Datasets:

Yeva

/

arm-summary

like 0

2015-Ը՝ ՈՐՊԵՍ «ԵՐՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ»ԱՀԱԶԱՆԳ։ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԼԻԴԵՐՆԵՐԻ ԵԼՈՒՅԹՆԵՐԻ ԿՈՆՏԵՆՏՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՔաղաքական վերլուծություն, եզրակացություններ և կանխատեսումներկատարելու համար կան տեսական գրականության կողմից առաջադրված միշարք մեթոդներ և մեթոդաբանություններ։ Եթե խոսքը քաղաքական շրջափուլերի վերլուծության մեջ դրա սոցիոլոգիական և հոգեբանական ասպեկտներիներգրավման մասին է, ապա այստեղ պետք է զգուշավորություն ցուցաբերելմեթոդի ընտրության հարցում։ Կոնտենտ վերլուծության մեթոդն ինքնին ներկայացնում է առանձնակի հետաքրքրություն իր չափումների, իրականացմանհատուկ մեթոդիկայի և ստացված արդյունքների հստակ չափելիության տեսանկյունից1։ 2015 թ-ը հարուստ էր քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական միշարք դարձումներով, որոնք կանխատեսեցին աշխարհի քաղաքական վիճակիփոփոխություն։ Անցյալ տարվա քաղաքական իրավիճակի վերլուծության համար ընտրել ենք քաղաքական լիդերների ելույթների կոնտենտ վերլուծությանմեթոդը։ Թեմայի համար ընտրել ենք միևնույն չափանիշներին համապատասխանող աշխարհում այսօր բևեռ հանդիսացող պետությունների նախագահների ելույթները, որոնք էլ վեր են հանում պետության արտաքին քաղաքականությունը անցած տարվա համար, նաև կանխորոշում ապագա հեռանկարները միջազգային ասպարեզում, արտաքին քաղաքականության և միջազգային հարաբերություններում մասնակցության ոլորտներում2։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո աշխարհում ստեղծվեցինմիջազգային անվտանգության երաշխավորման և պահպանման համար միշարք կառույցներ։ Այս կառույցները ապահովեցին պետությունների համագործակցությունը մարդու իրավունքների պաշտպանության, հավաքական անվտանգության, համաշխարհային խաղաղության պահպանման գործում։ Միջազգային կառույցները եղան միջազգային հավաքական անվտանգության երաշխավորը, սակայն այս ժամանակաշրջանը կարծես թե պետք է անցած համարել համաշխարհային պատմության զարգացման համար3։ Բոլոր միջազգային կառույցներից խաղաղության ապահովման դրոշակակիր կարող ենք համարել «Միավորված ազգերի կազմակերպությունը»։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված ՄԱԿ-ը դարձավ աշխարհի գրեթե բոլոր երկրների հավաքագրման համար կենտրոն. հենց ՄԱԿ-իշրջանակներում էին պետությունները համագործակցում՝ ավանդական մարտահրավերների և նոր ծագած դժվարությունների դեմ պայքարելու համար։ ՄԱԿ-ը իր կառուցվածքային մարմիններով, գլոբալ ընդգրկվածությամբ, ընդունած կոնվենցիաներով և ձեռնարկած մի շարք գործողություններով երկարտարիներ պատվով պահպանեց աշխարհում անվտանգության պահպանմանդրոշակակրի իր դերը4։ 21-րդ դարի երկրորդ տասնամյակը մի շարք հարցականներ առաջ քաշեցվերը նկարագրված համաշխարհային անվտանգության` իրականությանը համապատասխան լինելու հետ կապված։ Հարցականներ առաջ քաշեցին տնտեսական ճգնաժամերը, սոցիալական համակարգերի անգործունակությունը,համաշխարհային մի շարք հավաքական համակարգերի անկատարելիությունը, միգրացիոն հոսքերը, թմրաբիզնեսի ահագնացած ու անկառավարելի ծավալները, ժամանակաշրջանի գլխավոր մարտահրավերը` ահաբեկչությունը5։ Եթե փորձենք շատ հակիրճ կերպով նկարագրել աշխարհում տեղի ունեցած գլոբալ փոփոխությունները, ապա պետք է սկսել ֆինանսական ճգնաժամերից, տնտեսական մի շարք ու բազմակողմ սանկցիաներից, հասնել մինչևսուր պատերազմական իրավիճակներ Մերձավոր Արևելքում, Արևելյան Եվրոպայում։ Պատերազմի սանձազերծումը Ուկրաինայում կարծես թե մեծագույն ահազանգն էր դեռ 2014 թ.-ի օգոստոսից, քանի որ այստեղ կարող ենք փաստել երկու բևեռների բախման փաստը` ԱՄՆ-Ռուսաստան։ Արևելյան Ուկրաինամտած ռուսական զորքերը, Ուկրաինայի` Եվրոպայի աջակցության վրա հույսդնելը, ԱՄՆ-ի բացահայտ հայտարարությունները՝ Ուկրաինայի կողքին լինելումասին, հետո Ղրիմի անեքսիան, այսօր Ուկրաինայի առջև հառնած տնտեսական խնդիրները բաց ապացույց են, որ աշխարհում գլոբալ անվտանգությունըվտանգված է։ Մյուս կողմից ուշադրության կենտրոնում պետք է պահել Մերձավոր Արևելքը` Եգիպտոսից սկսած, Սիրիայով, Իրաքով անցած արյունալիալիքը, «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական միավորի ստեղծումը, որիհետ ստիպված եղան հաշվի նստել համաշխարհային գերտերությունները, ևայս շրջանը համարվում է նույնիսկ Երրորդ համաշխարհայինի թատերաբեմ։ Միջազգային իրադրությունը ավելի շատ կախված է առանձին պետությունների արտաքին քաղաքականություններից, քան միջազգային կազմակերպությունների որոշումներից և գործողություններից։ Իսկ նույն ՄԱԿ-ը վերածվել է լիդերների ելույթների, կարծիքների և քաղաքականությունների բախմանու քննարկումների մի ակումբի։ Մեր ուսումնասիրության համար վերցրել ենք 2015 թ.-ի սեպտեմբերինկայացած ՄԱԿ-ի 70-րդ վեհաժողովում չորս պետությունների (ՌԴ, ԱՄՆ, ՉԺՀ,ԻԻՀ), նա-խագահների ելույթները։ Նման ընտրության տրամաբանական հիմքէ այն, որ ՄԱԿ-ը այսօր այն միակ հարթակն է աշխարհում, որտեղ պետությունների ղեկավարները հիրավի հանդես են գալիս իրավահավասարության տեսանկյունից, և նրանց նախագահած երկրները հանդես են գալիս որպես միջազգային իրավունքի լիիրավ սուբյեկտ ոչ միայն իրավական կարգավիճակիառումով, այլ նաև արտաքին քաղաքական հավակնությունների, այլև պետությունների հետ համաշխարհային անցուդարձերին մասնակցելու առումով։ Լիդերները` որպես քաղաքական առաջնորդ, արտահայտում են հենց իրենց պետության պետական կարծիքը1։ Կոնտենտ վերլուծության մեթոդաբանությամբ առանձնացրել ենք բառային միավորներ, որպեսզի հենց այս բառերի` չորս երկրների նախագահներիելույթներում կիրառության չափումից էլ հասկանանք, թե`• ինչքանով է արտահայտված անցյալ տարվա միջազգային անկայունքաղաքական իրադրությունը նախագահական ելույթներում, և արդյոք կարելիէ կանխատեսել հետագայում նույնպես նման անկարգ և անկառավարելի վիճակի պահպանումը մոլորակի մի շարք շրջաններում, և միգուցե սանձազերծումը նոր` գերտերությունների համար հետաքրքություն ներկայացնող տարածաշրջաններում։ • փորձել վերհանել նախագահների ելույթներից, թե ինչքանով են նրանքպատրաստ համագործակցության, միջազգային կազմակերպությունների շրջանակներում համաշխարհային իրադարձությունների վերահսկման հարցումփոխգործակցության։ Երրորդ՝ «ամենից շատ գործածված» բառերի խմբի միջոցով փորձել ենքվերհանել, թե արդյոք անցյալ տարվա գերակայությունները նույնարժեք էինբոլոր պետությունների համար, թե արդյոք այսօր տարածաշրջանային գերտերությունները նույնչափ էին ընդգրկված կոնֆլիկտների լուծման մեջ։ Ստորև ներկայացնենք մեր կողմից առանձնացված բառային խմբերը` ըստ ստորաբաժանումների.Բառեր, որոնք բնորոշում են միջազգային հարաբերություններում անհանգստություն ևլարված միջպետական պայքար.Բառային ՄիավորՀամարժեքՊատերազմՌազմականՆերխուժումՎտանգԿոնֆլիկտԹշնամիՃգնաժամԲառեր, որոնք վերաբերում են միջպետական համագործակցությանը և միջազգայինպատասխանատվությանը.Regular Session of the General Assembly», General Assemly of the United Nations, մատչելի է՝http։ //www.un.org/en/qa/ Հասանելի է՝ 24.04.2016, 22։ 23։ Բառային ՄիավորՄիջազգայինԺողովրդավարությունԱնկախությունՀամագործակցությունՓոխգործակցությունԱնվտանգ/անվտանգությունՀավաքականՕգնությունԴիվանագիտությունՀամարժեքՄիավոր բառեր, որոնք ամենաշատն են գործածվել անցյալ տարվա միջազգայինիրադարձությունների բնորոշումներում.Բառային ՄիավորՀամարժեքԱհաբեկչությունՍանկցիաներԻրաքՈւկրաինաԻսլամՊուտին Սի ԾինփինԲարաքՕբամաՊատերազմՌազմականՆերխուժումՎտանգԿոնֆլիկտԹշնամիՃգնաժամՄիջազգայինԺողովրդավարությունԱնկախությունՀամագործակցությունՓոխգործակցությունԱնվտանգԱնվտանգությունՀավաքականՕգնությունԱհաբեկումԱհաբեկչությունՍանկցիաներԻրաքՈւկրաինաԻսլամՆախագահների ելույթների՝ մեր ընտրած բառային միավորների խմբերով չափումը բացահայտ ցույց է տալիս արտաքին քաղաքական իրադար ՎլադիմիրՀասան Ռոհանիձություններում այս կամ այն պետության ներգրավվածության աստիճանը,նման նպատակների առկայությունը այս կամ այն ոլորտում մենաշնորհիտեսլականի առկայությունը, կամ համագործակցության գերապատվությունը։ Լիդերները իրենց խոսքում բաց տեքստով նշում են, որ ժամանակն է փոփոխություններ կատարելու միջազգային հարաբերությունների կառույցիմեջ. լինի դա միջազգային կազմակերպությունների աշխատելաոճ, տարածաշրջանային միավորների սկզբունքներ, կամ համաշխարհային անվտանգության, թե մարդու իրավունքների վերաբերյալ հայեցակարգեր։ Գալով կոնկրետ մեր ուսումնասիրության արդյունքների ներկայացմանը՝հարկ է նկատել, որ.• Բոլոր պետությունները գրեթե հավասար չափով խոսում են «պատերազմի» առկայության մասին, սա ստիպում է հաշվի նստել պատերազմականիրադրության առկայության և դրա` հնարավոր ահագնացող բնույթի հետ։ Բոլոր չորս գերտերությունները հավասար չափով իրենց արտաքին քաղաքականության համար վտանգ են համարում պատերազմը և իրենց ելույթներում շեշտում են այդ մասին։ Պատերազմն ընդհանուր առմամբ առանձին,մասնավոր գործողություն չէ։ Հենց սա է ազդում տնտեսական իրադրությանվրա, հանգեցնում ճգնաժամերի, խթանում մի շարք սոցիոլոգիական և հումանիտար անոմալիաներ։ Ռազմական ուժի մասին ամենից պակասը խոսում է ՉԺՀ նախագահը, ևհենց սա է, որ թույլ չի տալիս Չինաստանին համարել աշխարհաքաղաքական բևեռ` չնայած իր տնտեսական մեծ ներուժին։ Մյուս նախագահներիկողմից թեկուզև քիչ, բայց ռազմական ուժի մասին խոսելը ստիպում է ենթադրել, որ ռազմական ուժի կիրառումը մերօրյա միջազգային հարաբերություններում բացառել չենք կարող։ Վտանգի և կոնֆլիկտի առկայության մասին իր ելույթում ամենից շատշեշտում է ԱՄՆ նախագահը։ Պետք է փաստենք, որ այս ձևակերպումները ամենևին չեն վերաբերում վտանգի առկայությանը ԱՄՆ-ի համար կամ փաստում այնտեղ կոնֆլիկտի առկայությունը։ Սա ամերիկյան որակավորումներտալու և այդ քողի տակ իր գործողությունները արդարացնելու քաղաքականգիծն է։ Բացի այդ՝ կոնֆլիկտի որակում տալով` ենթադրում է դրա լուծում, ևԱՄՆ նախագահը շեշտում է, որ ԱՄՆ-ն զգում է պատասխանատվություն ևներգրավված է լինելու համաշխարհային կոնֆլիկտների մեջ։ Ինչպես տեսնում ենք աղյուսակի տվյալներից, լիդերներից ոչ մեկը չի նշում«թշնամի» բառը։ Սա, նախևառաջ, անթույլատրելի կլիներ ՄԱԿ-ի վեհաժողովում ելույթի համար, բացի այդ՝ այս խիստ բացասական որակավորումը պետքէ հասցեատեր ունենա։ Այնպես որ, այստեղ հանգում ենք երկու եզրակացության` 1.պետությունները միմյանց մեջ են թշնամի տեսնում, 2. պետությունները թշնամու որակավորմամբ անմիջական պատասխանատվություն են վերցնում` ճանաչելով այդ թշնամուց եկող սպառնալիքը։ Այսպես, «թշնամի» բառիբացակայությունը չենք համարում թշնամու բացակայության փաստ։ Չնայած տնտեսական ճգնաժամի ահագնացող չափերին՝ պետությունների ղեկավարները այդքան էլ խիստ չեն անդրադառնում այդ հարցին. կարծումենք հիմքն այն է, որ տնտեսական իրադրությունը ուղղակիորեն կախված է աշխարհում քաղաքական անկայուն իրավիճակից։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ խմբի բառերին, պետք է նշել, որ պետությունների ղեկավարները բազմակի կիրառում են «համաշխարհային» բառը. հստակեցնենք, որ այն կիրառվում է երկու համատեքստում` 1. համաշխարհայինվտանգի, գլոբալ խնդիրների առկայություն, 2. այդ իսկ խնդիրների համաշխարհային կարևորություն։ Այս կերպ պետությունները շեշտում են, որ ավարտվել է զրոյական ելքով խաղերի շրջանը, և ներկայիս փոխկապակցվածգլոբալ աշխարհում մի պետությանը սպառնացող վտանգը անմիջական խնդիրներ է առաջացնում մնացածների համար նույնպես։ «Ժողովրդավարություն» և «անկախություն» բառերը հիմնականում կիրառվում են ԱՄՆ նախագահի ելույթում։ Սրանք ողջ աշխարհին պարտադրված ամերիկյան արժեքներ են, և սա է պատճառը, հիմքը, որ «democracy» և«liberty» եզրույթները, ինչպես տեսնում ենք, շարունակեցին մնալ ամերիկյանարժեհամակարգում, և հենց սրանց հերքմանն են ուղղված Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցող մի շարք քաղաքական բախումները, մոլեռանդություններըև ահաբեկչական գործողությունները։ Կարծես համարժեք համագործակցություն («cooperation») և փոխգործակցություն («collaboration») եզրույթները ունեն տարբեր բովանդակային իմաստ։ Փոխգործակցությունը ենթադրում է համատեղ ուժերով և գործողություններով հանդես գալու հանգամանք, և սա ընդհանրապես չի կիրառվում պետությունների նախագահների կողմից։ Սա նշանակում է, որ ակնհայտ է սպառազինությունների մրցավազք. պետությունները ներդնում են հսկայական տնտեսական միջոցներ՝ իրենց ռազմական ներուժը մեծացնելու համար և, ըստ էության, դեմ են փոխգործակցելուն։ Պետությունների նախագահները, դրա փոխարենը, բավական հաճախ շեշտում են համագործակցության մասին. այստեղմի կողմից դեր է խաղում ՄԱԿ-ի հովանու տակ ելույթի հանգամանքը, մյուսկողմից սա քաղաքական ժեստ է։ Սակայն չենք բացառում ընդհանուր մարտահրավերների դեմ պետությունների համատեղ հանդես գալու դրական միտումը։ «Անվտանգ» և «անվտանգություն» բառերը բավական կիրառական ենպետությունների նախագահների ելույթներում։ «Անվտանգությունն» ավելիգլոբալ ապահով իրադրության մասին է, իսկ «անվտանգը» ավելի մասնավորսպառնալիքի բացակայության փաստի մասին։ «Թշնամի» բառի իսպառ բացակայության և անվտանգության այսքան շատ արծարծվելու պարադոքսըայն է, որ նախագահները փաստում են, որ կա անկանոն իրադրություն, ևպետք է պայքարել դրա դեմ, քանի որ ժողովուրդների պայքարը միշտ էլ ուղղված է եղել հենց անվտանգության պահպանմանը։ Հավաքական ուժի մասին ամենից շատ խոսում է ԱՄՆ նախագահը, մեկանգամ նշում է ՌԴ նախագահը, և մյուս երկու նախագահները չեն կիրառումընդհանրապես։ ԱՄՆ-ն միշտ եղել է հավաքական պայքարի «ջատագովը», սակայն, իր համար այդ գործում վերապահել է համակարգողի դերը։ Օգնության մասին կրկին ամենից շատ նշում է Օբաման, սակայն մյուսնախագահները նույնպես նշում են. կարծես թե «օգնություն» բառի տակ է ավելի հստակ պատկերացում ստացվում այսօր հավաքական պայքարի փոխօգնության մասին։ Հետաքրքիր է հատկապես ահաբեկում («terror») և ահաբեկչություն(«terrorism») եզրույթների կիրառումը։ Չենք կարող չփաստել, որ ահաբեկչությունը այսօր ամենից մեծ սպառնալիքն է գլոբալ անվտանգությանը և ամենիցանկառավարելին։ Օբաման և Պուտինը իրենց ելույթներում բավական շատնշում են ահաբեկչության` համաշխարհային մարտահրավերի առկայությանմասին, պատրաստակամություն և իրատեսական վերաբերմունք հայտնում, որայս աղետի դեմ պայքարել հնարավոր է միայն հավաքական կերպով։ Ահաբեկչության մասին բավական խոսում է նաև ԻԻՀ նախագահը։ Սա արդեն այլ` իսլամական դիտարկում է։ Ինչպես տեսնում ենք ահաբեկչությունը վտանգ էհենց իսլամական աշխարհի համար։ Կրկին այս ամենից շատ բարձրաձայնված եզրույթը չենք հանդիպում ՉԺՀ նախագահի ելույթում։ Սա կրկին ապացուցում է, որ Չինաստանը չի հավակնում գերտերության ` աշխարհաքաղաքական բևեռի կարգավիճակի։ Սանկցիաների մասին կրկին խոսում են բոլոր նախագահները՝ բացառությամբ ՉԺՀ նախագահի. սա արդեն հետաքրքրական է, քանի որ սա ուղղակիորեն վերաբերում է համաշխարհային տնտեսությանը և փաստացի անմիջականորեն կապ ունի հենց Չինաստանի հետ։ Այտեղ փորձենք ենթադրել, որ Չինաստանը կողմ է երկկողմ հարաբերությունների քաղաքականությանը. Նմանենթադրություն կարող ենք անել նաև՝ նախագահի ելույթի ընդհանուր լիրիկական բնույթը հաշվի առնելով։ Իրաքի մասին հավասարաչափ խոսում են Օբաման և Պուտինը. սա կարելի էր նաև կանխատեսել` հաշվի առնելով Մերձավոր Արևելքում երկու պետությունների ներգրավվածության լիովին հակոտնյա վերաբերմունքները և իրականացրած քաղաքական գիծը։ Սակայն երկու երկրները ունեն իրենց շահերը և հետաքրքրությունները տարածաշրջանում, և իրենց ելույթներում նախագահաները փաստեցին դրա շարունակելի լինելու մասին։ Այս մասին է խոսում նաև Ռոհանին, և սա պայմանավորված է տարածաշրջանում Իրանի դերով և վերջին իրադարձություններում ընդգրկվածության հանգամանքով։ Ուկրաինայի մասին կրկին խոսում են միայն ԱՄՆ-ն և Ռուսաստանը. Ուկրաինան հենց դարձավ այն կայծը, որից սկսեցին խոսել Երրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին։ Ուկրաինան բախումն էր ՌԴ-ի և ԱՄՆ-ի միջև։ Այսկտրվածքով էր երևում երկու պետությունների առաջատար լիդերներ լինելը ևնրանց շահերի, արտաքին քաղաքական գերակայությունների մշտական բախման ուղենիշ հանդիսացավ։ Ուկրաինական հարցը, կարծում ենք, դեռ փակված չի կարելի համարել, և Արևելյան Եվրոպայի այդ հատվածում քաղաքական նոր բախումները, իրոք, կարող են լուրջ հիմք հանդիսանալ ավելի լայնածավալ գործողությունների համար։ Այս ասպեկտում գլխավոր դերակատարները կլինեն հենց Ուսաստանը և Ամերիկան։ Իսլամի և իսլամական գործոնի մասին ամենից շատ խոսում է ՌԴ նախագահ Պուտինը։ Սա պետք է համարել ռուսական արտաքին քաղաքական շահերի հստակ ձևակերպումներ տալու քաղաքական ոճի արտահայտություն։ Այս բառը կրկին իսպառ բացակայում է ՉԺՀ նախագահի ելույթից. Չինաստանը չի կարող հավակնել համաշխարհային դերակատարության՝ չլինելով համաշխարհային խնդիրների կողքին։ Մանրամասն ներկայացնելով մեր ուսումնասիրության արդյունքները՝ կարող ենք, հիմնվելով դրանց վրա, կատարել եզրակացություններ և փորձել անել մի քանի կանխատեսումներ։ 2015 թ.-ը համարվում է Երրորդ համաշխարհային պատերազմի ահազանգ։ Մենք քննության են առել վերցրել 2015 թ.-ի սեպտեմբերին ՄԱԿ-ի գլխավոր վեհաժողովում աշխարհում տարածաշրջանային գերտերություններ համարվող չորս երկրների նախագահների ելույթները։ Քննության մեթոդներից ընտրել ենք կոնտենտ վերլուծությունը և իրականացրել վերլուծություն՝ ըստ մեթոդաբանության բոլոր սկզբունքների։ Ելույթների վերլուծություններից կարողենք եզրակացնել, որ.• անցյալ տարում գերակա համարվող մարտահրավերները շարունակական բնույթ կկրեն` խաթարելով ինչպես քաղաքական համահունչ զարգացումները, այնպես էլ սոցիալ-հոգեբանական պատկերը աշխարհում,• այն հանգամանքը, որ պետությունները գերապատվությունը տալիս եներկկողմ հարաբերություններին, բավական անկայուն է դարձնում աշխարհի մի շարք անկյուններում համեմատական անվտանգության ևկայունության ընկալումը ազգաբնակչության շրջանում։ Սոցիալ-հոգեբանական մթնոլորտի վրա շարունակական քայքայիչ ազդեցություն կունենան տեղեկատվական հոսքերը, տնտեսական և քաղաքականանկայունությունը։ Կարող ենք հանգել կանխատեսումների, որ 2016 թ.-ը պակաս հարուստչի լինի թեժ և «արյունալի» նորություններով, նոր ծավալներ կստանան ահագնացող միգրացիան և դրա հիմքով ահաբեկչությունը։ Պետությունները կսկսենվարել պետական քաղաքականություն, և ժամանակաշրջանը կհանգեցնի ազգային պետությունների թվի կտրուկ աճին։ Միջազգային կառույցները իսպառկկորցնեն իրենց դերակատարությունը, միջպետական հարաբերություններըկվերադառնան ավանդական ձևաչափին։ Սոնա Փարսյան2015-Ը ՈՐՊԵՍ՝ «ԵՐՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ» ԱՀԱԶԱՆԳ։ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԼԻԴԵՐՆԵՐԻ ԵԼՈՒՅԹՆԵՐԻ ԿՈՆՏԵՆՏ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ միջազգային իրադրություն, քաղաքականություն, ՄԱԿ, պետություններիլիդերներ, կոնտենտ վերլուծություն, պատերազմ, միջազգային սպառնալիքներԱմփոփում։

Հոդվածը 2015 թ.-ի սեպտեմբերին ՄԱԿ-ի վեհաժողովի 70-րդ նստաշրջանում 4 պետությունների նախագահների ելույթների կոնտնետ վերլուծություն է։ Հետազոտությունը միտված է բացահայտելու միջազգային իրադրությունը 2015 թ.-ին, իրականացնելու սոցիալ-հոգեբանական ուսումնասիրություն և նախագաների ելույթների կոնտնետ վերլուծության միջոցով բացահայտելու, թե ինչպիսին կլինի միջազգային իրադրությունը 2016 թ.-ին։ Մասնավորապես կարևորել ենք պատերազմական իրադրությունը աշխարհի տարբեր կետերում, ահաբեկչության խնդիրը, տնտեսական ճգնաժամերը։ Ուսումնասիրության առարկա է նաև միջազգային կառույցների դերակատարությունը համաշխարհային գործընթացներում։ Հետազոտությունն իրականացվել է կոնտենտ վերլուծության չափորոշիչներով։

ՈՒ SԱՐԿԵՔ ILԻՆARYԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ Սյունյաց XIV դարում առաքված «ԱԴԱՄԲՈՒՔ» -ՈՒՄ: ուշ և 15-րդ դարի Նա առաջին տասնամյակների ամենահայտնի հայ գործիչներից է, որի վաստակն անգնահատելի է հայ մշակույթի պատմության մեջ ինչպես բանաստեղծական արվեստի, այնպես էլ գիտության ու արվեստի բնագավառներում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ մենք գրեթե կենսագրական տեղեկություններ չունենք այս հեղինակի մասին, որը թողել է հարուստ գիտական, հատկապես գեղարվեստական ​​ժառանգություն: Ենթադրվում է, որ նա ծնվել է 14-րդ դարում: վեցերորդ տասնամյակում վելը մահացավ 1425 թ. Սակայն, քանի որ Ա.-ն կազմեց և հրատարակեց Առաքել Սյունեցու «Ադամագրքի» քննական բնօրինակները: Մադոյանը նշում է, որ Առաքել Սյունեցու ձեռագրերի ամբողջ աշխարհով մեկ տարածված նյութերը դեռ ամբողջությամբ չեն շրջանառվել: Նրա թողած մեծ ժառանգությունը պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրվի 1: Նման հետազոտությունները, բնականաբար, կնպաստեն Առաքել Սյունեցու կենսագրական փաստերի բացահայտմանը: Այսպիսով, 1693 թ.-ին Լոնդոնի Վիլկոմի ինստիտուտի գրադարանում կա մի շատ կարևոր փաստ. Ձեռագրերի հավաքածուում, որն ընդգրկում է Առաքել Սյունեցու գործերը («Փաiseռք Սուրբ Աստծո մայրը և մեր Աստծո Քրիստոսի ծննդյան համար, Տեր Առաքել Վարդապետ »- էջ 201 ա 208 բ և« Փառք Սուրբ Աստվածածնին, Սուրբ Կույս Մարիամին »- էջ 209a-217a): Բանաստեղծը փոքրիկ հուշագրության մեջ գրում է. «Իմ ելույթը հարմարեցված էր մեր Աստծո ՝ Քրիստոսի Փրկչի, Հիսուսի Փրկչի, Սուրբ Աստվածածնի Մարիամ Աստվածածնի փառաբանությանը, բազմաբնույթ Առաքյալի կողմից, Նորաշենի անապատում, Սուրբ Աստվածածնի կողմից: , Հովհաննես Մկրտչի Ավետարանի կողմից (14): Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի շնորհը մեր Աստծու, որը օրհնված է հավիտյանս հավիտենից: Այս փաստը վկայում է այն մասին, որ Առաքել Սյունեցին 1431 թ. Նա գտնվում էր Նորավանքում և աշխատանքի մեջ, ուստի Առաքել Սյունեցու մահվան ամսաթիվը չի կարող լինել 1425 թվականը, և այն պետք է վերանայվի: Առաքել Սյունեցին ստացել է ժամանակի բարձրագույն կրթությունը: Սովորել է Թաթ համալսարանում ՝ ուսուցիչ դառնալով հորեղբոր ՝ Գրիգոր Թաթացու մահից հետո: Չկա մշակութային դաշտ, որտեղ Առաքել Սյունեցին չփայլեր լուրջ ստեղծագործական և գիտական ​​աշխատանքներով: Նա բանաստեղծ էր, փիլիսոփա, աստվածաբան, քերականագետ և մանկավարժ: Հրատարակվել են այլ գրքեր. «Լուծում Դավթի սահմանի անպարտելի փիլիսոփային», «Դրախտի գիրք», «Քերականության մեկնաբանություն», «Նորածին կանանց դաստիարակության սահմանադրություն» և այլ գրքեր: 1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, աշխատ. Ա. Մադոյան, Երեւան, 1989, էջ 3-4: 2 Ներսիսյան Վ., Listուցակ Վիլկոմ ինստիտուտի գրադարանի հայերեն ձեռագրում, Լոնդոն, «Բանբեր Մատենադարան», 15, Երեւան, 1986, էջ 325 (մեջբերում է Ա. Մադոյանը): Առաքել Սյունեցու հսկայական ժառանգության մեջ մենք առանձնացրել ենք արվեստի գործերը: Հեղինակել է քնարական, ուսուցողական և ուսուցանող բանաստեղծություններ, բանաստեղծություններ: Այս աշխատություններում հեղինակը աստվածաշնչյան «կրոնական թեմաների» միջոցով անդրադարձել է իր ժամանակի բարոյական և սոցիալական երեւույթներին: Մեր ուսումնասիրած «Ադամգիրք» ժապավենն իր նորություններով, գեղեցիկ և ճկուն լեզվով, եզակի ոճով, իհարկե, կենտրոնական դիրք ունի Առաքել Սյունեցու գրական ժառանգության մեջ: Մարդկային հոգեբանության խորքերը ներթափանցելու հեղինակի բացառիկ ունակությունն առավել ակնհայտ է այս աշխատության մեջ: Հաշվի առնելով Հին Կտակարանի esisննդոց գրքում առաջին մարդկային զույգի առաջին քի առաջին մեղքի պատմությունը ՝ օգտագործելով աստվածաբանական գրականությունը բանահյուսության տարրական տարրեր: բանահյուսությունը ՝ Առաքել Սյունեցին հյուսել է Ադամի և Եվայի պատմությունը, նրանց ներքին աշխարհները յուրովի, վերջապես ՝ ողբերգությունը: Այս գիրքը, որը հայտնի է իր երեք հրատարակություններով (պայմանականորեն A, B, C), իսկապես գլուխգործոց է ՝ Առաքել Սյունեցու «Երգ երգոց» -ը, որի շատ մասեր երգվել են: Ըստ Ա. Ըստ Մադոյանի, նշված երեք տարբերակներից լավագույնը «Ադամգիրք» Ա-ն է, որով Առաքել Սյունեցին ընդլայնեց միջնադարյան հայ գրականության ժանրերի հարաբերությունների շրջանակը: Այս աշխատության մեջ հեղինակը պատկերում է կնոջ ուսերը նոր տեսանկյունից ՝ հաղթահարելով ավանդական կարծրատիպերը: Նրա ստեղծած Եվան կնոջ ներքին աշխարհը համակողմանիորեն հասկանալու եզակի փորձ է 1: «Ադամգիրք» -ը Առաքել Սյունեցու գեղարվեստական ​​մտքի գագաթն է, դրա բովանդակության ներդաշնակ միաձուլման ամենագեղեցիկ երգը: «Ադամի գիրք» բառապաշարի բարձրությունն ու հարստությունը պայմանավորված է նյութի այս բարձր բովանդակությամբ ու գեղարվեստական ​​արժեքով: Այս հոդվածում մենք ուսումնասիրել ենք Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք» -ի նոր հրատարակությունները ՝ փորձելով բացահայտել հեղինակի բառապաշարի ուժը, ճկունությունն ու կատարելությունը: Ա. Մարտիրոսյանը, «Modernամանակակից հայկական արդիականության բառապաշարերի ձևանմուշներ» աշխատության մեջ, ամփոփելով լեզվաբանության մեջ ժամանակակիցների տարբեր ըմբռնումները, «նորությունը» անվանում է լեզվով գործող նոր երեւույթներ, ինչպես նաև հին բառերին նոր որակներ տալիս (1. բառ դադարեցում, 2. բառարաններում «հն.»): Բառերի թարմացում կամ տեղափոխում «msng» տերմինի մեկ այլ հղումով: 3. 3. Բառերի խոսակցություն - ոճական չեզոք շերտ կամ հակառակը) բառակազմության նոր միջոցներ (1. բայի վերլուծական կազմավորումներից անցում դեպի բարդ, 2. բառարանացում, 3. բառապաշարի կրճատում, 4 ստեղծում գոյական դերբայական համադրությունից, 5. բառերի կտրում), բառերի ձևանմուշներով նոր բառերի ստեղծում (1. վերջածանց, 2. բառերի բարդ, 3. հապավում), Այսպիսով, ինչպես Լ. Ըստ Եզեկյանի, նոր կազմավորումներն այն բառային միավորներն են, նոր բառերը, որոնք լեզվի զարգացման այս փուլում գիտակցվում են որպես նոր իրողություններ, դեռ չեն մտել ակտիվ բառապաշար, չունեն ընդհանուր բաշխում և որոշ դեպքերում ունեն նույնիսկ չի արձանագրել տվյալ լեզվի համապատասխան բառը: 2 Տե՛ս Ա. Մարտիրոսյան, modernամանակակից հայկական նեոլոգիզմների բառակազմական օրինաչափությունները, Երեւան, 2007, էջ 37-38: Այլ կերպ ասած, նորույթները բառեր են, որոնք դեռ չեն յուրացվել տվյալ լեզվի բառապաշարում 1: Նոր կազմավորումների առանձին տեսակ են բանավոր կամ անհատական ​​նորույթները, որոնք կարելի է անվանել նաեւ հեղինակային նոր կազմավորումներ, քանի որ դրանք ունեն անհատական ​​բնույթ, պատկանում են միայն այդ հեղինակին: Նշված բառերը, որոնք ստեղծվում են տվյալ լեզվով առկա բառակազմական միջոցներով, բառին տալիս են պատկերավորություն և արտահայտիչություն, իհարկե նպաստելով գրական լեզվի բառապաշարի հարստացմանը: Անդրադառնալով Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք» տողում հեղինակի նոր կազմավորումների հիմնական քննությանը ՝ նշենք, որ մենք նոր ձեւավորված ձեւերը համեմատել ենք «Հայկազերեն լեզվի նոր բառարան» -ի, «Հայկազերեն լեզվի ձեռնարկ», Հ. Ավետիսյան, Ռ. Hazազարյան «Նոր բառեր գրաբարի մեջ», Լ. Հովհաննիսյան «Գրաբար բառարան. Բառեր չապացուցված են նոր հայերեն բառարանում», ինչպես նա Ռ. Hazազարյան, Հ. Ավետիսյանի «Միջին հայերեն բառարան» աշխատությունների բառապաշարներով , Ըստ այդմ, մենք պետք է պայմանականորեն առանձնացնենք նորարարությունների երկու խումբ, որոնցից առաջինը կլինեն այն նորամուծությունները, որոնք ապացուցված չեն վերը նշված բառարաններից որևէ մեկում, կամ գոյություն ունեն միայն IAF- ում `Առաքել Սյունցի վերաբերյալ, իսկ երկրորդ խմբում` նորերը: նրանք, որոնք գոյություն ունեն միայն ՄԱԳԱՏԷ-ում: Ըստ հեղինակների. Առաջին խմբին պատկանող 47 նոր ստեղծագործություններն առանձնանում են իրենց հետաքրքիր կառուցվածքով ու ոճական բարձր արժեքով: 1. Ադամգիր 2: Դա գոյական է, որը չկա գրաբար և միջին հայերենի բառարանում, այն ունի «գիրք, որը պատմում է Ադամի մասին» իմաստը: Եթե ​​հույն հերոս Ոդիսեւսի անունը ծնում է «ոդիսական» գոյականը, ապա Առաքել Սյունեցին ստեղծում է «ադամ գիրք» բառը, ըստ էության ՝ Ադամի ոդիսականը: 2. Աթենք (130): Գոյականն ունի «Աթենքի կույս, աթենական կույս» իմաստը: 3. Ոչ հմուտ (83): «Անխոնջ» ածականը վկայում է NHB- ում, որի հոմանիշը պետք է համարել գեղեցիկ նոր կազմավորումը ՝ «անխոնջ, անասելի, աննկարագրելի» իմաստներով: Այն օգտագործվում է «Ադամագրքում» հոգնակի թվով: 4. Անուշալի (80): «Քաղցր, համեղ, բուրավետ, առանց դառնության կամ դառնության, լայնորեն` լավ, հաճելի, ախորժաբեր, ազնիվ »ածականները տրված են NHB- ում: Անուշալին համանուն շարք է կազմում NHB- ի վկաների հետ: 5. Անուշիմ (213): Այս ածականի նույնական հականիշը կա NHB- ում ՝ oshim: 6. Այլ (52): NBB- ում կա միայն մեկ այլ ածական, որը նշանակում է «տարբեր, ինչպես, տարբեր»: Բայը նոր է կազմված ՝ «տարբերակել» իմաստներով: 7. Գեհենակուր (52): Gehen («դժոխք») և kur («գազանների սնունդ») բառերը հանդիպում են NHB- ում, որի համադրությամբ Առաքել Սյունեցին ստեղծել է gehenakur ածականը, որը նշանակում է «դժոխքի մաս»: 1 Տե՛ս Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճաբանություն, Երեւան, 2007, էջ: 132: 2 Տե՛ս Սյունյաց Առաքելը, էջ 13: Այլ օրինակների դեպքում մենք փակագծում նշելու ենք օրինակին կից էջը: 8. Դառնագին (83): Այն հոմանիշ է NHB- ում վկայված «դառը» ածականին, ինչը նշանակում է «դառնությամբ լի»: 9. Դառնություն (88): «Դառը» և «թթու» արմատներով այս ածականը գոյություն չունի գրաբարյան և միջին հայերեն երենի բառարաններում: Այն ունի «դառը սոուս, դառը սոուսով լի» իմաստները: 10. Կոշտ (63): «Դժվար» ածականը տրված է NHB- ում, ինչը նշանակում է «դաժան, խիստ, խիստ, դառը, չար»: «Ձնան» հոմանիշն է նրա նորաստեղծ ձվի: 11. Դիպուկահար (196): Ա.Մադոյանը այս նորույթին տալիս է «անհասկանալի, դժվար հասկանալի» իմաստները 1: Մեր կարծիքով, դա ունի «անկառավարելի, անբացատրելի» իմաստները: 12. Հեշտ (165): Նոր կազմված ածականը գրքում օգտագործվում է «հեշտությամբ դուր եկած, գրավիչ» իմաստներով: 13. Յոթ անգամ (77): Յոթապատիկ մակբայը ապացուցված է MHB- ում, iskbay տարբերակը մաքուր նորույթ է ՝ «յոթ անգամ ավելացնել, յոթ անգամ դարձնել» իմաստներով: 14. uուարթագեղ (216): Այս ածականն ունի «լի ուրախ գեղեցկությամբ, գունագեղ, ուրախ» իմաստները: 15. yանգոտ (136): Դա «ժանգոտ» նշանակող ածական է: 16. փայլուն (14): Լուսավոր և լուսավոր ածականները տրված են NHB- ում «լույսով փայլող կամ լուսավոր, լուսավոր, պայծառ, պայծառ, մաքուր, պարզ, պարզ» իմաստներով: Առաքել Սյունեցին հարստացնում է այս հոմանիշ շարքը ՝ ստեղծելով լուսավոր տարբերակ: 17. կիսաթափանցիկ (224): Նորաբան ածականն ունի «պայծառ, լուսավոր, լուսավոր» նշանակությունները: 18. Խալբալենալ (32): MHB- ում կա «կործանել, փչացնել» իմաստներով կեղծել բայ: Հեղինակը կազմել է վերջինիս սարսափելի վարկածը: 19. Քերծվածք (213): Այս բայը նշանակում է «գրել ուրախությամբ և երջանկությամբ»: 20. Xera (102): «Անսանձ» և «ըմբոստ» իմաստներով ժամանակագրական վարկածն ապացուցված է MHB- ում, և –in ածանցով մեկը նորություն է: 21. Բաժանել (94): NBU- ում օգտագործվում է «կիսատ, կրճատված, անկատար» ածականը: Վերոհիշյալ ածականից բաղկացած «կրճատել, բաժանել» բառի իմաստները: 22. Հառաչանք (86): Առաքել Սյունեցու «Ադամգիր» -ում նոր կազմված ածականը օգտագործվում է միայն մեղադրական վանկի հետ, հառաչելիս: Այն ունի «տառապելու, տանջելու» իմաստները: 23. Հառաչանք (28): Մակաբացիների նոր կարգը ունի «հոգոց» իմաստը: 24. Հարցաքննություն (219): Այս գոյականը գոյություն ունի միայն MHB- ում: Հեղինակի վկայությունը Առաքել Սյունեցին է: Դա նշանակում է «հարց ու պատասխան»: 1 Տե՛ս Սյունյաց Առաքելը, էջ 413: 25. Հրաշք (58): Այն հոմանիշ է Grabar բառարանների վկայած հիանալի ածականին: 26. Հրաշալի (25): NB- ն ունի հրաշագործ ածական («փայլուն, պայծառ») և գոյական հրաշք («հրաշալի փայլ, փայլ») ածականը, բայց բայը նոր է կազմված, նշանակում է «փայլել, փայլել»: 27. Ուրախ ձայն (82): Այս նոր կառուցվածքը «զվարթ բարբառ» իմաստով ածական է: 28. Ձանձրույթի խորհուրդը (213): Գրաբարի հնոցներում նոր կազմավորումն ապացուցված չէ: Այն ունի «ձանձրալի, ծանր» իմաստները: 29. Ձանձրալի (164): Նույնն է Ձանձրույթի խորհուրդը: 30. Սերմնաժայթքում (84): MHB- ում գոյություն ունի միայն «հորդառատ թույն» իմաստով հպատակեցնող ենթական բայը: Բայը նոր է կազմված և նշանակում է «թույն լցնել»: 31. Մաննահրիմ (130): NHB- ում տրված է մատանի // մատանի // մատանի նշանակություն ՝ «կրող, կնիք, կնիք մատանի» իմաստները: Բայը նշանակում է «դրոշմել, կնքել»: 32. Մարանապան (108): Մառնապան գոյականը, որն ունի «նկուղի գլուխ» իմաստը, ապացուցված է MHB- ում: 33. Ուսուցանող (184): NHB- ում նշված է միայն բային հույս տալու համար («հույս տալ, վստահեցնել»): Ածականը նոր կազմավորված է և ունի «հուսադրող, հուսադրող» իմաստները: 34. Սուգ (144): NHB- ում կան միայն ածականներ ՝ պոլիտեիստական ​​ածականներ ՝ «մուրացկանություն, քնքուշ, համոզիչ» իմաստով: Վոգոկագինն ավարտում է հոմանիշ շարքը: 35. Բանաստեղծորեն (166): Դա ածական է, որն օգտագործվում է երկակի իմաստով: Այն ունի «բանաստեղծորեն» և «չափածո ձվով, այլ ոչ արձակով» իմաստները: 36. Չարուբար (95): Այս ածականը, որը չի հանդիպում բառարաններում, ունի «ինքնիրեն չարիք, բարու կրող» իմաստը: 37. Չարչար (46): Նորաստեղծ մակաբերը «ծայրաստիճան չար» իմաստ ունի: Այն գրքում օգտագործվում է հոգնակի թվով: 38. knկնաղացեղ (216): Նորաբան ածականը նշանակում է «հիանալի, եզակի»: 39. Պայծառ (81): Նորույթը ածական է և նշանակում է «հիանալի»: Այն հասանելի է միայն MHB- ում ՝ հղում կատարելով Սյունեցուն: 40. Ուղեկցող: Գոյական դերբայը «ուղեկցել, միավորել» իմաստներով վկայում է NHB- ում: Սյունեցիները ստեղծեցին վերջին հոմանիշ ձուն `հավելվածը: 41. Պղնձի հոտը (136): Դա «պղնձի հոտ» իմաստով ածական է: 42. Վերաբուրիմ (159): Նոր կազմակերպությունն ունի «նորից հոտառություն» իմաստը: 43. Եզրակացություն (159): Դա նշանակում է «վերջ», «վերջ»: 44. Խոշտանգումներ (46): «Կրիա» հոմանիշը վավերացված է NHB- ում: Գրքում կան «եզակի» և «հոգնակի» գործածության օրինակներ: 45. Կակտակիմ (36): Կակտեմ բայը տրված է NHB («կաքել կաքել, կանդել, կոտրել, կոտրել, ոչնչացնել, աղավաղել, լուծարել»), kaktak // kaktel ածականներ («ով կարող է կամ ունի kaktil, լուծելի, որպես իրական բան բաժանվող»): Ըստ ամենայնի, Սյունիքից կակտում բայի այս հոմանիշը կազմեց արմատ + ածանց + բայ, որն ավարտվում է ձևով ՝ կակտ + ակ + իմ: 46. ​​Օձատիպ (147): Ածականը երկիմաստ է: Դա նշանակում է «օձանման», «օձանման»: 47. Հնագետ (82): Դա ածական է ՝ «օրհներգ երգելու» իմաստով: Ներկայացնենք բառերի ցուցակը, որոնք ապացուցված են միայն MHB- ում: Դրանք ընդամենը 6-ն են: 1. Աղիություն (36) - գոյական, որն ունի «աղիություն, տհաճություն» նշանակությունները: 2. Դաս (163) - Գոյական անուն ՝ «ուսուցիչ»: 3. Լուսահոսան (19) - «արտանետում» ածական նշանակություն: 4. Մահ (200) - MHB- ում դա ապացուցվում է միայն «մեռնել» հարաբերության մեջ: Գրքում այն ​​ունի ածական արժեք: 5. Պայծառ (163) - Ածական նշանակություն ՝ «պայծառամիտ, հանճար»: 6. Պատուտիմ (190) - MHB- ում վավերացված այս բայը նշանակում է «փաթաթել»: Ըստ այդմ ՝ Առաքել Սյունեցին «Ադամգիրք» շերտում օգտագործեց 53 նոր կազմավորումներ, որոնց ընդհանուր նկարագիրը տալուց հետո մենք կներկայացնենք մեր հասած եզրակացությունները: 1. Բառակազմության գործընթացում հեղինակը օգտագործել է բառակազմական մի շարք ձևանմուշներ ՝ դիմելով բառաբաշխման մեթոդների: Գրքում կրճատված նորույթներ չեն հայտնաբերվել, քանի որ հապավումները չեն առանձնանում իրենց ոճական արժեքով: Բառակազմության ձևանմուշներից ամենաառաջնայինը գոյական + գոյական ձևանմուշն է, որը բաղկացած է 7 բառից. 2 գոյական (ադամգիրք, աթենակոյս), 3 ածական (պղնձահոտ, օզատիպ, կրծամա) և 1 մակբայ (հառաչել): Հարկ է նշել, որ որսորդական կաղապարը հիմնականում գալիս է գոյական + համատեղ + գոյական դերբայի հետ: Ըստ կենսունակության ՝ հաջորդը գոյականն է + բայը // բայի ձևը ՝ գոյական + հոդված + բայը // բայի ձևը (երկու ածական ՝ կիսաթափանցիկ, գեենակ, երկու գոյական ՝ դասընկեր, մարանապան, երկու բայ ՝ լեղ, խարան ) Կան ածականներ + հոդեր + բայեր (զվարթ, ձանձրալի, պայծառ, պայծառ, հաճելի), ածականներ + հոդեր + գոյականներ (4 ածականներ ՝ անշնորհակալ, դառը, ձանձրալի, խորհրդավոր, գոյություն չունեցող), ածական + ածական) համատեղ + ածական (1 ածական - ժանգոտ), բայարմատ + հոդ + գոյական (1 ածական ՝ հիանալի) երկարատև նախշերով կ մասնակի կոմպոզիցիաներով: Ամբողջ գրքում առկա են ընդամենը երեք վանկ նորաբանությունների ընդամենը երկու օրինակներ, որոնցում կա բայարմատ + գոյական + Արտակապ + գոյական (հիմն) կաղապարներ + ածական + չակկապ + ածական (շարահյուսական բարդություն. Չարուբար): Բառակազմական նոր կազմավորումները ոճաբանորեն ավելի ակտիվ են, քան ածանցավորները, բայց Սյունեցիներում կան շատ վերջածանցներով նոր կազմավորումներ: Հարկ է նշել, որ այս եղանակով նոր կազմավորումների ճնշող մեծամասնությունն ունի ածանցավոր կաղապարներ: Այսպիսով, «Ադամգիրք» շարքում կա վերոհիշյալ ձևով ձևավորված 21 նորաստեղծ կառույց (բուրավետ, հակառակ դեպքում ՝ դառը, կոշտ, պայծառ, ձանձրալի, կիսագնչոց, հառաչող, հիանալի, հրաշք, մատնացույց անող, հուսադրող , ողբալի, տարրական, կցել, խաբել, յոթ անգամ): Կան միայն երեք նոր կազմավորումներ, որոնք կազմվել են նախածանցի ձևով (քաղցր, դժկամ, բուրավետ): «Ադամագրքում» կան նաև նոր կազմավորումներ, որոնք միաժամանակ կազմվելու են «բարդության» և «վերջածանցի» հետ: Այսպիսով, Առաքել Սյունեցին ստեղծեց 3 նոր կազմավորում արմատ + հոդ + արմատ + վերջածանց կաղապարով ՝ հոսք, հարցաքննություն, եզրակացություն: 2. Նոր ձեւավորվող ածականների ճնշող մեծամասնությունը ածական է (31): Բառաբանական պատկանելության տեսանկյունից բայը երկրորդ տեղում է (11), իսկ գոյականը (9) երրորդ տեղում է: Նոր կազմավորումներից միայն 2-ն են մակարային: 3. Նորաստեղծ ձիերը հիմնականում ունեն ընդգծված ոճական արժեք, այսինքն ՝ դրանք պատկերին, հույզին, արտահայտչությանը, կենդանի շնչին, շարժին են փոխանցում գործին: Հաճախ հեղինակը օգտագործում է նորաստեղծ ձին ՝ լեզվի ակտիվ բառապաշարի կողքին հոմանիշի իմաստը շեշտելու համար: Օրինակ, այնքան շատ հրաշքներ, որ կային Անասելի և անքուն «Անխոս» նոր ձևի օգտագործումը «անքուն» ածականի կողքին լավագույնս ցույց է տալիս անքունը, անասելիը: Կամ մեկ այլ դեպքում, Առաքել Սյունեցին «հանճար» ածականի հետ միասին օգտագործում է «պայծառ» նոր կազմավորումը: Այս գյուտը հեղինակին թույլ է տալիս ավելի մեծ տպավորություն թողնել ընթերցողի վրա, ընդգծել ասվածի կարևորությունը, ակտիվացնել ակտիվ բառապաշարի հոմանիշի իմաստը: 4. Նորաստեղծ ձիերն օգտագործվում են ոչ միայն ոճական նպատակներով, այլև նպաստում են ձևավորմանը: Բերենք համապատասխան օրինակներ: Իմ մարդը ստեղծողի կերպար է Տեսակը և այդպիսի հրաշալի հրաշք… Ինչպիսի զարթոնք էր դա ուրախությունից Քաղցր, շարական… Հյութեղ կերակուրը զվարթ էր desirable ցանկալի է ոչ այն բանի համար, որ քո շունչն աշխատեր, պղնձի հոտ է գալիս, նոր ժանգոտում է, պարզ կուտակում է -սերիաներ, որոնք ոչ միայն չեն շփոթեցնում խոսքը, այլ նաև այն դարձնում են ավելի մեղեդային և ավելի հեշտ հիշվող: Չմոռանանք, որ այս ստեղծագործության շատ մասեր երգվել են: 6. Առաքել Սյունեցին նոր կազմակերպություններ կառուցելու մեծագույն վարպետն է: Ասվածի լավագույն ապացույցն այն է, որ վերջինս մի դեպքում արտահայտեց «ձանձրալի, ծանրակշիռ» իմաստները նորաստեղծ «ձանձրալի խորհրդի», մյուս դեպքում ՝ «ձանձրալի», ստեղծելով նորաստեղծ հոմանիշ զույգ: Գրքում չենք գտնի որևէ անհասկանալի, արհեստական ​​կամ պատահական նոր ստեղծագործություն: 7. Հեղինակը ոչ միայն նոր ստեղծագործությունների ամենամեծ վարպետն է, այլեւ ամենամեծ սիրահարը, Գրիգոր Նարեկացու բառաստեղծման ավանդույթի կրողը: Բավական է ասել, որ նույնիսկ գրքի վերնագիրն է նորաստեղծ ՝ «Ադամգիրք»: Մենք կարող ենք արդարացիորեն համարել այս նոր կազմակերպությունը նորույթ, նոր հայեցակարգ ՝ նոր անվամբ: 8. Առաքել Սյունեցու նոր բառակազմությունները նպաստեցին ոչ միայն ժամանակի բանաստեղծական լեզվի կատարելագործմանն ու կատարելագործմանը, այլև գրական լեզվի ընդհանուր բառապաշարի հարստացմանը: Դրանց մի զգալի մասը դեռ շարունակում է մնալ արևելահայերենի գրական բառապաշարի ակտիվ մասը: Սաթենիկ hazազարյան ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵԹETԻ «ԱԴԱՄԲՈՒԿՈՒՄ» Հիմնաբառեր. Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, նոր կազմակերպություն, նորույթ, բառապաշար, ածանց, ձևանմուշ: ։

Ուսումնասիրելով նորակազմությունները Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք»-ում` փորձել ենք ցույց տալ, թե որքան հարուստ բառապաշար ունի հեղինակը. միայն նորակազմությունները բավական են՝ Առաքել Սյունեցու հանրագիտարանային գիտելիքները և մեծ աշխարհայացքը ցույց տալու համար։ Հավարտ արձանագրենք, որ Առաքել Սյունեցին նորակազմությունների մեծագույն վարպետ և մեծագույն սիրահար է։ Իր կազմած բոլոր բառերը հեղինակը գործածել է պատեհ և նրբին` հարստացնելով ոչ միայն իր, այլև ողջ հայ գրականության բառապաշարը։

Անին ՝ Բագրատունյաց հարստության մայրաքաղաքը, եղել և մնում է քաղաքակիրթ մարդկության հետաքրքրության առարկան իր ավերակներով ՝ առանց չափազանցության: Միջնադարյան հայ պատմաբանները, սկսած Ոսկե դարից, խոսեցին Անիի մասին: Այդ պատմողների թվում են Եղիշեն, hazազար Փարպեցին, Ստեփանոս Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերտցին, Սամվել Անեցին, Մատթեոս Ուրհայեցին, Մխիթար Այրիվանեցին, Վարդան Արչելցին, Կիրակոս Գանձակեցի ishուրիշները: Արիստակես Լաստիվերտցին արդարացիորեն Անին անվանում է «տիեզերական հայտնի քաղաք»: 18-րդ դարից ավերակների մեջ գտնվող Անին դարձել է եվրոպացի և ռուս ճանապարհորդների հետաքրքրության առարկան: սովորել, ուսումնասիրել. Բավական է հիշել 1817 թվականին Անի այցելած անգլիացի ճանապարհորդ Սըր Ռոբերտ Քերփորթերին, որը 1821 թվականին Լոնդոնում լույս տեսած ծավալուն ճանապարհորդական գրքում խոսում էր Անիի հիացմունքով: Umավալային հատորը նվիրված է Անգլիայի թագավոր Georgeորջ IV- ին: Այս գիրքը շատ արդիական է, քանի որ XIX դարի սկզբին Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի տիրապետության տակ, իսկ եվրոպացիները շարունակում էին այն ճանաչել որպես Հայաստան: Այսօր Անինը գտնվում է Թուրքիայում և ներկայացվում է որպես թուրքական մշակութային ժառանգություն: Ի պատասխան, անգլիացի ճանապարհորդը գրում է. «Մենք տեսանք Հայաստանի արքաների պալատներից մեկը» [6-173]: Միևնույն ժամանակ, նա ավելացնում է, որ ինքը երբեք չի տեսել X-XI դարերի այնպիսի հոյակապ ճարտարապետություն, ինչպիսին նա տեսել է Անիում, և այդ դարին զուգահեռ ՝ ոչ արտերկրում, ոչ էլ Անգլիայի ամենահայտնի կաթոլիկ եկեղեցիներում [6-173] , Պատմական գաղափարախոսության կեղծման մեջ ամենամեծ դերը պատկանում է ֆրանսահայ Մարի Ֆելիսիտ Բրոսեին, ով 1860-1861 թվականներին հրատարակել է «Անիի ավերակները» երկհատոր աշխատությունը: Անիի ամենամեծ գիտնականը հայտնի հայագետ Նիկողայոս Մարն էր, ով 1893-1917թթ. Նա զբաղվել է Անիի պեղումներով և համարվում է համար մեկ անիոլոգ: Նրա դիտարկումներն ամփոփված են ռուսերեն գրված «Անի» գրքում: Marr- ը հղում է անում ինչպես իրեն, այնպես էլ Անիի մասին գրված ինչպես հայկական, այնպես էլ օտար աղբյուրներին `ոչինչ չթողնելով: Անիի ուսումնասիրած բոլոր անունների մեջ նա առանձնացնում է ondոնդ Ալիշանին և նրա «Շիրակ» աշխատանքը: Սա Ալիշանի պատմաաշխարհագրական բնույթի առաջին մոնումենտալ աշխատությունն էր, որը լույս է տեսել 1881 թվականին: Դրան հաջորդեցին «Սիսուանը» (1885), «Այրարատը» (1890), «Սիսական» (1893): Ի տարբերություն Մարի, Ալիշանը չէր տեսել Անին, քանի որ նա արել էր Մեծ Հայքը և Կիլիկիան, բայց մանրամասն ուսումնասիրությամբ նա ճշգրտորեն ներկայացնում է Անիի անցյալը: Նա գրում է, որ Բրոսեից հետո Անիի վերաբերյալ ոչ մի պատմական անկախ հետազոտություն չի ստեղծվել, կամ գրեթե ոչինչ չի արվել այդ ուղղությամբ: Ըստ խորաթափանցության, Ալիշանիի աշխատանքը Վենետիկի «Շիրակ» պատմա-աշխարհագրական Մխիթարյաններից մեծ խթան հանդիսացավ հզոր Անիի հանրային ճանաչման համար: Գրքի մեկ երրորդը նվիրված է Անիին [3 - 20]: Մառն ասում է, որ «Շիրակ» երկայնամտությունը գրված է տեղահանված հայերի կարոտով ու ռոմանտիզմով: Բոլոր դեպքերում, օտարազգի հայ գիտնականը լայնորեն օգտագործել է Ալիշանի աշխատանքը ՝ նրան տալով ոչ գիտական ​​վստահություն: Ներսես Շնորհալու խոսքով ՝ «Անի» բառի երեք ձայնավորները այլաբանորեն նշանակում են Աստծո Երրորդություն: Քո գեղեցկությունը զարմանալի է, Երեք տառ բերելու համար: Երրորդությանը խորհուրդ տալ, միշտ քեզ երկրպագել ... [3-232] Վարդան Արսելցին ուշադիր բացատրեց Անբառը: Հայտնի է, որ այժմ պահպանված Անիի տաճարներից մեկը կառուցվել է հայ Տիգրան Հոնենցի ջանքերով, բայց դրա մասին թուրքերը ոչ միայն լռում են, այլև հայկական չեն համարում: Այսօր շատ արդիական է հետևյալ փաստը. Մարի «Անի» աշխատանքը: «Հայ վաճառական աշխարհը (XIII դ.) Իր փայլուն ներկայացուցիչն ուներ Հոնենցների տոհմից արքայազն Տիգրանին» [8-63]: Մարը հետաքրքիր փաստեր է բերում 11-րդ դարի Հայաստանի կառավարիչ Վահրամ Պահլավունու մասին (անհայտ - մ.թ.ա. 1045, թաղված է Մարմաշենի վանքում): «Թամարա թագուհուց հարյուր հիսուն տարի առաջ վրացի զինվորները երգեր էին երգում հայ ռազմական հրամանատար Վահրամ Պահլավունու սխրանքների մասին ՝ ներկայացնելով նրա սխրանքները որպես կիսաստված» [8-63]: Ալիշանի «Շիրակ» գրքում մեզ հետաքրքրում են բանաստեղծական հատվածները, որոնք երբեմն որպես սուգ, մերթ ՝ որպես հպարտություն, գեղարվեստորեն ներկայացնում էին Անիի փառքի կործանումը: Ալիշան և բոլոր Մխիթարյանները հպարտ էին Խաչատուր Աբովյանի անձով և աշխատանքով: Մեծ լուսավորչի «Հայաստանի վերքերը» վեպում Անին ներկայացված է իր հոյակապ ավերակներով: Անիի տաճարներից թալանված Աղասին ավելի շատ ցավ է զգում Հայաստանի դժբախտ ներկայի համար, և երբ նա հեռանում է Անիից, ասում է իր ողբը, որի մի մասը Ալիշանը մեջբերում է «Շիրակ» գրքում: Սիրտս, ես ուրախությամբ կտամ քեզ իմ հոգին, որպեսզի կարողանամ մարմինս թողնել Նրա մեջ: Աչքեր, փռշտացեք, լինի Բալխում, թե ոչ, դուք չեք տեսնի օրհնված Անու երկիրը: Բալխում, եթե ես մեռնեմ այս վշտի մեջ, իմ երկիրը չի կորչի ... Նույնիսկ եթե իմ մարմինը քարի տակ լինի, քո գրկում, ինձ դրախտ պետք չէ ... [3- 104], [1-201 -202] Ալիշանի օգտագործած պոեզիայի մեկ այլ տող կոչվում է «Երգ Անի քաղաքի վրա, Պեյատի գույնով»: [3-105] Սա բայաթ է: Աբովյանը լայնորեն օգտագործում էր գրականության այս տեսակը: «Ես Բայատիկ գրեցի այն մտքով, որ կտոր մեջլիսում այդպիսի բաներ են ասում թուրքական հացի վրա: Լավ հայը դա պետք է ասի հայերեն, որպեսզի լեզուն կամաց-կամաց քաղցրանա» [2-189]: Ստեփանոս Մալխասյանը «Հայոց բացատրական բառարան» -ում բայաթ բառը համարում է պարսկերեն-արաբերեն, ինչը արևելյան երաժշտության տխուր միջոց է ՝ բարձր ողբ լացող ձայնով [7-323]: Ինչ վերաբերում է Անիի ճակատագրին, քանի որ, ինչպես Ներսես Շնորհալին գրում է «Եդեսիայի ողբը» տողում, դա շատ տեղին է համարին: Բայց ես հրավիրում եմ ձեզ այստեղ, իմ արևելյան Անի քաղաք, եթե դուք կցված եք իմ ձայնին, դա ինձ համար սփոփանք չէ: [9-84, 88] Ալիշանի հրապարակած համարը ողբ է մի վանականի, որը կա՛մ տեսել է Անիի ավերակները, կա՛մ լսել դրանց մասին, և, իհարկե, Ներսես Շնորհալու «Ողբը» գրվել է «Եդեսիո» շերտի ազդեցության տակ: Վանականի ողբում շեշտվում է, որ Անին «այգի էր ծաղկուն Շիրակի դաշտում», իսկ հետագայում դարձավ «ավազակային բույն» [3-105]: «Շիրակ» հետազոտության մեջ Ալիշանը Անիի շքեղությունն է ներկայացնում ցնցող տպավորությունները այլ ճանապարհորդների դեպի Տավերնյե, Կեր-Պորտեր, Բորե, Թեքսի, Բրոսե և այլոց ճանապարհորդների տպավորություններից: Traveանապարհորդներն այնքան տպավորված են Անիի ավերակներով, որ նրանց վկայությունները վերածվում են եզակի մտքի և արձակ բանաստեղծության: Եկեք բերենք դրանցից երեքը: Համիլթոնը Անիի ճարտարապետական ​​արվեստի մասին գրում է, որ անցնելով քաղաքի գլխավոր դարպասով ՝ նրանք տեսան, որ քաղաքը չորս կողմերից փռված է քարե պատերով, որ շենքերի պատերը այնքան շատ չեն, որքան կարծում էին, բայց դրանք շատ տպավորիչ էին: ; նրանք տեսան գրեթե սարսափելի քրիստոնեական քաղաք: Քաղաքն ուներ յուրօրինակ ճարտարապետություն, ինչպես հայտնի է ժամանակակից Եվրոպայում: Ավերակները գրեթե նույն վիճակում էին, ինչ մնացել էին ութ դար առաջ դրանք ոչնչացրածների կողմից: [3-106] 1837 թվականի նոյեմբերի 4-ին բրիտանացի անգլիացի Վիլհելմը Անին նկարագրեց այնպիսի մռայլ պատկերներով, ասելով, որ թվում է, թե ոչ ոք երբևէ չի մտել Հայաստանի մայրաքաղաքի երբեմնի մարդաշատ փողոցներ: Միակ հովիվ կանգնած էր կիսավեր շենքերի մոտ, մինչ լեռնային այծերի մի փոքրիկ հոտ սպասում էր մոտակա լոգարանների ավերակ կամարների տակ: Հովիվն ու նրա բույրը շատ լավ տեսանելի են շրջակա ամայի լանդշաֆտի վրա ՝ արժանի Սալվադոր Ռոզայի վրձինին որպես նկար: Aniawers- ի հայտնվելը տխուր միտք էր: Երբ տեսա այդ անապատային քաղաքը, ես խորապես հուզվեցի իմ տպավորություններով: Լքված եկեղեցիները հիշեցնում էին այն մասին, որ քրիստոնյա հզոր ազգը ոչնչացվել էր Ասիայի բարբարոս բարբարոսների հարձակումից քրիստոնյա հանցագործների հրամանով: Շենքի մնացորդները պատկերում էին միայնությունը, և մարդու աչքը կյանքի երանգ էր փնտրում [3-106]: Ազդեցիկ է նաև Անիի մասին ֆրանսիացի ճանապարհորդ Բորեյհուշերը: Նա գրում է, որ մեծ կարոտով անցավ Անիի հին դռնով, որը տոնականորեն բացվեց մուրացկան քաղաքացիների համար, բայց նրա աչքերի առաջ գերեզման հիշեցնող դատարկություն բացվեց: Պատերին քարերի հարվածների հետքեր էին, «քանդակներ և շենքերի արձանագրություններ»: Այդ քաղաքում ամեն ինչ յուրօրինակ նորություն ու թարմություն էր թվում: Ասես երեկ հարձակվել էին քաղաքի վրա, և հաղթողը վերցնում էր կողոպուտը: Արևի կիզած աճող խոտը ծածկում էր գետնին ընկած ավերակները: Հովիվը նայում էր իր հոտին, և ինչ-որ քաղաքում կարծես անիծված էր: Արևմտյան կողմում ծակված, ավերված, ծռված արքայական պալատը թեքվել էր չոր ու ամայի akhաղկաձորի վրա: Հարավային կողմում ՝ սարահարթի վրա, բարձրանում էր ավերակ պարիսպներով միջնաբերդը, արևելյան կողմում լսվում էր Ախուրյանի մռնչյունը, գետը ժայռոտ հատակով արձակում էր աշխարհում բնության սուգ: Մենակ անծանոթը, թափառելով միայն ավերակների մեջ, քարերին խնդրեց պարզել իր տեսած վայրերը, իր երբեմնի բնակած էթնիկ խումբը: Նա տառապում էր տխրությամբ ՝ իր եղբոր հանդեպ անտարբերության պատճառով, փլատակներից եկած մարդ, քանի որ մարդուն պետք է վերաբերվել խաղաղությամբ և քնքշությամբ [3-107-108]: Ալիշանը հայտնում է, որ Անին Ռուսական կայսրություն ներխուժելուց հետո որոշ եկեղեցիներ վերանորոգվել են, և Աստծո տներում վանականներ են հաստատվել: Թիֆլիսի բնակիչ Հովհաննես Քյուրքչյանը երկար ամիսներ նկարում էր Անիի պատերը, շենքերն ու արձանագրությունները և դրանք տպում հատուկ գրառումներով: Նրա ուղեկիցը ՝ Հովակիմ Գեղամյանը, տեսնելով այս ամենը, փոխեց Հուլիոս Կեսարի հայտնի զեկույցի խոսքերը Հռոմեական Սենատ ՝ «Եկա, տեսա, շահեցի», իր համառոտ զեկույցով ՝ «Արի, տես, սգա» [3-109 ] Ալեքսանդր վարդապետը պարզ, բայց սրտանց ողբ է գրել Անի քաղաքի մասին, որում հայ տղան ուշադրություն է հրավիրում Անիի տխուր ներկայի վրա ՝ հուսալով, որ ապագա սերունդները Անին դուրս կգան այդ իրավիճակից: Անին ապրում է Անի քաղաքում ՝ ասելով ՝ Մի լա լա, մի լա: Եթե ​​ասում են ՝ քիչ է, թող մնա: Ա Ahխ, ե՞րբ լսեմ: Մի լացիր, մի լացիր: Sերմության մեջ վիշտից այրվում եմ, հավատարիմ մարդ չունեմ, Թշվառության գալ, ոչինչ չասել: «Մի լացիր, մի լացիր»: [3-109] Այս պարզ տողերին Ալիշանը ավելացնում է մեկ այլ հատված: Նա չգիտի, թե երբ են գրվել այդ տխուր տողերը: Ինչ-որ չափով պարզ է, որ Անիի գաղթականները հայտնվեցին Ռումինիայում և կրեցին անհնարին տառապանքները ՝ անընդհատ հիշելով իրենց հայրենի Անին: [3-109] Առանց Արիստակես Լաստիվերտցի անվանելու, si. Ալիշանն իր պատմությունից մեջբերում է Անի քաղաքի նախկին փառքի հիմնը, որը ստեղծվել է գրաբարով ՝ արձակի մեջ: Այն Արիստակես Լաստիվերտցիի թարգմանած ՝ Վազգեն Գորգյանի թարգմանած «Պատմության» հետեւյալ բովանդակությունն է. «Onceամանակին այս երկիրը ճանապարհորդների համար բացվեց կարծես թե խիտ, կանաչ, տերևային, պտղաբեր, գեղեցիկ և ուրախ դրախտ էր, որովհետև իշխանները նստում էին գահին ուրախ դեմքով, իսկ նրանց առջև ՝ երգը: գարնանային ծաղկաբուծարանների և այլ մարդկանց հոգևոր սիրո մեջ: Նրանք լցված էին ուրախությամբ և ուրախությամբ, երեցները նստում էին այնտեղ ՝ զարդարված պատվավոր և փառավոր ալիքներով, իսկ մայրերը գրկում էին երեխաներին, լալիս էին մայրական ողորմությամբ, մոռանում էին տխուր ժամանակը ծննդաբերության ցավերը սիրահարությունից, միշտ ուրախանում էին աղավնիների պես իրենց նորաթև ձագերով: 110]: Աշխարհիկ կյանքի այս փառահեղ պատկերն ուղեկցվում է ինքնիշխանության փառահեղ վիճակով և հոյակապ եկեղեցիների նկարագրությամբ: Անի ագա նախկին շքեղ և շքեղ վիճակն էլ ավելի քայքայված տեսքը ներկայացված է Ալիշանի կողմից վկայակոչված մեկ այլ տողում, որը կոչվում է «Անդորրանի բանագնաց»: Ղ. Ալիշանը խոսում է Անիի առիթով մի եկեղեցու մասին, որի հովանոցը հենվում է չորս հենասյուներով ՝ գեղեցիկ և նազելի [3-111-112]: Հեթանոսներն ասում են, որ օգոստոսի 5-ին կամ 20-ին աջ սյուններից մեկից արցունքների պես արցունքներ էին հոսում, և նրանք նույնիսկ նույն տեղում կրակներ էին տեսնում ՝ անասուններին չմոտենալով ավերված եկեղեցուն: Ալիշաննան վկայում է, որ Կարապետ անունով մի վանական իր աչքերով տեսել է սյունից հոսող կարմիր կպչուն նյութը, որին դիպել է ձեռքով: Ըստ ականատեսի, սյան գլխարկի մեջ թաքնված է սրբի մասունք, այնտեղից կարմիր նյութ է հոսում [3-112]: Ըստ «Հայոց պատմություն» գրքում Մովսես Խորենացու, «Անդորրանկ անու» բավականին ծավալուն աշխատության անհայտ հեղինակը քաջատեղյակ է Հայաստանի պատմական անցյալին ՝ Անիի ավերված վիճակին ՝ պատմական դժվար դրվագներով, սկսած հրաշագործ Հայկ նահապետից: Նրա տաճարը ... [3-111] Նշվում են հայերի վրա հարձակված թշնամիները ՝ պարսիկները, սկյութները, բայց թվում է, որ խաչը հավերժ պահպանվել է հայերի կողմից: Եվ որտեղ խաչը հավերժ պահպանում է, Նա հավերժ անամոթ է: [3-111] Հայաստանը հարձակման ենթարկվեց Բաբելոնի ասորիների կողմից: Տե՛ս Banel and Assyria ... [3-112] Նույնիսկ քրիստոնեական երկրները, ինչպիսիք են Աթենքը, Հայաստանի մաս չէին: Բախտ ունեցավ հայերի մայրաքաղաքը Դվինից տեղափոխել փառահեղ Շիրակ: Դվինի վերելքից դուրս գալուց առաջ Շիրակում Բաղդադի հացաբուլկեղենը ... [3-112] Հայաստանի մայրաքաղաքը դառնում է Անին, որը հռչակված է ամբողջ աշխարհում: [3-112] Անին հարուստ է ինչպես իր շենքերով, այնպես էլ իր երջանիկ բնակիչներով: Բայց թշնամին հարձակվում է հին Հայաստանի վրա, որը դարձել էր «Շահիստանաց Շահիստան»: Հանկարծակի թշնամու կողոպուտը և կողոպուտը շտապում են: իսկ Վանը ... [3-113] Անին գեղեցիկ Այծեմնիկի պաշտպաններից էր, որին Ալիշանը անվանում է «քաջության մայր» [3-110]: Տողի հեղինակը շեշտում է, որ Անին ուներ հազար տաճար և բազմաթիվ պալատներ: Նա Անին համարում է Թորգոմի եռանդուն թոռը, ով ընկավ իր շքեղությունից և արցունքներով փառավորեց նրա աչքերը, և նա դարձավ խորթ մայր: Անիի վիշտը կիսում է քաղաքի մոտով հոսող Ախուրյան գետը: Շերտը լավատեսորեն ավարտվում է: Հայկական Անիի գմբեթները նորից երկնքում բարձր երկինք կստանան, շուշանը կրկին կծաղկի, իսկ հայը կբարի նոր Անին: Քո աչքերը փառահեղ են: Երեց Մխթամրունչ: Ձեռքդ դիր հայերենի լանջին… Ահա վերեւում գտնվող գմբեթը: Ահա շուշանը կկանգնի: Ողջունեմ քեզ, Նոր Անի: [3-114] Ոգեշնչման աղբյուր ընդունված բանաստեղծների համար: Պատճառը հայրենիքի ամերիկացի բանաստեղծի պետականության փաստի գիտակցումն է, որը գերակշռում է երկրի մայրաքաղաքի կառուցման գործում: Այս իմաստով Անին հայ գրականության ամենագովվող մայրաքաղաքներից մեկն է ու փառաբանված չափածոներ ու բանաստեղծություններ: Անիի կառուցումը նշանակում էր Բագրատունիների թագավորության բարեկեցիկ պետություն: Անի քաղաքի առաջին նշանակալից բանաստեղծական գովքը Ներսես Շնորհալին մեզ տվեց «Եդեսիոյի ողբը» ֆիլմում: Իհարկե, Շնորհալին ծանոթ էր Արիստակես Լաստիվերտցիի «Պատմությանը», որում կա Անիին նվիրված արձակ բանաստեղծ ՝ Անինեղելի կոսմոպոլիտ քաղաք լինելու փաստը: Կարևորն այն է, որ Լաստիվերտցին ականատես եղավ Անիի համբավի անկմանը: «Շիրակ» հատորում Անիի մայրաքաղաքի պատմության մեջ այսպիսի մեծ տեղ տալով ՝ Ալիշանը նպատակ ուներ հայրենասիրական ազդակներով լցնել հայ սերնդին, որպեսզի նրանք մտածեն վերականգնել հայկական պետականությունը ՝ հաջորդ սերունդին տալով նոր Անի հայ ժողովրդի գոյատևման երաշխիք: Այս առումով Անիին վերաբերող պատվիրանները «Շիրակում» միշտ արդիական են: ։

Անին՝ Բագրատունյաց հարստության մայրաքաղաքը, առանց չափազանցության և՛ իր շեն օրերին, և՛ իր ավերակներով եղել ու մնում է քաղաքակիրթ մարդկության հետաքրքրության առարկան։ Միջնադարի հայ պատմիչները, սկսած Ոսկեդարից, խոսել են Անիի մասին։ Այդ պատմիչներից են Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Ստեփանոս Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերցին, Սամվել Անեցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, Մխիթար Այրիվանեցին, Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին և ուրիշներ։ Իրավամբ, Արիստակես Լաստիվերցին Անին անվանում է «տիերեզահռչակ քաղաք»։ «Շիրակ» հատորում այդքան մեծ տեղ տալով Անի մայրաքաղաքի պատմությանը՝ Ալիշանը նպատակ ուներ հայրենասիրական լիցքերով տոգորել հայ ժողովրդի նոր սերնդին, որպեսզի նրանք մտածեին վերականգնել հայ պետականությունը և հետագա սերնդին պարգևեն նորոգ Անին՝ որպես հայ ժողովրդի հարատևության երաշխիք։ Այս առումով «Շիրակ» աշխատության մեջ Անիին վերաբերող պատվիրանները մշտապես արդիական են։

Հ. Թումանյան, թումանյանագիտություն,գրականագիտական վարկած, արքետիպագիտություն, գեղագիտականիդեալ, արքետիպերի համակարգը, մշակութային-գրական արքետիպեր,արքետիպային մոտիվներ, միջտեքստայնություն։ Թումանյանագիտության մեջ հետազոտության նոր հայեցակետորոնելու ճանապարհին։ Այս տարի լրանում է հայ մեծանուն գրողՀովհաննես Թումանյանի /1869-1923/ ծննդյան 150-ամյակը։ Մեծ գրողիգրական ժառանգության ուսումնասիրման պատմությունը մեկ դարիցավելի ճանապարհ է անցել, այն այսօր էլ շարունակվում է։ Թումանյանագիտությունն այս ընթացքում մեծ ձեռքբերումներ էունեցել։ Գրականագետների ամեն մի նոր սերունդ մեծ գրողիստեղծագործություններն ուսումնասիրելիս նոր ճշգրտումներէկատարում, նոր բացահայտումներ ու մեկնաբանություններ տալիս։ ունեցածզանազանՀանճարեղ լոռեցու գեղարվեստական մտածողության, գեղագիտականսկզբունքների, ազգային ու համաշխարհային գրականության հետ նրաստեղծագործությանուհոգեհարազատության բացահայտման, դրանց գրականագիտականվերլուծությունների նկատմամբ հետաքրքրություններն այսօրէլպահպանվում են։ Մասնավորապես մենք մեր դիտարկումներիարդյունքում եկել ենք այն համոզման, որ թումանյանական մի շարքստեղծագործություններ,գեղարվեստականմտածողության, աշխարհայացքի մի շարք առանձնահատկություններիդրսևորումները հիմք են տալիս դրանք արծարծելու մշակութայինգրական արքետիպերի հետ ունեցած առնչությունների տիրույթում։ կապերիինչպեսգրողինաևԹումանյանիստեղծագործականգործունեության տարբերշերտերը ու կապերը առավել խոր ու նորովի ուսումնասիրելուպահանջով է հանդես եկել մեր օրերում գրականագետ ԱզատԵղիազարյանը։ Թումանյանի ստեղծագործություններում ընդգծելովեվրոպական ու արևելյան մշակույթների ուրույն համադրությանդրսևորումները՝ նա գրում է. «Բայց արևելյան առնչություններիթվարկումը քիչ է Թումանյանին հասկանալու համար։ Անհրաժեշտ է այդառնչությունների համակարգված, խորը քննություն։ Թումանյանին,իհարկե, չի կարելի կտրել Եվրոպայից, եվրոպական մշակույթից ուգրականությունից։ Բայց նրա մարդկային անհատականության ևգրականժառանգության կարևորագույն հատկանիշներից մեկըարևելյանի և եվրոպականի այդ զարմանալի զուգակցումն է» [2]։ Թումանյանագիտությանլիարժեքչուսումնասիրված թեմաների հիշատակմանը անդրադառնալուց հետոնա իրավացիորեն նշում է. «Ընթերցողը հասկանում է, որ թվարկվածհարցերով Թումանյանի ստեղծագործության ուսումնասիրությանխնդիրները չեն սպառվում։ Նրա ժառանգությունը նորանոր հարցեր էառաջադրում» [2]։ Եվ, իսկապես, մեր համոզմամբ այդպիսի արդիականնշանակություն ունեցող, կարևոր թեմաներից մեկը մեծանուն գրողիստեղծագործություններումարքետիպերիուսումնասիրությունն է։ մշակութային-գրականարդիական,կարևորուՄշակութային-գրական արքետիպերը և դրանց համակարգը։ Ժամանակակից հումանիտար գիտությունների մեջ առաջացել էարքետիպագիտությունը՝ իբրև գիտաճյուղ, որն առավել արդյունավետ էդրսևորվում գրականագիտության բնագավառում։ Գրականության մեջարքետիպերիուսումնասիրություններըարտահայտություններիեն տալիսշնորհիվ(ինվարիանտիհնարավորությունգրողի ստեղծագործություններումարքետիպային բնույթի կերպարների ու մոտիվների գեղարվեստականինքնատիպ կիրառությունների մեջ բացահայտել խորքային կապերպատմական անցյալում առաջացած հավաքական անգիտակցականի,համամարդկային մշակութային արժեքների, գեղարվեստական փորձիու մտածողության պաշարների հետ։ Իրենց գործառական ուրույնհատկանիշներիվարիատիվարտահայտություն), ինչպես նաև բինար (երկկողմ) կառուցվածքայինբնույթով (օրինակ՝ Քաոս / Կոսմոս, Գյուղ / Քաղաք/ և այլն) գրականգեղարվեստականստեղծագործություններումդրսևորումներըգրողիստեղծագործություններում կեցության, ազգային ու համամարդկայիներևույթների էութենական կողմերը, հեղինակների գեղագիտականիդեալները։ Արքետիպերի ուսումնասիրությամբ զբաղվող ժամանակակից տեսաբաններից մեկը սահմանում է. «Արքետիպերը հիմնային(բազային)հասկացություններ,կերպարներ, պատկերացումներ - Գ. Խ.), որոնք մարդկանց համարհանդիսանում են հենակետեր, ուղղորդում են կյանքի ճանաչողությանգործընթացներում և ունեն անվանումներ» [7, 48]։ բացահայտելուկոնցեպտներդրանցինքնատիպեն(ընդհանուրնպաստումենԹումանյանի ստեղծագործություններում մշակութային-գրականարքետիպերի ուսումնասիրությունը մեզ համար անհրաժեշտ է այնպատճառով, որ գրողի՝ համաշխարհային մշակույթի ու գրականությանհետ ունեցած առնչությունների շրջանակում ակնհայտ է նրա բացառիկսերտ կապը ժողովրդական աշխարհզգացողության, աշխարհընկալման,բանահյուսության տարբեր ժանրերով ստեղծագործությունների հետ ևայլն։ Իսկ արքետիպային պատկերացումները, այսինքն` մարդկության«հավաքական անգիտակցականի» (Կ. Յունգ) ոլորտում առաջացածբանահյուսականնախասկզբնականմոտիվներըստեղծագործություններում, հատկապես միֆերի(դիցաբանություն),միֆոլոգեմների մեջ ավելի անմիջականորեն են ի հայտ գալիս։ Հայտնի է,թե թումանյանական ստեղծագործությունները որքան հարուստ ենժողովրդի կյանքով ու կենցաղով, որքան հագեցած են նրա կենսականհոգսերով։ Նրա արձակ և չափածո բարձրարժեք երկերում անմոռացինքնատիպությամբդաժանիրականությունն ու հեղինակի կողմից ընկալված հովվերգականկողմերը։ են պատկերվածգյուղաշխարհիկերպարները,Թումանյանի գեղարվեստական աշխարհում արտահայտվել եննրա ազգային ու համամարդկային նվիրական իդեալներն ուերազանքները։ Նրա գրական երկերում բացահայտվել են ազգայինհոգեկերտվածքի առանձնահատկությունները, իսկ քառյակներում նաևստեղծագործող գրական մշակի ամենաբարձր ու խոր մտորումները գեղարվեստական կատարյալ մակարդակով։ Այդպիսին են հայընթերցողների բազմաթիվ սերունդներինլայնորեն հայտնի նրալավագույն բանաստեղծությունները, բալլադները, պոեմները։ Եվ ահա Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում մշակութայինգրական արքետիպերի պատկերման ուսումնասիրությունը նպաստում էբացահայտելու գրողի հոգեբանության ու գեղագիտական սկզբունքներիորոշակի առնչությունները «ստեղծագործական գործընթացի սուբյեկտիֆիգուրայի» [5, 241] արքետիպային պատկերացման հետ։ Այդպիսիհետազոտության շնորհիվ կարող ենք ցույց տալ նաև համաշխարհայինգեղարվեստականմեջ(հատկապես Եվրոպայի ու Արևելքի) ի հայտ եկած մի շարք կողմերի(կերպարներ, պատկերներ,խորքայինընդհանրությունները։ Չէ՞ որ մշակութային - գրական արքետիպերըիրենց բնույթով հավաքական անգիտակցականի արտահայտություններեն,էթնոմշակութային դրսևորումների շնորհիվ հանդես են գալիս բոլոր ազգերի մշակույթներիև մասնավորապես գրականության մեջ։ գրականություններիհամընդհանուրմտածողությանգաղափարներ)հետուհետևաբարիրենցևԻսկ գեղարվեստական բարձրարժեք ստեղծագործություններիառնչությունները արքետիպերի և գրողի հոգեբանության հետյուրօրինակ կերպով է մատնանշում այդ հասկացությունը առաջինանգամ գիտական լայն շրջանառության մեջ դրած շվեյցարացի հոգեբան,փիլիսոփա Կ. Յունգը։ Արքետիպերը դիտարկելով իբրև «հավաքականանգիտակցականի» տիրույթի բաղադրիչներ, որոնք մարդկությանհոգևոր պաշարներիենհանդիսանում՝ նա գրում է. «Առանձին անհատն ի վիճակի չէ իր ուժերըզարգացնել լիարժեք կերպով, եթե հավաքական պատկերացումներիցորևէ մեկը, որը մենք կոչում ենք իդեալ, չգա նրան օգնության և չքանդիբնազդի ողջ ուժը, որի բանալին սովորաբար գիտակցական կամքըինքնուրույնաբար գտնել երբեք ի վիճակի չէ» [9, 230]։ Նկատենք նաևհետևյալը. Յունգը կարծում էր, որ գրողի խնդիրը պետք է լինի իրստեղծագործություններում, որքան հնարավոր է լիարժեք ի հայտ բերելշտեմարանկողմերիէականհզորարքետիպային պատկերացումներն իրենց թե՛ կայուն և թե՛ տարբեր(ինվարիանտ և վարիատիվ) արտահայտությունների մեջ։ գործունեությանստեղծագործականԱսվածից հետևում է, որ արքետիպային կերպարները, մոտիվները,պատկերացումները գրողի ստեղծագործության մեջ գրականագիտականքննության առարկա դարձնելով՝ մենք կարող ենք տեսնել այն խորքայինու համընդգրկուն առնչությունները, որոնք ի հայտ են գալիս տարբերազգերի մշակույթներում և խթան են հանդիսանում մասնավորապեսնաև Թումանյանիհամար։ Արքետիպերի գրականագիտական ուսումնասիրությունները տեսանելիեն դարձնում այն ներքին շփումները, որոնք ի սկզբանե, պատմականանցյալում համաշխարհային մշակույթի շերտերում առաջանալով,ինքնատիպորեն են գեղարվեստական մարմնավորում ստանումյուրաքանչյուր նոր մեծ գրողի ստեղծագործություններում։ «…Մենք, գրում է Ա. Բոլշակովան, - կարող ենք հատուկ կերպով առանձնացնելմշակութային անգիտակցականը իբրև այնպիսի ոլորտ, որտեղ նիրհումենգաղափարները,մոտիվները, որոնք հետագայում գործուն դերակատարություն ենունենում12]։ Գրականության մեջ դրսևորվող մշակութային-գրական արքետիպերիկարևոր դերակատարությունն էլ մեզ մղեց վերոհիշյալ տեսական,ելակետային պատկերացումները հիմք ընդունելով` գրականագիտականքանիհամընդհանուր և ազգային արքետիպային կերպարների, մոտիվներիկիրառությունները Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում։ նախնական` արքետիպայինստեղծագործության մեջ»գեղարվեստականկերպարները,դիտարկումներիմիջոցովբացահայտելմիԳրականագիտության մեջ արքետիպագիտության տեսականթեմաները վերջին տասնամյակների ընթացքում են հատկապես բուռնարծարծումներ ունեցել։ Այդ գործընթացում նշանակալի է մասնավորապես ժամանակակից ռուս գրականագետ Ա. Բոլշակովայիներդրումը։ մշակութայինուսումնասիրելովՓիլիսոփայության, մշակութաբանության, գրականագիտությանգրականդիտանկյուններիցարքետիպերի առանձնահատկությունները՝ նա նաև փորձելէհամակարգված պատկերացում ստեղծել երևույթի դրսևորումներիմասին։ Նրա կարծիքով արքետիպերը կարելի է բաժանել երեք մեծ խմբի՝(հեթանոս աստվածներ, Հիսուսա. աստվածային արքետիպերՔրիստոս), բ. բնափիլիսոփայական արքետիպեր(Կոսմոս, Քաոս,Համաշխարհային ջրհեղեղ), գ. մարդկային արքետիպեր (Մայր, Հայր,Մանուկ, Հովիվ, Պոետ)։ Նման խմբավորման հիմքը մարդկայինմտածողության, հոգեբանության մեջ պատմականզարգացմանընթացքում վերոհիշյալ բնագավառների վերաբերյալ առաջացածհիմնական հետաքրքրությունների ոլորտների առկայություննէ։ Բնության, մարդկային կեցության, աստվածայինի մասին պատկերացումները տարբեր կերպ (պատկերավոր խոսքով, ընդհանրացումպարունակող դատողություններով) արտահայտություններ են ստացելտարբեր էթնոսների նախասկզբնական մշակութային գործունեությանմեջ, մարդկանց հոգեկերտվածքի խորքերում, որոնք փոխանցվում ենսերնդեսերունդ, ինչպես նաև տարբեր ազգերի շփումների շնորհիվ։ Այդամենն ըստ Կ. Յունգի` «հավաքական անգիտակցականի» տիրույթն է,ուր առաջանում են արքետիպերն իբրև նախնական կերպարներ,պատկերացումներ, ընդհանուր հասկացություններ։ Դրանք արտահայտվում են տարբեր ժողովուրդների գեղարվեստական մշակույթի մեջ,ինքնատիպորեն գրական մշակման ենթարկվում գրողների կողմից։ Իհարկե, չեն բացառվում, որ կարող են առաջանալ և առաջացել եննաև արքետիպերի հիմնական տեսակների համադրություններով ծնվածարքետիպեր (օրինակ՝ սուրբ մարդու արքետիպային կերպարն իբրևաստվածայինի և մարդկայինի համադրություն)։ Քանի որ արքետիպային կերպարները նախապեսլայնորենհանդես են եկել միֆերում (առասպելներում), ուստի դրանք փոքրիկմիֆերի (միֆոլոգեմ) ձևով գրական երկերում կիրառվում են իբրևարքետիպային մոտիվներ (ինչպես օրինակ՝ վիշապամարտը)։ Եվ ահա, մեր կարծիքով հետաքրքիր դիտարկումներ կարելի էկատարել Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում արքետիպայինվերոհիշյալ խմբերի մեջ մտնող կամ դրանց համադրությամբձևավորված կերպարների, պատկերացումների ինքնատիպ գեղարվեստական մարմնավորումների կապակցությամբ։ Մշակութային-գրական մի քանի արքետիպերի դրսևորումները Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում։ Մշակութային-գրականարքետիպերը Թումանյանի ստեղծագործություններում դրսևորվել ենիրենց տարբեր առանձնահատկությունների շնորհիվ՝ ինքնատիպորենբացահայտելով գրողի գեղագիտական իդեալի մի շարք ուշագրավկողմերն ու բովանդակությունը։ Արքետիպերի համակարգի տարբերբաղադրիչները տարբեր համադրություններով (բազմաբարդ արքետիպ,տարածքային արքետիպ, առանձին կերպար, արքետիպային մոտիվ)դրսևորվել են գրողի երկերում։ Այստեղ անդրադառնանք դրանցից միքանիսի գեղարվեստական մարմնավորումներին թումանյանականստեղծագործություններում։ յուրովի է պատկերվել զույգիյուրաքանչյուրԳյուղ/Քաղաք արքետիպային զույգը ինչպես տարբեր ազգերիգրականությունների, այնպես էլ հայ գրականության մեջ իր նշանակալիտեղն ու դերակատարությունն ունի։ ԱյնՀ. Թումանյանի թե՛ չափածո և թե՛ արձակ երկերում։ Արքետիպայինվերոհիշյալիրբովանդակությամբ ներքին և արտաքին հակադրամիասնություն էհանդիսանում։ Բանաստեղծն ավելի հաճախ անդրադարձել է Գյուղտարածական արքետիպի ներքին հակադրամիասնությանը՝ պատկերելով մի կողմից հայ գյուղաշխարհի դաժան իրականությունը,դրամատիկական իրավիճակներն իրենց ողբերգական հետևանքներով,մյուս կողմից՝ իդեալական, հովվերգական կողմերը, քաջության ուխիզախության դրսևորումները։ Արքետիպային զույգի բաղադրիչներիարտաքին հակասությունների տեսանկյունից գյուղը հակադրվում էքաղաքին, որին Թումանյանը ևս մասնակիորեն անդրադարձել է։ բաղկացուցիչմասնԳյուղում իշխող կոպիտ բարքերը, սոցիալական անարդարությունը, խավարն ու տգիտությունը, նահապետական բարքերի,«ադաթների» ողբերգական հետևանքները պատկերված են հանրահայտպոեմներում(«Մարոն», «Լոռեցի Սաքոն», «Հառաչանք», «Անուշ»),պատմվածքներում («Աղքատի պատիվը», «Նեսոյի քարաբաղնիսը» ևայլն), հեքիաթներում («Քաջ Նազար», «Կիկոսի մահը», «Անխելք մարդը»)։ Ներկայացնենք հայկական գյուղի դաժան իրականությունըբացահայտող մեկ-երկու օրինակ։ Սոցիալական իրականության,ցարական իշխանությունների մեղքով հայկական գյուղում գոյությունունեցողհարցադրումներովմերկացումների ուրույն խտացումն է «Հառաչանքի» ծերունու տրտունջվրդովմունքով ուգյուղացուկացությունը.գանգատ-բողոքով արտահայտվածչարիքներիլիարժեքսուրու Դարձել է աշխարքն, ա՛խպեր, առ ու փախ, Սերը դարձել սուր ու ջուրը-արին, Ոչ ամոթ ունի ուժեղը, ոչ վախ, Վայը եկել է տարել տըկարին։ «Աղքատի պատիվը» պատմվածքումգյուղացի, պատշարարհեստավոր Սիմոնի գեղեցիկ կնոջը ամուսնու բացակայությանժամանակ բռնաբարում է գյուղի «լոթի» երիտասարդներից մեկը՝Սանդրոն։ Սիմոննընտանիքի արատավորված պատիվըիրպաշտպանելու համար պահանջում է դատի տալ մեղավորին՝նախապես հրաժարվելով մի որոշ գումար վերցնելով խնդիրը լուծելուառաջարկից։ Սակայն գյուղի հարուստներից մեկը՝ Պետրոս աղեն,տանուտերը և նույնիսկ մյուս համագյուղացիները պնդում են, որ նավերցնի առաջարկված գումարը։ Գյուղական համայնքի կողմիցկատարված նման անարդար պարտադրանքը ստիպում է, որ անպաշտպան ու ոչ մեկի կողմից կարեկցանքի չարժանացած գյուղացինվերցնի գումարը և ամոթահար, ստորացած հեռանա։ Համագյուղացուբռնաբարված կնոջ պատիվը փողով ծախվեց, և Սիմոնի բոլորհամագյուղացիները ընդունելի էին համարում, որովհետև նա աղքատէր, իսկ բռնաբարողը գյուղի ունևորներից մեկն էր։ «Տո շաշ, գնա, մուֆթափող ա, առ ջեբդ դիր. Մի տարի որ տանջվես, պատ դնես, էդքանաշխատիլ չես…», - ասում են նրանք։ Կամ՝ «Կասես թե մենձ բան աէլել…առաջ գնա՛…» [3, 33]։ Գյուղ արքետիպի ներքին կառուցվածքի մյուս կողմը այն իբրևիդեալականի, հովվերգականի, ինչպես նաև հերոսականի դրսևորմանմիջավայր դիտարկելն է։ Թումանյանի համար Լոռվա գյուղաշխարհը,հայրենի Դսեղ գյուղը հանդես են գալիս իբրև փոքր հայրենիք, որպեսծննդավայր, հարազատ մարդկանց շրջանակ, ուր նրա մանկությունն էանցել։ Գրողի երկերում գյուղը ներկայանում է նաև իդեալականացածտեսքով, քանի որ այստեղ հանդիպել է բարոյապես մաքուր, պարզ ուազնիվ, մեծահոգի, առատաձեռն մարդկանց։ Ուստի գյուղից հեռացածբանաստեղծի հոգինլցված է նաև անհուն կարոտաբաղձությամբհարազատ մարդկանց ու վայրերի նկատմամբ։ Գյուղի հանդեպանպարագիծ կարոտը, ինքնաբուխ տենչն ու սերըբացառիկջերմությամբ է նա արտահայտել «Անուշ» պոեմի հետևյալ հատվածում. Կանչում է կըրկին, կանչում անդադար Էն չըքնաղ երկրի կարոտը անքուն, Ու՝ թևերն ահա փըռած տիրաբար՝ Թըռչում է հոգիս, թըռչում դեպի տուն։ Ուր որ հայրենի օջախի առաջ Վաղո՜ւց կարոտով ըսպասում են ինձ, Ու ձըմռան երկար գիշերը նըստած՝ Խոսում են Լոռու հին-հին քաջերից։ Գյուղը բանաստեղծի համար գրավիչ էր ժողովրդի, ազգայինկյանքի հետ մոտիկ շփումների մեջ լինելու տեսանկյունից, ինչպես նաևբնության հետ մարդու անմիջական կապը զգալու, բնության,հետկապիհավերժությանկենդանական աշխարհի հետ մարդու հարազատության, միասնությանու տիեզերականզգացողությունըպահպանելու շնորհիվ։ Այս ամենը բանաստեղծի կենսազգացողության,նրա աշխարհայացքի ու ներաշխարհի էությունն էին։ Ուստի հայրենիբնություննիր աշխարհագրական առանձնահատկություններով,մասնավորապես նրա ծննդավայր Լոռին՝ սարերով ու ձորերով, դառնումեն նաև նրա հոգևոր աշխարհի, հայրենիքի ու ժողովրդի կացության ուճակատագրի մասին ցավոտ, տխուր մտորումների, տրտմաթախիծհույզերի ու մտահոգությունների արտահայտման գեղարվեստականպատկերման միջոցներ, համեմատության եզրեր։ Այս առումովուշագրավ է նրա հանրահայտ «Նախերգանք» բանաստեղծությունը. Լեռնե՜ր, ներշնչված դարձյալ ձեզանով, Թընդում է հոգիս աշխուժով լըցված, Ու ջերմ ըղձերս, բախտից հալածված, Ձեզ մոտ են թըռչում հախուռն երամով։ Ձորե՜ր, ա՜յ ձորեր, սև, լայնաբերան, Սըրտիս էս խորունկ վերքերի նըման. Աստծու հարվածի հետքերն եք դուք էլ, Ձեզ մոտ եմ գալիս, ուզում եմ երգել։ Դուք էլ խոսեցե՜ք, դուք էլ պատմեցե՜ք, Ձեր անդունդներով եկեք չափվեցե՜ք, Դուք է՞լ եք, տեսնեմ, էնքան մեծ ու խոր, Ինչքան իմ հոգու թախիծն ահավոր…Գյուղաշխարհի նահապետական արատավոր բարքերը եթեդատապարտվում էին Հ. Թումանյանի տարբեր ժանրերով գրականստեղծագործություններում, ապա գյուղական համայնքում պահպանված գեղեցիկն ու ազնիվը գեղանկարվում էին ու մատուցվում մեծներշնչանքով։ Այս առումով նշանակալի է հատկապես «Անուշ» պոեմը։ Անուշի ու Սարոյի սիրո, միմյանց հանդեպ բացառիկ հավատարմությունուդրվատանքը պոեմումարտահայտվել է նաև հայ ժողովրդական հնագույն հավատալիքների,բանահյուսության մեջ դրսևորված ֆանտաստիկ պատկերացումներինբնորոշ պատկերավորությամբ։ Մահվանից հետո աստղերի վերածվածսիրահարները համբուրվում են երկնքում. նվիրվածությունհանդեսբերելու Էն վեհ վայրկենին չըքնաղ գիշերի՝ Երկընքի անհո՜ւն, հեռու խորքերից, Անմուրազ մեռած սիրահարների Աստղերը թըռած իրար են գալիս, Գալի՜ս՝ կարոտով մի հեղ համբուրվում Աշխարհքից հեռո՜ւ, լազուր կամարում։ Գյուղ / Քաղաք արքետիպային զույգի հատկանշական կողմերից էայդ տարածական արքետիպերի արտաքին, այսինքն՝ միմյանցհակադրելու միտումի արտահայտությունըգրողի ստեղծագործություններում։ Առանձին բացառությունները չհաշված՝ Թումանյանիստեղծագործություններում գեղարվեստական միջավայրը գյուղն է։ Նրաերկերում գյուղի և քաղաքի հակադրությունը ակնառու գեղարվեստական ու գաղափարական իրողություն է։ Գրողի ուշադրությունըսևեռված է հայ գյուղաշխարհի, նրա մարդկանց փոխհարաբերությունների, բարոյահոգեբանական խնդիրների, դրամատիկ ուողբերգական իրողությունների պատկերման վրա թերևս նաև այնպատճառով, որ ժողովրդասեր բանաստեղծն ու մտածողը յուրովի էրզգում իր կապը հայ ժողովրդի մեծամասնության հետ։ Իսկ այդմեծամասնությունը տվյալ պատմական ժամանակաշրջանում (19-րդդարի վերջ, 20-րդ դարի սկիզբ), ինչպես նաև դրանից առաջ ապրել էառավելապես իր հայրենիքի գյուղական բնակավայրերում։ Ինչևէ,Թումանյանը որքան էլ սրտի ցավով ներկայացներ գյուղաշխարհումապրող հայ մարդու հետամնացությունը, արատավոր բարքերը իրենցողբերգական հետևանքներով, նա, այնուամենայնիվ, իր մի շարքիդեալների իրականացումը տեսնում էր նաև բնության հետ սերտշփումների մեջ ապրող, մարդկային բարոյական բարձր արժանիքներունեցող հայ գյուղացու մեջ։ Գյուղի և քաղաքի հակադրությունը ներկայացնելու, քաղաքը հայգնահատելու առումովգեղջուկների տարբեր տեսանկյուններիցհետաքրքիր է «Գիքորը» պատմվածքը, ուր ուղղակի է արտահայտվելԳիքորի մոր՝ քաղաքին քիչ թե շատ ծանոթ հայ գեղջկուհու բացասականվերաբերմունքը դրա հանդեպ, ինչպես նաև նրա ամուսնու՝ գյուղացիՀամբոյի՝ որդուն քաղաքում գործի դնելով մարդ դարձնելու մասինպատրանքը. «- Չեմ ուզում, իմ քորփա երեխին էն անիրավ աշխարքը միգցիլ, չեմ ուզում,- լալիս էր կինը։ Բայց Համբոն չլսեց»։ Կարծում ենք՝պատահականվերաբերյալարտահայտվելիս «անիրավ աշխարհ» է այն համարում։ Մեծ քաղաքը(այսմեջ, բացասականայնուամենայնիվ, կապված էր և՛ դրական, և՛դեպքում Թիֆլիսը)գիտակցությանՀամբոյիկինըգյուղացիներիչէ,որքաղաքիհեռանկարների ասպարեզ լինելու հետ։ Այս թեմայի շրջանակումուշագրավ է նաև «Ոսկի քաղաքը» հեքիաթը` հատկապես գրողիաշխարհայացքի բնորոշ կողմերը բնութագրելու տեսակետից։ Հեքիաթինայս առումով անդրադարձել է նաև Ա. Եղիազարյանը [1, 32-64]։ Մենքկաևորել ենք մի այլ հանգամանք։ Հեքիաթում պատկերված Դիվանայի ևՔանաքարայի, Գոհար թագուհու, քաղաքի բնակիչների կերպարներիմիջոցով, ըստ էության, բացահայտվում են նաև Թումանյանի որոշակիերազանքները հասարակության, ժողովրդի ապագայի շուրջ։ Քաղաքիբնակիչները երջանիկ են, որովհետև այստեղ շահագործում չկա, իսկթագուհին մտածում է բնակիչների երջանիկ ապրելու մասին։ Ու այսառումով ուշագրավ է, որ քաղաքի երջանիկ բնակիչների հիմնականզբաղմունքը, աշխատանքային գործունեությունը ներկայացված է լոկայգեգործությամբ, ինչը առավելապես գյուղաբնակ բնակչությանաշխատանքային միջավայր է։ Հեղինակը կարևորել էր այն, ինչըառնչվում էր գյուղացու կյանքի ու կենցաղի հետ։ Իսկ ահա «Պոետն ուՄուսան» պոեմում Պոետը հալածվում ու չի գնահատվում քաղաքայինմիջավայրումգնահատելչկարողացողների կողմից։ ըստ արժանվույնբանասեղծություննԱրքետիպերն ընդհանրապես սերտ առնչություն ունեն գրողներիգեղագիտական իդեալի բացահայտումների ու գեղարվեստականպատկերման հետ։ Սա է նաև մեզ համար գրական երկերումարքետիպերի դրսևորումների խնդրին անդրադառնալու կարևորագույննախադրյալներից մեկը։ Գյուղ/Քաղաք արքետիպային զույգի հետառնչվող վերոհիշյալ ստեղծագործությունները նաև այս մասին ենվկայում, թեև դրանք, հասկանալի է, չեն սպառում հանճարեղ լոռեցուգեղագիտական իդեալի ողջ տարողունակությունը։ Գյուղաշխարհիպատկերումն իր ամբողջության մեջ, ըստ էության, հանդիսանում էՄայր երկիր բազմաբարդ արքետիպի դրսևորման տարբերակ։ ԻսկԹումանյանի գեղագիտական իդեալի տարբեր կողմերն արտահայտվելեն նաև այլ արքետիպային կերպարների միջոցով։ ԴիտարկենքՔաոս/Կոսմոս արքետիպայինգրողիստեղծագործություններում։ դրսևորումներըզույգիստեղծագործություններում՝Թումանյանագետների կողմից արդեն նկատվել է, որ գրողի միշարք«Դեպի Անհունը»պոեմներում, բալլադներից մի քանիսում, հերոսներից ոմանք-,հալածվելով մարդկանց միջավայրում և վերափոխվելով երկնայինմարմինների(աստղեր) կամ թռչունների, հանգրվան են գտնում«Անուշ»,բնության մեջ։ Կարծում ենք՝ հավաքական անգիտակցականի մեջառաջացած Քաոսի (անկարգություն, խառնաշփոթ) մասին հնագույնպատկերացումները տարբերակված դրսևորումներով փոխանցվել են ևարտահայտվել մարդկային հարաբերություններում ի հայտ եկող քաոսիտարբերակի(վարիատիվ դրսևորման)։ Իսկ դրան հակադրվել էԿոսմոսի (կարգավորվածություն, տիեզերքի ներդաշնակ կեցություն)վերաբերյալ պատկերացումը, որն ի տարբերություն հասարակականկյանքում առաջացած քաոսի՝ վերագրվել է բնության մեջ գործողօրինաչափություններին։ Ահա այս առումով է, որ մարդկանցիցհալածված Անուշն ու Սարոն մահվանից հետո վերածվում են աստղերիև իրենց սերը փրկելով՝ պատսպարվում են երկնքում։ Իսկ բալլադներումմարդկանցից հալածված, թշնամուն գերի, անմեղ, միմյանց սիրող,ազատություն տենչացող մարդիկ ևս փոխակերպվում են բնականերևույթների, հաճախ վերածվում են թռչունների, ապաստան են գտնումկրկին բնության գրկում («Անբախտ վաճառականներ», «Ախթամար»,«Անիծած հարսը», «Պողոս-Պետրոս», «Որբը», «Փարվանա», «Աղավնուվանքը»)։ Կարծում ենք՝ Թումանյանի վերոհիշյալ ստեղծագործություններում նման կերպարանափոխությունների գեղարվեստական հնարքի իմաստըպետք է գնահատել արժեբանական մոտեցման դիտանկյունից։ Ի վերջոհեղինակն իր ու ժողովրդի համար բարոյական կարևոր արժեքհանդիսացող երևույթները (Սարոյի և Անուշի փոխադարձ նվիրումն ուսերը / «Անուշ»), հայ գերիներին ազատելու գաղափարը («Աղավնուվանքը»), չար սկեսրոջ հալածանքներից ազատ ապրել երազող հարսը («Անիծած հարսը»), իրեն առևանգել ձգտող թուրքերից ազատվել ձգտողաղջիկը («Որբը»), չար խորթ մոր հետապնդումներից խույս տվողեղբայրներըբարոյահոգեբանական այնպիսիարժեքների մարմնացում հանդիսացող կերպարներ են, որոնց հեղինակըձգտում է պահպանել Քաոս/Կոսմոս արքետիպային զույգի Կոսմոսիհանդիսացողբաղադրիչարքետիպայինպատկերացման տիրույթում։ («Պողոս-Պետրոս»)ՄայրբնությունԱնցյալում հատկապես բանահյուսության մեջ առաջացել են նաևտարբեր արքետիպային հատկանիշների համադրությամբ առաջացածկերպարներ։ Այդպիսին են սուրբ մարդկանց կերպարները։ Սուրբմարդկանց գրական կերպարներում, փաստորեն, համադրվում ենաստվածային արքետիպերի մասին որոշ պատկերացումներ և իրականմարդու տեսքն ու արարքները։ Նման համադրման արդյունք էընդհանուրիկյանքիդիտանկյուններից, տարբերհանդիսանում նաև Իմաստուն ծերունու / Ծեր կնոջ արքետիպայինզույգը, որի բաղկացուցիչ անդամները գրական երկերում հանդես ենգալիս հաճախ նաև առանձին։ Ու ամեն դեպքում բանաստեղծն իրվերստեղծած մշակութայինգրական արքետիպերի միջոցովգեղարվեստորեն ներկայացնում, պատկերում է իր գեղագիտականիդեալը տարբերգաղափարականներունակությամբ։ Այսպես, օրինակ, «Աղավնու վանքը» բալլադումծերունի Օհանը Իմաստուն ծերունու արքետիպային կերպարիթումանյանական տարբերակ է։ Բանաստեղծը նրան ներկայացրել էորպես «իր հոգու համար, / Իր ազգի համար, աշխարհքի համար»աղոթող,մտահոգված ազգայինավանդության հերոս։ Նա իր գերբնական ընդունակություններըծառայեցնում է իր ժողովրդի գերիներին Լենկթեմուրի ձեռքից ազատելուհամար։ Երկրներ տիրելու, մարդկանց իշխելու և ոչնչացնելու մոլուցքովտարված «մեծ ավազակին»՝ Լենկթեմուրին, բալլադում հակադրված էհեղինակի իդեալը հանդիսացող սուրբ մարդը՝ ծեր վանականը։ Վերջինսոչ թե իր բարեկեցության, այլ գերի ընկած հայ ժողովրդի փրկությանմասին է մտածում։ Եվ ահա, երբ թաթար զորավարը հարցնում է «-Ի՞նչես ուզում դու, ո՛վ սուրբ ալևոր, Գա՞նձ, իշխանությո՞ւն, թե կյանքփառավոր…», Հայր Օհանը պատասխանում է.համար -Քո փառքն ու գանձը հարկավոր չեն ինձ, Իմ ժողովուրդն եմ ուզում ես քեզնից, Ուզում եմ թողնես՝ գընան ուր կուզեն, Ու ազատ իրենց կյանքի ձենն ածեն Էս լեն աշխարհքում, արևի տակին… Ասավ սուրբ մարդը մեծ ավազակին։ Լենկթեմուրը սուրբ մարդու ցանկությունը կատարելու համարհրամայում է, որ հայ գերիներից սոսկ մի վանքում տեղավորվողմարդկանց քանակի չափով ազատեն։ Եվ ահա նենգ բռնակալի այդպիսի«առատաձեռնությանը» հայ մեծ բանաստեղծը հակադրել է ազգիշահերին նվիրված մարդու մասին իր իդեալը մարմնավորողարքետիպային կերպարի աստվածահաճո, հրաշագործ ունակությունը։ Բոլոր գերիները, որոնք վանք են մտնում, հայր Օհանի աղոթքովվերածվում են աղավնիների, թռչում պատուհանից դուրս։ Աստվածայինը մարդկային կերպարանքով դրսևորվել է նաև«Հազարան բլբուլ» հեքիաթ-պոեմում տեսիլքի պես հայտնված միծերունու կերպարով, որը «պայծառ ու վեհ» է, «ինչպես տեսիլքսրբազան…. Քայլքը թեթև, դեմքը զվարթ, ու հայացքը իմաստուն»։ Կարծում ենք, որ այս տեսիլային ծերունին ևս Իմաստուն ծերունուարքետիպային կերպար է։ Նա ևս անմիջականորեն կապված էԹումանյանի գեղագիտական իդեալի, նրա նվիրական գաղափարներնու պատկերացումներն արտահայտելու մտահղացման հետ։ Պոեմումայս ծերունին հայտնվում է այն ժամանակ, երբ Ալամ թագավորիպահանջով երկրի տարբեր ծայրերից եկած գիտնականները չենկարողանում փշերի ու տատասկների վերածված արքայական ծաղկունայգին, գազանների վերածված նրա պահնորդներին վերականգնելնախկին տեսքով, այն է՝ փշերը ծաղիկ դարձնել, գազաններին՝ մարդ։ Տեսիլքի պես հայտնված ծերունին առաջարկում է թագավորինմտահոգող խնդրի լուծման բանալին։ Նրա խորհրդով ցանկալիվերափոխություն հնարավոր է իրականացնել Հազարան բլբուլհրաշագործ թռչունին այգի բերելով, ուր նա կերգի հազարահունչձայներով։ Կախարդական այս թռչունը հեքիաթ-պոեմում երգի,երաժշտության,էհանդիսանում։ Ըստ հեղինակի պատկերացման՝ մարդու մեջ մարդկայինհատկանիշները հնարավոր է պահպանել, ինչպես նաև գազանացածմարդուն քնքուշ ու բանական մարդ կարող է դարձնել հատկապեսարվեստը։ ընդհանրապես արվեստների խորհրդանշանառաջընթացըգիտությունների,Այս կերպ արտահայտվել է Թումանյանի թերահավատությունը հասարակությանտեխնիկայիզարգացման ու ձեռքբերումների միջոցով ապահովելու նկատմամբ։ Պոեմում շեշտվում է, որ երկրի անվանի գիտունները չեն կարողանումառաջադրված խնդրի լուծումը գտնել։ Մասնավորապես, մարդու մեջմարդկայինը պահպանելու գործընթացներում, ըստ այս պոեմի գլխավորգաղափարի, կարևորվում է հատկապես երաժշտության (ընդհանրապեսարվեստների) դերն ու նշանակությունը։ Պոեմում այս միտքըհաստատելու համար հեղինակն օգտագործել է նաև Իմաստուն ծերունու(տեսիլքի պես հայտնված ծերունի) արքետիպային կերպարը։ Նրատված խորհրդի արդյունավետության միջոցով հեղինակը փաստորենցանկացել է կարևորել արվեստի մասին դեռևս նախապատմականժամանակներումպատկերացումներինշանակությունն ու հեղինակությունը։ Հայտնի է, օրինակ, թե ինչպիսիհրաշագործ ներգործություն է ունեցել հունական դիցաբանությաննշանավոր կերպարներից Օրփեոսի երգն աստվածների, մարդկանց ուբնության վրա։ Նա երգելու իր դյութիչ ընդունակության շնորհիվառաջացածհնագույնմեռյալների աշխարհից կարողանում է երկիր վերադարձնել մահացածսիրելի կնոջը՝ Էվրիդիկեին։ «Օրփեոսը փառաբանվում էր իբրև երգիչ ևերաժիշտ, որի արվեստն օժտված էր այնպիսի մոգական ազդեցությամբ,որին հնազանդվում էին ոչ միայն մարդիկ, այլև աստվածները և անգամբնությունը» [8, 262]։ Թումանյանի ստեղծագործություններում մշակութային-գրականայլ արքետիպերի օգտագործման տեսանկյունից ուշագրավ է նաևարքետիպային մոտիվ հանդիսացող վիշապամարտի կիրառումը«Թմկաբերդի առումը» պոեմում նկարագրված իշխան Թաթուլի երազում։ Այն գեղարվեստական ուրույն դերակատարություն ունի գլխավորհերոսի հոգեբանական խորքերը, անգիտակցականի տիրույթներըերազի միջոցով բացահայտելու գործում։ Այս դիտանկյունից է նաևհասկանալի դառնում ճակատագրական պահին կնոջ դավաճանությանմասին հերոսի կանխազգացումը երազի մեջ, ինչպես նաև մոտիվի ողջբովանդակությունը։ Այսպիսի մոտեցումը հիմնավորվում է նաև հետևյալպատկերացմամբ. «Անգիտակցականի տեսությունն առաջնորդվում էայն դրույթով, որ մարդու նախնական ինքնագիտակցությունը,իմանալով իր մասին ամեն ինչ, չի կարողանում այն արտահայտելբանականության միջոցով, այլ միայն հասարակական-մշակութայինմակարդակով» [6, 12]։ տարբերՀետաքրքիր է նաև ստեղծագործական գործընթացի սուբյեկտի,(ինվարիանտի վարիատիվ)մասնավորապես Պոետի արքետիպիգեղարվեստականԹումանյանի«Թմկաբերդի առումը» պոեմում՝ ի դեմս պատումը ներկայացնողժողովրդական աշուղի և Նադիր շահի պալատական աշուղի, «Պոետն ուՄուսան» երգիծական պոեմի համանուն հերոսի և քառյակների, ուրքնարական հերոսը հանդես է գալիս որպես «գեղարվեստի անմահմշակի կերպար» (Ս. Մելքոնյան) [4, 16]։ Վերջին երկու թեմաների նյութըծավալուն է, և այն կարելի է ներկայացնել մեկ այլ հոդվածի մեջ։ մարմնավորումներըԱյսպիսով՝ այս հոդվածում մենք իբրև գրականագիտականվարկած առաջարկում ենք Թումանյանի ստեղծագործություններնուսումնասիրել նաև նրանցում մշակութային-գրական արքետիպերիպատկերման դիտանկյունից։ Այսպիսի մոտեցումը նպաստում էխորքայինգրողիստեղծագործությունների և ազգային ու համամարդկային մշակութայինժառանգությանդարձնելմիջտեքստայնության հետ կապված թեմաներ, մատնանշել գրողիառնչություններբացահայտելմեծմիջև,քննարկմանառարկագեղագիտականարտահայտելու բազմազան հնարավորությունները։ հարստությունըիդեալիգեղարվեստորենследующая литературоведческая версия։

