթը` մասնավորապես գրականությունը, հենվում է առանցքային, էականնշանակություն ունեցող հետևյալ գործոնների վրա` հեղինակի մահվան գաղափարը, իրոնիա, պարոդիա, խաղային բնույթ, քաոսայնություն, աշխարհակործանման վախ, իրականի և երևակայականի անտարանջատելիություն, աբսուրդայնություն, տարածաժամանակային խեղաթյուրում և այլն։
Այս ամեննընկած է նաև գրական այնպիսի երևույթների հիմքում, ինչպիսիք են աբսուրդի թատրոնը, բիթնիկական ուղղությունը և մոգական ռեալիզմը։
Օրինակ` մոգական ռեալիզմում օրգանապես համակցվում ենիրականն ու ոչ իրականը, իրականն ու մտացածինը, խորհրդավորը, որը նաև պոստմոդեռնիզմին բնորոշ հատկանիշներից է։
Այլ օրինակ՝ բիթնիկական գրականությանը բնորոշ է ստեղծագործական մտքի,երևակայության, կառուցվածքային ձևերի և թեմայի ընտրության բացարձակ ազատություն, ինչը ևսիր ուրույն տեղն է գրավում պոստմոդեռնիստական գրականության մեջ։
Այս տեսանկյունից պատահական չէ, որ գրական այդ երևույթները հաճախ դասում են պոստմոդեռնիզմին, քանի որ դրանց վառ ներկայացուցիչները, այն է` Սեմուել Բեքքեթը, Խորխե Լուիս Բորխեսը, Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը, Խուլիո Կորտասարը և Վիլլիամ Բերրոուզը մեծ ավանդ ունեցան պոստմոդեռնիզմի զարգացման հարցում,օրինակ` Բեքքեթի ստեղծագործությունները համարվում են մոդեռնիզմի և պոստմոդեռնիզմի միջև անցումային։
Նա, Ջեյմս Ջոյսի մտերիմը լինելով, շատ մոտ էր կանգնած մոդեռնիզմին, բայց հենց նրաստեղծագործությունները նպաստեցին մոդեռնիզմից պոստմոդեռնիզմի անցմանը։
Հատկապես Բեքքեթի ուշ շրջանի ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում միմյանց չհասկացող և անելանելի վիճակներում մնացած կերպարներով և լավագույնը, որ նրանք կարող են անել, խաղալն է։
Այս ամենից ելնելով` կարող ենք նշել, որ պոստմոդեռնիզմին բնորոշ հատկանիշներն են.• իրոնիա, պարոդիա, խաղային բնույթ, սև հումոր,• ինտերտեքստայնություն, ցիտատային գրականություն,• հակվածություն միֆերի և հեքիաթների,• ժամանակային աղավաղվածություն,• պաստիշ` ներտեքստային տարրերի, ինչպես նաև ժանրային միահյուսում,• հեղինակի մահվան գաղափարը, ընթերցողը համահավասար է հեղինակին, • իրականության և ֆանտաստիկայի, երևակայականի անտարանջատվածություն, երազի կիրառում։
Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիզմը գրականության մեջ կազմակերպված շարժում չէ իր առաջնորդներով, և այդ պատճառով դժվար է ասել՝ վերջացել է այն կամ առհասարակ կվերջանա, թե ոչ։
Հնարավոր է՝ այն արդեն հասավ իր գագաթնակետին 1960-1970-ական թվականներին։
Բազմաթիվտեսաբաններ գտնում են, որ պոստմոդեռնիզմն արդեն սպառել է իրեն, սակայն չնայած նրան, որպոստմոդեռնիզմի դասական նմուշներն արդեն ստեղծվել են, բուն երևույթը դեռևս շարունակում է գոյություն ունենալ։
Պոստմոդեռնիզմը սահմանել փորձելով` նշենք, որ այն մի յուրօրինակ աշխարհընկալում է, որն առավել լայն տարածում գտավ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին, սակայն նրան բնորոշսկզբունքներ եղել են բոլոր ժամանակներում, և դրանք հիմնականում առաջ են գալիս այն շրջանում,երբ տեղի է ունենում հնից նորի անցում։
Լայն առումով պոստմոդեռնիզմը նորը չէ, այլ հնի ավարտն է։
Այն չի կարող դիտվել որպես ավարտուն համակարգ, քանի որ միշտ արտահայտում է ներկա ժամանակաշրջանի աշխարհընկալումը, և հետևաբար այն պետք չէ կապել որևէ ստույգ ժամանակաշրջանիհետ, պոստմոդեռնիզմին բնորոշ հատկանիշներ կարելի է գտնել դեռևս նրա հաստատումից շատառաջ։
Ումբերտո Էկոն գրում է. «Պոստմոդեռնիզմը հստակորեն սահմանված ժամանակային երևույթչէ, այլ հոգևոր վիճակ է, և այդ առումով տեղին է ասել, որ յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան ունի իր սեփական պոստմոդեռնիզմը»1։
Դիանա ՄնացականյանՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻԶՄԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸԲանալի բառեր՝ պոստստրուկտուրալիզմ, քաոս, դեկոնստրուկցիա, մոդեռնիզմի ժխտում, հեգնանք, խաղ, աբսուրդայնություն, իրականության նոր ընկալում։