Հոդվածում կարևորել ենք Հ. Թումանյանի ստեղծագործության ուսումնասիրության բնագավառում նոր մոտեցումներ հանդես բերելու անհրաժեշտությունը։ Այս նպատակով ներկայացրել ենք արքետիպի մեջ տեսության արտահայտված և վերլուծաբար զարգացրել ենք գրականագիտական հետևյալ վարկածը, այն է՝ Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում բացահայտել մշակութային-գրական արքետիպերի պատկերման ինքնատիպությունը, մատնանշել դրանց արժեբանական, ճանաչողական, գեղագիտական նշանակությունը, առնչությունները համամարդկային մշակութային ժառանգության հետ։

ՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԹԱՐՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱԿԱԾՈՒՄԸ ՄԱՐԴՈՒԼԵՅԿՈՑԻՏՆԵՐՈՒՄ ԱՖԼԱՏՈՔՍԻՆ B1-Ի ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲՆերածություն։ Աֆլատոքսին B1-ը (ԱՖB1) միկոտոքսին է, որն արտադրվում է «Aspergillus» ցեղի սնկերի կողմից։ ԱՖB1-ն ախտահարում է տարբերսննդամթերքներ, օժտված է մուտագեն և քաղցկեղածին հատկություններով[1]։ Մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տվել ԱՖB1-ի ունակությունըմակածելու քրոմոսոմային խաթարումներ մարդու բջիջներում [2,3]։ Կաթնասունների օրգանիզմում աֆլատոքսինը մետաբոլիզմի ընթացքումվերածվում ԱՖB1-8,9-էպօքսիդի։ Առաջացած ԱՖB1-8,9-էպօքսիդը կովալենտկապով միանում է ԴՆԹ-ին և առաջացնում ԴՆԹ-ադուկտներ, որն էլ պատճառէ հանդիսանում հեպատոկանցերոգենեզի։ Մոլեկուլային-գենետիկականուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ԱՖB1-ի քաղցկեղածին հատկությունները պայմանավորված են մարդու հեպատոցիտներում TP53 գենի 249րդ կոդոնում G/T տրանսվերսիայի մակածմամբ [4]։ Սակայն ԱՖB1-ի մուտացիոն սպեկտրը դեռևս ամբողջությամբ բացահայտված չէ։ Աշխատանքի նպատակն էր գնահատել ԱՖB1-ի բջջագենետիկականհատկությունները մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրայում 24 և 48 ժմշակման պայմաններում քրոմոսոմային խաթարումների վերլուծության մեթոդով։ Նյութեր և մեթոդներ։ ԱՖB1-ով մակածված քրոմոսոմային խաթարումների մակարդակը գնահատվել է մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրան միկոտոոքսինի հետ կուլտիվացնելով 24 և 48 ժ [5]։ ԱՖB1-ը կիրառվել է տարբերդեղաչափերով՝ 3, 6 և 12 մկգ/մլ։ 5 մլ ծայրամասային արյունը կուլտիվացվել է50 մլ RPMI 1640 միջավայրում, որը պարունակում էր 10 % ցլի էմբրիոնալ շիճուկ, 2 մՄ L-գլուտամին, 100 մ/մլ պենիցիլին և 100 մկգ/մլ ստրեպտոմիցին։ Լիմֆոցիտների բաժանումը մակածելու նպատակով արյունը կուլտիվացվել է1,5 մլ L-ֆիտոհեմագլյուտինինի ավելացմամբ։ Ծայրամասային արյան կուլտուրան ինկուբացվել է 370C պայմաններում 72 ժ։ Հիպոտոնիկ լուծույթը պատրաստվել է 0.075 Մ KCL-ի միջոցով։ Որպես ֆիքսատոր կիրառվել է մեթանոլքացախաթթվի լուծույթը 3։ 1 հարաբերությամբ։ Մետաֆազային քրոմոսոմների ներկման նպատակով կիրառվել է Ռոմանովսկի-Գիմզայի 10 % ներկը։ 72ժկուլտիվացիայից հետո ծայրամասային արյան կուլտուրան տեղափոխվել է 10մլ ցենտրիֆուգման անոթների մեջ, և ցենտրիֆուգվել 1500 պ/ր արագությամբ7 ր-ում։ Վերնստվածքային հեղուկի հեռացումից հետո ավելացվել է 10 մլ KCLի հիպոտոնիկ լուծույթ և ինկուբացվել 15 ր թերմոստատում 370C պայմաններում։ Բջջային սուսպենզիան լվացվել է 10 մլ ֆիքսատորով։ Ցենտրիֆուգումիցհետո հեռացվել է 9.5 մլ վերնստվածքային հեղուկը, 0.5 մլ բջջային սուսպենզիան օգտագործվել է մետաֆազային թիթեղների պատրաստման նպատակով։ Մետաֆազային քրոմոսոմները ներկվել են Ռոմանովսկի-Գիմզայի ներկով ևպահվել 24 ժ մինչ լուսային մանրադիտակով ուսումնասիրելը։ Յուրաքանչյուրտարբերակից ուսումնասիրվել է 100 մետաֆազ։ Վիճակագրական վերլուծությունն իրականացվել է «Statgraphics» 16.2 ծրագրի միջոցով t-թեստի կիրառմամբ։ Արդյունքներ և քննարկում։ ԱՖB1-ի բջջագենետիկական ակտիվությունըգնահատվել է մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրայում ուսումնասիրելովգեպերի և խզումների մակարդակները։ Ստացված արդյունքների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԱՖB1-ը հավաստիորեն (p<0.05) բարձրացնում է գեպերի և խզումների մակարդակները 6 և 12մկգ/մլ չափաբաժիններում, 24 և 48 ժ մշակման պայմաններում (Աղյուսակ 1)։ ԱՖB1-ով մակածված գեպերի և խզումների մակարդակները մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրայում 24 և 48 ժ մշակման պայմաններում։ Հավաստի տարբերություն համեմատած ստուգիչի հետ` *-p<0.05։ 24 ժ կուլտիվացումԱՖB1-ի չափաբաժիններըԳեպերի միջին թիվըԽզումների միջինԱղյուսակ 1. Ստուգիչ3 մկգ/մլ6 մկգ/մլ12 մկգ/մլ3 մկգ/մլ6 մկգ/մլ12 մկգ/մլթիվը ± SD48 ժ կուլտիվացումՄեր ստացած արդյունքները համապատասխանում են գրականությանտվյալներին։ Համաձայն [6] ԱՖB1-ը 24 ժամ ազդեցության պայմաններում առանց մետաբոլիկ ակտիվացման հավաստիորեն բարձրացնում է գեպերի մակարդակը in vitro։ Մի շարք մոլեկուլային ուսումնասիրություններ ցույց ենտվել, որ ԱՖB1-ի մուտագեն հատկությունները պայմանավորված են դրա մետաբոլիկ ակտիվացման արդյունքում ձևավորվող ԱՖB1-8,9-էպօքսիդով [7]։ Ուստի ԱՖB1-ի մուտագեն ակտիվությունն առանց մետաբոլիկ ակտիվացմանվկայում է այս միկոտոքսինի մոտ անուղղակի ազդեցության մեխանիզմներիառկայության մասին։ Ցույց է տրվել նաև, որ ԱՖB1-ը կարող է մակածել ռեպլիկացիայի արգելակում [8]։ Հարկ է նշել, որ ռեպլիկացիայի արգելակումը հանգեցնում է գեպերի մակարդակի բարձրացմանը, որոնք առաջանում են քրոմոսոմների ֆրագիլ հատվածներում [9]։ Ընդ որում՝ [10] ցույց են տվել, որ ռեպլիկացիայի արգելակման ժամանակ քրոմոսոմների ֆրագիլ լոկուսներում բարձրհաճախականությամբ առաջանում են ԴՆԹ-ի կրկնողությունների թվի փոփոխություններ։ Ընդհանրացնելով մեր ստացած արդյունքները և գրականության տվյալները` կարելի է եզրակացնել, որ ԱՖB1-ի մուտագեն հատկությունները պայմանավորված են ոչ միայն ԴՆԹ-ի հետ կովալենտ կապի առաջացմամբ, այլև անուղղակի մեխանիզմներով, որոնք հետագա ուսումնասիրման կարիք ունեն։ Գրականություն1. Bennett JW, Klich M. Mycotoxins. Clin Microbiol Rev. 2003;16։ 497–516.vitro. Turk J Med Sci. 2011;41։ 1043–9.2012;64։ 607–12.1993;90։ 8586–90.5. Verma R, Babu A. Human chromosomes։ principles & techniques. New York։ McGraw-Hill,peripheral blood lymphocyte cultures։ a comparison with aflatoxin B1. Mutat Res. 1986;170(1-2)։ 47-53.Int J Cancer. 2006; 118(11)։ 2665-71.82(10)։ 3096-100.Cancer Lett. 2006; 232(1)։ 13-26.replication stress. Genome Res. 2015; 25(2)։ 189-200. Սոնա ԳալստյանՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԹԱՐՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱԿԱԾՈՒՄԸ ՄԱՐԴՈՒ ԼԵՅԿՈՑԻՏՆԵՐՈՒՄԱՖԼԱՏՈՔՍԻՆ B1-Ի ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր` աֆլատոքսին B1, գեպ, քրոմոսոմային խաթարում։

Աֆլատոքսին B1-ը մուտագեն և քաղցկեղածին ակտիվությամբ օժտված միկոտոքսին է, որով աղտոտված է սնունդը։ Ենթադրվում է, որ աֆլատոքսին B1-ի մուտագենության Ամփոփում գլխավոր մեխանիզմը կայանում է նյութափոխանակային ակտիվության շնորհիվ ԴՆԹադուկտների ձևավորման մեջ։ Աշխատանքում ցույց է տրված, որ աֆլատոքսին B1-ը կարող է մակածել մարդկու լեյկոցիտների կուլտուրայում քրոմոսոմային խաթարումներ և խզումներ առանց նյութափոխանակային ակտիվության, ինչը խոսում է այս միկոտոքսինի անուղղակի մուտագեն ազդեցության մասին։

ԱՊՕՐԻՆԻ ՀԱՐՍՏԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՆՈՐՈՒՅԹ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄՑանկացած պետության համար միշտ էլ արդիական են պետական ծառայության դեմ ուղղված հանցագործությունների դեմ պայքարի միջոցառումներիկատարելագործումն ու դրանց վերաբերող հիմնախնդիրները։ Ընդ որում՝ որքան զարգացած է պետությունը, այնքան ավելի խիստ են այդ միջոցառումները, ինչպես նաև այն չափանիշները, որոնց առկայության դեպքում արարքըորակվում է որպես հանցագործություն։ Բնականաբար, այդ պայքարում մեծդեր ունեն քրեաիրավական միջոցները։ Ինչպես հայտնի է, 2017 թվականի հուլիսի 1-ից ուժի մեջ կմտնի Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքը, ըստ որի՝Քրեական օրենսգրքում 310.1 հոդվածով կներդրվի ապօրինի հարստացմանհամար քրեական պատասխանատվության ինստիտուտը։ Սույն աշխատանքում կփորձենք ներկայանցել վերոնշյալ ինստիտուտը որպես նորույթ Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում, դրա ընդունման նախադրյալները, հնարավոր բացերը, որոնք, մեր կարծիքով, ապագայում խնդիրներկառաջացնեն իրավակիրառ պրակտիկայում, կներկայացնենք խնդրահարույցթերությունները վերացնելուն ուղղված համապատասխան առաջարկություններ, ինչպես նաև կանդրադառնանք արտասահմանյան որոշ երկրներում (Ուկրաինա, Սլովակիա, Լիտվա, Ավստրալիա, Արգենտինա) ապօրինի հարստացման համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսելու փորձին։ Ներկայացնենք Հայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի հարստացման քրեականացման հիմնական նախադրյալները։ Ինչպես նշվում է ՀՀ արդարադատության նախարարության օրենսդրական նախաձեռնության հիմնավորման մեջ (այսուհետ` Հիմնավորում), Հայաստանի Հանրապետությունըդեռևս 2007 թվականին վավերացրել է 2003 թվականին Նյու Յորքում ընդունված «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիան (այսուհետ` Կոնվենցիա)1։ Ըստ Կոնվենցիայի նպատակների` յուրաքանչյուր պետություն, որը մասնակից է Կոնվենցիային, պարտավոր է քննարկել օրենսդրական և այլ միջոցներ, որոնք անհրաժեշտ են ապօրինի հարստացման արարքը քրեական իրավախախտում ճանաչելու համար2։ Ուստի բնական է, որ մեր պետությունը վաղ թե ուշ պետք է անցներ իր միջազգային պարտավորությունների կատարմանը։ Այսպես` 2016թվականի դեկտեմբերին Ազգային ժողովը ընդունեց օրենք, որով 2017 թվականի հուլիսի 1-ից ուժի մեջ մտավ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նոր` 310.1-րդ հոդվածը («Ապօրինի հարստանալը»), որը սահմանում է` «1. Ապօրինի հարստանալը` «Հանրային ծառայության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված` հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականություն ունեցող անձի` հաշվետու ժամանակահատվածում գույքի ավելացումը և (կամ)պարտավորությունների նվազումը, որոնք էականորեն գերազանցում են նրաօրինական եկամուտները և ողջամտորեն չեն հիմնավորվում դրանցով, և եթեապօրինի հարստացման համար հիմք հանդիսացող այլ հանցագործությանհատկանիշները բացակայում են` պատժվում է ազատազրկմամբ` երեքից վեցտարի ժամկետով` որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով` գույքի բռնագրավմամբ։ 2. Սույն հոդվածում էական է համարվում հանցագործության պահին սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հինգհազարապատիկը գերազանցողգումարը (արժեքը)»։ Մեջբերված հոդվածի վերլուծությունից բխում է, որ հանցագործությանօբյեկտը պետական կամ կառավարման ապարատի կոնկրետ օղակի կամ կառույցի բնականոն գործունեությունն է։ Այսինքն` հանցագործությունն ուղղվածէ հասարակական այն հարաբերությունների դեմ, որոնք կոչված են ապահովելու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների` իրենց լիազորություններիշրջանակներում գործելու բնականոն գործընթացը, ինչպես նաև նրանց պետական արդյունավետ գործունեությանը։ Վերոնշյալը սույն հանցագործությանհիմնական կամ անմիջական օբյեկտն է, իսկ որպես լրացուցիչ օբյեկտ, կախված հանցագործության հանգամանքներից, կարող են հանդես գալ մարդուհիմնական կամ սահմանադրական իրավունքները և ազատությունները, պետության կամ քաղաքացու գույքային շահերը և այլն։ Օբյեկտիվ կողմից ապօրինի հարստացումը դրսևորվում է երկընտրելի գործողություններով, այն է` 1)հաշվետու ժամանակահատվածում «Հանրային ծառայության մասին» Հայաս1 Տե՛ս Արդարադատության նախարարության օրենսդրական հիմնավորումը ապօրինի հարստացման վերաբերյալ։ 2 Տե՛ս «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիայի 1-ին հոդվածը, Նյու Յորք, 2003։ տանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով գույքի և եկամուտների հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականություն ունեցող անձի գույքիավելացումը և (կամ) 2) պարտավորությունների նվազումը, որոնք էականորեն գերազանցումեն նրա օրինական եկամուտները, եւ ողջամտորեն չեն հիմնավորվում դրանցով։ Հոդվածի դիսպոզիցիայից երևում է, որ գույքի ավելացումը և պարտավորությունների նվազումը, ինչպես միասին, այնպես էլ առանձին-առանձին վերցրած, համարվում են հանցագործություն։ Միևնույն ժամանակ հանցակազմնառկա է, եթե բացակայում են ապօրինի հարստացման համար հիմք հանդիսացող այլ հանցագործության հատկանիշները, ինչը սահմանված է 310.1-րդ հոդվածի 1-ին մասով։ Օրենսդիրը, ապօրինի հարստացման համար հիմք հանդիսացող այլ հանցագործության բացակայության պահանջ նախատեսելով,թերևս, նկատի ունի այնպիսի արարքների բացակայությունը, որոնք նույնպեսուղղված են պետական ծառայության դեմ, և որոնցով անձը կարող է նվազեցնել իր պարտավորությունները կամ ավելացնել գույքը։ Որպես այդպիսին կարող են հանդես գալ, օրինակ, ձեռնարկատիրական գործունեությանն ապօրինի մասնակցելը (հոդված 310), կաշառք ստանալը (հոդված 311) և այլն։ Վերոնշյալ պահանջի հիմնական նպատակը միևնույն արարքի համար կրկնակիդատապարտման դեպքերի բացառումն է, օրինակ, եթե անձը կաշառք վերցնելով է ապօրինի հարստացել և կաշառք վերցնելու փաստը ապացուցվել է, չիկարելի նրան ենթարկել պատասխանատվության և՛ կաշառք ստանալու, և՛ ապօրինի հարստացման համար։ Նշված դեպքում ապօրինի հարստացման համար քրեական պատասխանատվությունը բացառվում է։ Իսկ եթե ապօրինիհարստացման հատկանիշները կան, և միաժամանակ դրա հիմք հանդիսացողորևէ հանցագործության հատկանիշներ չի հաջողվել բացահայտել, ապա այդդեպքում միայն անձը կարող է ենթարկվել պատասխանատվության ապօրինիհարստացման համար։ Բացի այդ՝ օրենսդիրը, սահմանելով այս բացառությունը, նպատակ ունի չառաջացնելու հոդվածների կրկնություն, ինչը սահմանվածէ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքով, և արարքը որակել ավելի մանրամասն ու հստակ կարգավորող հոդվածով։ Վերոնշյալը բխում է նաև քրեական օրենսդրության ընդհանուր և հատուկ նորմերի մրցակցության գաղափարից, որի համաձայն, եթե կատարված արարքի հատկանիշները համապատասխանում են հատուկ մասի երկու հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների հատկանիշներին, ապա այն պետք է որակել այն հոդվածով, որնավելի հատուկ է ու մանրամասն է կարգավորում տվյալ իրավահարաբերությունը3։ Վերոգրյալը թույլ կտա նաև խուսափելու պրակտիկայում նշված հանցագործությունների հետ կապված հնարավոր շփոթ առաջանալու վտանգից,ինչը, մեր կարծիքով, արդարացված է։ Այսպիսով՝ հոդվածի դիսպոզիցիայում նախատեսված բացառությունը լուծում է ապօրինի հարստացման հանցակազմի որակման հիմնական խնդիրները` բացառելով այլ հանցագործության հետ համակցությամբ որակելու հնարավորությունը. եթե անձի եկամուտն ավելացել կամ պարտավորություններընվազել են պետական ծառայության դեմ ուղղված այլ հանցանքի կատարմամբ, ապա արարքը պետք է որակվի կոնկրետ հանցակազմով (ձեռնարկատիրությանը ապօրինի մասնակցությունը, կաշառք ստանալը և այլն)։ Ինչ վերաբերում է 310.1-րդ հոդվածի 1-ին մասի դիսպոզիցիայում նախատեսված «էականորեն գերազանցում են նրա օրինական եկամուտները»արտահայտությանը, ապա այն բացահայտվում է նույն հոդվածի 2-րդ մասում`«Սույն հոդվածում էական է համարվում հանցագործության պահին սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հինգհազարապատիկը գերազանցող գումարը (արժեքը)»։ Հիմնավորման մեջ նշվում է, որ հինգ միլիոն դրամի նախատեսումը` որպես արարքի քրեականացման շեմ, պայմանավորված է պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության միջինացված տարբերակի ընտրությամբ։ Հաշվարկի հիմքում դրվել են Հայաստանի Հանրապետության նախագահի և նախարարության ոլորտում ծրագրեր իրականացնողգրասենյակի բաժնի պետի աշխատավարձի գործակիցները. ընդ որում՝ հաշվարկվել է տվյալ պաշտոնների համար տրվող աշխատավարձի միջին թվաբանական արդյունքը՝ նախատեսելով դա 6 ամսվա համար։ Մեր կարծիքով՝ օրենսդրի կողմից 5 միլիոն դրամի շեմ նախատեսելն այնքան էլ արդարացված չէ։ Բանն այն է, որ բարձրաստիճան պաշտոնյան կարողէ մի քանի դրվագով կատարված արարքների արդյունքում, օրինակ, ունենալ 4միլիոն 999 հազար դրամի ապօրինի եկամուտ, ինչը հանցագործություն չի համարվի։ Կարծում ենք` օրենսդիրը պետք է սահմաներ բավականին ցածր շեմ(օրինակ` 1 միլիոն դրամ) կամ հաշվի առնելով կոնկրետ պաշտոնյայի այսինքն՝հանցագործության սուբյեկտի աշխատավարձը և հայտարարագրված օրինական եկամուտները, նախատեսեր դրանից, օրինակ, 5 %-ի շեղումը։ Ասվածըհիմնավորենք նրանով, որ բարձրաստիճան պաշտոնյայի համար, որը որևէբիզնես չունի, 5 միլիոն դրամը բավականին բարձր շեմ է, իսկ տարեկան, օրինակ, 10 միլիոն դոլար եկամուտ ունեցող պաշտոնյայի համար 5 միլիոն դրամիշեմը ուղղակի աբսուրդ է։ 3 Տե՛ս «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքը, հոդված 1, 2։ Հիմնավորման մեջ նշվում է, որ շեմի սահմանումը հիմնված է «դե մինիմիսնոն կուրատ պռաետոր» (de minimis non curat praetor) սկզբունքի վրա, այն է՝«չափազանց փոքր անհամապատասխանությունները չպետք է հետապնդվեն»4։ Կարծում ենք, դրա հետ չի կարելի համաձայնել, քանի որ ինչպես արդեննշվեց, պաշտոնատար անձի ֆինանսական վիճակից կախված, նույնիսկ մեկմիլիոն դրամը չի կարող համարվել «չափազանց փոքր» անհամապատասխանություն։ Վերոնշյալը առաջիկայում բավականին խնդրահարույց իրավիճակներ կառաջացնի, քանի որ «ցածր» եկամտով բարձրաստիճան պաշտոնյանկունենա 4.999.000 դրամի ապօրինի եկամուտ և կմնա անպատիժ, իսկ բարձրեկամուտ ունեցողը կունենա 5 միլիոն դրամի անհամապատասխանություն ևկենթարկվի քրեական պատասխանատվության։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը` առաջարկում ենք 310.1-րդ հոդվածի 2րդ մասում նշված «Էական է համարվում հանցագործության պահին սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հինգհազարապատիկը գերազանցող գումարը (արժեքը)» դրույթը ձևակերպել հետևյալ կերպ. «էական է համարվումհաշվետու ժամանակահատվածում հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող անձի օրինական եկամուտների` x %-ը գերազանցող գումարը»։ Ինչ վերաբերում է ապօրինի հարստացման քրեականացման շեմի սահմանման միջազգային փորձին (Ուկրակինա, Սլովակիա, Լիտվա, Ավստրալիա,Արգենտինա), ապա Կոնվենցիային միացած երկրներում այն նշվում է հիմնականում «էական» բառով՝ ըստ երևույթին, դրա մեկնաբանումը թողնելով իրավապահ մարմիններին՝ կախված պաշտոնատար անձանց ֆինանսական վիճակից և դրանից բխող հանգամանքներից։ Ապօրինի հարստացման սուբյեկտը հատուկ է, այսինքն՝ «Հանրային ծառայությունների մասին» օրենքով հաշվետու ժամանակահատվածում հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող անձը։ Ըստ «Հանրայինծառայությունների մասին» օրենքի` հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեն բարձրաստիճան պաշտոնատար անձը և նրա հետ փոխկապակցված անձը (այսինքն՝ նրա հետ համատեղ ապրող ծնողը, չափահաս և չամուսնացած զավակը և ամուսինը)5։ Նույն օրենքում տրվում է նաև բարձրաստիճան «պաշտոնատար անձ» հասկացությունը և նրանց ցանկը6։ Փաստորեն՝օրենսդիրը հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն է դնում պետական կարևորագույն գործառույթներ իրականացնող պաշտոնատար ան4 Տե՛ս ՀՀ արդարադատության նախարարության օրենսդրական հիմնավորումը «Ապօրինիհարստացման քրեականացման վերաբերյալ»։ 5 Տե՛ս «Հանրային ծառայությունների մասին» օրենքը, հոդված 32, 1-ին և 4-րդ մասեր։ 6 Տե՛ս «Հանրային ծառայությունների մասին» օրենքը, հոդված 5, 1-ին մասի 15-րդ կետ։ ձանց վրա (նախագահ, նախարարներ, նրանց տեղակալներ, ԱԺ պատգամավորներ և այլն)։ Մեր կարծիքով՝ նշված հանցագործության սուբյեկտայինկազմն արդարացված է, քանի որ հանրային ծառայողներին և ավելի ստորադաս պաշտոն զբաղեցնողներին որպես սուբյեկտ դիտելն արդարացի չէր լինի՝պայմանավորված նրանց գործառույթների կարևորության նվազ լինելու հանգամանքով։ Մեր կողմից կատարված միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց էտալիս (Ոկրակինա, Սլովակիա, Լիտվա, Ավստրալիա, Արգենտինա), որ հանրային մյուս ծառայողները հիմնականում նախատեսված են որպես ապօրինիհարստացման սուբյեկտ, իսկ, օրինակ, Ավստրալիայում սուբյեկտ կարող է լինել նույնիսկ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձը։ Կան երկրներ, որտեղներգրավված են նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարները, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունում միայն 50 հազարից ավելիբնակչություն ունեցող համայնքի ղեկավարներն են հայտարարագիր ներկայացնում։ Ինչևէ, ինչպես նշեցինք, քննարկվող հանցագործության սուբյեկտային կազմի ընտրությունը մեր օրենսդրի կողմից արդարացված է։ Հանցագործությունը սուբյեկտիվ կողմից բնութագրվում է մեղքի դիտավորյալ ձևով, ընդ որում՝ դիտավորությունն այստեղ կարող է լինել միայն ուղղակի, այսինքն` հանցավորը գիտակցում է, որ եկամուտների ավելացումը և (կամ)պարտավորության նվազումն ապօրինի են և ողջամտորեն չեն հիմնավորվումիր օրինական եկամուտներով։ Հանցագործության շարժառիթները և նպատակը հանցակազմի պարտադիր հատկանիշ չեն, հետևաբար արարքի որակմանվրա չեն կարող ազդել։ Սույն աշխատանքի շրջանակներում հարկ ենք համարում անդրադառնալնաև Կոնվենցիայի անդամ մի շարք արտասահմանյան երկրների` ապօրինիհարստացման վերաբերյալ առկա քրեաիրավական կարգավորումներին։ Ուկրաինայի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում նախատեսվում է, որ էական չափով ակտիվների ձեռքբերումը, որոնց օրինական հիմքերը չեն հաստատվել, ինչպես նաև հանրային ծառայողի կողմից այդպիսի ակտիվների փոխանցումն այլ անձի պատժվում է օրենքով7։ Այսինքն, ի տարբերություն Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի, Ուկրաինայի օրենսդիրըորպես պարտավորությունների նվազում սահմանում է ակտիվների փոխանցումն այլ անձի։ Մեր կարծիքով՝ մեր օրենսդրի ձևակերպումն այս առումով ավելի տեղին է, քանի որ պարտավորությունների նվազումն ավելի լայն հասկացություն է, և ընդգրկում է նաև ակտիվների փոխանցումն այլ անձի։ 7 Տե՛ս Ուկրաինայի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը, հոդված 368.2։ Մոլդովայի քրեական օրենսգիրքի համաձայն` ապօրինի հարստացումըպաշտոնատար անձի կողմից անձամբ կամ երրորդ անձի կողմից սեփականություն ունենալն է, որի արժեքը էականորեն գերազանցում է իր եկամուտները ևորի վերաբերյալ ապացույցներով հաստատվել է, որ դա չէր կարող ձեռք բերվել օրինական ճանապարհով8։ Հիմնական տարբերությունը Մոլդովայի և Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքերի համապատասխան հոդվածների միջև անմեղության կանխավարկածի և ապացուցման բեռի բաշխման մեջ է։ Սլովակիայի Հանրապետությունում վերոնշյալ հարցը կարգավորվում էքաղաքացիաիրավական հարթությունում9։ Ըստ համապատասխան հոդվածի՝գույքի ապօրինի ձեռքբերման կասկածներ ունենալու դեպքում պետք է հաղորդում ներկայացվի ֆինանսական ոստիկանություն։ Հաղորդում ներկայացնելուիրավունք ունեն և՛ պետական մարմինները, և՛ ցանկացած շահագրգիռ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ։ Այսինքն, ի տարբերություն ՀայաստանիՀանրապետության քրեական օրենսգրքի, որտեղ ապօրինի հարստացմանհարցով պետք է զբաղվեն միայն իրավապահ մարմինները, Սլովակիան փորձել է հասարակության լայն շերտերին ներգրավել այս հանցագործության դեմպայքարին։ Ինչ վերաբերում է Ավստրալիայի քրեական օրենսգրքին, ապա այնհոդվածի հասցեատեր է համարում ոչ միայն պաշտոնատար, այլև ֆիզիկականկամ իրավաբանակ յուրաքանչյուր անձի10։ Անհրաժեշտ է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ապօրինիհարստացման քրեականացումը միանշանակորեն չի ընդունվում և մի շարքվեճերի առիթ է տվել։ Անդրադառնանք այն հիմնական մտահոգություններին,որոնք տարբեր անձանց կողմից հաճախ արծարծվում էին դեռևս օրենքի քննարկման փուլում։ Դրանցից ամենատարածվածը, թերևս, նշված օրենքի հետադարձ ուժ չունենալու հարցն էր, այսինքն, շատերի կարծիքով, մինչև 2017թվականի հուլիսի 1-ը ապօրինի հարստացածները կմնան անպատիժ։ Իրականում այս հարցադրման պատասխանն ավելի պարզ է, քան ենթադրվում է։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության (2015 թվականի փոփոխություններով) 72-րդ հոդվածի 1-ին մասը բառացիորեն նշում է, որ անձի վիճակըվատթարացնող իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն11։ Ըստ ՀՀ քրեական օրենսգիրքի 13-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` «Արարքի հանցավորությունըսահմանող, պատիժը խստացնող կամ հանցանք կատարած անձի վիճակն այլկերպ վատթարացնող օրենքը հետադարձ ուժ չունի»։ «Իրավական ակտերի8 Տե՛ս Մոլդովայի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը, հոդված 330.2։ 9 Տե՛ս Սլովակիայի Հանրապետության օրենքը՝ «Գույքի ծագման ապացուցման մասին», հոդված 3։ 10 Տե՛ս Ավստրալիայի Միության օրենքը «Հանցագործություններից ստացված եկամուտների մասին»։ 11 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրություն (2015 թվականի փոփոխություններով), հոդված 72, կետ 1-ին։ մասին» ՀՀ օրենքն ավելի է մանրամասնում նշված նորմը. «Հետադարձ ուժ չիկարող տրվել իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց իրավունքները կամազատությունները սահմանափակող, դրանց իրականացման կարգը խստացնող կամ պատասխանատվություն սահմանող կամ պատասխանատվությունըխստացնող կամ պարտականություններ սահմանող կամ պարտականությունների կատարման կարգ սահմանող կամ խստացնող իրավաբանական անձանց գործունեության նկատմամբ հսկողության կամ վերահսկողության կարգսահմանող կամ խստացնող, ինչպես նաև նրանց իրավական վիճակն այլ կերպվատթարացնող իրավական ակտերին»12։ Այսպիսով՝ «Ապօրինի հարստանալը» համարվում է հանցավորությունը սահմանող օրենք, ուստի անհնար էդրան հետադարձ ուժ տալ։ Սույն հանցակազմի հետ կապված հաջորդ կարևոր հարցադրումը վերաբերում է հանցագործության ապացուցման բեռի բաշխմանը, ինչն անխզելիորեն կապված է անմեղության կանխավարկածի սկզբունքի հետ։ Ինչպես հայտնի է, 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններով անմեղությանկանխավարկածի սկզբունքը էական փոփոխությունների է ենթարկվել։ Ըստնախկին ձևակերպման` հանցագործության համար մեղադրվողը համարվումէր անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունը ապացուցված չէր օրենքով սահմանված կարգով՝ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով13։ Մեղադրյալը պարտավոր չէր ապացուցել իր անմեղությունը։ Չփարատված կասկածները մեկնաբանվում էին հօգուտ մեղադրյալի։ Նոր Սահմանադրությանհամապատասխան դրույթը նշում է, որ հանցագործության համար մեղադրվողը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղքն ապացուցված չէ օրենքով սահմանված կարգով՝ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով14։ Ստացվում է, որ տեսականորեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 310.1-րդ հոդվածովնախատեսված հանցագործության սուբյեկտի վրա նույնպես կարող է դրվելապացուցման բեռը, ինչը չի հակասի անմեղության կանխավարկածի սկզբունքին։ Ի լրումն վերոգրյալի՝ ավելացնենք նաև, որ, մեր կարծիքով, տեղին կլիներնախատեսել ապօրինի հարստացման հանցակազմի խրախուսական նորմ։ Մասնավորապես, միջազգային իրավակիրառ փորձը ցույց է տալիս, որ նշվածհանցագործությունների համար խրախուսական նորմի նախատեսումն ավելիարդյունավետ է դարձնում պայքարը դրանց դեմ։ Օրինակ՝ Լիտվայի Հանրապետությունում սահմանվում է, որ եթե անձը տեղեկացնում է իրավապահմարմիններին ապօրինի հարստացման մասին (մինչև վերջիններիս մոտ կաս12 Տե՛ս օրենքի 78-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ պարբերությունը։ 13 Տե՛ս ՀՀ 2005 թվականի Սահմանադրություն, հոդված 21։ 14 Տե’ս ՀՀ 2015 թվականի Սահմանադրություն, հոդված 66կածի առաջացումը) և աջակցում հանցագործության բացահայտմանը, ապաայդ անձն ազատվում է քրեական պատասխանատվությունից։ Հաշվի առնելով նման նորմի արդյունավետությունը՝ առաջարկում ենք310.1-րդ հոդվածում կատարել լրացում` հետևյալ խմբագրությամբ. «Անձըազատվում է քրեական պատասխանատվությունից, եթե հայտարարագիր ներկայացնելուց առաջ հայտնում է իրավապահ մարմիններին ակտիվների էականաճի կամ պարտավորության էական նվազման մասին և աջակցում հանցագործության բացահայտմանը»։ Հակոբ ՇահբանդարյանԱՊՕՐԻՆԻ ՀԱՐՍՏԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՆՈՐՈՒՅԹ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ պետական ծառայության դեմ ուղղված հանցագործություններ, պայքարիղության կանխավարկած, ապացուցման բեռ, խրախուսական նորմԱմփոփագիր։

Հոդվածը նվիրված է ապօրինի հարստացման համար քրեական պատասխանատվության հիմնախնդիրներին։ Մասնավորապես 2017 թվականի հուլիսի 1-ից ուժի մեջ կմտնի ՀՀ քրեական օրենսգրքի 310.1-րդ հոդվածը, որը պատասխանատվություն է նախատեսում ապօրինի հարստանալու համար։ Հոդվածում փորձ է կատարվել բացահայտելու ապօրինի հարստանալու հանցակազմի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հիմնական հատկանիշները, վեր են հանվել օրենսդրական ձևակերպման որոշ թերություններ, որոնք կարող են հետագայում խնդիրներ առաջացնել իրավակիրառ պրակտիկայում, ուսումնասիրվել է ապօրինի հարստացման վերաբերյալ արտասահմանյան որոշ երկրների օրենսդրական փորձը։ Հետազոտության հիման վրա կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել քննարկվող հոդվածի կատարելագործմանը։

Կազմակերպությունների կայունացման հարցերին համահունչ՝ կարևորում ենք նաև վերափոխվող տնտեսության պայմաններում այնպիսի կախվածությունների փնտրումը, որոնք հնարավորություն են ընձեռում ավելի ճշգրիտձևով նկարագրելու տնտեսական դրսևորումները։ Այդ առումով նշենք, որ կազմակերպությունների արժեքի գնահատման հիմնարար սկզբունքներից է այնպնդումը, որ շուկայական արժեքը ուղղակիորեն կախված է զուտ եկամտի մեծությունից։ Տվյալ դեպքում կապիտալացման նորման որոշվում է հետևյալբանաձևով՝ԿՆ = ԶԳԵ /ԿՇԱ, (1), որտեղ՝ԿՆ –կապիտալացման նորման է,ԶԳԵ– զուտ գործառնական եկամուտն է,ԿՇԱ – կազմակերպության շուկայական արժեքն է։ Նշանակելով կապիտալացման նորմայի մեծությունը զուտ եկամտիմուլտիպիկատորի միջոցով՝ Մ=1/ ԿՆ, կստանանք հետևյալ բանաձևը.ԿՇԱ =Մ x ԶԳԵ, (2)։ Ինչպես հետևում է (2) բանաձևից, մասնակի դեպքում եթե զուտ եկամուտը,հավասար լինի զրոյի, ապա կազմակերպության շուկայական արժեքը նույնպեսկլինի զրո։ Եթե կազմակերպության անշարժ գույքը չի բերում եկամուտ, ապադրա լուծարային արժեքը մասնավոր դեպքերում հավասարվում է զրոյի, սակայնսովորաբար այն ունի դրական մեծություն, քանի որ նույնիսկ կազմակերպության ամբողջական լուծարման դեպքում նյութերը, շինությունների ապամոնտաժման դեպքում, կարելի է օգտագործել։ Հետևաբար, չի կարելի պնդել, որվնասաբեր աշխատող կազմակերպությունը արժեք չունի։ Վերը ներկայացված մեթոդաբանական մոտեցման շրջանակներում, ելնելով կազմակերպությունների կայունացման խնդրից, ստորև կիրառելով անվնասաբերության կետի որոշման մեթոդը, բացահայտենք այն գործոնները, որոնքազդում են զուտ գործառնական եկամտի մեծության վրա։ Ստորև բերված աղյուսակում կատարենք համապատասխան նշանակումները։ Աղյուսակ 1Կազմակերպության զուտ գործառնական եկամտի մեծության վրա ազդողգործոնների որոշման մոտեցումՑուցանիշներըԻրացման (վաճառքի) ծրագրավորված ծավալը բնեղեն տեսքովՓաստացի հնարավոր իրացման (վաճառքի ծավալը) բնեղենարտահայտությամբԻրացման (վաճառքի) կրիտիկական ծավալը բնեղենարտահայտությամբ՝ անվնասաբերության կետըՄիավոր արտադրանքի գինըՄիավոր արտադրանքի փոփոխուն արտադրական ծախսերըԻրացումը արժեքային արտահայտությամբՓոփոխուն արտադրական ծախսերըՊայմանական հաստատուն արտադրական ծախսերըՇահույթը մինչև հարկումըԶուտ գործառնական եկամուտը ԻԾմաքսիմում-ի դեպքումԳործառնական եկամուտը ԻԾփաստացի-ի դեպքումՍկզբնական արժեքըՏնտեսական կենսափուլի ժամկետըՆշանակումներըԻԾմաքսիմումԻԾփաստացիԻԾկրիտիկականՄԳՄԱՓԱԾԻՀԸՓԱԾՀԱԾՇմինչև հարկումըԶԳԵմաքսիմում ԶԳԵփաստացիՍԱՏԿԺԱմորտիզացիանԼուծարային արժեքըԸնդհանուր մաշվածությունը դրամական արտահայտությամբՕգտագործման շուկայական արժեքըԿապիտալացման գործակիցըՇահութահարկի դրույքաչափըԱԼԱԸՄՕՇԱԿԳՇԴԶուտ գործառնական եկամուտը որոշվում է շահույթը մինչև հարկումը –հարկեր + ամորտիզացիոն հատկացումներ։ ԶԳԵ = Շմինչև հարկումը – Շմինչև հարկումը x ՇԴ + Ա= Շմինչև հարկումըx (1 – ՇԴ) + Ա, (3)։ (3) բանաձևից կարող ենք որոշել կազմակերպության շուկայական արժեքը.ԿՇԱ = Մ x ԶԳԵ = Մ x [Շմինչև հարկումըx (1 – ՇԴ) + Ա ], (4)։ Իրացման կրիտիկական ծավալի դեպքում անվնասաբերության կետումշահույթը մինչև հարկումը հավասար կլինի զրոյի՝ Շմինչև հարկումը= 0։ Տվյալ դեպքումանվնասաբեր կազմակերպության շուկայական արժեքը կորոշվի հետևյալկերպ՝ԿՇԱ = Մ x Ա, (5)։ Քննարկենք դեպք, երբ անվնասաբեր կազմակերպության արժեքը հավասար է նրա լուծարային արժեքին՝ (ԿՇԱ = ԼԱ), որը, որքան էլ պարադոքսայինհնչի, հավասար կլինի տարեկան ամորտիզացիոն հատկացումների կապիտալացված մեծությանը՝ ԼԱ= Մ x Ա, (6)։ Եթե հաշվի առնենք, որ մեր ենթադրությունն ընկած է թույլատրելի սահմաններում, ապա այն հնարավորություն է տալիս ճեպընթաց գնահատումներիհամար կիրառելու նոր մոտեցումներ։ Տվյալ դեպքում կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող ենք ներկայացնել որպես լուծարային արժեքի (անվնասաբեր կազմակերպության արժեքի) և զուտ գործառնական եկամտի կապիտալացված մեծության գումար.ԿՇԱ =ԼԱ+ Մ x ԶԳԵ, (7)։ Կազմակերպության անվնասաբեր գործունեության դեպքում նրա արժեքըհավասար կլինի հետևյալին. ԶԳԵ = 0, ԿՇԱ = ԼԱ։ Եթե կազմակերպությունը գործի արտադրական ծրագրի ամբողջ հզորությամբ, ապա կունենանք հետևյալը.ԶԳԵ = մաքսիմում, ԿՇԱմաքսիմում = ԼԱ+ Մ x ԶԳԵմաքսիմում = ՍԱ։ Արտաքին անբարենպաստ գործոնների ազդեցության պատճառով վաճառքի ծավալի նվազման դեպքում կունենանք հետևյալը.ԶԳԵ = ԶԳԵփաստացի, ԿՇԱ փաստացի = ԼԱ + Մx ԶԳԵփաստացի։ Վերը ներկայացվածի հիման վրա կարող ենք կատարել հետևյալ եզրահանգումները.• Կազմակերպության շուկայական արժեքը կարող է հավասար լինել զրոյիմիայն վնասաբեր գործունեության դեպքում։ • Եթե հաշվի չառնենք գուդվիլը, կազմակերպության առավելագույն արժեքըհավասար կլինի նրա նախասկզբնական արժեքին, որը հնարավորություն էընձեռում, օգտագործելով կազմակերպության ամբողջ ներուժը, ստանալուառավելագույն հնարավոր զուտ գործառնական եկամուտ։ • ԶԳԵփաստացի մեծությամբ զուտ գործառնական եկամուտ ստացող կազմակերպության շուկայական արժեքը կհաշվարկվի հետևյալ կերպ.ԿՇԱ փաստացի= ԼԱ + [(ՍԱ – ԼԱ ) / (ԶԳԵմաքսիմում–ԶԳԵկրիտիկական ) x (ԶԳԵփաստացի– ԶԳԵկրիտիկական)], (8)։ • Ընդհանուր մաշվածությունը բավարար հավանականությամբ կարելի է որոշել հետևյալ կերպ. ԸՄ = ՍԱ –ԿՇԱ , (9)։ Նկատի ունենալով, որ կազմակերպության շուկայական արժեքը որոշվումէ լավագույն և առավել արդյունավետ սկզբունքներին համապատասխանհնարավոր ներուժային, այլ ոչ թե փաստացի արժեքներից, ապա կարելի էկիրառել հետևյալ մոտեցումը։ Փաստացի իրացումը արժեքային արտահայտությամբ՝ ԻՀ, մի կողմից՝ հավասար է իրացված արտադրանքի քանակի՝ ԻԾ և միավոր արտադրանքի գնի՝ՄԳ, արտադրյալին, իսկ մյուս կողմից՝ հավասար է պայմանական հաստատունարտադրական ծախսերի՝ ՀԱԾ, ընդհանուր փոփոխուն արտադրականծախսերի՝ ԸՓԱԾ, և մինչև հարկումը շահույթի՝ Շմինչև հարկումը, գումարին՝ԻՀ= ՄԳxԻԾ = ԸՓԱԾ + ՀԱԾ + Շմինչև հարկումը = ՄԳxԻԾ + ՀԱԾ + Շմինչև հարկումը, (10)։ (10) բանաձևից դուրս բերենք մինչև հարկումը շահույթի հաշվարկմանհետևյալ բանաձևը՝Շմինչև հարկումը = ԻԾx (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) – ՀԱԾ, (11)։ Տեղադրելով այս արտահայտությունը (4) բանաձևում՝ կստանանք հետևյալը.ԿՇԱ = Մ xԶԳԵ = Մ x [Շմինչև հարկումըx (1 – ՇԴ) + Ա] = Մ x {[ ԻԾx (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) – ՀԱԾ] x (1 – ՇԴ) + Ա}, (12)։ Նկատի ունենալով, որ ծրագրային, առավելագույն զուտ գործառնական եկամուտը հավասար կինի հետևյալին՝ԶԳԵմաքսիմում= [ ԻԾմաքսիմումx (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) - ՀԱԾ] x (1 – ՇԴ) + Ա,Իսկ նոր շինարարության ծրագրային արժեքը՝ ԿՇԱ = ՍԱ։ Հետևաբար, զուտեկամտի ծրագրային մուլտիպլիկատորը հավասար կլինի՝Մ = ՍԱ / {[ ԻԾմաքսիմումx (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) - ՀԱԾ] x (1 – ՇԴ) + Ա}, (13)։ Տեղադրելով (13) արտահայտությունը (11) արտահայտության մեջ՝ կստանանք կազմակերպության շուկայական արժեքի հաշվարկման այընտրանքայինբանաձևերից մեկը.ԿՇԱ = ՍԱ x {[ ԻԾ x (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) – ՀԱԾ] x (1 – ՇԴ) + Ա/ {[ ԻԾմաքսիմումx (ՄԳ – ՄԱՓԱԾ) – ՀԱԾ] x (1 – ՇԴ) + Ա}, (14)։ Ստացված բանաձևը համակցում է եկամտային և ծախսային մոտեցումները։ Այս մոտեցման կիրառման առումով օգտագործողի տեսանկյունից դրականգործոն է համարվում դրա ընկալման մատչելիությունը։ Վերոնշյալով հանդերձ կարևորում ենք կազմակերպության շուկայականարժեքի հաշվարկման այն մոտեցումը, որը համամասնական կախվածությանմեջ է գտնվում արտադրանքի իրացման ծավալից։ Հաշվարկման բանաձևըհետևյալն է. (ՍԱ – ԼԱ) / (ԻԾմաքսիմում – ԻԾկրիտիկական) = (ԿՇԱ – ԼԱ)/ (ԻԾփաստացի –ԻԾկրիտիկական)ԿՇԱ = ԼԱ + (ՍԱ – ԼԱ) x ( ԻԾմաքսիմում – ԻԾկրիտիկական) / (ԻԾմաքսիմում – ԻԾկրիտիկական), (15)։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄաթևոսյան Աշոտ Վարազդատի - տնտեսագիտության դոկտոր, դոցենտ, ԵՊՏՀ հաշվապահական հաշվառում և աուդիտ ֆակուլտետի դեկան, E-mail։ [email protected]Դավթյան Տիգրան Պետրոսի - ՀՊՏՀ ֆինանսական հաշվառման ամբիոնի ասպիրանտ, E-mail։

Հոդվածում ներկայացված են կազմակերպության շուկայական արժեքի գնահատման հիմնարար սկզբունքները։ Բացահայտված են զուտ գործառնական եկամտի վրա ազդող գործոնները և դրանց ազդեցությունը կազմակերպության շուկայական արժեքի վրա։ Իրականացված վերլուծությունների հիման վրա հոդվածում կատարված են համապատասխան եզրահանգումներ, և առաջարկված է կազմակերպության շուկայական արժեքի հաշվարկման բանաձև։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՅԱՆ ԲԱԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԼՐԱՈՒԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Լրացումների խնդիրը հայ-ռուսական քերականության կարևոր բաղադրիչներից մեկն է: Թե՛ հայերենը, թե՛ ռուսերենը սերել են մի լեզվական ընտանիքից (հնդեվրոպական), բայց որոշ նմանություններով դրանք բացահայտում են զգալի տարբերություններ: Այս հոդվածում մենք փորձել ենք համատեղել բայի անդամների լրացումների խնդիրը հայերենում ռուսերենում, ուսումնասիրել ենք դրանց առանձնահատկությունները ՝ Հովհաննես Թումանյանի բանաստեղծությունները որպես ուսումնասիրության աղբյուր ունենալով հայերեն 1 և ռուսերեն Ա. Ս. Պուշկինի 2-ի աշխատանքները: Փորձեցինք բայական անդամի խնդրի արտահայտման միջոցների տիպաբանական ուսումնասիրություն կատարել ՝ տարանջատելով իմաստային ասպեկտները, բանաստեղծությունների լեզվի հիման վրա կազմեցինք վիճակագրություն: Հայերենի քերականության մեջ գոյություն ունեն բայի անդամի ավելացման տարբեր լեզվական մոտեցումներ: Դասակարգելիս տարբեր լեզվաբանների աշխատություններում դրանց թիվը տատանվում է յոթից (Ս. Գյուլբուդաղյան 3) մինչև երեսունից ավելի (Վ. Առաքելյան 4), ինչը պայմանավորված է խնդրի տարբեր նրբերանգներին առանձին նայելու կամ չլինելու միջոցով: Որոշ լեզվաբաններ տարբերակում են ուղղակի և անուղղակի խնդիրները (օրինակ ՝ Վ. Առաքելյան, Ս. Աբրահամյան), իսկ մյուսները ՝ գենդերային – բնական (օրինակ ՝ Ռ. Իշխանյան, Մ. Ասատրյան, Ս. Գյուլբուդաղյան), մասնավորապես ՝ Ա. Պապոյան և Խ. Բադիկյանի «Armenianամանակակից հայոց լեզվի շարահյուսությունում» այս խնդիրները վերջապես դասակարգվում են 5: Ռուսերենում կան ուղղակի և անուղղակի խնդիրներ: վերջինները, արտահայտելով որոշակի իմաստներ, չեն բաժանվում առանձին տիպերի 6: Ըստ հայցվող բառի պատկանող մաս-մասի, ռուսերենում առանձնացված են բայի և մասի մասերին կցված խնդիրները `ըստ արտահայտման մեթոդի` խնդիրներ և արտասանված և չարտասանված (չի բացատրվում) 7: Հայերենում առկա խնդիրներից ամենատարածվածը ուղիղ գիծն է (446), որն արտահայտվում է ուղիղ կամ եռանկյուն ձևով ՝ կազմված եսով, դերանունով, ածականով, խոսքի մասով, անորոշ բայով, օրինակ ՝ Սեր, սուգ, Դու մի սիրիր ինձ, Անուշ, թող ուղիղ ասեն, D Նա ուզում էր ձմեռել իր սկեսրոջը: Խնդիրների ուսումնասիրության ժամանակ օգտագործվում է բայերի արժույթը, որը, կապված կապի միավորների բնույթի հետ, գործում է որպես ստորադասություն, ստորադասություն, խնդրանք և պարաֆրազ 8: Տրված նախադասությունների բայերը երկար բայեր են `սուբյեկտիվության առումով` ուժեղ պահանջարկի առկայության պայմաններում: Ռուսերենում այս ուղղակի խնդիրն ունի շատ ծրագրեր, ինչպիսիք են ՝ Прими приноменье, Юношу зови, хот хт. Վերջինիս մեջ hotot բայը, ըստ ենթակետի և ուժեղ պահանջի, երկարատև բայ է (բացի առարկայից, այն նաև պահանջում է ինֆինիտ, դնել անորոշ ձևով, prodat), և pratatь բայը a բայ ՝ ըստ ուժեղ և պարտադիր պահանջի, ավելին ՝ խնդիրներից մեկն ուղղակիորեն շեղվում է: է (մենյա), մյուսը ՝ տրականի կողմից դրված վերջավորության խնդիր (տհաճ): Եթե ​​հայերենում ուղղակի խնդրի ուղղակի կամ անցողիկ ձևը պայմանավորված է անձի անձով, ապա ռուսերենում դա պայմանավորված է գոյականի քերականությամբ 1 Տե՛ս Հովհաննես Թումանյան, Բանաստեղծությունների ամբողջական ժողովածու, հատոր 3, Երևան, 1989: 2 Տե՛ս Pushkin AS, Selected Compositions, Volume 1, Moscow, 1980: 3 Տե՛ս Ս. Գյուլբուդաղյան, Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 1988, էջ 174-185: 4 Տե՛ս Առաքելյան Վ., Հայկական շարահյուսություն, հատոր 1, Երեւան, 1958, էջ 283-331: 5 Տե՛ս Պապոյան Ա., Բադիկյան Խ., Armenianամանակակից հայոց լեզվի շարահյուսություն, Երեւան, 2003, էջ: 139: 6 Տե՛ս Ռուսաց լեզվի քերականություն, հատոր 2, շարահյուսություն, առաջին մաս, Մոսկվա, 1960, էջ: 558-570թթ. 7 Տե՛ս Lekant PA, Modern Russian Language, Syntax, Moscow, 2010, p. 154-156թթ. 8 Տե՛ս ahահուկյան Գ., Modernամանակակից հայկական տեսության հիմունքները, Երեւան, 1974, էջ: 467: որպեսզի. Պուշկինի աշխատանքների տարբերությունները հստակ տեսանելի են. Նա ծույլ է, հեռանում է գիշերվա տանիքից, երկիրը կոտրվում է, դահլիճը կառուցվում է, գնահատվում է ձեր գեղեցկությունը: Ի տարբերություն հայերենի, ռուսերենում ուղղակի խնդիրը ցույց է տալիս անշունչ առարկա, ենթական մակաբրերի առկայության դեպքում այն ​​կարող է արտահայտվել սեռական վանկով: ցավոք // էմու ցավոք այսօր: Առաջին օրինակում այն ​​արտահայտվում է մեղադրական վանկում, քանի որ այն մատնանշում է շնչառական առարկան: Նախադասության մեջ, այսօր նախադասության մեջ, նախընտրելի անդամը արտահայտվեց ցավալի մակաբրով, ինչը կապված էր ողբերգական-սեռական վանկի կողմից առաջ քաշված խնդիրների և ուժեղ և պարտադիր կառավարման հետ: Ռուսերենում ուղղակի խնդիրն առաջացնում է սեռը, նույնիսկ եթե նախադասությունն արտահայտվում է անցողիկ բայով կամ տողատակում, որում հերքում կա. Не по Не, ночных часов, Не отвергай моих молений: Տրված նախադասություններում բայերը, ըստ խիստ պահանջարկի, արժույթ են: Ուժեղ կառավարման դեպքում նրանք պահանջում են միայն ուղղակի խնդիր: Ինչպես հայերենում, այնպես էլ ռուսերենում կա կրկնակի ուղղակի խնդրի իմաստ: Այս դեպքում բայը, ըստ առարկայի և ուժեղ կառավարման, եռարժույթ է: «Դուք սովորեցիք մեր երգը»: Ռուսերենում, մասնավորապես Պուշկինի ստեղծագործություններում, ուղղակի խնդիրը սովորաբար կասկածի տակ է դրվում, եթե 1. Ուղղակի խնդիրը նախադասություն է ենթականի նկատմամբ. Նա չի տեսնում հերոսների դեմքերը, 2. ուղղակի խնդիրը լրացնում է հակառակ բայը + անորոշ կառուցվածքը : Ես հյուրանոց չունեմ, բայց այստեղ այն երկարաժամկետ է. Ուժեղ կառավարմամբ դերանունը կապվում է անորոշ բայի հետ): Հայերենի անուղղակի խնդիրներից է Հովհ. Թումանյանի բանաստեղծություններում մենք առանձնացրել ենք դադարեցման, բաժանման, միջոցների, ազդեցության, վերաբերմունքի, միասնության, սահմանափակման և համեմատության խնդիրները: Սակայն, ի տարբերություն հայերենի, ռուսերենում անուղղակի խնդիրները բաժանված չեն առանձին տիպերի, այսինքն ՝ դրանք արտահայտում են տարբեր իմաստներ, որոնք համապատասխանում են հայերենի խնդիրների տեսակներին: Հովհ. Թումանյան և Ա. Ս. Պուշկինի բանաստեղծություններն այս առումով լեզվաբանական մեծ նյութ են տրամադրել: 1: Հայերենում հանգի խնդիրն արտահայտվում էր տրական վանկով ՝ երկվորյակի հովիվ Կարոյի հետ, կապակցված լինելով, մի՞թե աղու կարիք ունես ոչխարի համար: Կպայքարեմ հազար ցավով: Հանգի խնդրի իմաստը ռուսերենում արտահայտվում է Trakan վանկով, к, նախադրյալներում ՝ Склонясь на копие, К нем приближалась, Дай руку мне. Դաբան, ըստ ենթակայության և խիստ պահանջարկի, եռարժույթ է: Անդեմ նախադասության մեջ ողբերգական վանկի հիմնական անդամի հետ անուղղակի խնդիրը ցույց է տալիս ինչ-որ վիճակում գտնվող անձին (հազվագյուտ առարկա) կամ ինչ-որ զգացողությամբ. Мне не спатся, нет огня: Բայը այստեղ գրված չէ, տողատակի գործառույթով զուտ մասնիկը արժույթ է: 2. Հայերենում բաժանման հարցը արտահայտվել է բացառիկ դեպքում, օրինակ `« Ես կմեռնեմ, ես կփախչեմ այս օրվանից, Մարդը չի փրկվի իմ ձեռքից, ես կազատվեմ այս ցավից, ես կվերցնեմ անունն իմ սրտից »: Ռուսերենում բաժանման խնդրի իմաստը արտահայտվում է սեռական վանկով ՝ սկսած, սկսած, նախաբաններով, ինչը, ցավոք, պայմանավորված է նրանով, որ ռուսերենում բացառիկ վանկ գոյություն չունի. Я փախել եք не разставалс Е, Ее спасут от посрамленья. Թվարկված նախադասությունների բայերը կապված են ուժեղ կառավարման հետ տարանջատված իմաստության խնդիրների հետ: 3. Հայերենում վերաբերմունքի հարցը արտահայտվել է ողբերգական, բացառիկ վանկերում և կապի կառուցվածքներով: Ողբերգական վանկի հետ կապված խնդիրները հայտնվում են ածական բառակապակցություններում. Անխիղճ այդ Դարվիշի անեծքին Եվ Աստված տեղյակ է այս իրավիճակին, Նրանք խոսում են Լոռվա հնագույն հերոսների մասին, Պատմության մասին իմ խոսքը կատարվել է, Նա սկսեց մտածել չարիքների մասին և այլն Ռուսերենում հարաբերությունների խնդրի իմաստն արտահայտվում է նախադասական վանկով. Խոսիր ալիքների մասին, գեղեցկություն, հրճվանքներ, ես երազում եմ ռուսերեն կամ հաղթանակ, леалел ли он днях, О чем уныние моё, Мыслить: 4. Հայերենի վրա ազդող խնդիրը արտահայտվել է հավասարապես և բացառիկ և գործնական իմաստով. Հոր կողմից հետապնդված, բախտից հալածված, նրանք ձեզ մոտ թռչում են կրակոտ հոտով, նրանք փաթաթված են Մեգում: Բայերը կապված են կառավարման ուժեղ խնդիրների հետ: Ռուսերենում, ցավոք, բացառիկ վանկ գոյություն չունենալու պատճառով, խնդրի իմաստը արտահայտվում է միայն գործնական վանկում. Fate ճակատագրի հետապնդող Ինչպես հայերենում, ռուսերենում էլ բայերը ամուր կերպով կապված են խնդրի իմաստով լրացումներին: 5. Հայերենում միասնության խնդիրը ձևավորվել է գործնական մասի հետ կապված. Ոչխարները ոչխարներին շների հետ տանում են արոտավայր, ես աղջիկների հետ եմ գնալու, ո՞ւմ հետ եմ: Մի օր մենք հինգ-վեց հոգով վեր կացանք: Բայերը կապված են աղքատ կառավարման հետ միասնության խնդիրների հետ: Ռուսերենում այս խնդրի իմաստն արտահայտվում է նախածանցով. С ним тайный жинцечском жилище сидит, Дней не трать со мною, Он со мною бродит, Беги со мной և այլն: 6. Հայերենում միջոցների խնդիրը ձեւավորվել է գործնական վանկով, կապի միջոցով: Եվ նեղ ջանքերով, գրելով և հաղորդակցվելով, ապաքինելով ՝ նրանք կոտրեցին երեխայի սիրտը: Ռուսերեն, այս խնդրի իմաստը արտահայտվում է գործնական վանկով. Coverածկիր վրանը, Դանուբի փառավոր ափը փայլում է իր մահը, theանգի երգը և հաճելի մյուսը հայտարարեցին լուրերը: 7. Հայերենի սահմանափակման խնդիրը արտահայտվում է բացառիկ վանկով. Հետևյալի հետ կապված ՝ Ամեն ինչում ես աղքատ եմ մնացել, մենք մեր մեջ ընտրել ենք մի քանի ծեր մարդկանց: Ռուսերենում այս խնդրի իմաստն արտահայտվում է գործնական վանկով և նախաբաններով ՝ Свиду блл нервным, Но кто с тобою, Грузинка, равен красотою: 8. Համեմատության խնդիրը հայերենում արտահայտվեց բացառիկ վանկով, այլ ոչ թե (կամ) կապով. Ձեր գործը ավելի գեղեցիկ է, քան ձեր ավարը, նա ձեզանից համարձակ ու գեղեցիկ էր, նա մեզանից կարմիր՞ է: Ռուսերենում (մասնավորապես ՝ Պուշկինի աշխատություններում) այս խնդրի իմաստն արտահայտվում է ածականի բարդ աստիճանում արտահայտված տողատակի առկայությամբ, ընդ որում ՝ սեռական ենթատեքստով, ինչպիսին է քո գերի աչքերը яснее дня, чернее ночи. Այս նախադասության մեջ яснее և чернее ածականները կապված են ուժեղ և պարտադիր կառավարման հետ `համապատասխան δνя և նոչի խնդրի լրացումներին: Ռուսերենում խնդիրների վերոհիշյալ իմաստները արտահայտվում են նաև այլ կանխորոշված ​​հասկացություններով. Նրանց համար անցնում է վերջին չորս օրը, ամիսները, ամառը, ժամացույցը նուրբ է, նրա հոգու վրա ուժ չկա, իշխանություն չունի, Ռուսաստանում, նորից գալիս ես Հայերենում նախդիրները փոխարինվում են վերոհիշյալ կապերով: Ի տարբերություն հայերենի, ռուսերենում և ուղղակիորեն, խնդիրների անուղղակի խնդիրները կարող են առաջադրվել սեռային վանկով: Ռուսերենում (մասնավորապես Պուշկինի աշխատություններում) անուղղակի խնդիրներ առաջացնում են սեռը, եթե .1. ցույց տալ անջատում, հեռացում. Я փախել եք, վախեցեք վերևից կամ մաշկից 2: ցույց տալ հպման առարկան, հպվել, ունենալ հանգի նշանակություն. Мы берегов հասնում է 3: ցույց տալ սպասման, որոնման, ցանկության օբյեկտը. Я ждал беспечно лучших дней. Ի տարբերություն հայերենի, ռուսերենում գործնական վանկի առաջ բերած անուղղակի խնդիրը կարող է մատնանշել այն առարկան, որին տարածվում է գործողությունը, այլ կերպ ասած ՝ լինելով անուղղակի խնդիր, այն արտահայտում է ուղղակի խնդրի իմաստը. Что շարժ т гордою душою, հետեւաբար, բայեր կապված են դրանց ուժեղ և պարտադիր կառավարման միջոցով: Ուղղակի խնդրի իմաստը ռուսերենում արտահայտվում է նաև նախադրյալներից կազմված անուղղակի խնդիրներում. Я в лес хочу: Այստեղ, սակայն, ուժեղ կառավարումը կապվել է անուղղակի խնդրի հետ: Այսպիսով, ռուսերենում անուղղակի խնդիրների կառուցվածքում հոլովակի ընտրությունը պայմանավորված է իմաստով, դրա բառակազմական առանձնահատկություններով, նախադասության անդամների կազմով: Ռուսերենում խնդիրները տարբերվում են բայից (приглагольные) և գոյականի մասերին (приименные) կցված խնդիրներից ՝ կախված պահանջվող բային պատկանող բառ-մասից: Բայի հետ կապված խնդիրները բայը լրացնում են տարբեր ձևերով, բայի ձևով, բայի ձևով և Պուշկինի ստեղծագործություններում տարածված է. Ածականներ (ածականներ) քիչ Պուշկինի ստեղծագործություններում հազվադեպ են հանդիպում ՝ Веленью милому покорный, , Рабов избавитель. Նման խնդիրների մեջ կա որոշիչ նշան 1 Տե՛ս Lekant PA, Contemporary Russian Language, Syntax, Moscow, 2010, p. 154-156 տարրեր, հետևաբար, գոյական լրացումների սահմանները, և այդպիսի խնդիրները հեղուկ են: Իսկ հայերենում այս կառույցները որոշիչ հարաբերություններ են: Գոյականի լրացումը չի կարող խնդրահարույց գործառույթ ունենալ (տտ. Արտահայտման մեթոդի համաձայն, ռուսերենում կան ձևաբանական և ոչ մորֆոլոգիական խնդիրների խնդիրներ: Վերոհիշյալ խնդիրները պարզաբանվեցին: Խնդիրների երկրորդ տեսակը արտահայտվում է անորոշ ժամանակով, որը գոյություն չունի: Նման խնդիրները ռուսերենում շատ քիչ կիրառություն ունեն, քանի որ որոշակի հոդվածը, ի տարբերություն համանուն հայկական դերվիշի, չունի քերականական կարգ: Ռուսերենում առանձնացվում են անորոշ օբյեկտի նշանակության երկու խմբեր .1. Արտահայտությունները, որոնցում հիմնական բառը արտահայտում է գործողություն կատարող անձի ազդեցությունը, ուղղությունը, որը կոչվում է անորոշ, այլ կերպ ասած ՝ հակառակ բայը և անորոշ բայը նույն թեմայի գործողությունները չեն. Դրանցում prosim և ներկայացված բայերը, ըստ առարկայի և ուժեղ կառավարման, երկարատև բայեր են. 2. բառակապակցություններ, որոնցում արտահայտվում է նպատակի իմաստը. Как идут пленницымладые капаться в жаркие час. Հայերենում անորոշ դերանվան քերականական առանձնահատկությունը թույլ է տալիս նրան լայնորեն կիրառել խնդրահարույց դիրքերում. Նա ուզում էր մորթել բաց աչքերով, ես ուզում եմ երգել, ես կմեռնեմ, երբ գաս: Վիճակագրությունը ցույց է տալիս նաև, որ ինչպես հայերենում խնդիրների լուծումը խնդիրներից բացի գերազանցում է խնդիրների լուծմանը, այնպես էլ ռուսերենում ռուսերենում խնդիրների լուծումը զգալիորեն գերազանցում է նախդիրներին: Կարինե Դիլոյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԲԱERԻ ԱՆԴԱՄԻ ԼՐԱՈՒՄՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Հայերեն, ռուսերեն, զուգորդումներ, խնդրի լրացում, ուղղակի խնդիր, անուղղակի խնդիր, արժույթ, վանկ, բայ, վիճակագրություն ։

Հայերենի և ռուսերենի բայական անդամի խնդիր լրացումների զուգադրումները ցույց են տալիս, որ հայերենը և ռուսերենը, քերականական կառուցվածքում ունենալով որոշ նմանություններ, միաժամանակ ունեն զգալի առանձնահատկություններ. տարբերվում են թե՛ դասակարգումներով, թե՛ քերականական իրողությունները դասդասելու, գնահատելու տեսանկյունից, ընդհուպ այն, որ առարկան, իր վրա կրելով գործողությունը, վիճակը, երբեմն դիտվում է ոչ թե ուղիղ խնդիր, այլ ընդգրկվում է անուղղակի խնդիրների շարքում։

Պոստմոդեռնիզմ ԻՏԱԼԻԱՅՈՒՄ. ՈՒՄԲԵՐՏՈ ԷԿՈ-Ի «ՆԱԽՈՐԴ ՕՐԸ», ՈՐՊԵՍ ՊՈՍՏՈՄՈԴԵՌՆԻՍՏԱԿԱՆ ՆՈՐՈՒՅԹ Postmodernism- ը տարբեր երկրներում ստացել է տարբեր արտահայտություններ, որոնց մեջ իտալացին իր ուրույն տեղն է գրավում, մասնավորապես, ըստ լուսավոր ներկայացուցիչ Ումբերտի, ըստ Ումբերտի: Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել պոստմոդեռնիզմի զարգացումը Իտալիայում, հատկապես Ումբերտո Էկոյի «Նախորդ օրվա կղզին» վեպում: Էկոն հազիվ է ուսումնասիրվել հայ գրականագետների կողմից. այդ տեսակետից սույն հոդվածը տվյալ ստեղծագործությունն ուսումնասիրելու առաջին փորձն է: Իտալացի առաջին հեղինակներից մեկը, ով անդրադարձավ հետմոդեռնիզմին, wasաննի Վատիմոն էր («Il pensiero debole» («Թույլ միտք»), 1983 թ., Նուրբ «La fine della modernita» (Մոդեռնիզմի վախճանը), 1985 թ.), Ով իր աշխատություններում հետմոդեռնիզմն ուժեղացնում է միտք) և pensiero debole (թույլ միտք) հակադրություն: Ուժեղ միտքը, որի արտահայտությունները, օրինակ, հեգելականություն, մարքսիզմ, հոգեվերլուծություն են, բնորոշ են մոդեռնիզմին, թույլ միտքը, այսինքն ՝ բազմակարծությունը, համապատասխանաբար հանդուրժողականությունը, հատուկ է հետմոդեռնիզմին 1: Մի քանի տարի անց Ռեմո Չեզարինին անդրադառնում է նույն խնդրին իր «Raccontare il postmoderno» («Ամեն ինչ պոստմոդեռնիզմի մասին») աշխատությունում, որտեղ Ֆ. Iesեյմսոնի նման նա ներկայացնում է հետմոդեռնիզմի փուլերը ՝ դրանք համատեղելով կապիտալիզմի որոշակի փուլերի հետ: Իտալիայում, ըստ նրա, հետմոդեռնիզմը սկիզբ է առել 1970-ականներին: , կապված է մի շարք քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական և մշակութային փոփոխությունների հետ: Նրա կարծիքով, մշակութային կյանքի ամենամեծ փոփոխությունն այն է, որ մտավորականը վերջապես կորցնում է իր որոշիչ դերը այս ոլորտում, քանի որ շուկան է որոշում: Ռ. Չեզարինին կարծում է, որ հետմոդեռնիստական ​​գրականությունը չունի իր ոճը: սեփական պոետիկան այլ ոճերի և ժանրերի խառնուրդ է, pastiche 2: Վալտեր Պեդուլան, ինչպես ianանի Վատիմոն, հետմոդեռնիզմն անվանում է ծայրաստիճան հանդուրժող, քանի որ ընդունում է այն ամենը, ինչի դեմ պայքարել է արդիականությունը: Հեղինակը այս երեւույթը համեմատում է քաղաքականության մեջ առկա բազմակարծության հետ `հաշվի առնելով, որ դրա համար չկան քաղաքական կամ սոցիալական բախումներ, չկան սահմաններ, ամեն ինչ հնարավոր է: Ըստ Վ.Պեդուլայի ՝ հետմոդեռնիզմն ունի «դիվանագիտական ​​անձնագիր»: Հեղինակը նոր գրականությունը սահմանում է որպես «անշարժ» ՝ չհավատալով փոփոխությունների, բայց այս անշարժ գրականությունը գործի է դնում մեկնաբանման բոլոր մեխանիզմները: Այստեղ Վ. Պեդուլան, ըստ էության, խոսում է հետմոդեռնիստական ​​աշխատանքների «բաց լինելու» մասին: Սա չի նշանակում, որ ընթերցողների քանակը սահմանափակ է, քանի որ շուկան է թելադրում, թե ով ինչ է գրելու 1: Ի տարբերություն վերոհիշյալ հեղինակների ՝ Ու. Էկոն դժվարանում է ասել, որ առաջացել է հետմոդեռնիզմը, ավելին ՝ նա գտնում է, որ դա ոչ թե որոշակի ժամկետային ֆենոմեն է, այլ հոգեկան վիճակ. այս իմաստով, յուրաքանչյուր դար, ժամանակաշրջանն ունի իր հետմոդեռնիզմը, որն ի հայտ է գալիս ներկա ժամանակներում: երբ արդիականությունը շարժվելու տեղ չունի: «Անցյալը ճնշում է, ... Հիմա առաջ է գալիս ավանգարդը (մոդեռնիզմ), այն կործանում է, դեֆորմացնում է անցյալը… Այն չի դադարում, ոչնչացնում է պատկերը, ուրանում է այն, հասնում աբստրակցիայի, տգեղության, մաքուր կտավի, բացված կտավում: փոս, խստություն, սպիտակ էջ »2: Ըստ Էկոյի, երբ ավանգարդն այլեւս «տեղաշարժվելու տեղ» չունի, առաջանում է պոստմոդեռնիզմը, որն ավանգարդի ՝ մոդեռնիզմի պատասխանն է: «Եթե հնարավոր չէ վերացնել անցյալը, քանի որ դա բերում է հիմարության, ապա այն պետք է վերաիմաստավորվի հեգնանքով, ոչ թե միամտությամբ» 3: Պոստմոդեռնիզմի բազմաթիվ բնութագրերից ամենակարևորը միջտեքստայնությունն է, որը հեղինակը լայնորեն օգտագործում է իր աշխատություններում ՝ նշելով, որ յուրաքանչյուր գիրք պատմում է այլ գրքերի մասին: «... Գրողները միշտ գիտեին և միշտ պնդում էին, որ բոլոր գրքերը խոսեն այլ գրքերի մասին, որ ցանկացած պատմություն պատմում է արդեն պատմված մի պատմություն: Դա հայտնի էր Հոմերին, այն հայտնի էր Արիոստոյին, էլ չեմ ասում Ռաբելեի և Սերվանտեսի մասին: »4 Ինչպես տեսանք, իտալացի տեսաբանները համաձայն են, որ պոստմոդեռնիզմն ընդունում է այն ամենը, ինչ գոյություն ուներ մինչ այդ ՝ ստեղծելով ժանրերի խառնուրդ: Այն չի փորձում սահմանել նոր ճշմարտություններ, այլ ձգտում է վերաիմաստավորել արդեն գոյություն ունեցողը ՝ հաճախ վկայակոչելով բուն պատմությունը: Այս հոդվածի շրջանակներում մենք կփորձենք ներկայացնել U. Eco- ի գեղարվեստական ​​աշխատանքը `զուգահեռներ անցկացնելով D.- ի հետ Defoe- ի աշխատանքի հետ: Սիմվոլիստ, գեղագետ, միջնադարյան գրականության պատմաբան, քննադատ, էսսեիստ, Բոլոնիայի համալսարանի պրոֆեսոր, եվրոպա-ամերիկյան մի շարք համալսարանների պատվավոր պրոֆեսոր, տասնյակ գրքերի հեղինակ: EconItaly- ը մտավոր մտքի ամենաակտիվ հրաբուխներից մեկն է: «Նրանից ավելին ոչ ոք չգիտի», - հարցազրույցում ասել է անգլիացի ժամանակակից Էնթոնի Բերգեսը: Եվ Էկոյի միջազգային համբավը բերեց ոչ թե գիտական, այլ ալգորիթմական գործունեությունը, չնայած նրա յուրաքանչյուր գրքույկ ունի հիմնականում գիտական ​​ենթաշերտ: Աշխարհահռչակ գիտնականի աշխատանքները դառնում են բեսթսելլեր ՝ միաժամանակ մնալով գրական աշխարհի լիարժեք ուշադրության ներքո: Առաջին վեպը ՝ «Վարդի անունը», լույս է տեսել 1980-ին, իսկ 2011-ին ՝ լույս տեսնելով նրա վերջին ՝ Պրահայի գերեզմանատունը, նույն տեղում, էջ. 102 4 Նույն տեղում, էջ 92: էջ Եվ Էկոն հրատարակել է մի շարք վեպեր («Ֆուկոյի ճոճանակ», «Նախորդ կղզին», «Բաուդոլինո», «Թագուհի Լոանայի խորհրդավոր կրակը»), որոնք գրված են հետմոդեռն ոճով ՝ միջնադարին բնորոշ յուրօրինակ հեգնանքով , «Նախորդ օրվա կղզին» գրողի երրորդ վեպն է: Դա մասնավորապես XVII դարում էր: Դա մեջբերումներ է մի շարք գիտական ​​և գեղարվեստական ​​գրքերից: Սա վեպի միջտեքստայնությունն է, որը հետմոդեռնիզմի առանձնահատկություններից մեկն է: Ինչպես «Վարդի անուն» վեպում, այս վեպում նույնպես կան բազմաթիվ ենթատեքստային անուններ, ինչպիսիք են ՝ Վիլհելմ Բասկերվիլթսի նույնացումը Արթուր Քոնան Դոյլի հերոս Շերլոք Հոլմսի հետ կամ Խորխե Բուրգասը Խորխե Լուիս Բորխեսին որպես նրա բաբելոնյան խորհրդանշելը: «Նախորդ օրվա կղզին» վեպում կան նաեւ հերոսների պատմական նախատիպեր, օրինակ ՝ հայր Էմմանուելը ճիզվիտ Էմանուլե Տեզաուրոն է ՝ տեքստի «Արիստոտելի աստղադիտակը» լայնորեն մեջբերված տրակտատի հեղինակը: Հմայիչ Սիրանոդե Բերժերակը վեպում համարյա դիմանկար է, բայց Էկոն մեջբերում է Բերգերակին որպես մենախոս գրած Գեղեցիկ տիկնոջը նամակներ գրելիս: Գլխավոր հերոս Ռոբերտ դե լա Գրիվին նույնացնում են Դանիել Դեֆոյի հայտնի հերոս Ռոբինզոն Կրուզոյի հետ: Երկու վեպերի հերոսներն էլ ստեղծողների ժամանակներից են, բայց բարոկկոյի ժամանակաշրջանից: Բարոկկո գրողները հաճախ գրում էին մարդկային կյանքի անցողիկության, աշխարհի ծանրության մասին: Ուստի երկրաշարժերի, հրաբխային ժայթքումների և ծովային փոթորիկների թեմաները: XVI-XVII դարեր Կղզին գրականության ամենատարածված գագաթներից մեկն է: Անմարդաբնակ կղզին հաճախ խորհրդանշում էր մարդկային մենակությունը: Հերոսների ճակատագրերը նման են ՝ մանկություն, պատերազմի տարիներ, եղբայր (չնայած նրան հորինել է Ռոբերտը), երկուսն էլ նամակներ են գրում նավաբեկությունից հետո: Գործը ավելի վավերական դարձնելու համար տառեր օգտագործելու հնարքը, որը միավորում է Էկո-Դեֆոն, բնորոշ է ինչպես 18-րդ դարին, այնպես էլ պոստմոդեռնիզմին: Պոստմոդեռնիզմի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ այս հոսանքի հեղինակները հաճախ անդրադառնում են անցյալին: Պոստմոդեռնիստները համոզված են, որ պատմությունը լիովին սուբյեկտիվ է, քանի որ դա ասում է որոշակի անհատ. «Դա հենց այն է, ինչ անում է Ու. Էկոն իր բոլոր աշխատություններում: Անցյալին շրջվելը շատ առանձնահատուկ է իտալական հետմոդեռնիստական ​​վեպի համար, որտեղ պատմությունը ներկայացվում է երկու հարթությամբ: Առաջինում բացահայտվում են «պաշտոնական պատմության ստերը», և փորձ է արվում վերականգնել իրադարձությունների իրական ընթացքը, իսկ երկրորդում ՝ առանց միանշանակ պատասխան տալու, պատկերվում են կասկածներ առաջացնող մեխանիզմները, ուստի նոր ենթադրություններ: և ենթադրություններ: Fulշմարտության պատրանքը միջոցներից մեկն է, երբ հեղինակը թաքնվում է հերոսի հետ, ով իբր ականատես է եղել այդ ամենին: Դ. Ուռնովը գրում է, որ ժամանակակից գրականության հիմնական շարժիչ ուժը «ճշմարտության» և «գեղարվեստականության» հակադրությունն է ՝ պատասխան հրաշքներով լի ասպետական ​​վեպին և պոեզիային 1: Վեպի վերջին էջերում U. Դա ապացուցում է վեպի ճշմարտացիությունը: Նա հայտնում է կղզու, լայնության և երկայնության կոորդինատները ՝ մեջբերելով այն մարդկանց վկայությունները, ովքեր մասնակցել են այդ վայրերում հետազոտություններին ՝ այդպիսով ընթերցողին ստիպելով հավատալ իր կարդացածին: Truthշմարտության հետապնդումը բնութագրում է U. Eco ոճը: Վեպը, սյուժեի պարզության հետ մեկտեղ, մտավոր խաղերի համալիր է: Հարկ է նշել, որ գրողների համար ճշմարտության ավելացումը իրենց հերոսների համար միայնությունից խուսափելու միջոց է: Ն. Այս կերպ Պասխարյանը գրում է XVIII դարում: արձակագիրների մասին: «Այս շրջաբերականները այս կամ այն ​​կերպ անհեթեթություն են խաղում ՝ միշտ ընթերցողին տեղեկացնելով այդ խաղի մասին, բայց միշտ կասկած թողնելով, որ դա տեղի կունենա»: Խաղը հետմոդեռնիզմի հիմնական սահմանումներից մեկն է: Առաջին հերթին ՝ գրողի խաղը ընթերցողին, խաղը տեքստին, խաղը ՝ որպես տեքստ: Եվ Էկոն խաղում է Դ. Դեֆոյի տեքստը ՝ օգտագործելով «Ռոբինզոն Կրուզո» վեպը, միևնույն ժամանակ այն մշակվում է: Այստեղից էլ «պատմական, փաստագրական կամ վավերագրական ժանրերի իմիտացիա, որը բնորոշ է ինչպես տասնութերորդ դարին, այնպես էլ պոստմոդեռնիզմին ՝ հղում անելով քիչ հայտնի կամ ընդհանրապես անհայտ մարդկանց գրած պատմությանը, որն իրականում անհնար է ստուգել»: Բացի այդ, հայտնի հետմոդեռնիստական ​​խաղի մասունքներն արդեն գոյություն ունեին XVIII դարի գրականության մեջ: Նամակները երբեք այնքան տեղեկություն չեն փոխանցում, որքան հավերժության մասին: Վեպը պատմում է Ռոբերտո դե լա Գրիվի գրած վեպի մասին, որը մնացել էր «Լորել» նավի վրա: Երկու վեպերն էլ տրամաբանական ավարտ չունեն: Եվ Էկոն օգտագործել է պոստմոդեռնիստական ​​հնարքներ, որոնք օգտագործել է նաև Իտալո Կալվինոն իր «Եթե ձմռան գիշերը ճանապարհորդ է» վեպում: Եվ Էկոն ՝ որպես պոստմոդեռնիզմի տեսաբան, պոստմոդեռնիստ գրող, իր տեսական աշխատություններում ուսումնասիրում և բացատրում է հետմոդեռնիստական ​​գրականության մեխանիզմներն ու առանձնահատկությունները: Նրա գործերը բնութագրվում են հետմոդեռնիզմին վերագրվող գրեթե բոլոր հատկանիշներով. Միջտեքստայնության լայն կիրառում, հեգնանք, ժանրերի խառնուրդ, բացություն, ինչպես նաև իտալական պոստմոդեռնիզմին հատուկ դետեկտիվ տարրի ընդգրկում, պատմության կիրառումը: Սակայն, մեր կարծիքով, U. Eco postmodernism- ը չի կարելի հոռետեսական անվանել, ավելին ՝ իր գործերով նա կարծես ուզում է «պաշտպանել» հետմոդեռնիստական ​​գրականությունը ՝ ցույց տալով, որ հետմոդեռնիստական ​​գրականությունը, չնայած ժողովրդականանալու իր ձգտմանը, կարող է տալ արվեստի բարձր գործեր: Հասմիկ Կարապետյան Պոստմոդեռնիզմ ԻՏԱԼԻԱՅՈՒՄ. ՈՒՄԲԵՐՏՈ ԷԿՈ-Ի «ՆԱԽՈՐԴ ՕՐԻ ԿԻLAND» -ը որպես պոստմոդեռնիստական ​​նորույթ Հիմնաբառեր. Պոստմոդեռնիզմ, մոդեռնիզմ, իտալական գրականություն, Ումբերտո Էկո, Դանիել Դեֆո, պոստմոդեռնիզմ, պոստմոդեռնիզմ, պոստմոդեռնիզմ ։

Հոդվածում ներկայացված են իտալական պոստմոդեռնիզմի վերաբերյալ Ջ. Վատտիմոյի, Վ. Պեդուլլայի, Ռ. Չեզարինիի հիմնական տեսությունները։ Ներկայացված է իտալական պոստմոդեռնիստական գրականության առանձնահատկությունները Էկոյի ստեղծագործությունների օրինակով։ Բացի այդ վերլուծվում է «Նախորդ օրվա կղզին» վեպը զուգահեռներ անցկացնելով Դ. Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզո» վեպի հետ։

ԲԻ ENՆԵՍԻ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵԼԱՎՄԱՆ ԳՈՐCԸՆԹԱՆԵՐՆ ԸՍՏ ԲԻINՆԵՍ-ԵԿՈՒՅԻ ԸՆԹԱՔԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Տնտեսության զարգացման համար պետությունը պետք է ստեղծի առողջ մրցակցություն `տնտեսական գործունեության համար անհրաժեշտ պայմաններ, որոնց իրականացումը կարգավորվում է բիզնես միջավայրի միջոցով: Սահմանված նպատակին հասնելու համատեքստում պետությունն ունի համապատասխան լծակներ, որոնց բարդ, նպատակային, տնտեսապես հիմնավորված կիրառումը պետք է ուղղված լինի ինչպես տնտեսվարող սուբյեկտների, այնպես էլ ամբողջ տնտեսության բնականոն զարգացման համար բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը: Հայաստանի կառավարությունն իրականացնում է խորը բիզնես միջավայր ՝ համապարփակ բարեփոխումներ ՝ օտարերկրյա ներդրողների և գործարարների համար բարենպաստ բիզնես միջավայր առաջարկելով: Անդրադառնալով ՀՀ գործարար միջավայրին `նշենք, որ ոլորտում բարեփոխումների արդյունավետության մասին վկայում են Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակված Doing Business տարեկան զեկույցները, որոնք կազմվում են լրացված հարցաթերթիկների ամփոփագրի հիման վրա: դուրս են եկել գործարարների և պետական ​​մարմինների կողմից: Գծապատկեր 1. Առանձին երկրների բիզնեսի դիրքը ըստ բիզնեսով զբաղվելու 2012-2016թթ. 11 Աղբյուրը ՝ Համաշխարհային բանկ: Բիզնես անել ավելի թափանցիկ աշխարհում, 2012-2015, էջ 70-74: Նշենք, որ Համաշխարհային բանկի 2016 թ. Doing Business 2016 վարկանիշային զեկույցի համաձայն, որը հրապարակվել է Միջազգային ֆինանսական կորպորացիայի կողմից 2015 թ. Հոկտեմբերի 27-ին, Հայաստանը բարելավել է իր դիրքը 189 երկրների շարքում նախորդ տարվա հրապարակած արդյունքների համեմատ (49-րդ տեղ) 10 և վերագնահատված արդյունքներ (38): 3-րդ տեղ) 3 միավորով ՝ բարձրանալով 35-րդ տեղ: Ինչպես երեւում է Գծապատկեր 1-ից, Հայաստանի բիզնես միջավայրը երկրորդն է Վրաստանի և ԱՊՀ երկրների շարքում `զիջելով միայն Վրաստանին: Doing Business– ի վերլուծությունը Համաշխարհային բանկի կողմից իրականացվում է հետևյալ ոլորտներում. • Ընկերությունների գրանցում, • Շինարարության թույլտվությունների ստացում, • Գույքի գրանցում, • Վարկերի ստացում, • Ներդրողների երաշխիք, • Հարկում, • Միջազգային առևտուր, • Պայմանագրերի ապահովում, • ձեռնարկությունների լուծարում: Աղյուսակ 1. Բիզնեսի ոլորտում Հայաստանի ցուցանիշները 2012-2016թթ. Icուցանիշ 2 atorուցանիշի ցուցիչ ցուցիչ Շինարարության թույլտվություն ստացող կազմակերպությունների գրանցում Գրանցման գրանցում Գրանցման ներդրումային անվտանգության հարկումը պայմանավորող միջազգային հետազոտություն 2 Աղբյուրը `Համաշխարհային բանկ: Բիզնես անել ավելի թափանցիկ աշխարհում, 2012-2015, էջ 70-74: Պայմանագրերի կատարման ձեռնարկությունների ապահովում. լուծարում Այսպիսով, 1-ին աղյուսակում ներկայացված է Հայաստանի դիրքը «Գործարարությամբ զբաղվելը» 2012-2016 թվականներին ՝ ըստ 9 առանձին ոլորտների: Ինչպես երեւում է աղյուսակից, Հայաստանի Հանրապետությունը 2012-2016թթ. Այն բարելավեց իր ինդեքսները հարկման ոլորտում 112 կետով ՝ աշխարհի 189 երկրների շարքում զբաղեցնելով 41-րդ տեղը, իսկ գույքի ոլորտում ՝ առնվազն 10 կետով ՝ զբաղեցնելով 62-րդ տեղը: Նշված հանգամանքը պայմանավորված է նրանով, որ վերջին տարիներին ՀՀԿ կառավարությունը իրականացրել է բարեփոխումներ `ուղղված բիզնես միջավայրին, որի արդյունքում պարզեցվել է տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից հաշվետվություններ ներկայացնելու գործընթացը, ինչպես նաև գրանցման և գրանցման կարգը: կազմակերպությունների լուծարում: Որոշ բարեփոխումներ են իրականացվել հարկային, մաքսային և քաղաքաշինության ոլորտներում: Անդրադառնանք այն ոլորտներին, որտեղ իրականացված բարեփոխումները տեսանելի արդյունքներ են ունեցել: Ինչ վերաբերում է վարկերի ոլորտին, ապա պետք է կատարվեն հետևյալ փոփոխությունները. • Վարկեր առցանց ստանալու հնարավորություն (www.e-credit.am), • Վարկային պատմության մատչելիություն, • Կոմունալ ընկերություններից ACRA վարկային բյուրոյին տեղեկատվության տրամադրում: • ՀՀ բոլոր առևտրային բանկերի կողմից գրավի տրամադրում, • Ընդունվեց «Շարժական գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական ​​գրանցման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, որը նախատեսում է որպես գրավ որպես շարժական գույքի տարածքի ընդլայնում, • ներածություն հանրային գրանցումների մեկ պորտալի Գրասենյակային գործառույթները, ինչպիսիք են գործող սպասարկման գրասենյակները, կկարողանան ծառայություններ մատուցել մեկ պատուհանի սկզբունքով: Գծապատկեր 2. Հայաստանի Հանրապետությունում 2012-2016 թվականներին ոլորտը բնութագրող վարկավորման գործոնները 3 Կատարված փոփոխությունների արդյունքում մասնավոր վարկային բյուրոյում գրանցված մասնակիցների թիվն ավելացավ, իսկ պետական ​​վարկային բյուրոների թիվը `0%: Վարկային մուտքի գործակիցն աճել է 2 կետով: ՀՀ հարկային ոլորտը 2012-2016 թվականներին Doing Business- ում բարելավեց իր դիրքերը 112 կետով `189 երկրների շարքում զբաղեցնելով 41-րդ տեղը (տե՛ս Աղյուսակ 1): Հարկային ոլորտում իրականացվել են հետևյալ բարեփոխումները. • Ներդրվել են հարկ վճարողների հարցումների վերաբերյալ պաշտոնական և ընթացիկ պարզաբանումների տրամադրման հստակ ընթացակարգեր, մասնավորապես, սահմանվել են պարզաբանումների կանոններ, ժամկետներ և հրապարակում: • Ներդրվել է պետական ​​էլեկտրոնային վճարման համակարգը (epayments.am), որը հնարավորություն է տալիս վճարել պետական ​​տուրք, տեղական տուրք, պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից մատուցվող ծառայություններ էլեկտրոնային եղանակով `վճարելով վարչական տուգանքները: 3 Աղբյուր ՝ Համաշխարհային բանկ: Բիզնես անել ավելի թափանցիկ աշխարհում, 2012-2015, էջ 70-74: • Երեւանի քաղաքապետարանում ներդրվել է գույքի և հողի հարկի վճարման առցանց համակարգ: Առցանց վճարումներն իրականացվում են Երեւանի քաղաքապետարանի www.yerevan.am կայքի միջոցով: • Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ապրանքների, ապրանքների, դրանց գների (եկամուտների) հաշվառում վարելու, ինչպես նաև ՀՀ տարածքում առաքված կամ տրամադրված կամ փոխադրվող ապրանքների գրքերը գրանցելու (գրանցելու) պահանջը ունի. վերացվել է: • Ընկերությունները տարեկան վճարում են միջինը 10 հարկ ՝ նախկին 50-ի փոխարեն: • Հարկային մարմիններին ներկայացված հաշվետվությունների թիվը զգալիորեն կրճատվել է: • Ռեզիդենտ և ոչ ռեզիդենտ կազմակերպությունները, անկախ նրանից, որ նրանք համարվում են ԱԱՀ վճարողներ, այլևս չեն ներկայացնում ֆինանսական հաշվետվություններ հարկային մարմնին (FY 1 և F2): Իրավական ակտերում կատարված փոփոխություններով պետական ​​վիճակագրական հաշվետվությունների 1F և 2F միավորները հանվեցին: • Վերացվել է ԱԱՀ ամսական հաշվետվություն ներկայացնելու պահանջը այն տնտեսվարողների համար, որոնց տարեկան շրջանառությունը 100 միլիոն դրամից պակաս է `նախկին 60 միլիոն դրամի փոխարեն: • Ոչ ռեզիդենտներին եկամուտ վճարելիս հարկային գործակալները տարին մեկ անգամ նախորդ եռամսյակի փոխարեն ներկայացնում են եկամտի և չբաշխված շահույթի հարկի ամփոփ նկարագրություն: • Անկախ աշխատողների թվից, գործատուները յուրաքանչյուր եռամսյակ նախորդ ամսվա փոխարեն պարտադիր սոցիալական վճարների վճարման հաշվետվություն են ներկայացնում հարկային մարմին: • Կառավարությունը թույլ տվեց տնտեսվարողներին իրենց հաշվետվությունները ներկայացնել հարկային մարմնին էլեկտրոնային եղանակով (e-gov.am): Այսօր 39 տեսակի հաշվետվություններ կարող են ներկայացվել հարկային հաշվետվությունների էլեկտրոնային համակարգի միջոցով, ընդ որում ՝ համակարգը անընդհատ կատարելագործվում է ՝ ներառյալ նոր տիպի հաշվետվություններ: Էլեկտրոնային հաշվետվությունների համակարգից օգտվող հարկ վճարողների թիվը հասել է 6100-ի: • 2013 թվականը «Շրջանառության հարկի մասին» ՀՀ օրենքն ուժի մեջ է 2010 թվականի հունվարի 1-ից: • Ներդրվել է անցանց (կամ) հետ վերադարձման հայտի առցանց առցանց ներկայացման համակարգ: Համակարգը կարող է օգտագործվել հարկային մարմնի պաշտոնական կայքի «Էլեկտրոնային հաշվետվությունների համակարգ» ենթաբաժնում տեղադրված 85-րդ դիմումի միջոցով: • Թղթաշրջանառության փաստաթղթերի քանակը և դրանց պատրաստման ժամանակը նվազեցնելու համար ներդրվել է կարգավորման փաստաթղթերի ենթահամակարգը: Գծապատկեր 3. Հայաստանի Հանրապետությունում 2012-2016 թվականներին հարկային հատվածը բնութագրող գործոններ 4 Ինչպես ցույց է տրված Նկար 3-ում 2012-2016 թվականներին: Հարկերի վճարման վրա ծախսված ժամանակը զգալիորեն կրճատվել է 265 ժամով, ինչպես նաև ընդհանուր հարկերի մասնաբաժինը շահույթում: Վարկային վճարումների քանակը հինգ անգամ կրճատվել է `50-ից դառնալով 10: Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսդրությանը `հարկ է նշել, որ հարկերի բազմաթիվ տեսակների կողմից սահմանված մեծ դրույքաչափերով` Հայաստանը գտնվում է լավ վիճակում `համեմատած այլ երկրների հետ: Այնուամենայնիվ, հարկային համակարգը շարունակում է մնալ ամենաթույլ ոլորտը, որը բացահայտում է բիզնեսի արդյունավետությունը: Ավելացնենք, որ 2016 թ.-ին Համաշխարհային բանկ 4 Աղբյուր ՝ Համաշխարհային բանկ. Որոշ ցուցանիշների վերաբերյալ դիրքորոշումը զեկույցում 2015-ի համեմատ: 2015. Doing Business 2016: Հասկանալով փոքր և միջին ձեռնարկությունների կանոնակարգերը: Վաշինգտոն Համաշխարհային բանկի խումբ: DOI 10.1596 / 978-0-8213-9615-5. Լիցենզիա: Creative Commons Attribution CC BY 3.0 ռեգրեսիա (ընկերությունների ստեղծում - 5-րդ տեղ, կազմակերպությունների լուծարում - 71-րդ տեղ, ներդրողների անվտանգություն - 49-րդ տեղ, վարկավորում - 42-րդ տեղ) կամ ընդհանրապես փոփոխություն չկատարելը (հարկերի վճարում - 41-րդ տեղ, գույքի գրանցում - 14-րդ տեղ) արդյունքն է այլ երկրների հետ համեմատության կամ մեթոդական փոփոխությունների մասին: Ներկայումս նախարարությունը մշակել է «Բիզնես միջավայրի բարելավում 2016 թ.». Itsրագիրը, դրա ներկայիս ընդունման և դրանում ներառված միջոցառումների համալիր իրականացման դեպքում, այլ հավասար պայմաններում, Հայաստանում հնարավոր է գրանցել 10 կետանոց բարելավում: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ իրականացվող բարեփոխումները ոչ միայն պետք է ուղեկցվեն նորմատիվ իրավական ակտի փոփոխություններով և լրացումներով, այլև նպաստեն երկրում գործարար միջավայրի բարելավմանը `տնտեսական զարգացումների համատեքստում: Թամարա Շանոյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐCԸՆԹԱԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄՆԵՐԸ ՝ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԵԿՈՒՅԻ ԿԱՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՄԲ Հիմնաբառեր. Բիզնես միջավայր, տնտեսություն, բարեփոխումներ, բիզնես միջավայր, գործարարություն ։

Առողջ մրցակցություն և տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ պայման է գործարար միջավայրի բարելավման և ներդրումների խրախուսման քաղաքականությունը։ Ներդրումների խրախուսումը ՀՀ տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթ ուղղություններից մեկն է։ «Doing Business» ամենամյա զեկույցներում ներկայացվում են ներդրողների պաշտպանվածության ոլորտում տեղի ունեցող զարգացումները, փոփոխությունները, համընդհանուր և տարածաշրջանային միտումները, լավագույն առաջընթաց արձանագրած երկրներն ու բարեփոխումներից հետ մնացող երկրները։ Հոդվածում քննարկվել են Հայաստանի Հանրապետությունում բարեփոխումներն՝ ըստ «Doing Business»-ի։