| Սույն հոդվածում դիտարկվում են 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տարածում գտած պոստմոդեռնիզմ հասկացության առաջացման և զարգացման նախադրյալները։
Պոստմոդեռնիստական փիլիսոփայության, ինչպես նաև արվեստում պոստմոդեռնիզմի դրսևորման ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ վերջինս, ժառանգելով պոստստրուկտուրալիզմի փիլիսոփայական գաղափարախոսությունը և նպատակ ունենալով հնի հիման վրա նորը ստեղծելու, այնուամենայնիվ, չի կարող դիտվել որպես ավարտուն համակարգ։
Այն կազմակերպված շարժում չէ, այդ պատճառով դժվար է ասել՝ վերջացել է այն կամ առհասարակ կվերջանա, թե ոչ։
|
Լեզվաբանական վերջին հետազոտությունները հետևողականորեն կենտրոնացել են գերմաներեն և անգլերեն և լեզվական ընդհանրությունների նոր հասկացությունների, տարբեր լեզվական մակարդակներում նրանց փոխգործակցության և գերմաներենի ՝ որպես առաջին և երկրորդ օտար լեզուների դասընթացների բովանդակության մեթոդաբանության վրա: Հետևաբար, այս թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է գերմաներենի `որպես օտարալեզու երկրորդ համալսարանական դասընթացի և նորմերի նոր մեթոդաբանական հայեցակարգի մշակման անհրաժեշտությամբ, երբ դրանց գործնական նշանակությունը տրվում է երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի գործնական օգտագործմանը: Այսպիսով, այս թեմայի նպատակն է ցույց տալ գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում ժամանակակից գլոբալիզացիայի համատեքստում, գերմաներենի և անգլերենի նմանությունները, գնահատել անգլերենի փոխանցման գործնական նշանակությունը բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման գործում: Գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթաց: Worldամանակակից աշխարհում արդիականացման (գլոբալիզացիայի) դարաշրջանում օտար լեզվի սոցիալ-տնտեսական կարևորությունը գնալով ավելի է կարևորում, ինչը հանգեցնում է լեզուների վերափոխման `հաղորդակցման գլոբալ նախադրյալներ ստեղծելու տեսանկյունից: Այս պայմաններում համատարած անգլերենը դառնում է «ուժ այլ միջոցներով» (The Econom, 2001): Այն ներթափանցում է կյանքի բոլոր շերտերը, առաջին հերթին ինտերնետի միջոցով: Հետևաբար, անգլերեն բառերը և արտահայտություններն այժմ մեծ թվով են բոլոր լեզուներով (հատկապես եվրոպական լեզուներով): Օրինակ ՝ գերմանական բառապաշարի մանրազնին ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ բանավոր մակարդակում գերմաներենի և անգլերենի սահմաններն այսօր կայուն չեն, չնայած այն բանին, որ գերմաներենը հատուկ տեղ ունի հնդեվրոպական լեզուների ընտանիքում ՝ բոլոր գերմաներենի մայրենի լեզուն: լեզուներ Կան բազմաթիվ գործոններ, որոնք մղում են լեզվական փոխազդեցությունները և փոխազդեցությունները: Դրանցից մեկը քաղաքական, տնտեսական, մշակութային շփումներն են, որոնք հաճախ կարող են լեզվական փոփոխությունների և ներթափանցումների աղբյուր դառնալ: Հաղորդակցությունը կարող է արտացոլվել լեզվի բոլոր մակարդակներում: Այսօրվա գլոբալիզացված աշխարհում լեզվական հաղորդակցությունը դարձել է սովորական, ինչը անհրաժեշտ է անցում կատարել ընդհանուր լեզվական ստանդարտների: Նման միտումը ուղղակիորեն ազդում է գերմաներենի վրա ընդհանուր դրա դասավանդման ընդհանուր հայեցակարգի վրա `ձևավորելով« լեզվական քաղաքականություն », որի հիմքում ընկած է գերմաներենի տարածումը աշխարհում, դրա աճող դերը, համաշխարհային դիրքերի ամրապնդումը: Վերջինիս շնորհիվ գերմաներենը շարունակում է մնալ աշխարհում ամենատարածված օտար լեզու սովորողներից մեկը, ինչը պայմանավորված է գիտության, կրթության և տնտեսության բնագավառներում գերմանախոս երկրների առաջատար դիրքերով: Այսպիսով, գերմաներենը և անգլերենը, գոյակցելով նույն մշակութային մակարդակում, ունեն բազմաթիվ ընդհանրություններ, որոնց գրանցումը կարող է էապես նպաստել գերմաներենի գործնական ուսմանը: Այս հանգամանքը պետք է ներմուծվի գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզվի երկրորդ դասընթացի բովանդակության մեթոդաբանության մշակման հիմքում, քանի որ հայկական կրթական համակարգում գերմաներենը հիմնականում դասավանդվում է որպես երկրորդ օտար լեզու, ցանկացած երկրորդ և հաջորդ օտար լեզու անխուսափելիորեն կրում է առաջին լեզվի ազդեցությունը Վայնրիխը նկարագրում է այն որպես շեղում ընդունված լեզվական նորմերից, որը տեղի է ունենում լեզվական հաղորդակցության արդյունքում [3,22]: Այսպիսով, անգլերենի և գրականության, անգլերեն-հայերեն, անգլերեն-ռուսերեն բաժինների թարգմանական աշխատանքը, գերմաներենի `որպես երկրորդ օտար լեզվի գործնական դասընթացը հատկապես արդյունավետ է դառնում նման մեթոդաբանության հիման վրա: Գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու սովորողների համար, ում մայրենի լեզուն հայերենն է, հատկապես կարևոր է անգլերենում, քանի որ այս դեպքում մայրենի լեզուն նմանություն չունի գերմաներենի հետ: Մինչդեռ անգլերենն այդ համատեքստում բազմաթիվ հնարավորություններ է առաջարկում: Ինչպես ցույց են տալիս շատ դիտարկումներ գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու դասավանդելիս, սովորողները, ամենայն հավանականությամբ, կդիմեն անգլերենին, եթե գերմաներենից ոչինչ չգիտեն: Այս տեսանկյունից երկու լեզուների լեզվաբանական-կառուցվածքային մակարդակների համեմատությունն էլ ավելի է կարևորում, քանի որ այն կարող է բարենպաստ հիմք հանդիսանալ ուսման հետագա փուլերում լեզվաբանական հետազոտությունների համար: Գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզվի երկրորդ դասընթացի վերջին դիտարկումները գործնականում հաստատում են, որ այն պահանջում է այլ մեթոդաբանական մոտեցում: Առաջնահերթություն է տրվում գերմանա-անգլերեն ընդհանրությունների ներառմանը, ինչը, իր հերթին, բերում է լեզվի փոխանցման երևույթի 3: Ավելին, անգլերենի գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացը կարող է լինել դրական կամ բացասական: Երկու դեպքում էլ, 3 Այս համատեքստում փոխանցումը ենթադրում է լեզվական երևույթների փոխանցման սկզբունքը, ըստ որի ՝ մեկ լեզվի իրողությունները կարող են տեղափոխվել այլ լեզու: Դրական, և´ բացասական, փոխանցման երևույթները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ ուսուցման գործընթացի վրա, եթե պատշաճ կերպով վերահսկվեն: Այստեղ, սակայն, միանշանակ գնահատական լինել չի կարող: Այս հարցում կա երկու ավանդական մոտեցում. Մի դեպքում փոխանցման հետևանքները ՝ դրական կամ բացասական, հաճախ չեն նկատվում. հետևաբար, մի ներգրավեք օտար լեզուների ուսուցում. փոխանցման ներուժ օտար լեզուների ուսուցման մեջ [4, 4-5]: Այստեղ, ըստ էության, ուսուցչի գործոնը դառնում է առաջնային: Վերջինիս խնդիրն է դառնում ընդլայնել երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման գործընթացը `վերջին հետազոտությունների, հասկացությունների արդյունքներով, նոր հեռանկարներ ստեղծելով, համապատասխան գործիքներ տրամադրելով: Ուսուցչի համար կա նոր պահանջ, որը ենթադրում է նյութի բովանդակության ներկայացման նոր մեթոդների ընտրության հնարավորություն: Այսպիսով, գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու դասավանդելու փոխանցման երևույթները կարող են դիտվել լեզվական բոլոր մակարդակներում ՝ հնչյունական, բանավոր, քերականական, ինչպիսիք են. • Հավասար հնչյունները հնչյունական մակարդակում, ինչպիսիք են արտասանությունը, գրելը, կազմը և իմաստը: Tanzen / պարել, der Elefant / the • լատինական գիր; • Որոշակի և անորոշ հոդվածի առկայություն, ինչպիսին են նման օգտագործման սկզբունքները • Նախադասության համարժեք մոդելներ: Er ist krank./ Նա հիվանդ է: Es ist kalt./ Դա • ofամանակների կազմի ընդհանրություններ. Երեք հիմնական ձևեր, հնչյունների շարք: kommen-kam-gekommen / արի-եկա-եկա, կոմպոզիցիա: ունեն + Մասնակցություն II / haben / sein / + Partizip II; • Եղանակային բայեր: Müssen / must, können / can, dürfen / may. Վերը թվարկված այլ շատ երեւույթներ կարող են