Բարձր ջերմաստիճանի գերհաղորդիչների (ԴՍ) կրիտիկական և էլեկտրական տրանսպորտի կայունության բնութագրերի ուսումնասիրությունը ժամանակակից հիմնարար ֆիզիկայի կարևոր հիմնարար և գործնական խնդիր է [1]: Դա մի կողմից պայմանավորված է նրանով, որ վերջին տարիներին PSG- ի հիման վրա տեղի է ունեցել տեխնոլոգիական սարքավորումների արտադրության ինտենսիվ զարգացում, որի էլեկտրոֆիզիկական բնութագրերի կայունությունը դառնում է կարևոր [1-7]: Մյուս կողմից, չնայած անցել է ավելի քան 30 տարի BCG- ի հայտնաբերումից, դրանցում գերհաղորդականության մեխանիզմը դեռ չի հայտնաբերվել մանրադիտակային մակարդակում [1]: Որոշ աշխատանքների կարծիքով, գերհաղորդունակության բնույթը բացահայտելու բանալին BJP- ում կարող են լինել արտասովոր հատկությունները, որոնք դիտվում են նորմալ վիճակում ՝ կրիտիկական ջերմաստիճանի մոտ և դրանից բարձր ջերմաստիճանում: Դրանք ներառում են BGH միացությունների [8], այսպես կոչված կեղծ-գոթական ռեժիմի [1,8] և համահունչ էլեկտրական փոխադրման երեւույթների լայն ջերմաստիճանային տիրույթի տատանումներ [9]: Ավելին, նշված երեւույթների դրսեւորման համար կարևոր են ինչպես նմուշի ջերմային մշակման պայմանները (ջերմաստիճանը, տևողությունը, ջեռուցման և հովացման արագությունը), այնպես էլ դրա ստացման ֆոնը: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում ցածր ջերմաստիճանի բուժումը, որի արդյունքում առաջանում են նյութափոխանակություն [10-12], երբ նմուշի թթվածնի պարունակությունը չի փոխվում, բայց տարրական բջիջում թթվածնի ատոմների կարգավորման աստիճանը փոխվում է դրանց բարձր շարժունակության պատճառով [1 , 12-15]: Կայուն վիճակում գտնվող և սենյակային պայմաններում երկար ժամանակ (10 տարի) պահվող (ծերացման ֆենոմեն) երկար վիճակում գտնվող և իտրիումի գերհաղորդիչ խառնուրդի վերոհիշյալ բնութագրերի փոփոխությունը համարժեք է փոփոխություններին որոնք առաջանում են 200 ° C ջերմաստիճանում 100 ժամվա ընթացքում: Agingերացման ֆենոմենը տարբեր միացություններում ուսումնասիրվել է սենյակային ջերմաստիճանում պահելուց հետո [1-3] մինչև 17 տարի: Նման ուսումնասիրությունները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինչպես PCB միացություններում գերհաղորդունակության մեխանիզմի բացահայտման, այնպես էլ դրանց բնօրինակ հատկությունները վերականգնելու առումով [16,17]: Այդ նպատակով հաճախ օգտագործվում է կրկնակի ջերմամշակման մեթոդը: Մենք վերջերս ուսումնասիրել ենք կարճաժամկետ ցածր ջերմաստիճանի կրկնակի ջերմային ազդեցության ազդեցությունը սինթեզից մոտավորապես 30 տարի սենյակային ջերմաստիճանում պահվող իտրրիումի նմուշների տեղափոխման և գերհաղորդիչ հատկությունների վրա `չափելով հատուկ դիմադրություն ջերմաստիճանի տիրույթում (77-92) K [ 18]: Սույն աշխատանքում այս ուսումնասիրությունների ջերմաստիճանային միջակայքն ընդլայնվել է մինչև 290 Կ Չափման մեթոդներ Ուսումնասիրված YBa 2 Cu 3 O x PCB պոլիկյուրեղային միացությունները սինթեզվել են սովորական եղանակով [19,20] և պահպանվել սենյակային ջերմաստիճանում շուրջ 30 տարի: Ռենտգենյան լյումինեսցենցիայի չափումները ցույց են տվել, որ այս նմուշներում բարիումի ատոմների կոնցենտրացիան քաշով մոտ 3-4% -ով ցածր է, համեմատած նախկինում 950 ̊C ջերմաստիճանում սինթեզված նմուշների հետ [19,20]: Այս նմուշը կրկնակի ջերմամշակման է ենթարկվել 400 ° C ջերմաստիճանում օդի տաքացումից հետո 30 րոպեի սկզբին և դանդաղ սառչել ջեռոցի հետ միասին (3-4 աստիճան / րոպե) մինչև սենյակային ջերմաստիճան: Մեկամսյա պարբերական չափումներից հետո նույն նմուշը երկրորդ անգամ տաքացվում է օդում ևս 30 րոպե 400 ° C ջերմաստիճանում և արագորեն (150-200 ° / min) սառեցվում է սենյակային ջերմաստիճանում: Սկզբնական, միայնակ և կրկնակի ջերմային բուժումից հետո նմուշի նիշերն այսուհետ համարակալվելու են համապատասխանաբար 1, 2 և 3 նմուշներ: Յուրաքանչյուր ջերմամշակումից հետո ամսվա ընթացքում ջերմաստիճանի կախվածության կորերը հատուկ դիմադրության r (T) (88-290) K ժամանակ առ ժամանակ չափվում էին Երկրի մագնիսական դաշտի առկայության դեպքում `օգտագործելով վոլտամետր բնութագրերի քառակողմ մեթոդը [19, 20]: Հարկ է նաև նշել, որ այս հատկությունները, որպես կանոն, շատ դանդաղ են փոխվում `կախված մեկ ամսից հետո ժամանակից` նմուշի թերությունների նվազման հետևանքով: Հետևաբար, այս հոդվածում ներկայացված են ջերմային մշակումից միայն մեկ ամիս անց ստացված բնութագրերը, և դրանց ժամանակից կախվածության արդյունքների վերաբերյալ տվյալները հրապարակվել են այլ աշխատություններում [21,22]: Գերհաղորդիչ (GH) անցման լայնությունը որոշվեց հետևյալ կերպ. ΔΤ C = Τ C0.9 -Τ C0.1, որտեղ Τ C C0.9 և Τ C0.1 նորմալ դիմադրության հատուկ արժեքներին համապատասխանող ջերմաստիճաններն են 0.9rn և 0.1rn- ից: Ընդունված է նաև, որ Τ C0.9 և Τ C0.1 համապատասխանում են կրիտիկական ջերմաստիճաններին GH վիճակի անցման սկզբում և վերջում (դիմադրություն 0) ՝ T con և T c0: Ստացված արդյունքները և դրանց քննարկումը Նկար 1-ը (a, b, c) ցույց է տալիս 1-ին, 2-րդ և 3-րդ նմուշների համար երեք տարբեր ջերմաստիճանային սահմաններում հատուկ դիմադրության ջերմաստիճանի կախվածության կորերը: Ինչպես երեւում է այս ցուցանիշից, 30 տարի սենյակային ջերմաստիճանում պահելուց հետո նորմալ (ոչ գերհաղորդիչ) վիճակում նախնական նմուշի r (նկ. 1, կոր 1) հատուկ դիմադրությունը գծային նվազում է ՝ հասնելով T p = 136,5 K , ինչը բնորոշ է մետաղներին: Այնուամենայնիվ, ցածր ջերմաստիճաններում r- ից ավելի արագ իջեցումը կախված է գծային կախվածությունից: 1 և 2 նմուշների T con, T c0, Tc բնութագրերը համապատասխանաբար 86,7 Կ, 82,5 Կ և 4,2 Կ և 85,6 Կ, 81,4 Կ, 4,2 Կ են (տես աղյուսակ): Նշենք, որ T c0 cT ջերմաստիճանի տիրույթում 2-րդ նմուշի հատուկ դիմադրությունը շատ ավելի բարձր է, քան 1-ին նմուշում `ավելի բարձր ջերմաստիճանների համեմատ: Այս միջակայքում հաղորդունակությունը պայմանավորված է Կուպերի զույգերի կոնցենտրացիայի ջերմաստիճանի տատանումներով [8]: Ինչպես երեւում է, 2-րդ նմուշի հատուկ դիմադրությունը 1-ին նմուշի նկատմամբ շարունակվում է մինչև T = 110K (նկ. 1, կոր 2): Տարբեր ջերմաստիճանային տիրույթներում 1,2 և 3 տարբեր նմուշների հատուկ դիմադրության (r) ջերմաստիճանային կախվածությունը (a, b, c): Ուղղահայաց սլաքները համապատասխան նմուշներում նշում են կեղծ-գոթական ռեժիմի (T p) առաջացման ջերմաստիճանը: 11 Աղյուսակ Ուսումնասիրվող նմուշների GH- ի և նորմալ վիճակի որոշ բնութագրեր մնում են մեծ և ունեն ոչ մետաղական վարք: Այնուամենայնիվ, ավելի բարձր ջերմաստիճանի սահմաններում, հատուկ դիմադրությունն արդեն ցուցադրում է մետաղական վարքագիծ, և ինչպես ջերմաստիճանը հետագայում բարձրանում է, այն սկսում է նվազել առաջին նմուշի համեմատ: Սենյակային ջերմաստիճանում նվազումը կազմում է 18,5%: Ստորև բերված աղյուսակը ցույց է տալիս, որ այս նվազումը 2700 սմ-ից 2200 սմ է ուղեկցվում է թեքության (dr / dT) անկմամբ, որը որոշվում է 1 և 2 նմուշների հատուկ դիմադրության գծային կախվածությամբ 5,9-ից Համապատասխանաբար  սմ / Կ: մինչև 3.00 սմ / Կ Նկատի ունեցեք, որ dr / dT պրոֆիլի նման վարքագիծ նկատվել է YBa 2 Cu 3 O 6.55 և Y 1-y Pr y Ba 2 Cu 3 O 7-δ մոնոկրիստալներում, ինչպես բարձր ճնշման գործադրումից հետո [23], այնպես էլ խառնուրդի տեղադրումից հետո [24] Dr / dT- ի նվազումն ուղեկցվում էր նաև նմուշի դիմադրության նվազմամբ, որը բարձր ջերմաստիճանում զգալիորեն բարձր է, քան ցածր ջերմաստիճանում: Դիմադրության նվազումն, ըստ էության, ցույց է տալիս ֆոնոնների դերի նվազում նորմալ հոսանքի կրիչների ցրման մեջ: Հետեւաբար, երկրորդ նմուշի դիմադրությունը աստիճանաբար նվազում է ջերմաստիճանի միջակայքում (110-290) K ՝ համեմատած առաջինի հետ: Ըստ [15,25,26] - ի, ցածր ջերմաստիճանի տիրույթում հատուկ դիմադրողականությունը (տատանումների հաղորդունակությունը) պայմանավորված է թույլ O4, O5 և O1 ատոմների կարգավորմամբ Cu-O շղթայում, իսկ բարձր ջերմաստիճաններում `կարգավորմամբ թթվածնի ուժեղ ատոմների Cu-O հարթություններում: Քանի որ Cu-O շղթաների թթվածնի ատոմները ավելի թույլ են, քան հարթ ատոմների, ջերմային բուժումը շղթաներում ավելի շատ արատներ է առաջացնում, որոնք թուլացնելով և կոտրելով կապը կտրոնային զույգերի մեջ, բերում են հատուկ դիմադրության ավելի մեծ աճի , 2-րդ նմուշի դիմադրության այդպիսի մեծ աճը ուղեկցվում է T c- ի անցման ջերմաստիճանի կրիտիկական նվազումով ընդամենը 1 աստիճանով, իսկ անջատման լայնությունը մնում է հաստատուն Tc = 4,2 K (տե՛ս աղյուսակը): Մինչդեռ բնութագրական T p ջերմաստիճանը այս դեպքում 12-ը իջնում ​​է 136.5 K- ից 110 K, այսինքն `ջերմային բուժումը հանգեցնում է մետաղի հաղորդման ռեժիմի ջերմաստիճանի միջակայքի զգալի ընդլայնմանը: Նկատի ունեցեք, որ օդում արագ սառչելուց հետո 3 նմուշի GH անցման կորը նույնպես ընդհանուր առմամբ շեղվում է ցածր ջերմաստիճանի տիրույթից (նկ. 1, կոր 3), և նմուշը չի անցնում լրիվ GH- ի 77,3 Կ հեղուկ ազոտի դեպքում: Իսկ անցման սկզբում ջերմաստիճանը 85.6 Կ-ից նվազում է 83.7 Կ-ի: Այսինքն, երրորդ նմուշը դառնում է ավելի տարասեռ, որն արտահայտվում է conTc- ի զգալի աճով `համեմատած T con- ի հետ` T c0- ի ավելի արագ նվազման պատճառով: Դրանում առկա միատարրությունը վկայում է նկարում 1-ի (ա, բ, կորի 3) շուրջ 80 Կ-ի շուրջ r (T) կորի հստակ նկատվող աճը: Նկատված ոչ միատարրությունը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է թթվածնով հարուստ և թթվածնով աղքատ, T c (ներառյալ T c = 80 K) GH փուլերի առաջացմամբ: Այս ֆենոմենը հայտնի է որպես այսպես կոչված փուլային տարանջատման ֆենոմեն և նկատվել է ջերմամշակված ոչ ստոյխիոմետրիկ YBa 2 Cu 3 O 6.8 մոնոկրիստալներում [10], ինչպես նաև ավելի մեծ իոնային շառավղով իտրիումի ատոմներում, որոնք մասամբ տեղակայված են իտրիումի հետ Pr ատոմներ: , Հետաքրքիր է նշել, որ ցածր ջերմաստիճանի մշակումից և նմուշների երկարատև պահումից սենյակում [10] տարրական բջջային թթվածնի մասնակցությամբ ջրային գոլորշիով, Y և Ba ենթացանցերը տեղի են ունենում ապակարգավորում: Այս և բազային նմուշների նախնական գոյություն ունեցող արատները (Ba ատոմների 3-4% պակասություն) և դրանց արդյունքում առաջացող և գերհաղորդիչ և ոչ գերհաղորդիչ փուլերը անհավասարաչափ են բաշխված միջքաղաքային տարածություններում ՝ առաջացնելով հսկայական սթրեսներ, որոնք դառնում են նորմալ ընթացիկ կրիչների հավաքման կետեր կամ արդյունավետ ցրվելը կենտրոններ [1]: Այս ամենը հանգեցնում է դիֆրակցիոն գծերի լայնության բարձրացմանը [10], իսկ մեր դեպքում ՝ GH անցքի լայնության բարձրացմանը: Փաստորեն, արագ սառեցումը հանգեցնում է հսկայական առաձգական սթրեսների այս տարածական ցանցերի եզրերին, ինչը հանգեցնում է ավելի մեծ յուրահատուկ դիմադրության և անցումային լայնության դանդաղ աճի `դանդաղ սառեցված նմուշի համեմատ [13]: Նշենք, որ այս դեպքում ցածր ջերմաստիճանի տիրույթում հատուկ դիմադրության նկատվող աճը մի քանի հազար անգամ ավելի մեծ է, քան առաջին նմուշում (նկ. 1, կոր 3): Այնուամենայնիվ, եթե դանդաղ հովացման դեպքում հատուկ դիմադրությունը սենյակային ջերմաստիճանում նվազում է 18,5% -ով, արագ հովացման դեպքում, ընդհակառակը, ավելանում է ավելի քան 60% -ով (տե՛ս աղյուսակ): Բացի այդ, նորմալ վիճակում նմուշը կիսահաղորդչային հաղորդունակություն է ցուցաբերում (նկ. 1, գ): Նմանատիպ վարք մեզ մոտ վերջերս նկատվեց իտրրիումի պոլիկրիստալներում, որոնք ջերմային մշակումից հետո դանդաղ սառչում էին և պահվում սենյակային ջերմաստիճանում ընդամենը 13 օր: Հարկ է նշել, որ իտրիումի մոնոկրիստալները, որոնք սենյակային ջերմաստիճանում պահվել են 6 և 17 տարի այլ հեղինակների կողմից սինթեզվելուց հետո, ցույց են տվել նաև տարբեր GH փուլեր, որոնք հայտնվել են անցումային կորերի վրա `աստիճանի տեսքով: PCB միացություններում կիսահաղորդչային տիպի վարքի հնարավոր պատճառներից մեկը նյութի կառուցվածքային արատների անհավասար բաշխումն է մանրադիտակի մակարդակում [28]: Այնուամենայնիվ, հետաքրքիր է նշել, որ կեղծ կոտոշավորը համարվում է նաև որպես մի երևույթ, որն արտահայտվում է ընդհանրապես տարասեռ էլեկտրոնային (ոչ միայն գերհաղորդիչ) համակարգերում: Այստեղ պարզվում է, որ կառուցվածքում նանոմասշտաբային անհավասարությունների առկայությունը կարող է ուժեղացնել կեղծ կեղտոտ անոմալիաների դրսևորումները թթվածնի օպտիմալ պարունակությամբ YBa 2 Cu 3 O 6.93 գերհաղորդիչներում: Ինչպես երեւում է (նկ. 1-գ, 3 կոր) կիսահաղորդչային ռեժիմում, քանի որ ջերմաստիճանը իջնում ​​է T p = 98 K, դիմադրությունը նույնպես ավելանում է գծային օրենքով: Այլ կերպ ասած, կեղծ-գոտու կազմավորման ռեժիմը նույնպես դրսեւորվում է 3 նմուշում: Նման կախվածություն է նկատվել բիսմութի նմուշների մեջ, որոնք մասամբ տեղակայված են ցինկի ատոմների հետ `բարձր ջերմաստիճանի մշակումից և օդում արագ խառնվելուց հետո: Բնութագրական T p ջերմաստիճանը կապված է կեղծ-գոթական ռեժիմի հաստատման հետ, որի ծագումն ունի երկու մոտեցում: Ըստ առաջինի ՝ դա պայմանավորված է այսպես կոչված «դիէլեկտրական» տիպի մոտ կարգի տատանումներով, որոնք դիտվում են հեռախառնուրդային միացություններում: Երկրորդ մոտեցումը ենթադրում է կուպերային զույգերի ձևավորում ջերմաստիճանի տիրույթում շատ ավելի բարձր, քան կրիտիկական T p  Tc- ն, երբ առաջացած տեղական GH զույգերի խտությունը դեռ բավական փոքր է և չի ապահովում անհրաժեշտ համախմբվածություն ամբողջ նմուշի անցնելու համար: դեպի ԳՀ պետություն: Այս համահունչությունը հաստատվում է միայն T Tc- ի դեպքում [8]: Pերմամշակումից հետո T p- ի նվազումը պայմանավորված է ինչպես տարածական ցանցի շղթաներում, այնպես էլ հարթություններում արատներով: Ըստ [4,8] աշխատանքների ՝ արատի խտության աճը կանխում է գերհաղորդիչ զույգերի առաջացումը: Այնուամենայնիվ, հետաքրքիր է նշել, որ աշխատության մեջ [1] հակառակ արդյունքն էր նկատվում: Սենյակային ջերմաստիճանում 29 ° C ջերմաստիճանի հավելանյութ է դիտվել մաքուր իտրրիումի մոնոկրիստալներում, որոնք երկար ժամանակ պահվում էին օդում և մասամբ տեղակայված էին ալյումինի ատոմներով: Գոյություն ունեցող ուսումնասիրությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ թերությունների ազդեցությունը իտրրիումի նմուշներում T p և Tc փոփոխությունների վրա երկիմաստ է [1,5,24], և վերջերս կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ կեղծ կեղծիքների պատճառը դեռ պարզ չէ: [7] Արդյունքները վերջնականապես բացատրելու համար անհրաժեշտ է լրացուցիչ հետազոտություն: 14 իտրիումի գերհաղորդիչների ցածր ջերմաստիճանի բուժումը անկայուն վիճակ է առաջացնում դրանց մեջ բջջային թթվածնի ատոմների (շղթաների) կազմալուծման և դրանց հետագա թուլացման պատճառով [1: 12-15]: Այս դեպքում հիմնական արատները Ba և Y ենթացանցերի տեղահանված ատոմներն են, որոնք հանգեցնում են թթվածնի ատոմների վերադասավորմանը, որն էլ իր հերթին առաջացնում է նմուշի բնութագրերի փոփոխություն: Արդյունքում ստացված թերությունները նանոմետրերի չափի են և բաշխված են տարրական խցում շատ անհավասար ձևով, ինչը, [29, 30] –ի համաձայն, կարող է մեծացնել կեղծ օրինակի անոմալիաների առաջացումը նույնիսկ թթվածնի օպտիմալ պարունակության մեջ BJG YBa 2 Cu 3 O 6.93 մոնոկրիստալներ, հակառակ պնդմանը, որ թթվածնով հագեցած նմուշներում: 77 Կ-ով արագորեն սառեցված նմուշում գերհաղորդունակության ամբողջական վիճակի բացակայությունը, հավանաբար, պայմանավորված է դրանով պայմանավորված բարձր խտության և Nm արատներով, քանի որ այս դեպքում նկատվում է ավելի լայն GH անցում: Նման դեպքերում նմուշը հաճախ չի անցնում լիարժեք գերհաղորդականություն նույնիսկ շատ ցածր ջերմաստիճանում, քանի որ ներկայիս կրիչների զգալի մասը մնում է ոչ գերհաղորդիչ: T p- ի թույլ փոփոխությունը հովացման արագությունից T p- ի համեմատ կարելի է բացատրել նաև նմուշի նանոմասնիկների արատների առաջացմամբ (ներառյալ ամորֆ մասնիկները մինչև 20 նմ) ​​[10, 11]: Այս դեպքում [30] թթվածնի O4 հանգույցների բնակչությունը փոքր-ինչ փոխվում է, իսկ շղթայի O5 դիրքերում (իդեալականորեն հիմնականում անմարդաբնակ) այն զգալիորեն աճում է ՝ հանգեցնելով Tc– ի բարձր արժեքների պահպանմանը կամ դրանց թույլ փոփոխությանը: և հատուկ դիմադրության զգալի աճ (նկ. 1, նմուշ 3; աղյուսակ): Եզրակացություն Ուսումնասիրվել է կարճաժամկետ կրկնակի ջերմամշակման ազդեցությունը YBa 2 Cu 3 O x BGH միացությունների սինթեզված և 30 տարի սենյակում պահվող միացությունների էլեկտրական տրանսպորտային հատկությունների վրա: Ստացվել են հետևյալ հիմնական արդյունքները. 1. 30 րոպե 400 ° C ջերմաստիճանում տաքացնելուց հետո սենյակի ջերմաստիճանում դանդաղորեն սառեցված նմուշի հատուկ դիմադրությունը կտրուկ աճում է տատանումների միջակայքում, որն ուղեկցվում է կրիտիկական ջերմաստիճանի անկմամբ, մինչդեռ անցումը լայնությունը մնում է անփոփոխ ՝ 4,2 Կ 2. Կա նաև տեղական T p զույգերի կազմավորման ջերմաստիճանի անկում 136,5 K- ից 110 K, ինչը պայմանավորված է թույլ կապակցված Cu-O շղթաների արատներով: Վերոնշյալ դիմադրության մեծ մեծացումը պայմանավորված է նաև այդ արատներով: 3. heatերմային մշակումից հետո արագորեն սառեցված նմուշները ցույց են տալիս T con ջերմաստիճանի իջեցում GH- ի անցման սկզբում 3 Կ-ով `ելակետային նմուշի 15-ի համեմատ, և հեղուկ ազոտի, այսինքն` ԳՀ-ի ջերմաստիճանում դիմադրությունը չի դառնում 0: անցումն ընդլայնվում է, ինչը ցույց է տալիս աններդաշնակության աճ: Ստացված արդյունքները թույլ են տալիս կապ հաստատել գերհաղորդիչ և նյութի նորմալ բնութագրերի միջև բավականին պարզ մեթոդի միջոցով, որը հնարավորություն կտա ձեռք բերել բարձր GH բնութագրերով միացություններ, որոնք մեծ նշանակություն ունեն ուժի մեջ մտնելու կիրառման տեսանկյունից: և չափիչ սարքավորումներ: , ։

Ջերմաստիճանային (77-290)Կ տիրույթում ուսումնասիրվել է սինթեզումից հետո 30 տարի սենյակային պայմաններում պահված բազմաբյուրեղային YBa 2 Cu 3 O x նմուշների էլետրատրանսպորտային բնութագրերը՝ կախված հետագա ջերմամշակման ռեժիմներից։ Ստացվել են հետեւյալ հիմնական արդյունքները. 1. Ջերմամշակումից հետո մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան նմուշի արագ սառեցման դեպքում ցածր ջերմաստիճանային տիրույթում դիտվում է տեսակարար դիմադրության եւ գերհաղորդչային (ԳՀ) անցման լայնության աճ, որն ուղեկցվում է անցման կրիտիկական T c ջերմաստիճանի նվազմամբ։ Սակայն ջերմաստիճանից գծային կախվածության տիրույթում դանդաղ սառեցված նմուշի տեսակարար դիմադրությունը սկզբնական վիճակի համեմատությամբ աստիճանաբար նվազում է։ 2. Հետազոտվող նմուշներում առանձնանում է մի ջերմաստիճան T p >>T c , որից ցածր նմուշում հաստատվում է փսեւդոգոտիական ռեժիմ, որը բնութագրվում է տեսակարար դիմադրության գծային կախվածությունից էականորեն տարբերվող շեղումով։ Փսեւդոգոտիական ռեժիմի առաջացման ջերմաստիճանը` T p , նմուշի սառեցման արագությունից կախված, նվազում է անհամեմատ ավելի արագ, քան T c -ն։ 3. Նախնական, դանդաղ եւ արագ սառեցված նմուշներում ջերմաստիճանների T>T p տիրույթում տեսակարար դիմադրությունը փոփոխվում է գծայնորեն, սակայն առաջին եւ երկրորդ դեպքում այն դրսեւորում է մետաղական, իսկ երրորդ դեպքում՝ կիսահաղորդչային վարքագիծ։ Բացի այդ, վերջին դեպքում գհ անցման սկզբին նախորդող նեղ ջերմաստիճանային տիրույթում դիտվել է քվազիմետաղական վարքագիծ։ Այս արդյունքները որակապես մեկնաբանվում են նմուշների տարածական ցանցի Cu-O շղթաներում եւ հարթություններում նախապես առկա եւ 7ջերմամշակման հետեւանքով առաջացած նոր կառուցվածքային արատների միկրոսկոպիկ մակարդակով անհամասեռ բաշխման մոդելի սահմաններում։

Գիտ. Ղեկավար ՝ տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, դոց. Մ. Տավադյան իրավական դաշտի ձևավորումը նախադրյալ է նորարարական գործունեության խթանման համար, քանի որ ոլորտի արդյունավետ իրավական կարգավորումը, ստեղծելով տնտեսական արդյունավետ պայմաններ, նպաստում է ոլորտի մի շարք խնդիրների լուծմանը: Դրա շնորհիվ նորարարական գործունեության հաջողությունը մեծապես պայմանավորված է ինովացիոն միջավայրի ստեղծման պետական ​​քաղաքականությամբ, և վերջինս իրականացվում է ինովացիոն գործունեությունը կարգավորող օրենսդրական նորմատիվ-իրավական դաշտի միջոցով: Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ստեղծվել է համապատասխան օրենսդրական դաշտ `օգտագործելով գիտության և կրթության դերը տնտեսության և հասարակության զարգացման գործում: Դրա վկայությունն է այն փաստը, որ ՀՀ Սահմանադրության 38-43 հոդվածները սահմանում են «Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք» 4 և «Ստեղծման ազատություն» 5: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ Հայաստանում նորարարական գործունեության զարգացման ուղղությամբ լուրջ քայլ կատարվեց միայն 2000 թ.-ին, երբ ընդունվեց «Գիտական ​​և գիտական ​​գործունեության մասին» օրենքը, որը կարգավորում է գիտատեխնիկական առարկաների, պետական ​​մարմինների, ինչպես նաև օգտագործողների հարաբերությունները: գիտական ​​արդյունքների: գիտական ​​և տեխնիկական գործունեության ոլորտում պետական ​​քաղաքականության ձևավորման և իրականացման սկզբունքները 6. Եվ արդեն 2001 թվականի նոյեմբերին ՀՀ Կառավարությունն ընդունեց «Գիտական ​​և գիտատեխնիկական գործունեության հիմնական ֆինանսավորման մասին ՀՀ Սահմանադրության 4 փոփոխություններ, ընդունված 2015 թ. Դեկտեմբերի 6-ին, 38-րդ հոդված: 5 փոփոխություն ՀՀ Սահմանադրության մեջ, ընդունված 06.12.2015 թ., 43-րդ հոդված: 6 ՀՀ օրենք «Գիտական ​​և գիտատեխնիկական գործունեության մասին», ընդունված 05.12.2000 թ. Հաստատել «Հայաստանի Հանրապետությունում կարգը հաստատելու մասին» (17.11.2001 թ., N 1121), «Գիտական ​​և տեխնիկական գործունեության պայմանագրային (թեմատիկ) ֆինանսավորման կարգը հաստատելու մասին» կարգը (17.11.2001 թ., N 1122). 17.11.2001 թ., N 1123) որոշումներ: Նորարարական գործունեության հայեցակարգը հաստատվել է Կառավարության կողմից », իսկ նույն տարվա սեպտեմբերի 28-ին Կառավարությունը հավանություն է տվել« 2005-2010 թվականների Հայաստանի սիստեմատիզացման ծրագրին »և« theրագրի իրականացման միջոցառումների ցուցակի համար »: Համակարգի նորարարություն 2010-2010 թվականների համար »: 2005-2010թթ. Շարունակվեց պետական ​​ինովացիոն քաղաքականության ծրագիրը և 2006 թ. Մայիսին ՀՀ Ա Assembly-ն ընդունեց «Նորարարական գործունեության պետական ​​աջակցության և ինովացիոն գործունեության հիման վրա սույն օրենքը սահմանում է իրականացման և իրականացման իրավական հիմքերը» ՀՀ պետական ​​ինովացիոն քաղաքականության, նորարարական գործունեության տեսակների, առարկաների, պետական ​​աջակցության գործունեության նպատակի մասին », հիմնական ուղղություններ 7: Շարունակաբար 2006-2007թթ. Ընդունվել են մի շարք նորմատիվ իրավական ակտեր, մասնավորապես, «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նորարարությունը 07.09.2006 թ. ՀՀ կառավարության 19.10.2006 թ. «Նորարարության ոլորտի զարգացման գերակայությունները սահմանելու մասին» N1252-Ա որոշում, «Կառավարության նորարարական նախագծերի մրցույթների անցկացման և ֆինանսավորման կարգը հաստատելու մասին» N1466-Ն որոշում: Հայաստանի Հանրապետության 02.08.2007 թ. N878- Վերանորոգում, և «Կառավարության ինովացիոն գործունեության աջակցության տարեկան ծրագիր 02.08.2007 թ. N877-N որոշում: «Նորարարական գործունեությանը պետական ​​աջակցության մասին» Հայաստանի Հանրապետության 7 օրենք, ընդունված 23.05.2006 թ., Որը հաստատում է «ինչպես նաև նորարարական մարմնի ճանաչումը» իրականացման կարգը: 2011 թ. Փետրվարի 17-ին ՀՀ Կառավարությունը հաստատեց «Նորարարական տնտեսության զարգացման մեկնարկային ռազմավարության հայեցակարգը», որը կոչված է ներկայացնել Հայաստանում նորարարության աջակցության ռազմավարության զարգացման ռազմավարության տեսլականը `հիմնական ռազմավարական նախաձեռնությունները: առաջին փուլի ՝ օժանդակ գործիքներ 8: Նշենք, որ այն իրականացվել է ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության կողմից իրականացվող համակարգաշինական նախաձեռնությունների, ազգային նորարարական համակարգի ձևավորումն ապահովող իրավական դաշտի, բիզնեսի հնարավորությունների, զարգացման և բարեփոխմանն ուղղված այլ նախագծերի հիման վրա: նորարարական-ֆինանսական ենթակառուցվածք: Հայեցակարգը պարունակում է նորարարական համակարգի ձևավորման սկզբունքները, առկա իրավիճակի գնահատումը, ազգային ինովացիոն համակարգի ձևավորման ռազմավարական հորիզոնները, ազգային նորարարական համակարգը, ինչպես նաև էկոնոմիկայի նախարարության մասնակցությամբ համակարգի ստեղծման նախաձեռնությունները, հիմնադրումը: ազգային գիտական ​​լաբորատորիայի ստեղծում, ազգային գիտական ​​լաբորատորիայի ստեղծում: Գյումրու տեխնոպարկի ստեղծում և Gyle վենչուրային ֆոնդի հիմնում: Տարբեր ծրագրերի մշակումն ու իրականացումը օգտագործվում են պետական ​​քաղաքականության մեջ: Հոկտեմբերին ՀՀ կառավարության որոշմամբ ՝ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարություն Ալիխանյան 8 նորարարական տնտեսության զարգացման ռազմավարության հայեցակարգ, ՀՀ կառավարության 2011 թ. Փետրվարի 17-ի նիստի N 6 արձանագրային որոշում: Լաբորատորիաների նախաձեռնություն («Արաբկիր», «Մոմ» ծրագիր, ՏՀՏ հիմնադրամի համատեղ հաղթահարում, Հայկական նորարարական գործունեության բարեփոխում, գոտիների համալիր, Ազգային գիտական ​​լաբորատորիայի կենտրոնից ընկած ժամանակահատված Իսկ 2011-ի հոկտեմբերին, ԱՊՀ կառավարությունների ղեկավարների խորհրդի որոշմամբ, հաստատվեց «ԱՊՀ անդամ պետությունների ինովացիոն ոլորտում համագործակցության միջպետական ​​ծրագիրը մինչև 2020 թվականը»: Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամը, որը հիմնադրվել է Համաշխարհային բանկի ձեռնարկությունների ինկուբատոր ծրագրի շրջանակներում, աջակցում է Հայաստանում ՏՀՏ ոլորտի աճին, քանի որ այն բարենպաստ միջավայր է ստեղծում նորարարության, տեխնոլոգիաների զարգացման և ընկերությունների ընդլայնման համար: Հատկանշական է, որ ամենամեծ ֆոնդը տեխնոլոգիան է, որի խորհրդատվական ընկերություններից մեկն ընդգրկում է ոլորտի զարգացման յուրաքանչյուր ոլորտ `կառավարության ծրագրերի իրականացում, իրավական, բիզնես և կրթական բարեփոխումների գործընթաց, սկսնակ ընկերություններին ծառայությունների մատուցում 9:  ՀՀ մտավոր սեփականության գործակալությունը, որը 2002 թվականից հանդիսանում է ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության մաս, և ներկայումս ունի ՀՀ ներդրման առանձին ստորաբաժանման կարգավիճակ: Գործակալության հիմնական նպատակներն ու խնդիրներն են `մտավոր սեփականության օբյեկտների իրավական պաշտպանությանն առնչվող ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված գործողությունների իրականացումը, անհատական ​​տարածաշրջանային բիզնեսի նախարարությունում մտավոր մասնակցությունը: //www.eif.am/arm/about/: Պաշտպանական գույքի բնագավառում տեղեկատվության տրամադրում, ոլորտում միջազգային պայմանագրերով ՀՀ ստանձնած պարտավորությունների կատարման ապահովում, անձնակազմի վերապատրաստում, ինչպես նաև օժանդակություն ՀՀ պետական ​​արտոնագրային ռեսուրսների համալրմանը 10: Նորարարության և ձեռներեցության ազգային կենտրոնը մասնաճյուղեր ունի նաև Գյումրիում, Վանաձորում, Հրազդանում և Կապանում: Կենտրոնը ստեղծվել է 2009 թվականի ապրիլի 23-ին `Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ: Իրականացնում է նորարարությունների, նորարարական գաղափարների զարգացման գործընթացը, աջակցելով դրանց շահագործման նախապատրաստման համար անհրաժեշտ աշխատանքը, գիտատեխնիկական, տեղեկատվական և գրադարանային ծառայություններ մատուցելը Ռուս-հայկական համագործակցության նորարարական կենտրոնի նպատակն է ամրապնդել նորարարական բաղադրիչը և աջակցել երկու տնտեսական և տնտեսական համագործակցության ինտեգրման գործընթացներին: Այսպիսով, ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանում ներդրումային միջավայրը բարելավելու համար պետությունը, տնտեսական, իրավական և քաղաքական պայմաններ ապահովելով, իրականացնում է գործունեության զարգացմանը միտված պետական ​​ինովացիոն քաղաքականություն, որն իր էությամբ ապահովման բաղկացուցիչ մասն է: երկրի տնտեսական աճը: 10 ՀՀ տնտեսական զարգացման նախարարություն ՀՀ հիմնական տնտեսության և նորարարական երկրների ներդրումներ, պաշտոնական գույք https: //www.aipa.am/u_files/file/canonadrutyun_new.pdf11 ՆDՁԱԿ-ի պաշտոնական կայք ՝ http: //www.innovcentre.am/hy/innovation/index Գործակալության կայք. Մարիանա Քոչարյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈ A ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈԻ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. գործունեություն, նորարարություն ։

Տնտեսական գործունեության ցանկացած ոլորտի զարգացման և կայացման գործում կարևոր նշանակություն ունի տվյալ ոլորտը կարգավորող արդյունավետ օրենսդրանորմատիվային դաշտի ձևավորումը։ Մեր երկրում վերջին շրջանում ակտիվացել են նորամուծական ոլորտի պետական կարգավորման ինստիտուցիոնալ հիմքերի ստեղծմանն ուղղված գործընթացներն. արդյունքում ՀՀ-ում նորամուծական գործուծնեության օրենսդրանորմատիվային դաշտը ձևավորվել է տնտեսական իրավիճակին և գործընթացներին բարենպաստ նորամուծական միջավայր, ինչի ուսումնասիրությանն էլ նվիրված է սույն հոդվածը։

Բարձր ջերմաստիճանային գերհաղորդիչներում (ԲՋԳՀ) միկրոսկոպիկ մակարդակով գործող գերհաղորդականության մեխանիզմը դեռեւս լիովին բացահայտված չէ [1]։ Պարզվել է, որ համարյա բոլոր ԲՋԳՀ-ներում միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա է կառուցվածքային դեֆեկտների անհամասեռ բաշխում [2]։ Այդ բաշխումը զգայուն է խառնուրդային ատոմների տեղակայման, տարբեր ռեժիմներով ջերմամշակման, ինչպես նաեւ նրանցում թթվածնային ստեխիոմետրայի եւ բազմաբյուրեղի հատիկների չափերի 27նկատմամբ [3-7]։ Միկրոսկոպիկ անհամասեռություների առկայությամբ է մեծապես պայմանավորված գերհաղորդիչներում այնպիսի երեւույթների դրսեւորումը, ինչպես օրինակ, ֆլուկտուացիոն հաղորդականությունը, փսեւդոգոտին եւ Մեյսների պարամագնիսականությունը [1,7,8]։ Ընդ որում ԲՋԳՀ շատ բնութագրեր վերոհիշյալ ազդակների հետեւանքով դրսեւոում են խիստ անկայուն ժամանակային վարքագիծ [4-6]։ Այդ վարքագծի առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը ինչպես կիրառված արտաքին, այնպես էլ՝ սեփական մագնիսական դաշտում (տրանսպորտային հոսանքով պայմանմավորված) կարող է լրացնել միկրոսկոպիկ մակարդակով գերհաղորդականության մեխանիզմի ձեւավորման եւ կայունության մասին մեր ունեցած պատկերացումները [9-14]։ Ցույց է տրվել, որ սինթեզից հետո սենյակային պայմաններում իտրիումային բազմաբյուրեղների երկարատեւ պահպանման ժամանակ, օդում եղած ջրային գոլորշիների հետ փոխազդեցության հետեւանքով գերհաղորդչային հատիկների մերձմակերեւութային տիրույթում առաջանում է մինչեւ 20 nm հաստությամբ ամորֆ շերտ, ինչը բերում է գերհաղորդչային հատիկների չափերի նվազման եւ, հետեւաբար, միջհատիկային տարածության հատկությունների փոփոխության [9-15]։ Կատարված հետազոտությունները կարեւոր են ինչպես նմուշների բնութագրերի սեփական եւ արտաքին դաշտերի նկատմամբ կայունության պարզաբանման, այնպես էլ նրանց նախնական արժեքների վերականգնման կամ բարելավման ուղիների հայտնաբերման առումով։ Մեր կողմից հետազոտվել էր սինթեզումից հետո 30 տարի սենյակային պայմաններում պահված YBa 2 Cu 3 O x ԲՋԳՀ բազմաբյուրեղներում դիտվող փսեւդոգոտիական ռեժիմների ձեւավորման, ինչպես նաեւ նրանց գերհաղորդչային եւ նորմալ բնութագրերի վրա 400 ̊C-ում կարճատեւ կրկնակի ջերմամշակման ազդեցությունը [7]։ Ներկա աշխատանքի նպատակն է այդ ջերմամշակումից հետո անցած երկու տարվա ընթացքում YBa 2 Cu 3 O x նմուշներում խթանված էլեկտրատրանսպորտային եւ կրիտիկական բնութագրերի ժամանակային էվոլյուցիայի առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում լայն տիրույթում փոփոխվող տրանսպորտային հոսանքի դեպքում։ Փորձի իրականացման մանրամասներ Հետազոտության համար ընտրվել են բազմաբյուրեղային YBa 2 Cu 3 O x նմուշները, որոնք սինթեզվել են սովորական ճանապարհով 10 ժամ 960 ̊C-ում օդում տաքացնելու ճանապարհով [16,17] եւ սենյակային պայմաններում պահվել մոտ 30 տարի։ Ռենտգենյան ֆլուորեսցենցիայի չափումները ցույց են տվել, որ այդ նմուշների մեջ բարիումի ատոմների կոնցենտրացիան ըստ կշռի մոտ 3-4 տոկոսով փոքր է 950 ̊C-ում նախկինում սինթեզված նմուշների համեմատությամբ [16,17]։ Այդ նմուշները 30 րոպե 400°C-ում օդում մեկանգամյա ջերմամշակումից հետո դանդաղ (3-4 աստիճան/րոպե) սառեցվել են մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան եւ ստացվել են վոլտամպերային բնութագրերը։ Որոշումից հետո այդ նմուշները կրկնակի ջերմամշակման ենթարկելուց հետո արագ (150-200 աստիճան /րոպե) սառեցվել են մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան եւ պահվել մինչեւ 2 տարի։ Պահպանման ժամանակների t a 28ֆիքսված արժեքների համար (5, 7, 29, 121, 366, 547 եւ 732 օր) ջերմաստիճանի (78-290)K միջակայքում որոշվել է նմուշների տեսակարար դիմադրության ջերմաստիճանային կախվածության r(T) կորերի ընտանիքը 10mA հաստատուն տրանսպորտային հոսանքի կիրառմամբ [7,16,17]։ Հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում տրանսպորտային հոսանքների I (0.1-300)mA միջակայքում նշված t a ժամանակների համար որոշվել է տեսակարար դիմադրության տրանսպորտային հոսանքից կախվածության կորերի ընտանիքը Երկրի մագնիսական դաշտում։ Ստացված r(T) կորերից որոշվել են Τ Con եւ տեսակարար դիմադրությունը կախված պահման t a ժամանակից։ Նշենք նաեւ, որ ուսումնասիրվող նմուշները ունեցել են ուղղանկյուն զուգահեռանիստի տեսք հետեւյալ չափերով` 4.7×1×1.2 մմ 3 ։ Ստացված արդյունքների քննարկումը Նկ.1.–ում բերված է հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում տեսակարար դիմադրության r(78K) տրանսպորտային հոսանքից կախվածության կորերի ընտանիքը՝ ջերմամշակումից հետո պահպանման տարբեր t a ժամանակների համար 5-ից մինչեւ 732 օր միջակայքում։ Այդ կորերը բերված են հոսանքի (0.1-30) mA միջակայքի համար, քանի որ այդ դեպքում կորերի t a -ից ոչ մոնոտոն կախվածության պատճառով փոխադարձաբար հատումները համեմատաբար քիչ են եւ նրանց տարբերակելն ու միմյանց հետ համեմատելը հեշտ է։ Նկ.2-ում կիսալոգարիթմական մասշտաբով ներկայացված է ժամանակային փոփոխության r(t a ) կորերի ընտանիքը, որը ստացվել է (Նկ.1)-ում բերված կորերից տրանսպորտային հոսանքների 0.4 մինչեւ 250 մԱ միջակայքի որոշ ֆիքսված արժեքների համար։ Նկ. 3-ում պատկերված է նաեւ ցածր ջերմաստիճանային տեսակարար դիմադրության եւ ԳՀ անցման սկզբի ջերմաստիճանի կախվածությունը պահնման Նկ.1. Տրանսպորտային հոսնաքից r(78K)-I կախվածության կորերի ընտանիքը պահպանման տարբեր t a ժամանակների համար 29ժամանակից։ Ինչպես պարզվում է (Նկ.1), ցանկացած ֆիքսված t a արժեքի դեպքում, հոսանքի մեծացումը ուղեկցվում է r(78K)-ի աճով, ինչը համանման է [9,11,13] աշխատանքներում դիտված դրական մագնիսադիմադրության երեւույթին եւ պայմանավորված է նմուշի միջով անցնող հաստատուն հոսանքի սեփական մագնիսական դաշտով [9]։ Նույն նկարից (Նկ.1) երեւում է նաեւ, որ ֆիքսված t a -ի համար դիտվող մագնիսադիմադրությունը հոսանքի փոքր արժեքների տիրույթում ավելի մեծ արագությամբ է աճում եւ հոսանքի մեծացմանը զուգընթաց այդ աճի արագությունը՝ r(I)-ը կախվածության կորի ածանցյալը, աստիճանաբար նվազում է դրսեւորելով հագեցման միտում։ Ֆիքսված հոսանքի շատ փոքր արժեքների դեպքում (I<1mA) պահպանման t a ժամանակից կախված տեսակարար դիմադրությունը հիմնականում նվազում է (Նկ.2a)։ Իսկ ավելի մեծ հոսանքների դեպքում առանձնանում են ժամանակային տիրույթներ, որտեղ դիտվում է ինչպես նվազում, այնպես էլ՝ աճ (տես նկ. 2)։ Հոսանքի մեծացմանը զուգընթաց r(t a ) կորերը դրսեւորում են հստակ արտահայտված տատանողական վարքագիծ, որի ամպլիտւդը բավականաչափ մեծ հոսանքների դեպքում նվազում է (նկ.2c), իսկ դանդաղ պրոցեսների տիրույթում, այսինքն՝ ավելի մեծ t a արժեքների համար, դիտվում է տեսակարար դիմադրության հետագա աճ։ Այս արդյունքը կարելի է բացատրել հետեւյալ կերպ։ Մեր նախորդ աշխատանքում ցույց ենք տվել, որ այս նմուշներում կրկնակի ջերմամշակումից հետո նույնիսկ հեղուկ ազոտում չի դիտվում 0-ական դիմադրություն, քանի որ արագ սառեցման հետեւանքով առաջացած դեֆորմացիոն լարվածությունների պատճառով միջհատիկային կապերից շատերը խզվում են։ Իդեալական վիճակում տարածական ցանցի դատարկ Օ5 թթվածնային հանգույցները ջերմամշակումից հետո զբաղեցվում են Օ1 դիրքում իրենց տեղը լքած թույլ կապված շարժունակ թթվածնի ատոմների կողմից [7]։ Դրանից հետո նմուշը անցնում է փերքոլյացիոն (percolation) վիճակի նրանում առաջացած տարբեր չափերի գերհաղորդիչ եւ նորմալ կլաստերային գոյացությունների պատճառով։ Այդ վիճակում գերհաղորչային կլաստերների միջեւ եղած հաղորդակցման ճանապարհները շատ քիչ են, իսկ նրանց չափերը եւ նրանց միջեւ եղած հեռավորությունները զգայուն են տրանսպոտային հոսանքի նկատմամբ։ Ուստի նույնիսկ ամենափոքր հոսանքների (I<1mA) դեպքում լրիվ գերհաղորդականության վիճակ (0-ական դիմադրություն) չի դիտվում նույնիսկ հեղուկ ազոտում (Նկ.2а)։ Երկարատեւ ծերացած ելակետային նմուշներում Y-ի եւ Ba-ի ենթացանցերում առաջացած մեծ քանակությամբ դեֆեկտների առկայությունը բերում է նրան, որ ջերմամշակումից հետո Τ Con դանդաղ է նվազում (նկ.3) [7.18,19]։ Այսպես, T con մեկ ամսից հետո 84,5K-ից նվազում է ընդամենը 1K-ով, իսկ 1,5 տարի հետո (547 օր) անընդհատ աճելով, հասնում է 91K եւ 2 տարի հետո նվազում է մինչեւ 88,3K։ Հայտնի է, որ բազմաբյուրեղային նմուշներում հատիկների միջին չափսերի նվազումը խթանում է նրանցում անհամասեռությունների դրսեւորումը [18]։ Հայտնի է նաեւ, որ օդում իտրիումային միաբյուրեղների երկարատեւ ծերացումը կամ նրանց ցածր ջերմաստիճանային ջերմամշակումը նույնպես բերում է համանման երեւույթի՝ տարբեր համաչափությամբ եւ կրիտիկական ջերմաստիճաններով միմյանց 30շատ մոտ գերհաղորդչային փուլերի առաջացման [7,18-20]։ Այսպիսի փուլերի համաժամանակյա գոյակցությունը պայմանավորում է նմուշում տրանսպորտային հոսանքի անհամասեռ բաշխվածություն [21-22], որն իր հերթին, կարող է հարուցել, ինչպես կարգավորման, այնպես էլ ապակարգավորման պրոցեսներ [11-13]։ Այսպես, իտրիումային միաբյուրեղներում հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում դիտվել է այնպիսի անոմալ երեւույթ, ինչպիսին սեփական մագնիսական դաշտով ստեղծված մրրկային ցանցի անցումն է ապակարգավորման վիճակից կարգավորված վիճակի, ինչը բնութագրվում է տրանսպորտային հոսանքից տեսակարար դիմադրության կախվածության կորի վրա պիկի դրսեւորմամբ [12]։ Այդ պիկի առաջացումը կապում են նմուշում առկա կետային դեֆեկտներով պայմանավորված պինինգի ուժի փոփոխության հետ [12]։ Մեր նմուշներում մեկ տարի (366 օր) հետո r(I) կորի վրա 22մԱ հոսանքի դեպքում ի հայտ եկած լոկալ պիկը, հավանաբար, նույնպես կարելի է կապել դեֆեկտների նոր վերադասավորմամբ (Նկ.1)։ 31Նկ. 2 . r(78K)- ի կախվածությունը ջերմամշակումից հետո անցած t a ժամանակից Նկ. 3. r(79,4K)-ի եւ Τ Con -ի կախվածությունը ջերմամշակումից հետո անցած t a ժամանակից Սակայն մեր դեպքում այդ պիկը դիտվում է հոսանքի շատ ավելի փոքր արժեքների դեպքում, քանի որ բազմաբյուրեղային գերհաղորդիչները, ի տարբերություն միաբյուրեղայինի, պարունակում են շատ ավելի մեծ կոնցենտրացիայով դեֆեկտներ եւ անհամասեռություններ, ինչը նրանց դարձնում է ավելի զգայուն արտաքին ազդակների նկատմամբ, որը բերում է այդ պիկի շեղման դեպի սեփական մագնիսական դաշտերի ցածր արժեքների տիրույթ։ Մյուս կողմից հոսանքի 22 mA <I< 25 mA տիրույթում (նկ.1, մեկ տարի անց) պիկից հետո դիտվող r(78K)-ի զգալի նվազումը վկայում է նմուշում նաեւ բացասական մագնիսադիմադրության դրսեւորման մասին [9,11,13] (Նկ.1)։ Վերջերս ստացված արդյունքները վկայում են այն մասին, որ բազմաբյուրեղային ԲՋԳՀ միացությունները իրականում կարելի դիտել ոչ թե իբրեւ երկաստիճան, այլ բազմաստիճան համակարգեր, այսինքն՝ նրանցում գերհաղորդչային եւ 32էլեկտրատրանսպորտային բնութագրերը կիրառված արտաքին դաշտերից կախված կարող են դրսեւորել բազմաստիճան անցումներ [14]։ Քանի որ միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա դեֆեկտների անհամասեռ բաշխումը պայմանավորում է կրիտիկան ջերմաստիճաններով միմյանց շատ մոտ ցածր ջերմաստիճանային գերհաղորդիչ փուլերի ձեւավորումը, ապա մեր նմուշներում այդ փուլերից յուրաքանչյուրը կարող է դրսեւորել իրեն հատուկ ժամանակային էվոլյուցիա՝ կախված տրանսպորտային հոսանքից [1,14]։ Այսպիսի ենթադրությունը կարող է պայմանավորել մեր նմուշներում էլեկտրատրանսպորտային եւ կրիտիկական բնութագրերի ժամանակային փոփոխության դիտվող ոչ մոնոտոն եւ ոչ միշտ համափուլ վարքագիծը (Նկ.1-3)։ Նշենք նաեւ, որ էլեկտրանսպորտային եւ գերհաղորդչային հատկությունները պայմանավորված են տարածական ցանցի Օ1, Օ4 եւ Օ5 հանգույցներում գտնվող թթվածնի ատոմների կարգավորվածության աստիճանով [7]։ Ընդ որում Τ Con -ն որոշվում է հիմնականում Օ4 հանգույցներում զբաղվածության չափով, իսկ հաղորդականությունը՝ բոլոր երեք հանգույցներում նրանց առկայությունից։ Այդ պատճառով ջերմամշակումից հետո Τ Con -ի եւ r-ի ժամանակային փոփոխությունները կարող են ընթանալ ոչ համափուլ (Նկ.3)։ Τ Con -ի ժամանակային փոփոխության մեջ դիտվող արագ եւ դանդաղ բաղադրիչների առկայությունը կարելի է վերագրել նմուշում առկա, համապատասխանաբար, կարճ եւ երկար կլաստերային գոյացություններում ընթացող թթվածնային ատոմների դիֆուզիոն պրոցեսներին։ Ստացված երեւույթների իրական պատճառների բացահայտման համար անհրաժեշտ է կատարել հետագա հետազոտություններ, որոնք կիրականացվեն ինչպես առանձին- առանձին տարբեր մեծության արտաքին եւ սեփական մագնիսական դաշտերի, այնպես էլ՝ դրանց միաժամանակյա կիրառմամբ։ Եզրահանգում Ցույց է տրված, ԳՀ նմուշներում առաջանում են միկրոսկոպիկ մակարդակով անհամասեռ բաշխված գերհաղորդչային [10] եւ նորմալ վիճակի մետաստաբիլ դեֆեկտներ, որոնք խիստ զգայուն են կիրառված տրանսպորտային հոսանքների նկատմամբ եւ ժամանակի ընթացքում վերադասավորվելով, առաջացնում են տարբեր երեւույթներ։ Մասնավորապես դիտվում է տեսակարար դիմադրության եւ կրիտիկական ջերմաստիճանի ոչ մոնոտոն ժամանակային կախվածություն։ Այդ երկու բնութագրերի ժամանակային փոփոխությունները ոչ միշտ են համափուլ ընթանում։ Տեսակարար դիմադրությունը կիրառված տրանսպորտային հոսանքների համեմատաբար մեծ արժեքների դեպքում դրսեւորում է հստակ արտահայտված տատանողական վարքագիծ։ Կիրառված տրանսպորտային հոսանքի ազդեցության տակ դիտվում է նաեւ անոմալ մի երեւույթ` մրրկային ցանցի անցում անկարգավորվածից կարգավորված վիճակի։ Ջերմամշակումից հետո նշված բնութագրերի (Τ Con , r) ժամանակային փոփոխությունների դրսեւորած առանձնահատկությունները, հավանաբար, պայմանավորված են նրանով, որ օգտագործված են երկարատեւ ծերացած գերհաղորդչային նմուշներ, որոնցում միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա են 33մեծ քանակությամբ տարբեր գերհաղորդչային եւ նորմալ փուլեր։ Այդպիսի նմուշները կարելի է դիտարկել իբրեւ միկրոկառուցվծքային անհամասեռությունների վարքագծի ուսումնասիրության համար մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող օբյեկտներ։ Ստացված երույթների հետագա մանրամասն ուսումնասիրությունը կնպաստի արտաքին դաշտերի նկատմամբ ավելի կայուն եւ կատարյալ բնութագրեր ունեցող գերհաղորդչային նյութեր սինթեզելու համար ուղված աշխատանքներին։

Ուսումնասիրվել է էլեկտրատրանսպորտային հատկությունների ժամանակային էվոլյուցիան YBa 2 Cu 3 O x բարձրջերմաստիճանային գերհաղորդիչ բազմաբյուրեղներում հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում՝հաշվի առնելով (ելնելով) տեսակարար դիմադրության տրանսպորտային հոսանքից կախվածությունը 0.1÷300 mA միջակայքում։ Հաստատվել է, որ ինչպես գերհաղորդիչ վիճակի անցման սկզբի T con ջերմաստիճանը, այնպես էլ տեսակարար դիմադրությունը՝ r(78K) ջերմամշակումից հետո անցած 2 տարվա ընթացքում ժամանակից կախված դրսեւորում են ոչ մոնոտոն վարքագիծ, եւ ոչ միշտ են ընթանում համափուլ։ Պարզվել է, որ այդ ընթացքում նմուշում դիտվել է տրանսպորտային հոսանքի մագնիսական դաշտով պայմանավորված դրական մագնիսադիմադրության։ Սակայն ջերմամշակումից մեկ տարի անց, հոսանքների 22 mA <I< 25 mA միջանկյալ տիրույթում, դիտվել է նաեւ բացասական մագնիսադիմադրություն։ Ստացված արդյունքները մեկնաբանվել են ելակետային նմուշներում միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա եւ ջերմամշակումից հետո առաջացած անհամասեռ բաշխված գերհաղորդիչ եւ ոչ գերհաղորդիչ գոյացությունների վերաբաշխման մոդելի սահմաններում։

Պետությունն իր կարգավորիչ դերակատարմամբ կենտրոնական դեր է խաղում տնտեսական աճի ապահովման գործում, և նա պետք է հստակ քաղաքականություն մշակի երկրում տնտեսությունը զարգացնելու համար: Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը շատ կարևոր է քաղաքականություն մշակելիս: Օրինակ ՝ Ասիական հրաշքի երկրներում ներդրումներ-արտահանում-խնայողություններ փոխգործակցության երեք տարրերն աշխատել են, ինչը հանգեցրել է տնտեսական աճի: Տեղական շուկայում ներդրումներն ու արտահանումը միասին խթանում են պահանջարկը, և շահույթի խնայողությունների աճը նոր ներդրումների աղբյուր է: Տնտեսության զարգացման ամենակարևոր բաղադրիչը կապիտալի վերարտադրությունն է: Տնտեսական զարգացումն ապահովելու համար երկիրը պետք է ապահովի տարեկան առնվազն 12% ներդրումների մակարդակ: 73 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ուղղակի օտարերկրյա ներդրումները (ՕՈՒՆ) արտաքին ֆինանսավորման կարևոր աղբյուր են: ՏՆ-ի ազդեցությունը տնտեսության վրա բազմիցս քննարկվել է տնտեսագետների կողմից: Նրանցից ոմանք կարծում են, որ օտարերկրյա ներդրումները տնտեսության զարգացման կարևոր խթաններից են, իսկ մյուսները կարծում են, որ ՕՈՒՆ-ը կարող է բացասաբար ազդել տեղական ներդրողների և, ընդհանուր առմամբ, տնտեսության վրա: FDC- ները, որպես կանոն, իրենց հետ բերում են նոր տեխնոլոգիաներ, կառավարման նոր փորձ, նոր շուկաներ մուտք, սոցիալական նոր ցանցեր, որոնք հիմնականում բացակայում են զարգացող երկրներում և շատ կարևոր են նրանց տնտեսական զարգացման համար: Ի տարբերություն դրա, պորտֆելային ներդրումները հաճախ թիրախավորում են սպեկուլյատիվ գործունեությունը (հիմնականում ֆոնդային շուկայում կամ շինարարությունում), ինչը հանգեցնում է ֆինանսական փուչիկների և տատանումների: Այդ պատճառով զարգացող երկրների համար դրանք այնքան արդյունավետ չեն, որքան ՕՈՒՆ-ը: Բանկերի և պորտֆելային ներդրումների համեմատ, դրանք ավելի քիչ են հակված անհապաղ վերադարձին և չեն առաջացնում ֆինանսական ճգնաժամերի հետ կապված նույն սուր խնդիրները, քանի որ բանկերն ու պորտֆել ներմուծողները պահանջում են արագ վերադարձնել դրամական հոսքերը: Ընդհանուր ներդրումները 2017-ի հունվար-դեկտեմբերին կազմել են 404,2 միլիոն դոլար ՝ 2016-ի 1 միլիարդ 216,5 միլիոն դոլարի համեմատ: Այսինքն ՝ ներդրումների ծավալը նվազել է 812,3 միլիոն դոլարով կամ 3 անգամ: Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները նվազել են 92,4 միլիոն դոլարով ՝ կազմելով 245,7 միլիոն դոլար, իսկ պորտֆելային ներդրումները նվազել են 113,7 միլիոն դոլարով: 2018-ի երկրորդ եռամսյակում կատարվել է 525,5 մլն ԱՄՆ դոլարի ընդհանուր ներդրում, ինչը 18 մլն դոլարով կամ 3,5% -ով ավելի է, քան 2017-ի երկրորդ եռամսյակում: Առաջին եռամսյակում միայն ներդրումների աճն էր ավելի մեծ ՝ 116,4 մլն դոլար կամ 22,5%: Ընդհակառակը, ուղղակի ներդրումներից մուտքերը նվազել են: Այս տարվա երկրորդ եռամսյակում ուղղակի ներդրումներից ստացված եկամուտները կազմել են 75,6 մլն դոլար, 2017-ի երկրորդ եռամսյակի 133,9 մլն դոլարի դիմաց: 74 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ: Նվազումը 58,3 մլն դոլար է կամ 43,5%: Նվազումը հիմնականում պայմանավորված է Ամուլսարի ծրագրի փաստացի դադարեցմամբ: Ներդրումներ ներգրավելու հետ կապված Հայաստանը կարող է ունենալ հետևյալ խնդիրները. Հայաստանը ռիսկային գոտի է համարվում օտարերկրյա ներդրողի համար `պայմանավորված այն հանգամանքով, որ արտաքին աշխարհը հյուսիսային սահմանից արտաքին աշխարհ կապող Լարսի անցակետը տարին մի քանի անգամ փակ է: Ներքին շուկան սպառման համար բավականին փոքր է: Ներքին շուկան բարելավելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել մրցակցություն խթանող քաղաքականություն, բարելավել հարկային վարչարարությունը: ԵՏՄ անդամ Հայաստանը կարող է կապող օղակ հանդիսանալ Իրանի և Մերձավոր Արևելքի միջև, բայց Լարսի հետ կապված դեռ կան որոշ նյութատեխնիկական խնդիրներ: Դինամիկ տնտեսական աճի ապահովման կարևոր ուղղություններից մեկը արտահանման և ներմուծման դրական մնացորդի հաշվին արտահանման դինամիկ աճի ապահովումն է: Արտահանման աճը խթանում է նաև ներդրումները, բայց այդ կապը ոչ միշտ է երաշխավորված: Օրինակ ՝ Թուրքիան և Չիլին 1980-ականներին, և շատ այլ երկրներ 1980-ականներին և 1990-ականներին, որտեղ արտահանումն աճեց ՀՆԱ-ում, բայց ներդրումները շարունակեցին փոքր-ինչ աճել: Արտահանման աճը, բացի ուղղակի տնտեսական աճի ավելացումից, ունի այլ ածանցյալ դրական ազդեցություն տնտեսության վրա, ինչպիսիք են ազգային ապրանքների մրցունակության բարձրացումը, տեխնիկական առաջընթացը, արտարժույթի առկայության բարձրացումը, գործոնի արդյունավետության բարձրացումը, մասշտաբի ազդեցությունը և այլն: Արեւելյան Ասիայի երկրների արագ տնտեսական աճը ապացուցում է, որ արտաքին ուղղությունն ավելի արդյունավետ է տնտեսական աճի համար, քան ներքինը: Հաշվի առեք, թե ինչպես «Տնտեսական հրաշք» երկրները հասան արտահանման, ներդրումների և ՀՆԱ-ի զգալի աճի: Այս երկրներն անցել են արտահանման վերսկսման զանգվածային գործընթաց ՝ հրաժարվելով աշխատուժի վրա հիմնված և ռեսուրսների վրա հիմնված բարձրտեխնոլոգիական արտադրանքներից, որոնք հիմնված են փորձի և գիտելիքների վրա, որոնք 1960-ականներին 75 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ Ասիական վագրերը տեսել են համաշխարհային առևտրի հսկայական աճ: Այս երկրների աճի մեխանիզմը պարզ չէ, քանի որ այն բաղկացած չէ միայն մեկ մոդելից, բայց կարող է կատարվել որոշակի ընդհանրացում: Հաջողության բանալիներից մեկը ներդրումների համար բարենպաստ միջավայրի ստեղծումն է սեփականության իրավունքի պաշտպանության, մակրոկայունության, բաց առևտրի համակարգի, օտարերկրյա ներդրողների ներգրավման և օտարերկրյա տեխնոլոգիաների միջոցով: Իհարկե, արտահանման խթանման պետական ​​աջակցության ծրագիրը արդյունավետ էր այս երկրներում, բայց յուրաքանչյուր երկրում այդ քաղաքականությունը տարբեր էր: Բացի մակրոտնտեսական քաղաքականությունից, որը տնտեսությունը զերծ պահեց անհավասարակշռությունից, կարևոր էր նաև արտահանմանն ուղղված կազմակերպությունների ֆինանսական աջակցությունը, ինչը մեծ խթան հանդիսացավ այդ հատվածներում ներդրումների ավելացման և արտահանման ծավալների ավելացման համար: Ֆինանսավորման նման ծրագրերը կոչվում են «արդյունաբերական քաղաքականություն», և այդպիսի քաղաքականության մշակումը միշտ հաշվի է առնում «ասիական վագրերի» փորձը: Արդյունաբերական խթանման լայնածավալ ծրագրեր են իրականացվել Կորեայում, Թայվանում, ավելի քիչ ՝ Սինգապուրում, Թայլանդում, Ինդոնեզիայում և Մալայզիայում, և բոլոր դեպքերում արդյունաբերությունից ստացված շահույթը գերազանցել է ծառայությունների, իսկ որոշ դեպքերում ՝ գյուղատնտեսության շահույթը: «Ասիական վագրերի» տնտեսական աճի գործընթացից հետո հնարավոր է կազմել գործողությունների ցուցակի համակարգ, որին պետք է հետևեն զարգացող երկրները ՝ արտահանումն ավելացնելու համար: - Ֆիզիկական ենթակառուցվածքի զարգացում (ճանապարհներ, օդանավակայաններ, նավահանգիստներ և այլն) և սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացում (կրթված աշխատուժ), - արտահանման առևտուրը խթանող վարկեր, ընդհանրապես նվազեցում կամ վերացում, արտադրողականությունը բարձրացնող տեխնոլոգիաների ներդրման համար հարմար պայմանների ստեղծում: արտադրական գործընթացի: Շատ զարգացող երկրներ, այդ թվում ՝ Հայաստանը, մեծապես ապավինում են հումքի արտահանմանը, որը կազմում է դրանց արտահանման հիմնական մասը: Որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ պատրաստի արտադրանքի արտահանման վրա կենտրոնացած երկրներն ավելի արագ են աճում, քան հումք արտահանող երկրները: Այստեղ պակաս կարևոր չէ աշխատուժի վերապատրաստումը, նորարարությունը, ավելի գիտելիքների վրա հիմնված և բարդ ապրանքների արտադրությունը: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ավելի լայն արտահանող երկրներն ունեն ՀՆԱ-ի արագացում մեկ միավոր կապիտալի համար [10 p1-15], և արտահանվող ապրանքների ավելի մեծ դիվերսիֆիկացումը բերում է ՀՆԱ-ի բարձրացման [6]: Երկրները, որոնք համեմատաբար ավելի տեխնոլոգիական բաղադրիչներով ապրանքներ են արտահանում, ունեն տնտեսական աճի տեմպ, որը այլ կերպ հնարավոր չէր: Մտահոգություններ, որ [1 p119-128] տնտեսական զարգացումը զարգացող երկրներում կարող է հանգեցնել ԱՄՆ առևտրի վատթարացման [2], և որ աճող առևտուրը ԱՄՆ-ի և զարգացող երկրների միջև կսրի ԱՄՆ աշխատավարձի անհավասարությունը, երկուսն էլ անուղղակիորեն ենթադրում են, որ Միացյալ Նահանգներում արտադրվող ապրանքները Պետությունները և զարգացող երկրները փոխարինելի են, և այդ մասնագիտացումը թերի է: Բայց իրականում համաշխարհային մասնագիտացումը ունի իր առանձնահատկությունները, և զարգացող և զարգացած երկրները բոլորովին այլ ապրանքներ են արտահանում: Դա է վկայում վիճակագրությունը, ըստ որի `ԱՄՆ-ի և զարգացող երկրների բաժնետոմսերը ապրանքատեսակի առումով ընդհանուր առմամբ չեն համընկնում, և զարգացած երկրների արտահանման մեջ գերակշռում են առավել բարդ և բարձր տեխնոլոգիական ապրանքները: Սա չի տարածվում առաջին անհրաժեշտության ապրանքների վրա, քանի որ դրանք գրեթե նույնական են զարգացող և զարգացած երկրների արտահանման ժամանակ 77 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ: Չնայած Չինաստանի և ասիական մի շարք երկրների տնտեսությունները զգալի առաջընթաց են գրանցել բարձր տեխնոլոգիական ապրանքների արտահանման հարցում, զարգացող և զարգացած երկրների արտահանման կառուցվածքի տարբերությունները դեռ ակնհայտ են: Շատ զարգացող երկրներ, այդ թվում ՝ Հայաստանը, կարող են օգտվել էժան աշխատուժի «առավելությունից» և ներգրավել օտարերկրյա ուղղակի ներդրողների հետաքրքրությունը տարբեր արդյունաբերություններում: Այնուամենայնիվ, սա չպետք է դիտվի որպես միանշանակ տնտեսական առավելություն: O-Ring տեսությունը բացատրում է զարգացող և զարգացած երկրների տարբերությունները հետևյալ ձևով. Արտադրությունը բաղկացած է տարբեր խնդիրներից, և որպեսզի վերջնական արտադրանքը կամ ծառայությունը հաջողությամբ արտադրվի կամ առաքվի, բոլոր խնդիրները պետք է հաջողությամբ լուծվեն հաջորդականությամբ [11 էջ 551]: Նույն կերպ, յուրաքանչյուր աշխատողի աշխատանքի որակը կախված է մնացած բոլոր աշխատողների աշխատանքի որակից: Այսպիսով, բարձր որակավորում ունեցող աշխատողները ձգտում են աշխատել բարձր որակավորում ունեցող աշխատողների հետ, քանի որ աշխատանքի ընդհանուր որակը բարձր կլինի և փորձի փոխանակման արդյունքում նրանցից յուրաքանչյուրն ավելի շատ հմտություններ կստանա, և արտադրանքի որակը կբարելավվի, և հակառակը կաշխատի ցածր հմուտ աշխատողների համար: Նույն «O-ring» էֆեկտը հասանելի է նաև հանրապետության տարբեր կազմակերպությունների համար. Որոշ կազմակերպությունների որակի բարձրացումն իր հետ բերում է մի քանի լրացուցիչ կազմակերպությունների որակի բարձրացում: Այս ազդեցության պատճառով ցածր հմուտ աշխատուժ ունեցող աղքատ երկրները հիմնականում մասնագիտանում են գյուղատնտեսության մեջ և արտահանում են հումք կամ գյուղատնտեսական ապրանքներ, իսկ հարուստ երկրները արտադրում և արտահանում են որակյալ արտադրանք ՝ կենտրոնացնելով բարձր որակավորում ունեցող աշխատողների և ապահովելով նրանց բարձրորակ աշխատանքով: Աշխատանքի միջազգային բաժանումը 78 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ աշխարհի տարբեր երկրների միջև, և ներկայիս շղթայում աղքատ երկրների համար դժվար է դուրս գալ այդ շղթայից և զարգանալ: Developարգացող երկրները, որոնք ապավինում են միայն էժան աշխատուժի հնարավորություններին, հայտնվում են մի տեսակ «ծուղակում»: Այստեղ է, որ անհրաժեշտ է պետության միջամտությունը և զարգացման քաղաքականության մշակումն ու իրականացումը: Այս առումով կարևոր է նաև ապահովել գիտության և կրթության պատշաճ մակարդակ, որի շնորհիվ շուկան համալրվում է միջազգային փորձին և գիտելիքներին տեղյակ նոր մասնագետներով: Նման մասնագետների շնորհիվ հնարավոր է տեղական տնտեսվարող սուբյեկտներին ավելի բարձր մակարդակի հասցնել: Կրթված և լավ պատրաստված աշխատուժը եղել է արևելյան երկրների արագ զարգացման բանալիներից մեկը, իսկ կրթությունն, ընդհանուր առմամբ, տնտեսական աճի կարևոր երաշխիքն է: Երկրում արտասահմանյան առաջավոր տեխնոլոգիաների ներդրումը ենթադրում է ոչ միայն կրթության և գիտության մակարդակի բարձրացում, այլև տեղական ընկերությունների մեծ ներգրավվածություն արտասահմանյան տեխնոլոգիաների հետ ներմուծման, լիցենզավորման և գործարար կապերի հաստատման գործում: Երկրի տնտեսության զարգացման կարևոր գրավականը կոռուպցիայի ցածր մակարդակն է: Այնուամենայնիվ, այս վարկածը կարելի է դիտարկել նաև հակառակ կողմից. Հակակոռուպցիոն գործիքներն ու բարձրորակ պետական ​​ինստիտուտները բավականին թանկ են, և միայն հարուստ երկրները կարող են դա թույլ տալ: Հաշվի առնելով ամենակոռումպացված երկրների ցուցակը [18], արդեն կարելի է որոշ եզրակացություններ անել և եզրակացնել, որ նրանց մեծ մասը զարգացող կամ անցումային երկրներ են, երկրներ, որոնք ղեկավարվում էին կամ այժմ ղեկավարվում են սոցիալիստների կողմից, դրանք հիմնականում ցածր եկամուտ ունեցող երկրներ են: Սինգապուրում և Հոնկոնգում պատմական իրողությունը կարող է հակափաստարկ հանդիսանալ այս տեսակետի համար: Երկուսն էլ ավելի կոշտ հակակոռուպցիոն քաղաքականություն էին վարում `զուգորդված պետական ​​կառավարման ոլորտի բարեփոխումներին և բարելավումներին, մինչդեռ զարգացման համեմատաբար ցածր մակարդակում էին, չնայած նրանց տնտեսական աճը բավականին տպավորիչ էր: Կոռուպցիայի զգալի մակարդակը կարևոր խոչընդոտ է նաև Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար: «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնի տվյալների համաձայն, Հայաստանը 35 երկրների միավորով 180 երկրների մեջ բաժանել է 107-րդ-110-րդ տեղը: Անցյալ տարի Հայաստանի կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը (ԿԸՀ) 33-ն էր ՝ 176 երկրների շարքում այն ​​դասելով 113-115-րդ: Հայաստանն այժմ զիջում է Բալթյան երկրներին և Վրաստանին, որոնց ԿԸՀ ցուցանիշը հավասար է 56-ի, և Բելառուսին, որի ինդեքսը 2017-ին բարելավվել է 40-ից 44-ով, Թուրքիան ՝ 40 միավոր: Բացի Բելառուսից, ԵՏՄ անդամ երկրների ԿԸՀ արժեքները շարունակում են ցածր լինել Հայաստանի ԿԸՀ արժեքներից: Ռուսաստանի ԿԸՀ-ի արժեքը մնաց 29 միավոր (135-ից 142-րդ տեղեր): Այս տարի aledրղզստանը հավասարվեց դրան ՝ առաջ անցնելով 1 կետով: Տնտեսական վերլուծությունները ցույց են տալիս դրական փոխկապակցվածություն ասիական վագրային երկրներում կոռուպցիայի նվազման և ՀՆԱ-ի աճի միջև: Այնուամենայնիվ, դժվար է ճշգրիտ գնահատել երկրում կոռուպցիայի չափը, քանի որ դրանք հիմնականում ստվերային են, և դժվար է նաև նախապես կանխատեսել, թե արդյոք և որքանով կհանգեցնի կոռուպցիայի դեմ պայքարը և այս ուղղությամբ ծախսերը: ՀՆԱ-ի աճ: Այնուամենայնիվ, առանձնացնենք այն ուղղությունները, որոնց միջոցով կոռուպցիան ազդում է արտադրության ծավալների և տնտեսական աճի վրա: - փոխանցման մեխանիզմներ: Մրցակցային շուկաների տնտեսական ռեսուրսները ամենաարդյունավետ կերպով բաշխելու ունակությունը: Գործնականում շուկայի «թերությունները» հանգեցնում են «անարդար» եկամուտների, որոնք պետությունը կարող է մեղմել `միջամտելով տնտեսական գործընթացներին: Հասարակական ապրանքների առկայությունը պետությանը դրդում է ապահովել դրանց իրականացումը, և որպեսզի այն կարողանա ֆինանսավորել այդ կարևոր գործառույթները, վարում է հարկային քաղաքականություն: Սա բարձրացնում է կոռուպցիայի հավանականությունը, քանի որ շատ հանցագործներ կարող են թաքցնել իրենց կոռուպցիոն գործողությունները, և կրկին առաջանում է պետության միջամտության անհրաժեշտությունը: Ահա թե ինչու շատ լայն պետական ​​հատված ունեցող երկրները ամենաքիչ կոռումպացվածներից են (օրինակ ՝ Սկանդինավյան երկրներ) ՝ բարձրակարգ պետական ​​կառավարման կանոնակարգի պատճառով: Արդյունավետ հակակոռուպցիոն քաղաքականությունը պետք է ձգտի ապահովել թափանցիկ և հաշվետու պետական ​​ինստիտուտներ, այլ ոչ թե կենտրոնանա կառավարության ներգրավվածության աստիճանի վրա: - Մասնավոր ներդրումներ: Երբ մասնավոր բիզնեսում ներդրումներ կատարելը ենթակա է պետական ​​կարգավորման, կաշառակերության տեսքով կոռուպցիան կբարձրացնի համապատասխան հարցումների մշակման համար ներդրումային ծախսերը [13], ինչը իր հերթին կնվազեցնի ներդրման եկամտաբերությունը և, ի վերջո, ներդրումների ընդհանուր ծավալը: , Այս դեպքում կոռուպցիայի մեկ այլ դրսեւորում կարող է լինել անարդյունավետ նախագծերում ներդրումներ կատարելը, ինչը նույնպես կհանգեցնի ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործման և տնտեսական աճին խոչընդոտելու: Կոռուպցիայի բացասական ազդեցությունը ներդրումների վրա ուսումնասիրվել է շատ տեսաբանների կողմից [12], և նրանք բոլորը պնդում են, որ այս երկու ցուցանիշների միջև կա հակադարձ կապ: Օտարերկրյա ուղղակի ներդրողները նույնպես չեն գայթակղվում կոռուպցիայի բարձր մակարդակներով բնութագրվող երկրների կողմից, այդ երկրները նրանց համար հեռանկարային և հուսալի ներդրումային հարթակ չեն, այս տեսակետը ամրապնդվում է էմպիրիկ հետազոտություններով [3]: - Մրցակցություն և ձեռներեցություն: Շատ դեպքերում, կոռուպցիան խարխլում է նաև արդյունավետ մրցակցությունը, ինչպես, օրինակ, այս ոլորտում կառավարության կարգավորումը թուլացնելը ՝ ազատ մրցակցություն պահպանելու համար կամ նորեկների ազատ շուկայի մուտքը խոչընդոտելը: Դա կարևոր է, քանի որ ազատ մրցակցային շուկան խթանում է արդյունավետությունն ու նորարարությունը, և առանց մրցակցության կազմակերպությունները խթան չունեն արդյունավետությունը բարձրացնելու կամ նորարարություններ անելու: Մրցակցային մրցակցության կոռուպցիոն մեխանիզմներ կարելի է դիտարկել նաև պետական ​​գնումների ոլորտում: Կոռուպցիա-մրցակցային կապը նույնպես ամուր կապված է առևտրի և ներդրումների նկատմամբ տնտեսության բաց լինելու հետ: Ձեռնարկատիրությունը, տնտեսության հիմնական հենարանը 81 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆ է հիմնախնդիրներից մեկը, և կոռուպցիոն պրակտիկան, որը խաթարում է մրցակցությունը և ձեռնարկատիրությունը, խոչընդոտում է նորարարությանը, նորաստեղծ ընկերություններին, ներդրումներին, ավելացնում գործառնական ծախսերը և ձեռնարկատիրությունը դարձնում ոչ գրավիչ երկրում: - Պետական ​​կառավարում: Կոռուպցիայի վերջին, բայց ոչ պակաս կարևոր ազդակներից մեկը պետական ​​ծախսերի և եկամուտների չափի և կառուցվածքի վրա ազդեցությունն է: Խոսքը հարկատուների և հարկ վճարողների կոռուպցիոն գործարքների մասին է, որոնց պատճառով պետական ​​միջոցները կրճատվում են և չեն համապատասխանում կայուն տնտեսական զարգացմանը: Ստվերային տնտեսությունն այս կոռուպցիոն գործարքների արդյունքն է: Մյուս կողմից, պետական ​​գնումների ապրանքների գնի կամ քանակի արհեստական ​​գնաճը նույնպես կոռուպցիայի ձև է: Որոշ տեսաբաններ քննարկում են նաև կոռուպցիայի դերը պետական ​​ծախսերը հատկացնելու քաղաքականության մեջ, երբ, օրինակ, պետական ​​միջոցները հատկացվում են պաշտպանությանը ՝ գիտական ​​և կրթական կամ առողջապահական ֆոնդեր ուղարկելու փոխարեն [12] 1: Developingարգացող երկրներում կայուն տնտեսական աճի ապահովումը հնարավոր է պետության կողմից հետևյալ շղթայի արդյունավետ ապահովման միջոցով. Օրենսդրական դաշտի ձևավորում և ներդրումների գիտակրթական-խթանման մակարդակի կոռուպցիայի մակարդակի ապահովում-իջեցում, մասնավորապես օտարերկրյա ներդրումների խթանում-արտահանում: Այս շղթայի յուրաքանչյուր բաղադրիչ կապված է բոլոր մյուս բաղադրիչների հետ և միայն բոլոր բաղադրիչների համատեղ գործելակերպով է հնարավոր հասնել կայուն և երաշխավորված տնտեսական աճի: , ։

Առեւտրի պետական կարգավորման հիմքում դրված է երկրի տնտեսության բարելավման խնդիրը, եւ այս խնդիրը լուծելու համար պետք է ընտրել կարգավորման այնպիսի գործիքակազմ, որի դեպքում՝ հաշվի առնելով տվյալ երկրի առանձնահատկությունները եւ հնարավորությունները, կապահովենք առավելագույն արդյունք եւ արդյունավետություն։ Այս խնդրի լուծման համար կարեւոր է ուսումնասիրել այլ երկրների փորձը եւ հաջողություն ապահովված տնտեսական քաղաքականությունները՝ հաշվի առնելով, իհարկե, ազգային առանձնահատկությունները եւ ոչ թե փորձը նույնկերպ ներդնելով։ Հոդվածում քննարկվել են զարգացող երկրների տնտեսական աճի հասնելու հնարավորությունները եւ պետական կարգավորման անհրաժեշտությունն այս նպատակն իրագործելու ճանապարհին։

ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ՀԵՂՈՒԿՆԵՐԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԿԱՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԲՆՈՒԹԱԳՐՈՒՄԸ ՄԻՔՐՈԱԼԻՔԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱԶՈՆԴԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԲարձր զգայունությամբ և ճշգրիտ կենսասենսորները ներկայումս ունեն լայնպահանջարկ։ Կիրառվում են տարբեր տիպի կենսասենսորներ, որոնց աշխատանքըհիմնված է էլեկտրաքիմիական, օպտիկական, պիզոէլեկտրական, ջերմային կամմեխանիկական հատկությունների վրա։ Կենսասենսորների շարքում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում արյան մեջգլյուկոզի պարունակությունը գրանցող սենսորները, ինչը պայմանավորված է շաքարային դիաբետի լայն տարածմամբ։ Սովորաբար արյան մեջ գլյուկոզի կամ օրգանական այլ միացությունների պարունակությունը չափելու համար անհրաժեշտ է արյունվերցնել հիվանդից, ինչը կարող է առաջացնել բազմաթիվ անհարմարություններ։ Հետևաբար, այդ անհարմարություններից խուսափելու համար շատ կարևոր է չափումները կատարել առանց ներթափանցման (In vitro)։ Որպես առանց ներթափանցման կենսասենսորներ կարող են օգտագործվել մոտակա դաշտի միկրոալիքայինմիկրոզոնդի (ՄԴՄՄ. near-field microwave microprobe - NFMM) հիման վրա գործողսենսորները, որոնք կարող են ապահովել նաև բարձր զգայունություն [1]։ [2]-րդաշխատանքում մշակվել է ԳԲՀ և միլիմետրային տիրույթում աշխատող բարձր զգայունությամբ ՄԴՄՄ սենսոր։ Սույն աշխատանքում հետազոտվել է լուծույթում գլյուկոզի պարունակությունըՄԴՄՄ եղանակով, որտեղ որպես զոնդ օգտագործվել է քառակուսային տեսքիմիկրոալիքային տվիչ։ Գլյուկոզի պարունակության չափումներն իրականացվել են 3.6ԳՀց աշխատանքային հաճախության վրա։ Լուծույթի դիէլեկտրական թափանցելիության փոփոխությունը՝ պայմանավորված գլյուկոզի պարունակության փոփոխմամբ, ուսումնասիրվել է ռեզոնատորի անդրադարձման S11 գործակիցների չափմանմիջոցով։ Փորձերի արդյունքում կարելի է համոզվել, որ հնարավոր է գրանցել ջրումգլյուկոզի 0.5 մգ/մլ փոփոխութուն, ինչը հնարավոր է դարձնում դիաբետի ախտորոշումը [3]։ կարելի է ներկայացնել հետևյալ տեսքով`Z(cid։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել է ապակե տակդիր - գլյուկոզի ջրային լուծույթ - օդ երեք միջավայրերով համակարգը։ Երևույթի աշխատանքի սկզբունքըկարելի է բացատրել հարթ ալիքի մոդելով։ S11 անդրադարձման գործակցի մեծությունըմիջավայի ալիքային դիմադրությամբ մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ` որտեղ S11-ը միկրոալիքային անդրադարձման գործակիցն է, Z0-ն՝ զոնդի ծայրիկոմպլեքս ալիքային դիմադրությունը, Z0=Z0 I, Zin-ը՝ համակարգի մուտքայինկոմպլեքս ալիքային դիմադրությունը, որը կարելի է գրել հետևյալ տեսքով`որտեղ KS-ը տակդիրի ալիքային վեկտորն է (103 մ-1, εS=5, 2 ԳՀց-ի դեպքում), t(cid։ Չափուների և տեսական հաշվարկները լավ համընկնում են, երբ զոնդի ծայրիԱյսպիսով, երբ գլյուկոզի խտությունը մեծանում է, ապա անդրադարձման գործակիցընվազում է՝ հմաձայն (4) և (5) արտահայտությունների։ Դիէլեկտրիկ թափանցելիությանկունենա հետևյալ վերջնական տեսքը`ε(cid։ 3439),կախվածությունը լուծույթում գլյուկոզի խտությունից գծային է և հաճախ արտահայտվում է δ մոլյար աճով [4]։ Գլյուկոզի ջրային լուծույթի հարաբերական դիէլեկտրականթափանցելիությունը կարելի է գրել`որտեղ ε(cid։ 4593)՝ դիէլեկտրական թափանցելիության աճը՝ իրական և կեղծմասերի համար, Երբ գլյուկոզի խտությունը մեծանում է մեկ միավորով (δ(cid։ Փորձարարական սարքավորումը. Չափումները կատարվել են Նկար 1-ումպատկերված փորձարարական սսարքավորման միջոցով։ Քառակուսային տեսքիմիկրոալիքային տվիչի տակդիրը պատրաստված է ε=9 դիէլեկտիկական թափանցելիություն ունեցող կերամիկայից։ Այն երկու կողմից պատվել է մոտ 50 մկմ արծաթիշերտով, որից հետո հղկվել է հատուկ եղանակով։ Կերամիկական տակդիրի երկրաչափական չափերը կազմել են 20 մմ×40 մմ×1 մմ, իսկ տվիչի չափերը՝ h=1 մմ, w=0.1մմ, և s=8 մմ։ Քառակուսաձև տվիչի տեսքը բերված է Նկար 1 (c)-ում։ Նկար 1. (a) Չափիչ սարքը (ցանցային անալիզատոր) տվիչի հետ միասին, (b) տվիչի օպտիկական տեսքը, (c) տվիչի կառուցվածքը։ Տվիչը (փորձնական նմուշի հետ միասին) միացվում է ցանցային անալիզատորին(GenComm GC724B), որի միջոցով չափվում է անդրադարձման S11 գործակիցը։ Չափումներն իրականցվել են 24 ± 1 °C ջերմաստիճանի և օդի 43 ± 10 % հարաբերական խոնավության պայմաններում։ Գլուկոզի ջրային լուծույթները տարբեր կոնցենտրացիաններով (0-250 մգ/մլ) լցվել են գլանաձև ապակե տարայի մեջ, որի բարձրությունը եղել է 8, իսկ պատերի հաստությունը՝ 1 մմ, արտաքին և ներքին շառավիղները՝ համապատասխանաբար 7.5 և 6.5 մմ։ Ռեզոնատորը կարգավորվել է՝ որպեսփորձանմուշ օգտագործելով դեիոնիզացված ջուր։ Այս դեպքում անդրադարձմանգործակցի համար ստացվել է S11≈-25․7 Դբ արժեք։ Չափումների արդյունքները. Նկար 2-ում պատկերված է թորած ջրում գլյուկոզիտարբեր պարունակություններով լուծույթների դեպքում ԳԲՀ անդրադարձման գործակցի կախումը հաճախությունից։ Թորած ջրում գլյուկոզի խտությունը փոփոխվել է0-ից մինչև 250 մգ/մլ՝ 50 մգ/մլ քայլերով։ Գլյուկոզի խտության ավելացման դեպքումդիտվել է միկրոալիքային ռեզոնատորների S11 անդրադարձման գործակցի նվազում։ Նկար 2. S11 միկրոալիքային անդրադարձման գործակիցի կախվածությունըհաճախությունից 0-250 մգ/մլ Նկար 3. Նատրիումի քլորիդի միկրոալիքային անդրադարձման S11 ործակիցը կախվածհաճախությունից 0-300 մգ/մլ։ Նկար 3-ում պատկերված է միկրոալիքային անդրադարձման S11 գործակիցըկախված հաճախությունից, երբ որպես փորձանմուշ օգտագործվել է նատրիումիքլորիդի ջրային լուծույթ։ Նկար 4-ում պատկերված է միկրոալիքային անդրադարձման գործակցի կախումը դեիոնիզացված ջրում գլյուկոզի խտությունից (0-ից մինջև 300 մգ/մլ միջակայքում փոփոխելու դեպքում)։ Նկար 4. S11 գործակցի կախումը գլյուկոզի խտությունից։ Նկար 5. S11 գործակիցը կախումը նատրիումի քլորիդի խտությունից։ Նկար 5-ում պատկերված է միկրոալիքային անդրադարձման գործակցի կախումը դեիոնիզացված ջրում նատրիումի քլորիդի խտությունից։ Այս դեպքում խտությունը նույնպես փոփոխվել է 50 մգ/մլ քայլով՝ 0-ից մինչև 300 մգ/մլ միջակայքում։ Միկրոալիքային ռեզոնատորներում դիտվել են հստակ փոփոխություններ գլյուկոզի ևնատրիումի քլորիդի խտությունների ավելացման դեպքում։ Անդրադարձման S11գործակիցի արծեքը մեծանում է խտությունների աճին զուգընթաց։ Եզրակացություն. Աշխատանքում ներկայացված է գլյուկոզի և նատրիումի քլորիդի խտությունների չափումը ՄԴՄՄ եղանակով։ Ստացված արդյունքները ցույց ենտալիս, որ միկրոալիքային ռեզոնատորի S11 անդրադարձման գործակիցը գլյուկոզի ևնատրիումի քլորիդի դեպքում ռեզոնանսային համապատասխան հաճախությանդեպքում կախված է լուծույթում գլյուկոզի և նատրիումի քլորիդի խտությունից, ինչիշնորհիվ ՄԴՄՄ մեթոդն առանց ներթափանցման կարող է օգտագործվել հատկապեսմարդու արյան մեջ գլյուկոզի պարունակության չափման համար։ Այս համակարգի կատարելագործան դեպքում այն կարող է օգտագործվել որպեսզգայուն, առանց հպման և ներթափանցման սարք՝ արյան մեջ գլյուկոզի պարունակության մշտադիտարկման նպատակով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ2008, 79։ 086107.Հովհաննիսյան Բաբկեն, Հովհաննիսյան Տիգրան, Սիվոլենկո ԷդուարդՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ՀԵՂՈՒԿՆԵՐԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԲՆՈՒԹԱԳՐՈՒՄԸ ՄԻՔՐՈԱԼԻՔԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱԶՈՆԴԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր` գլյուկոզ, նատրիումի քլորիդ, միկրոալիքային մանրադիտակ,անդրադարձման գործակից, ալիքային դիմադրություն։

Աշխատանքում ներկայացված է քառակուսային ձևի միկրոալիքային տվիչ, որը նախատեսված է ջրային լուծույթներում գլյուկոզի և նատրիումի քլորիդի խտության չափման համար՝ հիմնված միկրոալիքային մոտակա դաշտի էլետկտրամագնիսական փոխազդեցության վրա։ Ստացվել է համակարգի միկրոալիքային անրադարձման գործակցի և գլյուկոզի կոնցենտրացիայի միջև գծային կախվածություն, որի շնորհիվ կարելի է որոշել գլյուկոզի խտությունը 0-300 մգ/մլ տիրույթում, 3.6 ԳՀց աշխատանքային հաճախության դեպքում։

ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԵՏԻԿ ԴԱՇՏԵՐԸ ԵՎ EMԱՄԱՆԱԿԻՆ THԵՐՄԱԳՐԱԿԱՆ ՕՊՏԻԿ INDՈՒICԱԳՈՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒՄ ԱՄԱՆԱԿԸ modernամանակակից ժամանակներում ժամանակակից տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգահեռ սարքերի մասշտաբը աստիճանաբար աճում է: Այժմ դրանց չափերը տատանվում են մի քանի միկրոմետրից մինչև տասնյակ նանոմետր: Չափի նվազման հետ մեկտեղ սարքերի արագությունը մեծանում է: Սակայն այս ամենի հետ մեկտեղ առաջանում են խնդիրներ, որոնք բացասաբար են ազդում սարքերի աշխատանքի վրա: օրինակ ՝ տեղական ջեռուցում, էլեկտրամագնիսական միջամտություն և այլն [1-3]: Նման խնդիրների ուսումնասիրությունը հնարավորություն կտա ժամանակին հայտնաբերել սարքերի թերությունները, վերացնել անցանկալի հետևանքները: Այս աշխատության մեջ նկարագրված մանրադիտակի-օպտիկական մանրադիտակը (JAOIM) մանրադիտակը լուծում է վերը նշված խնդիրները `իր բարձր բանաձևի պատկերման հատկության շնորհիվ: Կախված ցուցիչի նյութական հատկություններից `NSAID- ը կարող է գծագրել ջերմության բաշխումը ցուցիչի վրա, ինչը կարող է պայմանավորված լինել մի քանի գործոններով. Գծապատկեր 1. GAOIM փորձի հիմնական սխեմա Փորձի նկարագրություն: Նկար 1-ը ցույց է տալիս ZAOIM- ի փորձնական սխեման: Օպտիկական ցուցիչը (OI) այն ապակին է, որի վրա նստված է նանոմետր հաստությամբ էլեկտրամագնիսական ճառագայթման շերտ: Մուտքային լույսը սկզբնապես գծային բևեռացվում է հարթ կետային բևեռացնողի միջոցով, որը հեղուկ բյուրեղի մոդուլյատորի միջոցով ձևավորվում է դեպի աջ կամ ձախ շրջանաձև բևեռացված ալիք: Theուցանիշի միջով անցնելուց հետո, կլանիչ շերտով արտացոլվելուց հետո, ալիքը փոխում է բեռը շրջանաձեւից էլիպսաձեւ: Այս փոփոխությունը պայմանավորված է CCD տեսախցիկի վրա ընկած լույսի ինտենսիվության փոփոխությամբ: Նկար 2-ը ցույց է տալիս մանրադիտակի աշխատանքային սկզբունքը: Երբ սարքը գտնվում է աշխատանքային վիճակում, այն ունի ջերմություն կամ էլեկտրամագնիսական ճառագայթում: Theուցանիշի հատկությունների շնորհիվ այս ճառագայթումը ընտրովիորեն ներծծվում է OI- ի կլանող շերտում: Կլանման արդյունքում ներծծող շերտում տեղի է ունենում ջերմության տարածում, որը, տարածվելով ջերմա-առաձգական միջավայրի միջով, առաջացնում է ջերմամեխանիկական լարումներ: Երբ շրջանաձեւ լիցքավորված լույսը ընկնում է մեխանիկական սթրեսի միջավայրի վրա, այն փոխում է իր լիցքը շրջանաձևից էլիպսաձեւ: Այս երեւույթը կոչվում է լուսավորություն: Քանի որ CCD տեսախցիկը վերահսկում է OI- ի գծային կրկնօրինակը, դա հնարավորություն է տալիս գրանցել OI- ի մեխանիկական սթրեսը: OI- ից արտացոլված էլիպսաձեւ լիցքով լույսն անցնում է 900 և 450 կողմնորոշված ​​անալիզատորի միջոցով, որը գրանցված է «CCD» տեսախցիկով: Խցիկի դիտարկման արդյունքում գրանցվում է ստուգված սարքի շնորհիվ օպտիկական ցուցիչի գծային ամպլիտուդի փոփոխությունը: Գծապատկեր 2. Չափումների սխեմատիկ դիագրամ Այս աշխատանքում, OI- ում կատարվում են մեխանիկական սթրեսի և ջերմային բաշխման հաշվարկներ `օգտագործելով երկսեղման չափումներ [4-7]: Քանի որ ներկայացվող օբյեկտին համապատասխանող ջերմության աղբյուրը բաշխված է վերջավոր տիրույթում, մենք կարող ենք գրել (cid) աղբյուրի ջերմության բաշխման համար: 1829) մի հաստատուն է, որը կախված է գծային դիպոլի բաշխումից (cid) ՝ կապված պատահական լույսի ալիքի երկայնական լոգարիթմական լարման հետ: Տեսություն Արձանագրված տվյալների միջոցով աղբյուրում ջերմության բաշխումը վերականգնելու համար ներդրվում են հետևյալ գործառույթները, որոնք ներկայացնում են ջերմային սթրեսները. [8] (cid. 1831), համապատասխանաբար, ջերմային ընդլայնման գործակիցը, Poisson- ի գործակիցը և Jungian մոդուլը և (cid. 1846 թ.), Լարման ֆունկցիան և համապատասխանում է հետևյալ հավասարմանը. Բաղադրիչները. (2) -ն կարող է արտահայտվել լարման ֆունկցիայի միջոցով հավասարումների, հետևյալ հավասարումով տրված լարման (cid): 3052), ցուցիչի նորմալ լոգարիթմական լարման պատճառով գծային արտացոլման բաշխումները արտահայտվում են մեխանիկական սթրեսներով հետևյալ հավասարումներով. (Cid. արդյունավետ ջերմահաղորդություն (6) Հավասարումները և (7) տալիս են հավասարումը (1), որն արտահայտում է աղբյուրի ջերմության բաշխումը. Եթե ջերմության աղբյուրը ստացիոնար է, ապա ջերմության բաշխման հավասարումը կարող է գրվել հետևյալով. Արդյունքներ և քննարկում. Նկար 3-ը ցույց է տալիս տվյալների ձեռքբերման և հավաքագրման քայլերի հաջորդականությունը: Չափման յուրաքանչյուր քայլը ձայնագրվում է CCD տեսախցիկով, ապա ծրագրի միջոցով միջինացվում է 100 շրջանակ: Դրանից հետո համակարգը միացնում է նմուշի հոսանքը և սպասում է 5 վայրկյան, երբ ցուցիչում ջերմաստիճանը կհաստատվի, որից հետո գրանցվում է նույն քանակի կրակոց և միջինացված: Գծապատկեր 3. Տվյալների հավաքագրման քայլերի հաջորդականությունը երկրորդ միջինացումն ավարտելուց հետո համակարգը անջատում է նմուշի հոսքը և հինգ վայրկյան սպասում է, որ ջերմաստիճանը կրկին հաստատվի: Վերջնական արդյունք ստանալու համար ամբողջ ցիկլը կրկնվում է 10-ից 100 անգամ, որի արդյունքում միջինացումը կրկին տեղի է ունենում: Գծապատկեր 4. JAOIM- ի կողմից ցրված տափակ միկրոսխեման ծալքավոր ջերմային ալիքի ջերմության բաշխումը 1 ՄՀց գործառնական հաճախականությամբ: Նկար 4-ը ցույց է տալիս JAOIM համակարգի կողմից հարթ միկրոհարե ծալքավոր խողովակաշարի ջերմային ելքի արդյունքները: Նկարից երեւում է, որ ջերմությունը կենտրոնացած է հաղորդիչի անկյունային մասերում, որտեղ օմիկական ալիքի դիմադրությունները մեծ են: Չափման ժամանակի OI- ի հեռավորությունը պահպանվել է նույնը: Նշենք, որ ջերմության բաշխման պատկերը հաճախականության փոփոխության հետ փոխվում է: Եզրակացություն Այս աշխատանքում ներկայացվել է էլեկտրամագնիսական դաշտերի ջերմային ներկայացուցչությունը, որը ներկայացված է ջերմաչափի օպտիկական ցուցիչով (մանրադիտակ): Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ «AOSIM- ը արդյունավետ է սարքերի և չիպերի արատների, ճաքերի, էլեկտրամագնիսական միջամտության հայտնաբերման գործում: Իր տարածական բարձր լուծելիության պատճառով NSAID- ը թույլ է տալիս բաշխել նմուշի ջերմաէլեկտրամագնիսական դաշտի բաշխումները մեծ զգայունությամբ: Կախված օպտիկական ցուցիչի նյութից, դա թույլ է տալիս ցուցադրել դաշտի համապատասխան բաղադրիչը: Ելնելով խնդրից `JAOIM- ը հնարավորություն է տալիս մեծացնել չափումների ճշգրտությունը` ավելացնելով միջինացված տվյալների քանակը: Իր առանձնահատկություններին զուգահեռ, այն ունի պարզ կառուցվածք և բաղադրիչների համեմատաբար ցածր արժեք, ինչը էլ ավելի է մեծացնում հետաքրքրությունը այս մանրադիտակի նկատմամբ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [4] Ganar R. et al., Նիհար ուղղանկյուն ափսեի ջերմային ճնշումները: Հակառակ խնդիր: Մինասյան Բիլլի ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԵՏԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ATԵԿԱԳՈՒՅՆ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒՄ ՝ ՈՐՈՇՄԱՆ ՕՊՏԻԿԱՅԻ ՀԵՏ, ՈՐՈՇՄԱՆ ՕՊՏԻԿԱՅԻ ՀԵՏ ։

Այս աշխատանքում ներկայացվել է ջերմային և միկրոալիքային դաշտերի արտապատկերումը ջերմաառանձգական օպտիկական ինդիկատորով մանրադիտակի միջոցով (ՋԱՕԻՄ)։ Չափումների առանցքային տարրն օպտիկական ինդիկատորի (ՕԻ) մակերեսից լույսի փնջի անդրադարձման արդյունքում բևեռացման փոփոխությունն է շրջանայինից էլիպտիկի։ Արտապատկերումը կարող է նկարագրել նմուշի մակերեսի ջերմային բաշխվածությունը՝ ջերմափոխանակության կամ նմուշի էլեկտրամագնիսական դաշտերի մոտիկ գոտում ՕԻ-ի հետ փոխազդեցության միջոցով։ Չափման պարզությունը և բաղադրիչների համեմատաբար ցածր արժեքն այս մեթոդը դարձնում են բավականին արյդունավետ և գրավիչ։

ԲԵՏԱՅԻՆԻ ՀԱԿԱՄՈՒՏԱԳԵՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ KCL-22 ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ԴՆԹ-ԿՈՄԵՏ ՄԵԹՈԴՈՎՆերածություն։ Շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունը պայմանավորված տարբեր մուտագեն գործոններով լուրջ խնդիր է։ Հայտնի են ինչպես արհեստական, այնպես էլ բնական ծագմամբ քիմիական միացություններ, որոնքդրսևորելով քաղցկեղածին և մուտագեն հատկություններ, պոտենցիալվտանգ են ներկայացնում մարդու առողջությանը (Белоголовская, 2002)։ Մուտագենների վնասակար ազդեցությունը նվազեցնող գլխավոր մոտեցումներիցմեկն է հակամուտագենային հատկություններով օժտված միացություններիկիրառումը։ Ընդ որում՝ որպես պոտենցիալ հակամուտագեններ ընտրվում ենսեփական մուտագենությունից զուրկ միացությունները։ Չնայած, որ շատ միացությունների համար նկարագրված են հակամուտագենային հատկություններ, դրանց կիրառությունը պրակտիկայում դեռևս սահմանափակ է։ Անվտանգության տեսանկյունից առավել նպատակահարմար էբնական ծագում ունեցող հակամուտագենների կիրառումը։ Վերջիններիսթվին է դասվում նաև բետայինը։ Բետայինը գլիցինի տրիմեթիլ ածանցյալն է՝տրիմեթիլգլիցին կամ տրիմեթիլամինաքացախաթթու։ Բետայինը խոլինի բնական մետաբոլիտն է և այն մեթիոնին-հոմոցիստեինային ցիկլի կենսաքիմիական բաղադրիչ է (Biggers et al.,1993)։ Բետայինի սննդային աղբյուրներն են՝սպանախը, հացազգիները, ծովամթերքները, գինին, ճակնդեղը և այլն։ Բետայինը կիրառվում է բժշկության ոլորտում՝ որպես հեպատոպրոտեկտորայինև կարդիոպրոտեկտորային միջոց։ Բետայինը մեթիլ խմբերի դոնոր է [Becker et al., 2005]։ ԴՆԹ-ի մեթիլացումը գենոմի էպիգենետիկական կարգավորման միջոց է։ ԴՆԹ-ի մեթիլացմանխախտումը կարող է հանգեցնել գենետիկական անկայունության, ծերացման,ինչպես նաև քաղցկեղի առաջացման։ Չի բացառվում բետայինի նշանակությունը ԴՆԹ-ի մեթիլացման համար։ Բետայինի հակամուտագենային հատկությունների վերաբերյալ հետազոտությունները սահմանափակ են։ Ցույց է տրվել, որ բետայինն օժտված է պրոտոօքսիդանտների (ազատ ռադիկալների գեներատորներ) և ալկիլացնող մուտագենների կլաստոգեն ազդեցություններն իջեցնելու արտահայտված հատկությամբ in vitro և in vivo պայմաններում։ In vitro (մարդու արյան լիմֆոցիտներում) և in vivo (մկների արյան բջիջներում) պայմաններում ցույց է տրվել, որ ալկոհոլ չպարունակող գարեջրի կազմում առկա բետայինը նվազեցրել է γ-ճառագայթմամբ մակածված քրոմոսոմային խաթարումների մակարդակը (Monobeet al., 2005)։ Հակամուտագենային միացությունների գնահատման համար լայնորեն կիրառվում է ԴՆԹ-կոմետ մեթոդը, որը հանդիսանում է եզակի բջիջներում ԴՆԹի վնասվածքների և ռեպարացիայի գնահատման արագ և զգայուն մեթոդ(Olive and Banáth, 2006)։ Մեթոդը թույլ է տալիս հայտնաբերել ԴՆԹ-ի միաշղթա կամ երկշղթա խզումներ, հիմնային միջավայրի նկատմամբ զգայուն լոկուսներ, ԴՆԹ-ի կարեր, ինչպես նաև առանձին բջիջներում ռեպարացիայի միջանկյալ փուլերում առաջացած խզումներ։ Մի շարք աշխատանքներում տարբեր միացությունների հակամուտագենային հատկությունները գնահատվել ենԴՆԹ-կոմետ մեթոդով (Panayiotidis and Collins, 1997; Undeger et al., 2004)։ Հակամուտագենային միացությունների գնահատման ժամանակ կիրառում են ստանդարտ մուտագեններ, որոնց ազդման մեխանիզմները հայտնիեն, մասնավորապես` միտոմիցին C-ն։ Աշխատանքի նպատակն էր գնահատել բետայինի հակամուտագենայինպոտենցիալը միտոմիցին C–ով մշակված KCL-22 բջիջներում ԴՆԹ-կոմետ մեթոդով։ Նյութեր և մեթոդներ։ Հետազոտված միացություններ։ KCL-22 բջջայինգիծը, որն իրենից ներկայացնում է խրոնիկ միելոիդ լեյկեմիայով հիվանդ մարդու լիմֆոբլաստների կուլտուրա, նախնական մշակվել է բետայինի երեք կոնցենտրացիաներով` 0.01, 0.1 և 1 մգ/մլ 24 ժամ, և այնուհետև միտոմիցն C-ով(1 մկգ/մլ)` երկու ժամ։ ԴՆԹ-կոմետ մեթոդ։ Աշխատանքում կիրառվել է ԴՆԹ-կոմետների մեթոդիհիմնային տարբերակը (Singh et al.,1988)։ Յուրաքանչյուր տարբերակում վերլուծվել է 150-ական բջիջ։ ԴՆԹ-կոմետների պատկերները (նկար 1) գրանցվելեն տեսախցիկով (Variocam, PCO, Germany), տվյալները մշակվել և վերլուծվելեն «Comet Assay IV» (Version 4.3) համակարգչային ծրագրի օգնությամբ։ Ստացված արդյունքների վիճակագրական վերլուծությունը կատարվել է«STATGRAPHICS Plus 5.1» ծրագրի օգնությամբ` «Mann-Whitney» (U test) թեստի կիրառմամբ։ Տարբերությունը համարվել է հավաստի՝ p<0,05-ի դեպքում։ Արդյունքներ և քննարկում։ ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը գնահատվել է ըստ 3 ցուցանիշների՝ կոմետի պոչի երկարություն, կոմետի պոչումԴՆԹ-ի տոկոսային պարունակություն և պոչի մոմենտ։ Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում և նկար 1-ում։ Բետայինը 0,01 մգ/մլ կոնցենտրացիայում՝ ըստ կոմետների բոլոր պարամետրերի, հավաստի իջեցրել է ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը համեմատած ստուգիչի հետ (p<0.05)։ Բետայինը 0,1 մգ/մլ կոնցենտրացիայում հավաստի իջեցրել է ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը՝ ըստ կոմետների պոչի երկարության պարամետրի համեմատած ստուգիչի հետ (p<0.05)։ Բետայինը 1մգ/մլ կոնցենտրացիայում չի փոփոխել ԴՆԹ-ի վնասվածքները ստուգիչ մակարդակի հետ համեմատած։ Միտոմիցին С-ն հավաստի բարձրացրել է ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը համեմատած ստուգիչի հետ ըստ երկու պարամետրերի՝ կոմետի պոչումԴՆԹ-ի տոկոսային պարունակություն և պոչի մոմենտ (p<0.05)։ Բետայինը (0,01 և 1 մգ/մլ) հավաստի իջեցրել է միտոմիցին С-ով մակածված ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակն ըստ բոլոր պարամետրերի (p<0.05)։ Բետայինը (0,1 մգ/մլ) նվազեցրել է միտոմիցին С-ով մակածված ԴՆԹ-ի վնասվածքները միայն ըստ երկու պարամետրերի (կոմետի պոչում ԴՆԹ-ի տոկոսային պարունակություն և պոչի մոմենտ; p<0.05)։ Նկար 1. ԴՆԹ-կոմետների պատկերները․ 1. Ստուգիչ (KCL-22 բջիջներ), 2. ՄիտոմիցինС-ով մշակված KCL-22 բջիջներ, 3. Բետայինով (0.01 մգ/մլ) և միտոմիցին С-ով մշակված KCL-22 բջիջներ։ ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը բետայինով և միտոմիցին C-ով (MMC) մշակված KCL-22 բջիջներումԱղյուսակ 1. ՄշակմանտարբերակներԿոմետի պոչի երկարությունԴՆԹ-ի%-ըպոչումԿոմետի պոչի մոմենտՄիջին±ստ. ՍխալՄեդիաՄիջին±ՄեդիանաՍտ. սխալնաՄիջին ±Ստ. սխալՄեդիանաՍտուգիչԲետային (0.01 մգ/մլ)Բետային (0.1 մգ /մլ)Բետային (1 մգ /մլ)MMC (1 մկգ /մլ)Բետային (0.01 մգ/մլ) +MMC (1մկգ/մլ)Բետային (0.1 մգ/մլ)+ MMC (1մկգ/մլ)Բետային (1 մգ/մլ)+ MMC (1մկգ/մլ)a – p<0.05 համեմատած ստուգիչի հետ*- p<0.05 համեմատած միտոմիցին C-ով մշակված տարբերակների հետԱյսպիսով՝ ստացված տվյալները վկայում են, որ բետայինն արդյունավետպաշտպանում է KCL-22 բջիջները միտոմիցին С-ի գենաթունային ազդեցությունից։ Բետայինի հակամուտագեն հատկությունների վերաբերյալ in vitroստացված տվյալները համապատասխանում են in vitro և in vivo ստացվածգրական տվյալներին (Durnev et al., 2009; Monobe et al., 2005) և թույլ են տալիս բետայինը դիտարկել որպես մարդու համար շրջակա միջավայրի մուտագեններից պաշտպանության հեռանկարային միջոց։ ԳրականությունChemical Mutagenesis. In։ «Genotoxicity։ Evaluation, Testing and Prediction», Editors։ 5. Olive P., Banáth J. The comet assay։ a method to measure DNA damage in individual cells.Անժելա Սարգսյան, Աննա Սիմոնյան, Գալինա ՀովհաննիսյանԲԵՏԱՅԻՆԻ ՀԱԿԱՄՈՒՏԱԳԵՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ KCL-22 ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ԴՆԹ-ԿՈՄԵՏ ՄԵԹՈԴՈՎԲանալի բառեր՝ բետային, հակամուտագենային ակտիվություն, ԴՆԹ-կոմետ մեթոդ Ամփոփում։

ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը գնահատվել է բետայինի երեք կոնցենտրացիաներով (0.01, 0.1 և 1 մգ/մլ) և միտոմիցին C-ով մշակված KCL-22 բջիջներում ԴՆԹ-կոմետ մեթոդով։ Ցույց է տրվել, որ բետայինն արդյունավետորեն նվազեցնում է ՝ ինչպես միտոմիցին C-ով մակածված, այնպես էլ ստուգիչում ԴՆԹ-ի վնասվածքների մակարդակը։ Առավել էֆեկտիվ հակագենաթունային ազդեցություն դրսևորվել է բետայինի նվազագույն կոնցենտրացիայի (0,01 մգ/մլ) դեպքում։

Քաղաքների (ընդհանրապես, բոլոր տեսակի բնակավայրերի) ազգագրական ուսումնասիրությունները մեր ժամանակների ամենահրատապ խնդիրներից են: XX դար Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում տեղի ունեցած սոցիալ-տնտեսական, հասարակական-քաղաքական համակարգի վերափոխումները զգալի ազդեցություն ունեցան քաղաքային բնակչության թվաքանակի, կազմի, վերաբնակեցման, վերարտադրության և տեղաշարժերի վրա: Ուրբանիզացումը, լինելով կարգավորման առաջադեմ ձև [13, p. 16], վերջին քսանհինգ տարիների ընթացքում հետընթաց է ապրում մեր հանրապետությունում: Հարկ է նշել, որ նախխորհրդային-խորհրդային տարիներն ուղեկցվել են քաղաքային բնակչության թվի աճով, իսկ անկախության տարիներին այն նվազել է: Ըստ 1989 թ.-ի ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի, քաղաքային մշտական ​​բնակչության թիվը կազմում էր 2368.0 հազ., Ինչը կազմում էր հանրապետության ընդհանուր բնակչության 68.7% -ը: Մարդահամար ՝ 2066,1 հազար տղամարդ (974,8 հազար տղամարդ, 1091, 3 հազար կին) [9, էջ. 214] և 2011 թվականը ՝ 1911, 4 հազար (895, 3 հազար տղամարդ, 1 016,1 հազար կին) [17]: Հայաստանի Հանրապետության բնակչության բացարձակ թիվը 1992-2015թթ. Ընթացքում այն ​​նվազել է 634,7 հազարով կամ 17,5% -ով: Նշենք, որ նշված ժամանակահատվածում բնական աճի հաշվին բնակչությունն աճել է 403,3 հազարով, իսկ արտագաղթի պատճառով `նվազել 764,2 հազարով: Արդյունքում բացարձակ բնակչությունը նվազել է 360,9 հազար մարդով: Ըստ Հայաստանի Հանրապետությունում ՄԱԿ-ի մասնագետների ուսումնասիրության 1992-2014թթ. Periodամանակահատվածում մեկնողների թիվը գերազանցում էր նրանց թիվը, ովքեր եկել էին 920 հազարով [7, էջ 12]: Մասնավորապես, արտագաղթի ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է 1991-1996 թվականներին, երբ երկիրը լքողների թիվը գերազանցում էր 677 հազարով եկածների թվին [8, էջ 14]: Հանրապետությունից հեռացածների հիմնական մասը քաղաքային բնակչությունն է: 1991-2011թթ. Քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 636.9 հազարով կամ 25.6% -ով: Հաշվի առնելով բնակչության բնական աճը `հայտնի է դառնում, որ ներկայացված ժամանակահատվածում հանրապետության քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը ավելացել է 417,9 հազարով կամ 16,8% -ով [9, էջ. 214]: Մեր հանրապետության բնակչության ընդհանուր թվի նվազման ավելի քան 80% -ը բաժին է ընկնում քաղաքային բնակավայրերին: Հարկ է նշել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվաքանակի նվազման 17% -ը բաժին է ընկնում հանրապետության երկրորդ քաղաքին ՝ Գյումրուն: Համեմատելով 1999 և 2015 թվականները Քաղաքային բնակչության բացարձակ թվերի միջև եղած տարբերությունը, մենք տեսնում ենք, որ բնակչությունը նվազել է 623,1 հազարով կամ 24,6% -ով (տե՛ս Աղյուսակ 1): Այժմ անհրաժեշտ է պարզել քաղաքային բնակչության կտրուկ անկման դրդապատճառներն ու դրդապատճառները: Նախ ուշադրություն դարձնենք քաղաքային բնակավայրերի քանակի փոփոխությանը: Խորհրդային տարիներին մեր հանրապետությունում քաղաքային բնակավայրերի թիվն ավելացավ 14,5-ով, իսկ բնակչությունը ՝ 20 անգամ [1, էջ. 114]: 1995 թվականին հանրապետության 10 քաղաքային բնակավայրեր (Անիպեմզա, Պեմզաշեն, Ձորագետ, Գագարին և այլն) ստացան գյուղական համայնքի կարգավիճակ: Այդ համայնքների բնակչությունը, ըստ 2001 թ. Մարդահամարի արդյունքների, այն կազմում էր 20,9 հազար մարդ, ինչը կազմում էր հանրապետության ընդհանուր քաղաքային բնակչության մոտ մեկ տոկոսը: Նշենք, որ այն էական ազդեցություն չի ունեցել հանրապետության քաղաքային բնակչության թվաքանակի կրճատման վրա: 1988-ի դեկտեմբերի 7-ին քաղաքային բնակչության թվաքանակի նվազման երկրորդ գործոնը Սպիտակի աղետալի երկրաշարժն էր: Քաղաքային բնակավայրերում զոհվածների թիվը (22,7 հազ.) [1, p. 114] -ը նպաստեց նաև քաղաքային բնակչության կտրուկ անկմանը: Վերջապես, պետք է փաստել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվաքանակի նվազման հիմնական աղբյուրը արտագաղթն է: ՀՀ բնակչության տեղաշարժի ցուցանիշներ 1989-2014 Աղյուսակ 1 Տարիներ 1989 1991 1991 1994 1999 * 2001 ** 2011 ** Բնակչության տոկոսը (հազար մարդ) ներառյալ (հազար մարդ) Տոկոս Քաղաքը Երկիրը Քաղաքային բնակավայրերի երկիրը 2012-2014 * 2015 1991,1994, 1999, 2012 , 2014 և 2015 թվականների մարդահամարի ընթացիկ տվյալները: ** 2001 - 2011 Ներկայացված է ներկայիս բնակչության թիվը: Աղյուսակի կազմման ընթացքում օգտագործվել են ՝ Խ. Ավետիսյան, Խորհրդային Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987, ՀՀ 2001 մարդահամարի արդյունքներ, Երեւան, 2003, ՍՍՀՄ բնակչություն 1987, Մ., 1988, ՀՀ ԱՎSS տարեգրքերի վիճակագրական հավաքածուների նյութեր: Այժմ եկեք քննարկենք ներկայացված ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչության թվի փոփոխությունն ըստ վերին գոտիների: Հայաստանի Հանրապետության ամենաբարձր քաղաքային բնակավայրը resortերմուկ առողջարանային քաղաքն է, որը գտնվում է ծովի մակարդակից 2110 մ բարձրության վրա և ունի 5800 բնակիչ (2015), իսկ ամենացածրը Մեղրին է (620 մ) Իրանի հետ սահմանին ՝ 4500 բնակիչ: (2015): Հանրապետության քաղաքային բնակավայրերի գրեթե կեսը գտնվում է 800-1400 մ բարձրության վրա: Նշված բարձրության վրա գտնվող քաղաքային բնակչությունը, ըստ 2015 թ. Ըստ ընթացիկ մարդահամարի, դա կազմում էր հանրապետության քաղաքային բնակչության 80% -ը և հանրապետության բնակչության 51,2% -ը: Համեմատության համար նշենք, որ 1996-ին նույն բարձրության վրա բնակվող քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը նույնքան էր, որքան 2015-ին: Դա քաղաքային բնակչության ընդհանուր թիվն էր: Աղյուսակ 2-ը ցույց է տալիս, որ 1988-2015թթ. Միջանկյալ ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչությունը էականորեն փոխվել է ծովի մակարդակից 800-1000 մ բարձրության վրա `1200-1600 մ, ինչը հիմնականում պայմանավորված է Երևանի, Գյումրիի և Վանաձորի բնակչության զգալի նվազմամբ: Գյումրիի բացարձակ բնակչությունը 1988 թվականից (երկրաշարժից առաջ) մինչև 2015 թ. Նվազել է 124 հազարով կամ 52,1% -ով (տարեկան միջինը 1,9%): Արտագաղթի գործոնը անտեսելով ՝ Գյումրու բնակչությունը 2016-ին ՝ միայն բնական աճի հաշվին: Այն պատրաստվում էր գերազանցել 300 հազարը: Իսկ ըստ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների, քաղաքի ներկայիս բնակչությունը 114,4 հազար էր: Հայաստանի անվանի ազգագրագետ Գ.Ավագյանը Երեւան-Սան շառավղով գոտին համարեց մեկ ամբողջական ագլոմերացիա [2, էջ. 233]: Եր և անագլոմերացիան ներառում է Արմավիրի, Արարատի, Կոտայքի մարզերի և Արագածոտնի մարզկենտրոնի 15 քաղաքներ: Ըստ պաշտոնական վիճակագրության, 1996 թ.-ին ամենամեծ բնակչությունն ունեցել է Երևանի ագրեգատը (1,7 մլն մարդ), որտեղ ապրում էր ՀՀ քաղաքային բնակչության 67,7% -ը և հանրապետության բնակչության 45,3% -ը: Երեւանի գլոմերուլյացիայի բնակչությունը 1996-2011թթ. ընթացքում նվազել է 338 հազարով կամ 19,7% -ով: Համախմբման բնակչության կեսից ավելին ՝ 184.0 հազ., Ընկել է մայրաքաղաք: Համեմատության համար նշենք, որ 1996-2011թթ. Գյումրիի և Վանաձորի քաղաքների բացարձակ բնակչությունը նվազել է 189,4 հազարով: Այսինքն ՝ մայրաքաղաքի բնակչությունը նվազել է շուրջ 158-ով ՝ 1000 բնակչի հաշվով, իսկ Գյումրիի ՝ Վանաձորի բնակչությունը ՝ 856-ով: ՀՀ քաղաքային բնակչության տեղաշարժը ըստ բարձրանալու աղյուսակ 2 Քաղաքային բնակավայրերի քանակը մինչև 800 մ 801-1000մ 1001-1200մ1201-1400գավանականություն (հազար մարդ) 1988 1996 1996 2001 * 2011 * 2015 Ախթալա, Ագարակ, Ագարակ, Իջան , Արատ, Արատ, Մ Արմավիր, Մեծամոր, Վաղարշապատ, Թումանյան, Կապան, Բերդ, Նոյեմբերյան Աշտարակ, Ալավերդի, Շամլուղ Վանաձոր, Ստեփանավան, Բյուրեղավան, Եղվարդ, ՆորՀաճն, Գորիս, Եղեգնաձոր, Վայք, Դիլիջան 1401, 1401, 20011, 2001 Դաստակերտ, Գավառ, mbամբարակ, Սան, Մարտունի, Վարդենիս, akhաղկաձոր, Քաջարան, ermերմուկ, Ապարան, 2001 մ. Ընդհանուր * Ներկայացված է ներկայիս բնակչությունը: ** Կոտորակային համարը ներառված է Երեւանի բնակչության մեջ, իսկ հայտարարը `առանց Երեւանի բնակչության: Խ. Ավետիսյան, Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խորհրդային Հայաստանի, Երևանի բնակչության բնակչության աշխարհագրությունը: 1987, ՀՀ 2001 քները 2011 թվականի մարդահամարի արդյունքները, ՀՀ ԱՎSS վիճակագրական տարեգրքերի ժողովածուների նյութերը: Տրված թվերն ապացուցում են տարածաշրջանի անարդյունավետ վերաբնակեցումը, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական քաղաքականությունը, որը վարում են հանրապետության իշխանությունները: Վերջին 25 տարվա ընթացքում Երևանի, Արարատ, Եղվարդ, akhաղկաձոր քաղաքներում քաղաքային համայնքների բնակչությունը 10-20% -ով նվազել է Երևանի համայնքների բնակչությունը, 21-30-ով `Վեդիում, Մեծամորում, Բյուրեղավանում, ՆորՀաճնում և 31% -ով և ավելին `բնակավայրի այլ քաղաքներում: Ամենից շատ նվազել է Չարենցավան (47,4%) և Հրազդան (37,5%) քաղաքների բնակչությունը: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության թվաքանակը ներկայացված է Աղյուսակ 3-ում: ՀՀ իպ քաղաքային տիպի բնակավայրերի խմբավորում ըստ մշտական ​​բնակչության թվաքանակի (1988-2011թթ.) Աղյուսակ 3 Քաղաքի տեսակ ըստ քաղաքային բնակչության թվաքանակ Բնակչության թվաքանակ 2011 Բազմաթիվ բնակչություն 1988 2001-2011թթ. , 9 հազար5-9,9 հազար 10-19,9 հազար 20-49,9 հազար50-99,9 հազար100-499,9 հազար 500-999,9 հազար Մեկ միլիոն և ավելին * Ներկայացված է ներկայիս բնակչության թիվը: Խ. Ավետիսյան, Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խորհրդային Հայաստանի, Երևանի բնակչության բնակչության աշխարհագրությունը: 1987, էջ 114, 2001 և 2011 ՀՀ մարդահամարի արդյունքները, Երևան, 2003, և 2013 Ա. Պոտոսյան, Հայաստանի Հանրապետության և բնակավայրերի գյուղական բնակչություն, Երևան, 2013, ԽՍՀՄ բնակչություն 1987, Մ., 1988: նյութեր: Ամենամեծ քաղաքը Միլիոնների քաղաք Երևանի ագրեգատի խոշոր և միջին քաղաքները կարևոր կենտրոններ էին հանրապետության մեքենաշինության արդյունաբերության զարգացման համար 1970-ական և 1980-ական թվականներին [11, p. 13], և այժմ նրանք դարձել են գյուղական քաղաքներ: Ներկայումս Երևանը մի շարք քաղաքներ ունի (Աբովյան, Վաղարշապատ, Մասիս, Նոր Հաճն) կենտրոնախույս է, իսկ Գյումրին և Վանաձորը ՝ կենտրոնաձիգ: Ըստ Բ. Բարանսկու, քաղաքները, ներառյալ փոքր և միջին քաղաքները, բնակչության կուտակման կենտրոններ են, որոնք ուղղակիորեն չեն առնչվում գյուղատնտեսությանը, որոնք աճել են արդյունաբերության, արհեստների, առևտրի, տրանսպորտի զարգացման շնորհիվ, համարվում են վարչական կամ սոցիալ-մշակութային կենտրոններ [12, p. 172]: Այնուամենայնիվ, այս դրույթը չի տարածվում Հայաստանի ներկայիս փոքր և միջին քաղաքների վրա, որտեղ տնտեսական զարգացման առաջատար ճյուղը գյուղատնտեսությունն է, մասամբ `առևտուրը: Ըստ 2011-ի մարդահամարի, հանրապետության 43 փոքր և միջին քաղաքներում աշխատունակ բնակչության զգալի մասը զբաղվում էր գյուղատնտեսական աշխատանքներով: ՀՀ մարզերի փոքր, մեծ և միջին քաղաքների բնակչության թիվը նվազել է, բացառությամբ Տավուշի, որտեղ 20012011 թվականներին: Բնակչությունն աճել է 3465 մարդով կամ 6.8% -ով, Արմավիրը ՝ 2779 կամ 1.5% -ով, և Գեղարքունիք - 4959-ով կամ 3.1% -ով: Շիրակի մարզում միայն Արթիկի բնակչությունն է ավելացել: 2001 մարդահամարի տվյալների համաձայն, Արթիկի մշտական ​​բնակչությունը 17,5 հազար էր, իսկ 2011-ին `19,5 հազար: Ստորև բերված քարտեզով ներկայացնում ենք 19962011թթ. Հանրապետության քաղաքային բնակչության թվաքանակի նվազման դինամիկան արտահայտված տոկոսներով: Խորհրդային տարիներին բնակչությունը բնական աճի հետևանքով գյուղը հանդիսանում էր քաղաքային բնակչության աճի հիմնական աղբյուրը: Եվ վերջին 25 տարում կտրուկ սոցիալ-տնտեսական, աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները ազդել են բնակչության ներքին և միջպետական ​​միգրացիոն հոսքերի ուղղությունների և չափերի վրա: Անկախության առաջին տարիներին քաղաքային շրջաններից գյուղական բնակավայրերի արտագաղթողների թիվն աճեց: 1987-ի, 1994-ի համեմատ `գյուղական բնակավայրերից քաղաքներ տեղափոխվող մարդկանց բացարձակ քանակը նվազել է 3,3-ով, իսկ հակառակ ուղղությամբ` աճել շուրջ 2,5 անգամ [4, p. 275]: XX դար անցյալ և XXI դար: Հայաստանի քաղաքային բնակչության միգրացիոն գործընթացը 1988 թվականի սկզբին կարելի է բաժանել հետևյալ հիմնական փուլերի. Առաջին փուլ ՝ 1988-1995թթ. Միգրացիայի ոլորտում պետական ​​կարգավորման քաղաքականությունը հիմնականում ուղղված էր Ադրբեջանից հայ փախստականների, Արցախից և նախկին Խորհրդային Միությունից տեղահանվածների մեծ թվով խնդիրների լուծմանը: Արտակարգ դրության պատճառով առաջին զանգվածային միգրացիան աղետի գոտուց շուրջ 400,000 զոհերի տարհանումն էր: Դրան հաջորդեց սահմանային ռազմական հակամարտության գոտուց շուրջ 72,000 մարդու բռնի տեղահանումը [3, էջ. 60]: Նշված ժամանակահատվածում հանրապետության քաղաքային բնակչության մշտական ​​արտագաղթողների շրջանում ճնշող մեծամասնությունը բաժին է ընկել Ադրբեջանից գաղթած հայերին: Երկրորդ փուլ ՝ 1995-2001թթ. Արտագաղթի գերբարձր ինտենսիվության թուլացման տարիներ ՝ երկրում իրավիճակի որոշակի շտկմամբ: -1անապարհորդների միջին տարեկան քանակը 1992-1994 թվականներին ընկել է 3,5 անգամ: ինդեքսին: Լոռու և Շիրակի մարզերի քաղաքները, հատկապես `Գյումրի, Մարալիկ, Վանաձոր, Ալավերդի, Ստեփանավան և Տաշիր, ունեցել են բացասական միգրացիոն մնացորդի ամենաբարձր ցուցանիշները երկրում: Երրորդ փուլ - 2001-2008թթ. Արտագաղթի ծավալը նվազում է: Տարիներ շարունակ եղել են տնտեսական կայունացման և աճի տեմպեր: Աստիճանաբար դանդաղեցում Քաղաքային բնակչության մշտական ​​արտագաղթի ծավալը նվազում է: Արտագաղթի ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է Լոռու մարզի քաղաքներում, որտեղ միգրացիայի բացասական հաշվեկշիռը կազմել է 13.0 հազ. մարդիկ, այդ թվում 60% -ը բաժին են ընկել Վանաձոր քաղաքին [5, էջ 10]: Չորրորդ փուլը տնտեսական ճգնաժամի տարիներն են ՝ 2009 թվականից մինչ օրս: Արտագաղթողների շրջանում քաղաքային բնակչության տեսակարար կշիռը կրկին աճում է: Կա որակյալ աշխատուժի հոսք դեպի արտասահմանյան երկրներ, հիմնականում Ռուսաստանի Դաշնություն: Բնակչության բնական շարժը որոշակի ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի քաղաքային բնակչության թվաքանակի նվազման վրա, որի բնութագրական ցուցանիշները հինգն են. Ծնելիություն, մահացություն, բնական աճ, կյանքի միջին տևողություն, պտղաբերության հատուկ մակարդակ: 1990-ականներին բնակչության բնական աճի նվազման վրա ազդել են ինչպես ծնելիության մակարդակի նվազումը, այնպես էլ մահացության աճը: Վերջին 25 տարվա ընթացքում հանրապետության քաղաքային բնակչության ծնելիության մակարդակը շուրջ 2.5 անգամ նվազել է, իսկ ամուսնությունների թիվը գրեթե եռապատկվել է: Հազար մահվան դեպքերը 1987 թ. ՝ 5.3 մարդուց 2014 թ.-ին հասնելով 9.2-ի: Ներկայումս քաղաքային բնակչության միջին տարիքը 34 է, մինչդեռ 1985 թվականին նույն ցուցանիշը 27 էր: Քաղաքային բնակչության սեռը և տարիքային կառուցվածքը զգալի փոփոխությունների են ենթարկվել 1989 թ.-ին ներկայացված ժամանակահատվածում: Ընթացիկ քաղաքային բնակչության 49.1% -ը տղամարդիկ էին, իսկ 50.9% -ը `կանայք: համապատասխանաբար 46.2 և 53.8 [17], 2011 թ.` 46% և 54% [18]: Ներկայացված թվերից պարզ է դառնում, որ տարեցների թիվը նվազում է, ինչը պայմանավորված է նրանց սեզոնային արտագաղթով «երկար» աշխատանքի, մշտական ​​արտագաղթի և մահվան դեպքերի գերակշռման հետ: Հաջորդ փոփոխությունները տեղի են ունեցել տարիքային կառուցվածքում: 1987-2011թթ. Քաղաքային բնակավայրերում մինչև 15 տարեկան անձանց թիվը 2.1 անգամ նվազել է `701.6 հազարից (որը կազմում է ընդհանուր բնակչության 30.3% -ը)` հասնելով 340.3 հազարի կամ 18.4% -ի: Workingիշտ է, աշխատունակ տարիքի բնակչության բացարձակ թիվը 1367.5 հազարից իջել է 1302.6 հազարի, բայց հարաբերական չափը 59 տոկոսից հասել է 70,5 տոկոսի: Կենսաթոշակային տարիքի բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է, և հարաբերական ցուցանիշը գրեթե չի փոխվել: Հատկապես ժողովրդագրական իրավիճակը խանգարում է երիտասարդների շրջանում (16-30 տարեկան): Միայն 2009-2013թթ. Մեր հանրապետությունում երիտասարդների թիվը նվազել է 101 հազարով կամ 11,2% -ով [10, էջ 15]: Իրավիճակն էլ ավելի վատ է քաղաքային բնակավայրերում, որտեղ մենք ունենք հետևյալ պատկերը: Այսպիսով, 2009-2013թթ. Քաղաքներում երիտասարդների թիվը նվազել է 91,1 հազարով կամ 16,7 տոկոսով ՝ 563,0 հազարից հասնելով 468,9 հազարի: Ի դեպ, հանրապետությունում երիտասարդների թվի 93.2% -ը բաժին է ընկնում քաղաքային բնակչության թվին: Այսպիսով, XX դարում անցյալ և XXI դարը: 19-րդ դարի սկզբին քաղաքային բնակչության արտագաղթը և բնական վերարտադրության կտրուկ անկումը հանգեցրին Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդագրական անկայունությանը, ինչը մեծ վտանգ է ներկայացնում հայկական էթնոսի և պետության գոյատևման համար: բնութագրվում է հետևյալ ցուցանիշներով. Առաջին. բավականաչափ կայուն զանգված է կազմել սեզոնային և երկարատև Երկրորդի: происходит спад рождаемости и рост смелтельности городскогоТредье. происходит приток безления из больших, среденх и малыхRA բնութագրվում է հետևյալ գրառումներով. համախմբում, որը մոտ ապագայում կթուլացնի հանրապետության որոշ խնդիրներ: սոցիալական գրականություն 1. Ավետիսյան Խ., Սովետական ​​Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1987, 198 էջ: 2. Ավագյան Գ., ՀՍՍՀ բնակչությունը, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, Երեւան, 1975, 233 էջ: 3. Ազիզբեկյան Ռ., Գեղամյան Գ., Հայաստանը 1960-80-ական թվականներին, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 1993, 60 էջ: 4. Խոջաբեկյան Վ., Բնակչության ուրբանիզացումը էկոլոգիական պայմանների բարելավման մի շարք խնդիրներ է, Ռիո +5, Կայուն սոցիալական զարգացում և Հայաստան, առաջին ազգային գիտաժողովի նյութեր, «Նոյանտապան» հրատարակչություն, Երևան, 1997, 275 էջ: 5. Եղյան Գ., Լոռու մարզի ժողովրդագրական իրավիճակի աշխարհագրական վերլուծություն, «Տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական աշխարհագրություն» աշխատություններում աշխարհագրական գիտությունների թեկնածուի գիտական ​​աստիճանի դիսերտացիայի ակնարկներ, Երևան, 2011, 26 էջ: 6. Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու, 2012, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Երեւան, 2013, 37 էջ: 7. Հայաստան 2001, Վիճակագրական գիրք, Երեւան, 2002, 12 էջ: 8. Հայաստանի մարդկային զարգացման զեկույց, Երեւան, 1997, 14 էջ: 9. ՀՀ 2001 թ. Մարդահամարի արդյունքները, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Երևան, 2003, 541 էջ: 10. Հայաստանի Հանրապետությունում երիտասարդների զբաղվածության հիմնախնդիրները (սոցիոլոգիական հետազոտության արդյունքների վերլուծություն), «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երեւան, 2013, 79 էջ: 14. http: //www.armstat.am/file/article/armenia_14_3.pdf 15. http: //www.armstat.am/file/article/armenia,16. http: //armstat.am/file/doc/99478218.pdf17: http: //armstat.am/file/doc/99478213.pdf18: http: //docs.armstat.am/census/pdfs/13.pdf19: http: //www.armstat.am/file/doc/99489458: pdf Տեղեկություններ հեղինակի մասին: Արտայես Գ. Բոյաջյան - դոցենտ, աշխարհագրության և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, պատմ. գիտնականի թեկնածու, էլ. ։

XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության ժամանակակից միգրացիան և բնական վերարտադրության գործընթացի ինտենսիվությունն էապես ազդել է ժողովրդագրական իրավիճակի կայունության վրա։ Այդ գործընթացով պայմանավորված՝ հանրապետության քաղաքային բնակչության ժողովրդագրական իրավիճակը բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով. Առաջին՝ ձևավորվել է սեզոնային և տևական աշխատանքային միգրանտների բավական կայուն զանգված, որի տեղաշարժերը հանգեցնում են տարեկան միջին հաշվով 15-16 հազարով քաղաքային բնակչության ընդհանուր թվի նվազման։ Երկրորդ՝ տեղի են ունեցել քաղաքային բնակչության ծնելիության անկում, մահացության աճ և ծերացում։ Երրորդ՝ հանրապետության խոշոր, մեծ և միջին քաղաքներից տեղի է ունենում բնակչության հոսք դեպի Երևանի ագլոմերացիա, ինչը հեռանկարում է՛լ ավելի է խորացնելու հանրապետության առջև ծառացած սոցիալ-տնտեսական, տարաբնակեցման և ժողովրդագրական հիմնախնդիրները։ Հաշվի առնելով քաղաքային բնակչության արտագաղթի և բնական վերարտադրության արդի միտումները՝ կանխատեսվում է, որ մոտակա 5-10 տարիների ընթացքում բնակչության թիվը կնվազի 100-150 հազ. մարդով։

Անհատը ՝ որպես հիմնական իրավունքների և ազատությունների կրող: Սահմանափակ իրավունքներ ստացողների, ինչպես նաև հիմնարար իրավունքներ և ազատություններ կրողների հիմնարար իրավունքների շրջանակը հստակեցնելու համար անհրաժեշտ է վերլուծությունը սկսել ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի ձևակերպմամբ. և մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանություն: Կառավարության պարտականություններն են. «,« Հանրային իշխանությունը սահմանափակվում է մարդու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով ու ազատություններով ՝ որպես ուղղակիորեն գործող իրավունք »կամ, ընդհանուր առմամբ, ՀՀ Սահմանադրության երկրորդ գլխի ձևակերպումից.« Մարդու և քաղաքացիական հիմնական իրավունքներ և ազատություններ »: 172 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Այս հասկացությունները թույլ են տալիս փաստել, որ հիմնարար իրավունքների կրողը սկզբունքորեն մարդ է: Այնուամենայնիվ, պետք է ընդգծել, որ հենց ձևակերպումներից ակնհայտ է, որ սահմանադրական մակարդակում ճանաչվում և երաշխավորվում են ոչ միայն մարդու իրավունքները, այլ նաև ՀՀ քաղաքացիների հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները: Պետությունները ոչ միայն հիմնարար իրավունքների մակարդակում, այլ նաև օրենքով սահմանված իրավունքների դեպքում դրանք սկզբունքորեն շնորհում են իրենց քաղաքացիներին, իսկ հիմնարար իրավունքները ՝ քաղաքացիության անհրաժեշտության բացակայության դեպքում, նաև օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց: Այսպես կոչված քաղաքական իրավունքները նախատեսված են բացառապես քաղաքացիների համար, որոնց տերեր լինելու համար անհրաժեշտ է ունենալ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն: Այս մոտեցման սահմանադրական հիմքը նախ պետք է փնտրել ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ հոդվածում, որտեղ հստակ ասվում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, և ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների միջոցով, ինչպես ինչպես նաև պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք `անհատների միջոցով»: Հետևելով 1-ին հոդվածին, որը սահմանում է Սահմանադրության կողմից հաստատված պետականության առանձնահատկությունները, կազմակերպության և գործունեության հիմնական սկզբունքները, դա ապացուցում է շատ կարևոր մի սկզբունք: Պետական ​​իշխանության համակարգը, նրա ինքնիշխանությունը բխում են ժողովրդից, նրա ինքնիշխանությունից, ժողովուրդը հանրային համակարգում ունի հիմնադրի կարգավիճակ: «Մարդ» հասկացությունը քաղաքական-իրավական լայն իմաստով ենթադրում է մեկ պետության մեջ համախմբված քաղաքացիներ: Aողովրդավարության մեջ իշխանության իրականացումը հաստատվում, օրինականացվում և վերահսկվում է ժողովրդի, այսինքն ՝ պետության քաղաքացիների կողմից: Demողովրդավարությունը ժողովրդի ինքնորոշման և ինքնակառավարման ձև է, որին բոլոր քաղաքացիները կարող են մասնակցել հավասար հիմունքներով [1, էջ 55-56]: ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Ստացվում է, որ, կախված սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունքի տեսակից, ՀՀ Սահմանադրությունը որոշում է դրանց կրողների շրջանակը: Դա վերաբերում է հիմնականում քաղաքական իրավունքներին, որի դեպքում պետությունը կարող է սահմանափակել իրենց տիրապետողների շրջանակը իր քաղաքացիներով, ինչպես Հայաստանում, կամ թույլատրել օտարերկրացիներին մասնակցել այս կամ այն ​​քաղաքական իրավունքի իրականացմանը (օրինակ ՝ մասնակցելու իրավունք ընտրություններ որոշակի երկրներում) [2, p. 124]: Հատկանշական է, որ առանձին պետություններ արտասահմանցիներին թույլ են տալիս նաև օգտվել հիմնական քաղաքական իրավունքներից: Մասնավորապես, համաձայն Եվրոպական միության մասին պայմանագրի 8 բ հոդվածի (ընդունվել է 1992 թ. Փետրվարի 7-ին). «Միության ցանկացած քաղաքացի, որը բնակվում է մի պետության մեջ, որի քաղաքացի ինքը չէ (այսինքն` օտարերկրացի `իր քաղաքացիության իմաստով) իրավունք ունի որպես այդ պետության քաղաքացի »: իրավունք ունի մասնակցելու ավագանու ընտրություններին (ընտրվելու և ընտրվելու): »[3, p. Այսպիսով, ԵՄ անդամ երկրները ակտիվ և պասիվ ընտրական իրավունք են տալիս անդամ պետությունների անդամներին, բայց ոչ իրենց երկրին: Ավելին, Եվրամիության մասին պայմանագրի նշված դրույթներն ամրագրված են նաև անդամ պետությունների օրենսդրության մեջ: Օրինակ ՝ Իսպանական «Այլմոլորակայինների իրավունքների և ազատությունների մասին» օրենքի 6-րդ հոդվածը նշում է, որ «Այլմոլորակայիններն իրավունք ունեն քվեարկելու համայնքային ընտրություններում ՝ իրենց օրենքներին և համաձայնագրերին համապատասխան»: Չնայած այն հանգամանքին, որ իրավական գրականության մեջ և՛ ազգային, և՛ տեղական մակարդակներում ընտրական իրավունքը (ակտիվ և պասիվ) ընդունվում է որպես այսպես կոչված քաղաքական իրավունք, մենք կարծում ենք, որ կան երկու հիմնական մակարդակներում այդ իրավունքի իրականացման հիմնարար տարբերություններ: Նախ և առաջ պետք է նշել, որ օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց ընտրական իրավունքի տրամադրումը տեղական 174 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ մակարդակում պետք է դիտարկել որպես վերջիններիս համայնքում ինտեգրման կարևոր փուլ, ինչպես նաև կարևոր «փորձաշրջան ապագա քաղաքացիություն (տեղական մակարդակում ակտիվ կամքի իմաստով): Այն փաստը, որ անհրաժեշտ է առանձնացնել օրենքի քաղաքական բնույթի հարցը համապետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների դեպքում, պայմանավորված է նաև նրանով, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների և հանրաքվեների դեպքում, մեծ հաշվով, քաղաքական խնդիրները չեն լուծվում: , Այս իմաստով, համայնքների մակարդակով օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց ընտրական իրավունքի տրամադրման վերաբերյալ պետությունների քաղաքականությունը հիմնավորված է վերջիններիս լիարժեք իրականացման, ինչպես նաև ինտեգրման քաղաքականության տրամաբանությամբ: Ինչ վերաբերում է համապետական ​​ընտրությունների ընթացքում օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց ընտրական իրավունք տալու խնդրին, առաջին հայացքից թվում է, որ դա կարող է լինել նրանց ինտեգրման կարևոր և վերջնական փուլը, բայց ավելի կարևոր և հիմնարար է այն հարցը, որ նման հնարավորությունը տալիս է այդ կարգավիճակը երկրում: քաղաքական կյանքի վրա ազդելու իրավունք, որը հղի է վտանգներով: Իրավաբանական գրականության տեսակետներից մեկի համաձայն, նման իրավունքի տրամադրումը անհրաժեշտ է նաև այն տեսանկյունից, որ օտարերկրացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հետ կապված հարցերը կարող են ընդունվել օրենսդրական մակարդակով (հանրաքվեի միջոցով) [5, pp. 177-189]: Առաջին հերթին պետք է նշել, որ օրենսդիր մարմնի մակարդակով ընդունված ակտերը կամ հանրաքվեն կարող են վերաբերվել ոչ միայն այդ նահանգում ներկայումս բնակվող օտարերկրացիներին կամ քաղաքացիություն չունեցող անձանց, այլ այդպիսի կարգավիճակ ունեցող բոլոր անձանց, ովքեր կստանան այդ կարգավիճակը: տարբեր ժամանակներում: Այլ կերպ ասած, մենք կարծում ենք, որ այն դիտարկումները, որ անհրաժեշտ է օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց քվեարկելու և հանրաքվեների մասնակցելու իրավունք տալ ՝ փորձելով դա կապել ժողովրդի վրա անուղղակի և (կամ) ուղղակի ազդեցություն ունենալու հետ, որը պետք է լուծեն այդ մարդիկ: մարմիններ (գործընթաց): Առանց այս աշխատանքի շրջանակներում խնդրի մանրամասնելը փորձելու, կարծում ենք, որ հարցը պետք է դիտարկել տարածաշրջանային քաղաքական տեսանկյունից 13: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը նախատեսում է հիմնական իրավունքներ ՝ կուսակցություններ կազմելու և միանալու իրավունք, ընտրելու իրավունք և հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք (բացառությամբ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների և հանրաքվեների), հանրային ծառայության անցնելու իրավունք և այլն: , բացառապես ՀՀ քաղաքացիների համար: Այն իրավունքները, որոնք Սահմանադրության ուժով միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին չեն պատկանում, բոլորինն են: Այս իմաստով «բոլորը» ձեւակերպումն առավել տարածված է ՀՀ Սահմանադրության մեջ: Որոշ դեպքերում մենք կարող ենք հանդիպել նաև «յուրաքանչյուր» եզրույթին, որպես կանոն, երբ խոսում ենք առանձին կարգավիճակ ունեցող անձանց հիմնական իրավունքների մասին: Օրինակ ՝ ՀՀ Սահմանադրության 57-րդ հոդվածի 2-րդ մասը երաշխավորում է պաշտպանության իրավունքը ցանկացած աշխատողի անհիմն հեռացման դեպքում: Կամ գործադուլի իրավունքը երաշխավորված է նույն կարգավիճակի յուրաքանչյուր անձի համար (հոդված Որոշ դեպքերում հիմնական իրավունքի բովանդակությունը կամ օրենսդրության դրույթները կարող են մատնանշել այդ հիմնական իրավունքի կրողին): Նման իրավունքներից մեկը քաղաքական ապաստանի իրավունքն է: Այս իրավունքը դարձավ հիմնական իրավունք 2015-ի սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում: Մասնավորապես, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 54-րդ հոդվածի, «Քաղաքական հետապնդումների ներկա փուլում ավելանում է նաև այն պետությունների թիվը, որտեղ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին մասնակցում են նաև օտարերկրացիներ և ոչ քաղաքացիներ: Ի հակադրություն, կան երկրներ, որտեղ այս կարգավիճակ ունեցող մարդիկ իրավունք ունեն մասնակցելու համապետական ​​ընտրություններին, ինչը հիմնականում պայմանավորված է տարածաշրջանային և պատմական առանձնահատկություններով (Ավստրալիա, Մեծ Բրիտանիա, Նոր Zeելանդիա, Չիլի, Ուրուգվայ): 176 ՕՐԵՆՔ Յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքական ապաստան հայցելու իրավունք: » Համաձայն «Քաղաքական ապաստանի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի `« Քաղաքական ապաստանը Հայաստանի Հանրապետությունում հատուկ կացարան է, որը տրամադրվում է օտարերկրյա քաղաքացուն կամ քաղաքացիություն չունեցող անձին (այսուհետ `օտարերկրյա քաղաքացի)` սույնով սահմանված կարգով: Օրենք, որն ուղղված է նման կարգավիճակին: պաշտպանել օտարերկրյա քաղաքացուն այն ՀՀ տարածքում ստացած քաղաքական հետապնդումներից, որին նա ենթարկվել է իր քաղաքացիության կամ մշտական ​​բնակության երկրում, և որին ենթակա կլիներ, եթե նա / նա ապաստան չի ստացել Հայաստանի Հանրապետությունում: Օրենքի նորմայի բովանդակությունից ակնհայտ է, որ այս հիմնարար իրավունքի պաշտպանության առարկան երաշխավորում է օտարերկրացիների կամ քաղաքացիություն չունեցող անձանց հիմնական իրավունքը: ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ գլխի որոշակի նորմեր սահմանում են հատուկ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները: Մասնավորապես, համաձայն 56 2 2-րդ հոդվածի, «Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք իրավունք ունեն պահպանել և զարգացնել իրենց ավանդույթները, կրոնը, լեզուն և մշակույթը»: Սակայն դա չի նշանակում, որ, օրինակ, հայ մշակույթը, լեզուն և էթնիկական ինքնությունը չեն երաշխավորվում Սահմանադրությամբ: Դրա համար պաշտպանական մեխանիզմներն են նախ ՝ 56-րդ հոդվածի 1-ին մասը, «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի պահպանել իր ազգային և էթնիկական ինքնությունը», իսկ հետո 15-րդ հոդվածը, 2-րդ մասը, ըստ որի դրանք «հայոց լեզու և մշակութային ժառանգություն» են: պետության խնամքի և պաշտպանության ներքո: « Separateնողների և երեխաների սահմանադրական իրավունքների հարցը նույնպես առանձին քննարկման առարկա է: Ի տարբերություն նախորդ Սահմանադրությամբ ամրագրված ծնողների ՝ երեխաների դաստիարակության, կրթության, առողջության, լիարժեք և ներդաշնակ զարգացման մասին հոգ տանելու իրավունքի և պատասխանատվության, փոփոխված Սահմանադրությունն ամրագրեց նաև երեխաների 14 իրավունքների հարցը, որոնք նախկինում երաշխավորված էին օրենքով: , Այսպիսով, անկախ այն բանից ՝ հիմնական իրավունքները պատկանում են ՀՀ քաղաքացիներին, թե օտարերկրացիներին (քաղաքացիներին), մի բան պարզ է. Անձը հիմնարար իրավունքի կրող է: Իրավաբանական անձը ՝ որպես հիմնական իրավունքներ և ազատություններ կրող: Ինչպես տեսնում ենք ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի, այսինքն ՝ «Մարդը, ... հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները» ձևակերպումից և 2-րդ գլխի բազմաթիվ հոդվածների ձևակերպումներից («բոլորը», «բոլորը», «յուրաքանչյուրը») քաղաքացի »և այլն, մարդիկ հիմնական իրավունքների կրողներ են: Այնուամենայնիվ, ժամանակակից պետությունների սահմանադրություններում մենք կարող ենք գտնել այնպիսի ձևակերպումներ, որ «հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները տարածվում են նաև իրավաբանական անձանց վրա, այնքանով, որքանով այդ իրավունքներն ու ազատությունները իրենց էությամբ կիրառելի են»: Մասնավորապես, ՀՀ Սահմանադրության 74-րդ հոդվածը, որն ունի նման բովանդակություն, թույլ է տալիս իրավաբանական անձանց համարել հիմնական իրավունքներ, պայմանով, որ այդ իրավունքներն ու ազատությունները կիրառելի են վերջիններիս նկատմամբ: Բազմաթիվ պետություններ կան, որոնց Սահմանադրություններում չկա իրավական կարգավորումներ իրավաբանական անձանց հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները կրողի վերաբերյալ, որոնց պայմաններում բացառվում է նրանց կողմից պաշտպանության սահմանադրական հնարավորությունը: Ռուսաստանի Դաշնությունը նման պետություններից մեկն է: Ռուսաստանի Դաշնության գործող Սահմանադրությունը, ի տարբերություն իր նախորդի, քննարկվող հարցի վերաբերյալ չի նշում իրավաբանական անձինք 15: Ավելին, համաձայն Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի 41-րդ հոդվածի 1-ին մասի ՝ «Անձը համարվում է տասնութ տարին չլրացած անձ»: [178] ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ 1978-ի Խորհրդային Ռուսաստանի Սահմանադրության «Տնտեսական համակարգ» գլխում 178 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ գործի ընդունումը հետևողականորեն հերքում էր նաև իրավաբանական անձանց հիմնարար իրավունքների պաշտպանության հնարավորությունը 16 [6]: Խնդրին համարժեք մոտեցում կարելի է գտնել նաև վարդապետական ​​մակարդակում [7, էջ 202-203]: Այս կապակցությամբ, NV Vitruk- ի դիրքորոշումը, որ Սահմանադրական դատարանն իր պրակտիկայում պաշտպանում է ոչ միայն անձի և քաղաքացու անհատական ​​իրավունքները, այլև մարդկանց կոլեկտիվների, քաղաքային միավորումների, գյուղական և քաղաքային միավորների հավաքական իրավունքները [8, p. Ինչպես նշվեց, Հայաստանում դրական իրողությունն այլ է: Ինչպես ՀՀ գործող Սահմանադրության, այնպես էլ ՀՀ Սահմանադրության 2005 թ. Տեքստում (հոդված 42.1) իրավաբանական անձինք նաև սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունքների կրողներ են: Այնուամենայնիվ, խնդիրն այստեղ իրավաբանական անձանց իրենց սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունքների կրող ճանաչելու մեջ չէ, այլ մասնավոր և պետական ​​իրավաբանական անձանց իրավագիտության և իրավագիտության միջև տարբերակելու անհրաժեշտության մեջ է [9], ինչը քննարկվել է այլ աշխատություններում [10]: Ակնհայտ է, որ առկա սահմանադրական լուծումները երաշխավորում են իրավաբանական անձանց իրավական դիրքի պաշտպանությունը հիմնարար իրավունքների միջոցով: Բայց այստեղ մի կարեւոր հարց է առաջանում. ինչու է անհրաժեշտ իրավաբանական անձանց հնարավորություն ընձեռել օգտվել իրենց հիմնական իրավունքներից: Մի փոքր առաջ գնալով `անհրաժեշտ է նշել, որ իրավաբանական անձինք հիմնարար իրավունքների կրող համարելու սահմանադրական լուծումները, մեզ հետաքրքրող տեսանկյունից, պետք է դիտարկվեն մարդու և քաղաքացիական իրավունքների իրացման երաշխիքների ստեղծման համատեքստում: ազատությունները: Եթե ​​հարցին նայենք իրավաբանական անձանց տեսանկյունից, ապա պարզվում է, որ (հարցի բացասական հիմնավորումը) հիմնական իրավունքները չտարածելով իրավաբանական անձանց ՝ մենք չենք կարող նրանց վրա սահմանել այնպիսի սահմանադրական պարտավորություններ, ինչպիսիք են հարկեր, տուրքեր վճարելը: , շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը. Նման պարտականությունները իրավաբանական անձանց սահմանադրական դիրքի բաղկացուցիչ մասն են: Այս իմաստով, ՌԴ Սահմանադրական դատարանի գլխավոր խորհրդական Վ.Կուզնեցովի դիտարկումը, որ անհրաժեշտ է 2-րդ գլխի նորմերը կիրառել իրավաբանական անձանց նկատմամբ `նշելով, որ հակառակ դեպքում իրավաբանական անձինք ոչ միայն կզրկվեն իրենց հիմնական իրավունքներից, այլև չեն կարող համարվել սահմանադրական պարտավորությունների առարկա: Խնդիրն առավել ակնհայտ է Ռուսաստանի դեպքում, երբ Սահմանադրությունը լռում է իրավաբանական անձանց հիմնական իրավունքների կրողը լինելու մասին: Ինչպես նշեցինք, ՀՀ Սահմանադրության 74-րդ հոդվածը թույլ է տալիս իրավաբանական անձինք դիտարկել որպես սահմանադրական հարաբերությունների սուբյեկտ `հիմնական իրավունքների և ազատությունների կրողներ լինելու իմաստով (եթե դրանք կիրառելի են իրավաբանական անձանց նկատմամբ): Չնայած այն հանգամանքին, որ վերոնշյալ նորմայի տարածական մեկնաբանության շրջանակներում սահմանադրական որոշակի պարտավորություններ տարածվում են նաև իրավաբանական անձանց վրա (ինչպես նաև այդպիսի պարտավորությունները կարող են նախատեսված լինել սովորական օրենքներով), մենք, այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ սահմանադրական նորմերի պաշտոնական սահմանման առումով, ճիշտ լինի, եթե 74-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրել հետևյալով. «Հիմնական իրավունքները, ազատությունները և պարտականությունները տարածվում են նաև իրավաբանական անձանց վրա, այնքանով, որքանով այդ իրավունքները, ազատությունները և պարտականությունները նրանց բնույթով կիրառելի են»: Հոլանդացի տեսաբան Ռ. Բերգամինը, իրավաբանական անձանց իրավական դիրքի պաշտպանության համատեքստում դիտարկելով հարցը, շեշտում է, որ «այն մարմինները, որոնք կոչված են քննարկել նման բողոքները, իրավաբանական անձանց վերաբերյալ վերը նշված սահմանադրական դրույթների բացակայության պայմաններում, պետք է որոշեն ինքնուրույն, այդպիսի բողոքների ընդունելիությունը [12, p. 106]: Նշենք, որ իրավաբանական անձինք կարող են նաև վարչական բողոքներ ներկայացնել իրենց իրավունքների ոտնահարման վերաբերյալ: Այս իմաստով, հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերոհիշյալ սահմանադրական դրույթների բացակայության դեպքում, այս հարցի ընդունելիության հարցը կարող է լուծվել սահմանադրական արդարադատության սահմաններում (ՍԴ իրավական դիրքերում, հաշվի առնելով, որ Սահմանադրությունը ՍԴ-ի բացառիկ իրավասությունն է): Դրական լուծումների բացակայության դեպքում և առանց նախադեպի (ՍԴ իրավական դիրքորոշում), վարչական մարմինները հնարավորություն ունեն 181 իրավասություն լուծել նման բողոքների ընդունելիության հարցը իրենց որոշումների սահմաններում: Հեղինակավոր տեսաբանի դիրքորոշումը կարող է արդիական համարվել միայն սահմանադրական բողոքի շրջանակներում իրավաբանական անձանց բողոքների ընդունելիության հարցը որոշելու հարցում, որոնք նախադեպի ուժով ապագայում պետք է կիրառելի լինեն այլ մարմինների համար: Մեր կարծիքով, իրավական գրականության մեջ այն տեսակետը, որ այդպիսի իրավունքների տրամադրումը կարևոր է նաև ֆիզիկական անձանց (իրավաբանական անձի անդամների) իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից, համարվում է, որ իրավացիորեն համարվում են սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունքներ: իրավաբանական անձինք [13] Այսպիսով, հոլանդացի տեսաբան Ս. Դեն Դեկկերկեր Բիաստերֆելդի կարծիքով, ոչ միայն անհատները, այլև եկեղեցական և կրոնական համայնքները կրոնի ազատության իրավունք ունեն [14, էջ. 85]: Սա նաև ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշումն է [15]: Իրավաբանական անձինք կարող են հայտնվել նաև մի իրավիճակում, երբ պետական ​​մարմինները, ինչպես ֆիզիկական անձանց դեպքում, փորձում են կամ ուղղակիորեն խառնվում են վերջիններիս շահերին: Այլ կերպ ասած, նման շահերի պաշտպանությունը հնարավոր չի լինի առանց իրավաբանական անձանց տրամադրված սահմանադրական երաշխիքների, ինչպիսիք են հիմնարար իրավունքները: Եվրոպական երկրների նախադեպային իրավունքը հետևյալ մոտեցումն ունի այս հարցում: Գերմանիայի Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումն այն է, որ իրավաբանական անձինք կարող են հիմնարար իրավունքներ կրել միայն այն դեպքում, եթե վերջիններս, կախված իրենց կազմավորման և գործունեության բնույթից, իրենց թիկունքում գտնվող անձանց իրավունքների ազատ իրականացման ձևեր են: Ֆրանսիայի Սահմանադրական դատարանի (Սահմանադրական խորհրդի) իրավական դիրքորոշումը, որը քննարկել է հարցը իրավաբանական անձանց հավասարության տեսանկյունից, այն է, որ իրավաբանական անձանց անհավասար վերաբերմունքը կարող է հանգեցնել նաև ֆիզիկական անձանց անհավասար վերաբերմունքի վերջին 182 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ , որն անթույլատրելի է [18]]: Մեծ հաշվով, անհրաժեշտ է հաշվի առնել ոչ միայն իրավաբանական անձանց (օրինակ, ինչպես վերը նշեցինք, կրոնական կազմակերպությունների անդամներ), այլ նաև այլ ֆիզիկական անձանց շահերը, որոնք որոշակի իրավիճակներում չեն կարող իրականացնել իրենց իրավունքները առանց երաշխավորված իրավաբանական անձանց սահմանադրական կարգավիճակը: Այսպիսով, մարդը չի կարող օգտագործել տեղեկատվություն ստանալու իր իրավունքը, եթե, օրինակ, մամուլի ազատությունը չի երաշխավորվում: Ընտրական գործընթացի թափանցիկությունը, ընտրողների իրավունքը `ծանոթանալու քաղաքական պայքարի մեջ ներգրավված անձանց ծրագրային նպատակներին, չեն կարող երաշխավորվել, եթե իրավաբանական անձանց (այս իմաստով` լրատվամիջոցներին) լուսաբանման ազատություն չտրվի: ընտրարշավը, կազմակերպել բանավեճեր և հեռարձակել դրանք: Այս իմաստով վիժեցվելու է նաև ժողովրդավարական պետության գաղափարը: ՄԻԵԴ-ը նաև իրավական դիրքորոշումներ է արտահայտել իրավաբանական անձանց նկատմամբ մամուլի հիմնարար իրավունքների և մամուլի ազատության վերաբերյալ: Մասնավորապես, Groper Radio Foreign Affairs- ի և այլոք ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով նշվում է, որ տեղեկատվություն և գաղափարներ տարածելու ազատությունը լրացնում է տեղեկատվություն և գաղափարներ ստանալու ազատությունը: Ըստ Դատարանի, դա ճիշտ է ոչ միայն տպագիր մամուլի, այլ նաև ռադիոյի և հեռուստատեսության համար: Վերջինիս վերաբերյալ Դատարանն ընդգծում է, որ պետությունը պարտավոր է չխոչընդոտել տեղեկատվության փոխանցման և ստացման գործընթացին (status negativus), քանի որ և ստացողը, և տվողն իրավունք ունեն ուղղակիորեն շփվելու իրենց կամքով: Առանձնակի կարևոր է Դատարանի այն մոտեցումը, որ լիցենզավորման գործընթացի հետ կապված քննարկվող հիմնարար իրավունքին պետության միջամտությունը չի կարող կապված լինել այլ ձևերի հետ, քան տեխնիկական է: Նմանատիպ իրավական դիրքորոշում ՄԻԵԴ-ը արտահայտեց նաև «Կասկադո Կոկան ընդդեմ Իսպանիայի» գործով [19, էջ 18,19, 34, 106]: 183 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ Այսպիսով, իրավաբանական անձանց սահմանադրական դիրքը սուբյեկտիվ հիմնարար իրավունքների միջոցով պաշտպանելու անհրաժեշտությունը, այլ կերպ ասած ՝ իրավաբանական անձանց նրանց հիմնարար իրավունքները կրող ճանաչելու սահմանադրական որոշումը կարևոր է ոչ միայն նրանց սահմանադրական կարգավիճակը պարզելու համար (նրանց թիկունքում գտնվող անդամները ), այլ նաև իրավական, ժողովրդավարական պետության համար: , հիմնվելով օրենքի գերակայության իրացման, անհատների սուբյեկտիվ իրավունքների իրացման համար երաշխիքներ ստեղծելու տրամաբանության վրա: , ։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել սահմանադրական իրավունքի արդիական խնդիրներից մեկին՝ հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների կրողների շրջանակի որոշակիացմանը։ Համատեսական վերլուծության են ենթարկվել անձերի, քաղաքացիների եւ իրավաբանական անձանց հիմնական իրավունքների կրելու հետ կապված առանձնահատկությունները։ Փորձ է արվել հիմնահարցը ներկայացնել այլ պետությունների դրական եւ նախադեպային իրավունքի լույսի ներքո։ Հատուկ շեշտադրում է կատարվել նաեւ ՄԻԵԴ-ի հիմնահարցի հետ կապված իրավական դիրքորոշումների վրա։

Գործընթացի տեսակների օրենսդրական կարգավորման առանձնահատկությունները Հանցագործության կատարումը հնարավոր է ինչպես մեկ անձի, այնպես էլ մեկից ավելի անձանց համատեղ ջանքերով: Վերջին դեպքում, երբ միևնույն ժամանակ կա մի շարք լրացուցիչ հանգամանքներ, որոնք պետք է քննարկվեն ստորև, մեղսակցության ինստիտուտ է առաջանում: Մեղսակցության ինստիտուտը համարվում է քրեական իրավունքի ամենաբարդ, հետաքրքիր, հակասական ինստիտուտներից մեկը, որը միևնույն ժամանակ գործնականում դժվարություններ է առաջացնում: Այսպես կոչված քրեական իրավունքի առանձին ինստիտուտի ստեղծումն ու զարգացումը սկսվել է վաղ անցյալից: Նա մինչ վերջերս հաշվի էր առնում այն ​​փաստը, որ հանցագործությունը կարող էր կատարել ոչ թե մեկը, այլ երկու կամ ավելի անձինք: Խմբային հանցավորության դեմ պայքարը իր հրատապությունը ձեռք է բերել հայտարարվելու պահից: «Մի՛ հետևիր ամբարիշտների մեծամասնությանը» աստվածաշնչյան պատվիրանը, որը, դառնալով համատեղ ջանքերով «չարիք» կատարելու բացառիկ արգելք, իր հետագա զարգացումը ստացավ բոլոր ազգերի ժամանակվա օրենսդրական ակտերում 1: ՀՀ քրեական օրենսգրքում մեղսակցության ինստիտուտը ներկայացված է 7-րդ գլխում (հոդվածներ 37-41): Հանցագործության օրենսդրական կարգավորումը սկսվում է այդ ինստիտուտի հայեցակարգը սահմանելով: Այսպիսով, Քրեական օրենսգրքի 37-րդ հոդվածի համաձայն ՝ դիտավորյալ հանցագործությանը երկու կամ ավելի անձանց դիտավորյալ համատեղ մասնակցությունը համարվում է հանցագործություն: Լինելով հանցագործության հատուկ ձև `մեղսակցությունը բնութագրվում է օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ հատկություններով: Օբյեկտիվ առանձնահատկությունները .1. Հանցագործության մեջ երկու կամ ավելի անձանց ներգրավում, 2. հանցավոր գործունեության համադրություն, 3. պատճառահետեւանքային կապ: 1 Տե՛ս Իվանով Ն.Գ., Ռացիոնալ իրավունքի պարադոքսներ // Պետություն և իրավունք, 1998, №3, էջ 54: Երկու կամ ավելի անձանց մեկ հանցագործությանը մասնակցելը նշանակում է, որ հանցագործության կատարմանը ներգրավված են ևս երկու և ավելի ֆիզիկական անձինք, որոնք մեղսունակ են և հասել են զմրուխտային օրենքով սահմանված տարիքի: Ավելին, այդ անձինք նույն հանցագործությանը մասնակցում են կամ որպես հանցակիցներ, կամ մեկը ՝ որպես կատարող, իսկ մյուսները ՝ որպես կազմակերպիչներ, դրդիչներ կամ աջակիցներ: Վերոգրյալից բխում է, որ մեղսակցությունը բացակայում է այն դեպքերում, երբ անձը քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված արարք կատարելու մեջ ներգրավում է քրեական պատասխանատվության ենթակա անձի: Այս դեպքում ներգրավված անձը համարվում է որպես կատարող, իսկ քրեական պատասխանատվության ենթակա անձը `հանցագործության գործիք: Օրինակ ՝ Ս.-ն, խոստանալով խաղալիքներ տալ 10-ամյա անչափահաս երեխային, համոզում է նրան գաղտնի հափշտակել ծնողների զարդերը: Այս պարագայում Ս.-ն համարվում է կատարող, իսկ անչափահասը հանցագործության գործիք է: Այսինքն ՝ հանցագործությանը որպես հանցակից անձը կարող է մասնակցել միայն այն դեպքում, երբ ինքը հանցագործության սուբյեկտ է (այստեղ խոսքը ընդհանուր առարկայի մասին է): Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ ենք համարում այս խնդրին ավելի մանրամասն անդրադառնալ: Իրավաբանական գրականության մեջ կարծիք է արտահայտվել նաև այն մասին, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում գործող կանոնակարգերի համաձայն `գործը պետք է համարվի հանցագործություն, երբ օրինական տարիքի առողջ դատապարտյալ ֆիզիկական անձը հանցագործություն է կատարում անչափահասի` մինչև քրեական տարիքը Ըստ այս տեսակետի կողմնակիցների ՝ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը չի նախատեսում այնպիսի տարիք, երբ միայն անձը կարող է հանցագործություն կատարել: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «Քրեական պատասխանատվության միակ հիմքը հանցագործությունն է, այսինքն ՝ արարքի կատարումը, որը պարունակում է հանցագործության բոլոր հատկանիշները»: Եվ օրենքը ոչ մի տեղ չի բացատրում «հանցագործություն» հասկացությունը: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `« հանցագործությունը համարվում է հասարակության համար վտանգավոր մեղավորությամբ կատարված արարք, որը նախատեսված է սույն օրենսգրքով », այստեղ նույնպես ոչ մի բառ չի ասվում հանցագործության առարկայի մասին: Ինչ վերաբերում է 24-րդ հոդվածին, ապա այդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն ՝ «քրեական պատասխանատվության է ենթարկվում այն ​​անձը, որի տասնվեց տարին լրացել է հանցագործություն կատարելուց առաջ»: Այստեղ, ինչպես թվում է, օրենսդիրը որոշում է ոչ թե հանցագործության սուբյեկտի տարիքը, այլ քրեական պատասխանատվության ենթակա սուբյեկտի տարիքը: Օրինակ ՝ տասը տարեկան անձը կատարում է հասարակության համար վտանգավոր հանցագործություն, որը նախատեսված է Քրեական օրենսգրքում: Նա կատարում է այնպիսի արարք, որը, համաձայն 18-րդ հոդվածի, համարվում է հանցագործություն, բայց 24-րդ հոդվածի ուժով պարզապես քրեական պատասխանատվության ենթակա չէ: Վերոգրյալից բխում է, որ օրենքը չի նախատեսում այնպիսի տարիքային սահմանափակում, որից ցածր անձը չի կարող համարվել հանցագործություն կատարող: Սա թողնում է իր իրավական հետևանքը: Ստացվում է, որ երբ հանցագործությունը կատարում են երկու անձինք, նույնիսկ եթե նրանցից մեկը չի լրացել քրեական օրենսդրությամբ սահմանված տարիքը, կա մեղսակցություն: Օրինակ ՝ 16 տարեկան և 12 տարեկան երեխաները, նախնական պայմանավորվածությամբ, գողություն են կատարում ուրիշի ունեցվածքի վրա: Այստեղ 16 տարին լրացած անձը պետք է հետապնդվի մի խումբ անձանց կողմից նախնական համաձայնությամբ կատարված գողության համար (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 177-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետ), իսկ 12-ամյա անձը քրեական հետապնդում չիրականացնել Քրեական օրենսգրքի 24-րդ հոդվածով: ուժով 2: Սակայն, մեր կարծիքով, նման պնդումն այնքան էլ հիմնավորված չէ: Այսպիսով, ինչպես հայտնի է քրեական իրավունքի տեսությունից, հանցակազմը կոչվում է քրեական օրենսդրությամբ սահմանված հրապարակավ վտանգավոր արարքի հատկությունների համադրություն: Փաստորեն, հանցակազմը հանցագործության օրինական գոյության ձու է: Հասարակական վտանգավոր արարք կատարած անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար անհրաժեշտ է հաստատել, որ իր կողմից կատարված արարքն ունի նախատեսված հանցավոր արարքի բոլոր հատկանիշները (առարկա, օբյեկտիվ կողմ, առարկա, սուբյեկտիվ կողմ): Միայն այդ դեպքում կարելի է ասել, որ անձը հանցագործություն է կատարել: Այդ մասին վկայում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի առաջին մասը, ըստ որի `քրեական գործ չի կարող հարուցվել, քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, և քրեական գործը ենթակա է կարճման, եթե հանցակազմ չկա: ակտը: Ստացվում է, որ վերոհիշյալ օրինակում մենք չենք կարող անչափահասի արարքը որակել որպես հանցագործություն, ուստի մեղսակցություն չկա: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույնպես իրավական դիրքորոշում հայտնեց այս հարցի վերաբերյալ: Մասնավորապես, իր նախադեպային իրավական դիրքորոշումներից մեկում Վճռաբեկ դատարանը հայտարարել է, որ հանցակցության առաջին օբյեկտիվ հատկությունը ՝ երկու կամ ավելի անձանց կողմից հանցագործություն կատարելը, արտահայտվում է նրանում, որ հանցագործությունը պետք է կատարվի հանցանք. Սահակյան, Հանցագործություն, «ՎԱՆ ԱՐՅՈՒՆ», Երեւան, 2005, էջ 6: առարկա հանդիսացող երկու կամ ավելի անձինք: Գործակիցները կարող են լինել օրինական տարիքի մեղսունակ անհատներ: Դատապարտումը պահանջում է հանցագործության սուբյեկտի բոլոր հատկանիշներով օժտված առնվազն երկու անձի ներկայություն 3: Այսպիսի այլախոհ մեկնաբանություններին և թյուրիմացություններին վերջ տալու համար մենք առաջարկում ենք Քրեական օրենսգրքի 37-րդ հոդվածը ձևակերպել հետևյալ կերպ. «Դիտավորյալ հանցագործության մեջ հանցագործության երկու կամ ավելի սուբյեկտների դիտավորյալ համատեղ մասնակցությունը համարվում է հանցագործություն» 4: Ինչպես նշեցինք, երկու կամ ավելի անձանց մեկ հանցագործության մասնակցելը նշանակում է, որ հանցագործության կատարմանը մասնակցում են մեղսունակ և քրեական օրենսդրությամբ սահմանված տարիքը լրացած երկու կամ ավելի ֆիզիկական անձինք: Այսինքն ՝ այն դեպքերում, երբ անձը ներգրավում է խելագարության կամ քրեական պատասխանատվության տարիքի չհասած անձի, որը չի գիտակցում այդ փաստը ՝ մտածելով, որ հանցագործություն է կատարում հանցագործության ենթակա անձի հետ, կա ոչ մի մեղսակցություն Ստացվում է, որ հանցագործությունը միասին հանցագործություն կատարելու համար հանցագործությունները չեն հաջողվում իրենց վերահսկողությունից վեր հանգամանքներում, ուստի կա անհաջող մեղսակցություն, հանցագործության նախապատրաստման համար մեղսակիցները պետք է պատասխանատու լինեն: Գործող օրենսգրքի դրույթների համաձայն, նման դեպքում հանցակիցները պետք է պատասխանատվություն կրեն հանցագործության նախապատրաստման համար, նույնիսկ եթե հանցավոր դիտավորություն է կատարվել: Օրինակ ՝ Ա.-ն դրդում է Ս.-ին սպանել Դ.-ին `առանց իմանալու, որ Ս.-ն խելագար է: Արդյունքում, հանցավոր դիտավորություն իրականացնելու դեպքում, Ս.-ն պատասխանատվություն չի կրի, իսկ Ա.-ն պատասխանատու է միայն հանցագործության նախապատրաստման համար: Հանցագործություն նախապատրաստելու համար ազատազրկման ժամկետը չի կարող գերազանցել որոշակի ժամկետով ազատազրկման առավելագույն ժամկետի կեսը `համապատասխան հոդվածով կամ Քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի մասով (Քրեական օրենսգիրք, հոդված 65, մաս 2): Մինչդեռ, եթե S.3 տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը 2008 թ. Հուլիսի 25-ի թիվ VB-48/08 քրեական գործի վերաբերյալ, ապա Վճռաբեկ դատարանը նույնպես նման իրավական դիրքորոշում հայտնեց թիվ EED քրեական գործում / Դեկտեմբերի 23-ի 0125/01/09 թ. Դեկտեմբերի 18-ի թիվ TD / 0053/01/12 քրեական գործի որոշումներում, դեկտեմբերի 5-ի թիվ EAKD / 0174/01/11 քրեական գործով, 2012 թ. 4 «Հանցագործություն» հասկացությունը սահմանվում է այս եղանակով, օրինակ ՝ Ուկրաինայի քրեական օրենսգրքում (տե՛ս Ուկրաինայի քրեական օրենսգիրք, www.legislationline.org): Եթե ​​Ա.-ն հանցագործության առարկա լիներ, Ա.-ի արարքը որակվեր որպես սպանության դրդում, նա պատասխանատվության կենթարկվեր սպանության համար նախատեսված պատժի շրջանակներում: Մեր կարծիքով, նման կարգավորումը արդարացի չէ, ուստի մենք առաջարկում ենք Քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասը լրացնել հետևյալ դրույթով. «Անհաջող մեղսակցության դեպքերում, երբ հանցակիցները չեն գիտակցել հանցագործի կատարման փաստը հանցագործության առարկա չէ ՝ պատասխանատվության ենթակա հանցագործություն նախապատրաստելու համար: Այս դեպքում, եթե իրականացվել է նրանց հանցավոր մտադրությունը, ապա նրանք կպատժվեն ավարտված հանցագործության համար պատժի կանոնների համաձայն: » Մեր կարծիքով, նման կարգավորումը կլինի արդարացի, թույլ կտա խուսափել պատասխանատվության անհարկի մեղմացումից: Երկու կամ ավելի անձինք կարող են մասնակցել հանցագործության կատարմանը երկու եղանակով. Որպես հանցակիցներ կամ մեկը որպես հանցագործ և մյուսը (մյուսները) որպես կազմակերպիչ, դրդիչ կամ դաստիարակող: Այնուամենայնիվ, հնարավոր է երրորդ այսպես կոչված խառը մեթոդը, երբ անձը մասնակցում է հանցագործության կատարմանը «որպես հանցակից», որպես կազմակերպիչ, դրդիչ կամ աջակից: Օրինակ, քաղաքացի Ա.-ն սպառնալիքի միջոցով դրդում է քաղաքացի Բ.-ին իր հետ մասնակցել քաղաքացի Գ.-ին պատկանող մեքենայի գաղտնի գողությանը `կազմակերպելով ամբողջ հանցագործությունը, նախապես ձեռք բերելով տուժողի ավտոտնակի բանալիները: Այս դեպքում քաղաքացի Ա. Միաժամանակ գործում է «որպես կատարող», «որպես դրդապատճառ», «որպես կազմակերպիչ», որպես աջակից: Այլ բան է, որ նրան քրեական հետապնդում իրականացնելիս ոչ մի հղում չի արվում 38-րդ հոդվածին (հոդված 39 2 2): Հանցագործությանը երկու կամ ավելի անձանց մասնակցությունը չի կարող հանցագործություն համարվել, եթե չկա մասնակցության համադրություն, ինչը հանցագործության օբյեկտիվ կողմի հաջորդ առանձնահատկությունն է: Հանցավոր գործունեության համադրությունը արտահայտվում է նրանում, որ հանցագործությունը կատարվել է մասնակիցների փոխկապակցված «փոխկապակցված գործողությունների (անգործության) միջոցով, երկրորդ` հանցագործության արդյունքը տարածված է բոլոր հանցակիցների համար, այսինքն `բոլորը դրան են ձգտել. Միա-պատճառահետեւանքային կապ , Համատեղության երրորդ օբյեկտիվ առանձնահատկությունը պատճառահետեւանքային կապն է: Պատճառը փիլիսոփայական կատեգորիա է, մի երեւույթ, որը ստեղծում է անհրաժեշտ նշաձողը, որպես հետադարձ համարվող մեկ այլ երեւույթ, նախորդելով վերջինին: Քրեական իմաստով, պատճառահետեւանքային կապը օբյեկտիվ կախվածություն է քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված հրապարակորեն նախատեսվող արարքի առկայությունից, համաձայն որի արարքը արարքի արդյունք է և պայմանավորված է դրա գոյությամբ: Ինչպես արդեն ասեցինք, հանցագործությունն ունի նաև իր սուբյեկտիվ առանձնահատկությունները. 1. դիտավորություն ՝ զուգորդման հետ կապված, 2. դիտավորյալ ՝ հանցագործության հետ կապված: ՀՀ քրեական օրենսգիրքն առանձնացնում է հանցակիցների չորս տեսակ: 38-րդ հոդվածի առաջին մասի համաձայն ՝ կազմակերպիչը, դրդիչը և աջակիցը կատարողի հետ միասին համարվում են հանցակիցներ: Նրանք միմյանցից տարբերվում են հանցագործությանը մասնակցության բնույթով: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« հանցագործություն կատարած անձը, ով ուղղակիորեն կատարել է հանցագործությունը, այլ անձանց (հանցակիցների) հետ միասին անմիջականորեն մասնակցել է հանցագործության կատարմանը, քանի որ նա կատարել է հանցագործությունը: այլ անձանց օգտագործման միջոցով քրեական պատասխանատվության չեն ենթարկվում բռնությամբ կամ հանցագործությունը կատարել են անզգուշությամբ: » ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 2-րդ մասի սահմանումից ակնհայտ է, որ հանցագործը առաջին հերթին այն անձն է, ով ուղղակիորեն կատարել է հանցագործությունը, այսինքն նա, ով առանց որևէ միջնորդության իրականացնում է հանցագործության օբյեկտիվ կողմը: նախատեսված է Քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով: Ավելին, սա կատարողի ամենատարածված տեսակն է: Հանցագործության երկրորդ տեսակը անձի ուղղակի մասնակցությունն է տվյալ հանցագործության կատարմանը `այլ անձանց (հանցակիցների) հետ միասին: Եթե ​​հանցագործները երկու կամ ավելի անձ են, ապա այդպիսի հանցագործությունը կոչվում է հանցակցություն: Ավելին, հանցագործության մասնակիցներից յուրաքանչյուրը պետք է կատարի հանցագործության օբյեկտիվ կողմը: Այնուամենայնիվ, հանցակիցներից յուրաքանչյուրը կարող է կատարել հանցագործության օբյեկտիվ կողմի մի մասը: Այսինքն ՝ հանցագործ կատարող պետք է համարվի այն անձը, ով հանցագործության ընթացքում օգնում է մյուս հանցագործին (համանախագահին) հանցագործությունը հաջողությամբ ավարտին հասցնել 5: 5 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք, ընդհանուր մաս, դասագիրք համալսարանների համար, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2012, էջ: 267: Համագործակցության համար կարելի է ընդգծել հանցակիցների գործողությունների համադրությունը: Նյութական հանցագործությունների հետ կապված հանցագործությունների դեպքում զուգորդումը պայմանավորված է նրանով, որ հանցակիցների գործողությունները համակարգված են, հրապարակավ վտանգավոր ՝ դա բոլորի համար ընդհանուր է, այն պատճառահետեւանքային կապ ունի հանցակիցներից յուրաքանչյուրի գործողությունների հետ: Անչափահաս հանցագործության դեպքում համադրությունը արտացոլվում է հանցակիցների գործողությունների համընկնումում 6: Մենք կարծում ենք, որ մեղսակցությունը գոյություն ունի նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հանցագործության առարկա համարվող անձը հանցագործությունը կատարում է մասամբ կամ ամբողջությամբ այն անձի հետ, ով միջնորդավորված ձիու միջոցով մասնակցում է տվյալ հանցագործությանը: Այս իրավիճակում միջնորդները մեղսակիցներն են, հանցագործություն կատարած անձը `գործիք հանդիսացող անձի հետ: Այլ կերպ ասած, անձը կարող է համարվել հանցագործության համահեղինակ ոչ միայն այն դեպքում, երբ նա այլ անձանց հետ անմիջականորեն մասնակցել է հանցագործության կատարմանը, այլ նաև այն ժամանակ, երբ նա օգտագործել է քրեական պատասխանատվության ենթակա անձինք: օրենքով: Օրինակ, Ա.-ն օգտագործում է 13-ամյա Բ.-ին ՝ նրան մղելով գաղտնի հափշտակել իր գործընկեր Գ. Այս դեպքում գողությունը որպես մեղսակից է գործում Ա. Այնուամենայնիվ, քրեական օրենսգրքում կատարողի սահմանումը ցույց է տալիս, որ երկու կամ ավելի անձանց գործողությունները կարող են որակվել որպես հանցակցություն միայն այն դեպքում, եթե նրանք ուղղակիորեն ներգրավված են հանցագործության կատարման մեջ: Այսպիսով, Քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, «հանցագործը կատարում է այն անձը, ով (,.) Ուղղակիորեն մասնակցել է այդ (հանցագործության) կատարմանը այլ անձանց (հանցակիցների) հետ միասին»: Այս պարագայում պարզվում է, որ եթե անձը միջնորդում է հանցագործությունը, ապա նա չի կարող համարվել համահեղինակ: Ուստի առաջարկում ենք օրենքում փոխարինել «ուղղակիորեն մասնակցել հանցագործության կատարմանը» արտահայտությունը «մասնակցել հանցագործության կատարմանը» արտահայտությամբ: Այս դեպքում, նույնիսկ եթե անձը միջնորդավորված ձիու միջոցով այլ անձանց հետ մասնակցում է հանցագործության կատարմանը, նրա արարքը որակվելու է որպես մեղսակցություն: Վերջապես, հանցագործը կարող է լինել այն անձը, որը հանցագործություն է կատարել այլ անձանց օգտագործման միջոցով, 6 Տե՛ս D. В. Савельев, Преступная группа: воросы уголовно-правовой репретации и ответственноцти, Монография, Екатеринбрг, 2002, էջ 37-38: ենթակա չեն քրեական պատասխանատվության կամ հանցագործություն են կատարել անզգուշությամբ (միջնորդավորված կատարում): Որոշ հեղինակների կարծիքով ՝ «հանցագործությունը կատարվել է անփութության պատճառով» արտահայտությունը թերի է, քանի որ հանցագործը կարող է օգտագործել այնպիսի անձի, որի արարքը հանցավոր չէ 7: Օրինակ ՝ Ա.-ն խաբեությամբ հրում է Բ.-ին իր մեքենայից բերել նրան թանկ ապրանքներով լի ճամպրուկ ՝ վստահեցնելով, որ դա իրեն է պատկանում: Բ.-ն անզգուշություն է ցուցաբերում (նա չէր գիտակցում, բայց կարող էր և պետք է գիտակցեր) և հավատալով Ա.-ին, նա բերում է ճամպրուկը, որը իրականում պատկանում էր Գ. Այս հեղինակների կարծիքով, նման հանգամանքներում Ա.-ն, ըստ էության, քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվի, քանի որ նա չի օգտագործում անզգուշությամբ հանցագործություն կատարած անձին, քանի որ անզգուշությամբ կատարված արարքը հանցագործություն է, եթե դա հատկապես նախատեսված է Քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով: ., 28-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Սակայն, մեր կարծիքով, նման պնդումը ճիշտ չէ, քանի որ, ինչպես նշեցինք, Քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 2-րդ մասը հանցագործություն կատարողը համարում է հանցագործություն կատարած անձը `օգտագործելով քրեական պատասխանատվության ենթակա անձինք: օրենքով: Մեր կարծիքով, «Նիգերիայի պատասխանատվությունը ենթակա է օրենքի ուժի» արտահայտությունը վերաբերում է ինչպես խելագարներին, քրեական պատասխանատվության տարիքի տակ գտնվող անձանց, այնպես էլ անզգուշությամբ արարքը կատարած անձանց, որոնց համար քրեական օրենսգիրքը չի նախատեսում պատիժ: Այլ կերպ ասած, վերոնշյալ օրինակում ներկա կլինի միջնորդավորված կատարումը, քանի որ կատարողն օգտագործել է մի անձի, որը օրենքով ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության: Ավելացնենք, որ նույն իրավիճակն է այն դեպքերում, երբ հատուկ սուբյեկտի կողմից կատարված հանցագործության ընթացքում տվյալ հանցագործության օբյեկտիվ կողմը հատուկ սուբյեկտի դրդմամբ կատարում է հատուկ առարկայի հատկանիշներով օժտված անձի: Վերջինս ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության ՝ որպես հանցագործ կատարած հանցագործության համար: Հետևաբար, այդպիսի դեպքերում հանցագործություն կատարողը հատուկ սուբյեկտի հատկանիշներով օժտված անձն է, որը համարվում է տվյալ հանցագործության առարկա, որը նրան դրդել է հանցագործություն կատարել 8: 7 Տե՛ս, օրինակ, Լ. Սահակյան, Հանցագործություն, «ՎԱՆ ԱՐՅՈՒՆ», Երևան, 2005, էջ 14: 8 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք, ընդհանուր մաս, դասագիրք համալսարանների համար, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան 2012, էջ 268: Խորհրդային քրեական օրենսդրությունում կազմակերպիչը, որպես հանցակիցների առանձին տեսակ, միշտ չէ, որ առանձնացված էր 9: Այս տեսակի հանցակցին նախատեսում էր միայն 1961 թվականին ընդունված Քրեական օրենսգիրքը: Crimeամանակակից հանցագործության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ տարբեր կազմակերպություններում, որոնք միավորված են 10 ընդհանուր տառերով, «կազմակերպված հանցագործություն» հիմնական մեղավորների թվում պետք է առանձնացվեն այն անձինք, որոնց դերը չի սահմանափակվում հանցագործություն առաջացնող գործողություններ կատարելով: Այս հանգամանքը օրենսդիրին ստիպեց քրեական օրենսգրքի քրեական իրավունքի տեսության մեջ նախատեսել խմբային հանցագործության մեկ մասնակցի ՝ կազմակերպչի: Կազմակերպիչը բնութագրվում է ոչ մի երկիմաստությամբ քրեական իրավունքի գիտության մեջ: Ըստ որոշ քրեագետների, կազմակերպիչ է միայն նա, ով ստեղծել կամ ղեկավարել է կազմակերպված խումբ կամ հանցավոր միություն 11, իսկ մյուսները կարծում են, որ կազմակերպիչն այն անձն է, ով կատարում է հետևյալ 4 գործողություններից որևէ մեկը. 1. Հանցագործության աշխատանքի կազմակերպում, 2. գործողություններ ՝ ուղղված կազմակերպված խմբի կամ հանցավոր համագործակցության ստեղծմանը (հանցավոր կազմակերպություն). 3. Հանցագործության կառավարում, 4. Կազմակերպված խմբի կամ հանցավոր միավորման (հանցավոր կազմակերպության) ղեկավարում 12: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն `« կազմակերպիչ է համարվում այն ​​անձը, որը կազմակերպել կամ ղեկավարել է հանցագործություն կատարելը, քանի որ նա ստեղծել է կազմակերպված խումբ կամ հանցավոր միավորում կամ ղեկավարել է դրանք »: Կազմակերպիչը հանցակիցներից ամենավտանգավորն է: Նա ուղղորդում է այլոց, այդ թվում `կատարողի գործողությունները: Նա ոչ միայն այլ մարդկանց մեջ է սերմանում հանցագործություն կատարելու մտադրություն, այլ նաև պայմաններ է ստեղծում հանցագործություն կատարելու համար: 9 Կազմակերպիչը, որպես հանցակիցների առանձին տեսակ, նախատեսված չէ նաև մի շարք օտարերկրյա պետությունների քրեական օրենսդրությունում (օրինակ ՝ Գերմանիա, Անգլիա, Ֆրանսիա, Հնդկաստան (տես Օտարերկրյա պետության պայմանական իրավունք): Ֆրանսիա, Գերմանիա), Մ., Erերզալո, 1998, էջ 114-115, 120-121; Բուրժուական կողմի պայմանական իրավունք: Общая часть. Օրենսդրական ակտերի ժողովածու, Մ., Իզդ-վո Ուն-տա Դրուժբի նարոդով, 1990, էջ. 231: 10 Կազմակերպված հանցագործությունը հանցավոր իմաստով համատեղ հանցավոր գործողություն է, որն իրականացվում է այս կամ այն ​​կազմակերպչական ձիով: 11 Տե՛ս В. D. Меньшагин, З. Ա. Вышинская, Советское уголовное право, М., Ериздат, 1950, էջ 1958, էջ 63: 12 Տե՛ս Օրինաց երկիր: Обща, часть, М., Новый Юрист, КноРус. 1997, էջ 336: նախապատրաստում է հանցագործությունը, պլանավորում հանցագործության կամ հանցագործությունների կատարումը, թիրախավորում հանցակիցներին, ուղղորդում նրանց գործողությունները ուղղակիորեն կամ այլ անձանց միջոցով ՝ ցուցումներ տալով, այլ անձանց ներգրավելով հանցագործության կատարման մեջ, ձեռք բերելով միջոցներ, գործիքներ և այլն: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն `խթանիչ է համարվում այն ​​անձը, որը համոզելու, նյութական շահի, սպառնալիքի կամ այլ միջոցներով այլ անձի է դրդել հանցագործության: Մաքուր դրդումը դատական ​​պրակտիկայում հազվադեպ է: Ամենից հաճախ այն վերածվում է հանցավոր կազմակերպության: Սադրիչը, որպես կանոն, դառնում է հանցագործության կազմակերպիչ, երբ բացի հանցագործություն կատարելու հակումից, նա մասնակցում է դրա կատարմանը, այսինքն ՝ գործում է որպես հանցակից: Ինչպես արդեն նշեցինք, եթե անձը, բացի հանցագործության համար մեկ ուրիշին դրդելուց, նաև աջակցում է նրան կամ կազմակերպչական աջակցություն ցուցաբերում, ապա նա ոչ թե դրդիչ է, այլ կազմակերպիչ: Պետք է նշել, որ որոշ դեպքերում այս հանցակցի գործունեությունը կարող է նման լինել կազմակերպչի գործունեությանը: Բայց կա մի հիմնական տարբերություն: Սադրիչը չի կազմակերպում կամ ուղղորդում է հանցագործության կատարումը, այլ միայն թեքում է մյուսներին ՝ հենվելով դեպի հանցագործություն: Անհրաժեշտ է առանձին խոսել թաքնված (թաքնված) դրդման մասին, երբ սադրիչի գործողությունները արտաքին տեսքով հակված չեն հանցագործության, բայց իրականում գիտակցաբար ուղղված են դրան: Այդպես է աշխատում Վ. Շեքսպիրի հայտնի «Հուլիոս Կեսար» ողբերգության հերոս Անտոնիոսը, որը, ցանկանալով վրեժ լուծել Կեսարին սպանողներին, հանդես եկավ սադրիչ ելույթով ՝ ակնարկելով ամբոխի զայրույթը Բրուտուսի և մյուս դավադիրների դեմ 13: Ամեն դեպքում անհրաժեշտ է պարզել, թե սադրիչը գոնե իր գործողություններով դրդե՞լ է հանցագործին հանցագործություն կատարելու: Նրա օգտագործած մեթոդներն ու միջոցներն ինքնին երկրորդական նշանակություն ունեն: Այսպիսով, 1994 թ.-ին Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանը մեղավոր ճանաչեց գողություն հրահրելու մեջ, քանի որ վերջինս բարձրացրեց տուժողի տունը, հանցագործին բացատրեց, որ գումարը գողացել է, ապա տուժողի հետ դուրս եկավ մյուս սենյակից: Կատարողը, այդ քայլից դրդված, հափշտակել է գումարը: 13 Տե՛ս Օրենքի գերակայություն, ընդհանուր բաժին, նշվ. ԼԱՎ. И. . Կոզանչենկո, 4-րդ հրատարակություն, IzdatelstvoNORMA, Մոսկվա, 2008, էջ: 344: Աջակցությունը մեղսակցության ամենատարածված տեսակն է: Հանցագործության ընդհանուր զանգվածում օգնությունը կազմում է շուրջ երեք տոկոս 14: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38 5 5-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «այն անձը, ով օժանդակել է հանցագործությանը ՝ խորհուրդներ, ցուցումներ, տեղեկություններ կամ միջոցներ տալով, գործիքներ տրամադրելով կամ խոչընդոտներ վերացնելով, ինչպիսին է այն անձը, որը նախկինում խոստացել էր հանցագործին պարտք լինել, հանցագործության միջոցները, համարվում են խթանողներ: կամ հանցագործության գործիքները, հանցագործության հետքերը կամ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված իրեր, ինչպիսիք են անձը, որը նախկինում խոստացել էր ձեռք բերել կամ վաճառել այդպիսի իրեր »15: Օգնությունը սովորաբար արտահայտվում է ակտիվ գործողությունների միջոցով, կամ առանձին դեպքերը բացառվում են, երբ դա դրսեւորվում է անգործության միջոցով: Օգնությունը անգործության միջոցով կառաջանա, երբ, օրինակ, «հանցագործությունը կանխելու» հանցագործության մեջ մեղադրվող պաշտոնատար անձը դիտավորյալ չի կարողացել գործել նախնական համաձայնությամբ ՝ այդպիսով նպաստելով հանցագործության կատարմանը: Բոլոր դեպքերում օգնականի գործողության կամ անգործության և քրեական հետևանքների միջև պետք է լինի պատճառահետեւանքային կապ: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 5-րդ մասը սահմանում է բոլոր այն ուղիները և միջոցները, որոնցով հնարավոր է հանցագործությանը մասնակցել որպես հանցակից: Այս մեթոդներն ու միջոցները սպառիչ են. Հանցագործությանը այլ կերպ մասնակցելը չի ​​կարող համարվել օժանդակություն: Քրեական իրավունքի գիտության մեջ ընդունված է հաշվի առնել օգնության երկու տեսակ `մտավոր (գիտակցական) և ֆիզիկական: Մտավոր աջակցություն, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի համաձայն Քրեական դատավարության օրենսգրքի 5-ը ներառում է խորհուրդներ, ցուցումներ կամ տեղեկություններ, ինչպիսիք են խոստումը կատարողին, հանցագործության միջոցներն ու գործիքները, հանցագործության հետքերը կամ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված իրերի խոստումը: 14 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 346: Իրավախախտի այս տեսակը նախատեսված է նաև օտարերկրյա պետությունների քրեական օրենսգրքերում: Օրինակ ՝ Գերմանիայի Քրեական օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «այն անձը, որը դիտավորյալ կերպով մեկ այլ անձի օգնում է դիտավորյալ հանցագործություն կատարելու հարցում», պատժվում է որպես հանցակից (տե՛ս http: // www. //constitution.ru/?p=5854, 12.03.2016 դրությամբ): 16 Ըստ որոշ հեղինակների (տե՛ս, օրինակ, Ա.Թ. Թովմասյան, Սովետական ​​քրեական իրավունք, ընդհանուր մաս) Քրեական իրավունքի տեսություն: Հացաբուլկեղենի մասին ուսուցում), Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1971, էջ. 410, Օրենքի գերակայություն, ընդհանուր մաս, rev. ԼԱՎ. И. . Կոզանչենկո, Հետաքրքիր է անդրադառնալ այնպիսի խնդրի, ինչպիսիք են անձի ազդեցությունը հանցագործության վրա, այսպես կոչված «լավ» խորհուրդը կամ ցուցումները: Օրինակ ՝ Ա.-ն խանդից ուզում է սպանել իր հղի կնոջը: Բ.-ն, իմանալով այդ մասին, խորհուրդ է տալիս սպանել կնոջը երեխայի լույս աշխարհ գալուց հետո: Ա.-ն, հետևելով Բ.-ի խորհրդին, մեկ ամիս անց, երբ երեխան արդեն լույս աշխարհ էր եկել, սպանում է իր կնոջը: Այս պարագայում ճիշտ է, որ Բ.-ն, իր խորհրդով, ներգրավված է եղել հանցագործության մեջ, բայց օգնություն չի ցուցաբերել Ա.-ի հանցագործությանը, այդ իսկ պատճառով նա քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվում որպես հանցագործության հանցակից հանցակազմի մասին չհայտարարելը (Քրեական օրենսգրքի 335-րդ հոդված)): Ֆիզիկական աջակցությունը հանցագործին հանցագործություն նախապատրաստելու կամ կատարելու գործում հանցագործին աջակցությունն է `ֆիզիկական օգնություն ցուցաբերելով, եթե այդ օգնությունը հանցանքի օբյեկտիվ մաս չէ: Ֆիզիկական աջակցությունն արտահայտվում է նրանով, որ դաստիարակը մարդուն տրամադրում է հանցագործություն կատարելու միջոցներ կամ գործիքներ, վերացնում է այն խոչընդոտները, որոնք խոչընդոտում են հանցագործության կատարմանը: Այսինքն ՝ ֆիզիկական աջակցությունը դրսեւորվում է երկու եղանակով: առաջինը `միջոցներ կամ գործիքներ տրամադրելով, իսկ երկրորդը` խոչընդոտները վերացնելով: Սրանք գործողություններ են, որոնք նպաստում են հանցագործության կատարմանը կամ դրա ավարտին: Ֆիզիկական աջակցությունը (ինչպես նաև մտավոր աջակցությունը) պետք է լինի անհրաժեշտ պայման հանցագործություն կատարելու համար: Եթե ​​հանցագործը չի օգտագործել ֆիզիկական աջակցության ծառայությունները (մտավոր օգնության դեպքում, աջակցության կողմից տրամադրված խորհուրդները, ցուցումները կամ տեղեկությունները), վերջինս չի կարող հանցակից համարվել, քանի որ նա, ըստ էության, չի մասնակցել: հանցագործության մեջ: Այս պարագայում չկա պատճառահետեւանքային կապ, ուստի չկա պատասխանատվության օբյեկտիվ պայման 17: Նման դեպքում հանցակցի գործողությունները որակվելու են որպես հանցագործության նախապատրաստում ՝ հիմնվելով անհաջող հանցագործության կանոնների վրա: 4-е հրատարակություն, Издательства НОРМА, Москва, 2008, էջ: Նրանց կարծիքով, սա նաև պարտք է և պետք է դիտվի որպես աջակցություն: Այնուամենայնիվ, նման մոտեցումը չի կարող ճիշտ համարվել, քանի որ «աջակցություն» հասկացությունը չի ներառում նախապես չհայտարարելը: 17 Տե՛ս Title Rule, ընդհանուր բաժին, նշվ. ԼԱՎ. И. . Կոզանչենկո, 4-րդ հրատարակություն, ՆՈՐՄԱ հրատարակչություն, Մոսկվա, 2008, էջ: 349: Այստեղ մենք ուզում ենք ավելացնել, որ խթանողը իր պահվածքով կարող է աջակցել ոչ միայն հանցագործին, այլ նաև այլ հանցակիցներին ՝ կազմակերպչին, դրդիչին: Անկախ նրանից, թե ում է ցուցաբերվում օգնությունը, դաստիարակչի արարքը որակվում է կատարված հանցագործության համար պատասխանատվության մասին հոդվածով `հղում կատարելով 38-րդ հոդվածի համապատասխան մասի վրա: Մեր կարծիքով, օգնությունը կարող է տրամադրվել նաև միջնորդավորված ձվի միջոցով: Այլ կերպ ասած, աջակից պետք է համարվի այն անձը, ով հանցագործությանը մասնակցել է այն անձի միջոցով, որը քրեական պատասխանատվության ենթակա չէ կամ անզգուշորեն է գործել: Այնուամենայնիվ, գործող Քրեական օրենսգրքի 38 5 5-րդ մասով նախատեսված «օգնություն» հասկացությունը չի նախատեսում միջնորդավորված օգնություն տրամադրելու հնարավորություն, որը, մեր կարծիքով, պետք է լրացվի: ՀՀ նոր քրեական օրենսգրքի նախագիծը լուծել է այդ հարցը `նախատեսելով համապատասխան կարգավորումներ 18: Հովհաննես Հովհաննիսյան ՇԱՀԱԳՈՐԱԿՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿԻ ՕՐԵՆՍԴԻՐԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Մեղսակցություն, «հանցակիցության» հասկացություն, հանցակիցներ, հանցակիցների տեսակներ, հանցագործ, հանցակից, հանցագործության կազմակերպիչ, հանցագործության դրդիչ, հանցագործության դրդիչ: ։

Հոդվածում քննարկվում են «հանցակցություն» հասկացությանը և հատկանիշները, հիմնավորվում է հանցակցության օրենսդրորեն տրված հասկացությունը ճշգրտելու անհրաժեշտությունը՝ տարակարծիք մեկնաբանություններին և թյուրըմբռնումներին վերջ տալու համար։ Ուսումնասիրվում են հանցակիցների տեսակների օրենսդրական կարգավորման խնդիրները, ներկայացվում են առկա կարգավորումների թերությունները։ Հատկապես ուշադրություն է դարձվում հանցագործություն կատարողի օրենսդրական սահմանմանը և հիմնավորվում համապատասխան փոփոխությունների կատարման անհրաժեշտությունը։ Անդրադարձ է կատարվում նաև չհաջողված հանցակցության դեպքում հանցակիցների պատասխանատվության ոլորտում առաջացող խնդիրներին։ Այստեղ առկա օրենսդրական բացերը լրացնելու համար նույնպես առաջարկվում են համապատասխան օրենսդրական փոփոխություններ։

Ներկայումս զբոսաշրջության զարգացման բարձր տեմպերի համատեքստում նկատվում է ներգնա և արտագնա տուրիզմի հոսքերի ակտիվացում, որոնք հիմնականում ուղղված են դեպի բնություն: Հաշվի առնելով սա ՝ մենք նախատեսում ենք ծրագրի շրջանակներում գնահատել ջրային ռեսուրսների ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային հնարավորությունները Հայաստանի երեք հյուսիսային շրջաններում: (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ) Ուսումնասիրվող տարածքի ջրային ռեսուրսները հիմնականում գետերն են, ուստի կատարված աշխատանքները հիմնականում ուղղված են գետային ցանցի ուսումնասիրությանը և գետերի զբոսաշրջության և հանգստի հնարավորությունների բացահայտմանը: Ուսումնասիրվող տարածքում գետերը հիմնականում լեռնային են, չնայած որոշ գետեր բազմազան են իրենց հոսքի տարբեր մասերում: Դեբեդը լեռնային-հարթավայրային բնույթ ունի, Ձորագետ ակը Փամբակը `ցածրալեռնային-լեռնային: Ախուրյանը նման է: Ընդհանուր առմամբ, ուսումնասիրվող տարածքում գետային ցանցն ավելի զարգացած է Կուրի ավազանում, որն առանձնանում է կլիմայական խոնավ պայմաններով և խորը մասնատվածությամբ: Ախուրյանի ավազանում չոր կլիմայական պայմանների պատճառով գետային ցանցը համեմատաբար թույլ է զարգացած: Գետահովիտների լավագույն գնահատման համար մենք ուսումնասիրել ենք օհ-ձորի ձվերը, քանի որ դա հնարավոր է զբոսաշրջիկների անցնելու համար: Առանձնացվել են գետահովիտների երկու տեսակ. U-adz և V-adz: Նկար. 1 Հյուսիսային Հայաստանի գետերի հովիտների տիպաբանական քարտեզը (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ): Ներկայումս գետերի հովիտներով կան բազմաթիվ տրանսպորտային ուղիներ, բացի այդ գետերի հովիտներն իրենք են հետաքրքրում զբոսաշրջիկներին. գետի հովիտներով անցնում են հետիոտնային առավելագույն երթուղիները: Միևնույն ժամանակ, աշխարհա-մորֆոլոգիական առանձնահատկություններից ելնելով, այն օբյեկտ է զբոսաշրջության որոշ տեսակների համար (լեռնագնացություն, ժայռամագլցում, ծայրահեղ տուրիզմ և այլն): Ուսումնասիրվող տարածքում գետի հովիտների խաչմերուկները կազմելու համար օգտագործվել է ArcGIS 10.4.1 ծրագրային համակարգը: SRTM30 արբանյակի կողմից ձևավորված ռելիեֆի թվային մոդելը օգտագործվել է որպես գետահովիտների լայնակի հատվածների ռելիեֆի թվային հիմք: ArcGIS ծրագրային միջավայրը օգտագործում է 3D Analyst գործիքակազմը գետային հովիտների խաչմերուկներ ստեղծելու համար, որոնց միջոցով կատարվում են հիմնական բաժինները: Նկար 2-ում ներկայացված քաղվածքների անցկացման հիմնական կետերը: Նկար. 2 Հյուսիսային Հայաստանի գետահովիտների երկարացման հատվածներ Ընդհանուր առմամբ հորատվել է 54 երկարացման հատված: Դժվար է մեկ հոդվածում ներկայացնել Հյուսիսային Հայաստանի ամբողջ հիդրոգրաֆիկ ցանցի ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային հնարավորությունները, ուստի, որպես օրինակ, մենք ընտրել ենք երեք խոշոր գետերի առանձին հատվածներ, որոնց համար անցկացվել է ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​ռեսուրսների գնահատում: արված Նկար. 3 Ախուրյան գետի հովտի հատվածը Գորշաբերդիտի հատվածում Նկար 3-ը ցույց է տալիս Ախուրյան գետի հովտի ընդլայնվող հատվածը Գորշաբերդի հատվածում (տե՛ս նկ. 2, № 1): Վերջինիս վերլուծությունը թույլ է տալիս ասել, որ այն հարմար է ինչպես տրանսպորտային, այնպես էլ հետիոտնային զբոսաշրջային երթուղիների համար: Այս հատվածում հովտի առավելագույն խորությունը հասնում է 120 մ-ի, իսկ գետի անկումը 5 կմ-ով `43 մ, ինչը հնարավորություն է տալիս իրականացնել I կարգի ռաֆթինգ 1: Այնուամենայնիվ, ռաֆթինգի ամենահարմար ժամանակը գարունն է, երբ գետը սկսում է հեղեղել: Վերջինս սկսվում է ապրիլի առաջին տասնօրյակում և ավարտվում հունիսին: Ընդհանուր առմամբ, գետի հոսքի առավելագույն հզորությունը 70-82 օր է [2, էջ 100], ինչը ավելի քան բարենպաստ է ռաֆթինգի համար: Ախուրյան գետի հովտի այս հատվածը բարենպաստ պայմաններ ունի լեռնագնացության համար: Valիշտ հովտի լանջը 69 ° է, իսկ ձախը `61 ° հովտում: Էկո-արահետներ կարելի է կառուցել հովտի ստորին մասերում, գետին զուգահեռ: Rockայռամագլցման համար: 1 Գոյություն ունի ռաֆթինգի դասակարգման երկու համակարգ ՝ միջազգային ռուսերեն: Մեր գնահատումը հիմնված է միջազգային դասակարգման վրա [1]: Նկար. 4 Փամբակ գետի հովտի հատվածը Վանաձորի մերձակայքում Նկար 4-ը ցույց է տալիս Փամբակի հովիտը Վանաձորից ներքև և (№ 30): Վերջինս ունի համեմատաբար նուրբ լանջեր, որոնք գրեթե ամբողջությամբ անտառապատ են: Նկար. 5 Աղստ ահով գետի հովտի հատված Վանաձորի մերձակայքում գետի հովտի ձախ լանջի լանջը գերազանցում է 40 ° -ը, ինչը դժվարացնում է հետիոտների տեղաշարժը, բայց այն կարող է օգտագործվել ժայռամագլցման համար: Հովտի աջ լանջի լանջը հասնում է 40 °, այն մասամբ թեք է, ինչը հեշտացնում է հետիոտների անցումը: Ռաֆթինգի համար բարենպաստ պայմաններ կան: Գետի անկումը 7,72 կմ-ին 223 մ է, լանջը ՝ 28,9 ‰: Այս ցուցանիշները համապատասխանում են II rafting- ի պահանջներին: Ի տարբերություն Ախուրյանի, ջրհեղեղի շրջանը համեմատաբար կարճ է ՝ միջինը 65 օր [3, էջ. 185], երբ գետի հոսքը հասնում է 109 մ 3 / վ: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ Փամբակ գետի հովիտը միջին հոսքում բարենպաստ է զբոսաշրջության մի քանի տեսակների զարգացման համար: Նույն ցուցանիշներով կատարվել է վերլուծություն Աղստեթ գետի հովտի համար, որի ընդլայնված հատվածը ներկայացված է Նկար 5-ում: Այս հատվածում գետը առանձնանում է լայն հովտով, լանջերը նրբորեն թեք են, գրեթե ամբողջությամբ անտառապատ: Գետահովիտը հարմար է ինչպես հետիոտնային երթուղիների, այնպես էլ էլեկտրական հաղորդակցության համար: Թե աջ, թե ձախ լանջերը թույլ են տալիս բարձրանալ ոչ սպորտային տուրիստական ​​խմբերի համար: Գետի անկումը 4.66 կմ հատվածում կազմում է 47 մ, իսկ լանջը ՝ 11 ‰, ինչը թույլ է տալիս իրականացնել II կարգի ռաֆթինգ: Ի տարբերություն Ախուրյանի և Փամբակի, Աղստի վարարումը ավելի երկար է տևում, ինչը պայմանավորվում է գետի ավազանում անտառների զբաղեցրած մեծ տարածքով [4, p. 70]: Աղստը այս հատվածում ունի բավականին լայն տարածք, ինչը շատ հարմար է գարնանային ջրհեղեղների ժամանակ ռաֆթինգ կազմակերպելու համար: Վերջինիս կազմակերպման առավել բարենպաստ ժամանակահատվածը գարունն է, երբ սկսվում է Աղստ ջրհեղեղը: Գետերի շարքում, համեմատած սույն հոդվածի շրջանակի հետ, Աղստի ջրհեղեղի հզորությունն ամենաերկարն է ՝ շուրջ 120 օր, ինչը առավել քան բարենպաստ է ռաֆթինգի կազմակերպման համար: Երեք գետահովիտներում զբոսաշրջային-ռեկրեացիոն գնահատման համար մենք օգտագործել ենք չորս բալանոց սանդղակ, որտեղ տրամադրվել է 0 միավոր `տվյալ ռեսուրսի բացակայության դեպքում: Առավելագույն միավորը 3 էր: Tourismբոսաշրջության գնահատումը տրված է աղյուսակ 1-ում: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հյուսիսային Հայաստանի գետերը ռաֆթինգի տեսակետից հիմնականում I և II կարգի են, ջրհեղեղի տևողությունը գնահատման հիմք է հանդիսացել: Դա պայմանավորված է տուրիստական ​​ընկերությունների շահութաբերության հաշվարկով: Հետևաբար, շահութաբեր լինելու համար նվազագույն աշխատանքային ժամանակը պետք է լինի առնվազն 90 օր [5, p. 57]: Այս ցուցանիշի հիման վրա առաջարկվող մասշտաբի հիման վրա կատարվել է հոդվածում ներկայացված երեք գետերի նախահաշիվ, որը ներկայացված է Աղյուսակ 1-ում: Աղյուսակ 1. Ախուրյան, Փամբակ «Աղստ» գետերի ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​գնահատում: Գետի հովտի անվանումը ourբոսաշրջություն Գնահատման տեսակը (գնահատական) Ընդհանուր (գնահատական) Առավելագույն (գնահատական) Ախուրյան ՊամբաստԱլաստ և ռաֆթինգ Ժ Նվաճում Ալպինիզմ Rockայռալանջերը հիմք են ընդունվում ժայռամագլցման համար: Ըստ կատարված դաշտային հետազոտության արդյունքների և տվյալների վերլուծություն GIS համակարգով, Ախուրյանի հովտի լանջերը նշանակալից թեքություն ունեն նշված հատվածում: Ձախ լանջի լանջը վերևում հասնում է 40 °, իսկ ներքևում `61 °: Valիշտ հովտի լանջն էլ ավելի մեծ է ՝ հասնելով 69 °: Աղյուսակ 2. Հանգստի ռեսուրսների գնահատման աղյուսակ: Հանգստի տեսակը Ռաֆթինգի ցուցիչ Մինչև 70 օր 70-100 օր 100-ից ավելի օր Մագլցում սպորտային (սիրողական) ցուցիչ Մինչև 25 ° 50 բարձրության վրա Ինդեքս Մինչև ° 20 ° 30 Լանջի հատվածում Փամբակ հովտի լանջը 40 ° է: Աղստի հովտում ձախ հովտի լանջը ներքևում 30 ° է, ինչը բարենպաստ է ոչ մարզական խմբերի համար տուրիստական ​​երթուղիների համար: Աղստի աջահովտի լանջը ներքևում համեմատաբար փոքր է ՝ 26 °, ինչը թույլ է տալիս կազմակերպել առողջության զբոսանքներ: Գետահովտի գագաթին նույն հովտի լանջը բավականին մեծ է և կազմում է 50 °, ինչը բարենպաստ է ալպինիզմի ռ ժայռամագլցման համար: 60 ° է, ինչը կարող է լինել Եզրակացություններ: Վերլուծելով հետազոտության արդյունքները, որոշակի եզրակացություններ կարելի է անել: 1. Հյուսիսային Հայաստանը ունի լավ զարգացած գետային ցանց, որը նախատեսված է հանգստի և զբոսաշրջության որոշակի տեսակների զարգացման համար: 2. Հյուսիսային Հայաստանի համեմատաբար մեծ գետերը ունեն ռաֆթինգ, որն այստեղ ունի ընդգծված սեզոնային բնույթ: հնարավորությունները կարգի են և 3. Գարնանային ամիսները առավել բարենպաստ են ռաֆթինգի համար Հյուսիսային Հայաստանում, երբ սկսվում են անգղերի ջրհեղեղները, ընդ որում ջրհեղեղի ժամանակաշրջանում իրականացվում է նաև III-IV կարգերի ռաֆթինգ: Գետի վերևում հնարավոր հոսանքներում: Հյուսիսային Հայաստանի գետահովիտների մեծ մասը երիտասարդ է, այն ստեղծում է կտրուկ լանջեր, որոնք կարող են օգտագործվել սպորտային լեռնագնացության, ինչպես նաև սիրողական լեռնագնացության համար: Հետազոտությունն իրականացվել է Համալսարանի կողմից տրամադրված ֆինանսական աջակցության շնորհիվ ՝ «GSPI 01-SCI-2017» գիտական ​​թեմայի շրջանակներում: ։

Հոդվածում ներկայացված է Հյուսիսային Հայաստանի գետային ցանցի զբոսաշրջային-ռեկրեացիոն գնահատումը։ Հետազոտությունն իրականացվել է Շիրակի, Լոռու և Տավուշի մարզերում։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ մեկ հոդվածի սահմաններում հնարավոր չէ ներկայացնել հետազոտվող տարածքի բոլոր գետերի ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային հնարավորությունների գնահատումը, մեր կողմից սույն հոդվածում ներկայացված է երեք խոշոր գետերի՝ Ախուրյանի, Փամբակի և Աղստևի գետահովիտների որոշակի հատվածների վերլուծությունը։ Աշխատանքների արդյունքում կազմվել է նաև Հյուսիսային Հայաստանի գետային ցանցի խոշորամասշտաբ քարտեզ։