հիմք հանդիսանալ գերմաներենում որպես երկրորդ օտար լեզվի երկրորդ դասընթացին գիտակցական մոտեցում սերմանելու համար `այդպիսով նվազեցնելով առաջին լեզվի բացասական ազդեցության գործոնը: Մինչ առաջին լեզվի իրողությունների գիտակցված փոխանցումը միանշանակ դրական ազդեցություն է թողնում, այս դեպքում խոսքը բանավոր փոխանցման ֆենոմենի մասին է: Լեզվի գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների դրական փոխանցումը երկրորդ օտար լեզու ապահովում է դրա արագ և արդյունավետ յուրացումը: Այս պարագայում լեզվի նկատմամբ նախնական վերաբերմունքը պակաս կարևոր չէ: Այս փուլում անհրաժեշտ է ուսանողների շրջանում զարգացնել դրական վերաբերմունք գերմաներենի նկատմամբ `հերքելով տվյալ լեզվի անհաղթահարելի դժվարությունների կարծրատիպային մոտեցումը` ցույց տալով, որ այն գտնվում է իրենց ճանաչողական գիտելիքների մակարդակում: Այս առումով գործոն է համարվում գերմաներենում մեծ թվով անգլերեն բառերի առկայությունը: Անգլերենի ուսումնասիրությունները առանձնացվեցին գերմաներենի դասընթացի շրջանակներում `որպես երկրորդ օտար լեզու: Անգլերենում անգլերենի տարրերը բնութագրվում են մեկ ընդհանուր սահմանմամբ `« Denglisch »: Նման ներթափանցումները գերմանական բառապաշարում գնահատվում են բացասական, ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով: Այնուամենայնիվ, առանց հղում կատարելու անգլերենի օգտագործմանը գերմաներենի ընդհանուր լեզվաբանական պատկերներում, հարկ է նշել, որ դրանցից շատերը գալիս են տարբեր պատմական ժամանակաշրջաններից և օգտագործվում են նաև եվրոպական այլ լեզուներով: Վերջիններիս բնորոշ է «միջազգային բառեր» տերմինը: Նման տարրերը գերակշռում են տնտեսագիտության, սպորտի, քաղաքականության, գիտության, մամուլի, տեխնոլոգիայի, ոլորտների բառապաշարներում: Անգլերենի և միջազգային բառերը ներառված են գերմանական բառապաշարում ՝ հարմարվելով լեզվի հնչյունաքերական կանոններին: Ավելին, դրանք տարբեր աստիճանի հարմարեցված են գերմաներենի կանոններին ՝ ամբողջական և մասնակի հարմարեցում: Օրինակ ՝ գերմանական այգում, սրճարանում, քաղաքականում, ֆիզիկայում, ֆիզիկայում, ձեռքում, ձեռքում, հասցնում, հույզում, ավտոբուսում, հյուրանոցում և շատ այլ գոյականներ ստանում են մեծատառերով, հոդվածով, սեռով և համապատասխանաբար ստացվում են համապատասխան ածանցյալով. Der Park, das Café, Քաղաքականություն, Ավտո, Ֆիզիկա, Ձեռք, Ձեռք, Հասցե, otionգացմունք, Ավտոբուս, Հյուրանոց: Surfամփորդել, ներբեռնել, գրանցել, դուրս բերել և այլ բայեր գերմաներենում ստանում են անորոշ ածանցավոր վերջաբան, երբեմն և բայական նախածանցները արտասանվում են դեմքի և թվային համապատասխան ածանցներով ՝ surfen, downloaden, einchecken, auschecken. Նույն սկզբունքով, մենք կարող ենք թվարկել բազմաթիվ բառեր այլ բառապաշարներով, որոնք, հարմարվելով գերմաներենի լեզվական կանոններին, այնուամենայնիվ, ընկալվում են որպես միջազգային բառեր կամ անգլերեն բառեր: Նրանք մեծ թիվ են կազմում գերմանական բառապաշարում, դրանց ավելացման միտումը անընդհատ աճում է: Միջազգային բառերը և անգլերենը, ճիշտ տրվելու դեպքում, կարող են էապես նպաստել լեզվի նկատմամբ հետաքրքրության հիմնական գիտելիքների զարգացմանը: Լեզվի ուսուցման սկզբնական փուլում ուսանողների շրջանում նպատակին կարելի է հասնել համատեղ մեթոդի միջոցով: Օրինակ ՝ հնարավոր է կազմել 10-15 ուսանողական խմբերի 2 կամ 3 խմբեր: Խաղին հաջորդող ժամանակահատվածում (10-15 րոպե) խաղի կանոնները բացատրելուց հետո ուսանողները պետք է գրեն որքան հնարավոր է շատ միջազգային բառեր, որոնք նրանց արդեն ծանոթ են գերմաներենի դասընթացից, օգտագործվում են նաև այլ լեզուներով, ինչպիսիք են. Ռուսական, երբեմն էլ ՝ հայկական: Timeամանակի վերջում հրահանգիչը ստուգում է յուրաքանչյուր թիմի արդյունքները, ուղղում և հաշվում միավորները: Հաղթող թիմը ներկայացնում է բառապաշարների ցուցակը, այնուհետև մրցող թիմը կամ թիմերը բառապաշարն ամբողջացնում են անասելի բառերով: Դասավանդողը, դրանց առկայության դեպքում, գերմաներենի համարժեքները ներմուծում է տրված բառերի ճիշտ արտասանության մեջ գերմաներեն, այդպիսով ուսանողներին հնարավորություն տալով լրացնել իրենց բառապաշարը բառերի բառերով, դասը կդարձնի ավելի հետաքրքիր և ոչ ֆորմալ: Նույն կերպ, գերմանական քերականության որոշ հարցեր կարող են ներկայացվել, ինչպես երեւում է վերը բերված օրինակներից: Երկու լեզուների փոխկապակցվածությունը բարենպաստ ազդեցություն է ունենում նաև անգլերեն լեզվի որոշ խնդիրների ուսումնասիրության վրա: Այս պարագայում հնարավոր գործոն է ուսուցչի անգլերենի ՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի իմացությունը: Այս կապակցությամբ պետք է նշել, որ և միջազգային բառերը և անգլերենը երկու լեզուների փոխազդեցության միայն մի մասն են: Ավելացնենք, որ գերմաներենի և անգլերենի բազմաթիվ նմանություններն ավելի շատ խորություններ ունեն տարբեր լեզվական մակարդակներում, ինչը հստակորեն բացահայտվում է տարբեր մակարդակների երկու լեզուների տիպաբանական համեմատության մեջ: Առաջինը, հիմնական նախապայմանը երկու լեզուների ազգակցական կապն է: Անգլերենը, որպես առանձին լեզու, սերվեց գերմանական լեզվից ՝ իր պատմական զարգացման տարբեր փուլերում ենթարկվելով բազմաթիվ փոփոխությունների [2,5-8]: Հետևաբար, այս լեզուների նմանություններն ու նմանությունները պայմանավորված են միևնույն լեզվի ընտանիքում նույն լեզվի ճյուղին պատկանող ընդհանուր մայրենիի առկայությամբ, որը չէր կարող առանց դրա անմիջական ազդեցության մնալ լեզվի զարգացման տարբեր փուլերում: Գր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն Lehre an den deutschsprachigen Hochschulen- ի համար: Բեռլին / Նյու Յորք: դե Գրյուտեր (Ռուս. Խմբ. ՝ Vaynraykh U.Yazykovye կապեր: sostoyanie i problemed Issledovaniya.университета. Սերիաներ ։
| Սույն հոդվածում ներկայացվում են գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի որոշ առանձնահատկություններ, գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում։
Հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի հատման կետերն արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) համատեքստում, գնահատել երկու լեզուների ընդհանրությունների գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։
|
ԱՊՀ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԱՐԿԱՎՈՐՈՒՄԸ Կրթական համակարգում թափանցիկության ապահովման ամենակարևոր գործիքներից մեկը համալսարանների վարկանիշավորումն է, որը տրամադրում է համեմատելի և բաց տեղեկատվություն տարբեր երկրների բուհերի մասին: Համալսարանների վարկանիշավորումը Եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքի (EHEA) կարևոր ուղղություններից մեկն է, որի շրջանակներում նախատեսվում է ներդնել միասնական վարկանիշային համակարգ: Այն թույլ կտա դիտարկել տարբեր կրթական հաստատությունների տարբեր երկրներից ՝ ընդհանուր կրթական ոլորտում համադրելի ոլորտում: Այս մասին են վկայում Եվրոպական համալսարանների ասոցիացիայի (EUA) կողմից անցկացված հետազոտությունները 1: Համաձայն այս դասակարգման վերջին միջազգային պայմանագրի ՝ Բեռլինի սկզբունքները (Բեռլինյան սկզբունքներ IREG-2006) 2, մշակվել և հաստատվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Բարձրագույն կրթության եվրոպական կենտրոնի, Վաշինգտոնի բարձրագույն կրթության քաղաքականության ինստիտուտի կողմից, 2004 թ. Հիմնադրվել է Միջազգային փորձագիտական խմբի կողմից որպես բարձրագույն կրթության ազգային համակարգերում համեմատական հետազոտության հիմնական սկզբունք: Այս սկզբունքների համաձայն, ներկայումս աշխարհում գործում է ավելի քան 20,000 համալսարան: Այս սկզբունքներն են. • Համալսարանների վարկանիշային աղյուսակը պետք է ունենա դասակարգման մեջ օգտագործվող հստակ մեթոդաբանություն, • ունենա համապատասխանեցման ցուցանիշներ, • ունենա առանձին գործակիցներ, որոնք առկա են տարբեր ցուցանիշներում, • ունենան վարկանիշի արդյունքների