Համաշխարհային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որտնտեսական զարգացման տարբեր փուլերի ընթացքում մեծ կարևորությունունի ոչ միայն դրամավարկային քաղաքականության, այլև մակրոտնտեսականմյուս կարևոր գործիքի ֆիսկալ քաղաքականության արդյունավետ իրականացումը։ Թե՛ դրամավարկային, թե՛ ֆիսկալ քաղաքականությունը պետությանընդհանուր տնտեսական քաղաքականության կարևոր բաղկացուցիչներն են։ Վերջինս պետության կողմից իրականացվող գործառույթների համալիր է`ուղղված տնտեսական գործընթացների կարգավորմանը, կանոնակարգմանը ևսահմանված թիրախային ցուցանիշների ապահովմանը։ Թեև ֆիսկալ քաղաքականության տեսական հիմքը բավականաչափ ուսումնասիրված է, սակայն տնտեսագիտության այս ոլորտի գիտական ուսումնասիրությունների ուղղությունները դեռևս իրենց չեն սպառել։ Այս ոլորտումգոյություն ունեն մի շարք կարևոր և դեռևս չլուծված հիմնախնդիրներ, որոնցազդեցությունը տնտեսության վրա պահանջում է ինչպես դրանց շուտափույթ ևարդյունավետ լուծումներ, այնպես էլ ֆիսկալ քաղաքականության տեսականհիմքի հետագա կատարելագործում։ Հատկապես կարևորվում է ֆիսկալ քաղաքականության նոր մոտեցումների և ուղղությունների մշակումը վերջին ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո` դրա բացասական ազդեցություններըհաղթահարելու և հետագա նմանատիպ մարտահրավերներին առավելապեսպատրաստ լինելու համար։ Ֆիսկալ քաղաքականությունը պետության կողմից ֆինանսական գործառույթների համալիր է` ուղղված պետական ծախսերի և եկամուտների ձևավորմանը։ Այն իրենից ներկայացնում է պետական ծախսերի, հարկային քաղաքականության և պետական բյուջեի ցուցանիշների փոփոխման ու կառավարման ոլորտում պետական միջոցառումների համալիր` ուղղված տնտեսական աճին, լրիվ զբաղվածության ապահովմանը, ինչպես նաև վճարային հաշվեկշռի հավասարակշռմանը։ Ֆիսկալ քաղաքականությունը` որպես տնտեսության վրա ներազդելու գործուն և ազդեցիկ մեթոդ, առավելապես դրսևորվեց՝ սկսած նախորդ դարի 30ական թվականներից, և դրա տնտեսագիտական հիմքի զարգացումը մեծապեսկապվում է անգլիացի ականավոր տնտեսագետ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի հետ։ Քեյնսը և հետագայում նաև նրա գաղափարական կողմնակիցները պետությանֆիսկալ քաղաքականությանը վերագրել են տնտեսության կայունացման ուաճի, լրիվ զբաղվածության ապահովման և գների մակարդակի վրա ներազդելու ամենագլխավոր դերը։ Իրենց տնտեսագիտական ուսումնասիրություններիառանցքում քեյնսականները դիտարկում են համախառն պահանջարկը` ելնելով այն գաղափարից, որ հենց վերջինիս միջոցով է ձևավորվում համախառնառաջարկը։ Ըստ այս տեսության` հարկերի դրույքաչափերի նվազեցումըհանգեցնում է համախառն պահանջարկի աճի, ինչն էլ, իր հերթին, ավելացնումէ իրական ՀՆԱ ցուցանիշները, բարձրացնում շուկայական գները։ Արդյունքում` սղաճի տեմպերը նույնպես աճում են, իսկ պետական բյուջեի դրամականմուտքերը կարճաժամկետ հատվածում կրճատվում են, և մեծանում է դրապակասորդը։ Ի հակադրություն այս տեսակետին՝ «առաջարկի տնտեսության» կողմնակիցները համարում են, որ համախառն առաջարկն է ձևավորվում համախառն պահանջարկը և ըստ նրանց` քեյնսյան տեսությունը հաշվի չի առնումհամախառն առաջարկի ընդհանուր շարժի վրա հարկերի ազդեցությունը։ Այստնտեսագիտական տեսության կողմնակիցները կարծում են, թե հարկերի նվազեցումը խթանում է համախառն առաջարկը և ավելացնում է պետական բյուջեի հարկային մուտքերը, ինչի հետևանքով կրճատվում է բյուջեի պակասորդը։ Սակայն ոչ բոլոր տնտեսագետներն են համաձայնվում այս տեսակետին։ Իրականում, ճիշտ է, հարկերի նվազեցումը կարող է հանգեցնել հարկային մուտքերի ավելացման, սակայն դրա համար բավականաչափ երկար ժամանակ էպահանջվում, այնինչ համախառն պահանջարկի վրա ազդեցությունը կրում էավելի կարճաժամկետ բնույթ և ավելի տեսանելի է։ Տնտեսագիտական տեսության մեջ այս երկու՝ իրար հակադիր մոտեցումներն էլ կիրառություն ունեն,և դրանցից որևէ մեկի գերակայությունը` գործնական կիրառության առումով,կախված է կոնկրետ երկրի տնտեսական իրավիճակից և պետության որդեգրած տնտեսական քաղաքականությունից։ Ժամանակակից ֆիսկալ քաղաքականության հիմնական թիրախներնեն տնտեսական աճը և լրիվ զբաղվածությունը, տարածքային անհամաչափզարգացման համահարթեցումը, երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը ևայլն։ Հարկ է նշել, որ պետության ֆիսկալ քաղաքականությունը բնութագրելուհամար անհրաժեշտ է պարզել դրա կոնկրետ նպատակները։ Վերջիններիցկարելի է առանձնացնել. -տնտեսական ցիկլային տատանումների կրճատումը,-ֆինանսատնտեսկան ճգնաժամերի հետևանքների հաղթահարումը,-տնտեսական աճի ապահովումը,-սղաճի կրճատումը կամ դրա համապատասխան տեմպերի պահպանումը,-լրիվ զբաղվածության ապահովումը և այլն։ Ֆիսկալ քաղաքականության գերակա նպատակը պետական եկամուտների ձևավորման համար դրամական ռեսուրսների ներգրավումն ու կենտրոնացումն են համապատասխան ֆոնդերում, որոնց միջոցով իրականացվում էպետության տնտեսական, այդ թվում` ֆինանսական քաղաքականությունը։ Այդպիսի ֆոնդերից, բնականաբար, ամենակարևորը պետական բյուջեն է։ Վերջինս իրենից ներկայացնում է պետության ֆինանսական պլանը որոշակի ժամանակահատվածի համար (սովորաբար մեկ տարվա), որը բաղկացած է պետական եկամուտներից և ծախսերից։ Ընդ որում, պետական բյուջեում արտացոլվում է դրանց մանրամասն կառուցվածքը։ Արդյունավետ ֆիսկալ քաղաքականության էությունն արտահայտվում էպետական բյուջեի ճշգրիտ պլանավորման մեջ, ինչն ապահովվում է հարկայինարդյունավետ համակարգի և բյուջետային միջոցների ծախսային ուղղությունների ճշգրիտ սահմանմամբ։ Պետական ծախսերը և հարկային համակարգը տնտեսության կարգավորման կարևորագույն գործիքներն են։ Վերջիններիս միջոցով հնարավոր էկառավարել ՀՆԱ աճը` ըստ սահմանված նպատակների և ցուցանիշների,քանի որ պետական ծախսերը և հարկերը անմիջական ազդեցություն են ունենում համախառն եկամտի, համախառն պահանջարկի, արտադրության ծավալային մակարդակի, զբաղվածության վրա։ Կարելի է ասել, որ ներկայումս հարկային համակարգը պետական եկամուտների ձևավորման միջոցից վերածվել էհամախառն պահանջարկի վրա ներազդելու գործիքի, ինչը, բնականաբար,պայմանավորված է տնտեսության կառավարման համակարգի զարգացմամբև տնտեսական առաջընթացով։ Ֆիսկալ քաղաքականության գործիքներով տնտեսության վրա ներազդումը կատարվում է ուղղակի և անուղղակի մեթոդներով։ Ուղղակի մեթոդներից հիմնականը բյուջետային կարգավորումն է` համապատասխան եկամուտներիապահովման և ծախսերի իրականացման միջոցով։ Անուղղակի մեթոդներովպետությունն ազդում է տնտեսվարողների ֆինանսական հնարավորությունների և երկրում համախառն վճարունակ պահանջարկի ձևավորման վրա։ Հարկերի դրույքաչափերի փոփոխության, հարկային զանազան արտոնություններիտրամադրման, չհարկվող եկամտի շեմի փոփոխության միջոցով պետություննապահովում է համախառն պահանջարկի նախընտրելի մակարդակ, արտադրության կայուն ծավալներ և ամենակարևորը` տնտեսական աճի համապատասխան ցուցանիշներ։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ ընդունված է տարբերակել ֆիսկալ քաղաքականության դիսկրեցիոն և ոչ դիսկրեցիոն ուղղություններ։ Դիսկրեցիոնֆիսկալ քաղաքականությունը պետության կողմից հարկերի և ծախսերի նպատակաուղղված մանիպուլյացիան է` արտադրության և զբաղվածության մակարդակները փոփոխելու, սղաճը վերահսկելու և տնտեսական աճը արագացնելու նպատակով։ Այս քաղաքականության մեթոդներից կարելի է նշել հարկերի դրույքաչափերի փոփոխությունները, ինչպես նաև` պետական աջակցության ծրագրերի, պետական գնումների և պետական պատվերներով իրականացվող զանազան ծրագրերի ծավալային փոփոխությունները։ Սոցիալ-տնտեսական ոչ բարենպաստ իրավիճակներում պետությունը կիրառում է դիսկրեցիոն ֆիսկալ քաղաքականության տարբեր գործիքներ` սոցիալական լարվածությունը թուլացնելու, ազգաբնակչության անապահով խավերին նյութականլրացուցիչ աջակցություն ցուցաբերելու, արտադրության հետագա անկումըկանխելու և գործազրկության մակարդակը նվազեցնելու նպատակով։ Տնտեսվարողների և ազգաբնակչության եկամուտների կտրուկ նվազումը կանխելուհամար կիրառվում են հարկային զանազան արտոնություններ, ինչպես նաևվերանայվում են որոշակի հարկերի դրույքաչափերը։ Դիսկրեցիոն քաղաքականությունն իրականացվում է նաև պետականտրանսֆերտների և գնումների միջոցով։ Վերջիններիս փոփոխությունը անմիջականորեն հանգեցնում է համախառն ծախսերի ուղղակի փոփոխության, որնէլ իր հերթին՝ համախառն պահանջարկի աճի։ Դիսկրեցիոն ֆիսկալ քաղաքականության բնույթը և դրա այս կամ այն գործիքի կիրառումը հիմնականումկախված են երկրում տիրող տնտեսական իրավիճակից և պետության կողմիցտարվող տնտեսական քաղաքականությունից։ Ֆիսկալ դիսկրեցիոն քաղաքականության շրջանակներում առկա են ֆինանսական հետևյալ փոխկապվածությունները.1. Պետական ծախսերի ավելացումը մեծացնում է համախառն պահանջարկըթե՛ մասնավոր սպառման և թե՛ ներդրումների աճի միջոցով, ինչի արդյունքում` աճում են արտադրության ծավալները և զբաղվածությունը,2. Հարկերի ավելացումը նվազեցնում է տնտեսվարողների ու ազգաբնակչության եկամուտները և արդյունքում կրճատվում է համախառն առաջարկը,ինչն էլ իր հերթին հանգեցնում է արտադրության կրճատման և գործազրկության մակարդակի աճի։ Տնտեսական անկման, մասնավորապես ֆինանսատնտեսական ճգնաժամերի արդյունքում պետությունը վարում է խթանող ընդլայնողական ֆիսկալ քաղաքականություն, ինչը դիսկրեցիոն ֆիսկալ քաղաքականության ոլորտում արտահայտվում է պետական ծախսերի զգալի ավելացման և հարկերի դրույքաչափերի կրճատման որոշակի համադրությունով։ Հիմնականում այսօրինակքաղաքականությունը ենթադրում է պետական բյուջեի զգալի պակասորդ, սակայն մյուս կողմից՝ այն թույլ է տալիս կանխել արտադրության զգալի անկումը։ Պետական ծախսերի ավելացման հետևանքով տեղի է ունենում, այսպես կոչված,«դուրսմղման էֆեկտ»` պետության և մասնավոր ներդրումների մրցակցության արդյունքում, ինչպես նաև՝ արտադրության գործոնների վերաբաշխում`հօգուտ պետության։ Պետության կողմից ծախսերի աճը, ի վերջո, բերում էշուկայական տոկոսադրույքների աճի, որն էլ, իր հերթին, նպաստում է մասնավոր ներդրումների կրճատմանը։ Վերջիններիս նվազումը նպաստում է կապիտալի արտահոսքին և բացասաբար է անդրադառնում երկրում տնտեսականաճի ու ազգաբնակչության կենսամակարդակի վրա։ Այս քաղաքականությանարդյունավետությունը կախված է պետական ծախսերի օպտիմալ ծավալիսահմանումից։ Ընդհակառակը, տնտեսական վերելքի շրջանում հավելյալ պահանջարկը զսպելուն և գների կայունությունը պահպանելուն միտված պետական ֆիսկալ դիսկրեցիոն քաղաքականությունը տարվում է պետական ծախսերի կրճատման և հարկերի ավելացման միջոցով։ Այսպիսի քաղաքականության կիրառման ժամանակ սովորաբար պետական բյուջեն հավելուրդային է.հավաքագրվող եկամուտները գերազանցում են նախատեսված ծախսերը։ Ոչ դիսկրեցիոն ֆիսկալ քաղաքականությունը ենթադրում է պետական բյուջեի հարկային զուտ մուտքերի փոփոխություն` որպես հետևանք ազգային արտադրության ծավալների փոփոխության։ Հիմնականում, պետական ծախսերըև հարկերը փոփոխվում են ինքնաբերաբար։ Սա, որպես կանոն, արդյունք էհարկերի պրոգրեսիվ դրույքաչափերի և պետական տրանսֆերտային համակարգի։ Ոչ դիսկրեցիոն ֆիսկալ քաղաքականությունը գործում է անկախ` շնորհիվ ներքին շուկայական կարգավորիչների։ Վերջիններս պետության քաղաքականությունից անկախ գործող շուկայական մեխանիզմներ են, որոնց միջոցով զգալիորեն համահարթվում են տնտեսության անկումները և վերելքները։ Ներքին կարգավորիչների առանձնահատկությունն այն է, որ հարկերի դրույքաչափերը փոխկապակցված են եկամուտների մակարդակի հետ, օրինակ,եկամտահարկը, շահութահարկը և այլն։ Հարկային մուտքերի փոփոխությունը` կախված եկամուտների մակարդակի փոփոխությունից, ներքին կարգավորիչների դրսևորման հետևանք է։ ՀՆԱ բարձր աճի տեմպեր գրանցածժամանակահատվածում հարկային մուտքերը մեծանում են՝ պայմանով, որհարկային համակարգը պրոգրեսիվ է։ Որպես հետևանք՝ սահմանափակվում էազգաբնակչության գնողունակությունը, ինչն էլ, իր հերթին, զսպում է տնտեսական աճը։ Իսկ տնտեսական անկման շրջանում տեղի է ունենում ճիշտ հակառակ գործընթացը։ Ինչպես տեսնում ենք, ներքին կարգավորիչները տնտեսական կայունության ապահովման կարևոր գործիքներ են։ Դրանք, պետության ֆիսկալ քաղաքականության կարևոր բաղադրիչներ լինելով, մեղմացնումեն արտադրության ծավալների և զբաղվածության անցանկալի տատանումները, սակայն չեն վերացնում արտադրության ծավալային փոփոխության անբարենպաստ այլ հետևանքները։ Ներքին կարգավորիչները հիմնականում ազդում են արտադրության ծավալների, գների մակարդակի և շուկայական տոկոսադրույքի վրա։ Համախառն պահանջարկի կրճատման դեպքում ներքինկարգավորիչները կանխում են արտադրության ծավալների կտրուկ փոփոխությունները։ Դրանց ազդեցությունը արտացոլվում է բյուջեների ցիկլային հավելուրդի կամ պակասորդի վրա։ Ֆիսկալ դիսկրեցիոն և ոչ դիսկրեցիոն քաղաքականությունները կիրառվումեն՝ հաշվի առնելով պետության կողմից վարվող տնտեսական քաղաքականության առանձնահատկությունները, ինչպես նաև` տնտեսության կարգավորման ուղղակի կամ անուղղակի ֆինանսական գործիքների և մեթոդների կիրառման հնարավորությունները։ Պետության ֆիսկալ քաղաքականության արդյունավետությունը մեծապես կախված է դրա ճիշտ ժամանակին լինելուց ևտնտեսական իրավիճակներին ժամանակին արձագանքելու կարողությունից։ Զուտ քաղաքական նպատակներով դրա կիրառումը, ինչպես նաև արտաքինտնտեսական միջավայրում տեղի ունեցող ճգնաժամային իրավիճակները նվազեցնում են երկրում պետության ֆիսկալ քաղաքականության արդյունավետությունը։ Այդ իսկ պատճառով ֆիսկալ քաղաքականության այս կամ այն ուղղությունը գործի դնելուց առաջ մեծապես կարևորվում է արտաքին և ներքին տնտեսական իրավիճակների, ինչպես նաև այդ քաղաքականությունների առանձնահատկությունները՝ հաշվի առնելով երկրի տնտեսության վրա դրանցհնարավոր ազդեցությունների ճշգրիտ գնահատումը։ Ֆիսկալ քաղաքականությունն, ինչպես նշվեց, իրականացվում է իր գործիքակազմի միջոցով։ Վերջինս ներառում է այն տնտեսական մեխանիզմները,որոնք ապահովում են ֆիսկալ քաղաքականության սահմանած նպատակներիիրագործումը։ Ֆիսկալ քաղաքականության գործիքների շարքին են դասվում պետական սուբսիդիաները և տրանսֆերտները, պետական գնումները, հարկերի և դրանց դրույքաչափերի փոփոխությունները, նոր հարկերի սահմանումը։ Նշված գործիքներից յուրաքանչյուրը յուրովի է ազդում տնտեսության վրա։ Օրինակ, տարբեր հարկերի դրույքաչափերի փոփոխությունները տարբերկերպ են ազդում թե՛ տնտեսական ցուցանիշների և թե՛ այն խթանների վրա,որոնց միջոցով ապահովվում է տնտեսական աճը։ Պետական ծախսերի տարբեր ձևերի կիրառումը նույնպես տարբեր կերպ է ազդում տնտեսության վրա,քանի որ ծախսերի բազմարկիչի էֆեկտը տարբեր կերպ է ի հայտ գալիս։ Օրինակ, բնական է, որ երկրի պաշտպանության համար ծախսերի ավելացումը այլկերպ կազդի տնտեսության վրա, իսկ պետական տրանսֆերտների ավելացումը` մեկ այլ կերպ։ Կախված տնտեսական ցիկլի համապատասխան փուլից,որում գտնվում է երկրի տնտեսությունը տվյալ ժամանակահատվածում, և պետության տնտեսական քաղաքականության առանձնահատկություններից՝ֆիսկալ քաղաքականության գործիքները տարբեր կիրառություն են գտնում։ Մասնավորապես տնտեսական անկման շրջանում որպես խթանող և ընդլայնողական ֆիսկալ քաղաքականության գործիքներ կարող են հանդես գալ.-հարկերի նվազեցումը, ինչպես նաև որոշ հարկատեսակների վերացումը,-տրանսֆերտների ավելացումը,-պետական գնումների ծավալների ավելացումը։ Զսպողական ֆիսկալ քաղաքականության գործիքներից կարելի է առանձնացնել.-պետական գնումների ծավալների կրճատումը,-հարկերի դրույքաչափերի ավելացումը, ինչպես նաև նոր հարկերի սահմանումը,-պետական տրանսֆերտների կրճատումը։ Իհարկե, գոյություն ունեն նաև ոչ շատ հաճախ կիրառվող այլ ֆիսկալգործիքներ, մասնավորապես հասարակական աշխատանքները, որոնք պետությունը կազմակերպում է ժամանակավորապես գործազուրկ անձանց ներգրավելու միջոցով` զբաղվածության համապատասխան մակարդակ ապահովելուհամար, գյուղատնտեսական սուբսիդիաները, որոնք տրամադրվում են գյուղատնտեսության ոլորտում համապատասխան եկամուտների մակարդակապահովելու համար և այլն։ Այժմ անդրադառնանք ՀՀ-ում մինչճգնաժամային և հետճգնաժամայինֆիսկալ քաղաքականության առանձահատկությունների վերլուծությանը։ Հարկէ նշել, որ ՀՀ–ում իրականացվող ֆիսկալ քաղաքականությունը մինչ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը` 2004 թվականից հետո, եղել է զսպողական։ Այս քաղաքականության շնորհիվ զգալիորեն զսպվեց համախառն առաջարկը, ինչպեսնաև կրճատվեց պետական բյուջեի պակասորդը, ինչը ճիշտ ուղղություն էրտնտեսական վերելքի տվյալ ժամանակահատվածում։ Արդյունքում՝ հնարավորություն ընձեռվեց նաև կրճատել պարտք /ՀՆԱ ցուցանիշը։ Այսպես, եթե 2000թվականին արտաքին պետական պարտքը ՀՆԱ-ի շուրջ 45 տոկոսն էրկազմում, ապա հետագա տարիներին այդ ցուցանիշն ունեցել է կայուննվազման միտում և 2008 թվականի վերջին հասել է 13.2 տոկոսի։ Սա մեծապեսնպաստեց հետագայում նոր ֆինասական ռեսուրսներ ներգրավելու հնարավորությանը` ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական հետևանքներըհաղթահարելու նպատակով։ Նշենք նաև, որ ֆիսկալ զսպողական քաղաքականությունն ուղեկցվել է նաև մեղմ զսպողական դրամավարկային քաղաքականությամբ։ Սակայն տեղին է նշել, որ չնայած զսպողական տնտեսական քաղաքականության կիրառմանը, տնտեսության մեջ, այնուամենայնիվ, մինչև 2008թ.որոշակի գերտաքացում նկատվել է։ Փաստացի պետական ֆիսկալ քաղաքականությունը այդ ընթացքում թեև եղել է զսպողական, սակայն ոչ բավարար չափով։ Սա արդյունք էր հիմնականում հարկահավաքման մակարդակի ոչ բարձրլինելու, տնտեսության որոշ հատվածներում մրցակցության բացակայության,ձևավորված կոշտ գների, ինչպես նաև տնտեսության կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացման ոլորտում որոշակի բացթողումների։ Նշված հանգամանքները էապես նվազեցնում են ճգնաժամային իրավիճակներին դիմակայելու տնտեսության ճկունությունը և ֆիսկալ քաղաքականության բազմարկիչբնույթի ազդեցությունը։ Արդյունքում՝ տնտեսական վերելքի փուլում տնտեսությունը ավելի շուտ է հայտնվում գերտաքացման մեջ, իսկ ճգնաժամերի ժամանակ ավելի խորն է լինում տնտեսական անկման մակարդակը։ ՀՀ տնտեսության վրա ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ազդեցություններն սկսեցին պարզորոշ դրսևորվել 2008 թվականի հոկտեմբեր ամսից։ Հայաստանում ճգնաժամի ազդեցության առանձնահատկությունն այն էր, որ դրաառաջնային ազդեցությունը, այն է` ֆինանսական շուկաների խուճապ և բանկերի ու ֆինանսական այլ կազմակերպությունների իրացվելիության խնդիրչդրսևորվեցին։ Սա մեծապես պայմանավորված էր նրանով, որ Հայաստանումայդքան զարգացած չէ ֆինանսական շուկայի ֆոնդային հատվածը, բացատրվում է նաև այն հանգամանքով, որ ֆինանսական կառույցների վերահսկողության բավական խիստ քաղաքականություն էր կիրառվում ՀՀ ԿԲ կողմից։ Սակայն Հայաստանում նկատվեց ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի երկրորդային ազդեցությունը, որը տնտեսության վրա ներազդեց հետևյալ 4 ուղղություններով`- արտերկրից ստացվող մասնավոր տրանսֆերտների զգալի կրճատում,- համաշխարհային շուկաներում հումքի և հատկապես մետաղների գների նվազում,-արտահանվող ապրանքների և ծառայությունների արտահանման պահանջարկի անկում` համաշխարհային տնտեսության մեջ դրսևորված համախառն պահանջարկի անկման հետեւանքով,- ՀՀ տնտեսություն ներհոսող ներդրումների ծավալների անկում` համաշխարհային տնտեսությունում ֆինանսական ակտիվների իրացվելիության խնդիրների հետեւանքով։ Վերոնշյալ պայմաններում տնտեսական աճը 2008 թվականի վերջիննախորդ տարիների երկնիշ ցուցանիշներից նվազեց` կազմելով ընդամենը 6.8տոկոս։ Իսկ արդեն 2009 թվականից` հայաստանյան տնտեսության մեջ սկսեցին ավելի վառ դրսևորվել ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասականհետևանքները։ Ըստ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների`2009 թվականի հունվար-ապրիլ ամիսներին 2008 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ, գրանցվեց 9.7 տոկոս տնտեսական անկում։ Ճգնաժամի բացասական հետևանքները հաղթահարելու և հետագա ավելի խորը անկումից խուսափելու համար թե՛ ֆիսկալ և թե՛ դրամավարկայինքաղաքականությունները պետք է լինեն ընդլայնողական, այսինքն՝ մասնավորհատվածի ծախսերի կրճատման դեպքում պետական հատվածը պետք է լինիծախսողական, որպեսզի ապահովի պահանջարկի անհրաժեշտ մակարդակ ևհակազդի ֆինանսական ներհոսքի կրճատման ազդեցությանը։ Ճգնաժամի համաշխարհային համընդհանուր բնույթի պատճառով մեծապես կարևորվում էր,որ բոլոր երկրներում միաժամանակ իրականացվեին խթանող մակրոտնտեսական քաղաքականություն, այդ թվում` ֆիսկալ։ Միայն մեկ կամ մի քանի երկրիխթանող քաղաքականությունն ուղեկցվելու էր այդ երկրների ներմուծման աճով՝ դանդաղեցնելով և շատ դեպքերում ձախողելով տնտեսական ակտիվության վերականգնման գործընթացը։ Հարկ է նշել, որ գրեթե բոլոր զարգացածխոշոր երկրներն էլ որդեգրեցին մակրոտնտեսական ընդլայնողական քաղաքականություն, ինչը, կարծում ենք, կնպաստի ճգնաժամի բացասական հետևանքների արագ հաղթահարմանը։ Առանձին երկրների տնտեսությունների ներսում նույնպես անհրաժեշտություն էր առաջացել համակարգել ֆիսկալ և դրամավարկային քաղաքականությունները։ Մասնավորապես, միայն դրամավարկային քաղաքականությանգործիքների կիրառմամբ բանկային տոկոսադրույքների նվազեցումը դեռևս բավարար չէր համախառն պահանջարկի զգալի չափով խթանման համար, քանիոր տնտեսության մեջ ռիսկերի ավելացման պարագայում բանկային համակարգի կողմից վարկավորման համար խիստ զգուշավոր կեցվածքը խոչընդոտում էր տոկոսադրույքի տրանսմիսիոն մեխանիզմների ազդեցության արդյունավետությանը։ Այս իրավիճակում առավել քան կարևորվում էր պահանջարկիուղղակի խթանմանն ուղղված քաղաքականությունը, որի արդյունավետ տարբերակն ընդլայնողական ֆիսկալ քաղաքականությունն էր։ Այս դեպքում էլպետական պարտատոմսերի ծավալների ընդլայնման միջոցով պետականպարտքի մեծացումը կարող էր հանգեցնել երկարաժամկետ տոկոսադրույքների անցանկալի աճի։ Նման պայմաններում առաջ է գալիս համակարգվածդրամավարկային և ֆիսկալ քաղաքականության իրականացման անհրաժեշտություն։ Մասնավորապես, բացի տոկոսադրույքների իջեցումից, կենտրոնական բանկերից պահանջվում էր իրականացնել պետական պարտատոմսերի ուղղակի առքի մեծածավալ գործառնություններ՝ կանխարգելելու երկարաժամկետ տոկոսադրույքների աճը։ Բնականաբար, ընդլայնողական մակրոտնտեսական քաղաքականության իրագործման համար խիստ կարևորվում էր նաևմիջազգային կառույցների և դոնոր երկրների ֆինանսական օժանդակությունը։ Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքները մեղմելուհամար ՀՀ կառավարությունը որդեգրեց մակրոտնտեսական քաղաքականության հետևյալ սկզբունքները.• հասարակության և գործարար միջավայրի հետ հաղորդակցման և շփումների ակտիվացում՝ ճիշտ ազդակներ հաղորդելու եւ տնտեսության մեջմիասնական օբյեկտիվ սպասումներ ձևավորելու համար, • տնտեսության իրական հատվածին օժանդակող ընդլայնողական ֆիսկալ ևդրամավարկային քաղաքականության իրականացում։ Տնտեսության անկման պայմաններում կարևորվում է հակացիկլիկ հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը։ Ընդորում, հակացիկլիկ քաղաքականության արդյունավետ իրականացման կարևոր նախապայման են մակրոտնտեսական և ֆինանսական կայունությունը,ինչպես նաև տնտեսության մեջ վերը ներկայացված խեղաթյուրումների բացառումը։ Տնտեսական քաղաքականության վերոնշյալ սկզբունքների հիման վրակառավարության ընդլայնողական տնտեսական քաղաքականությունն ընթացել է հետևյալ ուղղություններով.• ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում, ինչն անմիջապեսնպաստելու էր ներքին պահանջարկին, հետևաբար և տնտեսական աճին ունոր աշխատատեղերի ստեղծմանը,• հասցեական օժանդակություն ժամանակավոր ֆինանսական դժվարություններ ունեցող ձեռնարկություններին, • գործարար միջավայրի բարելավման և գործունեության համար անհրաժեշտ օժանդակություն փոքր ու միջին բիզնեսին` վերացնելով առկախոչընդոտները,• սոցիալական ուղղվածություն ունեցող բյուջեի ծախսերի հետևողականիրականացում` թուլացնելու սոցիալական ճնշումները և հասարակությանհոռետեսական սպասումները։ Վերը նշված ռազմավարական խնդիրների արդյունավետ իրականացման համար, կարծում ենք, ներկա փուլում ՀՀ կառավարության կողմիցտարվող ֆիսկալ քաղաքականության ոլորտում մեծապես կարևորվում ենհետևյալ մարտավարական միջոցառումների ընդգրկումը և իրականացումը.1. ԱԱՀ դրույքաչափի նվազեցում` մինչև 15տոկոս, ինչը կնպաստի թե՛ ՀՀ-ումգների մակարդակի նվազեցմանը, թե՛ գործարար ակտիվության մեծացմանըև թե՛ համախառն պահանջարկի խթանմանը։ 2. Շահութահարկի տարբերակված պրոգրեսիվ դրույքաչափերի սահմանում,իսկ փոքր և միջին ձեռնարկությունների համար շահութահարկի դրույքաչափի նվազեցում մինչև 15 տոկոս։ 3. Եկամտահարկից անձնական նվազեցվող գումարի չափի մեծացում` մինչև50000 ՀՀ դրամ, այլ կերպ ասած` եկամտահարկի գծով չհարկվող շեմիբարձրացում։ 4. Եկամտահարկի դրույքաչափերի վերանայում։ Մասնավորապես, ցածր ևմիջին եկամուտների մասով (մինչև 200,000 ՀՀ դրամ) դրույքաչափի նվազեցում մինչև 7 տոկոսի մակարդակ, որը մեծապես կնպաստի ազգաբնակչության հիմնական զանգվածի կողմից սպառման ծավալների աճին։ Փոխարենը, բարձր եկամուտներ վաստակող (1000.000 ՀՀ դրամ և ավելի) անձանցհամար պրոգրեսիվ բարձր դրույքաչափերի սահմանում։ 5. Հաստատագրված վճարներով հարկվող տնտեսվարողների ցանկի վերանայում։ 6. Տնտեսության իրական հատվածում գործող ընկերություններին ֆինանսական ռեսուրսներ ներգրավելու գործում աջակցելու նպատակով պետականերաշխիքային հիմնադրամների ստեղծում։ 7. Նոր ստեղծվող ընկերություններին հարկային արտոնյալ ժամկետի տրամադրում, իսկ փոքր կամ ընտանեկան բիզնես ստեղծելու դեպքում` նաև առաջին երկու տարում ընդհանրապես հարկերից ազատում։ 8. Գործազրկության նպաստի չափի ավելացում։ 9. Գործազուրկ անձանց համար պետության կողմից հասարակական աշխատանքների կազմակերպում և դրանց դիմաց վճարում` միջին աշխատավարձի չափով։ 10. Գործազուրկ անձանց վերամասնագիտացման նպատակով լայնամասշտաբկրթական ծրագրերի մեկնարկի կազմակերպում և օժանդակում։ 11. Անշարժ գույքի շուկայի ակտիվացման նպատակով հիփոթեքային վարկերիտոկոսադրույքների համաֆինանսավորում։ Նմանատիպ միջոցառումներարդեն իսկ մեկնարկել են, մասնավորապես երիտասարդ ընտանիքների ևգիտնականների համար, սակայն այդ վարկերի տոկոսադրույքները դեռևսբավական բարձր են, օգտվելու պայմանները՝ սահմանափակ՝ ուստի ևլայնորեն հասանելի չեն բոլոր ցանկացողներին։ Նպատակահարմար կլինի,որ այդպիսի ծրագրեր իրականացվեն բնակչության այլ խավերի համար ևվերանայվեն այդպիսի աջակցությամբ վարկերի թե՛ տոկոսադրույքները ևթե՛ պայմանները։ 12. Նախկինում ձևավորված հարկային ժամկետանց պարտավորություններիլրիվ ներում` պայմանով, որ ընկերությունները կշարունակեն իրենց գործունեությունը և նոր լրացուցիչ աշխատատեղեր կստեղծեն։ 13. Նոր՝ հավելյալ աշխատատեղեր ստեղծող ընկերություններին հարկայինարտոնությունների տրամադրում։ 14. Արտահանման ուղղվածություն ունեցող ձեռնարկություններին ֆինանսական աջակցության և հարկային արտոնությունների տրամադրում։ 15. Ազատ տնտեսական գոտիների ստեղծում` հիմնականում ՀՀ հեռավորշրջաններում տարածքային անհամաչափ զարգացման հիմնախնդիրներըլուծելու, այդ տարածքների արտադրական և սոցիալական ենթակառուցվածքները զարգացնելու, ինչպես նաև աշխատուժի արտագաղթը կանխելունպատակով։ 16. Հարկային վարչարարության առավել պարզեցում և թափանցիկությանապահովում։ Կարծում ենք, թե վերը նշված միջոցառումների իրականացումն էլ ավելիարդյունավետ ու հասցեական կդարձնի ՀՀ կառավարության կողմից իրականացվող ֆիսկալ քաղաքականությունը և կապահովի կայուն տնտեսականաճ` Հայաստանի տնտեսության համար առաջիկա ժամանակահատվածում։

Հոդվածում բավական մանրամասնորեն դիտարկված են պետության կողմից վարվող ֆիսկալ քաղաքականության հիմնական ձևերը, դրանց բնորոշ գործիքները և կիրառման առանձնահատկությունները։ Ներկայացված են Հայաստանում կառավարության ֆիսկալ քաղաքականության հիմնական ուղղությունները ու դրանց առանձնահատկությունները հետճգնաժամային ժամանակաշրջանում, ինչպես նաև՝ կոնկրետ առաջարկություններ` այդ քաղաքականության արդյունավետությունը մեծացնելու վերաբերյալ։

Գիտ. Headեկավար: Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հ. Սարգսյան Այս հոդվածը տալիս է սահմանադրական տնտեսագիտության հետազոտական ​​ոլորտի համապարփակ պատկեր ՝ հետևյալ հարց ու պատասխանի տեսքով 1. Ա. Որո՞նք էին ST- ի առաջին քայլերը: Սահմանադրական տնտեսագիտությունը (CF) համեմատաբար երիտասարդ գիտական ​​ուղղություն է, որը ձևավորվել է 20-րդ դարի երկրորդ կեսին ՝ արդեն անցնելով զարգացման բավականին լուրջ ուղի: Շտեզրը առաջինը գիտական ​​շրջանառության մեջ դրեց Ռ. McKinsey- ն անվանել 1982-ի համաժողովի քննարկման կենտրոնական թեման, բայց ոչ այն բովանդակության առումով, որը ST- ն ունի այս բառի ժամանակակից իմաստով: Էյզեզրը փոխառել է B. Բուխանանին ՝ նախաձեռնելով գիտության գետի այս նոր ալիքը, որի գնահատումը կատարվել է 1986 թ.-ին: Նոբելյան մրցանակը շնորհվեց «տնտեսական-քաղաքական որոշումների կայացման տեսությունը սահմանադրական-պայմանագրային հիմքը դնելու համար»: Բ. Ի՞նչ է ST- ը: Ըստ Բուչենանի՞: «ST- ն ուսումնասիրում է (սահմանադրական) կանոնների առկա հատկությունները, այն ինստիտուտները, որոնց մեջ անհատներ են համագործակցում, գործընթացները, որոնց միջոցով 1 Մխիթարյան J.., Bեյմս Բուչենան. Առաջին սահմանադրական տնտեսագետ // Տնտեսագիտության արդի հիմնահարցեր: 3-րդ միջազգային համաժողովի նյութեր, 2015, էջ 98-104, Մխիթարյան J.., Նահապետյան Ս., Սահմանադրական տնտեսագիտություն: Առարկայի ոլորտ և ուղղություններ // Ֆինանսներ և էկոնոմիկա, N.9-10 (171-172), 2014, էջ 31-34, Մխիթարյան J.., Սահմանադրական տնտեսագիտության զարգացման և զարգացման տեսական-մեթոդաբանական ասպեկտները // Սոցիալ-տնտեսական Հայաստանի Հանրապետության զարգացման խնդիրները և գերակայությունները: Գիտաժողովի նյութեր, Եվրասիա միջազգային համալսարան, 2014, էջ 292-307, Մխիթարյան J.., Սահմանադրական տնտեսագիտության մեթոդաբանական գործիքակազմ // Տնտեսագիտության արդի հիմնահարցեր: 3-րդ միջազգային գիտաժողովի նյութեր, 2015 թ., Էջ 105-110, Մխիթարյան J.., ՀՀ գյուղատնտեսության զարգացման սահմանադրական ճանապարհը // ԵՊՀ ՈՒԳԸ գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, 2016, Բուչենան, M.եյմս Մ., «Սահմանադրական տնտեսագիտության տիրույթը» Սահմանադրական քաղաքական տնտեսություն, հատ. 1, թիվ 1, 1990 թ., Էջ 10-12: կանոններ և ինստիտուտներ են առաջանում և ընտրվում են: » ST- ը սահմանվում է որպես գիտական ​​ուղղություն, որը «փորձում է բացատրել իրավական-ինստիտուցիոնալ-սահմանադրական կանոնների այլընտրանքային զուգորդումների առկա հատկությունները, որոնք սահմանափակում են տնտեսական և քաղաքական գործիչների ընտրությունն ու գործունեությունը»: Վերոնշյալ սահմանումների համատեքստում սահմանադրություն բառը բավականին ընդգրկուն է: ինչպես ժամանակակից անգլերենում, այն իմաստապես կիրառվում է ոչ միայն պետության, այլ նաև տարբեր կազմակերպական կառույցների նկատմամբ ՝ ընկերություններ, հասարակական կազմակերպություններ (կանոնադրության իմաստով հիմնադիր փաստաթղթի իմաստով), սոցիալական խմբեր և այլն: Ընդգծելով Սահմանադրության, պետության սահմանադրության կարևորությունը ՝ ՍՏ-ն կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ. «Գիտական ​​ուղղություն, որն ուսումնասիրում է անհատի տնտեսական և սոցիալական իրավունքների առավելագույն բավարարման հնարավորությունները ազգային տնտեսական համակարգի շրջանակներում, տնտեսական նպատակահարմարությունը սահմանադրական զարգացման ներկա մակարդակի հետ օպտիմալ զուգորդման միջոցով »: Գ Որո՞նք են ST առարկայի տարածքի սահմանները: Ընդհանրապես, տնտեսագիտությունն ընտրության գիտություն է: Հակասահմանադրական տնտեսագիտության մեջ վերլուծությունը կենտրոնանում է առկա սահմանափակումների մեջ ընտրություն կատարելու վրա: Մյուս կողմից, ST- ն վերլուծությունն ուղղում է դեպի սահմանափակումների ընտրություն: Այս տարանջատումը կատարեց B. Բուչենանը ՝ հետևելով իր գաղափարական նախորդի ՝ Կ. Վիքսելին, ուշադրություն հրավիրեց այն կանոնների ուժի վրա, որոնցում քաղաքական գործիչները ընտրություն են կատարում ՝ պնդելով, որ բարեփոխումների ջանքերը պետք է կենտրոնանան ոչ թե սպասվող արդյունքների, այլ կանոնների փոփոխության վրա: ազդել քաղաքական գործիչների վարքի վրա: փոխել. FT- ը տնտեսագետներին, իրավաբաններին սահմանադրական իրավունքի կիրառման հարցերի բարդ հետազոտական ​​տարածք է `պետության տնտեսական գործունեության ինստիտուցիոնալ-նորմատիվային ապահովման հիմնախնդիրների շուրջ` հանուն տնտեսական զարգացման, ապահովելով ընդհանուր բարեկեցություն: D. Որոնք են ST- ի տեսական հիմքերը: ST- ը բոլորովին նոր գիտական ​​հայտնագործություն չէ: Այն ծագում է դասական քաղաքական տնտեսության և պայմանագրային քաղաքական փիլիսոփայության ընդհանուր հիմունքներից: Դասական քաղաքական տնտեսությունը (հատկապես Սմիթյան մոտեցումը) նպատակ ուներ հասկանալ և բացատրել, թե ինչպես է տնտեսությունը (շուկաները որպես ամբողջություն) աշխատում, էական քաղաքական (պետական) միջամտության բացակայության դեպքում, բաց հսկողության բացակայության պայմաններում: Սմիթի տեսությունը նկարագրում էր, թե ինչպես է գործում գործող ռեժիմը և ինչպես կարող է աշխատել այլընտրանքային ռեժիմը: Այլ կերպ ասած, Սմիթն օգտագործում է ST- ին բնորոշ մեթոդաբանություն `համեմատական ​​սահմանադրական վերլուծություն: Դասական քաղաքական տնտեսության տարրերը ST- ի ուղղակի հիմքերը դարձան միայն պայմանագրային քաղաքական փիլիսոփայության հետ միահյուսվելու արդյունքում, ըստ որի `պետական ​​հարկադրանքը պետք է հիմնված լինի բացառապես իրեն ենթակա անձանց համաձայնության (պայմանագրի) վրա: E. Որո՞նք են ST- ի գաղափարական հիմնասյուները: Գոյություն ունեն երկու հիմնասյուններ, որոնց վրա խարսխված է ST- ն. Մեթոդական անհատականություն և բանական ընտրություն: Առաջինի էությունն այն է, որ ցանկացած երեւույթ, որը մենք փորձում ենք բացատրել սոցիալական համախմբվածության մակարդակում, մենք պետք է ցույց տանք, թե ինչպես է դա բխում այն ​​անհատների գործողություններից և փոխազդեցությունից, ովքեր հետապնդում են իրենց շահերը անհատապես կամ հավաքականորեն `հիմնվելով շրջապատող աշխարհի վերաբերյալ իրենց ընկալումների վրա: , Այս սկզբունքի համաձայն. «Միայն անհատներն են ընտրում ու գործում»: Համախմբված սոցիալական արդյունքները դիտվում են միայն որպես անհատների ընտրության և գործողությունների արդյունք: Բացի մեթոդական անհատականությունից, կա նորմատիվային անհատականություն հասկացություն, ըստ որի ՝ անհատների գնահատականները, նրանց շահերն ու արժեքները տալիս են պատշաճ չափանիշ, ըստ որի պետք է դատել այլընտրանքային (սահմանադրական) կանոնների շարք: Երկրորդ հիմնաքարը, որի վրա խարսխված է ST- ն, տնտեսագիտության բոլոր ճյուղերի կիսած բանական ընտրության գաղափարն է: Շվեյցարացի գիտնական Ռ. Շվերն իր հոդվածում մեջբերում է. Հետևյալ բառերը. «Թվում է, թե տնտեսագիտության ուսումնասիրության օբյեկտի անընդհատ փոփոխության պայմաններում տնտեսագիտության միայն մեկ սահմանում կարող է գոյատևել:« Տնտեսագիտությունն այն է, ինչ անում են տնտեսագետները »: Շվերինը շարունակելով ՝ գրում է. «Կարող ենք պնդել, որ տնտեսագիտությունը, կորցնելով իր ուսումնասիրության օբյեկտը, փոխարենը ձեռք է բերել հատուկ մոտեցում, որը կարող է կիրառվել ինչպես շուկայական, այնպես էլ ոչ շուկայական հատվածի վերլուծության համար: Դա է բանական ընտրության տեսության առաքելությունը: « Նա շարունակում է նշել տնտեսագիտության «խաչակրաց արշավանքի» հաջողությունը `ուղղված այլ սոցիալական գիտությունների« նվաճմանը », որոնք որոշ փորձագետներ անվանում են« տնտեսական իմպերիալիզմ »: Ըստ նրա, վերջինս պայմանավորված է նրանով, որ ժամանակակից սոցիալական գիտություններում յուրաքանչյուր անճշտություն պետք է փոխարինվի ճշգրիտով, որին նպաստում է ռացիոնալ ընտրության տեսությունը ՝ ձևավորելով տրամաբանությունը, որով մարդիկ առաջնորդվում են տարբեր իրավիճակներում, անկախ նրանից դա ապրանքների կամ ամուսնու կուսակցական ընտրության ամենօրյա ընտրություն է: Այսպիսով, շուկայական գործընթացների տրամաբանությունը կարող է արտացոլվել «քաղաքական շուկաներում» ՝ հաշվի առնելով վերջիններիս սահմանադրական այլ սահմանափակումները: Ֆ. Ո՞րն էր ST- ի զարգացման գործընթացը: Այն վերջերս սկսվեց առաջին սահմանադրական տնտեսագետ B. Բուչընանի աշխատանքներով, այդ գործընթացում իրավագիտության տնտեսագիտության հիմնադիր Ռ. Պոզները և Նոբելյան մրցանակակիր Ա. Սենը, և սահմանադրական տնտեսագիտության ռուսական դպրոցի ձևավորումը դարձավ մեկը զարգացման առավել նշանակալից հանգրվանները: E. Որոնք են ST- ի մեթոդները: ST- ի հիմնական մեթոդը համեմատական ​​սահմանադրական (ինստիտուցիոնալ) վերլուծության մեթոդ է, որը թույլ է տալիս հասկանալ, թե ինչպես են այլընտրանքային սահմանադրական պայմանավորվածությունները ազդում արդյունքների վրա (տնտեսական): ST- ի հաջորդ մեթոդաբանական գործիքը տնտեսագիտամաթեմատիկական և էկոնոմետրիկ (էկոնոմետրիկ) մեթոդներն են, որոնց ակտիվ օգտագործումը հանգեցրեց ST- ի `էմպիրիկ սահմանադրական տնտեսագիտության նոր ուղղության ի հայտ գալուն: Հ. Որո՞նք են ST- ի հիմնական հետազոտական ​​ուղղությունները: Առաջինը նորմատիվ ST է, որը կենտրոնանում է պետության ներկայացուցիչների գործողությունների կարգավորման վրա: Երկրորդը դրական ST է, որը կենտրոնանում է սահմանադրական կանոնների ընտրության, դրանց առաջացման և փոփոխման, ինչպես նաև դրանց (տնտեսական) բացատրության վրա: Երրորդը էմպիրիկ ST- ն է, որին հետաքրքրում է երկու խնդիր: ա) Որո՞նք են սահմանադրական կանոնների հնարավոր տնտեսական հետևանքները: բ) Ինչու են տարբեր երկրներ ընտրում տարբեր սահմանադրություններ: Էմպիրիկ ST- ի և ST- ի այլ ոլորտների հիմնական տարբերությունը սահմանադրական-տնտեսական վերլուծության մեջ տնտեսական և մաթեմատիկական գործիքների ակտիվ օգտագործումն է, որի ընթացիկ զարգացումներից մեկը սահմանադրականության մակարդակի գնահատումն է: T. Որո՞նք են F- ի հարակից գիտական ​​ուղղությունները: Այս ուղղությունները կենտրոնացած են նման հետազոտական ​​օբյեկտների վրա, որոնք բոլորն էլ արմատներ ունեն դասական քաղաքական տնտեսության մեջ: Հիմնական շեշտը դրված է տարբեր ուղղությունների վրա, բայց դրանցից յուրաքանչյուրն արտացոլում է ուղղափառ սկանդինավյան տնտեսագիտության ՝ համեմատաբար նեղ սահմաններից դուրս գալու ձգտումները: Դրանք են `հասարակության ընտրության տեսությունը, ինստիտուցիոնալ նոր տնտեսագիտությունը, տնտեսագիտության օրենքը, սեփականության իրավունքի տնտեսագիտությունը, նոր տնտեսական պատմությունը, կարգավորման քաղաքական տնտեսությունը, օրթոլիբերալ կարգի տեսությունը: Ժ. Ինչպե՞ս գործնականում կիրառել ST- ի սկզբունքները: Ներկայացնենք ST- ի սկզբունքների կիրառումը Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսության զարգացումը ղեկավարելու օրինակով: ՀՀ գյուղատնտեսության հիմնական խնդիրը գերֆրագմենտացիան է, իսկ զարգացման հիմնական ճանապարհը գյուղատնտեսական նշանակության հողերի խոշորացումն է, որը արդյունավետորեն կարող է իրականացվել միայն գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մոդելին մասսայական անցնելու դեպքում: Այսպիսով, այս ոլորտում բարեփոխումների ջանքերը պետք է ուղղված լինեն կանոնների փոփոխությանը (անհատ ֆերմերային տնտեսության կանոնից անցում կոոպերատիվների կանոնին) և ոչ թե փոխել սպասվող արդյունքները ՝ գործող կանոնների մեջ փոփոխություններ կատարելով (առկա անհատական ​​տնտեսություններին պետական ​​աջակցության բարձրացում) կամ աջակցության նոր մեխանիզմների ներդրում): Iraիրայր Մխիթարյան ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. ՏԱՍՍ ՀԱՐIONԵՐ ԵՎ ՊԱՏԱՍԽԱՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Սահմանադրական տնտեսագիտություն, առարկա, մեթոդ, նախապայմաններ, ուղղություններ: ։

Սահմանադրական տնտեսագիտությունը համեմատաբար երիտասարդ գիտաուղղություն է, որը սկսել է ձևավորվել 20-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ արդեն իսկ անցնելով զարգացման բավական լուրջ ճանապարհ, որի վերաբերյալ պատկերացումները մեզանում, դժբախտաբար, դեռևս գտնվում են սաղմնային վիճակում։ Ներկայացվում է սահմանադրական տնտեսագիտության ուսումնասիրության տիրույթը համալիր մոտեցմամբ՝ անդրադառնալով դրա հասկացութային շրջանակներին, առարկային ու մեթոդաբանական գործիքակազմին, տեսական նախահիմքերին ու գաղափարական հիմնասյուներին, հետազոտական ուղղություններին և հարակից գիտաուղղություններին։

Sգալի բառերի գործառույթը գերմաներենում. Պահանջներ պահանջող հանձնարարականներում Ածականները պատկանում են խոսքի մասերի թվին, որոնք համեմատաբար ուշ են հայտնվում: Այնուամենայնիվ, երբ մենք ասում ենք, որ դրանք ժամանակի առումով հետագայում հայտնվեցին, դա չի նշանակում, որ դրանք ամբողջովին բացակայում էին գերմանական պատմության հին շրջանում: Նախ ՝ քերականական բառերը տարբերվում են խոսքի այլ մասերից նրանով, որ դրանք չունեն ոչ նյութական, ոչ քերականական նշանակություն: Դրանք վերաբերմունք արտահայտող բառեր են և ցույց են տալիս մտածողության մտածողությունը, որը և տարբերվում է խոսքի այլ մասերից, որոնք չեն թեքվում իրենց հիմնական իմաստով և շարահյուսական գործածություններով: Ածականները շարահյուսականորեն առանձնանում են հետևյալ հատկանիշներով. • Ածականները, ի տարբերություն խոսքի այլ շեղված մասերի, կարող են նախորդվել նախածանցով: • Եղանակի բառերը չեն կարող շեշտվել: • Եղանակի բառերը չեն կարող համեմատության աստիճաններ կազմել և այլն: Ըստ իմաստաբանության, Լեմանն ու Սպրեգերը առանձնացնում են հինգ բառերի խմբերը. Համառոտ (übrigens, schließlich, eigentlich) Ածականներն իրենց ուրույն դերն ունեն արտահայտիչ գործառույթների բոլոր տեսակների մեջ ՝ ասույթներ, պնդումներ, ենթադրություններ և այլն: Որպես բանախոսի մեկնաբանություններ, դրանք արտացոլում են խոսողի վերաբերմունքը նրա կողմից ներկայացված իրավիճակի նկատմամբ: Հրամայական նախադասություններում, որպես կանոն, գոյություն ունի ածականների միայն սահմանափակ խումբ ՝ wirklich, bestimmt, gewiss, unbedingt: Այս ածականները մյուս ածականներից տարբերվում են նրանով, որ, ընդհանուր առմամբ, իրենք են կրում նախադասության շեշտը: Օրինակ, քանի որ շարահյուսական մնացած բառերը չեն օգտագործվում հրամայական նախադասություններում, վերջիններս օգտագործվում են որպես թեստային նախադասություններ ՝ դրանք մակարային մոդուլներից տարբերելու համար: Պահանջող նախադասությունները միշտ չէ, որ ունեն հրամայական նախադասության ձև: Եղանակային բառերը լայնորեն օգտագործվում են պատմողական նախադասություններում, որոնցից մի քանիսը կարող են հայտնվել նաև հրամայական նախադասություններում: Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել պահանջող նախադասություններում մոդալ բառերի օգտագործման առանձնահատկությունները: Հոդվածը առաջ է բերում հետևյալ երկու հարցը. • Ո՞ր նախադասության մեջ արտահայտում է հրաման, պահանջ, որո՞նք են մոդալ բառերը: • Ի՞նչ գործառույթ են կատարում վերջիններս նման նախադասություններ: Աշխատությունը հիմնված է մոդերացնող բառերի դասակարգման Կ. Գործարքի սկզբունքը 1: Դիտարկվում են հետևյալ խմբերը. • [+ կատեգորիկ] մոդերատորներ, ենթախումբ ՝ [+ երկրորդական], օրինակ ՝ wirklich: • [-դասակարգային] հատկանիշներով փոփոխիչներ, [+ սուբյեկտիվ շարժառիթների] ենթախմբեր, օրինակ `sicher, vielleicht: • Sգայուն, հստակ ենթակա, ենթախումբ [+ բնորոշ], ինչպիսին է freundlicherweise- ը: • Մեկնաբանող բառերը, որոնք ակնհայտորեն ստորադաս են, [+ բնորոշ] ենթախումբ, օրինակ ՝ vorsichtigerweise: Պահանջող պատիժները ուսումնասիրվել են դեռ վաղ տարիքից ՝ տարբեր մոտեցումներով: Վ.Մոտչը, օրինակ, նկարագրում է պահանջարկը որպես խոսակցին ծառայելու միջոց, որը դրդում է խոսակցին կատարել որոշակի գործողություն: Որպես ուժեղ նախադրյալներ ՝ Մոթը առաջ է քաշում հետևյալը. Հրամայական նախադասությունները լրացնում են այս կարևոր պայմանները Լեզվական հոլովման համատեքստում: Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս Բարչատը, հրամայական նախադասությունները միշտ չէ, որ պատվեր, կոչ, պահանջ արտահայտելու լավագույն միջոցն են: Տարբերակելու համար պահանջը ենթակա է պարտադիր կատարման, թե ոչ, մեծ նշանակություն ունի այն փաստը, որ խոսնակը իրավասու է ներկայացնել այդպիսի պահանջ: Պահանջը, հրամանի արտահայտությունները տարբերվում են սովորական արտասանություններից: Ոչ պարտադիր նախադասությունների դասակարգումը հիմնված է այն հանգամանքի վրա, թե ով է նախընտրում, խոսողը կամ զրուցակիցը: Երկրորդ անձի պատմողական նախադասությունները, որոնք վերաբերում են ապագային, ուղղված են խոսակցին, ով նախադասության մեջ հանդես է գալիս որպես դերասան (Ագենս), խոսողի կողմից չի ընկալվի որպես համոզմունք, քանի որ իրավիճակի մասին նրա նախնական իմացությունը թույլ չի տալիս նման մեկնաբանություն: Նա արտահայտություններից և իրավիճակից եզրակացնում է, որ ինքը պարտավոր է անել այն, ինչ արտահայտում է բանախոսը որպես համոզմունք: Ելնելով դրանից ՝ նա հասկանում է այդ կարգը որպես կարգ, որը չի հանդուրժում մերժումը: Այս նախադասություններում նույնիսկ bitte բառը ոչ մի ընտրություն չի տրվում: (2 ա) (2 բ) (Der Polizist zu den Kindern): (Տնօրենը քարտուղարն է): Նման խիստ պնդում կատարելու համար կարելի է հաշվի առնել բանախոսի խոսակցական-սոցիալական կապերը: Հետևյալ օրինակը (Der Direktor zur Sekratärin) ընդունելի չի լինի: Այս օրինակում բանախոսը իրավասու չէ նշված բովանդակությունը ներկայացնել որպես պահանջ, պատվեր: Ընդհանուր առմամբ, նման բովանդակությունը կարող է արտահայտվել միայն որպես խնդրանք: Այնուամենայնիվ, բավական է այս արտահայտությանը ավելացնել 2-րդ կատեգորիայի [-կատեգորիա] մոդերատորներին, եթե դա կդառնա ընդունելի և կընկալվի որպես խնդրանք, օրինակ. Այսպիսով, հրամանին տրվում է ենթադրության ակնարկ `փոխարեն պնդման տոնը, քանի որ հնարավոր է ենթադրությունը սխալ է: Առաջադրական բառի գործառույթն այստեղ հստակ հրաման է հայցել որպես խնդրանք, կամ ավելի շուտ բառին այնպիսի նրբերանգ հաղորդել, որ ընդունելի է որպես պահանջ, մինչդեռ առանց նախադրյալ բառի `որպես պահանջ` մերժվում է և չէր հաջողվի: Իհարկե, վարող բառը պահպանում է իր իմաստային գործառույթը լայն իմաստով, այսինքն `խոսողի կողմից պահանջ առաջադրելու հակում: Այնուամենայնիվ, որպես մոդերատոր, նրա բանավոր 1 Dieling K., Modalwörter des Wissens und Glaubens, in. Դաֆ 4/1985: Իմաստը մթագնում է: Մ. Դոհերտին ուսումնասիրել է wohl բառի իմաստը այնպիսի արտահայտություններում, ինչպիսիք են «Du bist wohl müde?»: Նա գալիս է այն եզրակացության, որ wohl բառը իրոք որևէ նշանակություն չունի այդ արտահայտություններում և ունի միայն հաղորդակցական բնույթ: Հրամանները, որոնց խոսնակը լիազորված է իրենց սոցիալական դերով, կորցնում են իրենց անսասան խստությունը, երբ օգտագործում են 2 խմբի ածականներ. Sicher, gewiss, bestimmt, wohl, օրինակ (5 ա) Der Polizist: (5 բ) Տնօրենը: Հրամանատար արտահայտությունները, որոնցում խոսնակը հեղինակավոր է իր սոցիալական դիրքի պատճառով, կորցնում են իրենց սառը խստությունը, եթե դրանք օգտագործվում են gewiss, bestimmt, offenbar ռեժիմների հետ, ինչպիսին է (6 ա) Der Polizist: (6 բ) Տնօրենը: Եթե ​​այս նախդիրներում օգտագործենք երկրորդ ենթախմբի (zweifellos, gewiss, bestimmt, wohl) մոդերատորներին, ապա հրամանը ավելի բարձր կհնչի, քան առանց փոփոխող բառերի: Եթե ​​այս բառերը շեշտադրվեն, դրանք խիստ կսահմանափակվեն, օրինակ, (7 ա) Der Polizist: (7 բ) Տնօրենը: Բոլորովին հակառակ արդյունքը ստացվում է, երբ խոսնակը կազմակերպում է [p Vp] հատկանիշներով մոդուլյատորներ: Եթե ​​խոսողը բանախոսին ոչ մի բան չի պարտադրում, բայց փորձում է խորհուրդ տալ, ապա նա խոսակցին թողնում է ազատ ընտրության հարցում, և վերջինս կա՛մ կանի, կա՛մ ոչ, օրինակ, (8 ա) (8 բ) Sie machen das vielleicht bis morgen fertilig , Եթե ​​զրուցակիցը չի օգտագործում այդ ակնհայտ ազատությունը և չի կատարում պահանջը, ապա բանախոսը այդ պահանջը կարտահայտի այլ երանգով: Արտահայտություններում մոդերատորների գործառույթն է արտահայտել իրավիճակի վերաբերյալ բանախոսի դիրքորոշումը `ելնելով նրանց իրազեկությունից: Պահանջները սահմանափակում են գնահատման հնարավորությունները: Ըստ Motchi 1-ի և Haftkayik- ի `պահանջների նախապայմաններից մեկն այն է, որ խոսողը բացասական վերաբերմունք չունենա այն գործողության նկատմամբ, որը նա պարտավոր է կատարել: Ուստի պահանջարկի արտահայտություններում բացասական մոդերատորների օգտագործումը բացառվում է, այլ կերպ ասած, եթե պատմողական նախադասության մեջ օգտագործվում է բացասական մոդերատոր բառ, այդպիսի նախադասությունը կարող է մեկնաբանվել միայն ամուր, բայց ոչ որպես պահանջ, կոչ կամ խրախուսանք: Քանի որ պահանջը կամ հորդորը ուղղված է բանախոսին, և վերջինս պատմողական նախադասություններում գործում է որպես առարկա, պետք է ակնկալել, որ կօգտագործվեն միայն սուբյեկտիվ կամ մեկնաբանական բառեր, ինչպիսիք են gottseidank, glücklicherweise և նմանատիպ ձևական բառեր: կարելի է հասկանալ միայն որպես պնդում, քանի որ նշված մոդալ բառերը հաստատ ենթակա չեն: Մինչդեռ Liebenswürdigerweise մոդալ բառով նախադասությունները համապատասխան համատեքստում ընկալվում են որպես պահանջ: Անհրաժեշտ է որոշակի տարբերակում դնել այն հաստատող մոդերատորների միջև: Արտահայտիչ նախադասություններ կարող են օգտագործվել միայն նախադասության բնորոշ հատկություններին համապատասխանող փոփոխիչները: «Freundlich sein», «liebenswürdig sein» արտահայտությունը կարող է վերագրվել բանախոսին, բայց ոչ «dankenswert sein» կամ «lobenswert sein»: 3-րդ խմբի բառերը ՝ զգայական, ենթական, կիրառելի են նման պահանջկոտ արտահայտություններում: Դրանք պարտադիր պահանջ են արտահայտում նախադասություններին պարտադիր երանգ: Հստակ առնչվող առարկայական բառերը (vorsichtigerweise, klugerweise, anständigerweise, korrekterweise և այլն) կարող են օգտագործվել պահանջող նախադասություններում, ինչպիսիք են վերը թվարկված զգայական բառերը, օրինակ ՝ (10 ա) (10 բ) Բեյը մահացավ: fährst du vorsichtigerweise mit Մեկնաբանող բառերը չեն օգտագործվում պարտադիր արտահայտություններում: Այս պարագայում նշանակություն չունի `խոսողն իրավունք ունի՞ նման խնդրանքով դիմել, թե՞ ոչ, քանի որ նույնիսկ լիազորված լինելու դեպքում նա չի օգտագործում այդ հանգամանքը: Նման նախադասություններում զգայական և ավելորդ բառերի օգտագործումը նույնական է [-բաց խոսող] հատկանիշի հետ: Եղանակայինություն բառը այստեղ նույնպես ստանձնում է հաղորդակցական գործառույթ, քանի որ այն արտահայտում է ոչ միայն խոսողի դիրքը, այլ նաև ցույց է տալիս, որ բառը պատկանում է տեսական ենթախմբին: (5), (6) օրինակների համեմատ `փոփոխիչ բառը չի կորցնում իր հատուկ մեկնաբանությունը: Եթե ​​հաղորդակցվող անձինք սոցիալական կամ իրավական առումով հավասար են, մեկի ուղղակի պահանջը մյուսի համար ոչ պարտադիր պահանջի ձև է: Հարցումը սահմանվում է միայն որպես բանախոսի շահերից բխող խնդիր: Առանց ավելորդ բառի պատմողական նախադասությունը նախատեսված չէ խնդրանք արտահայտելու համար, քանի որ դրա չոր տոնայնությունը հակասում է բառի բնույթին: Սա մի փոքր նման է օրինակին (5): Ընդհակառակը, Հարցումների «մեջ» կամ հազվադեպ, բայց կան մեկնաբանական բառեր: Այդ դեպքում, կարծես, բանախոսը մատնանշում է իր խնդրանքը կատարելու բարոյական իրավունքը: Օրինակ ՝ համեմատիր (12 ա), (12 բ), այնպես որ հարցման այս տեսակի համար կիրառելի են միայն [+ բարոյապես գնահատված] մեկնաբանության բառերը: Բացառվում են տրամաբանորեն արժեքավոր մեկնաբանական բառերը, ինչպիսիք են klugerweise, umsichtigerweise, ինչպես, օրինակ, (12) օրինակի դեպքում, երբ օգտագործվում է ավելի արդար բառ: Տրամաբանական մեկնաբանական բառերը կարելի է գտնել նաև պահանջկոտ նախադասություններում: Haftka1- ը նկարագրում է նման առաջարկները որպես [խոսողի շահի, խոսնակի շահի]: Եթե ​​գործողությունը հավասարապես վերաբերում է զրուցակցին «խոսողին», խոսնակը բնականաբար կարող է հույս դնել զրուցակցի խելացի վարքի վրա, օրինակ ՝ առաջին դեմքի հոգնակի թիվը կարող է օգտագործվել նաև առաջարկություններ անելու համար: Նույնիսկ առանց համապատասխան բառի, համապատասխան արտահայտությունը կընկալվի որպես առաջարկ, եթե իրավիճակն արդեն դա է թելադրում: Եվ բանավոր համատեքստից դուրս դա կընկալվի որպես խոստում, օրինակ `բավական է միայն նախադասության մեջ ավելացնել նախադասության բառերը (anständigerweise, klugerweise և այլն) միայն (16) օրինակում, նախադասության ընկալման բոլոր հնարավորությունները քանի որ խոստումը միանգամից կբացառվի, և նախադասությունները կընկալվեն միայն որպես նախադասություններ: Ոչ պարտադիր պահանջ արտահայտող անուղղակի նախադասությունները կարող են արտահայտվել առաջին դեմքի եզակի անցյալ ժամանակով (Konjunktiv Präteritum): Theրուցակիցը զրուցակցին հայտնում է, թե ինչ է անելու նման իրավիճակում ՝ դրանով իսկ դրդելով նրան նույն կերպ վարվելուն: Ածականներն անհրաժեշտ չեն նման նախադասությունները հասկանալու համար, բայց դրանք կարող են օգտակար լինել: Այս պարագայում կիրառելի են 2-րդ խմբի բառերը [+ կատեգորիկ] հատկանիշով և մեկնաբանության բառերը, որոնք վերաբերում են թեմային, օրինակ ՝ Բ. Բարչատը հարցական նախադասությունները համարում է անուղղակի պահանջներ ներկայացնելու շատ տարածված ձև: Հարցական նախադասություններում արտահայտված պահանջը համարվում է քաղաքավարի: «Կասնտ դու ...» հարցերը տարածված են, օրինակ. Քանի որ մոդալ բառերը, որոշ բացառություններով, գործածական չեն հարցական խոսքում, ուստի դրանք հազվադեպ են օգտագործվում հարցական նախադասություններ պահանջելիս: Բացառություն է vielleicht փոփոխող բառը, որը կարող է օգտագործվել «Kannst du» - ի նման հարցական նախադասություններում: Բացառությունները հուզական բառեր են, որոնք առնչվում են թեմային: Վերջիններս նույնպես հաճախ հայտնաբերվում են հարցական նախադասություններ պահանջելիս, խոսքի մեջ պարտավորության տոնայնությունը խստացնելիս, օրինակ ՝ անձի կողմից ուղղված առարկային ուղղված բացասական սուբյեկտիվ բառերով հարցական նախադասությունները սկզբում ընկալվում են որպես նախատինք, ապա ՝ որպես չարտահայտված պահանջ, օրինակ , Մարիամ Մարտիրոսյան ԲԱ EXԱՌԻԿ ՏԵ SԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Բառի, հրամանի, պահանջ արտահայտող նախադասության չափավորող, Մեկնաբանել բառը: , ։

Եղանակավորիչների մի ամբողջ խումբ կարող է հանդես գալ հրաման, պահանջ արտահայտող պատմողական, իսկ դրանցից որոշները՝ նաև հարցական նախադասություններում։ Պետք է նկատի ունենալ, որ հրաման, պահանջ արտահայտող նախադասություններում հանդես են գալիս եղանակավորող բառերի հստակ առանձնացված խմբեր։ Խնդրանք արտահայտելու համար նախադասության մեջ կարող են գործածվել 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ խմբերի, խորհուրդ տալու համար՝ 2-րդ կամ 4-րդ խմբի, իսկ պահանջ ներկայացնելու համար՝ 4-րդ խմբի եղանակավորիչները։

Առաջին հայկական պարբերականները սկսվել և հրատարակվել են ներկայիս Հայաստանի տարածքից դուրս: 1794-96թթ. Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում լույս է տեսել հայկական առաջին պարբերականը `« Ազդարար »-ը, որը խմբագրել է Հարություն Շմավոնյանը: Իսկ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում Սիմեոն Երեւանցի տպարանի բացումից մոտ մեկ դար անց (1771) և 1868 թ.-ին Վաղարշապատում «Ազդարար» առաջին պարբերականի լույս տեսնելուց 74 տարի անց: 57 «Արարատ» ամսագիրը սկսեց լինել հրապարակվել է, որի 150-ամյակը նշվել է 2018 թ. Եվ միայն 1918 թվականին ՝ «Արարատ» -ի տպագրության 11-րդ (51-րդ) տարում, հայկական լեռնաշխարհում վերականգնվեց պետականությունը: Պարբերաբար մամուլի ստեղծման ժամանակագրությամբ հայազգի քաղաքացիություն չունեցող հայ ժողովուրդը աշխարհի առաջին քսանյակում էր: Այդ մասին ասաց հայ լրագրության պատմության գիտակ Գ. Իր մամուլի ժամանակագրական ցուցակում Լեւոնյանը նշում է հայկական պարբերական մամուլի երկիրը (պետությունը) «հայերի մեջ» տարբեր երկրների, ինչպիսիք են Չինաստանը, Ռուսաստանը և Տաջիկստանը: [1] Այս աշխատության մեջ Գ. Լեւոնյանը նշում է պարբերականի 172 անուն, ներկայացնում դրանք ժամանակագրական կարգով, իսկ հնարավորության դեպքում նաև պարբերականի դիմային պատկերով: Նախաբանում նա ներկայացնում է նաև այն երկրները, որտեղ տպագրվել են պարբերականները և ցավով նշում, որ հայկական մեծ գաղութ ունեցող Իրանում չկա պարբերական հրատարակված: Քանի որ պետական ​​և ազգային մատենագրությունների հավաքագրումը կայացած պետությունների ինստիտուտներից մեկն է, և այդ ժամանակ այդպիսի տվյալների շտեմարաններ չեն կազմվել, հեղինակը չէր կարող իմանալ, որ այդ նույն թվականին «Շավիղ» հայալեզու առաջին ամսագիրը (1894 թ.) -1897) հրատարակվել է Թեհրանում: [2] Հեղինակը դասակարգում է 172 անուն ըստ տպարանների, հրատարակությունների հաճախականության, ուղղության (թեմաների) և ներկայացնում պարբերականները հիմնականում ըստ տասնամյակների, ինչը թույլ է տալիս դիտարկել հայ մամուլի անունների թվաքանակի աճը տասնամյակից տասնամյակ: Առանձնահատուկ նշանակություն ունեն պատրաստված մատենագիտական ​​աղբյուրները, որոնք նա նկարագրում է գիտնականի պատասխանատու բարեխղճությամբ: Մոտ 4 տասնամյակ անց ՝ 1934 թ., Հայկական պարբերական մամուլի 140-ամյակի առթիվ, Խորհրդային Հայաստանի պետական ​​գրքերի պալատի հանձնարարությամբ, Գարեգին Լեւոնյանը կազմեց հայ մամուլի «բովանդակության» մատենագիտական ​​ցանկ, գուցե առաջին հավաքը հայ մամուլի պատմության մեջ: Նկարագրված անուններից միայն 1179-ը նկարագրել է հեղինակը de visu, այսինքն ՝ տեսնելով բնօրինակները, նա տարբեր տպագիր աղբյուրներից արդյունքներ է հանել ավելի քան 400 այլ պարբերականների մասին ՝ քննադատելով դրանց թերություններն ու կազմողների անփութությունը: Այս հրապարակումը առանձնանում է մի շարք օգտակար վիճակագրական տեղեկություններով, օրինակ ՝ պարբերականների կյանքի տևողության վիճակագրական պատկերն արդեն հետաքրքիր է: Այսպիսով, մեկ կամ մի քանի համարներում լույս է տեսել 176 վերնագիր, մեկ կամ երկու ամսվա ընթացքում տպագրվել է 205 պարբերական, մինչև մեկ տարի ՝ 346, մինչև երկու տարի ՝ 189: Վիճակագրորեն նշանակալի է նաև Բազմավեպի գլխավորած ամենաերկար պարբերականների ցուցակը (Վենետիկի «Բազմավեպը» ամենաերկար աշխատող ժամանակակից ամսագիրն է, իսկ Բոստոնի «Հայ 58 Ռենիկը» թերթը): Մամուլի քանակներն ըստ պարբերականության ներկայացված են առանձին ցուցակում. Տարեգիրք, եռամսյակային, եռամսյակային, շաբաթաթերթ և այլն: Հայ մամուլի պատմության ուսումնասիրությունը հայագիտության ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկն է: 1840-ականներից ի վեր: Հայ մամուլի առաջին մատենագիրներն առաջին քայլերն արեցին մամուլի պատմության ուսումնասիրման գործում ՝ ճանապարհ հարթելով հաջորդ տասնամյակների մատենագետների ավելի խորը և համապարփակ ուսումնասիրությունների ու կատալոգների համար: Տեղեկատվության աղբյուրների սղության, փոստային առաքումների և տրանսպորտային ենթակառուցվածքների անկատարության, միջհամայնքային հարաբերությունների վատ կազմակերպման, տպագիր հայկական ժառանգությունն ուսումնասիրող մատենագետների և այլ պատճառների պատճառով մամուլի առաջին հետազոտողները կա՛մ տեղեկություն չունեին, կա՛մ ուշ էին ստացել: տեղեկություններ նոր պարբերականի ծննդյան մասին: Սա է այն հիմնական պատճառներից մեկը, թե ինչու են հայ մամուլի առաջին տպագիր մատենագիտական ​​ցուցակներում բազմաթիվ բացթողումներ և սխալ տվյալներ եղել: Հայկական մամուլի մատենագիտական ​​ուսումնասիրությունները որակի, քանակի և բովանդակության լավագույն դրսեւորումներն ունեցել են խորհրդային տարիներին: Չնայած կուսակցական-գաղափարական կլիշեների որոշակի պարտադրանքին, բավարար ստեղծագործական և հետազոտական ​​ազատության առկայությունը հիմք հանդիսացավ հիմնաքարային հրապարակումների ստեղծման համար, որոնք մինչ այժմ չեն կորցրել իրենց արդիականությունը: Խորհրդային Հայաստանում հայկական գրքերի և հայկական մամուլի մատենագիտական ​​ցուցակների ստեղծումը գտնվում էր պետության անմիջական հոգածության ներքո: Պատրաստվել և հրատարակվել են մեկ տասնյակից ավելի արժեքավոր մատենագիտական ​​կատալոգներ Հանրային գրադարանի (այժմ ՝ Հայաստանի ազգային գրադարան), Պետական ​​գրքերի պալատի (2017 թ. Կառույցը միացվել է Հայաստանի ազգային գրադարանին) և Պատմության ինստիտուտի աշխատակիցների կողմից: ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մատենագիտական ​​ցուցակները ակտիվորեն պատրաստվել են նաև Խորհրդային Հայաստանի մասնագիտացված և համալսարանական գրադարաններում: Այս բոլոր հրատարակությունները դեռ պահանջարկ ունեն մատենագետների և հետազոտողների կողմից: Ներկայումս տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ընձեռած հնարավորությունները և տեղեկատվական հոսքերի առատությունը տարբեր սոցիալական հարթակներում, որոնողական համակարգի արդյունավետ ալգորիթմների առկայությունը ինտերնետային որոնիչների համար նոր հորիզոններ են բացում ոչ միայն հրատարակությունների մասին արագ և ամբողջական տեղեկատվության, այլև բարձրորակ թվային օրինակների համար: այս նյութերից: Հայաստանում էլեկտրոնային գրադարանային համակարգերի և Սփյուռքի հայագիտական ​​59 կենտրոնների ներդրումը, արագ և բարձր արդյունավետ տվյալների փոխանակման ցանցերի առկայությունը հնարավորություն են տվել հայաստանյան մամուլի և հայ գրականության մատենագրությունները նորովի նայել և օգտագործել այդ ցուցակները: կառուցել «գիտելիքների վրա հիմնված» հասարակություն, ստեղծել ամբողջական տեքստային էլեկտրոնային շտեմարաններ Ամբողջական մատենագիտական ​​գրառումներ, դրանց վերաբերյալ մատենագիտական ​​աղբյուրներ, ուղղություն և այլն: Գրադարանային համայնքը, ի դեմս Գրադարանային ասոցիացիաների և հաստատությունների միջազգային ֆեդերացիայի և Կոնգրեսի գրադարանի, ստանդարտացման միջազգային կազմակերպությունում գրադարանագիտության ստանդարտների առաջարկությունների հիման վրա, նաև փոփոխություններ մտցրեց Նյութերի նկարագրության միջազգային ստանդարտում, MARC21 և այլոց ՝ համահունչ քայլերին ժամանակներ Օրինակ, «Առգրավված երկարության տվյալների տարրեր» 008 խմբում «Պարբերականների» նյութերի խումբը վերանվանվեց «Շարունակական հրատարակություններ»: Դա նրան ստիպեց վերանայել մամուլի մատենագիտական ​​ցուցակները կազմելու մեթոդաբանության մոտեցումները: Այսպիսով, եթե 19-րդ և 20-րդ դարերի ընթացքում հրատարակված մատենագիտական ​​ցուցակները հեղինակների կողմից կոչվում էին հայկական մամուլը, հայկական լրագրությունը կամ հայկական պարբերական մամուլը ուսումնասիրելու համար ՝ բաժանելով պարբերականները երկու հիմնական խմբի ՝ թերթեր և ամսագրեր, 21-րդ դարի մատենագետ պետք է Բացի թերթերից և ամսագրերից, տարեգրքերը, լրատուները, էլեկտրոնային ամսագրերը և էլեկտրոնային թերթերը պետք է ներառվեն որպես առանձին խմբեր մատենագիտական ​​ցուցակներում: Մատենագիտական ​​ցուցակները, համաձայն MARC21 ստանդարտի պահանջների, պետք է անվանվեն «շարունակական հրատարակությունների մատենագիտություն»: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ավտոմատացման համակարգերի զարգացման ներկա փուլն առաջարկում է նոր լուծումներ մատենագիտական ​​ցուցակների կազմման համար: Թղթային հրապարակումները իրենց տեղը զիջում են մատենագիտական ​​շտեմարաններին: Մատենագիտական ​​ցուցակներին բնորոշ ինդեքսներ կազմելու ընդարձակ և բարդ խնդիրն ավտոմատացված է, իսկ խմբագիրների, հրատարակիչների, տպարանների, քաղաքների և երկրների այբբենական ցուցակները ստեղծվում են համակարգչով: Ավելի հեշտացնում է սխալի վերահսկման և ուղղման ամբողջ շղթան: Հնարավոր է անցումներ կատարել հիմնական մատենագիտական ​​գրառումներից դեպի խմբագիրների, տպարանների, տպարանների ցուցակներ: Ավելին, հնարավոր է դառնում պարբերականի ամբողջական հավաքածուները հիմնական մատենագիտական ​​գրառմանը կցել թվային օրինակների տեսքով: Շատ արդյունավետ է նաև տվյալ պարբերականին ավելացնել մատենագիտական ​​գրքում տպագրված արժեքավոր մենագրություններն ու գիտական ​​հոդվածները: Էլեկտրոնային մատենագիտական ​​ցուցակները մի շարք առավելություններ ունեն իրենց թղթային համարժեքների համեմատ: Հնարավոր է շտկել գրառումների սխալներն ու սխալները, ինչ-ինչ պատճառներով շտեմարանում ներառել բաց թողնված պարբերականները, մամուլի նոր վերնագրերի հայտնվելու դեպքում դրանք շատ հեշտ է ավելացնել տվյալների բազայում: Այսինքն ՝ նման տվյալների բազան միշտ արդիական է: Հարկ է նշել, որ նման տվյալների բազաները նաև վիճակագրական տվյալների հավաքագրման և տրամադրման եզակի աղբյուրներ են: Տեխնոլոգիական տեսանկյունից `էլեկտրոնային մատենագիտական ​​ցուցակները հասանելի են աշխարհի ցանկացած կետից, օրվա ցանկացած պահի, տարվա ցանկացած օրվա, եթե առկա են ինտերնետում: Թվային պատճենները չեն պարունակում բացակայող, պատռված կամ վնասված էջեր: Լրատուների թվային պատճենների առկայությունը լուծում է պարբերական մամուլի երկարատև պահպանման խնդիրը, քանի որ բնագրի փոխարեն հնարավոր է կազմակերպել ընթերցողների սպասարկում թվային օրինակների միջոցով, ինչպես նաև վերարտադրել վնասված լրատվամիջոցների էջերը բարձրորակ թվային պատճեն: Տվյալների բազան կարող է ծառայել որպես կրթական ռեսուրսների եզակի գրադարան հեռակա ուսուցման միջոցով բուհերի հումանիտար գիտությունների դասընթացներ պատրաստելիս: Ներկայացնենք Հայաստանի ազգային գիտական ​​գրադարանի և ՀՀ ԳԱԱ հիմնական գիտական ​​գրադարանների համատեղ նախագիծը ՝ «Հայաստանի շարունակական հրատարակությունների համապարփակ կատալոգ» [4]: Կարծում ենք, որ այս ծրագրի իրականացումը նոր բառ է մատենագիտական ​​ցուցակների ոլորտում, և օգտագործված ծրագրային լուծումները, տվյալների շտեմարանի բովանդակության լիցենզավորման մոդելը, մատենագիտական ​​տվյալների որոնման առաջարկվող ալգորիթմները, նորարար լինելով, հիմք կդառնան հետագա օգտագործման համար: մեր լուծումները: Տվյալների շտեմարանը, որը 2019 թվականին, 2006 թվականի ապրիլի 5-ի դրությամբ, պարունակում էր 6,121 պարբերականների մատենագիտական ​​գրառումներ և վերելքի մեջ էր, քանի որ դեռ նոր անուններ էին հայտնաբերվում: Շտեմարանը, որոնման ալգորիթմներում ներկառուցված Բուլյան հանրահաշվի տարրերի շնորհիվ, ի վիճակի է բավարարել հետազոտողների տարբեր հարցումները: Կարելի է հեշտությամբ ստանալ պատասխան, թե քանի շարունակական հրապարակում կա ըստ տեսակի: 61 պարբերական թերթ Թերթ Ամսագիր Լրատու Տարեգիրք Էլ. Թերթ Էլ. Օրագիր Էլ. Օրագիր թղթից թերթ Ընդհանուր ՝ 6,121 վերնագիր: Վերնագրերի քանակը Հնարավոր է ստանալ շարունակական հրատարակությունների բաշխում ըստ երկրների և քաղաքների: Այսպիսով, ներկայիս Թուրքիայի 45 քաղաքում տպագրված շարունակական հրապարակումների պատկերը հետևյալն է (տե՛ս Աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. Մամուլի պատկերը, որը տպագրվել է Թուրքիայում ըստ քաղաքների Ադանա Ադապազար Ադրիանապոլիս Աղթամար Ամասիա (Թուրքիա) Անկարա Արդվին 8. 0 Արմաշ Բահչեցիկ (Պարտիզակ) 10. Բիթլիս 11. Բուրսա 12. Գազիանթեփ (Այնթապ) 13. Դիարբեքիր (Տիգրանակերտ) 14: Դորտյոլ 15. Երզնկա 16. Էլյադիղ (17) Էրզրում (Կարին) 18. Տոկաթ (Եվդոկիա) 19. Իզմիտ (Նիկոմեդիա) 20. Իզմիր (yrմյուռնիա) 21. Իսկենդերունու 22. Կաղզվան 23. Կարս Tert Magazine Year Caesarea Kirason Konya Malatia Marash մարզ Marzvan Munchusun Mush Shapim Garah Samsun Sivrihisar Sirakonak (Khotorjur) Sugyoren Swas (Sebastia) Istanbul Van Tarson Trabzon Oror Ըստ քաղաքի ՝ 702 անուն Ըստ երկրի ՝ 695 անուն 393 անուն, տարեգիրք ՝ 6 անուն: Սակայն վիճակագրական պատկերը, ըստ քաղաքների, մի փոքր այլ է: Թուրքիայի 45 քաղաքում հրատարակվել է 702 պարբերական (7-ով ավելի, քան «Ըստ երկիր» ստացված թվից), որոնցից թերթը ՝ 298 անուն (2-ով ավելի ՝ «Ըստ երկրին» ստացված թվից), ամսագիրը ՝ 398 անուն (ևս 5-ը) քան «Ըստ երկրի» ստացած համարը), իսկ տարեգիրքը ՝ 6 անուն: Եկեք բացատրենք, թե որն է նման տարբերության պատճառը: Թուրքիայում լույս տեսնող երկու թերթ և 5 ամսագիր տեղափոխվել են մի քաղաքից մյուսը: Մեկը «Մժեղ» երգիծական շաբաթաթեմն է, որը լույս է տեսել 1910 թվականին: լույս է տեսել Տրապիզոնում, իսկ 1919 թվականին տեղափոխվել է yrմյուռնիա, մյուսը `« Հայեկ »շաբաթաթերթը, որը լույս է տեսել 1910 թվականին: սկսեց լույս տեսնել Կեսարիայում, ապա տեղափոխվել է Կ. Պոլիս: Ամսագրերի դեպքում մեկը Հակոբ Պարոնյանի խմբագրած «Խիկար» ամսագիրն է, որը լույս է տեսել 1884 թվականին: Հունվար-մայիս ամիսների համարներ և 1886 թվականից օգոստոսից մինչև 1888 թվականներ հրատարակվել են Կ. Կոստանդնուպոլսում, իսկ 1884 թվականին `հունիսից մինչև 1885 Մարտի համարները լույս են տեսել Ստամբուլում ՝ Ադրիանա 63-ում: «Erաղիկ. «Հանդեսի տասնօրյա» և «Շտեմարանը օգտակար է իմանալու համար» ամսագրերը սկսեցին տպագրվել yrմյուռնիայում, ապա երկուսն էլ տեղափոխվեցին Կ. Պոլիս: 1855-1864 թվականներին Վանում վարդապետ Մկրտիչ Խրիմյանի (հետագայում ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս) խմբագրությամբ: Սկսեց լույս տեսնել «Արծիվ Վասպուրական» ամսագիրը, որն այնուհետեւ տեղափոխվեց Պոլիս, իսկ 1872-1874թթ. հրատարակվել է այնտեղ: «Բժիշկ» ամսագիրը լույս է տեսել 1911-1912 թվականներին: լույս է տեսել Տրապիզոնում, իսկ 1912-1914 թվականներին ՝ Կ. Պոլսում: Վերոնշյալ օրինակներից պարզ է դառնում, որ նման վիճակագրական տվյալների մեխանիկական հավաքածուն բավականին բարդ և աշխատատար է, և միայն մամուլի մատենագիտական ​​տվյալների բազայի առկայությունը թույլ է տալիս արագ և ճշգրտորեն ստանալ մամուլի շարժման պատկերը ինչպես ընտրված երկրում, այնպես էլ երկրների միջեւ: Բացի վերը նշվածից, նշեք, որ ըստ մամուլի տպաքանակների հանրագումարն ըստ քաղաքների, նույն վերնագրի տպագրության փոփոխությունների հետևանքով, կարող է ավելի մեծ լինել, քան երկրների կողմից ստացված գումարը: Եթե ​​նախորդ օրինակներում վիճակագրական տվյալների հավաքագրման աղբյուրը «աշխարհագրական անունների» շտեմարանն էր, ապա ստորև կներկայացնենք վիճակագրական տվյալների մեկ այլ աղբյուր ՝ վերնագիր կամ թեմատիկ որոնումներ: Յուրաքանչյուր մատենագիտական ​​մամլո հաղորդագրություն լրացվում է համապատասխան վերնագրերով, որոնք հետազոտողներին տալիս են հետաքրքիր տեղեկություններ: Այսպիսով, շտեմարանում հայալեզու թուրքական մամուլը ներկայացված է 106 անունով, որից թերթը `55 վերնագիր, ամսագիրը` 49 վերնագիր, տարեգիրքը `2 վերնագիր: Հայալեզու թուրքական մամուլն ունի հետեւյալ պատկերն ըստ երկրների և հրատարակությունների տեսակների: Country Newspaper Magazine Տարեգիրք ԱՄՆ 2 4 1 Բուլղարիա 2 2 0 Եգիպտոս 1 3 0 Թուրքիա 48 36 1 Լիբանան 0 2 0 Սիրիա 2 5 0 Ֆրանսիա 0 1 0 Ընդամենը 55 53 2 64 Ամսագրերի դեպքում 49 վերնագիր է հրապարակվել, բայց քանի որ կան ամսագրեր, որոնք երկրից երկիր էին տեղափոխում, և այդ պատճառով վերնագրերի քանակը ավելացավ 4-ով, այսինքն ՝ 53-ով: Այդ 4 վերնագրերն են. «Մարանատա. Rap kelior »(հրատարակվել է Լիբանանում / Բեյրութ / 1925-1963 թվականներին, այնուհետև Սիրիայում / Հալեպ / 1965-1988 թվականներին),« Rehber »(տպագրվել է Թուրքիայում (Կեսարիայում) 1912-1915 թվականներին), ապա ԱՄՆ-ում (Նյու Յորք ) 1937-1938թթ.); «Այթա Լիտաիֆ» (հրատարակվել է Բուլղարիայում / Վառնա) 1897-1903թթ., այնուհետև Եգիպտոսում / Ալեքսանդրիայում / 1903-1904թթ.); «Ռահնիման»: Tini, akhlagi, fenni ve siyasi »(1911-1914 - Պոլիս, ապա 1924-1934 - ԱՄՆ / Նյու Յորք): Կրկին նշում ենք, որ պարբերականը մի երկրից մյուսը տեղափոխվելն ազդում է հրատարակությունների վրա ՝ ըստ երկրների վիճակագրական պատկերի: «Ասորական մամուլը հայկական տառերով» խորագրի ներքո որոնման դեպքում մենք ստանում ենք Բոստոնում լույս տեսած երկու ամսագիր ՝ «Բաբելոն. Կիսամյակային ազգային ամսագիր: Հինգ սիրիական միությունների պաշտոնական տեղեկագիր »և« Նինվե. Ասորական առաջադեմ միությանը նվիրված ամսական հրատարակություն »: Վերնագրերի ամբողջական ցանկը բերված է Հավելված 1-ում: Աշխարհում հայկական մամուլի ամենամեծ պահոցներն են Հայաստանի ազգային գրադարանը և Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունը: Հետազոտողներին և մատենագետներին միշտ էլ հետաքրքրել է, թե մամուլի ինչ վերնագրեր կան վերոնշյալ գրադարաններում: «Հայաստանի շարունակական հրատարակությունների հավաքական կատալոգը» նույնպես տալիս է այդ հարցի պատասխանը: «HAG ներկա» բառակապակցությամբ որոնում կատարելով `մենք կստանանք պարբերականների ցուցակ, որի համարներից գոնե մեկը հասանելի է Հայաստանի ազգային գրադարանում: «Բացակա» որոնումը կներկայացնի գրադարանում բացակայող վերնագրերի ցուցակը: Այսպիսով, «Շարունակական հրատարակությունների հայկական կատալոգը» հարթակ է, որտեղ ներկայացված են աշխարհի ընթացիկ և ներկա պարբերականները: Տվյալների բազան ստեղծվել է բաց կոդով ապահովված ծրագրերի միջոցով: Բնագրերի նկարագրությունը ուղեկցվում է տպագիր մատենագիտական ​​հավաքածուների կողմից տրամադրված տեղեկատվության համադրությամբ: Բնօրինակների բացակայության դեպքում նրանց օժանդակ ցուցակներում պարունակվող տեղեկատվությունը լայնորեն օգտագործվել է և համեմատվել այլ աղբյուրների հետ: Հավաքական մատենագիտության օժանդակ ցուցակներում հաճախ կան սխալ մեկնաբանություններ, որոնք մենք փորձել ենք բացառել էլեկտրոնային կատալոգում: Որոշ տպագրական քաղաքներ վերանվանվել են, երբեմն նույնիսկ մի քանի անգամ, և նույն քաղաքի ցուցակներում փոփոխություններից յուրաքանչյուրը ընկալվել է որպես առանձին տպարան, օրինակ ՝ Ռուսե և Ռուշչուկ, Պլովդիվ և Ֆիլիպի, Տոկատ և Եվդոկիա և այլն: վրա. Էլեկտրոնային գրացուցակում դրանք խմբավորված են մեկ ընդհանուր ընդունված մուտքի կետի ներքո: Աշխարհագրական անվանման գրառումներում մուտքի կետը համարվում է 65-ի ամենատարածված օգտագործվող և ընդունված ձևը, և ​​դրա տակ հավաքվում են այլ վարկածներ: Նույնը վերաբերում է անձնական անուններին: Հեղինակները ՝ տվյալների շտեմարանի ձևավորմանը մասնակցող մատենագետները (ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Սփյուռքում) լի են հույսով, որ նման տվյալների շտեմարանի առկայությունը նոր որակ և խթան կհաղորդի մատենագիտական ​​ցուցակների ստեղծման աշխատանքներին: , ։

Հայ պարբերական մամուլի համահավաք մատենագիտական ցանկերը հարուստ տեղեկատվական շտեմարաններ են, որտեղ ներկայացված են սկզբնավորումից (1794թ.) ի վեր լույս տեսած պարբերական հրատարակությունները՝ մատենագիտական մանրամասն նկարագրությամբ, պահման վայրով, հաճախ պարբերականի պատկերով եւ, որ ամենակարեւորն է, տեղեկատվական-վիճակագրական բաղադրիչով։ Համահավաք մատենագիտությունների օժանդակ ցանկերի հիման վրա հնարավոր է արտածել վիճակագրական տեղեկություններ պարբերական հրատարակությունների քանակների մասին՝ աշխարհի տարբեր երկրներում, քաղաքներում, որոշակի ժամանակաշրջաններում եւ այլ կտրվածքներով։ Համահավաք ցանկերում տվյալներ կան նաեւ նույն պարբերականի՝ քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր, աշխարհամասից աշխարհամաս տեղաշարժերի մասին՝ պայմանավորված պատմաքաղաքական, ժողովրդագրական եւ այլ պատճառներով։ Ժամանակակից տեղեկատվական նորագույն տեխնոլոգիաների ծրագրային հնարավորությունները գերազանց պայմաններ են ստեղծում արագ, որակյալ, արժանահավատ ու բազմադաշտ տեղեկատվություն ստանալու պարբերական հրատարակությունների մասին։

Նախաբան։ Ներկայումս միջազգային հանրության առջև ծառացածամենակարևոր խնդիրներից է երեխայի իրավունքների պաշտպանությունը այն դեպքերում, երբ ծնողներից մեկը, հաշվի չառնելովերեխայի նկատմամբ մյուս ծնողի խնամակալության իրավունքը,երեխային տեղափոխում է այլ պետություն և արգելում մյուս ծնողինշփվել նրա հետ, մասնակցել նրա դաստիարակությանը՝ խախտելով և՛երեխայի, և՛ մյուս ծնողի իրավունքները։ Արդի աշխարհում երեխայինապօրինի տեղափոխելու և պահելու դեպքերի թիվն ավելանում էամուսնալուծությունների քանակի ավելացման, միջազգային փոխադըրումների առավել դյուրին դառնալու, խառն ամուսնությունների թվիավելացման և մի շարք այլ պատճառներով։ Երեխաների ապօրինի տեղափոխումը և պահումըլուրջհետևանքներ է առաջացնում ոչ միայն երեխայի, այլև այն ծնողի համար,ում հետ երեխայի կապը խզվում է վերջինիս ապօրինի տեղափոխմանարդյունքում։ Իսկ ծնողը, որը երեխային ապօրինի տեղափոխել է,սովորաբար փորձում է ստանալ երեխայի նկատմամբ խնամակալությանիրավունք այն երկրում, որտեղ երեխան ապօրինի տեղափոխվել է ևպահվում է [14]։ Այսպիսով, առաջանում են երեխային վերադարձնելուհետ կապված մի շարք խնդիրներ, որոնք պահանջում են ձեռնարկելհամալիր միջոցառումներ։ Վերոնշյալ իրավահարաբերությունները համապարփակ կերպովկարգավորվում են «Երեխայի միջազգային առևանգման քաղաքացիական մոտեցումների մասին» Հաագայի 1980թ. կոնվենցիայով, որն էլհիմնական քաղաքացիաիրավական մեխանիզմն է երեխայի և նրանկատմամբ խնամակալության իրավունք ունեցող ծնողի իրավունքներիպաշտպանության համար։ Կոնվենցիան նախատեսում է մի շարք համալիր միջոցառումներմյուս ծնողի խնամակալության իրավունքների խախտմամբ իրբնակության վայրից ապօրինի տեղափոխված և այլ երկրի տարածքումպահված երեխաներին վերադարձնելու համար։ Կոնվենցիան միակմիջազգային ճանաչում ստացած փաստաթուղթն է, որը սահմանում էերեխայի ապօրինի տեղափոխման դեպքում երեխայի փաստացիվերադարձն ապահովող արդյունավետ միջոցներ և մեխանիզմներ։ Կոնվենցիան հիմնված է այն կանխավարկածի վրա, որ երեխայիապօրինի տեղափոխումը և պահումը, բացառությամբ Կոնվենցիայովսահմանված բացառիկ դեպքերի, չի բխում երեխայի շահերից։ Կոնվենցիայի անդամ-պետությունների թիվը ներկայումս 101 է։ 2007թ. մարտի 1-ին, իսկ ՀՀ-ի համարՀՀ-ն վավերացրել է այնԿոնվենցիան ուժի մեջ է մտել 2007թ. հունիսի 1-ից [9]։ Կոնվենցիանսահմանում է երկու հիմնական նպատակներ՝ապահովելորևէա)պետությունանօրինականորեն տեղափոխված կամ այնտեղ պահվող երեխաներիանհապաղ վերադարձը, Պայմանավորվողբ) երաշխավորել մի Պայմանավորվող պետության օրենսդրությամբնախատեսված` խնամակալության և տեսակցության իրավունքներիարդյունավետ հարգումը այլ Պայմանավորվող պետություններում(հոդված 1)։ Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածը սահմանումէ, որ երեխայիտեղափոխումը կամ պահումը անօրինական է դիտվում, եթե դրանովխախտվում են խնամակալության իրավունքները, որոնք միասնականկամ անհատական կերպով շնորհված են որևէ անձի, հաստատությանկամ այլ մարմնի` այն Պետության օրենսդրության համաձայն, որտեղերեխան սովորաբար բնակվել է տեղափոխվելուց կամ պահվելուցանմիջապես առաջ, և տեղափոխման կամ պահելու պահին միասնականկամ անհատական կերպով այդ իրավունքներն արդյունավետորենիրականացվել են կամ կիրականացվեին, եթե չլիներ տեղափոխումը կամպահումը։ Փաստորեն, Կոնվենցիայի վերլուծությունից պարզ է դառնում,որ Կոնվենցիայով սահմանված կարգով անհապաղ վերադարձի դիմումներկայացնելու իրավունք ունենալու համար սուբյեկտը պետք է ունենաերեխայի նկատմամբ խնամակալության իրավունքներ։ Ծնողը, որն ունի միայն տեսակցության իրավունք, չի կարողօգտագործել Կոնվենցիան խնամակալության իրավունքներ ունեցող ծնողից երեխայի վերադարձը պահանջելու համար [7]։ «Տեսակցությանիրավունք» հասկացությունը Կոնվենցիայով սահմանվում է որպեսերեխային սահմանափակ ժամանակով իր մշտական բնակությանվայրից մեկ այլ վայր տանելու իրավունք (Կոնվենցիա,հոդված 5(բ))։ Հետևաբար, Կոնվենցիան պաշտպանում է նաև տեսակցությանիրավունքները, սակայն ոչ խնամակալության իրավունքների հետհավասար չափով։ Կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ երեխայի 16 տարեկանըլրանալու դեպքում Կոնվենցիայի կիրառումը դադարեցվում է։ Չնայած Կոնվենցիան օգտագործում է «առևանգում» հասկացությունը, սահմանված նպատակներին հասնելու համար այննախատեսում է ոչ թե քրեաիրավական, այլ քաղաքացիաիրավական ևվարչաիրավական ընթացակարգեր[15]։ Այսպիսի ընթացակարգերսահմանելու պատճառն այն է, որ Կոնվենցիան նպատակ է հետապնդումերեխայի անհապաղ վերադարձն ապահովելու միջոցով վերականգնելբնակությանվերադարձնելըիրավունքի առևանգմանմյուս ծնողի խախտված խնամակալության իրավունքները և նպատակչունի ապահովել երեխային ապօրինի տեղափոխած ծնողին երեխայիմշտական(էքստրադիցիան)։ Հետևաբար, Կոնվենցիայով սահմանված «առևանգում» հասկացությունըքրեականիմաստով[10]։ Կոնվենցիայում սահմանված «առևանգում»օգտագործված չէհասկացությունը«ապօրինիպահում»հասկացության կրճատ ձևն է։ «Ապօրինի տեղափոխումը» երեխայինվերցնելն է այն անձից, որն իրականացնում է երեխայի նկատմամբխնամակալություն։ «Անօրինական պահելը» երեխային առանց նրանկատմամբ խնամակալության իրավունք ունեցող անձի համաձայնության պահելն է։ տեղափոխումհանցակազմիվայրկամԿարևոր է նշել, որ Կոնվենցիան չի կիրառվում երեխայի նկատմամբխնամակալության կամ տեսակցության իրավունքները որոշելու հետկապված վեճերը քննելիս[16]։ Այն երաշխավորում է երեխայիխնամակալության իրավունքների որոշման հետ կապված վեճիքննությունն այն դատարանի կողմից, որին այն ընդդատյա է [13]։ Հետևաբար, Կոնվենցիաներեխայի անհապաղվերադարձն ապահովող ընթացակարգային բնույթի նորմեր և կիրառելիչէ երեխայի խնամակալության կամ տեսակցության իրավունքի հետկապված նյութաիրավական վեճը քննելիս [17]։ սահմանումէսահմանումը,հասկացությանիրավունքը խախտվիԿոնվենցիայի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ արարքը«երեխայի առևանգում» համարելու կամ երեխայի տեղափոխումը ևպահումը անօրինական համարելու համար, անհրաժեշտ է, որ երեխայինկատմամբ խնամակալությանվերջինիսմշտական բնակության վայրի օրենքով։ Սակայն Կոնվենցիան չի տալիսայսՊայմանավորվողպետությունների դատարանները Կոնվենցիայի կիրառման արդյունքումձևավորել են մշտական բնակության վայրը որոշելու վերաբերյալտարբերակված մոտեցումներ.երեխայի մշտական բնակության վայրիսահմանման վերաբերյալ երեխայի միջազգային առևանգման գործերով INCADAT պաշտոնական տեղեկատվական կայքում կան 762 գործեր[19]։ Մասնագիտական գրականության մեջ նշվում է, որ միջազգայինմասնավոր իրավունքի ոչ մի այլ ոլորտում որևէ հասկացությանմեկնաբանման վերաբերյալ այդքան շատ դատական որոշումներ չենկայացվել, որքան առկա են «երեխայի մշտական բնակության վայր»հասկացության մեկնաբանման վերաբերյալ [8]։ Ուսումնասիրելովիսկվայր»բնակությանհասկացությանԿոնվենցիայի կիրառման փորձը և տեսական գրականության մեջ առկամոտեցումները՝ գալիս ենք այն եզրահանգման, որ առկա է երեխայիմշտական բնակության վայրը որոշելու միասնական չափանիշներսահմանելու անհրաժեշտություն։ Մասնավորապես,«երեխայիվերաբերյալմշտականՊայմանավորվող պետությունների՝ օրինակ ԱՄՆ-ի [5] և ՄիացյալԹագավորության [6] դատական նախադեպերի ուսումնասիրությանարդյունքում պարզ է դառնում, որ երեխայի մշտական բնակությանվայրը որոշելիս Պայմանավորվող պետությունները կիրառում ենտարբեր չափանիշներ, և առկա է երկու հիմնական մոտեցում. առաջինը՝որպես երեխայի բնակության վայրի որոշման չափանիշ ծնողների՝երեխայի բնակության վայրի վերաբերյալ մտադրությանը առաջնայիննշանակություն տալը, և երկրորդը՝ երեխայի՝ տվյալ պետությունումընտելանալու փաստին առաջնային նշանակություն տալը։ «ՀայաստանիՀանրապետություն անօրինական տեղափոխված կամ ՀայաստանիՀանրապետությունում ապօրինի պահվող երեխայի վերադարձի մասին»օրենքիՀՀ-ում առաջնայիննշանակություն կտրվի երեխայի՝ տվյալ պետության հետ կապվածության, տվյալ պետությունում ընտելացած լինելու փաստին [2]։ ընդունմաննախագծիդեպքումԿոնվենցիան Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջմտնելուց հետո ՀՀ կառավարության կողմից ձեռնարկվել են մի շարքմիջոցառումներ, և ընդունվել են իրավական ակտեր՝ Կոնվենցիայովստանձնած միջազգային պայմանագրային պարտավորություններըազգայինկատարումնապահովելու նպատակով։ իրավունքի փոխակերպելուդրանցևԱյսպես,օգոստոսի2009 թվականի952-Ն որոշումը20-ին ընդունվելէ[4], որի համաձայն՝Կառավարության թիվԿոնվենցիայով Կենտրոնական մարմին է նշանակվել ՀայաստանիՀանրապետության արդարադատության նախարարությունը։ Բացի այդ,Կոնվենցիայով սահմանված պարտավորությունների կատարմանապահովման համար 2008թ. փետրվարի 5-ին ընդունվել է ««Երեխայիմիջազգային առևանգման քաղաքացիական մոտեցման մասին»Հաագայի1980թ. հոկտեմբերի 25-ի Կոնվենցիայի կատարմանապահովման համար Հայաստանի Հանրապետության գործադիրիշխանության իրավասու մարմինների գործակցության կարգը [3]։ Անդրադառնալով այս ոլորտը կարգավորող նյութաիրավականնորմերին՝ կարևոր ենք համարում նշել, որ ՀՀ արդարադատությանշրջանառության մեջնախարարության կողմիցէ դրվել նաև«Հայաստանի Հանրապետություն անօրինական տեղափոխված ևՀայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի պահվող երեխայիվերադարձի մասին» օրենքի նախագիծը (այսուհետ՝ Նախագիծ) [2]։ Նշենք, որ Նախագծում նախատեսվել է, որ ՀՀ կենտրոնական մարմինըպատասխանողին և դիմողին(Հայցող պետության կենտրոնականմարմնի միջոցով կամ անմիջականորեն) առաջարկում է վեճը լուծելխաղաղ ճանապարհով՝ հաշտվելու միջոցով։ Եթե հաշտությանարդյունքում կայացվել է երեխային վերադարձնելու մասին համաձայնություն, ապա երեխայի վերադարձի գործընթացը կազմակերպվում էսույն օրենքով սահմանված կարգով։ Նմանատիպ կարգավորում էնախատեսված նաև Ավստրալիայի օրենսդրությամբ, մասնավորապես՝Կենտրոնական մարմինը ձեռնարկում է համապատասխան միջոցներ,այդ թվում՝ հաշտարարություն, կամավոր վերադարձ և այլն [18]։ Կոնվենցիայովնախատեսվածնպատակներըներպետականօրենսդրությամբ ամրագրելու նպատակով 2018 թվականի փետրվարի 9-ի քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը [1] նախատեսեցհատուկ հայցային վարույթի կարգով քննվող գործերի նոր տեսակ՝Հայաստանի Հանրապետություն անօրինական տեղափոխված կամՀայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի պահվող երեխայիվերադարձի վերաբերյալ գործերի վարույթը։ Ընդ որում, համաձայն ՀՀքաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի հոդված 208-ի 2-րդմասի՝ Դատարանը կաշկանդված չէ Հայաստանի Հանրապետությունանօրինական տեղափոխված կամ Հայաստանի Հանրապետությունումապօրինի պահվող երեխայի վերադարձի վերաբերյալ վարույթինյութերով, դատավարության մասնակիցների ներկայացրած ապացույցներով, միջնորդություններով, առաջարկություններով, բացատրություններով և առարկություններով և իր նախաձեռնությամբ ձեռնարկում էհամարժեք միջոցներ` կոնկրետ գործի լուծման համար անհրաժեշտիրական փաստերիհասանելիտեղեկություններ ձեռք բերելու համար։ Հետևաբար, Դատարանը քննումէ Հայաստանի Հանրապետություն անօրինական տեղափոխված կամՀայաստանի Հանրապետությունում ապօրինի պահվող երեխայիվերադարձի վերաբերյալ վարույթի գործերը ի պաշտոնե (ex officio)։ վերաբերյալհնարավորևԵրեխայիքննությանընթացակարգային խնդիրների քննարկման համատեքստում կարևորենք համարում անդրադառնալ այս գործերի քննության ժամկետներիմիջազգային առևանգմանգործերիհետ կապված խնդիրներին, քանի որ Կոնվենցիան հիմնված է այնսկզբունքի վրա, որ սահմանված նպատակներին հասնելու համար պետքէ կիրառվեն ամենաարագ ընթացակարգերը։ Մասնավորապես,Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածում սահմանված վեցշաբաթյա ժամկետիպահպանման համար անհրաժեշտ է ներպետական օրենսդրությամբամրագրել այնպիսիհնարավորինսկերաշխավորեն երեխայի միջազգային առևանգման գործերի արագ ևարդյունավետ քննությունը, քանի որ շատ դեպքերում այս ժամկետիխախտումը անհնարին է դարձնում երեխայի անհապաղ վերադարձնապահովելը։ կարգավորումներ,որոնքգործերիվերաբերյալառևանգմանօրինակ՝ Գերմանիայի ԴաշնայինՀիմք ընդունելով Կոնվենցիայով սահմանված գործերի արագ՝վեցշաբաթյա ժամկետում քննության սկզբունքը և հաշվի առնելով, որայս ժամկետի պահպանումը հաճախ անհնար է դառնում նաև ազգայինեռաստիճան դատական համակարգով անցնելու անհրաժեշտությամբպայմանավորված՝ առաջարկում ենք ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի՝ երեխայի միջազգային առևանգման գործերիվարութը կարգավորող գլխում նախատեսել, որ երեխայի միջազգայինառևանգման գործերի քննության՝ ՀՀ վերաքննիչ դատարանի վճիռըվերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ։ Նշենք, որ առկա է երեխայիմիջազգայինքննությանբողոքարկումը միայն մեկ ատյանով սահմանափակելու միջազգայինփորձ,Հանրապետությունում։ Համաձայն երեխայի միջազգային առևանգման և խնամակալությանվերաբերյալ վեճերի լուծման մասին 1990թ. ապրիլի 5-ի ակտի՝ 1999թ.հուլիսի 1-ին կատարված փոփոխության՝ երեխայի միջազգայինառևանգման գործերը Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունումենթակա են քննության երկաստիճան համակարգով [12]։ Մասնավորապես, Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում այս գործերըքննվում(ընտանեկանդատարանները առաջին ատյանի դատարանների կազմում գործում ենորպես ընտանեկան վեճերի նկատմամբ բացառիկ ընդդատությունունեցող դատարաններ),և բողոքարկման են ենթակա միայն վերաքննիչդատարանում, որի կայացրած վճիռը վերջնական է, բողոքարկմանենթակա չէ Դաշնային Գերագույն դատարանում [11]։ Գտնում ենք, որԿոնվենցիայի արդյունավետիմպլեմենտացիանապահովելու համար մեր հանրապետությունում ևս անհրաժեշտ էսահմանել այս գործերի քննության երկաստիճան համակարգ և ՀՀներպետականենընտանեկանդատարանիկողմիցքաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի՝ երեխայի միջազգայինառևանգման գործերի վարութը կարգավորող գլխում նախատեսել, որ ՀՀվերաքննիչ դատարանի որոշումը վերջնական է և բողոքարկմանենթակա չէ։ Եզրակացություն։ Սույն աշխատանքում ուսումնասիրելով ևվերլուծելով Կոնվենցիայով ստանձնած միջազգային պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար ՀՀ-ում ընդունված ազգային իրավական նորմերը՝ վեր հանեցինք առկա օրենսդրականթերությունները,նաև առաջարկեցինք Կոնվենցիայովսահմանված՝ երեխայի միջազգային առևանգման գործերի արագքննությունն ապահովելու համար, մեր կարծիքով, հնարավորլուսաբանման միջոցով հանգամանորենլուծումները։ Նախագծիանդրադարձանքիրավահարաբերություններիկարգավորման համար նախատեսվող նյութաիրավական նորմերին։

Սույն աշխատանքը նվիրված է «Երեխայի միջազգային առեւանգման քաղաքացիական մոտեցումների մասին» Հաագայի 1980թ. կոնվենցիային («Կոնվենցիա»)։ Աշխատանքում ներկայացվել է Կոնվենցիայի ընդհանուր բնութագիրը եւ կիրառման ոլորտը, լուսաբանվել են Հայաստանի Հանրապետությունում Կոնվենցիայի իմպլեմենտացման ընթացքն ու առկա իրավակարգավորումները, վերհանվել են Կոնվենցիայի կիրառման ոլորտի իրավական խնդիրները եւ առաջարկվել դրանց հնարավոր լուծումները։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել եւ վերլուծվել են Կոնվենցիայով սահմանված որոշ խնդրահարույց հասկացություններ, ինչպես նաեւ՝ երեխայի միջազգային առեւանգման գործերի քննության վարույթի առանձնահատկությունները, վերհանվել նման գործերի քննության հետ կապված գործնական խնդիրները։

Պատմականորեն, մինչ վերջերս, նանոսկալի ինտեգրալային շղթաների արագության բարելավումը հիմնականում պայմանավորված էր դրանց չափի կրճատմամբ: Միևնույն ժամանակ, շղթաների չափի նվազեցման գործընթացը շատ դժվարացել է `դրանց չափի իջեցման ֆիզիկական սահմանափակումների պատճառով [1]: Այդ պատճառով ինտեգրալային շղթաների արագությունը բարելավելու համար ի հայտ եկան նոր գործոններ: Այս աշխատանքում դիտարկվել են երկու կարևոր գործոններ [2], [3], ինչպես նաև ստացված անսարքությունների մոդելավորման և փորձարկման մեթոդներ: Առաջին գործոնը կապված է տրանզիստորի կառուցվածքի փոփոխության հետ ՝ ինտեգրալային շղթաների հիմնական տարրը: Արդյունքում, մեկ տրանզիստորը, որը պարունակում է մեկ դարպասի դարպաս, անցնում է մեկից ավելի դարպաս ունեցող եռաչափ տրանզիստորի կառուցվածքի: Փոփոխության հիմնական պատճառն այն էր, որ 22 նանոմետր չափով և ավելի փոքր հիշողության սարքերում երկչափ տրանզիստորներն այլևս ի վիճակի չէին կատարել իրենց առջև դրված խնդիրները: Երկրորդ գործոնն այն է, որ փոխկապակցման ազդանշանների հետաձգումը սկսել է սահմանափակել ինտեգրալային շղթաների արագությունը: Այդ պատճառով երկչափ (սահուն) ինտեգրալային շղթան 35-ից տեղափոխվել է եռաչափ ինտեգրալային շղթաներ [3], որտեղ շղթայական շերտերը միմյանց վրա են շարված ուղղահայաց միացումներով, որոնք թույլ են տալիս ավելի կարճ կապեր ունենալ, քան հորիզոնականը: կապեր 2. Եռաչափ տրանզիստորներ և դրանցում հանդիպող անսարքություններ: Nanամանակակից նանոմասշտաբային հիշողության սարքերում լայնորեն օգտագործվող ամենատարածված եռաչափ տրանզիստորներն են Նկար 1. FinFET տրանզիստորի կառուցվածքը FinFET տրանզիստորները [4], բաղկացած են մեկ լողակից և երեք դարպասներից, որոնք երեք կողմերով ծածկում են լողակը, դրանով իսկ բարձրացնելով տրանզիստորի կատարումը: արդյունավետությունը (տես Գծապատկեր 1): Քանի որ եռաչափ տրանզիստորները ունեն յուրահատուկ կառուցվածք, այդ տեխնոլոգիային կարող են լինել հատուկ ֆիզիկական արատներ, որոնք առկա չեն նախորդ տեխնոլոգիաներում: Ստեղծվել է միջավայր եռաչափ տրանզիստորի անսարքությունների սիմուլյացիայի համար, որի միջոցով հնարավոր է նմանակել (կեղծել) ֆիզիկական արատները, և դրանց հիման վրա ՝ մոդելային անսարքությունները [5]: Հետազոտության արդյունքում FinFET եռաչափ տրանզիստորներին հատուկ անսարքությունների տեսակները մոդելավորվել են հետևյալ ֆիզիկական արատների հիման վրա. Տրանզիստորի լողակի բացում, տրանզիստորի լողակի երկու բևեռների միջև կարճ միացում, տրանզիստորի դարպասի միջև կարճ միացում և լողակ: 3. 3D հիշողությամբ սարքերի անսարքություններ: Ուղղահայաց միացումների տեխնոլոգիայի միջոցով ստեղծվել են եռաչափ ինտեգրալային շղթաներ, որոնք թույլ են տալիս ապահովել բարձր արագություն `միաժամանակ նվազեցնելով տեխնոլոգիայի չափը: Եռաչափ ինտեգրալային շղթաներից ամենատարածվածներից մեկը եռաչափ հիշողության սարքերն են, որոնց կառուցվածքը ներկայացված է Նկար 2-ում: Եռաչափ հիշող սարքի հիմնական բաղադրիչներն են. Ա) 36 հիշող սարքի շերտերը, որոնք միմյանց հետ կապված են ուղղահայաց միացումներով, և կապը կատարվում է հատուկ նյութից պատրաստված միացման կետերով, բ) տրամաբանական շերտը, որը նույնպես ներառում է ներկառուցված փորձարկման համակարգը (NMS), որը ստուգում է հիշողության սարքի շերտերը: Հիշողության սարքի շերտեր Ուղղահայաց միացումներ Միացման կետեր NTH Տրամաբանական շերտ Նկար 2. Եռաչափ հիշող սարք Եռաչափ հիշողության սարքի անսարքությունները բաժանված են 4 հիմնական դասերի [6]: ա) մեկ կապի անսարքություն, բ) երկու կապի անսարքություն, գ) մեկ բջջային հիշողության սարքի անսարքություն, դ) երկբջիջ հիշողության սարքի անսարքություն: 4. անսարքությունների պարբերական աղյուսակ: [7-8] -ն առաջարկել է հիշողության սարքի անսարքությունները ներկայացնելու նոր եղանակ `անսարքությունների պարբերական աղյուսակի տեսքով (տե՛ս Աղյուսակ 1): Մասնավորապես, այդ աշխատանքներում առաջարկվում էր. • Ներկայացնել անսարքությունները մեկ ընդհանուր սեղանի մեջ, որը կոչվում է Խնդիրների լուծման պարբերական աղյուսակ: • Կառուցեք թեստային ալգորիթմներ ՝ օգտագործելով MTT (x, S) թեստի ալգորիթմի ձևանմուշը: Պարբերական աղյուսակների սյունակում սյունները համապատասխանում են անսարքության մեջ ներգրավված բջիջների թվին (C1 սյունը պարունակում է բոլոր մեկ բջիջների անսարքությունները, C2 սյունակը պարունակում է երկու բջիջների անսարքություններ և այլն), իսկ տողերը համապատասխանում են անսարքությունների գործողությունների քանակին (FF0 տողերը պարունակում են 0-մղիչ. Այսինքն ՝ պետական ​​անսարքություններ, FF1 տողերը պարունակում են անսարքություն, որն ակտիվացված է 1 գործողությամբ (աղյուսակ 1. Անսարքությունների պարբերական աղյուսակ և այլն): Աղյուսակում մոխրագույնով նշված դատարկ տուփերը համապատասխանում են չբացահայտված (չբացահայտված) անսարքություններին: «Խնդիրների պարբերական աղյուսակում» տուփերում կան անսարքությունների խմբեր. FG i (x, S), որտեղ i - անսարքության մեջ ներգրավված բջիջների քանակն է, x բջիջի արժեքն է մինչ անսարքությունն ակտիվանալը և S- ը կարդալու / գրելու գործողությունների քանակն է, որոնք խթանում են անսարքությունը: հաջորդականությունը: Օրինակ ՝ FG 2 (0, W1) = {<0W1; 0/1 / ->, <0W1; 1/0 / ->, <0; 0W1 / 0 / ->, <1; 0W1 / 0 / ->}: Անսարքությունները նկարագրված են <S / F / R> [9] հայտնի անվանումով, որտեղ S- ը անսարքություն հրահրող գործողությունների հաջորդականությունն է, F- ը հիշողության սարքի բջիջում առաջացած սխալի արժեքն է ` անսարքությունը, և R- ը կիրառելի է, երբ S հաջորդականությունը Վերջին գործողությունը գործողությունն ընթերցելն է, և այն վերադարձնում է այդ ընթերցման գործողության արդյունքը: Օրինակ, <R1R1 / 0/0> նշանակում է հետևյալը. R1- ի երկու անընդմեջ ընթերցումների արդյունքում հիշողության սարքի բջիջը ստանում է 0 արժեք, իսկ երկրորդ ընթերցման գործողության արդյունքում վերադարձված արժեքը ՝ 0: 5. FinFET տեխնոլոգիայի անսարքության փորձարկում: Ինչպես արդեն նշվել է հոդվածի 2-րդ բաժնում, հետազոտությունը ցույց է տվել, որ կան անսարքությունների տեսակներ, որոնք հատուկ են միայն FinFET տեխնոլոգիային: Աղյուսակ 2-ը ցույց է տալիս FinFET տեխնոլոգիայի անսարքությունները, որոնք մոդելավորվել են աշխատանքում առաջարկվող մեթոդով [5]: Աղյուսակում անսարքությունները դասվում են վերևից ներքև `համաձայն անսարքության ակտի 38 գործողությունների քանակի ավելացման հերթականության: Հեշտ է նկատել, որ անսարքությունների միջև կա որոշակի համաչափություն և օրինաչափություն: Օրինակ, dRDF1- ը սիմետրիկ է dRDF0- ի հետ, այսինքն `անսարքությունները նույն վարքագիծն ունեն, և միակ տարբերությունը տվյալների արժեքի մեջ է: մի դեպքում այն ​​0 է, մյուս դեպքում ՝ 1: Եվ dDRDF-x- ի և dDRDF1-y- ի անսարքությունների միջեւ պարբերականություն կա, այսինքն `այս անսարքությունները կառուցվածքում նույնն են, բայց dDRDF-x- ից dDRDF1-y- ի անցնելով` անսարքությունների քանակը մեծանում է (yx) -ով: Այն փաստը, որ Աղյուսակ 2-ի անսարքությունները կրկնվում են Աղյուսակ 2-ում FinFET տեխնոլոգիայի անսարքությունները Անուն Նկարագրություն Անուն Նկարագրություն Նկարագրություն Անուն Նկարագրություն ևս մեկ անգամ հաստատեց օրինաչափությունը 1-ում [7] - [8] -ում, ըստ որի `նոր տեխնոլոգիայի անսարքությունները ունեն նման վարք, ինչ գոյություն ունեցող անսարքություններ , Աղյուսակ 2-ի անսխալությունները կարող էին տեղադրվել «Խնդիրների պարբերական աղյուսակում», ինչպես նաև հնարավոր էր կառուցել փորձարկման ալգորիթմ `2-րդ աղյուսակում առկա անսարքությունները հայտնաբերելու համար` օգտագործելով «Թեստի ալգորիթմի ձևանմուշը»: Ներկառուցված փորձարկման ալգորիթմը March FF է, որը փորձնական ալգորիթմ է, որը հայտնաբերում է FinFET տեխնոլոգիային բնորոշ թերությունները: Այն ունի 24N բարդություն, որտեղ N- ը հիշող սարքի հասցեների քանակն է: Փորձերի միջոցով, ապա մաթեմատիկորեն հիմնավորեցին, որ մարտի FF թեստի ալգորիթմն ունի նվազագույն բարդություն: 6. 3D հիշողությամբ սարքերի փորձարկում: Պարբերականությունն ու համաչափությունը նկատվել են նաև եռաչափ հիշողության սարքերի անսարքություններում, և փորձ է արվել այդ անսարքությունները տեղադրել նաև «Ընդլայնված անսարքությունների պարբերական աղյուսակում առաջադեմ անսարքությունների պարբերական աղյուսակում»: Դիտարկումները ցույց են տվել, որ հոդվածի 3-րդ մասում նշված (գ) և (դ) դասերի անսարքությունները արդեն առկա են «անսարքությունների պարբերական աղյուսակում», և (ա) և բ) դասերի անսարքությունները, որոնք նկարագրում են կապի անսարքությունները, պահանջեց պարբերական աղյուսակում ավելացնել նոր սյունակ: և տեղադրեք այդ անսարքությունները այդ սյունակում: Աղյուսակ 3-ը ներկայացնում է ընդլայնված «անսարքությունների պարբերական աղյուսակը», իսկ նոր ավելացված սյունը C0 է (այսինքն ՝ անսարքության մեջ ներգրավված են 0 բջիջներ), որը նախատեսված է անսարքությունների համար, որոնք կապված չեն հիշողության սարքի բջիջների հետ և հիշողության սարքի միացումներին, բջջային շղթաներին (հասցեի վերծանիչ, ընթերցման / գրման հսկողություն և այլն) կապված: [7-8] hasուցադրվել է (տե՛ս թեորեմ 1), որ «փորձարկման ալգորիթմի ձևանմուշից» ստացված փորձարկման ալգորիթմները հայտնաբերում են արատների խմբեր, որոնք համապատասխանում են բնօրինակ (ոչ երկարացված) «անսարքությունների պարբերական աղյուսակին»: Դիտարկումները ցույց են տվել, որ նույն հայտարարությունը կարելի է անել նաև ընդլայնված «թերությունների պարբերական համակարգի համար» 40, որը ներառում է տեխնոլոգիայի եռաչափ անսարքություններ: Պնդել MTT (x, S) «թեստի ալգորիթմի ձևանմուշ» թեստի ալգորիթմը հայտնաբերում է FG (x, S) և FG (∼x, ∼S) խմբերի բոլոր անսարքությունները: Ապացույց «Թեստի ալգորիթմի ձևանմուշից» ստացված փորձարկման ալգորիթմների բոլոր հնարավոր տարբերակները բաժանվում են 4 դեպքերի ՝ կախված x- ի և S- ի արժեքներից (բաժանումը կատարվում է այնպես, ինչպես [7-8] -ում): Դրանից հետո յուրաքանչյուր դեպքի համար ցույց է տրվում, որ ստացված փորձարկման ալգորիթմները հայտնաբերում են FG (x, S) և FG (∼x, ∼S) խմբերի բոլոր անսարքությունները: Դա արվում է հետևյալ կերպ. Յուրաքանչյուր անսարքության համար նշվում է, թե փորձարկման ալգորիթմի որ գործողությունն է ակտիվացված, և որ գործողությամբ է հայտնաբերվում տրված անսարքությունը: 7. Եզրակացություն: Այս աշխատանքը ուսումնասիրում է կառուցվածքային փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում նանոմասշտաբային հիշողության հիշողության սարքերում, ինչպիսիք են եռաչափ տրանզիստորները և եռաչափ հիշողության սարքերը: Մշակվել է փորձարկման արդյունավետ մեթոդ `այս փոփոխություններից բխող անսարքությունները մոդելավորելու և դրանք փորձարկելու համար: Մասնավորապես, առաջարկվեց ընդլայնել առկա անսարքությունների պարբերական աղյուսակը `ներառելով եռաչափ տեխնոլոգիական անսարքություններ: Ստացված անսարքությունների պարբերական աղյուսակն ունի մի շարք առավելություններ, որոնցից են. • Կանխատեսել նոր անսարքություններ ՝ հիմնված պարբերական անսարքությունների հատկությունների վրա. • Կառուցեք ներկառուցված փորձնական պրոցեսոր (օրինակ, [10] -ում ցույց տրված պրոցեսորը արդիականացնելու միջոցով) `ապահովելով նանոմասային հիշողության սարքերի փորձարկման արդյունավետ ալգորիթմների ծրագրավորելիություն: , ։

Պատմականորեն մինչեւ վերջին ժամանակներն ինտեգրալ սխեմաների արագագործության բարելավումը հիմնականում կատարվում էր դրանց չափերի փոքրացման 41հաշվին։ Սակայն արդի սխեմաների չափերի փոքրացման ընթացքը դարձել է շատ դժվար` պայմանավորված դրանց չափերի փոքրացման ֆիզիկական սահմանափակումներով։ Այդ խնդիրը լուծելու համար արդի ինտեգրալ սխեմաներում անցում են կատարում դեպի եռաչափ տեխնոլոգիաներ։ Ինչպես տրանզիստորները, այնպես էլ ինքնին ինտեգրալ սխեմաները սկսել են արտադրել եռաչափ կառուցվածքով։ Այս աշխատանքում հետազոտվել են նշված եռաչափ տեխնոլոգիաներից բխող հիշող սարքերի անսարքությունները, եւ դրանց հայտնաբերման համար առաջարկվել է թեստավորման արդյունավետ մեթոդ։

ՈՉ ԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հ. ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆԻ «ՏԵՐԸ» ԵՎ «ԱՇՆԱՆ ԱՐԵՎ» ՎԻՊԱԿՆԵՐՈՒՄԽոսակցական լեզվի` գրական լեզվից ունեցած հիմնական տարբերություններըդրսևորվում են շարահյուսության՝ այսինքն` նախադասության կառուցման մեջ։ Խոսակցական լեզվի շարահյուսության ամենաբնորոշ հատկանիշը խոսքի կառուցման ազատությունն է, ինչը պայմանավորված է խոսքի նախապատրաստված չլինելով1։ Բառերն այստեղ դասավորվում են հիմնականում ոչ թե գրական լեզվի նորմայի պահանջներով, այլ ինչպես թելադրում է տվյալ խոսքային իրադրությունը. կախվածայն բանից, թե տվյալ խոսքում որ բառն է կարևոր ու առաջնային, այդ բառն էլ դրվումէ նախադաս2։ Մինչ Հ. Մաթևոսյանը մեր արձակը զարգանում էր կանոնավոր արձակի շրջանակներում։ Հ. Մաթևոսյանը եկավ նոր շունչ ու նոր ոգի հաղորդելու մեր գրականմտքի պատմությանը` հայ գրականության մեջ բացելով արձակի նոր փուլ։ Նա քանդեց սյուժեի զարգացման կանոնիկությունը։ Եթե նախորդները սյուժեի տարբեր մասերը միացնում էին իրար, բերում վերջնական հանգուցակետի, Հ. Մաթևոսյանը իրգործերում քանդում ու մասնատում է սյուժեի տարբեր մասերը։ Այլ կերպ ասած` ենթարկում է մոնտաժի։ Դրանում բնականաբար մեծ էր նրա մասնագիտական կողմնորոշումը։ Ստեղծագործական այս հնարքը որոշ դեպքերում առաջ է բերում ընթերցանության դժվարություններ, մտքի խճողում, սակայն հեղինակը դրա պատասխանըտվել է` ասելով. «Չնայած ինձ հաճախ են կշտամբել, որ իմ տեքստը դժվար է ընթերցվում, որ նրա միջով պետք է ճեղքելով անցնել, ինչպես փշոտ մացառուտների, ես երբեք չէի ուզենա իմ տեքստը բոլորին հասկանալի դարձնել»3։ Ժանրային որոշակիությունը գրողի վարպետության չափանիշներից է, սակայն Հ. Մաթևոսյանը միտումնավոր խարխլում է այդ որոշակիությունը։ Կորցնում է տիրոջ իրավունքը, ավելի ճիշտ,այդ իրավունքը խլում են «անհայրենիք շան որդիները», նյութական և բարոյականաղետներ սփռում ամենուր և մնում անպատիժ»4։ Ժանրի տարբերակումը մեծապես կապված է ոճի հետ։ Ոճի նորացումը խնդիր էդնում ժանրի նորացման։ Այս խնդիրը վերաբերում է հատկապես «Տերը» վիպակին։ Պատմողի սուբյեկտիվ խոսքը, աշխարհի, բնության օրենքների նկատմամբ սեփականդիրքորոշումը, գեղարվեստական պատկերի մեջ ես-մենքի ընդգծված արտահայտությունը «պատումը մի կողմից «ծռում» են դեպի էպիկականությունը»5, մյուս կողմիցմարդու ներքին որոնումները, հոգեբանական խոր բացահայտումները փիլիսոփայական ջիղ են հաղորդում։ Ոճի համար շատ կարևոր է պատումը, հեղինակային խոսքի1 Տե´ս «Ժամանակակից հայերեն խոսակցական լեզուն», Երևան, 1981, էջ 103։ 2 Տե´ս Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճագիտություն, Երևան, 2003, էջ 80։ 3 «Մաթևոսյանական արձագանքներ», Երևան, 2005, էջ 103։ 4 Աղաբեկյան Կ., Հրանտ Մաթևոսյան, Ծմակուտի վիպասքը, Երևան, 1988, էջ 332։ 5 Աղաբաբյան Ս., Հոդվածներ, դիմանկարներ, հուշեր, Երևան, 1982, էջ 267։ գործառույթը կառույցում։ Հարուստ ու բազմազան է պատումը Հ. Մաթևոսյանի արձակում։ Այստեղ հեղինակային խոսքը հաճախ ներծծված է կերպարների խոսքի մեջև երբեմն դժվար է տարբերակել, թե որտեղ է վերջանում հեղինակի և որտեղ սկսվումհերոսի խոսքը։ Հ. Մաթևոսյանի «Աշնան արև»-ը բացահայտում էր մաքառող հայ կնոջ կերպարը,որի նախատիպը մինչ այդ բացակայում էր հայ նորագույն գրականության մեջ։ «Տերը»անտառի զավակ և այդ աշխարհի տեր Ռոստոմի, որ նաև իր մենք-ի մեջ ողջ ցեղն էպարունակում, հոգեկան ցավի ու տառապանքի պատկերն է։ «Երկրի օրինականտերը կորցնում է տիրոջ իրավունքը, ավելի ճիշտ, այդ իրավունքը խլում են«անհայրենիք շան որդիները», նյութական և բարոյական աղետներ սփռում ամենուրև մնում անպատիժ»1։ Հ. Մաթևոսյանի ներդրումը մեծ է ոչ միայն գրականության մեջ բերած նորությունների, այլև գրականության լեզվի զարգացման մեջ։ Մաթևոսյանը եկավ ապացուցելու, որ բարբառը նույնպես կարելի է հմտորեն գործածել գրական լեզվի հետ համատեղ` չփչացնելով դրանցից և ոչ մեկը։ Բացի դրանից, նա ցույց տվեց, որ գյուղական կյանքը կարելի է վերարտադրել` առանց տուրք տալու զուտ բարբառային ևխոսակցական բառերի` հենվելով գերազանցապես քերականական կառույցների վրա։ Հ. Մաթևոսյանի խոսքարվեստի յուրահատկությունը և կառույցի բացառիկությունը մեծապես պայմանավորված են հենց շարահյուսական առանձնահատկություններով։ Նա բերեց խոսքի կառուցման մինչ այդ նախադեպը չունեցող համակարգ,որով առանձնահատուկ է նրա մուտքը մեր գրականության արձակի ոլորտ։ Խոսակցական լեզվին ընդհանուր առմամբ հատուկ չեն բարդ կառույցի երկարաշունչ նախադասությունները։ Այն իրավիճակներում, որտեղ հանդես են գալիս հերոսները երկխոսություններով,հիմնականում պարզ ու ոչ երկարաշունչ նախադասություններ են`« - Սերո։ - Ես գալիս եմ Երևան։ - Ոչ մի Երևան։ Ճաշի´դ, շուտ։ Բրթիր, բրթած կեր։ - Չեմ բրթում» (Ա 61)։ Բայց Հ. Մաթևոսյանը կիրառել է նաև այնպիսի երկարաշունչ նախադասություններ, որոնք բնորոշ են խոսակցական լեզվին, երբ հերոսը, որը նախապես չի նախապատրաստել իր խոսքը, խոսում է մի բանից, ապա երկար տալիս է դրա նկարագրությունը, որ ունկնդրողը տեսանելիության չափ պատկերավոր տեսնի իրավիճակը`«Իբր թե հին պատանին էինք և հին օրերում կրծքահար ձյունը ջահել գայլի նմանճղելով քաշում էինք կանանց խոտի քարավանը, մեր բեռն ուղղակի ձիաբեռ էր, բայցքաշում ու խեղդվում էինք, ձյունը ճղած գնում ու խեղդվում էինք, հետո զառիվերինդեմ ընկանք, բեռը մեր գլուխը ճնշեց, բերանքսիվայր ընկանք խոտի բեռան տակ ևչէինք կարողանում ելնել, անասունի պես չորեքթաթվում ու դարձյալ ընկնում էինք ևդարձյալ չորեքթաթվում և դարձյալ ընկնում էինք և բեռը մեզ հաղթեց, հիմա նրատակ չէինք էլ շարժվում, բեռն անշարժ էր, և մի կնոջ ու մի տղամարդու ձայն մերգլխին խոսում էր» (Տ 559)։ Խոսակցական ոճին հատուկ են զեղչված անդամներով նախադասությունները.զեղչվել կարող են նախադասության տարբեր անդամներ, այսպես, զեղչվում է ենթական`« - Ասում եք ու չեք անում, եսի՞մ։ - Էն անգամ բա չեկա՞» (Ա 49)։ 1 Աղաբեկյան Կ., էջ 332։ Ստորոգյալը` « - Ո՞վ է թութ կերել, հետո էլ վարունգ կերել, հետո էլ ուռել։ - Վրացոնց Ավագը» (Ա 65)։ Ենթական և ստորոգյալը միաժամանակ`« - Իսկ ես որտեղի՞ց իմանայի։ - Խելքի´ց» (Ա 59)։ Հաճախ երկխոսությունը արտահայտվում է մեկ բառով`« - Ինչո՞վ են պարապում։ - Պահակություն» (Ա 73)։ Նախադասության որևէ անդամի զեղչելը կախված է իրադրության մեջ խոսակցության նյութի նախօրոք իմացությունից, ինչպես`« - Շու՞տ են մեռնում։ - Շուտ են մեռնում, ասում են սրտի լարը կտրվում է» (Ա 58)։ Խոսքն այստեղ բանաստեղծների մասին է, որը հայտնի է Սիմոնին Աղունի հետերկխոսության ընթացքից։ Երկխոսությունների ժամանակ պատասխան նախադասությունը հաճախարտահայտվում է եղանակավորող բառով`« - Նեծծվելը ներծծվելը չի՞։ - Երևի» (Ա 58)։ Հաճախ խոսակցական լեզվում «քերականորեն արտահայտված ստորոգմանանհրաժեշտություն չի զգացվում»1, այսպես`« - Կեր,- ասաց նա,- հավ էլ եմ տալու։ Ինչքա՞ն էի տանելու, ինչքա՞ն է պակաս։ - Երեք հարյուր։ - Ինչքա՞ն երեք հարյուր, երեք հազա՞ր։ - Երեք հազար»։ « - Սաքոն սարում է, նրա տալիքն էլ վաթսուն ռուբլի։ - Վեց հարյու՞ր։ - Վեց հարյուր»։ Զեղչումներ հնարավոր են նաև հրամայական նախադասություններում»2, ինչպես`« - Ես գալիս եմ Երևան։ - Ոչ մի Երևան։ Ճաշի´դ, շուտ» (Ա 61)։ Այս օրինակում ստորոգյալը զեղչվել է, բայց նախադասությունն իր հրամայականհնչերանգը չի կորցրել։ Երկխոսություններին բնորոշ մյուս առանձնահատկություն էլ հետևյալն է, երբխոսողը չի պատասխանում զրուցակցի տված հարցին, տալիս է այլ պատասխան,որից ենթադրելի է հարցի պատասխանը։ « - Քեզ ո՞վ է պահելու էնտեղ։ - Արմենի տանը» (Ա 52)։ Սերոյի տված պատասխանից ենթադրվում է Աղունի հարցի պատասխանը`Արմենը։ Խոսակցական լեզվին շատ են բնորոշ անշաղկապ նախադասությունները։ Հ. Մաթևոսյանի այս երկու ստեղծագործություններում հիմնականում զեղչվում են ստորադասական շաղկապները։ Ամենից հաճախ հանդիպում են որ, թե ստորադասականշաղկապների զեղչման օրինակներ.1 «Ժամանակակից հայերեն խոսակցական լեզուն», էջ 105։ 2 Նույն տեղում։ «Եկել եք մեր տխրության վրա ծիծաղեք» (Տ 422) (որ)։ «…ուրեմն ուզում ես հիմա էլ դեմից նայենք» (Տ 426) (որ)։ «Ձին պահեցինք, սպասեցինք գա հասնի» (Տ 477) (որ)։ «Մենք չէինք հասկանում մեզ ինչն է անհանգստացնում» (Տ 478) (թե)։ «…անկապ բառեր էինք մրթմրթում և կարծում էինք հաղթել ենք» (Տ 422) (թե)։ «Սխալվեցինք, կարծեցինք գնում է երկրախույզների հետ հացի նստի» (Տ 514)(թե)։ Այժմ ներկայացնենք այլ շաղկապների զեղչման օրինակներ`«Ձեզ նման սև լինեի` քթիս մուրը չէր երևա» (Ա 71) (եթե)։ «Սաքոն սարում է` Լուսիկը տանը կլինի» (Ա 63) (իսկ, հետևաբար)։ «Հիշեր, ամաչեր, զղջար շանորդին սպառնալիքով պարծեցավ (Տ 473) (փոխանակ)։ Երբեմն, կրկնելով զրուցակցի խոսքը, խոսողը դնում է դրա մեջ ծաղր, զայրույթ.ինչպես` Աղունը, կրկնելով որդու ասածը, զայրանում է նրա վրա` միևնույն ժամանակծաղրելով նրա անըմբռնողականությունը`« - Մինչև Գոմեր գամ, հայրիկի հետ ետ կդառնամ։ - Թռիր տուն, շուտ։ Հավերը, շունը, ոչխարը հանդից գալու, խոզը հանդից գալու`«մինչև Գոմեր հետներդ գամ» (Ա 77)։ Ի տարբերություն նախօրոք կառուցված գիտական կամ պաշտոնական խոսքի`խոսակցության թեման հաճախ փոխվում է ուրիշ թեմայի, որը տրամաբանական կապչունի նախորդի հետ` « - Բավական է, լավ, եզները իրար սիրում են, մի դռան շները իրար չեն կրծումԱղունը Սիմոնին օր չի տալիս, բավական է։ Աստված ինձ անմեր է ստեղծել։ Սերո՜…ճամփի վրա եմ, դու էլ գիտես, որ քո աչքը ծանր է… Քո էդ սուրբ գիրքն ինձ վրաչազդե´ց» (Ա 35)։ Կամ` երբ Աղունը խոսում է սկեսրոջ հետ, նկատելով մոտեցող Արուսին, դիմում էորդուն`« - Ուրախության եմ գնում, պայծառ օրս մի պղտորեք։ Սերո, շունը պահիր` էնկնիկը գա» (Ա 34)։ Հ. Մաթևոսյանը այնպես է կառուցում այսպիսի իրադրությունները խոսքով, որստեղծվում են տեսանելիության հասնող հստակ պատկերներ։ Երկխոսություններում տարածված են կրկնությունները։ Երբեմն կրկնվում է խոսողի դեմքը` անձի կարևորությունը, պատասխանատվությունը ընդգծելու միտումով`« - Էդ գործի տերն եմ ու ե´մ, այսինքն վախ չունեմ, աչքներիդ առաջ` կդնեմ ուկճնշեմ» (Տ 515)։ Հաճախ կրկնվում է ամբողջական միտք` ասելիքի կարևորությունն ընդգծելունպատակով, այսպես`« - Էլյայի մահը իմացա՞ր, իմացա՞ր որ Էլյան մեռավ» (Տ 470)։ «…մեռնելով տնքում ու բարձրանում էինք ուչէինք կարողանում,չէինքկարողանում» (Տ 430)։ Չնախապատրաստված խոսքում երբեմն նորից է գործածվում նախադասությանորևէ անդամը։ Սա հաճախ լինում է այն դեպքում, երբ գլխավոր ասելիքը ընդմիջվումէ հավելյալ տեղեկությամբ, և հերոսը բառը կրկնում է` վերհիշելով կամ հիշեցնելովհիմնական ասելիքը։ «Պահել ենք, շահել ենք, ձեռներիս սովոր է, Սարգսանց ամբողջ մեծ հովտից(ասում է փռվում բացվում Կապուտլեռ սարի ամբողջ լանջը բռնում էր), մեծ հովտիցջոկվում, խաղալով-խաղալով գալիս մեր բռնից պատառ է ուտում» (Տ 465)։ Չնայած խոսակցական ոճին հատուկ չեն դերբայական դարձվածով կառույցները,այնուամենայնիվ բավական շատ են անորոշ դերբայի գործիական հոլովով կառույցները1. բերենք այդպիսի օրինակներ`«Մենք խզզալով ու խեղդվելով դուրս եկանք կալերը…» (Տ 419)։ «Նրանք խմբվեցին ու թշնամաբար ետ-ետ նայելով գնացին» (Տ 440)։ «Մեր գլխի վրայով` պժժալով մի քար թռավ» (Տ 441)։ Երբեմն նույն նախադասության մեջ գործածվում են գործիական հոլովովկազմված դերբայական դարձվածներ։ Սրանք խոսքին խոսակցական երանգ ենհաղորդում, ինչպես` «Սա արձակ-համարձակ, մեջը միշտ չգիտես խուլիգան տղայի մարտահրավեր թեքմայքոտ պարմանուհու աղջիկ չդառնալու երդում, փեշի կարճությունից չքաշվելով ևտղայական շարժման հետ ազդրերը բացվելուց չամաչելով, չգիտենք լեզուն թե ծամոնծամելով դանդաղ մոտեցավ, թափով հանկարծ քացի տվեց ջրամանին, դարձյալ դանդաղ` երկար, սիրուն ոտքերը կատվի պես փափուկ փոխելով` գնաց դեպի ջրամանը…» (Տ 494)։ Շարադասությունը խոսակցական լեզվում կանոնավոր չէ։ Հենց այստեղ է, որ Հ.Մաթևոսյանը կարողացել է այնպես դասավորել նախադասության անդամները, որստեղծագործությունը կարդալիս զգում ես տողերի արանքից խոսող լեզվական կանոնների չտիրապետող գյուղացու հոգեբանությունը։ Բերենք մի քանի հետաքրքրական օրինակներ`« - Ավտո-խփելու համար ութ տարի չեն տալիս. մեջն ո՞ւմ աղջիկ-երեխան է եղել,ընտանիքդ մինչև նրանց ազատվելը ո՞նց ես պահելու, ազատվեն էլ` նրանք ի՞նչ ենլինելու, դու այ թե ինչից խոսիր,- ասացինք» (Տ 470)։ «…Սա ինքը Դոնբաս ցուլն է. մեր էն ժամանակ առատ ու հարվածային ամեն ինչըԴոնբաս էր կամ Ստախանով…» (Տ 465)։ «Էդ մասին էլ խոսք չլինի, շատ ուժեղ կնեղանանք, բեռան տակ հայվանդ սպասում է, գնա» (Տ 508)։ Խոսակցական լեզվում սովորական են համաձայնության ու խնդրառությանսխալները։ Հ. Մաթևոսյանը ևս օգտագործել է ոճավորման այս հնարանքը, ինչպես`«Ֆուտբոլային խաղը վերջացել էր, գոհ ու ոգևորված տղերքի մի խումբ ակումբից ելել, դեպի գարեջուրն էին գնում» (Տ 504)։ Այս օրինակում խախտված է ենթակայի և ստորոգյալի համաձայնությունը։ «Գետակի քարերին ոտ խփեց և ուլի պես ցատկոտելով անցավ» (Տ 499)։ Այստեղ էլ սխալը խնդրառական է։ Բանավոր խոսակցական լեզվին հատուկ է հանպատրաստից խոսքը, երբ հերոսը չի կարգավորում իր մտքերը և չի շարադրում հերթականությամբ։ Հաճախ միտքըընդհատվում է մեկ այլ ասելիքով, որով հերոսները որոշակի լրացուցիչ տեղեկությունեն հաղորդում։ Այս կառույցի նախադասությունները շատ-շատ են հատկապես «Տերը»վիպակում։ Հեղինակը շատ դեպքերում հավելյալ տեղեկությունը ներկայացնում է փակագծերում։ «Անտառտնտեսության մեր պետը (մենք չգիտեինք` որ նա մեր պետն է, ինքըշատ լավ գիտեր` որ մենք իր ենթական ենք) մաքուր, սպիտակ կոստյումով կանգնել էրխնձորենու նախշուն ստվերում…» (Տ 426)։ «…առաջարկ եղավ ձեղունի կղմինդրը ոչ թե հատիկ-հատիկ իջեցնել-դարսել(«Ում է պետք էնտեղ ներկած թիթեղ է, չէ՞ լինելու») այլ ճոպանները գցել տրակտորովքաշել («Տասն օրվա գործը երկու օրում կարվի») և որ Ամերիկան հին շինություններն1 Եզեկյան Լ., Էջ 77։ ուղղակի պայթեցնում է («Կինոյում եմ տեսել»։ «Պողպատի մեջ են առնում ուտրաքացնում») (Տ 419)։ Թերևս այս շարքում պետք է ներկայացնենք նաև խոսակցական լեզվին բնորոշայնպիսի կառույցները, որոնցում ասելիքը ընդմիջվում է մեկնողական նախադասությամբ`«Սա երեխային գցել ու ինքը փախել էր, նրա բղավոցն ու մի բառը` «դաժան»,չնայած մեր զույգ ականջը զույգ ափով փակել էինք, մենք լսեցինք» (Տ 434)։ «Ելավ, քամակը թափ տվեց, ծխախոտը գցեց ու ոտքով, չնայած այդտեղ հրդեհիենթակա բան չկա, տրորեց և մեր ետևից բակ մտավ» (Տ 471)։ «Քու հերը, ձեռը չնայած ոչ մի անգամ դհոլ առավ, ոչ բերանը` զուռնա, մեր մեջնստած էր (Տ 458)։ Չնախապատրաստված խոսքի արդյունք է նաև երկրորդական նախադասությունների միջադաս գործածությունը` «մի միտքը չավարտած մեկ այլ մտքի սկսելը»1։ Այս երևույթը հատուկ է նաև գրական լեզվին, բայց Հ. Մաթևոսյանը այնպիսի տեղումէ ընդհատել գլխավոր նախադասությունը` սկսելով երկրորդականը, որ ստեղծվում էանմիջական, չնախապատրաստված խոսքի որակ, ինչպես`«Մենք խզզալով ու խեղդվելով դուրս եկանք կալերը, ձիու մասին` որ խլշվել մեզէր նայում` ասացինք «դու ես» գնացինք դեպի գոմը» (Տ 419-420)։ «Ատելությունը վարակիչ է, ծերունու նկատմամբ սիրո և ներողամտության մերվերաբերմունքից` երբ դարձանք մեր քրոջ զավակին, հետք էլ չմնաց» (Տ 520)։ Խոսակցական ոճի նախադասություններում շատ են հանդիպում ժամանակայինտարբերություններ`«Մեր տիկնոջ ձայնը և շան շղթայի զնգոցը եկան` «քըս», մեր տիկինը շանը քսի էրտալիս, հետո եկավ շան կենտ մի բերան հաչը` «համ», և մենք խուլ տնքում ու մերգլուխը պատին էինք խփում» (Տ 434)։ «… և երեխան ճիշտ մեր շարժուձևով լվացվում էր, ձեռքերը մեզ նման քամեց, ևայդ հանգամանքից մենք զգացվեցինք, մեր խոսքը կարկամեց» (Տ 463)։ Հ. Մաթևոսյանը կիրառում է նաև այլ միջոցներ, խոսքի կառուցման ձևեր, որոնքնույնպես նպաստում են ասելիքին խոսակցական երանգ հաղորդելուն։ Դրանցից մեկը բազմաթիվ որոշիչների գործածությունն է. սրա միջոցով հեղինակը կարծես ստիպում է հերթով հիշել պատկերվող առարկայի բոլոր մանրամասնությունները։ Գեղարվեստական պատկերի կերտման այս հնարքը խոսքին հաղորդում է նաև դանդաղկոտության, ձգձգվածության երանգ։ Այսպես.«Երեխան սպիտակ ձիավոր սև յափնջավոր հրացանավոր Ռոստոմի նկարիառջև կանգնել էր» (Տ 464)։ «…պապին նկարել էին կոլխոզային տոհմական վիթխարի ցուլի հետ» (Տ 465)։ «…մեր աղմուկի վրա սիրուն, բաց, անպաշտպան, իգական այդ ընտանիքըդուրս եկավ» (Տ 468)։ «…թվում է ճանկռտոցի վրա մազը կարճ կտրած, մուգ բաճկոնակով, բուկըկոճկած սպիտակ մաքուր վերնաշապիկով խստաբարո օրիորդ ուսուցչուհինգնաց...» (Տ 490)։ «…անտառի խորքերը գնացող արահետի վրա բացվող մետաղե ճաղավոր,ներկած այդ դռնակը զգույշ խնամքով ծածկեցինք…» (Տ 587)։ Գրական լեզվում նախադասության մեջ մեկից ավելի դիմավոր բայերի առկայության դեպքում հանգույցը սովորաբար դրվում է առաջին բայից հետո։ Հ. Մաթևոս1 Պողոսյան Պ., Խոսքի արվեստը, Երևան, 1983, էջ 250։ յանը, խախտելով գրական լեզվի այս սկզբունքը, գրականություն է բերել խոսակցական լեզվի դրսևորման ևս մի միջոց։ «Մենք մեր ծունկընկերոջը գետնում, նրա բոլոր շարժումները կաշկանդում, վրանպինդ նստում, ու երեխայի բաց հպարտությամբ դառնում էինք անտառապահին» (Տ489)։ «…անցնող աղջիկներն ու հարսները իրար ականջի քչփչում, ծիծաղում, հետոտեղյակներն ասում էին, որ արդեն ամուսնացած ենք, և լռում ու տխրում էին» (Տ424)։ «Հրանդը գնում խնձորը գտնում, գալիս մեքենային լավ նայում ու կողբեցու վրահիանում է» (Տ 486)։ «Կողբեցին ջուրը խմում, նայում, տեսնում, հասկանում է, որ նրա ուզածը այդէ» (Տ 487)։ «Քարտաշն ու աշակերտը իրենց խաչքարը Մուրադենց կարմիր քարհանքումտաշել, մի ջահել ծառի վրա կապել, եզան նման երկուսով լծվել, բերել հասցրել էինահա-ահա սողանի գլուխը» (Տ 495)։ Հ. Մաթևոսյանի բերած հաջորդ նորությունը խոսքում նույն ժամանակի բայերիգործածությունն է, որ նույնպես կապված է նախօրոք չմտածված խոսքի հետ,համոզվենք օրինակներով`«Այդտեղ մարդիկ էին ապրել, ուրախացել, տխրել, հպարտացել- հիմա լքված էր»(Տ 420)։ «Ձին պահեցինք, սպասեցինք գա հասնի, որպեսզի մեր գլուխը կշտամբանքովօրորենք, ծլթծլթացնենք, ասենք» (Տ 477)։ « - Որ իրավունք չունեք մտնեք մարդու երկիրն ու քանդեք, քայքայեք, կեղտոտեքու թողնեք, գնաք» (Տ 478)։ «Դժվար ասելիք ուներ. տատամսեց չուզեցավ ասել, բայց վճռականությունըհավաքեց, դաժանացավ ու ասաց…» (Տ 515)։ «Գետնին մեր աչքով ընկավ կոտրած դանակը, կռացանք, վերցրինք, նայեցինք ունետեցինք, պողպատալարը ծալեցինք մեր գրպանում դրինք ու գնացինք» (Տ 536)։ Բացի հիշյալ առանձնահատկություններից` վիպակներում հանդիպում ենք խառը, անկանոն, զուտ խոսակցական բնույթի նախադասությունների, ինչպես`«Քո հասակին էինք` ամուսնացրին, այսինքն ինչպես որ դու հիմա որբ լինես, մենքբռնենք էն չափարի վրայի խակի հետ ամուսնացնենք. հարազատը հարազատին էդպես չի անի. հարազատը հարազատին. խակ հիմարությունից սա որ ասի էլ դպրոցչեմ գնում, չի ասի լավ ես անում, հնգամյա անգրագիտությունն էլ քեզ բավական է…»(Տ 463)։ «Ո՞վ կաս էդտեղ» (Տ 475)։ Շարահյուսական առանձնահատկություններում ավելի հստակ է երևում Հ. Մաթևոսյանի գրչի հզորությունը։ Այստեղ նա ոչ միայն օգտագործել է արդեն հայտնի շարահյուսական կաղապարներ, այլև գործածել է մի շարք միջոցներ, շարահյուսականնոր կառույցներ, որոնք նույնպես խոսակցական երանգ են հաղորդում խոսքին։ Համեմատելով ուսումնասիրվող երկու ստեղծագործությունները` տեսանք, որ «Աշնանարև» վիպակում հեղինակը խոսքի անկաշկանդության հասել է գերազանցապես քերականական իրողությունների միջոցով։ «Տերը» վիպակում դրսևորվել են խոսակցական լեզվի կառուցման՝ նրա բերած նորարարությունները` բազմաթիվ որոշիչներիգործածություն, նույն ժամանակի շատ բայերի կիրառություն, մի քանի դիմավոր բայերի դեպքում օժանդակ բայի վերջադաս կիրառություն և այլն։ Ալետա ՀակոբյանՈՉ ԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հ. ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆԻ«ՏԵՐԸ» ԵՎ «ԱՇՆԱՆ ԱՐԵՎ» ՎԻՊԱԿՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Հ. Մաթևոսյան, ոչ գրական բառապաշար, քերականական կառույցներ, խոսքի անմիջականություն, շարադասության փոփոխություն։

Աշխատանքում ուսումնասիրված են ոչ գրական շարահյուսական առանձնահատկությունները Հ. Մաթևոսյանի «Տերը» և «Աշնան արև» վիպակներում։ Հանգել ենք եզրակացության, որ Հ. Մաթևոսյանին հաջողվել է խոսքին խոսակցական երանգ հաղորդել գերազանցապես շարահյուսական կաղապարներով, այլ ոչ թե բարբառային բառերի կուտակումներով։ Նա գործածել է ոչ միայն արդեն հայտնի շարահյուսական կաղապարներ, որոնց միջոցով խոսքին տալիս է խոսակցական երանգ, այլև գրականություն է բերել նոր միջոցներ, որոնցով հնարավոր է խոսքին անմիջականություն հաղորդել, օրինակ` բազմաթիվ որոշիչների կիրառությունը, խոսքում նույն ժամանակով արտահայտված բայերի առատ գործածությունը, զուտ խոսակցական լեզվին բնորոշ խառը, անկանոն նախադասությունների գործածությունը և այլն։

ԱՐՏԵՆԻ-ԱՐԱԳԱՏԻ ԿԱՅԱՆՆԵՐԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ BՐԱՀԱՆԱԿՆԵՐԻ ԲԱԱՀԱՅՏՈՒՄ ԵՎ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ Այն ընդարձակ սարահարթ է, որը լցված է անդեզիտներով, անդեզիտային բազալտներով, դացիտային լավաներով, տեղ-տեղ ծածկված տուֆով, տուֆով, տուֆոդացիտի ալյուվիալ-դելյուվիալ-պլյուվիալ նստվածքներով: Մարզի հիմնական ջրվեժը սահմանամերձ Ախուրյան գետն է: Սկիզբ է առնում Արփի լճից և թափվում Արաքս գետը: Ուսումնասիրվող տարածքի երկրորդ գետը Մաստարայի ջրհեղեղն է, որը սկիզբ է առնում Արագած լեռան հարավային ճյուղից ՝ հոսելով Մեծամոր գետը Ակնա լճի շրջանում: Տեկտոնական տեսանկյունից ուսումնասիրվող տարածքը (Ախուրյան գետի հոսանքն ի վար) տեղակայված է Արաքսի միջլեռնային գոգավորության հարավ-արևմտյան մասում, որի կառուցվածքը տրվում է առանձին գոգավորությունների համադրությամբ (ներկայացված է նորածին, վերին պլիոցեն-մարդածին նստվածքներ): Հարավարևմտյան մասում լավայի աննշան ծածկույթի տակ բացահայտվում են վերին միոցենի նստվածքային շերտերը, որոնք առանձնացնում են Արաքսի կոտրվածքը: Ուսումնասիրող տարածքում, որը տեղակայված է Արագածի լեռնազանգվածի հարավարևմտյան մասում, մենք անցկացրել ենք էլեկտրական հետախուզական ուսումնասիրություններ ՝ օգտագործելով ուղղահայաց էլեկտրական հնչեղության (UEZ) մեթոդը: Արդյունքում տարածաշրջանում կառուցվեցին առավելագույնի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական հատվածները: անջրանցիկ շերտի ռելիեֆի քարտեզներ (paleorelief): Ուսումնասիրությունների արդյունքում տարածքում ստորգետնյա ջրերի հոսքերը տարանջատվել են: Այս տվյալները կարող են հիմք հանդիսանալ հետագա հիդրոերկրաբանական աշխատանքների ընտրության համար [1, 3]: 1963-1964թթ. Անցկացվեց ՀՀ երկրաբանական վարչության (Ասատրյան Ռ. Ս., Ասլանյան Ս. Մ., Սարգսյան Լ. Ա.) Երկրաֆիզիկական արշավախումբը Արարատի գոգավորության տարածքում և հարակից լեռնային և չոր շրջաններում (ներառյալ Թալինի և Անիի շրջանները) 1: 100,000 մասշտաբի էլեկտրահետախուզական աշխատանքներ `էլեկտրահետազոտական ​​մեթոդով խորը երկրաբանական ուսումնասիրության նպատակով և հիդրոերկրաբանական տեսանկյունից հեռանկարային կառույցներ հայտնաբերելու նպատակով: 1967-1972 երկրաբանական վարչության երկրաֆիզիկական արշավախմբային ջոկատը (Գոզալյան Ե. Գ., Մինասյան Ռ. Ս.) Անցկացրեց 1: 100000 և 1: Թալինի, Արմավիրի և Անիի տարածաշրջաններում 50,000 մասշտաբի էլեկտրական հետախուզական աշխատանքներ: Նախկին էլեկտրահետախուզական ուսումնասիրությունների տվյալները մշակվել են, համեմատվել են մեր հետազոտությունների արդյունքները: Ըստ մեր էլեկտրահետախուզական մեթոդների տվյալների ՝ Արագած լեռան արևմտյան լանջի համար, որտեղ rt. 100-600 օմ առավելագույն արժեք ունեցող մի քանի ցածր դիմադրության գոտիներ, այդ թվում `Արագած-Քարակերտյան լայն ցածր օմմ գոտին (Նկար 1) [1]: Այս գոտին գծագրվում է որպես ընդհանուր ցածրավազանային ստորերկրյա ջրավազան, որի լայնությունը հասնում է 1-15 կմ-ի: Ըստ UEZ- ի ՝ երթուղիների երկայնքով կառուցվել է երկրաէներգիա, կազմվել է ընդարձակ ջրբաժանի ռելիեֆի համապարփակ քարտեզ և նշվել ստորերկրյա ջրերի շարժման հիմնական ուղիները (Նկար 2) [1]: Դաշտային աշխատանքի մեթոդներ և տեխնիկա: Հաշվի առնելով ուսումնասիրված 300400 մետր խորությունը `որպես կերակրման գծի առավելագույն բացում, ընդունվում է AB = 1500 մ: Տարածքի տեղանքը հատվում է նեղ կիրճերի և կիրճերի հետ: Դրա հետ կապված ազիմուտները տրված են երկրային մակերևույթի ռելիեֆի բնույթով (օգտագործվել են դաշտային ճանապարհներ և արահետներ): Դաշտային աշխատանքների ընթացքում կատարվել են ստուգման չափումներ, որոնք կազմում են դիտարկվող կետերի ընդհանուր թվի 5 և 3% -ը: Դաշտային աշխատանքներում որպես չափիչ սարք օգտագործվել է A-72 տիպի ավտոկենսատենսոր, կերակրման ստացման միացում, բաց ծածկույթով պղնձե պողպատե KPSMLO մետաղալար, իսկ BAS-80 չոր մարտկոցներ որպես էլեկտրաէներգիայի աղբյուրներ [5, 6]: առավելագույն քարտեզ (նկ. 1): ρ թ: Աշխատանքի արդյունքները. Ա Մաքս-ի քարտեզի վրա, Արագած գյուղի տարածաշրջանում, տեղամասի հյուսիս-արևմուտքում, դիտվում է 750-1000 օմ դիմադրության արժեք: Ըստ էլեկտրական հետախուզության, Արագած գյուղի տարածքում բարձր ճնշման շերտերի ուժը գտնվում է 150-200 մետր միջակայքում, իսկ հյուսիս-արևմուտքում այն ​​իջնում ​​է 40-75 մետր: 1000-1500 օմ դիմադրության ամենաբարձր արժեքները դիտվում են տեղանքի հարավ-արևմուտքում, Թալինի ջրանցքի հյուսիսարևմտյան ուղղությամբ այն հասնում է մինչև 25-50 մ, Ախուրյան գետի ափերին `մինչև 100 մ: Բարձր բարձրության վրա գտնվող տարածքները համընկնում են բաժանված ջրբաժանների հետ: Ρ- ի արժեքների նվազումը, հավանաբար, կարելի է բացատրել այն փաստով, որ այդ շերտի լավաներն ավելի ճեղքված են, և որոշ ներխուժողներ ջրատար են: Այս երկու ցածրադիր գոտիները նայում են հյուսիս-արևելք: Հարավ-արևելյան ուղղությամբ կա 250-400 օմ ցածր դիմացկուն գոտի, որը միացված է նաև ճեղքված ջրատարի առավելագույն քարտեզին: արժեքներով լավաով: ρ թ: ρ թ Ρ թ-ի արժեքների նման կտրուկ փոփոխությունը ամբողջ տարածքում բացատրվում է տարբեր և լավային ապարների երկրաբանական կառուցվածքների առանձնահատկություններով: Գծապատկեր 1. Արտենի-Արագածի տեղամաս առավելագույն քարտեզ: 1․р թ: max isogser, Ohm.m, 2. Հորեր (M.1. 25000) Արտենի-Արագածի տեղանքի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտի ռելիեֆային քարտեզը կազմված է 1: 25,000 մասշտաբով մենք հաշվի ենք առել մակերեսային նստվածքների ուժը, անջրանցիկ հորիզոնի վերևում գտնվող ժայռային համալիրը և UEZ- իկետերի բացարձակ բարձրությունները: Ներկայացված քարտեզը ցույց է տալիս տարածաշրջանային ջրակայուն հորիզոնի հիմնական գծերը, պալեորիզի բացարձակ բարձրությունները, ինչը թույլ է տալիս որոշել հնարավոր ջրի կուտակումների բաշխումը և ստորերկրյա ջրերի շարժման ուղղությունը (Նկար 2): Կատարված էլեկտրահետախուզական աշխատանքների վերամշակումը և էլեկտրական ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս Արթենի-Արագածի ստորերկրյա ջրային ավազանը բաժանել երեք անկախ ջրային ավազանների, որոնք իրարից բաժանվում են տարածաշրջանային ջրային մարմիններով: Նշենք, որ Արագածի կենտրոնական ջրային ավազանները սահմանազատվում են 800-850 մ բացարձակ խորության վրա, իսկ Արթենի հյուսիս-արևելյան ավազանը `750 մ խորության վրա: Ըստ էլեկտրահետախուզական նյութերի, մենք գնահատել ենք Արթենի-Արագած ցածրադիր համատեղ ավազանը հետևյալ տարածքներով. Ա) Կենտրոնական (Արտենի գյուղից հարավ-արևմուտք) մոտ 18 կմ 2, բ) Հյուսիս-արևմտյան Արտենի 5 կմ 2, գ ) Արագած (Արագած գյուղի տարածք) 10 կմ 2: Վերջին երկու ավազանները սահմանված չեն հյուսիսից, դրանք հիմնականում սնվում են Արագածլեր լեռնազանգվածի արևմտյան լանջից: Գծապատկեր 2. Արթենի-Արագածի տեղանքի ռելիեֆային տարածքի քարտեզ: 1. Ստորերկրյա ջրերի հոսքի ուղղությունը, 2. Հորեր (M.1): 25000) Արագածի ստորգետնյա ավազանը սնվում է նրանից արևմուտք հոսող հոսքով, որը սնվում է Կարսի սարահարթից, հատկապես Ախուրյան գետից: Paleorelief քարտեզի վրա նշված բոլոր ջրատարները գործնական հետաքրքրություն են ներկայացնում ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման համար: Ի վերջո, նշված ստորգետնյա ջրերի հոսքերը ձգվում են, հիմնականում հոսում են Արարատյան գոգավորության արտեզյան ավազան, որը ստորերկրյա ջրերի արտանետման շրջան է [1, 3, 4]: Արթենի-Արագածի տարածքում կատարված էլեկտրահետախուզական արդյունքների ընդհանրացումները թույլ են տալիս կատարել հետևյալ հիմնական բացահայտումները. • ρ թ: Առավելագույն քարտեզը տալիս է ընդհանուր պատկերացում ուսումնասիրվող ամբողջ տարածքի էլեկտրական դիմադրության բնույթի փոփոխության մասին, որը կարծես լավայի ծածկ է: • Որոշվել է տարածաշրջանային ջրազրկող շերտերի վերևում հայտնաբերված ապարների ուժի փոփոխությունը: Արդյունքում ներկայացվեց տարածաշրջանային անջրանցիկ շերտի ամփոփ քարտեզը: • Ըստ էլեկտրահետախուզական նյութերի, մենք բաժանել ենք Արթենի-Արագած ցածր ավազանի միացյալ ավազանը ստորգետնյա ջրերի երեք անկախ ավազանների: • Տարածաշրջանային ջրազրկող շերտի ռելիեֆի ջրատարների թվարկված խորացումները ստորերկրյա ջրերի շարժման և կուտակման առավել կենտրոնացված տարածքների ուղղությամբ են: Այս կայքերը կարող են հիմք հանդիսանալ հետագա հիդրոերկրաբանական աշխատանքների ընտրության համար: GRAKANUTYUNTovmasyan Arthur Artenis- ԱՐԱԳԱSԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ԵՆԹԱROՐԿԱԿԱՆ AVՐԻ ԱՆՎԱՆՆԵՐԻ ՀԱՅԹՆԱԲԵՐՈՒՄ ԷԼԵԿՏՐԱՀԵՏԱԽՈՒUՈՒՏՅԱՆՈՒՆԵՍ ՄԵՏՈԴՈՎ Բանալի բառերի զանգված, հրաբխային լավայի հիդրոֆոբային շերտ, հանքային ջրերի պաշար ։

Հոդվածը ներկայացնում է Արագածի լեռնազանգվածի հարավարևմտյան մասում կատարված էլեկտրահետախուզական ուսումնասիրությունները, որի տվյալների արդյունքում մեկնաբանվել են ընդլավային ռեգիոնալ ջրամերժ շերտերը, որոնց վրա ձևավորվել են ստորերկրյա ջրահոսքերը և ջրավազանները։ Այդ կապակցությամբ ուղղաձիգ էլեկտրազոնդավորման (ՈՒԷԶ) մեթոդով կառուցվել են ρ թ max -ի և ռեգիոնալ ջրամերժ ընդլավային շերտի հավաքական քարտեզներ, որոնք կարելի է օգտագործել ջրաերկրաբանական հետագա աշխատանքները ճիշտ կազմակերպելու նպատակով։

Հայ էթնոսը (9-10 դդ.), Ապրելով օտարների տիրապետության տակ, չուներ անկախ պետական-քաղաքական համակարգ, գոյատևման փիլիսոփայությամբ ձեռք բերեց անլիարժեքության բարդույթ, ընդ որում ՝ այլատյացություն: Իշխող քաղաքական էլիտան, հաշվի առնելով կրոնական-էթնիկական հարկադրանքի ներքո նման մարդկանց արտաքին շահերը, ամեն կերպ փորձել է տարածել ազգայինի հաշվին Հայաստանում գերիշխող էթնոսի կյանքի ուղին, արժեքներն ու լեզուն: «Մարդու սրտի համար ավելի տխուր բան չկա», - գրում է Մ.Նալբանդյանը, այլ ոչ թե տեսնելով, որ մի ժողովուրդ ընկնում է «ծանր հանգամանքների ճնշման տակ, իսկ մյուսը` ազգային ճնշման տակ »[1, 259]: Այլատյացության սինդրոմը `հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, դրսեւորվում է հայ էթնոսի առջև` վտանգելով հայերի էթնիկական ինքնությունը: Ուստի դրա գիտական ​​լուսաբանումը խիստ հրատապ է, հատկապես քաղաքագիտական ​​տեսանկյունից: Արիական անտրոպոսոցիոգենից հայ ժողովրդի էթնիկական ինքնության ձևավորման գործընթացն ունի վաղ անցյալ ՝ ավելի քան 5000 տարի: Ի տարբերություն Արևմտյան Եվրոպայի երկրների, հայ հասարակության մեջ ազգը նախորդում է պետության ստեղծմանը: Հայ ժողովրդի պետական ​​(քաղաքացիական) ինքնությունը դեռ չի վերածվել էթնիկական ինքնության, որովհետև հայը մշտապես զրկված է պետականությունից և չունի պետական ​​ամբողջական մտածողություն: Հայկական էթնիկական սահմանները չեն համընկնում պետական ​​սահմանների հետ: Այնուամենայնիվ, Հայաստան անունը ծագել է հայկական էթնոնիմից (ինքնանուն): Ի դեպ, Թուրքիայի ներկայիս պետական ​​սահմանները չունեն իրենց ռասայական-էթնիկական տարածքները: Հայը, ով ունի օրեր շարունակ սոցիալ-մշակութային փորձ, իր սեփական լեզուն ու գիրը իր բնօրրանում, կորցրել է իր տարածքի 90% -ը: Genocideեղասպանության ողբերգության պատճառով իր հայրենիքից օտարված հայը տարածվեց աշխարհի այլ մասերում `ծնունդ տալով« հայկական սփյուռքին »` կտրվելով հայկական ինքնությունը պահպանող ազգային մշակութային արժեքներից: Սովետական ​​տոտալիտարիզմի 70 տարիների ընթացքում մշակված ազգային դոկտրինը նպաստեց հայկական այլատյացությանը: Պաշտոնական գաղափարախոսությունը նախընտրում էր համամիութենական շահը, որը հիմնված էր խորհրդային ժողովրդի հավաքական տրամաբանության վրա: Էթնոսի ներկայացուցիչը համարվում էր տոտալիտարիզմի սովետական ​​քաղաքացի: Ազգակցական էր ազգամիջյան հաղորդակցության լեզուն ՝ ռուսերենը, որը համարվում էր «երկրորդ մայրենի լեզու»: Հանրապետությունում ռուսական դպրոցներում հայ աշակերտների թիվը անընդհատ աճում էր: ԽՍՀՄ-ում անտեսվեց ազգային մշակույթը, ձեւավորվեց նոր համախմբված սովետական ​​մտածելակերպ և ապրելակերպ: Տոտալիտար համակարգում այն ​​զուտ ազգային էր ՝ առանց սովետական ​​ժողովուրդների արժեքների, ռասիստական, այլատյաց (հունական xenos Foreign os phopos- վաղ, այլատյացություն): Հայ ժողովրդի կյանքում, քանի որ այն չուներ պետական ​​դե ֆակտո անկախություն, կար արմատական ​​ազգի հիերարխիկ ենթակայություն: Միևնույն ժամանակ, Խորհրդային Միությունում հայ ժողովրդի էթնիկական ինքնության իդեալը որոշ առումներով համընկնում էր տոտալիտարիզմի հետ, ինչը ֆիզիկական ինքնության առկայության նկատմամբ ինքնավստահությունն ավելացրեց: Երկրում գերակշռող տեսությունը ազգայնականության տեսությունն էր, ազգերի մերձեցումը Մարքսից, ապա `ազգայնականության անհետացումը, որը ազգայնականությունն անտանելի էր համարում: Համարվում էր, որ ազգային մշակութային արժեքների գովաբանությունը գավառական մտածելակերպից դուրս է, փոքր ազգերի ռասիստական ​​հասկացություն, ինքնապաշտպանական շարժում: Մշակույթի բովանդակությունը սոցիալիստական ​​էր, ըստ էության, ազգային: Անհատը, աստիճանաբար կորցնելով իր հոգևոր կապը ավանդական, հայրենի ազգի հետ, ապապետականացվեց և ենթարկվեց էթնիկական մարգինալացման: Հետո տեղի ունեցավ ազգերի, ազգերի պլանային, թաքնված ձուլում ռուս ժողովրդի հետ: Տոտալիտար երկրում էթնոքաղաքական ոլորտին վերաբերող հարցերը ծածկված էին գունավոր կերպով, թմբկահարվեցին սոցիալ-էթնիկական կազմավորումների ենթադրյալ նվաճումները, թաքնված էր երկրում ծավալվող ազգային գործընթացների իրական պատկերը: 1991 թ. Ամբողջատիրական երկիրը փլուզվեց 1945 թ. Օգոստոսի 21-ին: Այնուամենայնիվ, Հայաստանի Հանրապետության բնակչության մեծ մասը, ներառյալ քաղաքական էլիտան, ունի ռուսական կողմնորոշում: Սա է մեր հանրապետության առաջնահերթության պատճառը `ինտեգրվել Ռուսաստանին, ինչն իր հերթին ստիպում է Արևմուտքին ոչ այնքան վստահել Հայաստանի իշխանություններին: Մեր ժողովրդի ռուսաֆիլիան փաստարկվում է այն փաստով, որ ռուսական գործոնը վճռական դեր է խաղացել հայ ժողովրդի ճակատագրի մեջ: 300 տարի առաջ Իսրայել Օրին դրեց ռուսական կողմնորոշման հիմնաքարը: Այսօր նույնպես քաղաքական կողմնորոշումը դրվել է իրական հողի վրա, վերածվել պետական ​​քաղաքականության: Հարավային Կովկասում ազգամիջյան հակամարտության իրավիճակը, հայ-թուրքական, հայ-ադրբեջանական բարդ հարաբերությունները մեր հանրապետության համար Ռուսաստանի հետ ինտեգրումը հրամայական են դարձրել: ՀՀ իշխանությունները վերջերս պայմանավորվեցին անդամակցել Եվրասիական տնտեսական միությանը, ինչը թույլ կտա լուծել բազմաթիվ սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ: 2,5 միլիոն հայերի ներկայությունը Ռուսաստանում նպաստող գործոն է հայ-ռուսական հարաբերությունների խորացման համար, որոնց համար ստեղծվել է բարենպաստ սոցիալ-միջավայր ազգային մշակույթի զարգացման համար: Modernամանակակից պայմաններում ոչ մի երկիր չի կարող ապահովել իր համապարփակ զարգացումը առանց համախմբման, հատկապես «Հայաստանի պես ոչ հզոր երկրները»: Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունն աշխարհում զբաղեցնում է 78-րդ տեղը, բնակչության թվով 134-րդ, ՀՆԱ-ի 125-րդ, բնակչության կենսամակարդակի 84-րդ տեղը: Այլատյացությանը նպաստող դրդապատճառը երկրից մասսայական արտագաղթն է, որը պայմանավորված է իրավական-քաղաքական, բարոյահոգեբանական, սոցիալ-տնտեսական գործոններով: Սփյուռքահայերի շարքերը (6 միլիոն) անընդհատ համալրվում են ներգաղթյալներով: Միգրացիայի հիմնական պատճառը սոցիալական լարվածությունն է: Հայը, հիասթափված լինելով հայրենի իշխանություններից, զրկվելով ապրելու իրավունքից, հեռանում է հայրենիքից դժգոհ ու նվաստացած: Ինչքան Գ.Նժդեհը զգուշացնում է, որ «հայրենիքը պետք է պղծել անկախ իր քաղաքական ռեժիմից» [3,32], այնուամենայնիվ, սոցիալապես պաշտպանված անհատը հեշտությամբ տարվում է մատերիալիզմով, աշխարհաքաղաքականությամբ և դառնում աքսոր: Այլ կերպ ասած, էթնոհիլիստ կամ էթնիկ մարգինալը հերքում է սեփական համայնքի հոգեբանությունը, կարգավորում իր վարքը անդրազգային սոցիալ-մշակութային արժեքների և նյութական դրդապատճառների միջոցով: Ազգային հաստատությունները ՝ դպրոցը, եկեղեցին, մշակութային կենտրոնները, կոչված են ազգային ընդհանուր գաղափարով էթնիկ մտածողություն ձևավորելու, հայկական ոգին ներարկելու, հայերին մարգինալացումից և ձուլումից փրկելու համար: Հայը նպաստում է համայնքների համակեցության ընդհանուր դաշտի օպտիմալ աշխատանքին սոցիալական հաստատությունների արդյունավետ կապերի միջոցով: Արտասահմանյան ներգաղթը խթանում է աշխարհի տարբեր անկյուններից հայերի ներգաղթը `հայրենադարձություն: Նրանք իրենց հետ բերում են հայրենիքի սոցիալ-մշակութային և տարբեր քաղաքակրթական ազդեցություններ: Պետք է նշել, որ այլմոլորակայինների մտածելակերպը ձեւավորվել է հազարամյակների ընթացքում: Հայ ժողովուրդը համարձակ ոգի և ազատության ցանկություն ունեցող ժողովուրդ է, բայց «ընդհանուր գաղափարի» շուրջ նրա միասնությունը գրեթե միշտ բացակայում է: Մի ժողովուրդ, որը ի վիճակի չէ միավորվել և ինքն իրեն կառավարել, ստիպված է ենթարկվել օտարերկրացուն: Ընդհանուր ռասիստական ​​հայեցակարգի բացակայությունը կամ դրա հակազգայնականությունը որոշ չափով նպաստեցին այլատյացությանը: Ազգային գաղափարախոսությունը էթնո-պաշտպանողական պայքար է `պահպանելու ազգային մշակույթը, լեզուն, կրոնը, ավանդույթները, հոգեբանությունը, ինքնագիտակցությունը: Ազգային հայեցակարգը հիմնականում մշակվել է արտերկրում, իրարամերժ գաղափարներ են առաջ քաշվել մեր ազգային մտածողության մեջ, քանի որ հայերն օտար երկրներում ունեցել են սահմանային սոցիալական կարգավիճակ (օտար մշակույթ, լեզու, ապրելակերպ և այլն): Մեր հին ազգի որոշ ներկայացուցիչներ, պետական ​​գործիչներ, մտավորականներ դժվարանում են հրաժարվել արտաքին շահերից: Համակարգային փոփոխությունների գործընթացում ՀՀՇ-ականները, չունենալով ազգային պետության ստեղծման համապարփակ քաղաքական դոկտրին, արժեզրկեցին ազգային մշակույթը, որը կոչված է սատարելու ազգային գաղափարախոսությանը: Իշխանության եկած քաղաքական ուժը պնդում էր, որ աշխարհաքաղաքականության և ժողովրդավարության պայմաններում ազգային կարգախոսները կարծես անհնար է միավորել ամբողջ ժողովրդին մեկ գաղափարախոսության շուրջ, ավելին ՝ «ազգային գաղափարախոսությունը կոչվեց կեղծ քաղաքական կատեգորիա»: Եթե ​​տոտալիտարիզմի պայմաններում «հայ ակտիվիստները» հանուն «աշխարհի» և «զարգացած սոցիալիզմը» մոռացան հայկական գաղափարախոսությունը, ապա լիբերալի «գլոբալիստական» գործիչները վանում են ազգային գաղափարախոսության արժեքների վերջին հետքերը հանուն նրանց անձնական շահերի [4,334] », - գրում է հոգեբան Ա. Նալչաջյանը: Ներկայիս իշխող քաղաքական վերնախավը ցանկանում էր ազգային գաղափարախոսությունը վերածել պաշտոնական հայեցակարգի, քանի որ Հայաստանն իր ազգային կառուցվածքով միատարր է, ուստի, որքան էլ որ մարդիկ տարբեր քաղաքական ընկալումներ ունենան, միևնույն է, կա ընդհանուր էթնոմշակութային իդեալ, առանց որի ազգի հեռանկարները անորոշ են Ակնհայտ փաստ է, որ ազգային ինքնիշխան, անկախ պետությունը չի կարող զրկվել ազգային գաղափարախոսությունից: Էթնո-քաղաքական դոկտրինի մշակումը անհրաժեշտ է ոչ միայն բազմազգ պետություններին, այլ նաև մոնոէթնիկ երկրներին, ինչպիսին Հայաստանն է: Հայ ազգի ճյուղային ենթամշակույթը բազմազան է, ինչը պահանջում է խելամիտ էթնոքաղաքականության մշակում, հակառակ դեպքում կվտանգվի հայկական էթնոսի ցրված հատվածների ինքնությունը, որքան էլ որ էթնո-միավորող գործոններն ուժեղ դրսևորվեն արտասահմանում: , բազմազգ միջավայր: Եթե ​​հայ հասարակական-քաղաքական մտքի առավել առաջադեմ մասը Սուրբ Նազարյանցն է, Գր. Արծրունին և այլոք հանդես եկան հասարակական կյանքի եվրոպականացման կարգախոսով, այնուհետև Մ.Նալբանդյանը ազգի դժբախտությունը տեսավ օտարության մեջ: Եկեք սովորենք օտարերկրացիներից, բայց եկեք Արեւմուտքի արժեքները չպատվաստենք ազգային կառույցներին, եկեք «սնվենք» մեր սեփական արմատներից: «Վա thatյ այդ ծառին, վայ բույսին», - գրում է բանաստեղծը, - «որի արմատն անկարող է ներքևից ստանալ իր հյութը» [5,56]: Այսօր Արեւմուտքը մարտահրավեր է նետում մեր էթնիկական ինքնությանը, մեր ազգային համակեցությանը օտարերկրյա, բազմաբնույթ վերազգային Աշխարհի («մոնդ-աշխարհ») «գաղափարների», «ծրագրերի», «արժեքների» հետ: Արևմուտքի կրթական և գիտական ​​մոդելների հապճեպ արմատավորումը, ինչպես նաև ավագ դպրոցում կրեդիտային կրթական ծրագրի արմատավորումը `առանց համապատասխան նախադրյալների ստեղծման, չեն կարող բերել դրական արդյունքների: Արեւմտյան ազատական ​​արժեքները չեն վնասում հայ էթնիկական ինքնությանը, երբ «ազգային-սոցիալական ավանդական հարաբերությունների ինստիտուտները» ՝ ազգային ամբողջական սոցիալ-մշակութային հայեցակարգը, դառնում են գործունեության ուղեցույց: Հրատապ է դարձել մշակել կրթության շարունակականությունը ողջամտորեն ապահովող ծրագրեր, որոնք չեն խաթարի ազգային (հայկական) դաստիարակությունը: Tեղակրոնությունը և Տարոնիզմը ռասայական-պատմական-բարոյական փոխլրացնող ուսմունքներ են, որոնք գերագույն արժեքներ են համարում ցեղի հավերժությունը և հայրենիքը, ընդ որում ՝ դրանք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն օտար վարդապետությունների հետ: Նրանց առաքելությունն է պահպանել հայկական ինքնությունը ռասայական արժեքների վերածննդի և բարեփոխումների միջոցով: Այսպիսով, ազգային ինքնությունը պահպանելու բնական ցանկությամբ հայ ժողովուրդը դիմեց ազգայնականությանը, ուրացավ «սովետական ​​ժողովրդին» քարոզող վերազգային գաղափարախոսությունը, վերահաստատեց հայկական միաստվածական գաղափարախոսությունը: Ազգայնականությունը ինքնապաշտպանական պայքար է արտաքին գաղափարական ազդեցությունների դեմ, այն նպաստում է հասարակական և քաղաքական ուժերի համախմբմանը: Այլատյացությունը չի նախընտրում ազգային գործոնը, դրա կողմնակիցները հեշտությամբ կիսում են իշխանությունն օտարերկրացիների հետ, նրանք չեն անհանգստանում քաղաքական սահմանների բնույթով: Ազգայնականությունն առաջին հերթին վերաբերում է ազգին, այլ ոչ թե պետությանը, ուստի սխալ է այն կապել պետության հետ: Ազգայնականության թերագնահատումը կամ անտեսումը բերում է կոսմոպոլիտիզմի, իսկ գերագնահատումը ՝ ազգային հպարտության և ազգայնականության: Հայը շատ ազգայնական չէ, նա ինքնաքննադատել է, ինքն իրեն ծեծել է, բայց ուրիշներին հարգել է օտարությամբ, հաշվի է առել իր երկրում բնակվող էթնիկ խմբերի շահերն ու իրավունքները: Հայաստանում այլատյացությունը օտարերկրացիների նկատմամբ դրսեւորվում է այլատյացության մակարդակով: Դա, ի տարբերություն հարևան Վրաստանի, պայմանավորված է բնակչության էթնիկական միատարրությամբ, ժողովրդական վտանգի բացակայությամբ և ազգային փոքրամասնությունների կողմից ազգային ինքնորոշմամբ: Իհարկե, ազգամիջյան հակասությունների մասին խոսք լինել չի կարող, այն տեղափոխվել է միջէթնիկական (ենթածրագրի շրջանակներում) հակասությունների տիրույթ: Ազգությունը, որպես քաղաքական ռեսուրս, որն ունի ինքնուրույն սոցիալ-մշակութային հոգևոր հատկանիշներ կամ ինքնության բաղադրիչներ, նպաստում է պետականության կառուցմանը և խորացնում է ժողովրդավարական գործընթացները, կանխում այլատյացությունը, որը խաթարում է ավանդույթը: Գաղափարախոսությունների դարաշրջանը (ազգայնականություն, ազգայնականություն, ռասիզմ, պանիսլամիզմ, պանթուրքիզմ, սիոնիզմ և այլն) դեռ չի ավարտվել: Հայկական գաղափարախոսությունը շարժիչ ուժն է, որը համախմբում է ազգի բոլոր շերտերը հանուն ազգային պետական ​​շահի, կկանխի օտար մտածելակերպի ձևավորումը: Հակառակ դեպքում եզակի մշակույթ և հոգեբանություն ունեցող հայ ժողովրդին սպառնում է էթնիկական ինքնության կորուստ: դարեր շարունակ կախվածությունը կորցրած օտարագիր դառնալ: Գրականություն 1. Նալբանդյան Մ., ԵԼՍ, 6 հատոր, հատ. 2, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1980, 448 էջ: 2. Ներսիսյան Ա.Հ., Հայոց պետականությունը ՝ որպես ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտման հիմնական գործոն, Գիտական ​​տեղեկագիր, Prak B, 2013, 1, Գյումրի, 2013, 167 էջ: 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Երեւան, «Նախիջեւան» հրատարակչություն, 2002, էջ 96: 4. Նալչաջյան Ա., «Էթնիկական հոգեբանություն» համալսարանական դասագիրք, Երեւան, «angանգակ -97», «Հոգեբան», 2001, 544 էջ: 5. Նալբանդյան Մ., ԵԼJ, 6 հատոր, հ .1, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1979, 464 էջ: Տեղեկություններ հեղինակ փիլիսոփայական գիտնական Վարդան Տաճատի Հախվերդյանի մասին: Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս: ։

Աշխատանքում քննարկվում է վաղ անցյալ ունեցող հայ ժողովրդի էթնիկական ինքնության կազմավորումը։ Հայը, դարեր շարունակ կորցնելով անկախությունը, դարձել է օտարամոլ։ Հայ ազգի օտարամոլության դրդապատճառներն են՝ պետականության կորուստը, զանգվածային արտագաղթը, հայերի սփռված լինելը, միասնական մշակված, լիարժեք ազգային հայեցակարգի բացակայությունը և գլոբալացումը։ Սրանց հաղթահարմամբ և մեղմացմամբ կպահպանվի հայի էթնիկական ինքնությունը։

Մեր հանրապետությունում «աշխարհաքաղաքականության» համակարգի ձևավորման հասարակական պահանջն առավել քան ակնհայտ է: Այնուամենայնիվ, մենք համարում ենք, որ անհրաժեշտ է զարգացնել այս մտավոր ուղղությունը ոչ միայն աշխարհայացքային-գիտական, այլև գործնական-գիտական-գործնական տեսանկյունից: Այսինքն ՝ մեր հասարակության գիտական ​​շրջանակների նկատմամբ հասարակության պահանջարկը պայմանավորված է ոչ միայն գիտական, այլև գործնական հետազոտական ​​կարողություններով: Ակնհայտ է, որ առաջին հայացքից մեր դատողությունները կարող են միանշանակ չընդունվել, քանի որ անհնար է պատկերացնել աշխարհում աշխարհաքաղաքական երկիր `բնակչության թվով 78-րդ, բնակչության թվով 134-րդ, բնակչության թվով 125-րդ, ՀՆԱ-ի 125-րդ, 84-րդ` ըստ երկրների բնակչություն Գործընթացներին ինքնուրույն մասնակցելու ունակություն: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ ենք համարում շեշտել, որ մենք համարում ենք «աշխարհաքաղաքականությունը» որպես կարգապահություն, որը գիտականորեն հիմնավորում է պետությունների աշխարհաքաղաքական ներուժը տարածաշրջանային-գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների (աշխարհաքաղաքական մարտահրավերներ) ֆոնին ՝ բխող մոլորակի ժամանակակից աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բնույթից: , Այս համատեքստում հայկական պետականությունը ստանում է առանձնահատուկ նշանակություն, որը մենք համարում ենք ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտման հիմնական դերակատարը, միակ նախապայմանը, այլ ոլորտների գործունեության հնարավոր հարթությունը: Աշխարհաքաղաքականության վերաբերյալ մասնագիտական ​​գրականության մեջ «դերասանները» սահմանվում են որպես բոլոր մարդկանց և կառույցների ամբողջություն, որոնք զարգացնում են տեղական, տարածաշրջանային-գլոբալ տարածքների տարածական-ժամանակային ընկալումները: , Ակնհայտ է նաև, որ տվյալ ոլորտում որոշակի գործոններ փոխազդում են այլ դերակատարների հետ: Եվ այդ փոխգործակցությունը կարող է լինել և՛ համագործակցային, և՛ հակասական: Աշխարհաքաղաքական դերակատարները, ինչպես գիտական, այնպես էլ գործնական մակարդակում, խարսխված են տարածքային (տարածքային) հասկացություններում, որոնք իրենց քաղաքական վարքի հնարավոր «հիմնավորված տարրերն» են: Ըստ այդմ, հեոպոլիտիկները տարբերակում են հասարակության առաջնորդների աշխարհաքաղաքական ընկալումները, «աշխարհաքաղաքական բանաձևերը», որոնք ուղղված են հասարակության անդամների գիտակցության վրա ազդելուն: Այլ կերպ ասած, այս բանաձեւերը պարզեցված մերժված աշխարհաքաղաքական հասկացությունների արտահայտություններ են, որոնք կարող են ազդել հասարակության գիտակցության վրա: Աշխարհաքաղաքական դերակատարների քաղաքական վարքագիծը ուղղակիորեն կախված է տարածքային առանձնահատկություններից, որոնց գրանցումը ուղղակի անհրաժեշտություն է դերակատարներին նկարագրելիս: Աշխարհաքաղաքական դերասաններն առանձնանում են ոչ միայն տարածական առանձնահատկություններով, այլև տարածության մեջ ունեցած հարաբերությունների յուրահատուկ բնույթով: Այս ամենի արդյունքում յուրաքանչյուր աշխարհաքաղաքական հատված պատմականորեն սահմանում է իր գործունեության ոլորտը ՝ սոցիալական շերտը, որը կլինի սոցիալական հենարանը: Այսինքն ՝ դերասաններն իրենց տարածական գործունեության միջոցով սոցիալական վերահսկողության եզակի գործիք են: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ շրջանառվող շատ աշխարհաքաղաքական դերասաններ հիմնականում դասակարգվում են հետևյալ սկզբունքների համաձայն. • Դասական կամ ավանդական աշխարհաքաղաքական դերասաններ, որոնք վերագրվում են պետությանը, բանակին, եկեղեցուն, • Նոր աշխարհաքաղաքական դերակատարներ, ներառյալ քաղաքական կուսակցությունները, հասարակական կազմակերպությունները, ռազմական խմբերը, տնտեսական կառուցվածքներ, հասարակայնության հետ կապեր և ձևեր. • Modernամանակակից աշխարհաքաղաքական դերակատարներ: Այս խումբը վերագրվում է կազմակերպություններին և անհատական ​​խմբերին, որոնք արտահայտում են որոշակի աշխարհաքաղաքական նախագծեր ազգային (ազգայնական) կամ կրոնական գաղափարախոսության հիման վրա: Նախքան հայկական աշխարհաքաղաքականության դերակատարներին քննարկելը, նշենք, որ հետազոտական ​​խնդրի նորությունն ու բարդությունը թույլ չեն տալիս մեր տեսակետում ամբողջությամբ ներառել բոլոր հնարավոր օբյեկտներն ու առարկաները, որոնք կարող են պայմանավորել հայկական աշխարհաքաղաքականության բովանդակությունը: Ավելին, մեկ հետազոտության ընթացքում հնարավոր չէ սպառել բոլոր գործոնների դիտարկումը, որոնք որոշում են բնական համակարգի հետ ինտեգրված բարդ համակարգի դինամիկան: Հետեւաբար, մեր առանձնացրած դերասանները առաջնային ենք համարում միայն տարածական-ժամանակային իմաստով: Ելնելով աշխարհագրական հետազոտությունների գիտամեթոդական առանձնահատկություններից ՝ մենք հայկական աշխարհաքաղաքականության դերակատարներին պայմանականորեն ընդգրկել ենք հետևյալ խմբերի մեջ. 1. Հայկական պետություն: Մենք դա համարում ենք մյուս դերակատարներից անջատ առաջին հերթին, քանի որ համարում ենք, որ հայկական պետությունը ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտման միակ նախապայմանն է, աշխարհաքաղաքական գործընթացների հիմնական օբյեկտը, այլ դերակատարների գործունեության հնարավոր ոլորտը: 2. Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժը որոշող դերասաններ: Այս խմբում մենք ներառում ենք երկու փոխհամաձայնեցված, բայց համեմատաբար անկախ չափումներ. Պոտենցիալ սոցիալական և բնական բաղադրիչներ: Մենք օգտագործում ենք հասարակության կենսամակարդակը սոցիալական բաղադրիչի համար, քանի որ աշխարհաքաղաքական գաղափարների ցանկությունները արտահայտելու և իրականություն դարձնելու համար անհրաժեշտ է որոշակի մակարդակի նյութական և զգույշ բավարարվածություն: Աշխարհաքաղաքական ներուժի բնական բաղադրիչի համար առաջնային ենք համարում պետական ​​տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջարկը, իսկ բնական պաշարների ներուժից խմելու ջրի գործոնները: 3. Հայկական աշխարհաքաղաքականության դասական դերասաններ: Դերասանների այս խմբում պետք է դիտարկել հայկական բանակը, հայկական սփյուռքը և հայկական եկեղեցին: Հարաբերական անկախությամբ օժտված վերջին երկուսը ի հայտ են եկել պատմական առանձին շրջաններում ՝ որպես ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտման հիմնական (երբեմն նույնիսկ միակ) օղակը, սակայն այսօր, հայկական պետության գոյության պայմաններում, դրանք դառնում են ամբողջի բաղկացուցիչ մասերը: Հատկապես շեշտենք այն փաստը, որ ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների իրագործման ոլորտում վերոնշյալ դերակատարների նոր իրավիճակը չի նվազեցնում, այլ վերաիմաստավորում վերջիններիս նշանակությունը: Հայկական սփյուռքի եղեղեցին դառնում է կարևոր (բայց ոչ անկախ կամ միակ) դերակատարը հայկական աշխարհաքաղաքականության կենսունակությունն ապահովելու գործում: Ինչ վերաբերում է հայկական բանակին, ապա նրա ուժը պետական ​​անվտանգության և աշխարհաքաղաքական անկախության տեսանկյունից չի կարելի գերագնահատել: Դասակարգման նման տրամաբանությունը գերակա է դարձնում հայոց պետականության դիտարկումը որպես ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտման հիմնական և միակ նախապայման: Ընդգծենք, որ պետությունը աշխարհաքաղաքականության հիմնական կատեգորիան է: Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից պետությունն առանձնանում է երեք կարևոր գործառույթով. Կառուցվածք, օրինական իշխանություն, տարածք: Այսինքն ՝ պետությունները աշխարհաքաղաքական գործընթացների «հիմնական սուբյեկտներն» են, հիմնական օբյեկտները: Ավելորդ չենք համարում նշել, որ հայ ազգը դարեր շարունակ զրկված է պետականությունից, և, հետեւաբար, զրկված է ազգային-աշխարհաքաղաքական գաղափարներ իրականացնելու իրական հնարավորությունից: Պետականության բացակայության պատճառով այդ գաղափարների արտահայտման պատասխանատվությունը, շատ սահմանափակ հնարավորություններով, ստանձնեցին տարբեր կառույցներ ՝ եկեղեցին, սփյուռքի կազմակերպությունները, առանձին սոցիալական շերտեր (գործարարներ, մտավորականներ) և անհատներ: 20-րդ դարում ձևավորված հայկական հանրապետությունների պարագայում այդ սուբյեկտները շարունակում են պահպանել իրենց համեմատաբար անկախ պահվածքը աշխարհաքաղաքական գործընթացների ոլորտում: Հաճախ վերոհիշյալ սուբյեկտների ինքնուրույն պահվածքը հակասում է ընդհանուր ծրագրերի իրականացմանը ՝ այդպիսով նվազեցնելով աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելու և նույնիսկ հարմարվելու մեր ընդհանուր ներուժը: Այս ամենը հատկապես ակնհայտ էր հետխորհրդային անկախ Հայաստանի գոյության ընթացքում: Չնայած, արցախյան հակամարտության պատճառով, անկախության առաջին տարիներին ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների իրացման ոլորտում դերակատարների գործունեությունը համընկնում էր, այնուամենայնիվ, հաջորդ տարիները բացահայտեցին խնդրի զարգացման փոփոխություններ: Մասնավորապես, ընդհանուր նպատակի իրագործումը ՝ Արցախյան պատերազմի հաղթական արդյունքը, բարձրացրեց ազգային աշխարհաքաղաքական ընկալումների առաջնահերթությունների հստակեցման հարցը: Հայաստանի Հանրապետությունը, որին օբյեկտիվորեն հատկացվեց գլխավոր դերը ազգային աշխարհաքաղաքական նպատակների իրականացման գործում, աստիճանաբար զիջեց իր գործառույթները այլ դերակատարներին: Ավելին, հայկական սփյուռքը ստացավ տարածաշրջանային և համաշխարհային աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելու հիմնական գործառույթը: Այս պարագայում հայկական պետության և հայկական սփյուռքի աշխարհաքաղաքական գաղափարների ընդհանրացման հիմնական շրջանակը սահմանվեց որպես Հայ Դատի միջազգային հետապնդում: Այս հարցը որոշ չափով ստորադասվեց Հայաստանի համար կենսական նշանակություն ունեցող մեկ այլ խնդրի ՝ Արցախյան հակամարտության վերջնական կարգավորմանը: Ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների նման ենթախմբում Հայաստանի Հանրապետության հզորացումը երկրորդ պլան էր մղվում: Այս հարցը համարվել է հնարավոր, բայց ոչ միակ նախապայմանը `աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական, աշխարհամշակութային տիրույթներում ազգային նպատակների իրականացումն ապահովելու համար: Համաշխարհային պրակտիկայում բազմիցս ապացուցվել է, որ ցանկացած էթնոմշակութային միավորի դեպքում աշխարհաքաղաքական գաղափարների իրականացման արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է պետության հզորությունից: Անգամ պարտված երկրներում (Իսրայել, Հարավային Կորեա) (Իսրայել, Հարավային Կորեա) պետության ամրապնդումը և հասարակության կենսամակարդակի բարձրացումը համարվում էին միակ նախապայմանները նրանց աշխարհաքաղաքական անկախությունն ու ազդեցությունը մոլորակի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքում ապահովելու համար: , Ընդգծենք մեկ հնարավոր հանգամանք: Հայաստանի Հանրապետությունն առանձնանում է ազգային միատարրության բարձր ցուցանիշով: Հետևաբար, հասարակության որոշակի հատված ներկայացնող ազգային փոքրամասնությունների խմբերը չեն կարող խոչընդոտել ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների արտահայտմանը և իրականացմանը: Ավելին, այս հանգամանքը լրացուցիչ առավելություններ է տալիս «Հայաստանի Հանրապետության» աշխարհաքաղաքական սուբյեկտին `ազգային ֆոնի վրա տարածաշրջանում անընդհատ զարգացող աշխարհաքաղաքական գործընթացներից խուսափելու համար: Այսպիսով, ակնհայտ է փաստը, որ հայ ազգի աշխարհաքաղաքական նկրտումների իրականացման միակ նախապայմանը հայկական հզոր պետականության գոյությունն է, գոնե առայժմ, պատմական հայրենիքում: Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է հանդես գա ոչ թե որպես առանձին օղակ հայ աշխարհաքաղաքական դերակատարների շղթայում, այլ որպես այդ օղակների գործունեության միակ ոլորտը: Ուստի ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարներ արտահայտող բանաձևի հիմնական բաղադրիչը Հզոր պետությունն է: Որտեղ ՝ Ա - հայկական աշխարհաքաղաքականություն, Պ - հայկական պետականություն: Այս բանաձևը հաստատում է այն փաստը, որ ընդհանուր առմամբ ազգային աշխարհաքաղաքական գաղափարների բովանդակությունը հայկական պետականության հզորության աստիճանի գործառույթ է: Այլ կերպ ասած, միայն հզոր Հայաստանը `համաշխարհային աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բոլոր մակարդակներում, կարող է ձևակերպել ազգային աշխարհաքաղաքականության ձգտումները: Այսպիսով, հայկական աշխարհաքաղաքականությունը, համարելով դա որպես ժամանակակից աշխարհում հայ տեսակի իրական տեղն ու դերը հավակնելու միջոց, ենթադրում է համապատասխան գիտակցության ապահովում, որի առանցքը պետք է լինի աշխարհաքաղաքական կրթության եզակի ծրագրի ապահովումը: ազգը, քանի որ, ինչպես Կ. Հաուսոֆեր, յուրաքանչյուր ազգի լիարժեք կենսագործունեության համար տարածության սահմանափակման խնդիրը պետք է իրագործի հասարակության յուրաքանչյուր խավ, յուրաքանչյուր անհատ: » Մեր դեպքում, միասնական Հայաստանի ստեղծումը հնարավոր կլինի միայն այն դեպքում, եթե ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացի դա ընկալի ոչ միայն որպես բարոյական հաղթանակի ցանկություն, այլև իր կենսատարածքն ընդլայնելու միակ արդարացված հնարավորությունը: Հղումներ 1. Ա.Հ. Ներսիսյան, «Հայ քաղաքակրթական ինքնատիպությունը որպես աշխարհաքաղաքական անկախության նախապայման բացահայտելու անհրաժեշտությունը», GSPI, Հանրապետական ​​գիտական ​​նստաշրջանի նյութեր, Երևան, 2011, էջ 538-540: 2. Ա.Հ. Ներսիսյան «Աշխարհաքաղաքականության գիտական ​​բովանդակությունը. Տեղը գիտությունների դասակարգման համակարգում », ՎՍՊԻ, գիտական ​​նյութեր, հատոր Բ, Վանաձոր 2011, էջ 170-179: 3. Ա.Հ. Վալեսյան, Լ.Հ. Վալեսյան «Քաղաքական աշխարհագրություն» Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 2005 թ., 339 էջ: 4. В. В. Желтов, М. В. Helելտովի աշխարհաքաղաքականություն. «Պատմություն և տեսություն»: Մոսկվա 2009 թ , Изд. Վուզովսկու դասագիրք: ԻՆՖՐԱ-Մ, ս. 455.5: Нартов Н. Ա., Աշխարհաքաղաքականություն, խմբ. - Մ. ITNITI-DANA, Edinstvo, 2004, 544 էջ Գլոբալ բարգավաճում: - Նյու Յորք. Harper Business, 2003, 396 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակի `աշխարհագրական գիտնական Արմեն Հովհաննեսի Ներսիսյանի մասին: Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, Հայաստանի պետական ​​մանկավարժական համալսարանի աշխարհագրական ամբիոնի դասախոս, սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրություն, MՇՇ ամբիոնի դասախոս, էլ. ։

Հոդվածում հայկական պետականությունը քննարկված է որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ակտոր և միակ նախապայման, մյուս ակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ Ընդգծենք, որ աշխարհաքաղաքականությունը անխզելիորեն կապված է այն ամենի հետ, ինչը քաղաքական սոցիոլոգիայում անվանում են ակտորներ։ Վերջիններիս շարքին դասվում են այն բոլոր անհատականությունները, խմբերն ու կառույցները, որոնք «աշխարհաքաղաքական ցանկություններն ու պատկերացումները մշակում, արտահայտում և դնում են գործողության մեջ»։

Տեղեկատվության և կապի տեխնոլոգիաների բաժնի միջնակարգ դպրոցում աշխարհագրական դասընթացների արդյունավետության բարձրացում: Հասարակության զարգացման ներկա միտումները կանխատեսում են, որ ապագայում սոցիալ-քաղաքական և տնտեսական ոլորտները կունենան բարձր տեխնոլոգիական հագեցվածություն: Սա հավասարապես վերաբերում է հանրակրթությանը: Կրթական բարեփոխումների ներկա փուլում տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) օգտագործումը կրթության արդյունավետության բարձրացման պայմաններից մեկն է: Ուստի կարծում ենք, որ հանրակրթության ոլորտում ժամանակակից տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործումը մեծապես կնպաստի կրթության ապահովմանը: Հանրակրթության ժամանակակից համակարգը անհնար է պատկերացնել առանց տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների: Խնդիրը չի սահմանափակվում միայն ուսումնական գործընթացի տեխնիկական միջոցներով ապահովմամբ և դրանց օգտագործման մեթոդների պարզ ուսուցմամբ: Դասավանդման գործընթացում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման մեթոդաբանական աջակցության կարիքը նույնպես կա: Ուսուցչի համար դա պետք է ծառայի որպես դասապրոցեսի ակտիվացման, դասը պատրաստելու, դասավանդման գործընթացի արդյունավետությունը բարձրացնելու միջոց: Ներկայումս հանրային դպրոցների մեծ մասը հագեցած է համակարգչային դասասենյակներով, որոնք ապահովում են ՏՀՏ կիրառական ծրագրերի լայն շրջանակ: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործումը դասապրոցեսում պետք է իրականացվի `ելնելով ուսանողների տարիքային-անհատական ​​առանձնահատկություններից, ստացված գիտելիքներից: ՏՀՏ հնարավորությունների օգտագործման արդյունավետությունը կախված է ուսուցչի համապատասխան ունակություններից, հմտություններից և կարողություններից, ՏՀՏ տիրապետման մակարդակից, ինչպես նաև դասավանդման գործընթացում դրանք նպատակային օգտագործելու հմտությունից: Ուսումնական գործընթացում ուսանողների մտավոր ներուժի փոխկախվածությունը պարզելու համար անհրաժեշտ են գիտականորեն հիմնավորված համապատասխան մեթոդական ուղեցույցներ `համապատասխան գործնական փորձով: Միևնույն ժամանակ, կրթական համակարգում ներկայացված կրթական համակարգի պահանջները պետք է պահպանվեն ՝ ապահովելով դրանց իրականացման հնարավոր ողջամիտ միջոցները: Այս առումով «Աշխարհագրություն» դասընթացը առանձնահատուկ դեր ունի հանրակրթության մեջ, որը կազմում է ամբողջական համակարգված գիտելիքներ մարդկության «ընդհանուր տան» ՝ Երկիր մոլորակի մասին: Մեր կարծիքով, աշխարհագրության դասավանդման արդյունավետությունը պայմանավորված է դասավանդման մեթոդների և դասավանդման ժամանակակից տեխնոլոգիական մոտեցումների արհեստավարժորեն ճիշտ համադրությամբ, ինչը կապահովի սովորողների կողմից ուսման գործընթացում ՏՀՏ-ի առավել արդյունավետ օգտագործումը `նպաստելով հմտությունների և կարողությունների զարգացմանը [ 2, էջ 53-55]: Աշխարհագրության դասերին, կախված ուսանողների տարիքային առանձնահատկություններից, ուսուցման գործընթացը կարող է կազմակերպվել տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների հետևյալ միջոցների միջոցով. գրադարաններ, - դպրոցական աշխարհի GIS: Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործումը ուսումնական գործընթացում, մասնավորապես `համակարգչային սարքավորում, թույլ է տալիս կատարելագործել և արդիականացնել աշխարհագրության դասավանդման գործընթացը: Դեռ 1989 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի միջազգային կոնգրեսի կողմից հաստատված «Կրթության մասին տեղեկատվության մասին» հռչակագրում նշվում էր, որ նոր տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, որոնք ժամանակակից հասարակական մշակույթի բաղկացուցիչ մասն են, ուղղված են կրթական համակարգի արդյունավետության բարձրացմանը: Այս ուղղությամբ վերջերս կատարված գիտական ​​և գործնական աշխատանքը հիմնավորել է ուսուցման գործընթացում տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործման արդյունավետությունը [3, p. 48]: Աշխարհագրություն ծրագրաշարը նախատեսված է ուսանողների գիտելիքների, ստեղծագործականության, հմտությունների և փորձի զարգացման համար: Համակարգչային ծրագրերի միջոցով հնարավոր է արագ փոխել ուսուցանվող թեմային վերաբերող ցուցադրական նյութը ՝ քարտեզներ, աղյուսակներ, գծապատկերներ, սլայդներ և այլն: Դա հնարավորություն է ուսուցանվող թեման ավելի պատկերավոր կերպով ներկայացնելու համար: Միևնույն ժամանակ, օգտագործելով ինտերնետը, հնարավոր է ցուցադրել օդատիեզերական լուսանկարներ, ստեղծել գծապատկերներ, գծապատկերներ, աշխարհագրական երևույթների պատկերներ, որոնք փոխվում են ժամանակի և տարածության մեջ: Անհրաժեշտության դեպքում ուսման գործընթացում կարող է օգտագործվել թեմայի բովանդակությանը համապատասխան տեսանյութ: Ի դեպ, հարկ է նշել, որ ՏՀՏ-ի արդյունավետ օգտագործումը աշխարհագրության դասավանդման գործընթացում կտա ցանկալի արդյունք, եթե դասարանը հագեցած լինի համապատասխան նյութատեխնիկական միջոցներով, իսկ ուսուցիչն ունի անհրաժեշտ տեղեկատվություն դասավանդվող թեմայի և մեթոդաբանության վերաբերյալ: այդ գործիքներն օգտագործելու հմտություններ: Յուրաքանչյուր աշխարհագրական դաս կամ դասավանդվող թեմա պահանջում է համապատասխան ծրագրակազմ: Դրանք կազմելիս պետք է հետևել հետևյալ դրույթներին. - Նոր նյութին տիրապետելիս պետք է օգտագործել ցուցադրական ծրագիր, որն ուսանողների համար թեման ավելի պարզ և պարզ կդարձնի: Դա ավելի մատչելի կլինի: Օգտագործեք նախօրոք կազմված ուրվագծերի քարտեզներ, գծապատկերներ, լուսանկարներ, կարճ տեսանյութեր և այլն [1, էջ 35-39] Դասավանդման գործընթացում տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործումը, ուսուցման և ուսուցման ավանդական մեթոդները փոխելը հնարավորություն է տալիս արդյունավետ ուսուցում կազմակերպելու համար օգտագործել «տեղեկատվական դարաշրջանին» համահունչ մեթոդներ: Ակնհայտ է, որ այս տեխնոլոգիաների օգտագործումը դասավանդման գործընթացում խնայում է ժամանակը, պահպանում է ուսանողների կարգապահությունը, ակտիվացնում է նրանց, հետաքրքրություն է առաջացնում առարկայի նկատմամբ, խթանում է ուսանող-ուսուցիչ համագործակցությունը, ինչպես նաև բարձրացնում է ուսումնական գործընթացի հրատապությունն ու արդյունավետությունը: ՏՀՏ-ի օգտագործումը միաժամանակ զարգացնում է ընկալումներ, բնության արդյունավետ օգտագործման կայուն գիտելիքներ, էկոլոգիայի ոլորտում աշխարհագրության պրագմատիկ-գործնական նշանակություն: Դասավանդման մատչելիությունն ապահովելու համար ուսանողների գործնական աշխատանքը կազմակերպելու համար ցանկալի է օգտագործել Microsoft Office ծրագրային փաթեթի «PowerPoint» ծրագիրը: Processingանկալի է օգտագործել «Excel», «Word» ծրագրերը և այլ տպագիր նյութեր նյութերի մշակման համար: Համակարգչային տեխնոլոգիաների միջոցով հնարավոր է անցկացնել գիտելիքների թեստ: Այդ նպատակով կարող են օգտագործվել ինչպես պատրաստի, այնպես էլ ուսուցիչների կողմից պատրաստված համակարգչային թեստեր: Ուսանողների գիտելիքները կարելի է ստուգել ինչպես անհատապես, այնպես էլ խմբերում [4, էջ. 46]: Աշխարհագրություն առարկայի նկատմամբ ուսանողների հետաքրքրության և պատասխանատվության բարձրացման համար ստեղծագործական աշխատանքը կարող է առաջ քաշվել `անկախ տնային առաջադրանքների, սլայդ շոուների և համակարգչային ներկայացումների պատրաստման հետ: Ուսուցման կարողությունների զարգացում և Ուսանողների ստեղծագործական գործունեությունը դասերին ուղղակիորեն կապված է համակարգչային տեխնոլոգիայի օգտագործման նպատակների հետ Նպատակային առարկայի ուսուցում: ՏՀՏ գործնական կիրառումը հատկապես կարևոր է, երբ աշխատում են աշխարհագրական քարտեզների և շրջայցային դիտարկումների հետ: Այսպիսով, օգտագործելով տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները, ուսուցիչը. • հոգեբանորեն նպաստում է ուսանողների կողմից նյութի յուրացման գործընթացին և բարձրացնում է դասի արդյունավետությունը, • մեծացնում է ուսանողների ուսումնառության գործունեությունը, • հետաքրքրություն է առաջացնում առարկայի նկատմամբ, • նպաստում է առարկայի ձևավորմանը: տարածական աշխարհայացքը, • գնահատում է աշխարհագրության գործնական նշանակությունը, • նպաստում է դասի հեշտ ընկալմանը, • մեծացնում է առարկան ուսումնասիրելու ցանկությունը, • նպաստում է տեսական նյութի առավել ամբողջական յուրացմանը, • սովորողներին հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն ձեռք բերել աշխարհագրական տեղեկատվություն, զարգացնում է այն օգտագործելով համակարգչային տեխնոլոգիան, • հստակ զարգացնում է ուսանողների սեփական տեսակետը և արտահայտելու կարողությունը: Այս խնդիրների նպատակային լուծումը ենթադրում է նոր մեթոդական ցուցումներ և ծրագրեր, որոնք կապահովեն ուսանողների վերարտադրողական մտածողությունից ստեղծագործական անցումը, կզարգացնեն մտածողության կառուցողական ձև, տեղեկատվական մշակույթ, այն գնահատելու ունակություն: Գրականություն 1. Գալստյան Ս., Երկխոսություն համակարգչի հետ: Microsoft Office 2010, Երեւան, 2010, էջ 35-39: 2. Մինասյան Ա., Աշխարհագրության դասավանդման մեթոդներն ու միջոցները, Երեւան, 2011, էջ 53-55: 4. Таможняя E., Համակարգչային տեխնոլոգիաներ: возможности использования, «География в Armen AjamoghlyanASHKHARHAGRUTYAN BARDZRATSUMEHANRAKRTAKAN արդյունավետությունը դպրոցական կրթության, տեղեկատվության եւ HAGHORDAKTSAKANTEKHNOLOGIANERI KIRARMAMBOBS ։

Հոդվածում քննարկվում են Լոռու մարզի բնակչության միգրացիայի և տարաբնակեցման փոխազդեցության հիմնահարցերը։ Լոռու մարզն «աչքի է ընկնում» վերջին տասնամյակում բնակչության թվաքանակի՝ առավել մեծ չափերի հասնող կրճատումով։ Մարզի սոցիալժողովրդագրական և տնտեսական արդի իրավիճակը միանգամայն նոր և բարդ խնդիրներ է առաջադրում գիտությանը և պահանջում տարաբնակեցման զարգացման օրինաչափությունների իմացություն։ Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում բնակչության թվաքանակի փոփոխությունների վրա աշխարհագրական դիրքի ազդեցության ուսումնասիրումը և գնահատումը։