հստակ ներկայացում, • ուշադրություն դարձնեն էթիկայի չափանիշներին, • հնարավորինս օգտագործել միայն ստուգված տվյալները, Ասոցիացիա, 2011, 2013: 2 http: //www.ireg-observatory.org/: • ներառել տվյալների հավաքագրման և մշակման հատուկ ընթացակարգեր. • պատկերացնել գիտական տվյալների հավաքագրումը. • կազմել և հրապարակել դասակարգման արդյունքները այնպես, որ բացակայող սխալների քանակը նվազագույնի հասցվի կամ նվազագույնի հասցվի `ապահովելով սխալի ուղղում: Դասակարգումները խմբավորվում են տարբեր սկզբունքների և ձևերի հիման վրա. Նպատակը, չափման միավորները, արդյունքների ներկայացումը, նախատեսված ազդեցությունը և այլն: Համալսարանի ազգային առաջին վարկանիշն անցկացվել է ԱՄՆ-ում 1983 թ.-ին «US News & World Report» 3 ամսագրում: Պատմականորեն վարկանիշավորման համակարգերի ստեղծումը հիմնված էր այն դրույթի վրա, որ դրանք հնարավորություն կտան չափել համալսարանների արդյունավետությունը: Գերակշռող կարծիքն այն էր, որ բարձրաստիճան համալսարաններն ավելի արդյունավետ են, ապահովում են ավելի բարձրորակ կրթություն, հետազոտական պրակտիկա, ինչպես նաև հասարակությանը մատուցվող կրթական ծառայությունների առումով ավելի շատ օգուտներ, քան ցածր վարկանիշ ունեցող հաստատությունները: Այնուամենայնիվ, վերլուծաբանները հաճախ նշում են, որ համալսարանների երեք հիմնական գործառույթները ՝ կրթություն, գիտական հետազոտություններ, հասարակությանը մատուցվող կրթական ծառայություններ, կարող են էապես տարբերվել իրենց որակով: Գոյություն ունեն վարկանիշների ազգային և միջազգային տեսակներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են որոշակի չափանիշներով: Տարբերություններից մեկն այն է, որ ազգային դասակարգումները ավելի հաճախ օգտագործվում և ղեկավարվում են տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից: Նրանք հակված են տվյալ երկրի ուսանողներին տեղեկացնել իրենց երկրում ուսումնառության լավագույն հնարավորությունների մասին: Միջազգային դասակարգումները համալսարանները համարում են ավելի լայն մակարդակի ՝ լինի դա միջազգային, թե տարածաշրջանային: Միջազգային վարկանիշավորման ժամանակաշրջանը սկսվել է 2003 թ.-ին ՝ Շանհայի iaիաո Տոնգի համալսարանի կողմից Համալսարանների գիտական դասակարգման (ARWU) 4: Այնուհետև 2004 թվականին ստեղծվեց Times Higher EducationRanking (THE) համաշխարհային համալսարանների դասակարգումը 5: Այդ ժամանակվանից, Համաշխարհային համալսարան 3 http: //www.usnews.com.4 http: //arwu.org/.5 http: //timeshighereducation.co.uk/: Հայ դասակարգումները ի հայտ են եկել, վարկանիշային կարողությունն էլ ավելի է մեծացել: Այս հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել ԱՊՀ երկրների համալսարանների դասակարգումը տարբեր դասակարգումներում `ՀՀ բուհերի դիրքերը բարձրացնելու համար: Աշխարհի համալսարանները դասակարգող կազմակերպությունների մեծ մասը ըստ իրենց դասակարգման վերաբերում է աշխարհի լավագույն 100-500 համալսարաններին, որոնց թվում ակնհայտ է, որ ներկայումս Հայաստանի համալսարանները իրենց տեղը չունեն, քանի որ ԱՊՀ համալսարանների առանձին վարկանիշ չկա, կարծում ենք նպատակահարմար է վերլուծել «Ինտերֆաքս» վեբ դասակարգման տվյալները և պարզել այնտեղ ԱՊՀ համալսարանների դիրքերը: Նախ անդրադառնանք «Ինտերֆաքս» դասակարգմանը: Ինտերֆաքսը (Ինտերֆաքսի տեղեկատվական ծառայությունների խումբ) ԱՊՀ տարածաշրջանի ամենամեծ նորությունների, տեղեկատվական-վերլուծական խմբերի թվում է: Ացնում Իրականացնում է տարբեր ոլորտների վարկանիշային, ֆինանսական վերլուծության, տվյալների որոնման և ներկայացման ծրագրեր, որոնք 2013 թվականին հրապարակվել են հետխորհրդային երկրների (ԱՊՀ, Բալթյան երկրներ և Վրաստան) բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների վարկանիշային ցուցակի կողմից: Համալսարանների վարկանիշային աղյուսակի կազմման մեթոդաբանությունն օգտագործում էր բրիտանական QS գործակալության (Quacquarelli Symonds) մեթոդաբանական մոտեցումները, որոնք զարգացնում են առաջատար համալսարանների համաշխարհային վարկանիշը: Վարկանիշի կառուցվածքը բաղկացած է երեք բաղադրիչներից `համալսարանի կրթական, հետազոտական և միջազգային գործունեություն: Հետխորհրդային տարածքում 405 ամենահայտնի համալսարանները գնահատվել են: Վարկանիշը գլխավորում է Մոսկվայի պետական համալսարանը, Բելառուսի պետական համալսարանը `երկրորդ, իսկ Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանը` երրորդ: Կի համալսարանը 4-րդ տեղում է, իսկ Վիլնյուսի համալսարանը `ցուցակի 5-րդ: Երջանի պետական համալսարանը վարկանիշային աղյուսակում 11-րդ տեղում է: Թբիլիսիի պետական համալսարանը 51-րդն է, իսկ Բաքվի պետական համալսարանը ՝ 61-րդը մեր տարածաշրջանի համալսարանների շարքում: Ահա այդ դասակարգման ԱՊՀ լավագույն 10 համալսարանների վարկանիշային աղյուսակը, որտեղ Երևանի պետական համալսարանը 9-րդ տեղը կիսում է «MIFI» միջուկային հետազոտությունների ազգային համալսարանի հետ. 1. Մոսկվայի Մ.Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարան, 2. Բելառուսի պետական համալսարան, 6 http: //www.interfax.ru/world. 3. Պետերբուրգի պետական համալսարան, 4. Կի Տարաս Շչենկոյի ազգային համալսարան, 5. Նովոսիբիրսկի ազգային պետական հետազոտական համալսարան, 6. 1. Ազգերի բարեկամության Ռուսաստանի համալսարան, 6.2. Moscow NE Bauman State Technical University, 8. Tomsk National Research University, 9.1. Երջանի պետական համալսարան, 9.2. MIFI Միջուկային հետազոտությունների ազգային համալսարան: Մեր վկայակոչած մյուս դասակարգումը «Վեբոմետրիկա» է: «Կիբերմետրիկա» հետազոտական խումբը, որը Իսպանիայի ազգային հետազոտական խորհրդի մաս է կազմում, իրականացնում է Համաշխարհային համալսարանների 7 վարկանիշային աղյուսակ: Նման վարկանիշային հետազոտությունների խումբը սկսել է հրապարակել երկու անգամ 2004 թ.-ին, տարին երկու անգամ, հիմնականում հունվար-հուլիս ամիսներին: Վեբոմետրիկան ընդգրկում է աշխարհի 20,700 համալսարան ՝ հիմնականում հաշվի առնելով չորս ցուցանիշ. • Ներկայություն. Համալսարանի պաշտոնական կայքի ինդեքսավորված էջերի քանակ: Տվյալները հավաքվում են Google որոնման կայքում: • Ազդեցությունը համալսարանի պաշտոնական կայքէջի այլ աղբյուրներից կատարված արտաքին հղումների քանակն է: Տվյալները հավաքվում են ամենատարածված Majestic SEO8 և Ahrefs9 տվյալների շտեմարաններից. • Բացություն - Adobe Acrobat (pdf), Microsoftpptx) ձևաչափով կայքում առկա փաստաթղթերի քանակը; Տվյալները հավաքվում են Google Scholar և Scimago10 տվյալների բազայից: Վերջինը լույս է տեսել 2016-ի հունվարին ՝ «Վեբոմետրիքս» միջազգային ընկերության կողմից մշակված համալսարանական համաշխարհային վարկանիշի նոր զեկույցը 11: Հրապարակված տվյալների համաձայն, Հայաստանում ամենաբարձր վարկանիշը 7 http է: //www.webometrics.info/hy.8 http: //www.majesticseo.com/.9 http: //ahrefs.com/.10 http: //www.scimago.es/.11 http: //www.webometrics.info/hy/Europe/Armenia. Համալսարանն ունի ԵՊՀ (2314-րդ): Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանից 37 համալսարան ընդգրկված է ցուցակում: Այս զեկույցում ընդգրկված են Համալսարաններ ԱՊՀ բոլոր երկրներից: 2084 համալսարաններից ավելի քան 39-ը ղեկավարվում են հայկական համալսարանների կողմից ՝ Երեւանի պետական համալսարանի գլխավորությամբ: Այս ցուցակի առաջատար երկիրը Մոսկվայի Վ.