Genocideեղասպանությունը, նրա ուղղակի կամ անուղղակի գեղարվեստական ​​արձագանքները միշտ առկա են ոչ միայն ժամանակակից հայ գրականության մեջ, որոնք բերում են իրենց հատուկ տեղական նյութական և իմաստային գեղարվեստական ​​առանձնահատկությունները, այլև նկատելի կշիռ են ձեռք բերում համաշխարհային գրականության մեջ, անմիջականորեն կապված մարդկային խնդիրների հետ, դառնալով հատուկ արտահայտություն: Նրանք գտնում են բազմաթիվ փիլիսոփայական հարցեր, մասնավորապես մարդկության ճգնաժամը, դրա սպառումը արդեն 20-րդ դարի սկզբին: Եթե ​​հանցագործությունը չի գտնում իր արդար հատուցումը, այն դառնում է շարունակական և շարունակական, այդ պատճառով այդ անցյալը հանկարծակի հայտնվում է մեր ներկայում, մենք հանկարծ հայտնվում ենք նույն գորդյան խնդիրների հանգույցում, ինչ դարասկզբին ՝ ամբողջ ստորջրյա այսբերգի մի մասը »կրկին օգտագործվում է: , որը սկզբում անտեսվեց կամ մոռացվեց: Ընդհանրապես, արվեստի յուրաքանչյուր պատերազմ թողնում է բռնի մահվան, ցածրորակ չարիքի և դաժանության իր կայուն ուղեծիրը (հատկապես ժողովրդի առավել անօգնական հատվածի ՝ ծերերի, կանանց և երեխաների համար) և մարդկության անսպառ դրսևորումներով, այդ իսկ պատճառով: հայկական ողբերգության արտացոլումներն անվերջ են և գեղարվեստորեն միանշանակ: , Առաջին ռուսական հեղափոխության ժամանակ, դեռ 1906-ին, Հովհ. Թումանյանը գրում է Ֆիլին: Վարդազարյան. «Իսկապես, այդքան տգեղ, այդքան ագահ, այնքան անարդար, հրեշավոր կռիվը, ինչ էլ լինի թուրքահայը, դժվար թե տեղի ունենա: Գուցե նախապատմական ժամանակներում, երբ մարդիկ իրար էին ուտում »/ 1,15 /: Փոխվող և հեռացող ժամանակները բարոյական նոր խնդիրներ են առաջ բերում, ընթերցողի տեղեկացվածությունն աճում է, գրական շուկան այսօր հարստանում է տարբեր գրողների գործերով, որոնք խոսուն ապացույց են այն բանի, որ հայերի ապրած մեծ ողբերգությունները վերջ չեն տալիս կամ տեղայնանում: Մեր աշխատանքում մենք ներկայացրել ենք հիմնականում վերջերս լույս տեսած արտասահմանյան գրականության մի քանի նմուշներ, որոնք վերաբերում էին Մեծ Եղեռնին ՝ ճշմարտության համապարփակ բացահայտման և մարդասիրական հարցերի խորացման նպատակով: Այս բոլոր աշխատանքների առանցքում հանկարծակի անօթեւան մնացած մի ամբողջ ժողովրդի և անհատի ճակատագիրն է, միջազգային դիվանագիտության անժամանակ ամենաթողությունը, որը վաղ թե ուշ կբացահայտվի մարդկության համար, ինչպես վկայում է իսպանացի գրող Գոնսալո Գուարչը իր «Սպիտակ լեռ « Այս վեպերի մեծ մասը հիմնված է փաստերի, փաստաթղթերի վրա (Գուարչ, Այլիսլի, Վոնեգուտ, Յալչին և այլն), շատ հաճախ, ինչպես Գուարչում, այն հիշեցնում է գեղարվեստական-վավերագրական հիմքի վրա գրական մոնտաժ և երբեմն վեր է գալիս մերկ փաստից: , դառնում է ամբողջ պատմական ժամանակաշրջանի ընդհանրացումը `պայմանավորված ժամանակակից կյանքի ձևով և պատմական իմաստուն հեռավորությունից, բայց դեռ չի հաջողվում ձեռք բերել ծանրակշիռ գեղարվեստական ​​արժեք: Նույն մեծ ազնիվ մտքերն ու հույզերը ծնվում են աշխարհի մեծ գրողների մեջ` անխուսափելիորեն ստեղծելով նրանց մարդկային մեծ ընտանիքի արյունակիցները: Կցանկանայինք առանձնացնել ռուս մեծ գրող Սերգեյ Գորոդեցկու վաստակը, ով մեր ցավը առաջինն էր, հայկական հարցի տարբեր փուլերում կշռեց եվրոպական «մարդասիրական» դիվանագիտության չարագուշակ սանդղակը: Նա առաջին Հովհ. Թումանյանի հետ միասին նա նկատեց հայկական խնդրի համընդհանուրությունը, որի մասին ավելի ուշ կգրեր փորձագետ Դեմիրճյանը: «Իմ հայ եղբայրները» պոեմում Գորոդեցկին գրել է. «Այնքան շատ բան կա քեզ սիրելու համար» / 2, 41 /: 1916-ի գարնանը Թիֆլիսում (Վրաստան) «Ռուսական խոսքի» թղթակից Գորոդեցկին, որը պատրաստվում էր մեկնել Վան տեղական նահանգապետության տակ, սկզբում պարզապես հավատաց, որ «դա պատերազմ է ռուս ժողովրդի կյանքի և պատվի համար»: (2,270): Բեղմնավոր հանդիպում Հովհ. Այսուհետ, Թումանյանի հետ, դա դառնում է նրա ամբողջ կյանքի շրջադարձային պահը: Նա իր երիտասարդ ընկերոջը հրաժեշտ տալիս հորդորում է ձեզ հոգ տանել երեխաների մասին, ավելացնում է նա: «Մի մոռացեք քուրդ երեխաներին: Դրանք նույնքան անիրական են, որքան մերը »/ 2, 281 /: Տեսածի ու լսածի արձագանքը դառնում է ոչ միայն ռուս գրողի 10-ականներին: բանաստեղծություններ և հոդվածներ և այլն: Նա մտադիր է գրել «Արքելյան վիշապը» (հետագայում `« Շամիրամի այգիներ ») էպոսից, որը 1928 թվին լույս է տեսել միայն« Պայծառ կարմիր փոթորիկ »վեպը: Գրողն անդրադարձել է «Շամիրամի այգիներ» վեպին իր կենդանության օրոք, և ստեղծագործության վերջին ամբողջական տարբերակը տպագրվել է 1970 թվականին: Այն հայտնաբերել և հրատարակել է Իրմա Սաֆրազբեկյանը նախ «Գրական Հայաստան» ամսագրում, ապա միայն վերջերս `2010 թվականին: , «Վերջին ճիչը» գրքում: Այս զարմանալիորեն ժամանակակից ստեղծագործությունն առանձնանում է ոչ միայն կյանքի բանաստեղծական ընկալումներով, չնայած այն ամենի, ինչի մասին նա պետք է խոսի, ծայրահեղ հուզական հագեցվածությամբ, մենախոսությամբ, այլև հարուստ ենթատեքստային մեկնաբանությամբ, ինչը հանգեցնում է համընդհանուր արժեքների, գաղափարի պաշտպանության անհրաժեշտությանը: եղբայրության Եղիշե Չարենցը և Սերգեյ Գորոդեցկին բաժանվել են ընդամենը 13 տարի, բայց տեղի ունեցածի ընկալումներն ու գնահատականները թույլ են տալիս ուշագրավ զուգահեռներ գտնել Չարենցի «Դանթեական առասպելի» և «Շամիրամի այգիների» միջև: Երկու նկարիչներն էլ սիրում էին այդ երկիրը, որն արդեն «բնակեցված էր» մեռելներով, բայց «լի էր հեքիաթներով ու չխանգարված գեղեցկություններով»: Անդառնալի կորուստների զգացումը չի հետաձգվի: Իր առաջին վերադարձից հետո լույս տեսած «Քանդված դրախտը» (1916) հոդվածում Գորոդեցկին կգրի. «Սարսափելի է այն տառապանքների հիշողությունը, որոնք մարդն է պատճառում մարդուն: Եվ ոչ պատերազմի մեջ: Պատերազմում տառապելը սարսափելի չէ: Անտանելի է, երբ մտածում ես, որ հարյուր հազարավոր խաղաղ, անպաշտպան մարդիկ դաժանորեն խոշտանգվել են անասելի մարդկանց կողմից ՝ մարմնի և հոգու նուրբ հարվածներով: Massacreարդի և ավերածության վայրում գտնվելու զգացողությունը ոչ մի բանի հետ չի կարող համեմատվել, բացի վշտի և ցավի ուժից: , Անուղղելի չարիք, անջնջելի խայտառակություն, անօգնական զայրույթ մարդկային հոգուն հասցված վիրավորանքի համար: Սրանք առաջին զգացմունքներն են, որոնք առաջացնում է Թուրքիան »/ 2.52 /: Հուլիսի 18-ին, ռուսական զորքերի հերթական նահանջով, ավարտվում է վանի ջարդարարությունը: Սխալ չի լինի ասել, որ Գորոդեցկին առաջին գրողն էր, ով ընդվզեց մեծ տերությունների, մասնավորապես ռուսական դիվանագիտության անարդար վարքի դեմ: դեպի բրիտանական երը Առանձին դրամայում գրված էջերը, որոնք պատմում են ցարիզմի երկկողմանի քաղաքականության մասին: Ռուսական հրամանատարությունը զենք էր բաժանել թշնամի քրդերին ՝ իր դաշնակից հայերին բնաջնջելու համար: Մարդասեր գրողը խորանում է ցեղասպանությանը հաջորդած հոգեբանական խնդիրների մեջ: «Հոգնածությունն ու վիշտը նրանցից դուրս էին վանել իրենց ամբողջ ուժն ու ամենազորությունը: Նրանք (վերապրածները) կորել էին կենդանի մահացածների մեջ: Նրանք հիմա ոչինչ չգիտեին, չէին կարող, չէին ուզում »/ 2,458 /: Անմարդկային տառապանքներից հետո հայերը հայտնվեցին «անմահության հորձանուտում», արմատախիլ արված, «լինելուց»: Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին աշխարհի մի շարք երկրներում ստեղծվեց ցեղասպանության նոր ճյուղ, որի անմիջական հետևանքներից մեկը Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ օտար գրականության հանդեպ հետաքրքրության աճն էր: Մյուս կողմից, առայժմ մեծ տերությունները պետք է «հիշեն» Հայկական հարցը, որպեսզի լուծեն իրենց խնդիրները, ինչպես դա եղավ 1987-ի հունիսին, որպեսզի արգելափակեն Թուրքիայի մուտքը Եվրոպայի խորհուրդ: Վերջին երկու տասնամյակները հայերեն են թարգմանել ամերիկացի Քուրթ Կուրտ Վոնեգուտը, իսպանացիներ Մարիա Անգլադան, Գոնսալո Գուարչը, Խոսե Գուրիարանը, գերմանացի հրեա Էրիխ Հիլզենրատը, թուրք Քեմալ Յալչ ը n, Օրհան Փամուկը ՝ ադրբեջանցի Աքրամ Այլիսարի երազանքը: գործ Այլոց աշխատանքները: Այդ ստեղծագործություններում, որպես կանոն, հայերի հետ կատարվածը դիտվում է որպես անձի անկառավարելի ընթացքի արտահայտումներից մեկը, որն անընդհատ «հարստանում» է իր բարոյալքման և նահանջի նոր փաստերով: Այստեղից էլ գալիս են այնպիսի ստեղծագործությունների համընդհանուր արժեքը, որոնք լավ գիտակցում են համաշխարհային գրողները: Անհատի, սոցիալական խմբի գոյությունը վտանգված է, քանի որ իրական կյանքը հեռանում է մարդասիրական իդեալներից, բացահայտորեն խրախուսվում է բռնությունը, դաժանությունը, և սպառնում է զոմբի դառնալու աղետը, որն արտահայտվում է նրա աչքերի դատարկության մեջ, ամեն ինչի նկատմամբ կատարյալ անտարբերության մեջ: Թուրք գրող Օրհան Փամուկը փորձում է քննել այս իրողությունը մարդու և մարդկության արժեքային համակարգում ՝ անելով դա աննկատելի, առանց սուր շեշտադրումների, բայց մի պահ չմոռանալով, որ Կարսի կորցրած գեղեցկությունը «աղքատ և խունացած», «չափավոր կարիքի միջավայր» և բարեկեցությունը հիմնականում պայմանավորված էին հայերով: ներկայությամբ. Հեռացման «աննկատելի» դիտողություն: «Մարդիկ կային, ովքեր այստեղ ապրում էին հայկական պետության ժամանակներից, նրանց 1000 տարի առաջ կառուցած վանքերից մի քանիսը դեռ կանգնած են իրենց ողջ փառքով» (3,27): Այսպիսով, վեպի էջերում հայկական թեման շարունակում է անցնել ՝ «ուրվականների պես միայնակ, լքված և անմարդաբնակ հին տների», հայ դարբինների «Անի ուրվական քաղաք» վարպետության համր վկաների տեսքով: Եվ ամբոխից մեկը հարց է տալիս ադրբեջանցի լրագրողին: «Ո՞ւր են Կարսի ու Անատոլիայի միլիոնավոր հայերը»: (3,264): Գրողի ուշադրության կենտրոնում են կամայականությունները, իր հայրենակիցների ֆանատիզմն ու հետամնացությունը: Դա են վկայում վեպի բնագետները, որոնցից մեկը, հղում անելով Բրաունինգին, հայտարարեց. «Մեր ամբողջ ուշադրությունը կենտրոնացած է տիեզերքի վտանգավոր ծայրահեղությունների վրա»: Կենցաղային թվացյալ աննշան գործը կարող է այստեղ կյանքի ու մահվան իմաստ ստանալ: Նախկին քաղաքապետը սպանվեց, քանի որ ապօրինի կառուցված պատշգամբը փլուզվեց: Հատկանշական է, որ վեպի կենտրոնական հերոս Քերիմը պարզապես Canանն է, 12 տարի շարունակ քաղաքական աքսոր է եղել Գերմանիայում, կամ երբևէ չի զբաղվել քաղաքականությամբ: Քաղաք ժամանող բոլորը պարտավոր են ոստիկանության բաժանմունք ներկայացնել ըստ 1940-ի: Քաղաքային լրատվամիջոցների 90% -ը տրամադրել են նահանգապետը և անվտանգության վարչությունը `հաղորդելով դեռ չկատարված միջադեպերի մասին: Սարսափելին այն է, որ քաղաքում տեղի ունեցած սպանություններն ու ինքնասպանությունները ոչ ոքի չեն զարմացնում. դրանք տեղի են ունենում առանց ակնհայտ պատճառի, կարծես ինքնին հասկանալի երևույթներ, որոնք մտել են առօրյա կյանք և դարձել առօրյա կյանքի բաղկացուցիչ մասը: Նրա որոշ բանաստեղծություններ մեկնաբանվել են որպես «Տեղ, որտեղ Ալլահ չկա»: Կարսը ընդհանրացնում է երկրի շատ քաղաքների դժբախտ, հուսալքված, ձախողված, հուսահատ մարդկանց, որոնց դեմքերը պարտության հավերժական կնիքն են: Վեպում ինչ-որ տեղ խաղարկվում է Մարկեսի էպիկական-քաղաքական սցենարը, որն, ի դեպ, գեղարվեստական ​​հետևանքներ ունեցավ աշխարհի տարբեր գրականություններում ՝ ապացուցելով ալոգիզմը, հակաժողովրդական բովանդակությունը, «թատերական հեղափոխությունները», որոնք բնորոշ են պետական ​​կառավարման համակարգերին: Գրողը համոզված է. «Մեր ողորմելի կյանքը դեր չունի մարդկության պատմության մեջ: … Մենք կմնանք աննշան խմբի անդամներ ՝ խեղդվելով նրանց մանր, անիմաստ վեճերի մեջ, կծելով միմյանց կոկորդները, թե ինչ են քաշելու կանայք իրենց գլխին: Theանապարհները կբացվեն, «թատերական հեղափոխությունը» կավարտվի »/ 3, 272 /: Չեխովի, Շուկշինի, Այթմատովի և Մարկեսի ստեղծագործությունների թարգմանիչը Աքրամ Այլիսլին էր, որի «Քարե երազներ» վեպի հիմքում 1988-90թթ. Այն վերաբերում է հայ-ադրբեջանական «համակեցությանը», Սումգայիթում և Բաքվում հայկական ջարդերին ՝ ավելացնելով անցյալ դարի սկզբին Նախիջևանի հայերի ջարդերի խոր արմատները: Վեպը ռուսերեն բնագրից վարպետորեն թարգմանել է Արտակ Վարդանյանը: Բրիտանական «Անկախ» թերթին տված հարցազրույցում գրողն ասել է, որ իր գիրքը «հաշտեցման» մասին է: Մեկ այլ հարցազրույցում գրողն ասում է, որ տարիներ առաջ գրված այս գիրքը հրատարակելու որոշումը պայմանավորված էր Ռամիլ Սաֆարովի հետ կապված միջադեպով, այնքան բնորոշ երկու հարևան ժողովուրդների տասնամյակների հարաբերություններին: «Երբ ես տեսա հայերի և ադրբեջանցիների խենթ արձագանքը և կանխամտածված և կանխամտածված խելագարությունը, որոշեցի տպագրել իմ վեպը», - գրում է նա / 4,5 /: Կարծում ենք, որ վեպը մեր օրերի լուրջ, անկողմնակալ և համարձակ գործերից մեկն է ՝ նվիրված հայրենակիցների ՝ Ագուլիսի հայերի «հիշողությանը անդառնալի ցավ թողած» հայրենակիցների հիշատակին: Գրողի միկրոկոսմոսը Ագուլիսն է, որը «բռնությամբ կրոնափոխ է եղել և վտարվել Հայաստանից»: Կատարված սարսափելի հանցագործություններից ավելի քան երկու տասնամյակ անց, գրողը զղջում է, «կարծես աստվածաշնչյան իմաստությանը հետևելով ՝ ճշմարտության խոստովանությունն իրեն ազատագրում է» (4: 8-9): Վեպի բոլոր հերոսները իրենց տեսակով դժգոհ են ՝ դահիճներից մինչև զոհեր: Անեծքի և դժբախտության խարանը ընդմիշտ դրոշմված է մարդկանց և նրանց սերունդների հոգիների ճակատին, ովքեր առաջնորդվել են կույր ատելությամբ և մոլեռանդությամբ, ոտնահարել են համակեցության և կրոնական հանդուրժողականության դարավոր համընդհանուր օրենքները: Հեղինակի խոսքով ՝ Դոն Կիխոտի և Սանչո Պանցայի պատմության մեջ ամենատխուր էջը հիշեցնում է Սադայ Սադըղլին, որին դաժանորեն ծեծել են ՝ պաշտպանելով հայ ծերունու գլխատված դիակը և տեղափոխել հիվանդանոց: Հսկա քաղաքում յուրաքանչյուր հայ խոշտանգումների ու սպանության ժամանակ կարծես նրանց խոշտանգում էին ու սպանում: Թույլատրելիության և հանցագործության այս մթնոլորտում «ցանկացած մարդ կարող է հեշտությամբ սրբվել երկրի երեսից, եթե նրա հետեւում ոչ ոք կանգնած չէ» / 4, 30 /: Unfortunatelyավոք, մարդ արարածը հեշտությամբ հարմարվում է իր շուրջը տիրող մթնոլորտին, բայց Մոսկվայից վերադարձած բժիշկին հաջողվեց 3 տարվա ընթացքում փոխել իր վերաբերմունքը «կրոնի, հայրենիքի, ինքը ՝ մարգարեի» նկատմամբ, ինչը նրա անձնական ողբերգությունն էր առաջացրել: Բնորոշ է, որ Այլիսլին ընդհանրապես տեսնում է մարդու անկումը: Մարդիկ ՝ հայեր կամ ադրբեջանցիներ, շրջում են այլ մոլեռանդ բազմությունների, նախիրների հետ միասին: «Եվ խոսելու, բղավելու, փառաբանելու լիակատար իրավունքը տրված էր միայն այդ բազմությանը: Տարօրինակ էր, որ այս արարածների արտասանած բառերի քանակը հավասար էր բառերի քանակին, որոնք հավանաբար օգտագործվել են հնիների կողմից որսի ժամանակ »(4: 63-64): Գիտակցությունը կորցնելուց ի վեր դերասան Սադայը, որի ընտանիքում ոչ ոք գոնե մի կաթիլ հայի արյուն չի ունեցել, կա՛մ Աուլիս-Այլիսում է, կա՛մ մտքերի մեջ ՝ վերցնելով Էջմիածին տանող ճանապարհը, պատրաստվում է ապաշխարել և դարձի գալ: Դոկտոր Աբասալին նաև բարձր համամարդկային արժեքների հետևորդ է, որի համակրանքն ու հակակրանքը ոչ մի կապ չունեն ոչ հայերի, ոչ մահմեդականների հետ: «Դա, ավելի շուտ, ճշմարտության հանդեպ իմ հավատարմության յուրօրինակ« իսկական »դրսեւորում էր» / 4, 94 /: Ելնելով իր երկարամյա դիտողություններից ՝ նա համոզված էր, որ սպանված հայերի հիշողությունը չի կարող հանգստանալ իրենց տներում ապրող թուրքերի վրա: «Մյուսների ընտանիքներում կան հոգեկան հիվանդներ, ովքեր հայկական տուն են զբաղեցրել: «Այլիսում ոչ ոք, ով այդ ժամանակ մտադիր էր բարեփոխել իր կյանքը հայերի դեմ բռնության միջոցով, դեռ հանգիստ չունի» / 4, 85-86 /: Հատկանշական է, որ Elif աֆ afak- ի կողմից Ստամբուլի ընկերը / 2006 / վեպի կողմից գրված բոլորովին այլ ոգով և ոճով գրված մեկ այլ վեպում սյուժետային հանգույցները հանգեցնում են նաև անխուսափելի հատուցման գաղափարի, մինչդեռ դրա կենտրոնական կերպարը `Մուստաֆան, օտարվել էր իր ընտանիքը ՝ փորձելով ազատվել անցյալի մղձավանջից: Ագուլիսի և նրա բնիկների կերպարը նկարվում է բարձր ոգեշնչմամբ. Մարդիկ, ովքեր երբեք չեն դադարել կառուցել իրենց հրաշագործ եկեղեցիները, գրել իրենց գրքերը, երկրպագել իրենց Աստծուն: Հեղինակը իր հերոսներից մեկի միջոցով գրում է, որ իսկական սերը սահմաններ չունի: «ՁԻԱՀ-ը մաքուր հայելի է, որտեղ արտացոլվում է միայն բարությունն ու ողորմությունը» / 4, 70 /: Նման բարձր սիրով ու նվիրվածությամբ է գրվել «Քարե երազներ» վեպը: Այսպիսով, ժամանակակից ֆանտաստիկան ակտիվորեն ստանձնել է մեծ առաքելություն: Ականատես լինելով բարձր մշակույթի ոչնչացմանը, մարդկային գոյության հիմքերի խարխլմանը ՝ այն, որպես հակակշիռ, ընդգծված հակում ունի բացահայտելու հավերժական ճշմարտություններ, հավերժական արժեքներ: Երբեմն այս աշխատանքներին բնորոշ քաղաքական հագեցվածությունը սկսում է գործել ի վնաս նրանց գեղարվեստական ​​ասպեկտների, ինչպես տեսնում են Գուարչի վեպերում (Հայկական կամք, Սպիտակ լեռ): Այս պարագայում տեղին է հիշել Ստենդալի մեկնաբանությունը ՝ մեջբերելով Օրհան Փամուկին. «Գրականության մեջ քաղաքականությունը հնչում է նույնքան կոպիտ, որքան համերգի ընթացքում արձակված զենքը, բայց դա այն է, ինչը մենք չենք կարող անտեսել» / 3, 9 /: Ավելի ու ավելի ընդհանրանում է մի միտում, ըստ որի ՝ Հայոց ցեղասպանությունը, առավել քան երբևէ, աղերսանքներ է ստանում մարդու աղավաղված բնույթի հետ կապված, թույլ է տալիս մեզ ճանաչել մեզ «դրսից» գնահատված: Տեղի ունեցածը չի կարող անտեսվել, քանի որ մնում է «չբուժված վերքը», որը «հարստանում է» մարդու բարոյալքման ու նահանջի նոր փաստերով: Անպատիժ և անպատիժ հանցագործությունը շարունակական է… Ուստի դրա համընդհանուր նշանակությունը, որը լավ գիտակցվում է աշխարհի գրողների կողմից. Յուրաքանչյուր անհատի, հասարակության գոյությունը վտանգված է, ժամանակն է կանգ առնել, քանի որ պայթող ականը հենց մեր կողքին է: Մյուս կողմից, մարդուն սպառնում է զոմբի դառնալու աղետը, որն արտահայտվում է նրա աչքերի դատարկությամբ, ամեն ինչի նկատմամբ կատարյալ անտարբերությամբ: Novelամանակակից վեպը, շրջվելով դեպի անցյալի վերաիմաստավորումը, դառնում է էլ ավելի բարդ և երկիմաստ, քանի որ ակնհայտ է հումանիստական ​​քաղաքակրթության սպառում, նույնիսկ նույն էթնիկական սահմաններում մարդու ըմբռնման անհնարինություն: Տասնամյակների հեռավորությունը չի մեղմացնում կորուստների ցավը, և այժմ ավելի ու ավելի հրատապ է դառնում անհրաժեշտ բաները լրջորեն արտահայտելու ձգտումը: Անցյալը հանկարծ հայտնվում է մեր ներկայում, և մարդկությունը հաճախ հայտնվում է հարցերի նույն կախարդական շրջանակներում: Գրականություն 1. Թումանյան Հ., Ֆիլիպոս Վարդազարյանին // Երկերի ամբողջական ժողովածու, հ. 10, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ գիտություն, 1999 թ., Էջ 14-16: 2. Գորոդեցկի Ս., Վերջին ճիչը, Երեւան, «Էդիթ Պրինտ», 2010, 591 էջ: 3. Փամուկ Օրհան, Ձյուն, Երեւան, «Անտարես» հրտ., 2006, 406 էջ: 4. Այլիսլի Աքրամ, Քարե երազներ, Երեւան, «Գրաբեր», 2013, 192 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակ Անահիտ Գուրգենի Հակոբյանի - բ.գ.թ., GSPI- ի օտար գրականության ամբիոնի դոցենտ, էլ. ։

Մեծ եղեռնը գրեթե անմիջապես արձագանքներ ունեցավ արտերկրի գրականության մեջ, կապվեց համամարդկային խնդիրներին`տասնամյակների ընթացքում լրացվելով բարբարոսության նորանոր փաստերով, որոնք հրատապ են դարձնում երևույթի քննության նոր մեկնակետեր։ Դրանցից ամեն մեկը` ուղղակի թե միջնորդավորված, բերում է որոշակի հայեցակարգ` դիտված իր ազգային ու ժամանակային հեռավորությունից։ Մեր հոդվածում փորձում ենք ներկայացնել արտասահմանյան որոշ վեպերի կարևոր էջեր, որոնք առանձնանում են հարցադրումների լայնությամբ, սկզբունքայնությամբ ու հղացման ինքնատիպությամբ։

ՀՀ-ում ինչպես, բոլոր ժողովրդավար պետություններում, դատական իշխանությունը առանձնանում է իր անկախությամբ եւ ինքնիշխանությամբ։ ՀՀ սահմանադրությամբ դատական իշխանությունը ամրագրված էորպես առանձին պետական կառավարման ճյուղ[1]։ Իսկ դատավորի գործունեությունը նույնպես ամրագրված է մի շարք իրավական նորմերով։ Քանզի առանց այդ իրավական նորմերի ամրագրման, դատավորները չեն կարող կատարել իրենց առջեւ դրված պարտականությունները։ 52ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչպես գիտենք ՀՀ-ում արդարադատություն կարող են իրականացնել միայն դատարանները, իսկ դատավորները հանդիսանում են այն պետական պաշտոնատար անձինք, ովքեր լիազորված են վերականգնել արդարադատությունը[2]։ ՀՀ դատական համակարգում դատավորների առջեւ տարբեր խնդիրներ են դրված։ Պետությունն էլ իր հերթին պարտավորություն է ստանձնում ապահովել դատավորների անձեռնմխելիությունը,քանի որ առանց դատավորների անձեռնմխելիության ապահովման չենք կարող պահանջել արդար դատաքննություն։ Հայաստանը, դեռեւս անկախությունից հետո, պայքարում է արժանապատիվ դատական համակարգ ստեղծելու համար։ Դատական իշխանության անկախության նոր փուլի հիմքը դրվեց 1995 թվականին, երբ ընդունվեց Սահմանդրությունը։ Իսկ անկախ դատական եւ իրավական համակարգ ստեղծելու փուլը ձեւավորվեց 1996 թվականին։ Դատական այս նոր համակարգի համար նախադրյալ եղավ Արդարադատության խորհրդի ձեւավորումը, որը դատական իշխանության ինքնակառավարման մարմինն էր եւ որոշումներ էր կայացնում՝ դատավորների նշանակման, առաջխաղացման եւ դատական իշխանության այլ հարցերի առնչությամբ։ Արդարադատության խորհուրդն էր ՀՀ նախագահին ներկայացնում այն անձանց շրջանակը, որոնք կարող են նշանակվել դատավորի պաշտոնում։ Դատական իշխանության բարեփոխումները շարունակվում են մինչ այսօր էլ։ Այժմյան դատական իշխանության գործունեության հիմնադրույթները ամրագրված են ՀՀ դատական օրենսգրքում[2], որտեղ հստակ ներկայացված են դատական համակարգի գործունեության սկզբունքները, դատական համակարգի կառուցվածքը, առանձին դատարանների գործունեության շրջանակը, դատական իշխանությանը վերաբերող խնդրահարույց հարցերի լուծման ուղիները, դատավորների գործունեությունը յուրաքանչյուր դատական ատյանում, նրանց կարգավիճակը, գործունեության երաշխիքները, վարքագծի կանոնները։ Այսպես, դատական օրենսգրքում[2] ամրագրված է օրինակ դատավորների ապաքաղաքականացվուծությունը։ Այս դրույթը իր մեջ պարունակում է առ այն, որ դատավորը չի կարող լինել, որեւէ կուսակցության անդամ կամ զբաղվել կուսակցության քաղաքական քարոզով։ Իսկ տե53ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղական ինքնակառավարման կամ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ կարող է մասնակցել միայն որպես ընտրող։ Ժամանակակից պետության համար կարեւորագույն խնդիր է համարվում դատավորի անկախ գործունեությունը ապահովելու համար երաշխիքներ սահմանելը։ Այն պետության կողմից սահմանվել է դատական օրենսգրքի միջոցով։ Դատավորի անռենմխելիությունը նույնպես ամրագրված է պետության կողմից իրավական նորմով[4, Գլուխ 11, հոդված 51]։ Դատավորի անձեռնմխելիությունը կայանում է նրանում, որ մի շարք դեպքերում առանց բարձրագույն դատական խորհրդի որոշումների դատավորին չեն կարող զրկել մի շարք իրավունքներից՝ օրինակ, ազատությունից,բացառությամբ այն դեպքերի երբ դատավորը ձերբակալվել է հանցագործության կատարման պահին կամ դրանից հետո։ Նաեւ պետք է բացառել այն հանգամանքը, որ առանց բարձրագույն դատական խորհրդի որոշման չի կարող քրեական հետապնդում սկսվել դատավորի նկատմամբ, ինչպես նաեւ դատավորը իր լիազորությունների կատարման կամ լիազորությունները դադարացնելուց կամ ավարտվելուց հետո չի կարող հարցաքննվել որպես վկա, այն դեպքերում, երբ նա իր լիազորությունների շրջանակում իրականացրել է դատաքննություն[4,Գլուխ 11, հոդված 51, կետ8]։ Այս դրույթը դատական իշխանության բարեփոխումների ընթացքում ավելացված նոր կետերից մեկն է։ Դատավորի անձեռնմխելիության հետ նաեւ պետք է դիտարկել նաեւ նրա անփոփոխելիությունը, որը հստակ ամրապնդված է ՀՀ-ում համապատասխան իրավական նորմերով։ Դատավորի անփոփոխելիությունը արտահայտնվում է նրա պաշտոնավարման ժամկետով եւ մի շարք այլ հանգամանքներով։ Դատավորի պաշտոնավարման ժամկետը համարվում է նրա մինչեւ 65 տարին լրանալը։ Իհարկե նաեւ Դատարանում համապատասխան մասնագիտացման դատավորների կրճատման դեպքում տվյալ դատարանում իրենց համար պաշտոնավարումը շարունակելու նախապատվությունը տրվում է տարիքով ավագ համապատասխան մասնագիտացման դատավորներին։ Եթե դադարեցվում է դատավորի լիազորությունները, կամ ավելացվում է տվյալ դատարանի դատավորների թիվը,ապա այդ դատարանում համապատասխան ռեզերվային դատավորը շարունակում է պաշտոնավարել որպես դատավոր, եւ իհարկե, արդեն դադարում է համարվել ռեզերվային։ 54ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Միայն բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ է, երբ առաջին ատյանի դատարանը չի կարող ապահովել իր բնականոն գործունեությունը դատավորի թվաքանակի պատճառով, ապա բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ նույն ատյանի համապատասխան մասնագիտացման մեկ այլ դատավոր իր համաձայնությամբ կարող է մինչեւ մեկ տարի ժամկետով գործուղվել առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան։ Դատավորի անձեռնմխելիության եւ անփոփոխելիության այս երկու կարեւորագույն սկզբունքների հետ, որով պայմանավորված է նրա արդարացի գործունեությունը, նաեւ պետք է առանձնացնել դատավորի աշխատավարձը եւ սոցալիական ապահովությունը, քանզի առանց դատավորի սոցալական ապահովության երաշխավորության, ավելի ահագնանում է դատավորի կոռուպցիոն ռիսկում հայտնվելու գործոնը։ Իհարկե, ԽՍՀՄ-ը փլուզումից հետո նոր դատական համակարգ ստեղծման գործընթացում հստակ իրավական նորմով ամրագրվել է այս հանգամանքը, քանի որ առանց այն իրավական նորմով ամրագրելու, քաոս կտիրի դատական համակարգում, քանի որ դատավորը իր գործունեությամբ միշտ էլ համարվում է կոռուպցիոն ռիսկում հայտնված։ Պետությունը իր առջեւ խնդիր է դնում՝ այդ ռիսկերը որքան հնարավոր է կրճատել։ Սահմանդրության մեջ եւս անդրադարձ է կատարված դատավորի սոցալիական ապահովությանը, որով 164-րդ հոդվածի 10-րդ մասի համաձայն, սահմանվում է նրա բարձր կարգավիճակին եւ պատասխանատվությանը համապատասխանող վարձատրությունը [1]։ Դատավորն իր կենսաթոշակային տարիքին հասնելու դեպքում, այսինքն 65 տարին լրանալու դեպքում, եւ նաեւ օրենքով սահմանված այլ դեպքերում կենսաթոշակ ստանալու իրավունք ունի։ Դատավորի կենսաթոշակը չի կարող դադարեցվել այլ աշխատանք կատարելու դեպքում, բայց դա չի վերաբերում երբ դատավորը անցնում է հանրային ծառայության։ Պետությունը ապահովելով դատավորի սոցիալականերաշխավորությունը, ՀՀ կառավարության սահմանված պայմաններով եւ չափով, առողջության եւ դժբախտ պատահարներից պետական միջոցների հաշվին պետական ապահովագրության իրավունք է ստանում։ Դատավորը օգտվում է նաեւ հանրային ծառայողի համար սահմանված սոցիալական այլ երաշխիքներից, որոնցից բացառապես կարող են օգտվել հան55ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րային ծառայողները[8]։ Դատավորի աշխատավարձը եւ դատավորի համարսահմանված հավելավճարները, ինչպես նաեւ կենսաթոշակի չափը չեն կարող նվազեցվել։ Դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե համարժեք ձեւով դա իրականացվի բոլոր պաշտոնատար անձանց համար։ Դատավորի սոցիալական երաշխիքների մեջ հարկ է առանձնացնել նաեւ նրա արձակուրդի գործոնը, քանի որ դատավորի գործունեությունը ապահովելու համարայն կարեւոր նշանակություն ունի։ Այն ամրագրված է ՀՀ դատական օրենսգրքի հոդված 58-ում [4, հոդված 58]։ Դատավորի արձակուրդը ամենամյա է եւ վճարովի՝ 30 աշխատանքային օր տեւողության ժամկետով։ Իսկ գիտական ատենախոսություն պաշտպանելու նպատակով դատավորն իրավունք ունի մինչ 30 օր տեւողության չվարձատրվող արձակուրդ ունենալ։ Բացի այդ՝ 30 օրյա ժամկետըայնպես է սահմանվում, որ չխախտվի դատարանի բնականոն գործունեությունը, եւ այդ ժամկետը դատավորին տրվում է մասմաս, բայց ոչ ավելի քան երեք մասի բաժանելով։ Դատարանի նախագահը, մինչեւ յուրաքանչյուր տարվա հունվարի 31-ը հաստատում է դատավորի ամենամյա արձակուրդի ժամանակացույցը, որըենթակա է հրապարակման եւ հրապարակվում է դատական իշխանության պաշտոնական կայքում։ Իհարկե, լինում են դեպքեր երբ հաստատաված ժամանակացույցին չհամապատասխանող ժամանակահատվածում արձակուրդ է տրամադրվում եւ այդ արձակուրդի տրման պատճառների մասին պետք է հայտնել կարգապահական հարցերի հանձնաժողովին, որին իրազեկում է դատարանի նախագահը։ Դատավորին արձակուրդ տրամադրելըկարող է սահմանել միայն բարձրագույն դատական խորհուրդը։ Բարձրագույն դատական խորհուրդը նաեւ լուծում է դատավորի արձակուրդի հետ կապված վեճերը։ Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնության դեպքում միայն կարող է ընտանեկան կամ անձնական հանգամանքներից ելնելով երկարաձգվել դատավորի արձակուրդի չափը, որը չվճարվող արձակուրդ է համարվում։ Դատավորի գործունեության մաս է համարվում նրա կրթական ծրագրերին մասնակցելու իրավունքը, որը կրկին ամրագրված է իրավական նորմով[4, Գլուխ 1 հոդված 4]։ Դատավորին կրթական ծրագրերից օգտվելը հնարավորություն է տալիս ապահովել նրա մասնագիտական աճը եւ նոր մակարդակի հասցնել նրա մասնագիտական ունակու56ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյունները։ Դատավորին կրթական ծրագրերին, համաժողովներին եւ իրավաբանների մասնագիտական այլ հավաքներին մասնակցելու իրավունքը պետք է տրվի միայն այն դեպքում, երբ դատավորի բացակայությունը չի խաթարի դատարանի բնականոն գործունեությունը։ Երբ դատավորը ստացել է դատարանի նախագահի կամ ուսումնական հանձնաժողովի համաձայնությունը՝կրթական որեւիցե միջոցառմանը մասնակցելու համար, նրա բացակայությունը համարվում է հարգելի եւ դատավորի աշխատավարձը պահպանվում է։ Դատարանի նախագահը համաձայնություն է տալիս մինչեւ հինգ աշխատանքային օր բացակայելու, միայն այն պարագայում, երբ դատավորը մասնակցում է կրթական ծրագրերի, հանձնաժողովների եւ իրավաբանական մասնագիտական այլ հավաքների։ Երբ դատավորին չի բավականացնում այդ հնգօրյա ժամկետը, նա կարող է դիմել ուսումնական հարցերի հանձնաժողով՝ ավելի շատ օրեր տրամադրելու խնդրանքով։ Դատավորի բուն գործունեությունը ապահովում են ոչ միայն նշված սկզբունքները այլ նաեւ, դատավորի նկատմամբ սահմանված վարքագծի կանոնները։ Այս վարքագծի կանոնները նպատակ ունեն ապահովել դատավորի բնականոն գործունեությունը,եւ կապահովեն դատարանի անաչառությունը եւ անկախությունը, որը կնպաստի անաչառ դատաքննության անցկացմանը։ Դատավորի էթիկայի եւ վարքագծի կանոնները ապահովում են դատավորի եւ դատական իշխանության բարձր հեղինակությունը։ Դատավորի վարքագծի կանոնները եւ էթիկայի կանոնները իրենց իրավական ամրագրումն են ստացել ՀՀ դատական օրենսգրքում[4, հոդված 66, 68]։ Հատկանաշանկան այն է, որ դատավորի վարքագծի կաննոները պարտադիր են նաեւ Ազգային ժողովի կողմից ընտրված բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների համար։ Դատավորը պարտավոր է պահպանել սույն օրենսգրքով սահմանվածհամապատասխան վարքագծի կանոները[7]։ Այդ վարքագծի կանոնները չպահպանելը հանգեցնում է դատավորի կարգապահական պատասխանատվության։ Իսկ դատավորի կողմից էթիկայի կանոնները խախտելը չի կարող հանգեցնել դատավորի կարգապահական պատասխանատվության։ Դատավորի վարքագծի կանոնները իրենց իրավական ամրագրումն են ստացելսույն օրենսգրքի միջոցով[4, հոդված 68, կետ 3]։ Սույն օրենսգրքում դրանք տասնչորս են։ 57ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Առանց, դատավորի երաշխավորված եւ արդարացի գործունեությունն ապահովելու համար, նրա գործունեության հիմքում ընկած վերոնշյալ սկզբունքների պահպանման, դատավորը չի կարող իրականացնել արդար դատաքննություն։ Հաշվի առնելով ՀՀ դատական համակարգի ծանրաբեռնվածությունը, դատավորի արդար գործունեությունը ավելի շատ է կախված դառնում պետությունից։ Պետությունը հանդես գալով որպես երաշխավոր դատավորի արդար գործունեության, չպետք է խոչընդոտի նրա գործունեությանը եւ նրա աձնական անձեռնմխելիությունը վեր դասի իր ունեցած քաղաքական շահերից։ Չնայած այնհանգամանքին, որ պետությունն ապահովելով բոլոր անհրաժեշտ պայմանները դատավորի արդար դատաքննության անցկացման համար, սակայն լինում են դեպքեր, երբ դատավորները բացթողումներ են կատարում իրենց աշխատանքում։ Այդ բացթողումների արդյունքն էլ լինում է այն, որ մի շարք գործեր իրենց բողոքներով հայտնվում են Միջազգային ատյաններում։ Այդ գործերը հիմնականում լուծվում են ի վնաս մեր պետության, եւ փաստորեն, պետությունը փոխհատուցում է, շատ դեպքերում ոչ անհրաժեշտ պայմաններ պահպանելով դատաքննության համար։ Հայաստանը անկախությունից ի վեր սկսել է դատական իշխանության ռազմավարական փոփոխությունների ծրագիր, որը շարունակվում է մինչ օրս։ Մեր կարծիքով, այդ փոփոխությունների մեջ պետք է ընդգրկել եւս մեկ դրույթ, որը վերաբերվում է Միջազգային դատական ատյաններում ՀՀ-ից քննարկվող գործերին։ ՀՀ-ում բոլոր ատյաներում անցած գործը հայտնվում է Միջազգային ատյանում, եւ երբ մեր պետությունը փոխհատուցման կողմ է հանդիսանում, առաջարկում ենք, որ այդ գործերը կրկին քննվեն մեր երկրում, բայց այլ դատավորների կազմի քննության ներքո։ Այդ գործերի քննությունը թույլ կտա բացահայտելու ՀՀ դատական համակարգի եւ դատավորների թերացումները, որոնք անմիջական ազդեցություն են ունենում մեր երկրի ժողովրդավար պետություն լինելու հանգամանքի վրա։ Իսկ այդ թերությունները միշտ էլ նկատվում են, ՀՀ եռաստիճան դատական համակարգում։ Այսպիսով, դատավորի անկախ գործունեությունը, կախված է պետությունից, քանզի պետությունն է ապահովում դատավորի համար անհրաժեշտ պայմանները արդար դատաքննության անցկացման հա58ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մար, իսկ դատավորը ապահովում է արդար դատաքննություն եւ արդարադատության վերականգնումը։ Պետությունը պետք է դատական իշխանությունը միշտ անկախ եւ զերծ պահի մյուս իշխանության ճյուղերից։ ՀՀ-ը անկախությունից հետո սկսել է մի նոր շրջան, որտեղ դատական իշխանության բարեփոխումները կատարվում են հստակ մշակված ծրագրերով։ Այն ներառում է նաեւ սահմանդրական բարեփոխումնները։ Բայց, իհարկե, կան նաեւ մի շարք բացթողումներ, որոնք դեռեւս լրացուցիչ վերլուծությունների կարիք ունեն։ Մեր կարծիքով, լրացուցիչ վերլուծություններ պետք է կատարվեն ՀՀ եռաստիճան դատական համակարգի արդյունավետության գնահատման վերաբերյալ։ Պետք է վերլուծություն կատարել վերաքննիչ դատարաններում, հասկանալ որքանով է արդյունավետ կոլեգիալ կարգով գործի քննությունը, այսինքն՝ թե ինչ փոփոխություններ է տալիս գործին վերաքննիչ դատարանում կոլեգիալ կազմով գործի քննությունը։

Դատավորը համարվում է դատական իշխանության անքակտելի շարժիչ ուժը, առանց որի դատական իշխանությունը չի կարող գոյատեւել։ ՀՀ դատական համակարգում, դատավորի գործունեության վերաբերյալ մի շարք ելակետային սկզբունքներ ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրությունում, ՀՀ դատական օրենսգրքում, որոնք հիմք են ծառայում նրա գործունեության համար։ Հոդվածում ներկայացվել են ՀՀ դատական համակարգում դատավորի գործունեության իրավական կարգավորումները, դատավորի գործունեությունը ապահովող միջոցները։ Քննարկվելեն դատական համակարգի մի շարք կարեւորագույն խնդիրներ, որոնց առնչվումեն դատավորն ու պետությունը դատական իշխանության արդար գործունեության համար։ Այս համատեքստում ուսումնասիրվել ու բացահայտվել են ՀՀ դատական համակարգին, դատավորի գործունեությանը բնորոշ մի շարք առանձնահատկություններ, կատարվել առաջարկություններ։

Սոցիալական ձեռներեցությունը, լինելով սոցիալական նպատակի վրա հիմնված ձեռնարկատիրության տեսակ, այսօր սոցիալական շուկայական տնտեսության բաղկացուցիչ մասն է: Ներկայումս կայուն զարգացման նկատմամբ ակադեմիական հետաքրքրությունը մեծանում է, որի արդյունքում կարևոր է սոցիալական ձեռներեցության ակտիվ զարգացումը `հաշվի առնելով, որ վերջինս կարևոր պայման է կայուն զարգացման և բարեկեցիկ պետության ամրապնդման համար: Այնուամենայնիվ, Հայաստանում և մի շարք այլ երկրներում սոցիալական ձեռներեցության հասկացությունը խիստ աղավաղված է: Այս հասկացության հստակ տերմինաբանություն գոյություն չունի. «Սոցիալական ձեռներեցություն», «սոցիալական ձեռնարկատիրություն», «սոցիալական բիզնես» և այլ տերմիններ տերմինները հանդիպում են տարբեր գրականության մեջ, ինչը ընկալումների խառնաշփոթ է առաջացնում: Այնուամենայնիվ, սոցիալական ձեռներեցության գործունեությունը հաճախ նույնացվում է բարեգործության տարրեր ունեցող ձեռնարկությունների կամ զուտ տնտեսապես խոցելի աշխատանքային խմբի հետ: Ըստ այդմ, սոցիալական ձեռներեցությունը հիմնականում իրականացվում է քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից: 2016 Ընդունված օրենսդրական փոփոխությունների համաձայն, հասարակական կազմակերպությունները կարող են ուղղակիորեն զբաղվել բիզնես գործունեությամբ, բայց և այնպես ստիպված են գրանցել ձեռնարկատիրական գործունեության առանձին գրանցում, որը, ի տարբերություն հասարակական գործունեության, գտնվում է հարկային մարմինների ուշադրության կենտրոնում: Սոցիալական ձեռներեցության սահմանման, սկզբունքների, չափանիշների, հնարավոր ռիսկերի գնահատման, սոցիալական ազդեցության չափման և օրենսդրության բացակայության բացակայության պայմաններում ուսումնասիրվել է սոցիալական ձեռնարկատիրության միջազգային փորձը, սույն հոդվածում շեշտադրվում է վերը նշված հարցերի հստակեցումը և առաջարկելը հնարավոր լուծումներ: Սոցիալական ձեռներեցության հանդեպ հետաքրքրության աննախադեպ աճը աշխարհում սկսվել է 1990-ականներին ՝ քաղաքական, տնտեսական և բնապահպանական ռազմավարությունների էական փոփոխությունների պատճառով, որոնցում ձեռնարկատիրությունը սկսեց դիտվել որպես սոցիալական առաջընթացը խթանող գործիք: Ձեռնարկատիրական հիմքերի և սոցիալական բաղադրիչի միաձուլումը տարիների ընթացքում հանգեցրել է սոցիալական ձեռնարկությունների զարգացմանը որպես կազմակերպություններ, որտեղ տնտեսական գործունեությունը հետապնդում է սոցիալական նպատակ և սոցիալական փոփոխություն մտցնելու միտում ունի: Դարեր շարունակ սոցիալական խնդիրների լուծումը համարվում էր կառավարության միակ գործառույթը `կենտրոնացված կամ տեղական մակարդակում: Ամանակի ընթացքում ստեղծվեցին հասարակական կազմակերպություններ, որոնք ձեռնամուխ եղան այն խնդիրների լուծմանը, որոնք պետությունն ի վիճակի չէր կարգավորել: Վերջերս մասնավոր հատվածը սկսեց նպաստել սոցիալական, բնապահպանական և այլ հարցերի լուծմանը `սոցիալական պատասխանատվության և բարեգործության միջոցով: Եվ այս միտման վերջին զարգացումը սոցիալական ձեռներեցության գաղափարի ձևավորումն է: Այս տերմինի տարբեր սահմանումներ կան: Harvard Innovation Lab- ը սոցիալական ձեռներեցությունը ներկայացնում է որպես սոցիալական փոփոխություն, որը կոտրում է կարծրատիպերը ՝ անկախ ներկայումս առկա ռեսուրսներից: Եվրամիության համաձայն, սոցիալական ձեռնարկատերը սոցիալական տնտեսությունում գործող անձն է, որի հիմնական նպատակն է սոցիալական ազդեցություն ունենալ, և ոչ թե դրա հիմնադիրներին կամ բաժնետերերին շահույթ ապահովել: Սոցիալական ձեռնարկությունը կազմակերպության այն տեսակն է, որի նպատակն է լուծել սոցիալական խնդիր `խնդրի մասշտաբներն ընդլայնելով և կայունություն ապահովելով` հաճախ նորարարական լուծումների միջոցով, լրացուցիչ եկամուտներ և նույնիսկ շահույթ ստանալու միջոցով: [1, էջ 13-14] Սոցիալական ձեռներեցության գաղափարը էապես տարբերվում է ավանդական ձեռներեցության հիմունքներից, բայց գործնականում երկու հասկացությունների միջև կան մի շարք նմանություններ: «Սոցիալական ձեռներեցություն» տերմինը աշխարհում տարածված դարձավ 1990-ականների սկզբին, երբ տարբեր կազմակերպություններ սկսեցին գործարար գործիքներ օգտագործել սոցիալական ոլորտում և միջավայրում փոփոխություններ կատարելու համար: Չնայած սոցիալական ձեռներեցության սահմանումը կարող է տարբեր լինել `կախված դրա չափից, մշակույթից, սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակից, այն սովորաբար ընկալվում է որպես կազմակերպություն, որը գործարարություն է վարում` ի շահ մարդու և շրջակա միջավայրի: 19-րդ դարի սկզբին ֆրանսիացի տնտեսագետ Jeanան-Բատիստ Սայը նկարագրում էր ձեռնարկատիրոջը, ով «տնտեսական ռեսուրսները ցածր արտադրողականության գոտուց տեղափոխում է ավելի արտադրողական և եկամտաբեր տարածք»: [4, էջ 28-39] Նմանապես, ավանդական ձեռնարկատերը (օրինակ ՝ Հենրի Ֆորդը, Սթիվեն sոբսը) փոխում է ավանդական տնտեսական ռեսուրսների արտադրողականությունը, իսկ սոցիալական ձեռներեցը, ինչպես նշում է կառավարման տեսաբան Փիթեր Դրաքերը, փոխում է հասարակության արտադրողականությունը որպես ամբողջություն: [3, դ. 496] Սոցիալական ձեռներեցները փոփոխությունների գործակալներ են, ովքեր օգտագործում են ձեռնարկատիրական գործիքներ `սոցիալական և բնապահպանական խնդիրներին համակարգային լուծումներ տալու համար` միաժամանակ ապահովելով դրանց շարունակականությունն ու կայունությունը: Սոցիալական ձեռներեցության վերաբերյալ վերջին աշխատանքները կենտրոնանում են փոքր և միջին ձեռնարկությունների (ՓՄՁ) համապատասխանության և տնտեսական զարգացման ձեռնարկատիրության վրա: [6, էջ 1] Հնագույն (և ամենալայն) սահմանումներից մեկը տրվել է Gre. Գրեգորի Դիսսի կողմից 1998 թ.-ին: Ըստ նրա սահմանման, սոցիալական ձեռներեցները փոփոխության գործակալներ են, ովքեր a սոցիալական արժեք ստեղծելու և պահպանելու առաքելություն ունեն (ոչ պարզապես մասնավոր արժեք);  փնտրել և գտնել այդ առաքելությանը ծառայելու նոր հնարավորություններ.  մասնակցել շարունակական նորարարություններին, հարմարվողականությանը և ուսուցմանը.  համարձակորեն գործել ՝ անտեսելով ռեսուրսների առկա սահմանափակումները. համար [7]: Սոցիալական ձեռներեցությունը կազմակերպության տեսակ է, որի նպատակն է լուծել ցանկացած սոցիալական խնդիր `տվյալ խնդրի լուծման մասշտաբներն ընդլայնելու և կայունություն ապահովելու համար` ստեղծելով լրացուցիչ եկամուտ և նույնիսկ շահույթ `հաճախ տալով նորարարական լուծումներ: Քանի որ սոցիալական ձեռներեցությունը, որպես այդպիսին, չի համարվում իրավական ձև, այն կարող է լինել շահույթ կամ շահույթ չհետապնդող և հանդես գալ որպես կոոպերատիվ, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություն, հիմնադրամ կամ բարեգործական կազմակերպություն: [2, էջ. 4] Սամեր Աբու Սաիֆան իր աշխատանքում սահմանեց «Սոցիալական ձեռներեց» հասկացությունը որպես առաքելությանը միտված անհատ, որն օգտագործում է ձեռնարկատիրական վարքի որոշակի շարք `ամբողջովին ձեռնարկատիրական ձեռնարկության միջոցով որոշակի արտոնյալների համար որոշակի սոցիալական արժեք ստեղծելու համար: , որը ֆինանսապես անկախ է, ինքնաբավ և կայուն: Այս սահմանումը միավորում է չորս գործոններ, որոնք առանձնացնում են սոցիալական ձեռներեցությունը ձեռնարկատիրության այլ ձևերից: Սոցիալական ձեռներեցներ: 1. առաջնորդվում են առաքելությամբ: Նրանք նվիրվածությամբ ծառայում են իրենց առաքելությանը `իրենց գործունեությամբ աջակցելու կարիքավորներին: 2. Նրանք ձեռնարկատիրական գործունեություն են ծավալում առանձնահատկությունների համակցության միջոցով, որոնք նրանց առանձնացնում են այլ տեսակի ձեռներեցներից (տե՛ս Աղյուսակ 1): 3. Գործել բիզնեսին միտված կազմակերպություններում ՝ հիմնված նորարարության և բացության ուժեղ մշակույթի վրա: 4. գործել ֆինանսական անկախ կազմակերպություններում, որոնք պլանավորում և իրականացնում են եկամուտների վրա հիմնված ռազմավարություն: Նրանց նպատակն է ապահովել նախատեսված սոցիալական արժեքը `միաժամանակ մնալով ֆինանսական ինքնաբավ: Նրանք հասնում են այս նպատակին `համատեղելով սոցիալական և շահույթ որոնող գործունեությունը` ինքնաբավության հասնելու, նվիրատվություններից և պետական ​​ֆինանսավորումից կախվածությունը նվազեցնելու և սոցիալական արժեքի առաջարկի ներուժը մեծացնելու համար: [5, էջ 25] Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են շահույթ հետապնդող ձեռնարկատերերի և սոցիալական ձեռներեցների տարբերակիչ առանձնահատկությունները, ինչպես նաև ընդհանուր առանձնահատկությունները: 89 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Աղյուսակ 1. Շահութաբեր ձեռնարկատերերի և սոցիալական ձեռներեցների տարբերակիչ և ընդհանուր բնութագրերը Շահութաբեր ձեռնարկատերերի եզակի բնութագրերը  Մեծ ձեռքբերում  Ռիսկի տակ առնել  Կազմակերպիչ  Ռազմավարական մտածող  Արժեք ստեղծող ձեռնարկատերերի եզակի հատկություններ ության Առաքելության ղեկավար ականջին Էմոցիոնալ մեղադրանքներ  Change's Agent- ի առաջնորդի կարծիքի առաջնորդի արժեքը Սոցիալապես գնահատված ոցի Սոցիալապես զգոն  Կառավարիչ  Հեռատեսության մեծ հաշվետվողականություն Մեծ սոցիալական ձեռնարկություն և հասարակական կազմակերպություն, և հիմնական տարբերությունները հետևյալն են. Շատ դեպքերում, ՀԿ-ները դիմում են արտաքին ֆինանսավորման (անդամավճարներ, նվիրատվություններ, հովանավորություններ, նպատակային դրամաշնորհներ և այլն) `իրենց գործունեությանն ու ծրագրերին աջակցելու համար: Սոցիալական ձեռնարկությունները ստեղծում են եկամտի իրենց աղբյուրները: , Շատ հասարակական կազմակերպություններ հաշվետու են իրենց սոցիալական ազդեցության համար: Սոցիալական ձեռներեցության համար սոցիալական ազդեցությունը նաև իր 90 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ գործունեության առաջնային նպատակներից մեկն է, բայց ֆինանսական շեմը նույնպես կարևոր գործոն է, քանի որ այն ապահովում է ձեռնարկության կայունությունը: Այս սահմանն ավելի ցայտուն կերպով ներկայացված է Նկար 1-ում: [5, էջ 26] Գծապատկեր 1. Ձեռնարկատիրության ոլորտը, որը ցույց է տալիս սոցիալական ձեռնարկատիրության սահմանները: Սոցիալական ձեռնարկությունը նույնպես տարբերվում է կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունից: Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը բիզնեսի աշխարհում արագորեն տարածվող ևս մեկ երեւույթ է, և ինչպես սոցիալական ձեռներեցությունը, այն նաև առանձնանում է սոցիալական խնդիրներում ներգրավվելու իր ունակությամբ: Այնուամենայնիվ, սոցիալական ձեռնարկությունները ստեղծվում են հատուկ սոցիալական խնդիրներ լուծելու համար, որոնց չեն կարող հավակնել նույնիսկ այն ընկերությունները, որոնք ունեն ամենախիստ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության քաղաքականություն: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության և կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության հիմնական տարբերությունները հետևյալն են. Ության Ընկերության սոցիալական պատասխանատվության քաղաքականությունը կենտրոնանում է իր հիմնական բիզնեսին վերաբերող հարցերի վրա: Սա նշանակում է, որ ընկերությունը, առաջին հերթին, որոշում է իր գործունեության ոլորտը և բիզնեսի մոդելը, ապա միայն քննարկում իր կամ հասարակության մեջ իր ընտրության հետ կապված խնդիրները: , Ընկերության առաջնային նպատակը, անկախ նրա կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության քաղաքականության արդյունավետությունից, շահույթ ստանալն է: Առանց շահութաբերության, բիզնեսը չի կարող կայուն լինել: Հետևաբար, սովորական ընկերությունը կարող է որոշ ժամանակ շարունակել իր գործունեությունը առանց կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության քաղաքականության, եթե իր շահութաբերությունն ապահովելու խնդիր ունի: Այնուամենայնիվ, սոցիալական ձեռնարկության դեպքում, նրա կողմից տրամադրվող սոցիալական ազդեցությունը ընկերության գոյության հիմնական նպատակն է: Իրական սոցիալական ձեռներեցությունը կարող է հակառակն անել: շարունակել իր գործունեությունը ՝ կարճ ժամանակահատվածում կրելով կորուստներ, եթե դա սոցիալական ազդեցություն ապահովելու խնդիր ունի: Սոցիալական ձեռնարկություն ստեղծելիս առաջին հերթին անհրաժեշտ է ձեւակերպել դրա նպատակը: Ավանդական բիզնեսի նպատակը պարզապես ապրանքի կամ ծառայության որոշակի անձնական կամ առևտրային կարիք ունենալն է: Երբեմն այդ կարիքը կարող է նախապես գոյություն չունենալ: Մեզանից շատերը չգիտեին, որ մեզ սմարթֆոններ են պետք, նախքան դրանք առաջին անգամ շուկա դուրս կգան: Այնուամենայնիվ, սոցիալական ձեռնարկությունը ստեղծվում է սոցիալական կարիքների հիման վրա, ինչը սովորաբար նշանակում է, որ խնդիրն արդեն հայտնաբերվել է: Շատ երկրներում սոցիալական ձեռնարկությունը գոյություն չունի որպես կազմակերպության առանձին տեսակ, և «սոցիալական ձեռնարկություն» տերմինը շատ դեպքերում իրավաբանորեն սահմանված չէ: Այնուամենայնիվ, դա չի խանգարում սոցիալական ձեռնարկության ստեղծմանը: Որոշ երկրներում շահույթ չհետապնդող կամ շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններին թույլատրվում է եկամուտներ ապահովել և դրանք նորից ներդնել: Բացի այդ, սոցիալական ձեռներեցությունը կարող է ունենալ նաև սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերության (ՍՊԸ) կամ այլ կարգավիճակ: Անհրաժեշտ է նաև կազմակերպության նպատակն ու սոցիալական ձեռներեցության մոդելը համապատասխանեցնել տեղական օրենսդրությանը: Օրինակ ՝ իր երկրում հաստատված փախստականներին աջակցելու համար սոցիալական ձեռնարկություն հիմնելու սոցիալական նախաձեռնությունը կարող է բախվել իրավական դժվարությունների, ինչպիսիք են որոշ երկրներում փախստականների և ապաստան հայցողների աշխատանքի իրավական սահմանափակումները: Այս դեպքում անհրաժեշտ է փոխել սոցիալական ձեռներեցության մոդելը և հանդես գալ որպես բարեգործություն կամ առաջարկել օրենսդրական փոփոխություն: Սոցիալական ձեռներեցության սկզբունքները Այս 7 սկզբունքները մշակվել են պրոֆեսոր Հանս Ռեյթսի և Մուհամեդ Յունուսի հետ համատեղ, որը նաև Բանգլադեշի Անկախ բանկի, Grameen Bank- ի և Նոբելյան դափնեկրի համահիմնադիրն է: Յունուսը այս սկզբունքները ներկայացրեց 2009 թ.-ին Շվեյցարիայի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումում ՝ նախանշելով սոցիալական ձեռնարկատիրության նպատակը և մոտեցումը: Դրանք բնութագրում են ցանկացած կազմակերպության կամ անհատի գերակայության ոլորտները, որոնք նպատակաուղղված են ներգրավվելու ոլորտում, ինչպես նաև, թե ինչպես կարելի է կառավարել ֆինանսական միջոցները: 1. Սոցիալական ձեռներեցության առաջին սկզբունքը սահմանում է վերջինիս նպատակները `աղքատությունը հաղթահարելը, կրթության, սննդի, առողջության, շրջակա միջավայրի և այլ հարցերի լուծումը, որոնք թույլ են տալիս հասարակության խոցելի խմբերի համար օգտագործել ռեսուրսներ: Նման ձեռնարկությունների միակ նպատակը շահույթը կամ բաժնետերերի հարստությունը առավելագույնի հասցնելը չէ: 2. Երկրորդ սկզբունքը ֆինանսատնտեսական կայունության ապահովումն է: Յուրաքանչյուր սոցիալական ձեռնարկության չի թույլատրվում ներգրավել արտաքին միջոցներ, ինչպիսիք են հասարակական կազմակերպությունների դրամաշնորհները: Նրանք, ովքեր զբաղվում են ձեռներեցությամբ, պետք է ներդրում կատարեն: 3. Երրորդ սկզբունքը ներդրումների վերադարձն է: Սոցիալական ձեռներեց ներդրողները չեն կարող ավելի շատ գումար ստանալ իրենց բիզնեսից, քան իրենց ներդրումները: Ներդրումից շահաբաժին չի տրվում: Ներդրողները պետք է վերցնեն միայն իրենց ներդրածը: 4. Ներդրումներից ստացված գումարը պետք է վերադարձվի ձեռնարկատիրությունը խթանելու և բարելավելու համար: Այստեղ ընդլայնումն ուղղված է ավելի շատ մարդկանց մատչելի դարձնելուն կամ ծառայությունների որակի բարելավմանը: 5. Սոցիալական ձեռնարկությունը պետք է պատասխանատու լինի շրջակա միջավայրի բարեկեցության համար: Այն պետք է մեծ դեր ունենա ուղղակի կամ անուղղակիորեն շրջակա միջավայրի բարելավման գործում: Անուղղակիորեն նպաստելը նշանակում է, որ կազմակերպության գործողությունները չեն վնասի շրջակա միջավայրին: 6. Աշխատուժը կստանա շուկայական աշխատավարձ ՝ ավելի լավ աշխատանքային պայմաններում: Շեշտը դրվում է աշխատավայրում արտոնություններ տրամադրելու, գործատուի հետ երկարաժամկետ կապեր հաստատելու և աշխատանքային հաճելի միջավայր ապահովելու վրա: 7. Քանի որ սոցիալական ձեռնարկատիրության խնդիրը առավելագույն շահույթ չհասնելն է, միայն նրանք, ովքեր մեծ ցանկություն ունեն նպաստել հասարակությանը և շրջակա միջավայրին, սոցիալական բիզնես կվարեն: Սա նշանակում է, որ բիզնեսը գործելու է հաճելի և ոչ սթրեսային միջավայրում: [11] ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Սոցիալական ձեռներեցության սկզբունքները տարբեր աշխատանքներում ունեն տարբեր կատեգորիաներ, ստորև ներկայացված է Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության կողմից սահմանված մեկ այլ դասակարգում: Այն կարող է նաև լինել օգտակար ձեռնարկություն սոցիալական ձեռնարկության էթիկայի ապահովման համար: 1) Հնարավորություններ տնտեսապես խոցելի արտադրողների համար: Շատ սոցիալական ձեռնարկություններ համագործակցում են տնտեսապես խոցելի խմբերի հետ և պետք է ձգտեն օգնել նրանց եկամտի և աղքատության շեմից անցնել տնտեսական կայունության և սեփականության իրավունքի, նույնիսկ եթե հետագայում նրանք դառնան անկախ ձեռնարկատերեր: 2) թափանցիկություն և հաշվետվողականություն: Սոցիալական ձեռներեցությունը պետք է լինի թափանցիկ կառավարման և առևտրային հարաբերությունների մեջ: Այն հաշվետու է իր բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար և պետք է հարգի ներկայացված առևտրային տեղեկատվության խոցելիությունը և պահպանի գաղտնիությունը: Կազմակերպությունն իր որոշումների կայացման գործընթացներում ներգրավում է աշխատակիցներին, կազմակերպության անդամներին և արտադրողներին ներգրավելու համապատասխան, մասնակցային եղանակներ: [10] 3) Արդար առևտրի պրակտիկա: Սոցիալական ձեռնարկությունը պետք է հաշվի առնի մարգինալացված փոքր արտադրողների սոցիալական, տնտեսական և բնապահպանական բարեկեցությունը ՝ փոխարենը մեծացնելով սեփական շահույթը նրանց հաշվին: 4) արդար գնի վճարում: Կազմակերպությունը դա սահմանում է որպես «արտադրողների կողմից սոցիալական ընդունելի և արդարացի վարձատրություն (տեղական համատեքստում) ՝ հաշվի առնելով կանանց և տղամարդկանց հավասար վարձատրության սկզբունքը»: 5) մանկական աշխատանքի և հարկադիր աշխատանքի բացառումը. Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է ծանոթ լինեն երեխայի իրավունքների վերաբերյալ միջազգային կոնվենցիաներին, ինչպես նաև տեղական աշխատանքային օրենսդրությանը: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 6) Խտրականության վերացում, գենդերային հավասարության ապահովում, կանանց տնտեսական հզորացում և միավորման ազատության ապահովում: Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է վերացնեն խտրականությունը իրենց հավաքագրման, վերապատրաստման, առաջխաղացման կամ աշխատանքից ազատելու բոլոր գործողություններում: Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է նաև ճանաչեն կանանց լիարժեք զբաղվածության իրավունքները և ապահովեն կանանց համար օրենքով նախատեսված աշխատանքային նպաստների ամբողջությամբ վճարումը, և հարգեն նրանց բոլոր աշխատողների արհմիություններ կազմելու, արհմիություններ մտնելու և կոլեկտիվ բանակցություններ վարելու իրավունքը: 7) աշխատանքային համապատասխան պայմանների ապահովում. Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է իրենց աշխատողների և (կամ) անդամների համար ապահովեն անվտանգ և առողջ աշխատանքային միջավայր: 8) կարողությունների զարգացում: Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է նպաստեն իրենց աշխատողների կամ անդամների հմտությունների և կարողությունների զարգացմանն ու ամրապնդմանը: 9) արդար առեւտրի խթանում: Սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է իրենց հաճախորդներին տրամադրեն տեղեկատվություն կազմակերպության, առաջարկվող ապրանքների և նրանց կամ նրանց անդամների արտադրող կազմակերպությունների մասին: Միշտ անհրաժեշտ է օգտագործել ազնիվ գովազդի և շուկայավարման մեթոդներ: 10) շրջակա միջավայրի պաշտպանություն. «Էկոլոգիապես մաքուր այլ տեխնոլոգիաների շարքում, սոցիալական ձեռնարկությունները պետք է առավելագույնս օգտագործեն իրենց մարզերում առկա հումքի կայուն աղբյուրները, հնարավորության դեպքում` տեղական արտադրողներից գնումներ կատարելով և օգտագործելով էներգախնայող կամ վերականգնվող, էներգախնայող տեխնոլոգիաներ `ջերմոցային գազերի արտանետումները նվազագույնի հասցնելու համար: « [1 էջ 53-54] 96 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Սոցիալական ձեռներեցության 7 սկզբունքները հետևում են ամբողջ աշխարհի կազմակերպություններին: Forbes 2019-ը թվարկում է աշխարհի ամենաազդեցիկ և նորարար սոցիալական ձեռնարկատիրական ընկերությունները, ինչպիսիք են ME- ն WE WE Ashoka- ին, Omidyar Network- ին, ԱՄՆ-ում NIKA Water Company- ին, Graeme Bank- ին, Goodwill- ին և այլոց: [9] 1960-ականներին սոցիալական ձեռներեցության շուկայավարման 7 «Pi» - ի սկզբունքը, E. Jerome McCarthy- ն նախ առաջարկեց մի մոդել, որն ընդգրկում էր չորս գործոնները, որոնք սկսվում էին «Pi» տառով, որոնք վերանայվեցին 1980-ականներին ևս երեք նմանատիպով: գործոններ Սոցիալական ձեռնարկությունների շուկայավարման մոտեցում ընտրելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել այդ գործոններից յուրաքանչյուրը և պատասխանել կազմակերպության համապատասխան հարցերին: 1. Ապրանք: Ի՞նչ ապրանք կամ ծառայություն է առաջարկում ձեր ընկերությունը: Ինչպիսի՞ն է արտադրանքի / ծառայության որակը: Դա հաճախորդի համար որևէ խնդիր լուծո՞ւմ է: 2. Գինը: Ո՞րն է հաճախորդին առաջարկվող ապրանքի կամ ծառայության արժեքը: 3. Աշխարհագրական տարածք (տեղ): Առաջարկվող ապրանքը կամ ծառայությունը մատչելի՞ է հաճախորդի կողմից նախընտրած ժամին և վայրում: 4. Խթանում: Ինչպե՞ս է գովազդվում և ներկայացվում ձեր արտադրանքը / ծառայությունը: 5. Մարդիկ: Ո՞վ է պատասխանատու սոցիալական ձեռնարկության վաճառքի, հաճախորդների սպասարկման, կապի և այլ գործառույթների համար: Նրանք ունե՞ն անհրաժեշտ հմտություններ: 6. Գործընթաց: Սոցիալական ձեռնարկության ո՞ր այլ քայլերն են ազդում հաճախորդների բավարարվածության մակարդակի վրա: 7. Փաթեթավորում: Ինչպիսի՞ տեսք ունի առաջարկվող ապրանքը, ի՞նչ հաղորդագրություն է այն փոխանցում հաճախորդներին: , ։

Սոցիալական ձեռներեցությունը գործունեություն է, որի նպատակն է դիմագրավել սոցիալական մարտահրավերներին եւ միաժամանակ ապահովել ապրանքներ կամ ծառայություններ։ Այն նաեւ ավելացնում է մրցակցությունը եւ գործնական աշխարհում համագործակցության նոր հարթակ է ստեղծում՝ խթանելով նոր սոցիալական գիտակցությանը, որտեղ մարդիկ առաջնորդվում են ոչ միայն նյութական, այլ նաեւ մարդասիրական արժեքներով։ Դասական բարեգործության մեթոդները այլեւս հնացած են, չեն տալիս երկարաժամկետ արդյունքներ, նույնիսկ որոշ պարագաներում խոչընդոտում են տնտեսական զարգացմանը, քանի որ սոցիալապես կարիքավոր խմբերի մոտ ստեղծվում է կախվածություն` տրամադրվող նյութական աջակցություններից։ Երբ խոսքը գնում է տնտեսական զարգացման, աղքատության դեմ պայքարի եւ սոցիալական շուկայական տնտեսության զարգացման մասին, սոցիալական ձեռներեցության մոտեցումներն առաջարկում են առավել արդյունավետ, շարունակական եւ կայուն արդյունքներ, քան ավանդական ձեւաչափերն են։

ԱՐUEԵՔԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՔԱERNԱՔԱԿԱՆ Մոդեռնիզացման տեսության մեջ Մշտապես փոփոխվող աշխարհում նորանկախ պետությունները բախվել են բազմաթիվ մարտահրավերների, ուստի գլոբալիզացիայի պատճառով տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների զարգացումը, հասարակական կյանքում տեղի են ունենում համակարգային փոփոխություններ: Արդյունքում, արդիականացումը հանգեցրեց ոչ թե ավանդական համամարդկային արժեքների փոխգործակցության, այլ մեխանիկական «ռացիոնալացման»: Որպեսզի սիստեմատիկ կերպով ուսումնասիրենք քաղաքական արդիականացման տեսության արժեքային փոփոխությունները, նախ պետք է դիտարկել «քաղաքական արդիականացում» տերմինի սահմանումն ու բնույթը: Ընդհանրապես, «արդիականացում» հասկացությունն օգտագործվում է նեղ իմաստով: Ավանդական հասարակության հասարակական-քաղաքական գործընթացներից անցումը դեպի ժամանակակից, արդյունաբերական հասարակություն նկարագրվում է նեղ իմաստով: Ավելի լայն իմաստով արդիականացումն ընկալվում է որպես սոցիալական զարգացման տեսություն-պրակտիկա: Դրսեւորելով հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում ՝ այն ձևավորում է բաց սոցիալական կառուցվածքներ, բարձրացնում անհատների սոցիալական տարբերակումը և մասնագիտացումը, ինչպես նաև խմբերի, դասերի և դասերի սոցիալական գործառույթները: Սոցիալական ոլորտի արդիականացման ամենակարևոր առանձնահատկությունը մասնավոր և հանրային ոլորտների բաժանումն է, անձնական անկախությունն ու ֆունկցիոնալ փոխկապվածությունը: Տնտեսական արդիականացումը բնութագրվում է արդյունաբերական համակարգի զարգացմամբ, նոր բարդ տեխնոլոգիաների, գիտական ​​գիտելիքների, աշխատանքի բաժանումով, շուկայում ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի զարգացմամբ: Ներկայումս հատուկ ուշադրություն է դարձվում հասարակական կյանքում այնպիսի երեւույթի, ինչպիսին է քաղաքական արդիականացումը, որի արդյունավետությունը, որպես ամբողջություն, պայմանավորված է և՛ քաղաքական ինստիտուտների, և՛ կապիտալի հումանիզացման գործընթացով: Քաղաքական արդիականացումը, քաղաքական փոփոխությունները և քաղաքական զարգացման երևույթները լրացնում են միմյանց, բայց համեմատաբար անկախ են: Այս անկախությունը պայմանավորված է արդիականացնող հասարակության պատմական հիշողությամբ և քաղաքական զարգացման ճգնաժամերը ինքնուրույն հաղթահարելու կարողությամբ: Ամերիկացի քաղաքագետ Գ. Ալմոնդը (1911-2002) պայմանականորեն քաղաքական համակարգի զարգացումը բաժանեց պարզունակ, ավանդական և ժամանակակից 1: Վերջինս բնութագրեց ավանդական հասարակության սոցիալ-քաղաքական գործընթացների անցումը դեպի ժամանակակից, արդյունաբերական հասարակություն `ընկալվելով որպես սոցիալական զարգացման տեսություն-պրակտիկա: Այսպիսով, համաշխարհային քաղաքական գործընթացների կառավարման ընդհանուր մոդելը ընկած է քաղաքական արդիականացման տեսության հիմքում, որը ենթադրում է անցում ավանդական հասարակությունից տեղեկատվական հասարակության: Վերջինս հնարավոր է միայն գիտատեխնիկական առաջընթացի, սոցիալական շարժունակության, արժեքային համակարգերի փոփոխության պայմաններում `ենթադրելով քաղաքական ինստիտուտների, դերակատարների, նպատակների և արժեքային համակարգի հստակեցում 2: Դա կարելի է բնութագրել որպես հասարակության համընդհանուր, արմատական ​​վերափոխում: Տեղեկատվական հասարակության ցանցային գործունեությունն ապացուցում է, որ արդիականացումը բազմաչափ ֆենոմեն է `պայմանավորված հասարակական քաղաքական գիտակցության մակարդակով, այն կարող է հիմնված լինել ինչպես Կ. Մարքսի, այնպես էլ Մ. Վեբերի, Դ. Ըստ Կ.Մարքսի, կապիտալիզմը նախապայման է ժամանակակից հասարակության արդիականացման փոփոխության համար: Ըստ Վեբերի, կապիտալիզմի ոգին աճում է բողոքականությունից աճող ազգին նախաարդյունաբերական դարաշրջանում, համաձայն. Դյուրկհեմի աշխատանքի բաժանումը և արդյունաբերությունը: Հետեւաբար, քաղաքական արդիականացումը, որպես քաղաքական զարգացման բաղկացուցիչ մաս, հիմնված է կապիտալիզմի զարգացման հումանիզացման վրա: Վերջինս համարվում է արդիականության հիմնական ինստիտուտը: Ապրանքի արտադրության համակարգ, կենտրոն, արդիականացման հիմնական արդյունք և հիմք 3: Այսպիսով, արդիականացումը ՝ որպես գիտության ճյուղ, զարգացավ 1950-ականների վերջին ԱՄՆ – ում, որին առաջին անգամ անդրադարձան ամերիկացի քաղաքագետները: Նուշ, D Paoel, L. Pay, S Հանթինգթոն, Ֆ. Ֆուկույաման, Ֆ. Zakաքարիա և այլք: Տեսությունն առաջացավ ծառայելու զարգացող երկրների նկատմամբ Արևմտյան քաղաքականությանը: Հետագա 1 Տե՛ս Politicalամանակակից քաղաքական համակարգերի տիպաբանություն, http: //www.politictime.ru/potis-422-1.html. 2 Տե՛ս Հանթինգթոն, Քաղաքական կարգը փոփոխվող հասարակություններում, –Մ., Առաջընթաց – Ավանդույթ, 3 Տե՛ս Fedotova VG, Kolpakov V. А, Федотова Н. Ն., Համաշխարհային կապիտալիզմ: Երեք մեծ մշակութային հեղափոխություններ, 2008, էջ 76-79: Այն վերածվեց գլոբալ գործընթացի ՝ զարգացող երկրների անցումը ժամանակակից արևմտյան ժողովրդավարական պետությունների: Այս փուլում այն ​​խստորեն խորհուրդ տվեց արդիականացնող երկրներին մանրամասնորեն հետևել արևմտյան, հատկապես ամերիկյան օրինակին ՝ մինչև իրենց նյութական սպառման չափանիշների իմիտացիա: Այսպիսով, քաղաքական արդիականացման տեսության առաջին փուլում տեղի ունեցավ. Ներկայացնելով արդիականացումը որպես ընդհանուր զարգացման հատուկ ուղղություն, այն ժամանակվա տեսաբանները սկսեցին խոսել «տեխնոլոգիական դետերմինիզմի» մասին: Նրանք համոզված էին, որ հասարակության զարգացումը պայմանավորված է կապիտալիզմի, տնտեսության, տեխնոլոգիայի, կյանքի որակի զարգացմամբ, սոցիալական երկխոսության զարգացմամբ: Այս համատեքստում զարգացող երկրները հնարավորություն են ունեցել հասնելու առաջադեմ հասարակությունների «արդիականության» մակարդակին, եթե նրանք բնականաբար արդիականացնեն իրենց ինքնությունը, գիտակցաբար հրաժարվեն լուսանցքային կամ գունավոր հեղափոխություններից: Արդյունքում, ապագաղութացման գործընթացը մարտահրավեր է նետել անկախ դառնալուն, բայց «կարողանալ ինքնակառավարվել» և ինքն իրեն գիտակցել, հակառակ դեպքում անկախ պետությունները կընկնեին քաղաքական զարգացման ճգնաժամերի մեջ: Այսպիսով, արդիականացման տեսության առաջին փուլի հիմնական առանձնահատկություններն էին «եվրոպական ցենտրիզմը» և «ամերիկյան ցենտրիզմը»: Արդիականացման ընկալումը կոչվեց «արեւմտացում»: Սակայն այս փուլում, ինքնության ճգնաժամի պատճառով, «երրորդ աշխարհի» երկրների համար ձախողվեց արդիականացման գործընթացը: Աֆրիկա-Լատինական Ամերիկայի արդիականացման մոդելները ցույց են տվել, որ, ըստ էության, ավանդական, սոցիալական կառույցների և մտածելակերպի բախումը հանգեցնում է պաշտոնական կոռուպցիայի, բյուրոկրատական ​​մեծամտության, բնակչության աղքատության աճի և, որպես կանոն, սոցիալական լարվածության աճ: 1970-80-ականներին քաղաքական արդիականացման տեսաբանները պարզեցին, որ առաջնային չափանիշները պահպանելիս շեշտը պետք է դնել միասնական ազգային ձիու գործադրման վրա: Անցումը ում վերափոխման գործընթացները պայմանավորված էին սոցիալ-մշակութային գործոններով (անհատի տեսակը, ազգային բնույթը, համընդհանուր նորմերի ընդունման աստիճանը, քաղաքական զարգացման նպատակը): Ուստի արդիականացումը կարող էր իրականացվել միայն սոցիալական խավերի արժեքային կողմնորոշումների փոփոխության, հասարակության քաղաքական մշակույթի շարունակական զարգացման պայմաններում: 1970 թվականին Ի. Վալերսթայնը, «Համաշխարհային կարգը» աշխատության մեջ, հայտարարեց, որ պետության ժամանակակից ընկալումը կարելի է գտնել 1648 թ.-ին Westphalian Reconciliation (Westphalian world կարգ): Այդ ժամանակ ավանդական հասարակությունը փոխարինվեց արդյունաբերականով, որի համատեքստում արդիականացման գործընթացը տրամաբանեց «ազգ», «ազգային պետություն» և «ազգային ինքնություն» հասկացությունները: Նման գործընթացների արդյունքում նախկին «սահմանները» և «տարածքները» տեղափոխվեցին և խախտվեցին: Ավանդական ժողովուրդներին և պետություններին փոխարինեցին ժամանակակից ազգերն ու ազգային պետությունները: Արդիականացման այս փուլը նշանավորվեց նաև գլոբալ փոփոխություններով, որոնք, ըստ էության, հիմնովին փոխեցին կապիտալիզմի ընկալումը ՝ արդիականացման հիմնական գործոնը: Վերոհիշյալ փոփոխություններն էին. • գլոբալիզացիան, որը հնարավորություն տվեց միավորել ինչպես արևմտյան, այնպես էլ ոչ արևմտյան կապիտալիզմի տարբեր ձևերը ընդհանուր տնտեսական համակարգում. Քաղաքակրթության ազդեցությունը տարբեր երկրներում կապիտալիզմի ձևավորումը 5: 1980-ականներից տեսաբանները (Ա. Տուրե, Ս. Հանթինգթոն, Ս. Էյզենշտադտ) սկսեցին խոսել արդիականացման երրորդ փուլի մասին, ըստ որի արդիականացումը չի սահմանափակվում զուտ տնտեսական մոտեցումներով (մարդկային ռեսուրսներ, կապիտալի կուտակում, ժամանակակից տեխնոլոգիաներ): , բայց առկա են նաև քաղաքակրթական գործոնները (աշխարհաքաղաքական, սոցիալական, մշակութային), որոնք վկայում են արդիականացման սոցիալ-մշակութային բնույթի մասին: Այս փուլում եվրակենտրոնությունն արդեն հաղթահարված էր, այլ երկրներում առաջացավ արևմտյան զարգացման մոդելին մեխանիկական անցման անհնարինություն: Այս հայերենը 4 Տե՛ս Wallerstein I., Խաղաղության համակարգի վերլուծություն և արդի աշխարհում իրավիճակ, SPb., 5 Տե՛ս Fedotova VG, Kolpakov V. А., Федотова Н. Ն., Համաշխարհային կապիտալիզմ: Երեք մեծ համակարգերը չէին ժխտում սոցիալական և քաղաքական զարգացման համընդհանուրությունը, բայց զուգորդվում էին առանձնահատկություններով, որոնց սինթեզը համարվում էր արդիականացման հաջող գործընթաց: Ուստի արդիականացումը ինքնազարգացման գործընթաց է, որը պայմանավորված է ոչ միայն իշխող վերնախավով, այլև հասարակության անդամների վարքագծով ՝ օբյեկտիվ հանգամանքներից ելնելով 6: Արդիականացման հայեցակարգը ենթադրում էր արմատական ​​փոփոխություններ մշակույթի և ավանդույթի մեջ: Անգլիացի սոցիոլոգ Է. Գիդենսը համոզված էր, որ արդիականացման հայեցակարգը անհատներին առաջարկում է հասարակության նոր ինքնություն `հրաժարվելով իրենց իսկ ավանդույթներից: Հարկադիր գլոբալիզացիայի գործընթացների և համաշխարհային քաղաքականության ակտիվացման շնորհիվ ազգային պետության մեկնաբանությունները հետզհետե անորոշ դարձան, և ժամանակի և տարածքի ընկալումները փոխվեցին: Տարածքը զրկված էր մշակութային, պատմական և աշխարհագրական նշանակությունից: Համաշխարհայնացման պայմաններում պետության և ազգի ներքին և արտաքին սահմանների տարանջատումը կորցնում էր իր նախկին իմաստը: Այսպիսով, քաղաքական արդիականացման երրորդ փուլը ենթադրում էր արդիականացման գործընթաց, երբ հասարակությունը գիտակցաբար ձգտում էր բարեփոխումներ իրականացնել ոչ թե կրկնօրինակելով զարգացած երկրների փորձը, այլ ներդաշնակեցնելով և ներդաշնակեցնելով տվյալ հասարակության համար ընդհանուր քաղաքական արժեքներն ու կառուցվածքները: Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակից քաղաքական ինստիտուտների և քաղաքական կառույցների ձևավորում, զարգացում և տարածում: Ամփոփելով, անհրաժեշտ է հասկանալ առկա քաղաքական ինստիտուտները, որոնք համարժեք պատասխան են տալիս քաղաքական ժամանակահատվածում համակարգի փոփոխվող պայմաններին և մարտահրավերներին: Քաղաքական արդիականացման հայեցակարգը արտացոլում է գործընթացները, որոնք նպաստում են քաղաքական հարաբերությունների բարելավմանը, տարբեր քաղաքական ճգնաժամերով պայմանավորված հակամարտությունների կարգավորմանը և կանխմանը: Այս համատեքստում մենք պնդում ենք, որ ազգային պետությունն իրեն չի սպառել, բայց, ընդհակառակը, նման պետության շրջանակներում հնարավոր է ռազմավարական նպատակ դնել, կատարել բնական արդիականացում: 20-րդ դարի արեւմտյան քաղաքագետները եկան այն մտքի, որ «ավանդական» հասարակություններում քաղաքական բարեփոխումների պայմանները ենթադրում են տեղական առանձնահատկությունների հայտնաբերում: 6 Տե՛ս Meleshkina E., Քաղաքական գործընթացներ: Վերլուծության հիմնական ասպեկտները և ունակությունները, -M., INFRA-M; և ուսումնասիրեք, այլապես զարգացող երկրները առաջընթաց չեն ապրում, բայց հայտնվում են զարգացման ճգնաժամերի մեջ (ինքնություն, օրինականություն, մասնակցություն, բաշխում, ներթափանցում): Փաստորեն, արդիականացման առաջին փուլում «երրորդ աշխարհի երկրները», մեխանիկորեն ընդօրինակելով արեւմտյան ժողովրդավարացման մոդելները, հայտնվեցին զարգացման ճգնաժամերի մեջ: Հետևաբար, քաղաքական զարգացումը ենթադրում է ոչ միայն արևմտյան ժողովրդավարական արժեքների արդիականացում, այլև սոցիալ-մշակութային և էթնո-ազգային արժեքների հարմարեցում, համադրություն `ինքնությունը պահպանելու և նորմալացնելու համար, ինքնապահպանումը, պատմական հիշողությունը, օրինականությունը, մասնակցային ժողովրդավարությունը: , Այստեղ անհատն ընկալվում է որպես հասարակության զարգացման միջոց և նպատակ: Իշխող էլիտան, որպես արդիականացման դերակատար, պետք է անհատի համար ընտրությունների լայն շրջանակ ապահովի հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում: Ըստ արդիականացման գործընթացի արագության ՝ քաղաքական արդիականացման ժամանակակից տեսաբանները առանձնացնում են արդիականացման երկու տեսակ: Իշխող վերնախավը, առանցքային դեր ունենալով քաղաքական զարգացման գործընթացում, պատասխանատու է հասարակության բնական արդիականացման համար: Հետևաբար, «ընթացիկ արդիականացման» մոդելն ընդունած երկրները, օգտագործելով արդիականացման գործընթացը «յուրացրած» երկրների օգնությունը, փորձում են արագացնել իրենց զարգացումը տարբեր մեթոդներով (քաղաքական տոտալիտար ռեժիմների արագ ժողովրդավարացում), որը հասարակությունը ոչ միայն չի զարգանում, այլև տանում է փակուղի: Արդյունավետ արձագանքել արդիականացման մարտահրավերներին, սահմանել քաղաքական զարգացման չափանիշներ, G. Almond JL. Քաղաքական արդիականացման գործառական մոտեցման երեք գործընթաց կա. • Կառուցվածքային տարբերակումը. Քաղաքական համակարգի բաղադրիչների թվի ավելացումը - դրանց գործառույթների մասնագիտացումը, ավանդական հասարակություններում իշխանության առանձին համակարգի ձևավորումը, «վազում» կամ երկրորդական քաղաքական արդիականացում - տարածվելով դեպի ավելի «հետամնաց» երկրներ և տարածաշրջաններ (Լատինական Ամերիկա, Ռուսաստան, Ասիա, Աֆրիկա և այլն) ՝ քաղաքականապես արդիականացված հարևան երկրների անընդհատ աճող ազդեցության պատճառով, ի վերջո հանգեցրեց դրանց արդիականացման անհամապատասխանությանը արևմտյան քաղաքական ինստիտուտների հետ , Այս ամենը «հետամնաց» երկրներին ստիպեց արագացնել սեփական արդիականացման գործընթացները: • Համակարգի հարմարեցում փոփոխվող պայմաններին. Քաղաքական համակարգի ինքնավերականգնման գործընթացի բարձրացում, հասարակական ռեսուրսների համախմբում հասարակական կարգի կանխարգելման, մեղմացման, պահպանման համար, • մասնակցային ժողովրդավարության զարգացում, հավասարության մթնոլորտի ստեղծում 7: R Քաղաքական արդիականացումը որպես ժողովրդավարացման գործոն համարելով ՝ Դալը շեշտում է քաղաքական գործընթացներում մարդկանց ներգրավվածության աստիճանը և էլիտաների համար անկախ, բաց մրցակցային միջավայրի ապահովումը: Ենթադրելով մարդու իրավունքների համապատասխանությունը ՝ կառավարման բազմակարծիք համակարգը, կոնսենսուսը, առաջնահերթություններ են դնում ՝ կենտրոնանալով քաղաքական կայունության վրա: Aարգացած ժողովրդավարական հասարակության կառուցման համար այն առանձնացնում է յոթ պայման. Քաղաքական բարեփոխումների պատմական հաջորդականությունը, քաղաքական իշխանության կենտրոնացման աստիճանը, սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակը, «հավասարություն-անհավասարություն» հարաբերությունների էությունը, տեսակը ենթամշակութային տարբերությունների, արտաքին միջամտության, քաղաքական գաղափարական համոզմունքների բնույթի մասին: Դեմոկրատիան համարելով որպես քաղաքական նորմալ արդիականացման երաշխիք ՝ նա օգտագործում է բազմակարծիք արժեքներ ՝ իշխող էլիտային տալով պոլիարխիկ բնույթ: Այսպիսով, քաղաքական արդիականացման վերջնական արդյունքը կայուն քաղաքական համակարգի ձևավորումն է, սակայն տեսության տարբեր ուղղությունների ներկայացուցիչները տարբեր արդյունքներ են տալիս այդ արդյունքներին: Օրինակ ՝ լիբերալ հայեցակարգի հիմնադիրները (Ռ. Դալ, Գ. Ալմոնդ, Լ. Փեյ) քաղաքական արդիականացման հաջողությունը պայմանավորեցին հասարակության մի ստվար զանգվածի մասնակցությամբ, քաղաքական էլիտաների ազատ մրցակցային պայմանների ստեղծմամբ: Այնուամենայնիվ, երբ էլիտայի բարձր մրցակցության պայմաններում բնակչությունը քիչ մասնակցություն ունի, ավտորիտար ռեժիմ ստեղծելու հավանականությունը մեծանում է: Վերջինս կարող է հանգեցնել ժողովրդի քաղաքական գործունեության անկման, էլիտայի մրցակցության մակարդակի իջեցման, որի արդյունքում կա քաոսային իրավիճակի և քաղաքական համակարգի փլուզման վտանգ 8: Նշված համատեքստում օգտագործվում են անցում-համախմբման հայեցակարգի շրջանակներում ՀՀ իշխող վերնախավի վերափոխման գործընթացները: Հետեւաբար, Հայաստանի Հանրապետության իշխող վերնախավը որպես քաղաքական սուբյեկտ 7 Տե՛ս Քաղաքական արդիականացում, http: //all-politologija.ru/knigi/politologiya-uchebnoe-posobie-dlya8 Տե՛ս Lancov S. А., Ланко И. Ս., Արևելյան Ասիայում Ռուսաստանի արդիականացման և առանձնահատկությունների ընդհանուր օրենքները, http: // www. //www.politex.info/content/view/87/30/: Կրկնապատկման դերակատարի ուսումնասիրության հրատապությունը պայմանավորված է գծայինից մինչև բազմավեկտոր զարգացման հրամայականներով: «Առաջին սերնդի» դեմոկրատների կողմից կատարված գծային բարեփոխումների շնորհիվ հայ հասարակությունը ընկղմված է քաղաքական զարգացման ճգնաժամերի մեջ: Ստեղծված մենաշնորհները հանգեցրել են ոչ միայն քաղաքացիների օտարման, այլեւ իշխող վերնախավի նկատմամբ անվստահության: Ստեղծված իրավիճակն, ըստ էության, սպառնալիք է իշխող վերնախավի կողմից իրականացվող փոփոխությունների արդյունքների համար: Կատարված աշխատանքը մեզ թույլ է տալիս հասնել հետևյալ եզրակացությունների .1. Քաղաքական համակարգի արդիականացման գործընթացում իշխող վերնախավը պետք է. • Գիտակցի «Հայաստանի հասարակության մեջ ժողովրդավարության արժեքների բնական արդիականացման ՝ հանուն ինքնիշխանության, սեփական հասարակության անվտանգության, քաղաքական զարգացման ճգնաժամերից խուսափելու» անհրաժեշտությունը: , սոցիալական, իրավական պետության կայացում; • Պահպանել իր սեփական ազգային արժեքները ետ Մշակել համագործակցության մշակույթ `հասարակության բնական արդիականացման ապահովման պայմաններում` արժեքների միջազգային նորմերին համապատասխան: 2. Ներկայումս քաղաքական էլիտան, որպես կառավարության բաղկացուցիչ մաս, փաստորեն հայտնվել է քաղաքական համակարգի մենաշնորհային դիրքում, ինչը հակասում է ոչ միայն պոլիարխիկ վերնախավի սկզբունքներին, այլ նաև ժողովրդավարացման սկզբունքներին: , անցում և համախմբում: Ուստի վերջինիս տրամադրումը հնարավոր է միայն համագործակցության, փոխհամաձայնության, տնտեսական, քաղաքական, ռազմական, ռազմավարական-մշակութային-էլիտար խմբերի իրական դիսկուրսի պայմաններում: 3. Որպես քաղաքական արդիականացման կարևոր դերակատար, հասարակության, իշխող էլիտայի վերափոխումը պոլիարխիկ հասարակության ձևավորման համար ենթադրում է լայնամասշտաբ ինստիտուտների ստեղծում, իրատեսական քաղաքական օրակարգի ապահովում: Այդ նպատակով իշխող վերնախավը պետք է համագործակցի նաև էլիտար ընդդիմադիր խմբերի հետ: Հետևաբար, իշխող էլիտայի ընդունումն ու լեգիտիմությունն ապահովելու համար ընդդիմադիր էլիտաները պետք է լսվեն և ներգրավվեն քաղաքական կուրսի զարգացման գործընթացում: 4. Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական անցման պայմաններում քաղաքական-քաղաքացիական մշակույթի հաստատումը ենթադրում է օրինականություն փնտրող իշխող վերնախավի առկայություն, որի համար հասարակության գիտակցության մեջ հոգևոր արժեքների ներդրումը Ազգային-ազատական ​​արժեքների ապահովումը որոշիչ է: Julուլիետա Նիկողոսյան ԱՐUEԵՔԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆ Մոդեռնիզացման տեսության մեջ Հիմնաբառեր. Քաղաքական արդիականացում, զարգացում, իշխող էլիտա, անցումային հասարակություն, ժողովրդավարություն, պոլիարխիա Ամփոփում: ։

Արդիականացումը տեղի է ունենում հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, մասնավորապես հասարակական ոլորտում այն դրսևորվում է՝ ձևավորելով բաց հասարակական կառուցվածքներ։ Դիտարկելով համաշխարհային հանրությունը որպես համակարգային ամբողջություն՝ պետք է նշել, որ այն անընդհատ գտնվում է քաղաքական արդիականացման գործընթացի մեջ։ Ժամանակակից աշխարհը, պայմանավորված հետխորհրդային տարածությունում տեղի ունեցած փոփոխություններով և համաշխարհային քաղաքական նոր համակարգի ժողովրդավարացման գործընթացներով, թևակոխել է քաղաքական արդիականացման որակապես նոր փուլ։ Հետխորհրդային տարածություններում, պայմանավորված կառավարող էլիտայի որպիսությամբ, քաղաքական արդիականացումն ու զարգացումը ժամանակային կտրվածքով կարող են տարբեր դրսևորումներ ունենալ՝ հանգեցնելով արժեքային փոփոխությունների։

Համալսարաններում բարձրագույն մասնագիտական կրթության առանցքային սպառողը բուհի շրջանավարտն է, որը կրթության է ձգտում հասարակության մեջ բարեկեցիկ դիրքերի հասնելու համար։ Հետեւաբար, մասնագիտական կրթության ոլորտում բարեփոխումները պետք է առաջին հերթին բավարարեն կրթական ծառայությունների սպառողների շահերը, որը ներկայումս իր տեղն է գտնում բուհերի վարկանիշավորման համակարգում։ Որակի վարկանիշավորումը կրթության կառավարման մասնագետների կողմից արդարացվում է նրանով, որ բակալավրիատի կամ մագիստրատուրայի շրջանավարտը, դեռեւս որպես համալսարանի դիմորդի կարգավիճակով, պետք է համոզմունք ունենա, որ տվյալ մասնագիտության գծով պահանջված է լինելու աշխատաշուկայում։ Ներկայումս, միջազգային շուկայում ներկայացվում են վարկանիշային տարբեր սանդղակներ, դրանցում նշելով բուհի մրցակցային դիրքը (տես աղյուսակ 1)։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս 1 , որ բարձրագույն կրթության եվրոպական տարածքում (ԲԿԵՏ) համալսարանական շրջանավարտների գործազրկության շարժառիթների շարքում, տնտեսական ճգնաժամներից բացի, կարեւոր պատճառ կարող է հանդիսանալ ուսումնառության ընթացքում մասնագետի հմտությունների եւ կարողությունների անհամապատասխանությունը` գործատուի պահանջներին։ Այս առումով, համալսարանները ձգտում են հնարավորինս ուսումնառության վերջնարդյունքներն ուղղորդել մասնագետի այն հմտություններին եւ կարողություններին, որոնք պահանջվում են մասնագիտական կրթական առաջին կամ երկրորդ մակարդակում։ Տե՛ս The European Higher Education Area in 2015։ Implementation Report, p. 171-173 3ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 Լավագույն համալսարանների տասնյակը` ըստ միջազգայնորեն ճանաչում ստացած վարկանիշային սանդղակի (2017 թ) 2 Դիրքը Առաջատար համալսարաններ Օքսֆորդի համալսարան Կալիֆորնիայի տեխնոլոգիական ինստիտուտ Ստենֆորդի համալսարան Քեմբրիջի համալսարան Մասսաչուսեթի տեխնոլոգիական ինստիտուտ Հարվարդի համալսարան Փրինքեթոն համալսարան Լոնդոնի թագավորական քոլեջ Ցյուրիխի տեխնոլոգիական ինստիտուտ Բերքլի համալսարան Մեկ աշխատակցի հաշվով` ուսանողներ 10,9 Միջազգային ուսանողների տեսակարար կշիռ Եվ խնդիրը միայն այն չէ, որ շրջանավարտ մասնագետը կարող է չունենալ բավարար հմտությունների կամ կարողությունների ընդգրկուն շրջանակ, եւ դրանով իսկ, պահանջված չլինել գործատուի կողմից։ Գործնականում քիչ չեն դեպքերը, երբ կրթության ընթացքում ձեռք բերած մասնագիտական հմտությունների լայն շրջանակը չի բավարարում գործատուին, քանի որ այն «գերհագեցած է» եւ որոշակիորեն կիրառելի չէ աշխատանքի ընթացքում։ Եվ ստացվում է այնպես, որ այդ պարագայում բակալավրիատի, կամ մագիստրատուրայի շրջանավարտները գործատուների կողմից գնահատվում են «գերորակավորված» եւ արդյունքում աշխատանքի չեն անցնում։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Արեւմտյան Եվրոպայի համալսարանական գործազուրկ շրջանավարտների շրջանում գործատուի համար 4ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ «գերորակավորում» ունեցող երիտասարդ մասնագետների տեսակարար կշիռը տատանվում 14-35% միջակայքում 3 ։ Քննարկվող իրավիճակը ավելի սուր բնույթ է ստանում Հայաստանի Հանրապետությունում, քանի որ ըստ պաշտոնական վիճակագրության, վերջին տարիներին գործազուրկների մեջ առավել մեծ թվաքանակ են զբաղեցնում բարձրագույն կրթությամբ անձինք (տես աղյուսակ 2), որոնք ունեն կրթական ցենզի բարձր մակարդակ եւ իրենց մասնագիտական հմտությունների ու կարողությունների որակով գերազանցում են գործատուների պահանջմունքների մակարդակը, եւ վերջիններիս կողմից գնահատվելով «գերորակավորված», պարզապես աշխատանքի առաջարկ չեն ստանում։ Աղյուսակ 2 ՀՀ-ում գործազուրկներն` ըստ կրթական ցենզի (հազ. մարդ) 4 Կրթական ցենզը Ընդամենը Բարձրագույն, հետբուհական Միջին մասնագիտական Նախամասնագիտական Միջնակարգ Հիմնական ընդհանուր Տարրական Ընդամենը 242.1 Տղամարդ Կին Այս առումով, կարծիք է հայտնվում, որ չնայած ՀՀ-ում Բոլոնիայի գործընթացի որոշակի ձեռքբերումներին, իրականացված բարեփոխումները հիմնականում դեռեւս առնչվում են բարձրագույն կրթության կառուցվածքային բնութագրերին եւ, ընդհանուր առմամբ, դեռեւս չեն անդրադարձել կրթական ծրագրերի բովանդակությանը եւ որակին 5 ։ ԱՎԾ Տարեգիրք, 2015, էջ 72 Գաբրիելյան Մ., Բոլոնիայի գործընթաց. ուսանողակենտրոն համակա՞րգ, // Բաց հասարակության հիմնադրամ- Հայաստան 5ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Դրանք, իրենց հերթին բերում են նրան, որ կրթական համակարգը, ընդհանուր առմամբ, դեռեւս շարունակում է «կտրված» մնալ աշխատուշակայից եւ ամբողջովին հաշվի չի առնում գործատուների պահանջները։ Մասնագիտական կրթական ծրագրերը, հաճախ գերհագեցած են լինում շրջանավարտներից պահանջվող հմտություններին ու կարողություններին ուղղակիորեն չառնչվող դասվանդվող առարկաներով, կամ էլ չեն ընդգրկում արդիական այնպիսի առարկաներ, որոնք կզարգացնեին այսօրվա շրջանավարտի կոմպետացիաները` հասցեագրված գործատուի պահանջներին։ Կրթական գործընթացի կազմակերպման հարթությունում ակնհայտ է մարդկային գործոնի կարեւորությունը։ Բազմաթիվ են օրինակները, երբ առկա են բավարար տեղեկատվություն, հնարավորություններ, սակայն ուսանողներն ու դասախոսները չեն օգտվում կամ չեն ցանկանում օգտվել դրանցից 6 ։ Հետեւաբար, համալսարանները հրատապ անցում պետք է կատարեն ուսումնառության վերջնարդյունքների հենքով կրթության կազմակերպմանը, մասնագիտական կրթական ծրագրերում հստակ նշելով` թե որ առարկան ի՞նչ չափով եւ ինչպե՞ս է առնչվում շրջանավարտի մասնագիտական կարողությունների եւ հմտությունների ձեւավորման վրա։ Այս ճանապարհով հնարավոր կլինի բեռնաթափվելու ուսումնական ծրագիրը գերծանրաբեռնող «անուղղակի» առարկաներից` փոխարենը ուսումնառության գործընթացում ընդգրկելով աշխատաշուկայի պահանջարկը բավարարող վերջնարդյունքներով նոր առարկաներ։ Ուսումնառության վերջնարդյունքների թիրախավորումը աշխատաշուկայի պահանջներին մեծապես կբարձրացնի մասնագիտական կրթական համակարգում բարեփոխումների արդյունավետությունը։ Ուստի, այսօր մրցակցային են համարվում այն կրթական ծրագրերը, որոնց վերջնարդյունքներով ձեւավորվում են ոչ միայն «գիտակ», այլեւ «ստեղծարար հմտություններով» շրջանավարտներ։ Այս առումով, մասնագիտական կրթական ծրագրերում ներակյումս մեծ ուշադրություն պետք է դարձվի ուսանողի ոչ թե ձեւական, այլ արդյունավետ անհատական աշխատանքի վերջնարդյունքներին, նպատակ ունենալով սովորողի մոտ զարգացնելու ստեղծարարությունը, նորարարուԳաբրիելյան Մ., Բոլոնիայի գործընթաց. ուսանողակենտրոն համակա՞րգ, // Բաց հասարակության հիմնադրամ- Հայաստան։ 6ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ թյունը եւ ինքնադրսեւորումը, որը Բոլոնիայի ներկայիս գործընթացի պահանջներից մեկն է 7 ։ Մասնագիտական կրթական ծառայությունների մատուցման մրցունակության գնահատման նպատակով արդեն ավանդույթ է դարձել բուհերի վարկանիշային սանդղակների հրատարակումը, որը արդեն մի քանի տասնամյակ կիրառվում է միջազգային պրակտիկայում` վարկանիշավորման տարբեր գործակալությունների կողմից։ ՀՀ-ում բուհերի վարկանիշավորման պրակտիկան ընդամենը իր կիրառությունը գտավ 2013 թվականից։ Այսպես, 2015 թվականի միասնական վարկանիշով 1-ին տեղում էր Երեւանի պետական համալսարանը, 2-րդ տեղում՝ Հայ-ռուսական սլավոնական համալսարանը, 3-րդ տեղում՝ Երեւանի պետական բժշկական համալսարանը, 4-րդն Ամերիկյան համալսարանն է, 5-րդը՝ Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանը, 6-րդը՝ Հայաստանում ֆրանսիական համալսարանը, 7րդը՝ Ճարտարապետության եւ շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանը, 8-րդը՝ Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանը, 9-րդը՝ Վ. Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարանը, 10-րդը՝ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը 8 ։ Սակայն, բուհերի վարկանիշավորումը միանշանակ չի ընդունվում կրթության ոլորտի շահառուների կողմից, ինչպես մեր հանրապետությունում, այնպես էլ արտասահմանում։ Այս առիթով, Եվրոպական ուսանողների միությունը ընդունեց հռչակագիր, ընդգծելով վարկանիշավորման թերությունները։ Նախ եւ առաջ, ուսանողները գտնում են, որ Բոլոնիայի գործընթացը առավելապես պետք է կենտրոնանա համալսարանների կողմից որակի ապահովման հաշվետվողականությանը, եւ ոչ թե վարկանիշավորմանը։ Եթե, որակի տեղեկատվությունը կողմնորոշիչ է դառնում ուսանողության համար, ապա վարկանիշավորումը սրում է բեւեռացումը Արեւմուտքի եւ Արեւելքի միջեւ եւ ավելորդ անգամ ընդգծում կրթական դաշտի անհավասարությունը ԲԿԵՏ-ում։ Բացի այդ, ուսանողները ընդդիմանում են բուհերի շուկայականացմանը, վարկանիշավորումը դիտելով բարձրագույն կրթության աԲԿԵՏ նախարարների կոնֆերանս, Երեւանի կոմյունիկե 2015 Աղբյուրը` www//ranking.armedu.am 7ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ ճող շուկայականացման գործոն 9 ։ Նրանք գտնում են, որ վարկանիշները սպառնալիք են սոցիալական ուղղվածության տեսակետից եւ չեն կարող հիմնավոր կողմնորոշիչ դեր կատարել բուհի ընտրության գործում, քանի որ վարկանիշավորումը կրթական շուկայում թիրախավորվում է բուհի հեղինակության գովազդին եւ համապարփակ չի արտացոլում ուսանողի եւ դիմորդի շահերը։

Մրցունակ կարող են համարվել բակալավրիատի եւ մագիստրատուրայի այն կրթական ծրագրերը, որոնք հասցեագրված են ուսումնառության գործընթացի շահառուներին եւ բավարարում են վերջիններիս պահանջները, եւ ոչ թե բարձր որակներով վարկանիշավորվում են գնահատման տարբեր գործակալությունների կողմից։