Մ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանն է, որն աշխարհի 134-րդ ամենամեծ համալսարանն է ՝ ըստ 2016-ի հունվարյան Վեբոմետրիկա դասակարգման: Երջանի պետական համալսարանը 15-րդ տեղում է տվյալ դասակարգման վերջին ցուցանիշի գերազանցության շնորհիվ, որը չափում է համալսարանի հետազոտական կարողությունները: Անդրադառնալով «Ինտերֆաքս» դասակարգմանը ՝ նշենք, որ ԱՊՀ համալսարանների շարքում Հայաստանից Երջանի պետական համալսարանը 9-րդ տեղը կիսում է «MIFI» միջուկային հետազոտությունների ազգային համալսարանի հետ (աղյուսակ 1): ԱՊՀ երկրների համալսարանների վարկանիշներն ու ցուցանիշները ըստ Webometrics աղյուսակ 1. (2016 հունվար) Երկրի լավագույն համալսարանը 2016 թվականի հունվարի դրությամբ ւ: o: ժ: r: ա խ: շ: ա n: շ: ի: n: ա k: r: ա V: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: ա k: r: ե: N: յ: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: ց: ե: դ: զ: ա յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: ի: լ: ե: n: ա s: ա Հ: յ: n: ւ: o: թ: ւ: o: ց: n: ա զ: ա r: ե: C: Moscow V. Մ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանի սբ. Պետերբուրգի Պետական Համալսարան Բելառուսի Պետական Համալսարան Նովոսիբիրսկի Պետական Համալսարան Մոսկվայի ofարտարագիտության և Ֆիզիկայի Պետական Ինստիտուտ Մոսկվայի Ֆիզիկայի և Տեխնոլոգիայի Ինստիտուտ Ուրալի Դաշնային Համալսարան ITMO համալսարան Սբ. Պետերբուրգի պետական պոլիտեխնիկ: Շչենկոյի Կիևանի համալսարան Տոմսկի Պետական Համալսարան 1176 Կազանի Դաշնային Համալսարան 1225 Սարատովի Պետական Համալսարան 1274 Սիբիրյան Դաշնային Համալսարան 1290 Ռոստովի Պոլիտեխնիկական Համալսարան Նիժնի Նովգորոդի Պետական Համալսարանի N տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոց Բաումանի տեխնոլոգիական համալսարան անվ. Ես վարկանիշները եւ համարը համալսարանների երկրի առաջատար համալսարաններում ԱՊՀ երկրների ըստ նույն վարկանիշի (հունվար 2016 թ.) Աղյուսակ 2.H / hErkirBuhVarkanishBuherikanakHH buheringerzantsoghneri tiveHayastanTajikstanUzbekstanTurkmenstanGhazakhstanAdrbejanRusastanMoldovaGhrghzstanUkrainaBelarusErevanipetakanhamalsaranTajikstaniazgayinhamalsaranUzbekstaniazgayinhamalsaranGhazakhstaniAl-FarabiazgayinhamalsaranAdrbejanipetakantntesagitak Մոսկվայի համալսարան VMրղզստանի ռուս-սլավոնական սլավոնական համալսարանի Մոլդովայի պետական համալսարանի Մոմոլովայի պետական համալսարան Գ. Բելառուսի պետական համալսարանի Շչենկոյանի համալսարան Այս ցուցակում Երեւանի պետական համալսարանը 40-րդն է, ականավոր համալսարաններից 26-ը Ռուսաստանից են, 9-ը `Ուկրաինայից, 2-ական` Բելառուսից և Kazakhազախստանից: Վարկանիշն օգտագործվում է եվրասիական ինտեգրման գործընթացների շրջանակներում, որի վառ ապացույցն արվել է 2016-ի ապրիլի 12-ին Մոսկվայում: Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանում 12 տեղի ունեցած Եվրասիական համալսարանների ասոցիացիայի խորհրդի նպատակն էր ամրապնդել և զարգացնել եվրասիական համալսարանների միջև կրթական և գիտական համագործակցությունը: Մասնավորապես, ուսումնական հաստատությունների ներկայացուցիչները հուշագիր ստորագրեցին Եվրասիական ցանցի համալսարան ստեղծելու մասին: Գործընկեր բուհերի ներկայացուցիչները պայմանավորվեցին ստեղծել աշխատանքային խմբեր համալսարանների միջազգային վարկանիշավորման համար, համատեղ համակարգել աշխատանքը և ստորագրեցին համապատասխան արձանագրություն: Այսպիսով, ՀՀ համալսարանների դիրքը ԱՊՀ երկրների համալսարանների շարքում բավականին բարձր է: ԵՊՀ-ն տասնյակում է: Ստելլա Շաքյան ԱՊՀ երկրների բարձրագույն կրթության ինստիտուտների վարկանիշը Հիմնաբառեր. Համալսարան, համալսարան, վարկանիշ, ԱՊՀ երկրների համալսարաններ, Հայաստանի համալսարաններ, Երևանի պետական համալսարան, Վեբոմետրիկա, Ինտերֆաքս, մեթոդաբանություն, ցուցիչ Ամփոփում: ։
| Կրթական համակարգում թափանցիկության ապահովման կարևորագույն գործիքներից է բուհերի վարկանիշավորումը, որը ԵԲԿՏ կարևոր ուղղություններից է ու համադրելի և բաց տեղեկատվություն է տրամադրում բուհերի վերաբերյալ։
Առաջատար դասակարգումները անդրադառնում են աշխարհի լավագույն 100-500 բուհերին, որոնց մեջ ՀՀ բուհերն իրենց տեղն այսօր չունեն, և քանի որ ԱՊՀ բուհերի առանձին վարկանիշավորում դեռևս գոյություն չունի, հոդվածում վերլուծել ենք «Ինտերֆաքսի» և «Վեբոմետրիքսի» դասակարգումների տվյալները։
Նշենք, որ ՀՀ բուհերն ԱՊՀ երկրների բուհերի շարքում առաջին տասնյակում են՝ ԵՊՀ-ի գլխավորությամբ։
|
Subsets and Splits