Մահալի բնական սահմաններն անցնում էին արևելքում՝ Երնջակ գետով,հյուսիսում՝ Վայոց ձորի լեռնաշղթայով, արևմուտքում՝ Արփա գետով, հարավում սահմանն հասնում էր մինչև Արաքս գետ։ Այն արևելքից սահմանակից էրԱզատ-Ջիրանի, հյուսիսից՝ Դարալագյազի մահալներին, արևմուտքից՝ Երևանիվիլայեթին։ XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում հաշվվում էր 33-80 բնակավայր։ Մահալը տուժել է 1605 թ. շահ Աբբաս I-ի (1587-1629 թթ.) կազմակերպած բռնագաղթից, որի տասնյակ բնակավայրեր ավերվել էին, բայց մի քանի տասնամյակհետո հայ բնակչության փոքր մասը վերադառնում և հաստատվում է իր հայրենիգյուղերում։ Նախիջևան քաղաք։ Նախիջևան քաղաքը համանուն երկրամասի գլխավոր քաղաքն ու վարչական կենտրոնն էր, Թուման-ե Նախիջևանի կառավարչինստավայրը։ Քաղաքը տեղագրվում է Արաքս գետից 8,5 կմ դեպի հյուսիսարևմուտք` Նախիջևան գետի աջ ափին` Ղարաչուղ լեռան ստորոտին։ Քաղաքըհնագույն ժամանակներից մեծ դեր է խաղացել հայ ժողովրդի քաղաքական,տնտեսական, վարչական, հասարակական ու մշակութային կյանքում։ Հայոց ավանդությունը Նախիջևան տեղանունը կապում է Նոյ նահապետի իջևանած առաջին վայրի հետ։ Գրավոր աղբյուրներում այս ավանդությանվերաբերյալ հնագույն տեղեկությանը հանդիպում ենք I դարի հրեա պատմիչՀովսեպոս Փլավիոսի մոտ. «Նոքոսը (Նոյ նահապետ, Հ. Փ.), իր գերդաստանովդուրս գալով, աստծուն զոհեր մատուցեց և խնջույք արեց ընտանիքի անդամներիհետ։ Հայերը մինչև օրս այդ վայրը կոչում են իջնելու տեղ» [12, էջ 54]։ Այս ավանդությունն իր արտացոլումն է գտել միջնադարյան հայ և օտար հեղինակներիմոտ։ Այսպես, Ղազար Ճահկեցին գրում է. «Ի 1539 ամի աշխարհի շինել ՆոյիզՆախիջևան», նույն ավանդությունն է հաղորդում եվրոպացի ճանապարհորդ,միսիոներ Նալեանը. «Յետ համատարած ջրհեղեղին նախկին քաղաքն Հայոց եղևՆախջուան, զի եղև նախկին իջևան Նոյեայ և որդւոց նորա և կամ նախկին աւանեղև շինեալ յորդւոցն Նոյի, և զի անտի իջևան ի չուել ընդ այլ մասունս աշխարհիև անդ ասի լինելն գերեզմանն Նոյի»։ Նախիջևան տեղանունը այլ կերպ էրստուգաբանում ճիզվիտական քարոզիչ Վիլլոդը, ըստ նրա՝ Նոյը չվանով չափելէ այս տարածքը և կառուցել քաղաք, որի պատճառով էլ այն կոչվել է Նախ-չուան[2, էջ 496-497]։ Մեր մատենագրության մեջ V-XIII դդ. Նախիջևան տեղանունը հաճախ էհանդիպում Նախճավան, Նախչուան, Նախջուան անուններով։ Հայագիտությանմեջ չեն անդրադարձել նշված տեղանունների ստուգաբանությանը։ Վերոհիշյալտեղանուններից միայն Նախճավան անվանաձևի ստուգաբանությանը թռուցիկանդրադարձ է կատարել գերմանացի հայագետ Հյուբշմանը. «Նախիճ կամՆախուճ յտկ. անուն մը+աւան=նախիճի կամ նախուճի աւան...»[13, էջ 385]։ Մերկարծիքով, Նախճավան տեղանունը հայ ժողովրդի խոսակցականի մեջ Նախիջևան տեղանվան տարածված անվանաձևերից մեկն էր, ինչպես, օրինակ, Նախչուան կամ Նախջուան անունները։ Նախճավան նույնպես նշանակել է իջնելուտեղ՝ Նախ-առաջին, սկզբնական, աւան-բնակավայր, բնակատեղի, ուստի մեզհամար բոլոր անվանաձևերն ընդունելի են ու հարազատ։ Նախիջևան տեղանունը օտար ժողովուրդների մոտ տարբեր անվանումներ է ունեցել` հույները անվանել են Նախսուանա, արաբները` Նեշևի, Նեշուի, պարսիկները` Նախուա,Նախճևան, Նաշուա, Նագշիջահան, թուրքերը ևս անվանել են Նագշիջահան [2,էջ 497]։ Ջուղա։ Ջուղան՝ Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից մեկը, XVII դ.սկզբներին ուներ 2.000 ծուխ կամ 10 հազար հայ բնակչություն [25, էջ 74]։ ՇահԱբբաս I-ի բռնագաղթի ժամանակ՝ 1605թ., ամբողջությամբ ավերվել է, իսկ բնակչությունը՝ տարագրվել Պարսկաստան։ Այս դեպքերից 68 տարի անց 1673թ.ապրիլի 13-ին Ջուղա այցելած ֆրանսիացի ճանապարհորդ Շարդենի վկայությամբ քաղաքն ուներ 30 ընտանիք, բոլորն էլ՝ հայ [26, էջ 303]։ Ջուղա տեղանունըհայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է Ջուղայ, Ճողայ, Ջուղա, իսկ XVIIդ.սկզբներից Հին Ջուղա (Սպահանում հիմնադրված Նոր Ջուղայից տարբերելուհամար Հ. Փ.)։ Օտար պատմիչներն ու ճանապարհորդներն այն անվանել ենէջ 410]։ Ջուղայեցիներն իրենց բնակավայրի անունը ստուգաբանում էին հետևյալկերպ. Անին սկսել է ավերվել, իսկ Ջուղան ճոխանալ, որը համարվել է նրա միմասը կամ ճյուղը, այսինքն՝ ճյուղ-ա Ջուղա [23, էջ 173]։ Սա իհարկե չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ Ջուղա անվանաձևը առաջին անգամ հիշատակում է պատմահայր Մովսես Խորենացին V դ. [22, էջ 84-85]։ Ղազար Ճահկեցու հաղորդման համաձայն՝ Անի քաղաքի կործանումից հետո նրաբնակչության «կեսքն ճղեալ գնացին ի Ճուղայ...» [16, էջ 633]։ Ամենայն հավանականությամբ, Անիի անկումից հետո նրա բնակչության մի մասը հաստատվելէ Ջուղայում՝ հսկայական դեր խաղալով քաղաքավանի XV-XVII դդ. տնտեսական ու մշակութային կյանքում, մանավանդ այս ժամանակաշրջանը համընկնում էր Անիի անկման ու Ջուղայի զարգացման շրջանին։ Այս առիթով Լեոնգրում է. «Հօգուտ այս ավանդության են խոսում մի շարք կողմնակի հանգամանքներ։ Ամենից առաջ այն, որ ջուղայեցիները մի բոլորովին առանձնացածազգագրական խումբ էին կազմում իրենց առանձին բարբառով։ Քիչ բան չիասում այն հանգամանքը, որ Ջուղան իր վաճառականական հռչակը հին ժամանակներից չէր բերում, այլ միայն Անիի վերջնական կործանումից և անմարդաբնակ դառնալուց հետո (XIII-XIVդդ.)։ Վերջապես մի բան, որ ջուղայեցուն իրավունք է տալիս անեցու ժառանգ համարվելու, այդ նրա արվեստն է, որ դարձյալհաղորդում է նրան կղզիացած տիպի կերպարանք Արաքսի ձորում։ Այդ արվեստի հուշարձաններն են Ջուղայի խաչքարերը, որոնք ներկայացնում են զարդանկարի մի անհուն ճոխություն։ Արվեստագիտական այսպիսի նուրբ ճաշակ,ստեղծագործող երևակայության այդպիսի թռիչքներ կարող էին առաջ գալ իբրևզարգացում այն արվեստի, որի դասական հայրենիքը Շիրակն էր» [8, էջ 236-237]։ Ջուղա քաղաքը տեղագրված էր Արաքս գետի ձախ ափին, ավելի քան 2կմերկարությամբ՝ արևելքից արևմուտք, Արաքսից մինչև մոտակա լեռները 400500մ լայնությամբ։ Լեռնաշղթաների արանքում հիմնադրված Ջուղայի թաղամասերն ընդգրկել են նաև Արաքսի աջափնյա հարթությունները, որտեղ ժամանակին նշմարվում էին քաղաքապատկան շինությունների՝ կամուրջի, քարավանատան, Անդրեորդու եկեղեցու, գերեզմանատան և այլ կառույցների ավերակներն ու հետքերը։ Արաքս գետի ձախ ափը, որտեղ հիմնադրվել է Ջուղան, բավականին խորն ու երկար, նեղ կիրճ է, որին ջուղայեցիները անվանում էին Ծակուտա ձոր, Ծակուտ։ Մաղարդայի լեռնաշղթան Ջուղայի արևելյան կողմումթեքվում է դեպի հարավ, իսկ Ջուղայի լեռնաշղթան, որի բարձունքները կոչվումեն Տափի սար, Հազարան, Ձորուտի լեռներ, անկյունաձև ձգվում է հյուսիս՝ դեպիԵրնջակ գետի վերին հոսանքը։ Այս դիրքի շնորհիվ էլ Ծակուտա կիրճում առաջացել է փոքրիկ բլրակներով ու թմբերով ոչ այնքան մեծ հարթավայր, որտեղ էլփռված է եղել Ջուղան [3, էջ 5-6]։ Ջուղայի վերաբերյալ հնագույն տեղեկությունըպատկանում է Մովսես Խորենացուն. «...զերիս աւանսն Խրամ և զՋուղայ ևզԽոշակունիս...» [22, էջ 177]։ Ջուղայի միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձաններից հայտնի էին Ամենափրկիչ վանքը, Սբ Աստվածածին, Սբ Գևորգ,Սբ Մինաս, Սբ Հովհաննես, Սբ Հակոբ, Ամենասուրբ Երրորդություն կամ ՎերինԿաթան, Անդրեորդի, Պոմբլոզի ժամ եկեղեցիները և քաղաքային գերեզմանատունը, որը 1648թ. տվյալներով ուներ 10 հազար լավ պահպանված խաչքար,1903-1904 թթ.՝ 5 հազար, 1929թ.՝ 3 հազար, իսկ 1973թ.՝ 2707 [3, էջ 24, 34]։ 2005թ.դեկտեմբերին ադրբեջանական իշխանությունների թողտվությամբ և մասնակցությամբ բարբարոսաբար ոչնչացվեցին Ջուղայի վերջին խաչքարերը։ Նախիջևանի երկրամասի հռչակավոր քաղաք Ջուղան հսկայական դերխաղաց միջնադարյան Հայաստանի տնտեսական ու մշակութային կյանքում`մեծ հռչակ ձեռք բերելով ոչ միայն մեր հայրենիքում, այլև նրա սահմաններիցդուրս՝ Հնդկաստանից մինչև Եվրոպա, բայց, ցավոք, 1605թ. շահ Աբբաս I-ի կազմակերպած բռնագաղթի հետևանքով «աստվածախնամ գիւղաքաղաք»-ի զարգացող տնտեսական ու մշակութային կյանքը խաթարվեց ու այլևս երբեքչվերականգնվեց։ Դարաշամբի մահալի գյուղերի նկարագրությունն սկսելու ենք արևելքից,այն բնակավայրերից, որոնք տեղագրվում են Երնջակ գետի աջ ափին՝ աստիճանաբար շարժվելով դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Երնջակ գետի աջ ափին՝ 500մհեռավորության վրա, տեղագրված է Ապրակունիք կամ Ապրակունիս գյուղաքաղաքը [14, էջ 35-36]։ Բնակավայրի վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությանըհանդիպում ենք 1379թ. գրչագրված ձեռագրում. «...Թվ. ՊԻԸ (1379) գրեցաւ, իգեօղս Ապրակունեաց, ի դրան սուրբ Սարգսի, ի յաւուրս Մաղաքիա ճգնաւորի...»[6, էջ 532]։ Ապրակունյաց վանքի դպրոցում ուսուցչությամբ են զբաղվել միջնադարյան Հայաստանի երկու մեծագույն մտածողները՝ Հովհան Որոտնեցին ևԳրիգոր Տաթևացին։ 1379թ. Հովհան Որոտնեցին Տաթևի համալսարանըտեղափոխում է Ապրակունյաց վանք և երկու տարի դասավանդելուց հետովերստին հաստատվում է Տաթևում՝ իր հանճարեղ աշակերտ Գրիգոր Տաթևացուն վստահելով Ապրակունեաց վանքի դպրոցի ուսուցչապետությունը։ Նախիջևանում ժամանակավորապես հաստատվելու նպատակը կաթոլիկ քարոզչության դեմ պայքար մղելն էր։ Ապրակունիսից 1 կմ հյուսիս-արևելք Երնջակ գետիաջ ափին էր տեղագրված Ապարաններ ավանը։ XVIIդ. սկզբներին հայ կաթոլիկների առաջնորդ-եպիսկոպոսի նստավայրը Նախիջևան քաղաքից տեղափոխվում է այստեղ։ Ապարանների կաթոլիկ հայ բնակչությունը XVIII կեսերինմահմեդականացավ, իսկ բնակավայրը վերանվանվեց Բանանեար [14, էջ 80-81]։ Ապարաններից 4 կմ հարավ-արևմուտք տեղագրվում էին Կուզնուտ և Արազինգյուղերը [24, էջ 152]։ Ապարաններ ավանից 500 մ հյուսիս տեղագրվում էր Սալթաղ գյուղը։ Այսբնակավայրը XV-XVI դդ. Ապարաններ ավանի թաղամասն էր, այն կառուցվածէ եղել Օձասար լեռան ստորոտի սալաքարերի վրա, որտեղից էլ առաջացել էնրա անունը Սալ-ի-թաղ, վերջինիս բնակիչները կաթոլիկ հայեր էին, որոնքհետագայում մահմեդականություն ընդունեցին [14, էջ 67-71]։ Երնջակ գետիձախ ափին էին տեղագրվում Ջամալդին, Կիզիլջա, վերին հոսանքում՝ Արավսյակ գյուղերը [24, էջ 153-158]։ Օձասար լեռան հյուսիսարևմտյան լանջին՝ Երնջակ գետի միջին հոսանքում, տեղագրված են Նորաշեն և Գյալջարաջուր գյուղերը, վերջինիս՝ դեռ XIX դ.նշմարվող ավերակները վկայում են, որ այն XVII-XVIII դդ. ունեցել է 700 ծուխհայ բնակչություն [24, էջ 156-157]։ Նորաշենի բնակչության մի մասը կաթոլիկհայ էր, մյուս մասը՝ առաքելական։ Արիստակես վարդապետ Սեդրակեանընշում է, որ Նորաշեն անունը ցույց է տալիս, որ նոր հիմնադրված բնակավայր է,սակայն նրա դիտարկումը ճիշտ չէ, քանի որ բնակավայրն առաջին անգամհիշատակվում է 1665 թ. ձեռագրի հիշատակարանում. «...ի յերկրէն Երնջակայ, իգէղջէն, որ ասի Նորաշէն...» [20]։ Նա նաև վրիպել է՝ կարծելով, որ ՆորաշենըՂ.Ճահկեցու հիշատակած Շահբունիս գյուղն է [14, էջ 82-83]։ Սակայն Շահբունիսը գտնվում էր Նախիջևան գետի վերին հոսանքում՝ նրա աջ ափին։ Օձասար լեռան հյուսիսարևմտյան ստորոտին էր տեղագրված Խոշկաշենգյուղը, որի բնակչություն մեծ մասը հայ կաթոլիկ էր։ XVIIIդ. կեսերին գյուղի հայբնակչության մի մասը մահմեդականություն ընդունեց, մյուս մասը արտագաղթեց Իզմիր ու Եվրոպա [2, էջ 367]։ Բնակավայրի մասին հնագույն հիշատակության հանդիպում ենք Մովսես Խորենացու մոտ. «...զերիս աւանսն զԽրամ ևզՋուղա և զԽոշակունիս...»[22, էջ 85]։ Երնջակ գետի աջ ափին՝ Մեղրածոր վեմլեռան ստորոտին էր տեղագրվում Շահկերտ (Ղազանչի*) գյուղը։ Նրա անունըստուգաբանվում էր շահի դաստակերտ, հավանաբար խասս է հայտարարվել ևհարկերը տվել է անմիջապես շահի արքունիքին։ XVIII դ. Կեսերին շահկերտցիները գաղթում են Շուշի և այնտեղ հիմնում Ղազանչեցոց թաղն ու Սբ Ամենափրկիչ եկեղեցին (Ղազանչեցոց) [2, էջ 362]։ Այժմ ներկայացնենք Նախիջևան գետի ավազանին պատկանող և նրաերկայնքով տեղագրված բնակավայրերը։ Նախիջևան քաղաքից 12 կմ հարավարևելք՝ Նախիջևան գետի ձախ ափին, տեղագրված էր երկրամասի հայտնիավաններից մեկը՝ Աստապատը [7, էջ 46]։ Աստապատ անվանաձևի վերաբերյալՆախիջևանի հայության շրջանում գոյություն ուներ հետևյալ ավանդությունը,451 թ. Ավարայրի ճակատամարտից հետո Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի և նրա հետ նահատակված զինվորների մարմինները ժողովուրդը բերելև այս ավանի վանքում (որը հետագայում անվանվում է Սբ Վարդան) Աստ էպատել (պատանքում) [4, էջ 59]։ Աստապատը գրավոր աղբյուրներում առաջինանգամ հիշատակվում է Թովմա Արծրունու մոտ՝ Խրամ ավանը տեղորոշելիս.«...յաւանին Խրամի, որ է ի ներքոյ Աստապատոյ վանացն...» [5, էջ 179]։ 1605թ.շահ Աբբաս I-ի բռնագաղթի ժամանակ նրա ամբողջ բնակչությունը տեղափոխվում է Պարսկաստան։ Հետագայում բնակչության մի մասին հաջողվում էվերադառնալ հայրենի ավան։ 1736թ. Աստապատ է գալիս Աբրահամ Կրետացիկաթողիկոսը ու նկարագրում գյուղաքաղաքի ողբալի վիճակը. «Եւ ապա իջայ իԱստապատ օրհնեալ գիւղաքաղաքն... և թէպէտ գոն բայց ամայի և անշէն և անմարդաբնակ և թէ գտանին ոմանք աղքատացեալք...» [1, էջ 78]։ XIXդ. սկզբներինպարսից թագաժառանգ Աբբաս Միրզան Աստապատի բնակչությանը տեղահանում ու տեղափոխում է գյուղից` 3 կմ հյուսիս, նոր հիմնած Թազաքեանդ գյուղը(Թազագյուղ Հ.Փ.)։ Աստապատի տեղում կառուցում է Աբասաբադ բերդը, որը1827թ. հուլիսին գրավվում է ռուսական զորքերի կողմից։ Այս բերդի շրջակայքում տեղագրվում էին՝ Նեհրամ, Քոշա-դիզա, Կարախամբեգլի, Բադաշխան հայև մահմեդական խառը բնակչություն ունեցող գյուղերը [24, էջ 132]։ Աստապատից 3 կմ հարավ-արևելք տեղագրվում էր Շամբու ձոր բնակավայրը, որը գտնվել է պատմական Խրամ ավանի տեղում։ Սկզբնաղբյուրներումմինչև 1650թ. հայտնի է եղել Դարաշամբ անունով [11, էջ 627], իսկ 1675թ. Շամբուձոր. «...ի գաւառն Նախչաւանի, զոր Շամբի ձոր որջորջի...» [21, էջ 141]։ Նախիջևան քաղաքից 8 կմ հարավ-արևելք՝ Արաքսի ձախ ափին, տեղագրվում էրՂարաղուշ գյուղը [7, էջ 44], որի հայ բնակչությունը կաթոլիկադավան էր և իրենցհավատակիցների նման XVIIIդ. կեսերին մահմեդականացավ։ Նախիջևան քաղաքից 4 կմ արևմուտք՝ Նախիջևան գետի աջ ափին, գտնվում էր Տամբատ գյուղը[2, էջ 504] (հետագայի Թմբուլ բնակավայրը Հ. Փ.)։ Ամենավաղ վկայությունը բնակավայրի մասին հանդիպում ենք Մովսես Խորենացու մոտ. «...մինչև ի սահմանսԳողթանն, որ են Տամբատ...» [22, էջ 85]։ Տամբատից 2 կմ հարավ-արևելք գտնվումէր Եամխանա գյուղը։ Եամխանից 1 կմ հարավ տեղագրված էր Բուլգան գյուղը[25, էջ 133]։ Նախիջևան քաղաքից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվում էր Եարմջագյուղը։ Ճահուկ գետի աջ ափին գտնվում էր Շմրթան (հետագայի Շախմահմուտբնակավայրը Հ. Փ.) գյուղը [7, էջ 45, 58, 62]։ Շմրթամից 3կմ հյուսիս՝ Ճահուկ գետիձախ ափին, տեղագրված էր Ճահուկ գյուղը։ Սկզբնաղբյուրներում հիշատակվում է սկսած 1640թ. «...թվին ՌՈԽ սկիզբն արինք շինելոյ եկեղեցին Ճահկայ, որէ Սբ Կարապետին Քրիստոսի Ս. Յովաննու, ապրիլ ամսի Ե (5) աւուրն Յարութեան Տեառն» [10, էջ 789]։ Շմրթան ու Ճահուկ գյուղերի միջև տեղագրվում էինԽալիլի, Ուզունօբա, Հասան-աղան, Քերիմ-բեկ-դիզա, Կուլի-բեկ-դիզա, Նազարաբադ մահմեդական փոքրիկ գյուղերը։ Նախիջևան քաղաքից 3 կմ հյուսիսարևելք տեղագրված է Քյուլթափա գյուղը, սրանից 1 կմ հյուսիս՝ Նախիջևանգետի ձախ ափի երկայնքով տեղագրվում են Մամարզա-դիզա, Օրուչ-դիզա,Դիդվար, Սուրաբ, Խալխալի, Սալասուստ, Տիրքեշ, Շադա, Կյուրադնյոկ, Օխբուն,Ղարաբաբա, Վերին Մազրա, Կյուլյուս գյուղերը։ Նախիջևան քաղաքից 10 կմհյուսիս-արևմուտք տեղագրվում են մահմեդական ու խառը բնակչություն ունեցող 8 գյուղեր, այսպես, Ճահուկ գյուղից 3կմ արևմուտք տեղագրվում է Սուստգյուղը, որից հյուսիս տեղագրվում են Նագաջիր, Խանջափ գյուղերը։ Ճահուկ գետի աջ ափին նրա վերին հոսանքի շրջանում տեղագրված են Բզգով, Իտկրան,Գյարմաչատախ, Ջանիքենտ, ձախ ափին՝ Սուլտան-բեկ գյուղերը։ Ճահուկ գյուղից 4 կմ արևմուտք տեղագրված է Խոկ գյուղը, սրանից 2 կմ հյուսիս-արևմուտքՇախտախտի և Ղարաբակլար գյուղերը, սրանցից հյուսիս-արևմուտք՝ Հուրարխ,Յուրչի հիրդոսար, Տանանամ գյուղերը [24, էջ 136-146]։ Մահալի ծայր արևմուտքում՝ Վայքի լեռնաշղթայի հարավային լանջին՝Նախիջևան քաղաքից 35կմ հյուսիս-արևմուտք, տեղագրվում էր Ազնաբերդ գյուղը [2, էջ 505]։ Բնակավայրի դեռ XIX դ. նկատվող ավերակները վկայում են, որվերջինս XVII-XVIII դդ. ունեցել է 700 ծուխ հայ բնակչություն [24, էջ 132-133]։ Ազնաբերդից 3 կմ հարավ գտնվում էր Յաղբին գյուղը, սրանից 2 կմ արևելք՝ Խառցգյուղը [9, էջ 10, 64]։ Խառցից 3 կմ հարավ-արևմուտք տեղագրվում էր Մանլև գյուղը [17]։ Շահապունիք գետի ստորին հոսանքում՝ նրա ձախ ափին, գտնվում էրՇահապունիք գյուղը։ Բնակավայրը փռված է եղել բավականին խորը ձորի երկայնքով, որի արևելյան կողմի հսկայական քարաժայռին գտնվել է Շահապունիքամրոցը [4, էջ 271]։ Շահապունիքից 3 կմ արևելք տեղագրվում էր Նորս գյուղը։ Շահապունիք գետի աջ ափին տեղագրված էր Օծոփ, Ածոպ (հետագայի Բադամլու բնակավայրը Հ.Փ.) գյուղը։ Բնակավայրը առաջին անգամ հիշատակվում է1292թ. գրչագրված ձեռագրի հիշատակարանում. «...եւ գրեցաւ տառս Աստուածային ի գաւառիս Շահապունեաց, ի մենաստանիս որ է մերձ յամենաւրհնեալ ևյԱստուածապահ գեաւղս Ոծոպի կոչեցեալ...»[21, էջ 132]։ Նախիջևան գետի վտակ Կուքիի աջ ափին՝ Կուքի լեռան հարավարևելյանլանջին, տեղագրված էր Կուքի գյուղը։ 1471 թ. գրչագրված ձեռագրի հիշատակարանը վկայում է. «Ի թուաբերութես հայոց ի ՋԻ թուականին գրեցաւ գիրքսսոսկացուցիչ ի ձորս Շահապունեաց ի գեւղս որ կոչի Կուքի, ընդ հովանեաւ սբ.Հազարբիւր այս եւ Կաթուղիկէիցս սբ. Ածածնի եւ սբ. Ստեփանոսի եւ գեղամիջիսբ. Գրգրիս եւ սբ. Նշանիս, եւ այլ միահամուռ Վարդանաց սբ. նահատակացս...»[15, էջ 148]։ Հիշատակարանը վկայում է, որ Կուքին XVդ. բավականին մեծգյուղաքաղաք էր։ Կուքի գետի աջ ափին ձորի մեջ՝ Կուքի գյուղից 10կմ հարավ,գտնվում էր Արմավաշեն գյուղը։ Կուքի գետի աջ ափին՝ ձորի մեջ, գտնվում էրԱկոռի գյուղը։ Նախիջևան գետի վերին հոսանքում՝ տեղագրված էր Բջնաղգյուղաքաղաքը։ Բջնաղից 4 կմ հարավ, Նախիջևան գետի ձախ ափին, տեղագրված էր Եզատունք գյուղը։ Բջնաղից 2 կմ հարավ՝ Նախիջևան գետի աջափին, գտնվում էր Խնձորակ գյուղը [19]։ Նախիջևան գետի ձախ ափին տեղագրված են Գոմեր, Քաջաձոր, Բաբունք գյուղերը։ Նախիջևան գետի աջ ափին տեղագրվում էր Տիգեն գյուղը [18]։ Շահբուզ գետի աջ ափին տեղագրվում էրԱգարակ գյուղը։ Առաջին անգամ հիշատակվում է 1604թ. ծաղկված ձեռագրում.«...ի գեղջէն որ կոչի Ագրակ թուին ՌԾԳ (1604) կապեցի այս գիրքըս ի մայրաքաղաքն Համիթ արգսայ » [9, էջ 135]։ Սրանից մի փոքր հեռու տեղագրված էինՔրտն ու Թաթերք գյուղերը [18]։ Այս գյուղերից 2 կմ արևելք՝ բավական ժայռոտտեղանքում, տեղագրված էր Քարակապ գյուղը։ Այսպիսով, Նախիջևանի երկրամասի Դարաշամբի մահալի բնակավայրերը, որոնք տեղագրված էին լեռնալանջերին, գետերի ափերին, ձորերի մեջ ևհարթավայրերում, հնագույն շրջանից գոյատևելով մինչև XVII-XVIII դարերը,ավերվեցին, լքվեցին ու ամայացան։ Մահալի գյուղերի մեծ մասը քաղաքատիպավաններ էին, հայկական հնագույն բնակատեղիներ, մշակույթի ու գրչությանկենտրոններ։ Մահալի բնակավայրերի հայաթափման համար խթան հանդիսացավ Պարսկաստանի վարած հայահալած քաղաքականությունը, որի հետևանքով XVIII դ. կեսերին նոր թափով վերսկսեց հայ բնակչության զանգվածայինարտագաղթը։ Մահալի բնակավայրերից շատերը ավերվեցին, մնացածը,զրկվելով հայ բնակչությունից և բնակեցվելով մահմեդական փոքրաթիվ քոչվորցեղերով, անշքացավ, տեղանունների որոշ մասը աղավաղվեց։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աբրահամ կաթողիկոսի Կրետացւոյ պատմագրութիւն Անցիցն Իւրոց ԵՒՆատր-Շահին Պարսից, Վաղարշապատ, 1870, տպ. ս. Էջմիածնի, 129 էջ։ 2. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, ի Մխիթարայ Վանս, Ի Ս. Ղազար,1893, 522 էջ։ 3. Այվազյան Ա., Ջուղա, Ե., 1984, «Սովետական գրող» հրատ., 50 էջ։ 4. Այվազյան Ա., Նյութեր Նախիջևանի հայկական պատմական հուշարձանների վերաբերյալ, ՊԲՀ, N 2, 1971, էջ 271-277։ 5. Այվազյան Ա., Նախիջևանի պատմաճարտարապետական հուշարձանները,Ե., 1978 թ., «Հայաստան» հրատ., 131 էջ։ 6. Գիրք Ածաբանական որ կոչի դրախտ ցանկալի, Շարադրեալ ի ՂազարուԱծբան Վարդապետէ Ճահկեցւոյ։ Ի փառս Սրբոյն Էջմիածնի, Կ. Պոլիս, 1735,704 էջ։ 7. Թովմայի վարդապետի Արծրունւոյ պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Թիֆլիս, 1910, Աղանեանցի տպ., 529 էջ։ 8. ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմեց՝ Լ. Խաչիկյան,Ե., 1950, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 757 էջ։ 9. Լալայեան Ե., Նախճաւան կամ Նախիջևանի ոստիկանական շրջան, Թիֆլիս, 1906, Արտատպված Ազգագրական Հանդէսից, 70 էջ։ 10. Լեո, Երկերի Ժողովածու, հ. Գ, Ե., 1973, «Հայաստան» հրատ., 511 էջ։ 11. Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ (1601-1620թթ.),հ. Ա, կազմեցին՝ Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1974, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 828 էջ։ 12. Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ (1621-1640թթ.),հ. Բ, կազմեցին՝ Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1978, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 940 էջ։ 13. Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ (1641-1660 թթ.), հ. Գ,կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, Ե., 1984, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1015 էջ։ 14. Հին հունական աղբյուրներ, Ա, Հովսեպոս Փլավիոս, Դիոն Կասսիոս, թարգմանությունը բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Ս. Կրկյաշարյանի, Ե., 1976, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 267 էջ։ 15. Հին Հայոց տեղւոյ անունները, Հայոց աշխարհին պատմական տեղագրութեան մասին, ուսումնասիրութիւններով, գրեց Հիւբշման, թարգմանեց՝ Հ.Պիլէզիկճեան, Մխիթ. ՈՒխտէն, Վիեննա, 1907, ի Մխիթարայ Վանս, Ի Ս.Ղազար, 450 էջ։ 16. Հնութիւնք Հայրենեաց ի գաւառին Երնջակու, աշխատութիւնն Արիստակէսվարդապետի Սեդրակեան, Վաղարշապատ, 1872, ի տպարանի սրբոյ Կաթողիկէ Էջմիածնի, 176 էջ։ 17. Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք Հայոց պատմության մեջ, մասԳ, Նյու-Յորք, 1942/43, 305 էջ։ 18. Մատենադարան, ձեռագիր N 4521։ 19. Մատենադարան, ձեռագիր N 3468։ 20. Մատենադարան, ձեռագիր N 4497։ 21. Մատենադարան, ձեռագիր N 148։ 22. Սմբատյան Մ., Նկարագիր սուրբ Կարապետի վանից Երնջակայ եւ շրջակայից նորա, Տփղիս, 1904, տպարան Մովսես Վարդանեանցի, 608 էջ։ 23. Սրբոյ հորն մերոյ Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն Հայոց (այսուհետև`Մովսես Խորենացի), Թիֆլիս, 1910, Աղանեանցի տպ., 430 էջ։ 24. Վրույր Ա., Ջուղա, ՊԲՀ, N 4, 1967, էջ 170-180։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՓանոսյան Հրաչյա Երանի - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի հայցորդ, E-mail։

Որպես առանձին վարչական միավոր` Դարաշամբի մահալը առաջացել է XV դ.՝ թուրքմենական քոչվոր ցեղերի տիրապետության շրջանում։ Այն համապատասխանում էր Մեծ Հայքի Վասպուրական ու Սյունիք նահանգների՝ Նախճավան ու Ճահուկ գավառներին։ XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում հաշվվում էր 33-80 բնակավայր։ Մահալի բնակավայրերին բնորոշ էր գծային տարաբնակեցումը, երբ գյուղերն ու քաղաքները դասավորված են Նախիջևան գետի և նրա վտակների ավազանների երկարությամբ։ Հայկական ձեռագիր ու տպագիր սկզբնաղբյուրների և օտար հեղինակների հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա ներկայացրել ենք այն բնակավայրերի տեղանունները և դրանց դիրքը, որոնք մինչ այդ անհայտ կամ սակավ հայտնի են եղել հայ պատմագրության մեջ։ Հնարավորության սահմաններում, ստուգաբանել ենք մի շարք բնակավայրերի տեղանուններ, հատուկ ընդգծելով դրանց հայկական ծագումը։ Մի շարք բնակատեղիներ հիմնադրեցին XVIII դ. ընթացքում մահալի տարածք ներթափանցած քոչվոր մահմեդականները։

Գիտական ​​լեզվի, այսինքն ՝ գիտական ​​արտահայտման միջոցների խնդիրը առաջնային դեր է խաղում բնական գիտություններում, հատկապես ֆիզիկայում: Բնական գիտությունների առջև ծառացած խնդիրների բնույթից ելնելով ՝ լեզվական բանական արտահայտության հարցը հանգեցնում է որոշակի երևույթների որոշակի նմանությունների և օրինաչափությունների որոնմանը, որոնց կարելի է հասնել միայն հստակ տրամաբանական համակարգի միջոցով ՝ մաթեմատիկական օգնությամբ: աբստրակցիաներ: Նման խնդիրներ անպայմանորեն առաջանում են ուսուցման գործընթացում, երբ ուսուցանվող գաղափարների ներկայացման և յուրացման արդյունավետությունը պայմանավորված է գիտական ​​լեզվի և արտահայտչական միջոցների հիմնավորված ընտրությամբ: Իսկ առհասարակ տարբեր ֆիզիկական երեւույթների նկարագրության տեսության ընդհանրության փաստը ցույց է տալիս ֆիզիկայում մաթեմատիկական աբստրակցիաների, տրամաբանական սխեմաների կիրառման անհրաժեշտությունը, բնականաբար, արտացոլում է բնության միասնական և ընդհանուր բնույթը, նրա գիտելիքների ընթացքը: Նման ընդհանուր իմաստ ունեցող գաղափարներից մեկը ֆիզիկական վիճակի գաղափարն է: Ինչպես գիտենք, դասական ֆիզիկայում ֆիզիկական համակարգի դինամիկ վիճակը որոշվում է ժամանակի յուրաքանչյուր կետում, եթե հայտնի են համակարգը բնութագրող դինամիկ փոփոխականների արժեքները: Մասնավորապես, մեխանիկական համակարգի վիճակը տալու համար բավական է ինչ-որ պահի նշել դրա բոլոր ընդհանրացված կոորդինատներն ու ընդհանրացված արագությունները: Իսկ դասական ֆիզիկան ըստ էության զբաղվում է միայն ժամանակի ընթացքում համակարգի վիճակի փոփոխությունների ուսումնասիրմամբ, և նույնիսկ դասական պետության գաղափարի կիրառման մեթոդաբանական վերլուծություն սովորաբար չի իրականացվում: Սակայն, ի տարբերություն դասական ֆիզիկայի, քվանտային տեսության մեջ դինամիկ համակարգերի դինամիկ վիճակի միջև համապատասխանությունը, ինչպես դինամիկ փոփոխականները, այդպիսի ուղղակի բնույթ չունի: Քվանտային պետական ​​գաղափարը հիշեցնում է իրական տարածությունում անփոփոխ վեկտորի գաղափարը, և դրա տարբեր ներկայացուցչությունները համարժեք են կոորդինատների որոշակի համակարգում վեկտորային կանխատեսումների համակարգին: Իսկ վեկտորի գաղափարը ոչ միայն պարզեցնում է հաշվարկման դժվարությունները, այլ նաև թույլ է տալիս բացահայտորեն հաշվի առնել դրա անփոփոխ բնույթը և անկախությունը կոորդինատային բազայի ընտրությունից: Այս գերժամանակակից մաթեմատիկական ալգորիթմի առավելություններն են `մշակել նույն համակարգը որոշ դասական վիճակներ (մասնավորապես` ջերմային, էլեկտրական և օպտիկական) ներկայացնելու համար: Նմանատիպ փորձեր արդեն առաջարկվել են ջերմային և էլեկտրական վիճակների և համապատասխան մոդելավորման համարների կողմից [1], [2], [3]: Քննարկված իրավիճակի մոդելավորման բոլոր օրինակները սերտորեն կապված են գծայնության գաղափարի հետ `որպես աբստրակցիայի այլընտրանք: Որոշակի պայմաններում, մաթեմատիկական վերացականությունների լայն կիրառումը, որը հիմնված է իրադարձությունների ընթացքի գծայինության վրա, հստակ ցույց է տալիս այս գաղափարի էական դերը գիտական ​​հետազոտությունների մաթեմատիկականացման, ինչպես նաև ուսուցման գործընթացներում համապատասխան ալգորիթմների ներդրման մեջ: Քվանտային տեսության հիմքում ընկած Հիլբերտի տարածության գծայնությունը, օրինակ, թույլ է տալիս պետության նոր վեկտորային վեկտորներ կազմել քվանտային վիճակների երկու կամայական վեկտորներից: Այսինքն ՝ հիմնական սկզբունքն այն պնդումն է, որ քվանտային համակարգի դինամիկ վիճակը թույլ է տալիս գծային ծածկույթ (գերադասություն), որը նման է իրական տարածության ցանկացած վեկտորի, ոչ թե օրթոգոնալ բաղադրիչների վերլուծության «զուգահեռացման կանոնին»: Նման ալգորիթմը բնորոշ է դասական պետությունների (ջերմային, էլեկտրական) առաջարկած վերոնշյալ մոդելավորման համակարգերին: Այժմ, ամփոփելով կատարված ընդհանուր դատողությունները, շեշտենք հետևյալ եզրակացությունները, որոնք առանցքային են համարվում այս նախորդ ([2], [3]) աշխատությունների համար. Ֆիզիկայի դասավանդման գործընթացում, որը մեծապես համահունչ է ժամանակագրական ուղուն ֆիզիկական գիտությունների զարգացումը, ուսուցումը, մնալով ավանդական շրջանակներում, բաժանված է երկու ոչ փոխկապակցված փուլերի: Դասական գաղափարների ներածություն ադրում Ոչ քվանտային ֆիզիկական տեսությունների ձևակերպում ՝ հիմնված դասական տրամաբանական սխեմաների վրա, բ) փուլ: Դասական գաղափարների հակասություն, քվանտային մեխանիկայի ներդրում: Որպեսզի ուսանողների շրջանում ֆիզիկական գիտությունների ընդհանուր, ավելի իրատեսական ընկալում ձեւավորվի ընդհանուր առմամբ իրենց շրջապատող իրականության վերաբերյալ, մեր կարծիքով, ցանկալի է իրականացնել դասավանդման դասական (ոչ քվանտային) փուլին վերաբերող գործընթացները ա) այդպիսի մաթեմատիկական հիմքի ներդրում (ֆիզիկական վիճակի հայեցակարգի մոդելավորում (շեշտադրումը գերադասման ֆունկցիայի վրա), որը բնութագրում է մանրադիտակի քվանտային մեխանիկական դիտարկումներին: Հետևյալ աշխատանքը նվիրված է օպտիկական վիճակի գաղափարի մաթեմատիկական մոդելավորմանը: Առաջարկվող դրույթներն ընդգծում են դասական պետությունների մաթեմատիկական ներկայացման ընդհանուր բնույթը և մեթոդական առավելությունները, չնայած, մեր կարծիքով, դրանք հետագա կատարելագործման և մշակման կարիք ունեն: Ինչպես գիտենք, կիրառական օպտիկայում սովորաբար լինում են ոչ ներդաշնակ, բարդ սպեկտրալ լուսային ալիքներ, երբ անհրաժեշտ է հաշվի առնել միջավայրի բեկման ինդեքսի կախվածությունը ալիքի երկարությունից (ցրվածություն) և բավականաչափ մեծ լույսի օգտագործումը հոսքերը չեն սահմանափակվում պարաքսիալ ճառագայթներով: Երկրաչափական օպտիկայի տեսանկյունից, այդպիսի բացասական գործոնները հանգեցնում են օպտիկական համակարգերի կողմից ձևավորված պատկերների տարբեր արատների, որոնց մանրամասն և համապարփակ ուսումնասիրությունները հանգեցրել են ժամանակակից օպտիկական սարքերի չափազանց բարձր կատարելագործմանը: Օպտիկական գործիքավորման մշակմանը զուգահեռ հնարավոր էր դիտավորյալ նվազեցնել պատկերման սխալները: Նման նվաճումներն իրականացվում են հիմնականում բազմաօպտիկական համակարգի կիրառման միջոցով: Գործնականում օգտագործվող հրակայուն համակարգերի մեծ մասը պարունակում է առնվազն երկու կամ ավելի բեկող մակերեսներ: Այդ պատճառով օգտագործվում է բարդ օպտիկական համակարգերի մանրամասն դիտում: Օպտիկական համակարգերի ընդհանուր տեսությունը մշակվել է Գաուսի կողմից 1841 թվականին, որը հետագայում մշակվել է այլ գիտնականների կողմից: Գաուսյան տեսությունը հաստատում է փոխկապակցվածություն օբյեկտների և պատկերների տարածությունների բարդ կետերի, գծերի և հարթությունների միջև ՝ ունենալով զուտ երկրաչափական բնույթ: Այժմ փորձենք մեկ այլ մեկնաբանություն տալ տեսական-գործնական հետաքրքրության այս խնդրին `պարզ համակարգերից բարդ օպտիկական համակարգի ձևավորման գործում` ֆիզիկական (տվյալ դեպքում `օպտիկական) վիճակների վեկտորային ներկայացման համատեքստում: Եկեք ներկայացնենք օպտիկական համակարգի ֆիզիկական վիճակի գաղափարը համակարգով անցնող ճառագայթների վարքի վրա այդ պետության արտացոլումը գնահատելու գաղափարի հետ: Ինչպես գիտենք, նման հարցի համար օպտիկական համակարգի վեց տեղեկատու հարթությունը (երկու առանցքային կետ, երկու հիմնական կետ, երկու հանգույցային կետ) բավարար են: Վեց կետերը (ֆոկուսային կետեր, հիմնական կետեր, հանգույցներ) ՝ փոխադարձ հեռավորություններով, սահմանվում են որպես կիզակետեր: մակերեսների կորության ճառագայթներից, միմյանցից հեռավորությունից, այդ մակերեսներով սահմանափակված միջավայրի բեկման ինդեքսներից, ff f. Մեր կարծիքով, համակարգի ֆիզիկական բնութագրերի վերաբերյալ նման համապարփակ տեղեկատվությունը պետք է, մեր կարծիքով, ամփոփի օպտիկական վիճակի բուն գաղափարը, որի մաթեմատիկական ռացիոնալ ներկայացումը նվիրված է այս դիտմանը: 2. Հաշվի առեք երկրաչափական մոտավորությամբ պարզ օպտիկական համակարգերի աշխատանքը: Նման մոտեցումը, երբ հնարավոր է լիովին ազատվել լույսի ալիքի հատկություններից, համահունչ է լույսի կորպուսկուլյար, ֆոտոնային մեկնաբանությանը, որը կարող է օգտագործվել օպտիկական վիճակի գաղափարը ներմուծելու համար, այսինքն ՝ վերլուծել քվանտային մեխանիկական տեսանկյունից օպտիկական համակարգի գործունեություն: Մասնավորապես, բեկումը համարեք տարբեր ( գնդաձեւ բեկման ինտերֆեյսի օրինակ `միջավայրերը ցուցիչներով բաժանող: Ենթադրենք, որ աղբյուրից առաքված փնջը հատում է հիմնական օպտիկական առանցքը մի կետում ՝ վնասելով մակերեսը: Որպեսզի բեկումից հետո աղբյուրի օպտիկական պատկերը փոխանցվի the պարաքսիալ ճառագայթներից, պետք է անցնի առանցքը միայն կետում: Եկեք հիմա քվանտային մեխանիկական տեսանկյունից վերլուծենք երկրաչափական օպտիկական խնդիրը ՝ հաշվի առնելով լույսի ճառագայթները որպես 21, nn1SPS1EF2S2S1S1SPS1PS1PS1EFMN2S1S2S1n2nPPP միաժամանակյա շարժման վիճակները մոդելավորող մոդելներ: Լույսի աղբյուրի դիտակետային օպտիկական պատկերի առաջացման հարցը կապված է առանձին ֆոտոնների գրանցման հավանականության հետ: Եվ հավանականության գնահատումը կարող է կատարվել ըստ [4] –ի ՝ հետևյալ ձևով. Մեկ կետային լույսի աղբյուրի հետ մեկ ֆոտոնային փորձի դեպքում ֆոտոնի շրջադարձի վիճակը հայտարարվում է ըստ Ուղիներում սինխրոն ֆոտոնիմուն շարժման վիճային վիճակներ (ֆոտոնի վարքի հավանականական նշանակությամբ վերարտադրության սկզբունքը [3]): Գործում ամբողջական լուսանկարչական ձայնագրության փաստը ենթադրում է ալիքների միջով լույսի միաժամանակյա անցման ժամանակների հավասարություն: Պարաքսիալ; համապատասխան Թող յուրաքանչյուր ուղին համապատասխանի բարդ վեկտորի (հավանականության լայնություն), որտեղ անկյունը համեմատական ​​է լույսի տարածման համապատասխան ժամանակի ուղու հետ: Կազմեք բոլոր պարաքսիալ ուղիների բարդ վեկտորների հանրագումարը, որի բացարձակ չափի քառակուսին որոշելու է ֆոտոնացման հավանականությունը: Հաշվի առնելով ժամանակի հավասարությունը, կարելի է պնդել, որ լույսի ցրող պարաքզիտների վեկտորները նույն կողմնորոշումն ունեն ( .) Այսպիսով, աղբյուրի կետով ֆոտոնների առաքում ( կետում լույսի աղբյուրի օպտիկական պատկեր կազմելու հավանականությունը. Այլ կերպ ասած, արտադրանքի վեկտորը սահմանում է փամփուշտի օպտիկական (ֆոկուսային) գործունեությունը: Նմանապես, ցանկացած օպտիկական համակարգում (բեկող մակերևույթների միավորում) օբյեկտի օպտիկական պատկերը ստեղծվում է աղբյուրից առաքված ֆոտոնների շարժման վիճակը հակառակ համակարգի միջոցով, որի վրա կարող է կիրառվել դատողությունների նման շղթա: Ընդհանուր առմամբ, կարող ենք ասել, որ ցանկացած օպտիկական համակարգի օպտիկական ակտիվությունը կարող է ներկայացվել (մոդելավորվել) որոշակի վեկտորի միջոցով, որը մեկնաբանվում է որպես բեկող օպտիկական համակարգի վեկտոր: Եվ համակարգի վիճակի ուղղորդված արտադրանքի վեկտորը կարող է ներկայացվել կոմպոզիտային վեկտորների վերլուծությամբ, որոնցից 2 S1S2S1S21PSS21SPS21SPS2S21PSS21SPS21SPS21PSS21SPS21SPSie1S2Sconstt վիճակագրություն 1 S2S2S1S2 տարրերի բաղադրիչ մասեր համակարգն է. Պետք է նշել, որ օպտիկական վիճակի գաղափարը ներդրվում է միայն տարբեր պետությունների գերադասման մաթեմատիկական ալգորիթմի մշակման նպատակով (տարբեր օպտիկական համակարգերի համատեղում), որտեղ անհատական ​​համակարգերի փոխադարձ դասավորության տարածական գործոնը (հեռավորությունները համակարգերը հիմնական օպտիկական առանցքի երկայնքով) կարևոր է: Մասնավորապես, արտադրողական համակարգի օպտիկական վիճակը (դրանով անցնող ճառագայթների ընթացքը) կախված է ինչպես առանձին համակարգերի օպտիկական վիճակներից, այնպես էլ վերջիններիս փոխադարձ պայմանավորվածություններից: Օպտիկական դիագրամների հնարավոր կիրառությունները կարող են արդարացվել ոչ միայն անհատական ​​ենթահամակարգերից բարդ օպտիկական համակարգերի կառուցման հաշվարկային դժվարությունների պարզեցմամբ, այլ նաև անհրաժեշտ պարամետրերով հնարավոր համակարգայնացման ընտրանքների քննարկմամբ (կիզակետային երկարություն): Նման դիտարկումներն ավելի օբյեկտիվ դարձնելու համար ներկայացնել նոր գաղափարներ պարզություն հաղորդելու համար ՝ հիմնված ներկայացվող օպտիկական խնդիրների ուղղակի լուծումների վրա: O3. Խնդիր 1. (ըստ [5] -ի): Գտեք կորության շառավղով երկու գնդաձեւ մարմիններից բաղկացած համակենտրոն համակարգի կիզակետային հեռավորությունը, որոնք առանձնացնում են համասեռ միջավայրերը ռեֆրակտորներով: Լուծում. Գծանկարը ցույց է տալիս երկու ոլորտի կիզակետերի դիրքերը, ինչպես նաև ամբողջ համակարգի կիզակետերը (կիզակետային երկարությունները) համապատասխանաբար օբյեկտների և պատկերների տարածություններում: Կոորդինատների մեկնարկային կետերը կետերն են: Առաջին մակերեսի կիզակետային հեռավորությունը օբյեկտների տարածքում և պատկերների տարածքում: Երկրորդ մակերեսի կիզակետային հեռավորությունը օբյեկտների տարածքում: Բոլոր հեռավորությունների ներքո և տառային խորհրդանիշները արժեքներն են և ներկայացված են հետևյալով. Անփոփոխ, - որտեղ Դրանք չափվում են մետրերով, ինչը չափի գործակիցն է: Կառուցել օբյեկտների տարածքում համակարգի օպտիկական վիճակների վեկտորային դիագրամ: Համաձայն օպտիկական վիճակների վեկտորային մոդելավորման առաջարկվող ալգորիթմի, մենք կարող ենք գծել առաջին մակերեսի օպտիկական վիճակը օբյեկտների տարածքում `բարդ հարթության վեկտորով: Մոդելավորման նման ընտրությունը հեշտացնում է տարբեր օպտիկական վիճակների վեկտորների ներկայացումը տարբեր կողմնորոշմամբ: - Վեկտորի հորիզոնական բաղադրիչը առաջին մակերեսի օպտիկական վիճակի անփոփոխ հատկությունն է, ուղղահայաց բաղադրիչը թեքված է: Իսկ տարրական բեկման մակերեսի օպտիկական վիճակի նշված բնութագրի անփոփոխությունն ապահովում և պայմանավորում է վիճակի վեկտորի ընտրության ալգորիթմի ընդհանրությունը: վեկտորի բացարձակ մեծությունը և ուղղությունը հորիզոնական առանցքի նկատմամբ: Երկրորդ մակերեսի օպտիկական վիճակը պատկերացնելու համար օբյեկտների տարածության մեջ `կառուցվածքային հարմարության տեսանկյունից, որի համար օպտիկական վիճակի անփոփոխ բնութագիրը (հորիզոնական բաղադրիչ)` Երկու բեկման մակերևույթների միջև միատարր, բեկման ինդեքս-օպտիկական միջակայքը, որի բնութագրերը (լույսի ցրման չափերը, բեկման ինդեքսը) որոշիչ են ամբողջ համակարգի օպտիկական գործունեության համար, ներկայացված է վեկտորով օպտիկական վիճակների վեկտորային գծապատկերներում: Վերջինիս բնութագրում է Բաղադրիչների կողմնորոշումը, որտեղ (օպտիկական տիրույթի առկայությունը նվազեցնում է համակարգի «օպտիկական հզորությունը»): Համակարգում օպտիկական տիրույթի դերը որոշող բաղադրիչի տեսքը կանխորոշվում է հետֆիզիկական նկատառումներով: դա հակադարձ երկարության օպտիկական բնութագիր է, որը կախված է միայն կոմպոզիտային տարրերի տիրույթին հարակից օպտիկական անփոփոխ հատկություններից (երկու բեկող մակերևույթներ), ինչպես նաև մակերեսների փոխադարձ դիրքից: Առարկաների տարածքում երկու գնդաձեւ բեկման մակերեսներից բաղկացած ամբողջ օպտիկական համակարգի գործունեությունը կարող է ներկայացվել արդյունաբերական վեկտորով, որից 222 fnx12y222221fnO222nftg2nerefnfnndi 1222122212ffdnx1y221dnfftg2x 2212, fnfn 2nd211OOfniR1nftg կողմնորոշումը թույլ կտա գնահատել համակարգի կիզակետային հեռավորությունը (օպտիկական հզորությունը): Ինչպես ակնհայտ է շինարարությունից: Դիտարկումը հնարավորություն է տալիս գնահատել օպտիկական համակարգերի վեկտորային մոդելավորման առավելություններն ու նպատակահարմարությունը `անհրաժեշտ պարամետրերով համակարգերի նախագծման գործնական հետաքրքրության դեպքում: 21222111ffdnfnfnfn21122121111ffndnfnnff3222121212213211121nnRnnnRnndnRnnnRnnnf21213212213211121RRnnnnnRRNNNNNNNNFNNF3212321 R2O11fn22fn212ffdn Խնդիր 2. [5] Ո՞ր դեպքում բեկման ինդեքսով ապակուց պատրաստված հեռադիտակային ոսպնյակները ցրվելու են odոդում: Լուծում Խնդիրը լուծելու համար օգտագործեք (1): Քննարկվող գործում: Հեռադիտակային ոսպնյակը ցրվելու է, եթե օբյեկտների տարածքում իր գնահատված վիճակի արտադրողական օպտիկական վեկտորը կողմնորոշված ​​է պատկերների տարածության մեջ, այսինքն ՝ արտացոլվում է վեկտորի միջոցով: Այս դեպքում դա վեկտորի կողմնորոշումն է, որը հնարավոր է, եթե: Այսինքն ՝ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Մարգարյան Մ.Գ., Նիկողոսյան Հ.Ս., Կրթություն, բարեփոխումներ, խնդիրներ: Հանրապետական ​​գիտաժողովի նյութեր. Վանաձոր, 2010 թ. 2. Մարգարյան Մ.Ա., Նիկողոսյան Հ.Ս., Վեկտորներ ֆիզիկայի խնդիրների մեջ: Theերմային իրադարձություններ, «Դպիր», Գյումրի, 2010: 3. Նիկողոսյան Հ.Ս., Վեկտորներ ֆիզիկայի խնդիրների մեջ: Էլեկտրաէներգիա, «Էլդորադո», Գյումրի, 2011: Տեղեկություններ հեղինակի մասին Հրաչիկ Ս. Նիկողոսյան - ֆիզիկոս: թեկնածու, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, ընդհանուր տեսական ֆիզիկայի ամբիոնի դոցենտ, էլ. ։

Աշխատանքում ներկայացվում է օպտիկական համակարգերի համար օպտիկական վիճակի գաղափարի ֆիզիկական հիմնավորվածությունն ու մեթոդական պատճառաբանվածությունը։ Առանձին խնդրի դիտարկման օրինակով ի ցույց է դրվում օպտիկական համակարգի համար օպտիկական վիճակների վեկտորական դիագրամի կառուցման ալգորիթմը և ընդգծվում են նման դիագրամների առանձնահատկությունները։

Նախադատական ​​վարույթի սահմանները REM- ում և PERSONAM- ում: ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Քրեական դատավարությունը կարելի է բնութագրել որպես գործընթաց, որը սկսվում, շարունակվում է, ավարտվում է որոշակի փաստերով և ներգրավում է որոշակի անհատների: Նախաքննությունը, որպես այս գործընթացի առանցքային և ընդարձակ փուլ, առանձնանում է իր բովանդակությամբ, ինչպես ցանկացած այլ դատական ​​գործընթաց, դրանք իրականացվում են որոշակի սահմաններում: Այս սահմանների պահպանումը կանխորոշում է քրեական դատավարության խնդիրների արդյունավետ լուծումը `ապահովելով անձնական պաշտպանության իրավունքի քրեական դատավարության երաշխիքներ: Նախաքննական վարույթի սահմանների հարցերը, որպես քրեական դատավարության անկախ ինստիտուտ, լուսաբանվել են միջհեղափոխական ժամանակաշրջանի հայտնի դատաբժշկական փորձագետների աշխատություններում: Այնուամենայնիվ, այս ինստիտուտը, կարծես, մոռացվել է դեռեւս քրեական դատավարության խորհրդային շրջանից: Չնայած այն հանգամանքին, որ առարկայական որոշ ասպեկտներ ուսումնասիրվել են որոշ տեսաբանների գիտական ​​աշխատություններում, այսօր էլ ներքին դատաբժշկական գիտությունում ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ համապարփակ հետազոտության պակաս կա: Ինչպես ցույց են տալիս քրեական դատավարության առկա խնդիրները, նախաքննության քրեական դատավարության սահմանների անբավարար ուշադրությունը առաջացնում է և տեսական, և գործնական խնդիրներ: Կախված մինչդատական ​​վարույթի յուրաքանչյուր փուլի առանձնահատկություններից ՝ այս հարցերն ունեն իրենց սեփական դրսևորումները: Այս աշխատանքում մենք մեր առջև խնդիր ենք դրել նախաքննության ընթացքում դատախազության հետաքննության պրակտիկայում առաջ քաշել որոշ խնդիրներ, ներկայացնել դրանց լուծման համար անհրաժեշտ առաջարկներ: Նախաքննական վարույթի սահմանները իրավաբանորեն դատավարական նորմերի համադրություն են, որոնք կարգավորում են ամբողջ նախաքննական վարույթի առարկան: Դատաբժշկական գիտություններում ընդունված է առանձնացնել երկու չափորոշիչ. Ընդ որում և անձամբ 1, որի շրջանակներում հարուցվում և ընթանում է քրեական գործը: Քրեական դատավարության ընթացքում որպես «հանցագործություն» նշանակում է հանցագործության որոշակի փաստ կամ դրվագ, որի կապակցությամբ հարուցվում է քրեական գործ, իրականացվում է քրեական գործ, և անձամբ `որոշակի անձանց շրջանակ, որոնց նկատմամբ իրականացվում է քրեական հետապնդում: Այս երկու չափանիշները սահմանում են նախաքննական վարույթի սահմանները և կանխորոշում են քրեական գործի հետագա ընթացքը: Ներքին քրեական դատավարությունում, որն ավանդաբար պատկանում է մայրցամաքային իրավական համակարգին, ի տարբերություն անգլո-սաքսոնականների, դատավարության սահմանազատումը սկսվում է դատավարության սկզբնական փուլում: Նախաքննական վարույթի սահմանը նախանշող առաջին դատավարական ակտը քրեական գործ հարուցելու որոշումն է, որն առանցքային նշանակություն ունի հետագա վարույթի բովանդակության և դրա հետագա տեղաշարժի տեսանկյունից: Նախաքննական վարույթի սահմանների հետ կապված է այն հարցը, թե արդյո՞ք միշտ անհրաժեշտ է նոր քրեական գործ հարուցել, երբ քրեական գործի ընթացքում առաջանում է մեկ այլ քրեական գործ, դրվագ (ի պատասխան) ​​կամ հանցանք կատարած այլ անձ (անձամբ): , Համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի (այսուհետ `Օրենսգիրք)` «Հետաքննության մարմինը, քննիչը, դատախազը պարտավոր են իրենց իրավասության սահմաններում քրեական գործ հարուցել հանցագործության հատկանիշներ հայտնաբերելու յուրաքանչյուր դեպքում: « Օրենսգրքի 175-րդ հոդվածի համաձայն, եթե կան քրեական գործ հարուցելու հիմքեր և հիմքեր, ապա դատախազը, քննիչը, քննչական մարմինը, իրենց իրավասության սահմաններում, պարտավոր են հարուցել քրեական գործ: Իսկ օրենսգրքի 181-րդ հոդվածը սահմանում է որոշումներ, որոնցից որևէ մեկի կայացումը պարտադիր է հանցագործության մասին տեղեկատվություն ստանալու յուրաքանչյուր դեպքում վարույթի հանրային մասնակցի համար: 1 Տե՛ս Արդարադատության դատարանի լիազորությունները: I. «In Rem» և «In Personam»: Ուոլտեր Ուիլեր Քուք: ՀՀ վճռաբեկ դատարան Գ. Ondոնդյանի վերաբերյալ որոշման մեջ նա կայացրեց իրավական դիրքորոշում այն ​​մասին, որ. «(…) Քրեական գործ հարուցելու փուլը քրեական դատավարության անկախ փուլ է, որն ունի իր սկիզբն ու ավարտը, խնդիրները, առարկաները և այլն Քրեական գործ հարուցելու փուլում վարույթն իրականացնող մարմինը պարզում է քրեական գործ հարուցելու գոյության փաստը, հիմքերը կամ հիմքերը: ()) Քրեական գործ հարուցելու օրինական, պատճառաբանված, ժամանակին որոշումը հանցագործությունների արագ, ամբողջական բացահայտման, ինչպես նաև դրանց կանխարգելման անհրաժեշտ նախապայմանն է: Միեւնույն ժամանակ, քրեական գործի անհիմն հարուցումը սահմանափակում է անհատների իրավունքներն ու ազատությունները, վնասում նրանց: » Այլ կերպ ասած, ինչպես քրեական գործի անհիմն հարուցումը, այնպես էլ հարուցումը անհիմն մերժելը օրենքի կոպիտ խախտումներ են `էական վնաս հասցնելով անձին, հասարակությանը և պետությանը 2: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, Լ. Անդրադառնալով Պողոսյանի դեմ քրեական գործ հարուցելու որոշման դերին և նշանակությանը, նա իր նախադեպային դատական ​​ակտով շարադրել է այդ ուղղությամբ: Միայն քրեական գործ հարուցելուց հետո վարույթն իրականացնող մարմինը օժտված է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված քննչական-դատավարական գործողությունների լիազորություններով օժտված իրավունք ունի միջամտելու անհատների իրավունքներին և օրինական շահերին, անհրաժեշտության դեպքում կիրառելու դատավարական հարկադրանքի միջոցներ դրանք և այլն »: Դատաբժշկական գիտություններում քրեական գործի հարուցումը հասկացվում է որպես գործընթաց, որով պաշտոնապես հայտարարվում է նախաքննության սկիզբը: Քրեական գործ հարուցելու որոշումը պայմաններ է ստեղծում քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված քննչական-դատական ​​գործողություններ կատարելու, անձանց իրավունքներն ու օրինական շահերը պաշտպանելու, ինչպես նաև դրանք սահմանափակելու համար: 2 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, 18 հոկտեմբերի, 2013 թ., Decisionոնդյանի վերաբերյալ ԵԿԴ / 0044/11/13 որոշում: Վերոգրյալի պատճառով քրեական դատավարության օրենսդրությունը սահմանում է ընդհանուր, պարտադիր ընթացակարգ, որն անհրաժեշտ է քրեական գործ հարուցելու հարցը լուծելու համար: «Այս փուլում, եթե վարույթն իրականացնող մարմինը զեկույցի նախնական ստուգմամբ, ինչպես նաև քրեական դատավարությունը բացառող դատավարական խոչընդոտների բացակայության պայմաններում ձեռք է բերում բավարար փաստական ​​տեղեկատվություն, որը նշում է հանցագործության հատկությունները, ապա այն պարտավոր է նախաձեռնել համապարփակ և համապարփակ հետաքննություն »: Ընդհակառակը, եթե նյութերը նախապատրաստելու ընթացքում ձեռք են բերվել ապացույցներ, որոնք հերքում են հանցագործության առկայությունը, նշում են քաղաքացիական, վարչական կամ այլ իրավական հարաբերություններից բխող գործողությունների առկայության մասին, ինչպիսիք են դատավարական խոչընդոտները, բացառությամբ վարույթը, հետապնդող մարմինը պետք է կայացնել քրեական որոշում: հայցը մերժել »3: Այնուամենայնիվ, Օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերությունը, չբացառելով նույն անձի կողմից այլ հանցագործություններ կատարելու փաստեր հայտնաբերելու դեպքում քրեական վարույթ իրականացնող մարմնի հնարավորությունը, սահմանում է. գործի ամբողջությամբ արդեն հարուցված քրեական գործի շրջանակներում: » Օրենսդիրը սահմանել է վերոնշյալ հոդվածի կիրառման պարտադիր նախապայման, այսինքն ՝ եթե արդեն հարուցված քրեական գործի շրջանակներում հնարավոր է ամբողջությամբ իրականացնել գործի նախաքննությունը: Այսինքն ՝ օրենսդիրը բացառեց, որ նույն քրեական գործի նախաքննության ընթացքում նույն անձի կողմից այլ հանցագործություններ կատարելու փաստեր հայտնաբերելու դեպքում նոր քրեական գործ չ հարուցվի, մինչդեռ արդեն հարուցված քրեական գործի շրջանակներում: հնարավոր չէ գործն ամբողջությամբ իրականացնել: Վերոնշյալ հոդվածի դրույթները, իհարկե, կկիրառվեն միայն այն դեպքում, եթե շեշտադրվի անձամբ վարույթի սահմանը: Հետևաբար, երբ ենթադրաբար հանցագործություն կատարած անձը հայտնի չէ, վարույթի սահմանները 3 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, 22 դեկտեմբերի, 2011 թ., Լ. Պողոսյանի վերաբերյալ EKD / ​​0136/11/11 որոշում: չեն որոշվել անձամբ չափանիշով, եթե գործի քննության ընթացքում որևէ նոր հանցագործություն է հայտնաբերվել, քրեական գործի հարուցումը պարտադիր է: Մենք կարծում ենք, որ նոր քրեական գործ հարուցելու ելակետը, եթե նույն անձը քրեական գործի քննության ընթացքում բացահայտում է մեկ այլ հանցագործություն կատարելու փաստը, պետք է լինի արդյո՞ք հայտնաբերված փաստը կապ ունի հանցագործության հետ, որի հետ կապված քրեական գործ է: արդեն նախաձեռնվել է: Դրա հետ կապված ՝ մենք պետք է հասկանանք ՝ կապ կա՞ արդյոք հայտնաբերված հանցագործության դեպքի, հարուցված գործի փաստական ​​հատկությունների, իրավական նշանակության, առարկաների միջեւ, թե ոչ: Հենց այս տրամաբանությունն է ընկած օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 2-րդ կետի բովանդակության հիմքում, որը, սակայն, միանշանակ չի ընկալվում փաստաբանական պրակտիկայում `առաջ բերելով տարբեր մեկնաբանությունների: Հարց է առաջանում, թե ինչպես պարզել, որ հայտնաբերված հանցագործության դեպքը անկախ հանցագործությո՞ւն է, թե արդեն հարուցված գործի բաղկացուցիչ մաս: Նշված խնդիրը, մեր կարծիքով, անմիջականորեն կապված է որոշակի բարդ հանցագործությունների, քրեական իրավունքի ինստիտուտի հանցագործությունների բազմազանության, մասնավորապես `հանցագործությունների համակցության փոխարինման հետ: Իրական զուգորդման դեպքում, երբ անձի յուրաքանչյուր արարք անկախ հանցագործություն է, նրանց միջև որևէ կապ չկա, յուրաքանչյուր փաստի վերաբերյալ պետք է կայացվի քրեական գործ հարուցելու մասին առանձին որոշում ՝ այդպիսով ընդգծելով վարույթի վերջնական սահմանը: , Օրինակ, երբ գողության փաստով հարուցված քրեական գործի քննությունը պարզում է, որ մեղադրյալը սպանություն է կատարել, քրեական գործ հարուցելու փաստի վերաբերյալ պետք է նոր որոշում կայացվի, միայն եթե նպատակահարմար է միանալ հիմնական գործին: , Մեր քննությունները պայմանավորված են նրանով, որ քրեական գործ հարուցելու որոշումը սահմանափակում է նախաքննության սահմանները այն փաստի շրջանակներում, որի վերաբերյալ հարուցվել է, այսինքն ենթադրյալ քննությունը կատարվելու է ենթադրյալ հանցագործության շրջանակներում, իսկ քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինը պարտավոր է քննությունն իրականացնել այդ սահմաններում: , Հանցագործության մեկ այլ փաստի կամ դրվագի հայտնաբերման դեպքում, որը չի առնչվում հիմնական գործի հետ, չի տեղավորվում դրա սահմաններում, ուստի օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերության տրամաբանությունը չի տարածվում այստեղ, վերջնականներից մեկը: Օրենսգրքի 181-րդ հոդվածով նախատեսված որոշումները պետք է ընդունվեն, այսինքն `կա՛մ քրեական գործ հարուցելու, կա՛մ մերժելու մասին: Այլ կերպ ասած, եթե գործի քննությունն իրականացվում է գողության փաստերի շրջանակներում, և նոր բացահայտված հանցագործության գործը վեր է այդ փաստերից, ապա այդ գործով հետաքննություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է նոր քրեական գործ հարուցել: գործը, որը կդառնա նոր քննությունների սահմանները շեշտող դատական ​​ակտ: Ամբողջ տրամաբանությունն այն է, որ յուրաքանչյուր գործ պետք է ենթարկվի առանձին քննության, որը սկսվում է քրեական գործ հարուցելուց, ավարտվում է քրեական գործի կարճմամբ կամ դատավճռի կայացմամբ, դրանով իսկ երաշխավորելով non bis in idem և res judicata սկզբունքների պահպանում: Այս տեսանկյունից Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի 18.07.2006 թ. Որոշումը կարող է ընդունելի համարվել: N 343-O և 21.12.2006 թ. N 533-O կայացված որոշումներով կայացված 4 որոշումներ այն մասին, որ անթույլատրելի է անձին որպես մեղադրյալ ներգրավել քրեական գործի շրջանակներում `այլ հանցագործություն կատարելու համար` առանց նոր քրեական գործ հարուցելու և դրան միանալու: «մայրիկ» գործ: Մեր ուսումնասիրությունները, դատախազների և քննիչների հետ անձնական զրույցները ցույց են տալիս, որ դատախազությունում առկա պրակտիկան շատ խնդրահարույց է, մեր կարծիքով `անօրինական: Իրավական պրակտիկան իրականացվել է այն ուղղությամբ, որ քրեական գործի նախաքննության ընթացքում նույն անձի կողմից այլ հանցագործություններ կատարելու փաստեր բացահայտելու դեպքում հարուցվի նոր քրեական գործիչ, և բոլոր գործերը քննվեն մեկ գործի շրջանակներում: , Վիճելի իրավիճակ է ստեղծվում, երբ վարույթի առարկան, պարզելով բուն գործի վարույթը բացառող հանգամանքները, այն գործը, որի հետ կապված հարուցվել է քրեական գործ, այլ հանցագործությունների վերաբերյալ վարույթներն իրականացվում են oriորիի սահմաններում, որոշում է միայն դադարեցնել քրեական հետապնդումը ՝ առանց արդյունքը կանխորոշելու: որոշում կայացնել, այսինքն ՝ առանց քրեական գործի վարույթը կարճելու: Իրավիճակ է ստեղծվում, երբ քրեական գործը կարճելու փաստական ​​և իրավական հիմքերը լիովին առկա են, բայց վարույթն իրականացնող մարմինը չի ավարտում վարույթը ՝ այն օգտագործելով այլ հանցագործություններ հետաքննելու համար: 4 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի որոշումը 2006 թվականի հուլիսի 18-ից, N 343-O և 2006 թվականի դեկտեմբերի 21-ից, N 533-O // SPS Consultant Plus, 2008 թ. Ուստի փաստացի գոյություն չունեցող գործի դեպքում հետաքննություն է իրականացվում այլ հանցագործությունների վերաբերյալ: Հարց է առաջանում ՝ որքանո՞վ են իրավաբանական վարույթն իրականացնող մարմնի գործողությունները, որքանով են այս պայմաններում ձեռք բերված ապացույցները թույլատրելի: Բացի այդ, անձի նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցնելը չի ​​ավարտում վարույթը կոնկրետ փաստերի սահմաններում: Քրեական դատավարությունը դադարեցնելու հիմքերը բերված են օրենսգրքի 32-րդ հոդվածով: Քրեական դատավարության դադարեցման և քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումները տարբեր իրավական բնույթի, բովանդակության, նպատակների որոշումներ են, մասնավորապես, քրեական գործը կարճելու մասին որոշումը հետագա վարույթը բացառող որոշում է, մինչդեռ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումը կայացվում է ընդդեմ որոշակի անձ, բացառությամբ այդ անձի: Հատուկ գործի հետապնդում, այլ ոչ թե այդ գործով վարույթ: Տեղին է այստեղ նշել Մ. Ս. Ստրոգովիչի միտքը, համաձայն «քրեական գործ հարուցելու» և «քրեական հետապնդում հարուցելու» տարբերակման, քրեական հետապնդում է հարուցվում կոնկրետ անձի նկատմամբ (անձամբ), իսկ քրեական գործ հարուցվում է փաստի, հանցագործության հետ կապված (ի հիշատակ) Հետևաբար, քրեական գործը կարճվում է փաստի բերումով (ի լրումն), և քրեական հետապնդումը դադարեցվում է անձի նկատմամբ (անձամբ) 5: Փաստորեն, այս իրավիճակում անհայտ է մնում կոնկրետ փաստի առթիվ հարուցված գործի (գլխավոր գործի) «ճակատագիրը», քանի որ այն չի կայացնում վերջնական դատական ​​ակտ, այն ուղղակիորեն չի երաշխավորում res judicata սկզբունքի պահպանումը: Հակառակ դեպքում, եթե քրեական հետապնդումը դադարեցնելուց հետո որոշում կայացվի գլխավոր գործով վարույթը դադարեցնելու մասին, ապա անարդար իրավիճակ կստեղծվի, երբ անձը հետապնդվում է քրեական գործի բացակայության պայմաններում, ինչը հակասում է 33-րդ հոդվածի մասի պահանջին: Օրենսգրքի 4-ը: Եթե ​​ընդունենք, որ նախաքննության ընթացքում նոր հանցագործություն հայտնաբերելու դեպքում նոր քրեական գործ հարուցելու անհրաժեշտություն չկա, ապա նոր բացահայտված հանցագործության հետաքննությունն իրականացվելու է նախորդ գործի շրջանակներում: 5 Տե՛ս Strogovich MS, Rolling ակնարկ սովետական ​​շարժակազմի գործընթացում, Otv. ԼԱՎ. М. «Քրեական դատավարության նորմերի կոպիտ խախտում» կարող են համարվել այն դեպքերը, երբ անձը ենթարկվում է քրեական պատասխանատվության `առանց համապատասխան քրեական իրավունքի որակավորմամբ հարուցված քրեական գործի գոյության: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 33-րդ հոդվածի համաձայն `« /… / 4. Քրեական հետապնդումը կարող է իրականացվել միայն քրեական գործով »: Օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի համաձայն. «/… / 17) քրեական հետապնդում` քրեական հետապնդման մարմինների կողմից իրականացվող բոլոր դատական ​​գործողությունները, իսկ սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում `տուժողը` հանցագործին բացահայտելու նպատակով: Քրեական օրենսգրքով չթույլատրված արարքը, հանցագործություն կատարելու մեջ նրա մեղավորությունը. ինչպես ապահովել նման անձի նկատմամբ պատժի կամ հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառում: « Վերոնշյալ նորմերի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ քրեական հետապնդման բովանդակությունը կազմող ապացուցողական գործողությունները կարող են իրականացվել միայն համապատասխան որակավորումով հարուցված քրեական գործով, և եթե քրեական գործը չի հարուցվել կամ հարուցվել է բոլորովին այլ փաստորեն, անձը չի կարող ենթարկվել քրեական պատասխանատվության ՝ կապված նոր բացահայտված հանցագործության հետ: որպես հետևանք ՝ դա հանգեցնում է ձեռնարկված գործողությունների անօրինականության: Դրա շնորհիվ ապացույցների ընդունելիության չափանիշներից մեկն այն է, թե դրանք ձեռք են բերվել քրեական գործի շրջանակներում, բացառությամբ օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված քննչական-դատական ​​գործողությունների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցների: , Համապատասխան որակավորմամբ քրեական գործ հարուցելու որոշումը ոչ միայն նախաձեռնում է գործի նախաքննությունը, այլև գծագրում է վարույթի սահմանները, ստեղծում է իրավական հիմք, որը թույլ է տալիս սահմանափակել ֆիզիկական անձանց իրավունքներն ու օրինական շահերը և նրանց պարտադրել: , Այս կապակցությամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, իր որոշումներում որպես խափանման միջոց ընտրելով կալանքի պայմանները, հիմնավորված կասկածների շարքում նշեց, որ կալանքի համար անհրաժեշտ պայման է համապատասխան գործով հարուցված քրեական գործի առկայությունը: քրեական որակավորում 6: Մենք գիտենք նախադեպային իրավունքի այն դեպքերից, երբ կալանքը որպես խափանման միջոց է 6 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան, 2011 թ. Փետրվարի 24-ի թիվ EKD / ​​0678/06/10, 2013 թ. Ապրիլի 18-ի թիվ EAKD / 0218/06/12 որոշումները. Գործը կարճելու մասին նախաքննական մարմնի միջնորդությունը դատարանը մերժեց նույն հիմնավորմամբ, որ համապատասխան որակավորում ունեցող քրեական գործ հարուցելու վերաբերյալ տարանջատում չկա: Բացի այդ, կարծում ենք, որ գործնականում անհիմն է, որ բոլորովին այլ փաստի առթիվ հարուցված քրեական գործ հարուցող մարմինը, մեկ այլ հանցագործություն հայտնաբերելու դեպքում, սկսում է հետապնդել անձին ՝ առանց քրեական գործ հարուցելու որոշում կայացնելու, իսկ հետագայում նաև բացառելու հանցագործին: հետապնդում Հայտնվելու դեպքում որոշում է քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին: Այս պրակտիկան ուղղակիորեն հակասում է Քրեական դատավարության օրենսգրքի ողջ տրամաբանությանը, որը խախտում է դատավարության սահմանները: Մենք գտնում ենք, որ քանի դեռ չկա այդպիսի դատական ​​փաստաթուղթ, որոշակի փաստեր չեն տրվել նույնիսկ նախնական, բայց պաշտոնական գնահատական, այդ փաստի վերաբերյալ չի կարող իրականացվել նախաքննություն, ավելին ՝ կայացվել են որոշումներ, որոնք կարող են կայացվել միայն հարուցված քրեական գործի շրջանակներում: Այստեղ կցանկանայինք ընդգծել, որ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումը որոշում է կայացվում բացառապես հարուցված քրեական գործի վերաբերյալ, և եթե քրեական գործ հարուցվի կոնկրետ փաստի առթիվ, վարույթի վերջնաժամկետը չի շեշտվում: , դա հնարավոր չէ ուսումնասիրել անձի ներսում: Համապատասխան որակավորմամբ հարուցված քրեական գործը, ըստ այդ փաստի, անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, ուստի այն կարճվել է: Ի տարբերություն իրականի, հանցագործությունների իդեալական համադրությունը նախաքննական սահմանների տեսանկյունից էական չէ, արարքին տրված իրավական գնահատականների քանակի հետագա փոփոխությունը չի փոխում դատավարության վերջնաժամկետը: Ուստի թույլատրվում է քրեական օրենսգրքի համապատասխան հոդվածով գործ հարուցելիս, որպես փաստի իրավական գնահատական, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավել Քրեական օրենսգրքի մեկ այլ հոդվածում ՝ առանց որոշում հարուցելու մասին: քրեական գործ `լրացուցիչ որակավորումներով: Դատաբժշկական գիտության մեջ արդարացիորեն նշվում է, որ վերաքննիչ դատական ​​կարգը բացարձակ բնույթ ունի: այն ընդգրկում է բացառապես հանցագործության արտաքին, պատահական կողմը. դա կապված չէ արարքի քրեական գնահատման հետ: Նշված հարցի կապակցությամբ E. Ն. Idիդկովան գտնում է, որ այստեղ նախաքննության շրջանակներում «մեղադրանքի ինստիտուտների» միջեւ ուշագրավ փոխկապակցություն է տեղի ունենում: Դատախազության ինստիտուտի անբաժանելի տարր հանդիսացող արարքի քրեական բնութագիրը նշանակություն չունի նախաքննության վարույթի տեսանկյունից: փոխել (լրացնել) գանձումը 7. Քրեական իրավունքի գիտությունը առանձնացնում է հանցագործությունների կրկնօրինակը `որպես հանցագործությունների բազմակի տեսակ, որը մինչև 23.05.11 թ. Ամրագրված էր ՀՀ քրեական օրենսգրքում: Այս հաստատության ներքո, երբ նախորդ արարքը կորցրեց իր իրավական նշանակությունը և գնահատվեց ամբողջովին նոր հանցագործի մոտ, նոր հանցագործության հայտնաբերման դեպքում նոր քրեական գործ հարուցելու անհրաժեշտություն չկար, քանի որ առկա էր կրկնօրինակ արարքների կլանում և ընդհանուր որակը: Նույն անձի կողմից նույն քրեական գործի նախաքննության ընթացքում այլ հանցագործություններ կատարելու փաստեր հայտնաբերելու դեպքում նոր քրեական գործ չի կարող հարուցվել, եթե կատարված հանցագործությունը շարունակական հանցագործություն է, իսկ հայտնաբերված դեպքը կամ դրվագը ` դրա բաղկացուցիչ մասը 8: Շարունակվող հանցագործության յուրաքանչյուր դրվագ ինքնին հանցագործություն է, բայց դրանք միասին համարվում են մեկ հանցագործություն, ուստի եթե այդ փաստերից մեկին կամ մի քանիսին պաշտոնական պատասխան է տրվել, այլ կերպ ասած ՝ քրեական գործ է հարուցվել մեկի կամ դրանցից ավելին, ապա այլ դրվագներ բացահայտելու դեպքում կարող է հարուցվել նոր քրեական գործ, քանի որ գործելու է օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 2-րդ կետի տրամաբանությունը, որ հնարավոր է գործի նախաքննությունն ամբողջությամբ իրականացնել: արդեն հարուցված քրեական գործի շրջանակներում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ գործնականում կան բազմաթիվ իրավիճակներ, երբ դժվար է տարբերակել հանցագործության մեջ հայտնաբերվածը և հայտնաբերվածը: 7 Մանրամասների համար տե՛ս Жидкова Е. I., Արտադրության գործընթացի ձևավորումը `ըստ որոշումների կայացման փուլերի մասի: Թեկնածուների դիսերտացիան դիսերտացիաներ юридических наук, М., 2007: 8 Ընթացիկ հանցագործություն. Նույն օբյեկտի նկատմամբ մեկից ավելի նույնական անօրինական գործողությունների ամբողջություն: Այն բարձրացնում է այն հարցը, թե ինչպես կարելի է պարզել ՝ արդյո՞ք նոր քրեական գործը հանցագործության բաղկացուցիչ մասն է, որի վերաբերյալ հարուցվել է «հիմնական» գործը, թե՞ պետք է հարուցվի ամբողջովին անկախ գործ, որի հետ կապված պետք է նոր գործ հարուցվի: հիմնադրվել է: Նման դեպքերում մասնագիտական ​​գրականության մեջ տեսաբաններն առաջարկում են առաջնորդվել քրգործ հարուցելու որոշման փաստական ​​կողմի ժամանակագրական-տարածական նկարագրությամբ (որով սկսվել է հիմնական գործի նախաքննությունը) `հաշվի առնելով սեռի ընդհանրությունը օբյեկտները, զոհերի շրջանակը, նրանց առանձին դատաքննության պահանջը: , Եթե ​​այդ կանոնները չեն պահպանվում, ապա քրեական դատավարության սահմանները խախտվում են: Հարց է առաջանում, թե ի՞նչ կարիք կա օրենքում ամրագրել քրեական դատավարության հարուցման հիմքերը (հոդված 176) ՝ սահմանել, որ յուրաքանչյուր տեղեկատվություն պետք է հարուցվի կամ մերժվի որոշումներից որևէ մեկը (հոդված 181), եթե հիմքերը ապօրինի գործ հարուցելու համար բավարար չեն, անհրաժեշտ է քրեական գործը մերժել (հոդված 185), անձը իրավունք ունի բողոքարկել քրեական գործը մերժելու մասին որոշումը (հոդված 185), կարող է միանալ քրեական առանձին քրեական գործերի (հոդված 28) , մեկ քրեական գործի նյութերի հիման վրա կարող է հարուցվել նոր քրեական գործ (հոդված 184) և այլն, քանի որ հնարավոր է հետաքննություն անցկացնել մեկ այլ անկապ գործով հարուցված քրեական գործի վերաբերյալ, Ամբողջ տրամաբանությունն այն է, որ յուրաքանչյուր գործ պետք է լինի առանձին քննության առարկա, որը սկսվում է քրեական գործ հարուցելուց և ավարտվում քրեական գործի վարույթը կամ դատավճիռը դադարեցնելով ՝ դրանով երաշխավորելով non bis in idem սկզբունքների պահպանումը: և res judicata Այժմ անդրադառնանք այն հարցի քննարկմանը, թե արդյո՞ք անհրաժեշտ է նոր քրեական գործ հարուցել, երբ գործի նախաքննության ընթացքում հանցագործություն կատարած նոր անձ հայտնվի: Կարծում ենք, որ այս հարցի լուծման տեսանկյունից անկյունաքարային է այն բանի բացահայտումը, որ բացահայտվում է վարույթի սահմանների անձը անձամբ `խնդրի պարզաբանման հարցում` քրեական գործը հարուցվել է փաստի առթիվ, թե անձի դեմ: կարեւորությունը Ի տարբերություն վարույթի ներքին սահմանների, դատավարության անձի սահմանները հարաբերական են, ուստի ենթադրվում է, որ քրեական գործի ընթացքի ցանկացած փոփոխություն: Դատավարության անձնականի ընդլայնումը և նեղացումը տեղի է ունենում «այլ» հանցակցի կամ հարազատի նկատմամբ քրեական հետապնդում սկսելու կամ դադարեցնելու միջոցով: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ առանց քրեական գործ հարուցելու վարույթի անձամբ սահմանի երկարացումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե ներս սահմանը մնա անփոփոխ, փոփոխությունը կապված է առաջին հանցագործության հետ, և այն դեպքում, երբ հանցագործությունները հայտնվում են նախաքննությունը: , որոնք իրական և անձնային չափանիշներով չեն անցնում հիմնական դատավարության շրջանակներից, ապա նոր ի հայտ եկած հանգամանքների քննիչը կարող է իրականացվել նախնական նախաքննության սահմաններում: Այս դեպքում որոշում է կայացվում «մայր» գործի նյութերի վերաբերյալ `նոր գործ հարուցելու և այն առանձին վարույթով առանձնացնելու մասին: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը քննարկման առարկա դնելով փաստի առթիվ քրեական գործ հարուցելու կամ ինքնահրկիզման միջոցով հարցը հաստատեց կայուն իրավական պրակտիկա, որ ՀՀ քրեական դատավարությունում քրեական գործ է հարուցվում փաստ, քրեական գործ հարուցելու ինստիտուտ: Դատավարության օրենսգիրքը չի նախատեսում այն ​​հիմքերը, որ քրեական գործ հարուցելու որոշման պահանջներում անձի մասին նշված չէ 9: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ ենթադրաբար հանցագործություն կատարած սուբյեկտի առկայությունը պարտադիր է քրեական գործ հարուցելու համար, քանի որ գործի համար հանցագործության օբյեկտի օբյեկտիվ կողմի հատկանիշներ պարունակող փաստը առաջնային է: կարևորությունն այստեղ Հետևաբար, նախաքննական վարույթի ընթացքում նոր իրավախախտում կատարած անձի հայտնվելը հիմք չէ նոր քրեական գործ հարուցելու համար, եթե նա որպես մեղսակից կամ հանցակից ներգրավված է վարույթում: Այնուամենայնիվ, գործնականում շատ դեպքեր կան, երբ քրեական գործ հարուցելու որոշման մեջ նշվում է ենթադրյալ հանցագործություն կատարած կոնկրետ անձի անունը, երբեմն այդ հայտարարություններն ունեն այնքան բացարձակ բովանդակություն, որ կասկած չկա, որ անձը հանցագործություն է կատարել: և հարց է առաջանում `արդյոք դա խախտվում է: 9 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարան, Գ. Միքայելյանի անվան թիվ EADD / 0085/06/09, V. Գրիգորյանի վերաբերյալ թիվ EKD / ​​0031/11/08 որոշումներ, թիվ EKD / ​​0136 / 11/11-ին Լ.Պողոսյանի վրա: Մեղքի կանխավարկածի սկզբունքը չի հանում այս հարցի քննարկումը մեր ուսումնասիրության շրջանակից: Այստեղ մեր ուսումնասիրության առարկան նման որոշման նշանակությունն ու ազդեցությունն է ՝ նախաքննական վարույթի սահմանները գծելու առումով: Վճռաբեկ դատարան Լ. Պողոսյանի գործով նա նշեց, որ այն դեպքում, երբ քրեական գործ հարուցելու որոշումը պարունակում է այդպիսի հայտարարություններ, որից հետո հետեւում է, որ կոնկրետ անձը կատարել է հանցավոր արարք, քննարկվող որոշումը հավասար է: անձին դատական ​​հետևանքների մասով գանձելու մասին որոշմանը: Մասնագիտական ​​գրականության մեջ արդարացիորեն նշվում է, որ նախաքննական վարույթի սահմանների նախնական սահմանազատումը ըստ «խափանման միջոցի» և «անձամբ անձի» չափանիշների բերում է փակուղի հետագա վարույթում, եթե հայտնվի նոր հանցակից, ավելին , ամեն անգամ նոր քրեական գործ հարուցելը կարող է արդարացվել իրավական տեխնիկայի տեսանկյունից: Անտրամաբանական է գործով մի քանի վարույթ անցկացնելը, ինչպես նաև երաշխավորել non bis in idem և res judicata սկզբունքների պահպանումը 10: Դժվար է համաձայնվել տեսական գրականության մեջ արտահայտված այն կարծիքի հետ, որ որոշակի կասկածյալի կամ մեղադրյալի ի հայտ գալը որոշակի անձի դեմ քրեական գործով այդ անձանց անհավասար դրության մեջ է դնում, քանի որ այն անձը, ում դեմ հարուցված է գործը, նախնական գիտելիքներ այն բանի մասին, որ եկվորը չունի այդպիսի հնարավորություն պաշտպանվելու կասկածից կամ մեղադրանքից, ինչը վտանգում է բոլորի հավասարությունը, «դատարանի առջև» օրենքի սահմանադրական սկզբունքը 11: Նման անհավասարությունը վերացնելու համար առաջարկվում է որոշում կայացնել նրա դեմ նոր քրեական գործ հարուցելու մասին `նոր անձի վարույթում ներգրավվելու դեպքում: Որոշ տեսաբաններ կարծում են, որ եթե քրեական դատավարությունն ի սկզբանե անձնավորված է, և պարզվում է, որ հանցագործության մեջ կասկածվողը կապ չունի գործի հետ, ապա պետք է համատեղ որոշում կայացվի կարճել քրեական հետապնդումը քրեական գործի վարույթը կարճելու համար: Նա նույնպես նման դիրքորոշում հայտնեց: Seeամբարյանը, ով 10 Տե՛ս առաջատար գործընթացի ընթացքը: Որպեսզի. Լ. В. Գոլովկո, Մ., «Կարգավիճակ», 2016, էջ. 96 11 Տե՛ս Kalinovsky KB, Վերակազմակերպման կամ նոր անձանց ընթացքում խաբուսիկ գործողության ոգևորությունը միշտ զգու՞մ եք // Российский насдовател№, 2009, № 6: Եթե ​​նյութերը նախապատրաստվել են մեկ անձի կողմից կատարված մեկ արարքի սահմաններում, ապա պարզվել է, որ հանցագործության մասին հաղորդագրությունում նշված կասկածյալը գործի համար կարևոր չէ, այս դեպքում պետք է համատեղ որոշում կայացվի մերժել հանցագործի հարուցումը գործը և քրեական հետապնդում չիրականացնել Կարող ենք չհամաձայնել տեսաբանների հետ այն հիմքով, որ քրեական գործ հարուցելու որոշումը սահմանափակում է հետապնդող մարմնի գործողությունները անձամբ և անձամբ վարույթում ՝ հիմնավորելով կամ հերքելով այդ որոշման մեջ նշված կոնկրետ անձի կողմից հանցանքի կատարումը: Եթե ​​հանգամանքը կատարվել է այդ անձի կողմից, ապա պետք է ընդունվի քրեական հետապնդումը դադարեցնելու և քրեական գործը կարճելու մասին համատեղ որոշում: Ապագայում, նոր անձի հայտնաբերման դեպքում, որին վերագրվելու է այդ հանցագործության կատարումը, պետք է հարուցվի նոր քրեական գործ, գործի քննությունը պետք է իրականացվի նոր սահմաններում: Հարկ է նշել, որ վերաքննումի անթույլատրելիության սկզբունքով նախատեսված սահմանափակումներն այստեղ կիրառելի չեն, քանի որ դրա նպատակը կոնկրետ անձին քրեական հետապնդումից պաշտպանելն է: Կարծում ենք, որ նման խնդրահարույց իրավիճակներից խուսափելու համար պրակտիկան պետք է, հնարավորության դեպքում, հրաժարվի այնպիսի գործ հարուցելու մասին որոշումներ կայացնելուց, որում որպես ենթադրյալ հանցագործություն նշված կլինի կոնկրետ անձի անուն: Alsoանկանում ենք նաև նշել, որ եթե իրականում սահմանի փոփոխություն լինի, անձը չափորոշիչով սահմանը նեղացնելու դեպքում վարույթ հարուցելու իրավունք ունեցող սուբյեկտը իրավունք է ստանում քննարկել քրեական գործ հարուցելը կամ հրաժարվել հարուցել քրեական գործ 13 Այսպիսով, ավարտելով այս աշխատանքը ՝ կցանկանայինք ընդգծել, որ նախաքննության քրեական դատավարության սահմանների առկայությունը որպես քրեական դատավարության անկախ ինստիտուտ հիմնված է այն գաղափարախոսության վրա, որ ցանկացած վարույթ պետք է իրականացվի որոշակի ձևով: 12 Տե՛ս Ghaամբարյան Ա., Դատախազություն (մեղադրանք) նախաքննության վարույթում: Երեւան, 2016, էջ 90: 13 Այս մասին ավելի մանրամասն տե՛ս Ս. Մարաբյան, ՀՀ քրեական դատավարությունում կեղծ դավաճանության դեպքերով քրեական գործ հարուցելու խնդիրները, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ֆակուլտետի գիտաժողովի նյութեր, ԵՊՀ; գլխ. Խմբագիր ՝ G. Ս. Zinազինյան, Երեւան, ԵՊՀ, 2017, էջ 464-504: Չի կարող լինել անսահմանափակ, վարույթ հարուցող կամ վարույթ իրականացնող սուբյեկտներ չեն կարող ունենալ բացարձակ լիազորություններ, ինչը թույլ կտա վերջիններիս, հաճախ չարաշահելով իրենց լիազորությունները, խախտել անհատների սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները: Նախաքննական վարույթի սահմանների պահպանումը գործողության երաշխիք է օրենսգրքի 7-րդ հոդվածում ամրագրված քրեական դատավարության օրինականության հիմնական սկզբունքի ապահովման տեսանկյունից (որը բխում է ՀՀ-ում ամրագրված սահմանադրական օրինականության սկզբունքից Սահմանադրություն). Պետիկ Մկրտչյան ՌԵՄ-Ի ԵՎ ԱՆՁՆԱԿԱՄԻ ՆԱԽԱԳԻ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐ: ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Նախաքննական վարույթի սահմանները, անհապաղ, անձամբ, քրեական գործ հարուցելու մասին որոշում, հարուցել քրեական հետապնդում , ։

Սույն ուսումնասիրությունը նվիրված է մինչդատական վարույթի սահմանների՝ որպես ինքնուրույն քրեադատավարական ինստիտուտի որոշ հիմնախնդիրներին։ Հոդվածում քննարկվել է դատախազաքննչական պրակտիկայում շարունակ վիճելի այն հարցը, թե արդյոք միշտ է անհրաժեշտ նոր քրեական գործի հարուցումը, երբ քրեական գործի քննության ընթացքում ի հայտ է գալիս այլ հանցագործության դեպք, դրվագ (in rem) կամ հանցանք կատարած այլ անձ (in personam)։ Համակարգային վերլուծության են ենթարկվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի հարցին առնչվող իրավակարգավորումները, բացահայտվել է վարույթի սահմանների կապը հանցագործությունների բազմակիության և առանձին բարդ հանցագործությունների քրեաիրավական ինստիտուտների միջև։ Վեր են հանվել դատախազաքննչական մարմինների գործունեության որոշ խնդրահարույց իրավիճակներ, և առաջարկվել են հնարավոր լուծումներ։

«Հյուսիսային հոսքի» բազային նախագիծը ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ-ԵՎՐՈՊԱ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Ուկրաինական ճգնաժամի պատճառով Ռուսաստան-Արևմուտք հարաբերությունների սրումը ոչ միայն պատասխանատու դիվանագիտական ​​անձնակազմի օրակարգն է: Կա նաև քաղաքագիտության տարբեր պարադիգմներում այն ​​ներկայացնելու խնդիր, որտեղ գիտության առանցքում բարձրացված որոշ հարցերի քննարկումը բավականին պարզեցնելու է խնդրի էությունն ու տրամաբանությունը: Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահ Վ. Պուտինի կողմից 2014 թ.-ին Պուտինի կողմից 2014 թ. 1945 թ. Դեկտեմբերի 1-ին Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայում արված մի շարք հայտարարություններ լուրջ հակասություններ առաջացրեցին «Հարավային հոսք» գազի նախագծից հրաժարվելու և այլընտրանքային գազային նախագծեր սկսելու Ռուսաստանի պատրաստակամության վերաբերյալ, ինչը առաջ բերեց մի շարք հարցեր, հատկապես Արևելյան Եվրոպայի տարածաշրջանում: Այս համատեքստում առաջնային նշանակություն ուներ հետևյալ հարցը. Առաջնորդվել ակնկալվող տնտեսական շահով կամ տրվել աշխարհաքաղաքական գործոնին և փորձել համատեղ կանխել տարածաշրջանում Ռուսաստանի էներգետիկ համակարգի մենաշնորհացման ավելի ու ավելի նյութապաշտ նկրտումները: Խնդրի տարբեր մեկնաբանությունները հիմնականում ներկայացված են աշխարհաքաղաքականության ոլորտում, որտեղ տնտեսական գործոնը ստորադասվում է ՝ այն վերածելով քարոզչական նյութի: Քարոզչությունը կարող է արդյունավետ լինել ներքին սպառման տեսանկյունից, բայց խնդրի համապարփակ լուսաբանման համար ներքին սպառման նյութը որակական տեսանկյունից լուրջ խմբագրման կարիք ունի: Անկարայում V. Պուտինի հայտարարությանը հաջորդած ժամանակահատվածում Արևելյան Եվրոպայի տարածաշրջանում հետագա քայլերի շուրջ հիմնականում իռացիոնալ բանավեճերը, իրենց բոլոր հետևանքներով, ունեն լուրջ խնդիր. Առաջնորդվել տնտեսական կամ աշխարհաքաղաքական գործոններով: Արևելյան Եվրոպայում այս խնդրի շուրջ զարգացումները «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծից Գերմանիայի տնտեսական օգուտների տարբեր մեկնաբանությունների տեղիք են տվել: Ստեղծված վիճահարույց իրավիճակում Գերմանիան, որը տնտեսապես ավելի կենսունակ է, ավելի ցածր է վճարում ռուսական գազի համար, քան Արևելյան Եվրոպայի շատ երկրներ (Գերմանիան վճարում է ընդամենը 300 դոլար մեկ խորանարդ մետր գազի համար, Լեհաստանը, Բուլղարիան, Ուկրաինան ՝ 400-500 դոլար): Քաղաքագիտության, հատկապես քաղաքական տեսական և գործնական ոլորտներում արդարադատությունը միշտ ստորադասվել է շահերին: Հաշվի առնելով մեր պետական ​​շահը, ներկայիս լարված աշխարհաքաղաքական տարածաշրջանում ուսուցողական կլինի խնդրի համակողմանի ուսումնասիրումը ՝ սպասվող ազդեցությունների և հակազդեցությունների տեսանկյունից: «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծի տնտեսական օգուտները ԱՄՆ քաղաքական վերլուծաբանները հաստատում են որպես լուրջ մարտահրավեր ԱՄՆ դիվանագիտական ​​առաքելությանը, որը պատասխանատու է Ռուսաստանի Դաշնության տարածաշրջանային դիրքի աճը կանխելու համար 1: Այս դեպքում, սակայն, գործում էր անշարժ ժամանակներից պահպանված ռեալպոլիտիկի ոսկե կանոնը, որը հնարավոր է Կեսարի համար, այլ ոչ թե ուրիշների: Ռուս-գերմանական տանդեմին հաջողվեց հստակ տարանջատել ներկայիս տնտեսական պրագմատիզմի աշխարհաքաղաքական խաղի կանոնները ՝ ապահովելով առաջինի հաղթանակը երկրորդի կողմից: «Հյուսիսային հոսք» գազատարի շուրջ տեղի ունեցող իրադարձությունների ժամանակագրական հաջորդականությունը հնարավորություն է տալիս համեմատական ​​եզրակացություններ անել Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության էներգետիկ փոփոխություններին զուգահեռ տեղի ունեցող աշխարհաքաղաքական գործընթացների տրամաբանության վերաբերյալ: Էներգետիկ քաղաքականությունը Բալթիկայում, Լեհաստանում և Ուկրաինայում: Նոր գաղտագողի իմպերիալիզմ, Վաշինգտոն, 2010 թ. Մարտ; Vatansever A.; Ռուսական «Հյուսիսային հոսքը» ռուս-գերմանական համատեղ էներգետիկ նախագիծ է, որի միջոցով Ռուսաստանի հյուսիսային մասում գտնվող գազի հանքավայրերից արդյունահանվող գազը պետք է հասցվեր Գերմանիա, իսկ այնտեղից ՝ Արևմտյան Եվրոպայի էներգետիկ շուկա: Գազատարը, որը պետք է անցներ (ինչպես պատմական ընթացքը ցույց է տալիս, անցնում է) Բալթիկ ծովի հատակը աշխարհի ամենաերկար ստորջրյա խողովակաշարն է, որի կառուցման մեջ, բացի Ռուսաստանից և Գերմանիայից, ներգրավված էին նաև ֆրանսիական և հոլանդական ընկերություններ 2005 Հյուսիսային եվրոպական «Գազամուղ» ընկերությունը ստեղծվեց չորս երկրների քաղաքական համաձայնությամբ, որի բաժնետոմսերի 51% -ը պետք է պատկաներ ռուսական «Գազպրոմ» ընկերությանը: Գերմանական Wintershall և E.ON Ruhrgas ընկերությունները ստացել են 15-5%, 9% -ը `հոլանդական« Gasunie »ընկերությունը, իսկ վերահսկիչ փաթեթի վերջին 9% -ը բաժին է ընկել ֆրանսիական« GDF-Suez »1 ընկերությանը: «Հյուսիսային հոսք» եվրոպական գազատարների ընկերության կենտրոնակայանը պետք է տեղակայվեր շվեյցարական ուգ քաղաքում: Գազատարի աշխատանքները սկսվել են 2005-ին, իսկ ավելի մեծ թափ հավաքել 2010-ին: Քաղաքական առումով «Հյուսիսային հոսք» գազատարը լուրջ հարված էր ռուսական գազի տարանցման երկրներին, ինչպիսիք են Բալթյան երկրները, Լեհաստանը և Չեխիան: Ի դեպ, չպետք է անտեսենք այն փաստը, որ հակառուսական տրամադրությունները ավանդաբար գերակշռում էին վերոհիշյալ տարածաշրջաններում `պայմանավորված երկրներում ընդհանուր պատմական անցյալով: Վերոհիշյալ էներգետիկ նախագծի պլանավորման աշխատանքները սկսվել են 1996 թ.-ին և 2000 թ.-ին: Եվրամիությունը «Հյուսիսային հոսք» գազային նախագծին տասը կարգի կարգավիճակ է տվել, այսինքն `այն ներառվել է Եվրոպայի ամենակարևոր էներգետիկ նախագծերի ցուցակում: Գազի նախագծի հզորությունը (1996 թ. Տվյալներով) տարեկան պետք է կազմեր 55 մլրդ. մ 3 գազ, որը համարժեք էր 14 ատոմակայանների և 50 ջերմային էլեկտրակայանների արտադրած էներգիայի 2: Վերոնշյալ թվերն արդեն իսկ լուրջ խթան էին `ապահովելու համար, որ Եվրոպայում ծրագրի հետագա հաջողությունը կարող է զգալիորեն նվազեցնել Արևմտյան Եվրոպա ռուսական գազի տարանցման ծախսերն ու կորուստները: Դեռ 2007-ին, երբ ընթանում էին նախագծման աշխատանքները, ԵՄ երկրների գազի ընդհանուր պահանջարկը 312 միլիարդ էր: մ 3 Ինչպես նկատում ենք, նախագծով սահմանված 55 մլրդ. մ 3 գազը զգալի թիվ էր Եվրոպայի համար Դա կարող է ապահովել տվյալ ժամանակահատվածում ԵՄ գազի պահանջարկի մոտ 17% -ը 3: Հարավային հոսք գազի նախագծի համեմատ ՝ Հյուսիսային հոսք գազատարի ցամաքային հատվածն ավելի կարճ է: Դրա շնորհիվ այս էներգետիկ նախագծի նկատմամբ քաղաքական արձագանքն ավելի թույլ էր: Շարունակելով փաստագրական հաջորդականությունը `հարկ է նշել, որ« Հյուսիսային հոսք »գազատարը (ընդհանուր երկարությունը 1204 կմ) սկսվում է Ռուսաստանի Դաշնության Լենինգրադի մարզի Վիբորգ քաղաքի Բալթյան ափամերձ մասից` հասնելով գերմանական Գրայֆսվալդ 1 քաղաք: առաջադեմ Պամերոնիայի նահանգ: Նկար 1 Հյուսիսային հոսքի գազի նախագծի քարտեզը Եվ «Հարավային հոսքի» դեպքում, Կասպից տարածաշրջանում տիրող անորոշության պատճառով, Կասպից ծովի հանքավայրերում գազի ամբողջական պաշարները ամբողջությամբ պարզ չէին (Ռուսաստանը նախատեսում էր կասպիական գազ արտահանել Եվրոպա, չստացավ տարածաշրջանի քաղաքական համաձայնությունը): , Հյու 3 Նույն տեղում, էջ. 4-5 «Սիսակի հոսքի» շրջանակներում տնտեսական և քաղաքական խնդիրները ավելի հստակ շեշտադրում ունեին, և ֆինանսական ռիսկերը կանխատեսելի էին և, հետեւաբար, վերահսկելի, քանի որ «Հյուսիսային հոսք» գազատարը նախատեսված էր այսպես կոչված հարավից Եվրոպա գազ մատակարարելու համար: Ռուսական դաշտը և Յամալոնենեց դաշտը: որի պահուստային հզորությունը, 2006 թ. տվյալների համաձայն, դա կազմում էր շուրջ 800 միլիարդ մ 3 գազ, ինչը բավականին լուրջ պաշար էր և կապահովեր գազատարի անխափան աշխատանքը 15 տարի շարունակ: Ավելի ուշ նախատեսվում էր օգտագործել Բարենցի ծովում գտնվող Ստոկմանովյան դաշտի գազը, որը Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում պեղված ամենամեծ գազային հանքավայրն է: 2006 Ըստ նույն կանխատեսումների, ռուսական բնական գազի գեներատորներն ապահովել են արևմտաեվրոպական սպառողների գազի ընդհանուր պահանջարկի շուրջ 25% -ը: Ինչպես հասկանում ենք վերոնշյալ թվերի համադրությունից, «Հյուսիսային հոսք» գազատարը հնարավորություն տվեց ապահովել առկա Արևմտաեվրոպական պահանջարկի մեծ մասը տարածաշրջան ուղիղ փոխադրմամբ 1: Ի տարբերություն «Հարավային հոսք» գազատարի, «Հյուսիսային հոսքը» ապահովում է ավելի շոշափելի երկկողմ ֆինանսական և տնտեսական եկամուտներ, ուստի քաղաքական տարրը բավականին թույլ է դարձել: Այս պայմաններում ամբողջական էր ռուս-գերմանական «Հյուսիսային հոսք» գազատարի վերաբերյալ ռուս-գերմանական համաձայնագիրը `քաղաքական շահարկումներից զերծ պահելու համար: Սակայն, ելնելով աշխարհաքաղաքական գործոններից, «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագիծը նույնպես ենթարկվեց քաղաքական տարրին և, այնուամենայնիվ, հանդիպեց լուրջ հակազդեցության, հատկապես ԱՄՆ-ի և Կանադայի կողմից: Մինչ աշխատանքները գտնվում էին նախագծման փուլում, «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագիծը, ԱՄՆ-ի անմիջական հովանավորությամբ, հանդիպեց Բալթյան երկրների և Լեհաստանի հակազդեցությանը: Ի դեպ, Լեհաստանը, իր աշխարհագրական առանձնահատկությունների շնորհիվ, կարող էր ունենալ միայն քաղաքական ազդեցություն: Այդ պատճառով լեհական գործոնը հեշտությամբ շրջանցվեց, ավելի ճիշտ, այն պարզապես անտեսվեց Գերմանիայի և Ռուսաստանի կողմից: Բայց մերձբալթյան երկրների դեպքում արձագանքն ավելի շոշափելի էր ՝ պայմանավորված Բալթյան ավազանի ընդհանուր օգտագործման մասին համաձայնագրով (Սանկտ Պետերբուրգ, 1993): Իրավական տեսանկյունից Բալթյան երկրները կարող էին պարզապես սառեցնել այդ գազային նախագիծը: Փաստորեն, 2007-ի սեպտեմբերին Էստոնիան, ստանալով ԱՄՆ-ի քաղաքական համաձայնությունը, հրաժարվեց մասնակցել Հյուսիսային հոսք գազատարի կառուցմանը, ինչը հետագայում հանգեցրեց լուրջ վերափոխումների: Ռուս-գերմանական տանդեմը ակտիվ բանակցություններ սկսեց հյուսիսային այլ երկրների, Ֆինլանդիայի և Շվեդիայի հետ Արդյունքում, այս երկրները հասան քաղաքական համաձայնության `իրենց հողային և ջրային տարածքները տրամադրել գազատարի կառուցման համար: Նշենք, որ ինչպես Գերմանիան, այնպես էլ Ռուսաստանի Դաշնությունը 2007 թ.-ին նրանք ակտիվացրել են երկկողմ շփումները այդ երկրների հետ: 2009 Այդ տարվա սեպտեմբերին սկանդինավյան մեկ այլ երկիր `Դանիան, համաձայնեց ծրագրի շրջանակներում իր ջրերի օգտագործման մասին: Դանիայի մասնակցությունն արդեն ամբողջովին չեզոքացրել է Բալթյան Եռյակի, հատկապես Էստոնիայի արձագանքը: Գազատարի ստորջրյա հատվածի շինարարությունը ակտիվ փուլ է մտել 2009 թվականից: Քանի որ համաձայն «Էսպո» կոնվենցիայի (ՄԱԿ-ի կոնվենցիա, որը ստորագրվել է 1991 թվականին ֆիննական Էսպու քաղաքում): Ըստ այդմ, նախքան ստորջրյա նախագծերի կառուցումը, երկիրը կամ երկրները պետք է խորհրդակցական համաձայնագիր կնքեն ստորջրյա ավազանին հարակից երկրների հետ, գոնե ստանան իրենց համաձայնության մեծամասնությունը:) Ռուսաստանի Դաշնությունը քաղաքական համաձայնություն ձեռք բերեց երկրների մեծ մասի հետ Բալթյան տարածաշրջանը: Դանիան, Շվեդիան, Ֆինլանդիան լիակատար քաղաքական աջակցություն հայտնեցին: պահպանել նախագծի նկատմամբ քաղաքական չեզոքություն 2: Սա արդեն կանաչ լույս է վառել Ռուսաստանի համար ՝ չեզոքացնելով Լիտվայի գործոնը Էստոնիայի տակ ՝ ամերիկյան ազդեցության տակ: Եթե ​​այս ամենին գումարենք այն փաստը, որ էկոլոգիական տեսանկյունից շրջակա միջավայրին հասցված վնասը նվազագույնի էր հասցվել, այն մի քանի անգամ զիջում էր ԵՄ կողմից հաստատված Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհան նավթամուղին և Nabucco գազատարին: , Իսկ աշխարհաքաղաքական հակազդեցության տեսանկյունից ԱՄՆ-ի և Կանադայի աշխատանքը մի քանի անգամ ավելի բարդ էր: Տնտեսական շահույթը `ակնհայտ գազանային գծի շնորհիվ և Արևելյան Եվրոպայի տարածաշրջանի երկրները, որոնք չեն միացել գազատարին, միայն քաղաքական տարրի զոհ են դարձել: Քաղաքական տեսանկյունից «Հյուսիսային հոսք» գազամատակարարման նախագծի դեմ լոբբինգն իրականացրել են ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի պատասխանատու պաշտոնյաները: Այս տեսանկյունից հատկապես ուշագրավ է 2008 թ. Շվեդիայում ԱՄՆ նախկին դեսպան Միկ Վուդ քաղաքական Մեթյու Բրայզան, Մինսկի խմբի ԱՄՆ նախկին համանախագահը, հանդես եկավ քաղաքական հայտարարություններով և հոդվածներով, որոնցում Գերմանիան շանտաժի էր ենթարկվում ՝ մասնակցելով Հյուսիսային հոսք գազատարի նախագծին: Բրայզայի հոդվածը Finacial Times- ում ընդունվեց Գերմանիայի ԱԳՆ-ի կողմից որպես զուտ քաղաքական վերլուծություն, բայց Շվեդիայում ԱՄՆ դեսպան Միք Վուդի հայտարարությունը անտեսվեց: Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը պաշտոնական նոտաներ է ուղարկել ԱՄՆ և Շվեդիա ՝ հորդորելով Գերմանիային մնալ քաղաքական և դիվանագիտական ​​մակարդակում: միջպետական ​​հարաբերությունների կառուցման գործընթացը 1: Եթե ​​Բրայզան իր հոդվածում նախազգուշացնում էր Գերմանիային և Շվեդիային Ռուսաստանի հետ համագործակցության այսպես կոչված որոգայթների և վտանգների մասին, քանի որ կանխատեսում էր «Հյուսիսային հոսքի» 2-ի պատճառով բնապահպանական վտանգները, ապա Վուդը, գերազանցելով բոլոր ընդունելի դիվանագիտական ​​նորմերը, Գերմանիայի նախկին կանցլեր Գերհարդ Շրյոդեր , ով «Նա« Հյուսիսային եվրոպական գազամուղային ընկերության »գործադիր տնօրենն էր, մեղադրվում էր ռուսական կողմնորոշման մեջ: Periodուգահեռներ անցկացնելով այս ընթացքում ընթացող «Հարավային հոսք» գազատարի նախագծի հետ, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակազդեցության որակական դիրքերը բավականին թույլ էին, հիմնականում սահմանափակված վերլուծաբանների խորհրդատվական հայտարարություններով, չէին արտացոլում «Հարավային հոսքի» դիվանագիտական ​​ցնցումները: մոտ 3: Այսպես կոչված Բրայզայի վերլուծաբանները ազդեցություն չունեին տարածաշրջանի երկրների քաղաքական շրջանակների վրա, բայց հատկանշական է, որ և՛ Մեթյու Բրայզան, և՛ Միկ Վուդը այն ժամանակ ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի պաշտոնյաներ էին, ոչ թե սովորական քաղաքական վերլուծաբաններ, նրանց անվանում էին ԱՄՆ: , «Արմենպրես» -ի պաշտոնական տեսակետը, որի բացասական նրբերանգների վկայությունն ակնհայտ էր: Ի դեպ, Միացյալ Նահանգների արձագանքը լուրջ հարված հասցրեց Գերմանիայի նախկին կանցլեր Գերհարդ Շրյոդերի անձին, ով ազդեցություն ուներ «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծի միջազգային ընկալման վրա: Շրյոդեր 2005 Իր հայտնի իրավահաջորդ Անգելա Մերկելին պարտվելուց հետո նա ստանձնեց Հյուսիսային Եվրոպայի Գազամուղային ընկերության գործադիր տնօրենի պաշտոնը: Կուլիսային զրույցներում Շրյոդերը համարվում էր «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծի դեսպանը ամբողջ աշխարհում: Ի դեպ, Շրյոդեր-Հյուսիսային հոսք համագործակցությունն ավելի խոր արմատներ ունի, քանի որ ինքը ՝ Շրյոդերը, կանցլեր լինելու տարիներին, մասնակցում էր գազի նախագծի մշակման բանակցություններին: Ըստ Շրյոդերի, «Հյուսիսային հոսքը» Գերմանիայում էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից կարևոր նախագիծ է, որի նպատակն է էներգետիկ անվտանգության լրացուցիչ լծակներ ապահովել Արևմտյան Եվրոպայի տարածաշրջանում 5: Միացյալ Նահանգների ձախողումն ակնհայտ էր գազատարի փլուզման մեջ, քանի որ կողմերի սպասվող տնտեսական շահերն այնքան տեսանելի էին, որ տարածաշրջանի երկրները ՝ Գերմանիան, առաջնորդվում էին սպասվող նյութականությամբ: Ռուսաստանի Դաշնությունը նաև լրացուցիչ լծակներ ստացավ էներգիայի տարանցման ընդհանուր գործընթացում ՝ ամրապնդելով իր դիրքերը տարածաշրջանում: 2011 Հուլիսին, երբ շահագործվեց առաջին գազատարը, Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը և Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը հանդիպեցին Բեռլինում `քննարկելու երրորդ գազատարի գործարկման հարցը, բայց այն ժամանակ կանցլեր Մերկելը պատրաստ չէր տեղափոխվել Ուկրաինա: և Բելառուսի ՝ որպես ռուսական գազի տարանցիկ երկրի վերջնական վտարումը: Համենայն դեպս, Ռուսաստանի իշխանությունները ըմբռնումով են մոտեցել ռազմավարական դաշնակցի մոտեցումներին, բայց երրորդ խողովակաշարի հարցը այլ գործընթաց է: 1 Տե՛ս Գերմանիայի ԱԳՆ պաշտոնական կայքը ՝ http: //www.auswaertiges-amt.de/: 2 Տե՛ս Financial Times- ի պաշտոնական կայքը ՝ http: // www. //www.ft.com/home/uk. ստացել է 2012 թվական: Հոկտեմբերին «Գազպրոմի» գործադիր տնօրեն Ալեքսեյ Միլլերը հայտարարեց երրորդ և չորրորդ խողովակաշարերի գործարկման մասին, ինչը իսկական հաղթանակ էր Ռուսաստան-Արևմուտք էներգետիկ դիմակայությունում: Գազատարի հետագա փոփոխությունների որակական ասպեկտը դրվել է բավականին բարձր մակարդակի վրա, քանի որ գերմանական կողմի կողմից դադար վերցնելու դեպքում Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև սկսվել են երրորդ խողովակաշարի նախագծման բանակցությունները, ըստ պաշտոնյայի: Գազպրոմի կայք, որի տնտեսական կողմն արդեն համաձայնեցված է: Հնարավոր է ապահովել կողմերի քաղաքական համաձայնությունը ՝ միանալու Մեծ Բրիտանիայի «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծին: Իհարկե, Ռուսաստանի իշխանությունների համար ԱՄՆ համաձայնություն ստանալու համար այս պահին այդքան էլ իրական չէ: Այնուամենայնիվ, բանակցային սեղանի շուրջ նման փաստաթուղթ ունենալը Ռուսաստանի համար լրացուցիչ աշխարհաքաղաքական լծակ է Արևմուտքի հետ հարաբերությունների կառուցման գործում: Ներկայումս «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագծի նկատմամբ կրքերը մի փոքր հանդարտվել են, ի տարբերություն «Հարավային հոսքի», ամերիկյան արձագանքը չի գործել, քանի որ Եվրոպան կարողացավ հաշվարկել ծրագիրը լքելու վնասներն ու օգուտները, իսկ Գերմանիային հաջողվեց առանձնացնել ֆինանսատնտեսական եկամուտները աշխարհաքաղաքական ռիսկերից: Մեկ այլ հետաքրքիր փաստ, որ «Հյուսիսային հոսք» նախագիծը առավելություն ուներ «Հարավային հոսքի» նկատմամբ այն էր, որ «Հյուսիսային հոսքի» հողային հոսքն անցնում էր Գերմանիայի և Սկանդինավյան երկրների տարածքների միջով, ուստի զերծ էր քաղաքական ընդդիմությունից և վայելում էին երկրների քաղաքական աջակցությունը: 2012 թվական: Հյուսիսային հոսք գազատարը, որը 2007 թ.-ի հոկտեմբերից սկսած գործում է առևտրային հիմունքներով, արդյունավետորեն ցույց է տվել բոլոր հակափաստարկների քաղաքական կողմը ՝ Ռուսաստանին տրամադրելով որոշակի քաղաքական դիվիդենտներ Արևմուտքի և Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերություններում: Այս գազատարի շահագործումը հետ սառը պատերազմի ժամանակաշրջանում, հավանաբար, առաջին դեպքն էր, երբ Միացյալ Նահանգները ստիպված էին գրանցել իր լիակատար պարտությունը Արևելյան Եվրոպայի տարածաշրջանում: Այնուամենայնիվ, վերը նշվածը չի բացառում տարածաշրջանային հետագա վերադասավորումները, հատկապես էներգետիկ նախագծերում Ռուսաստանի տարածաշրջանային դերի աստիճանական աճի և դրանով պայմանավորված որոշակի աշխարհաքաղաքական հավակնությունների համատեքստում: Խաղի նոր կանոնների համաձայն, կանադացի վերլուծաբան Ալեքս Բաթլերի տարածաշրջանային ղեկավարության վերլուծական գործիքակազմի սնանկությունն արդեն ակնհայտ էր (կանադա-ադրբեջանցի վերլուծաբանը պնդում էր, որ տարածաշրջանային ղեկավարության հավակնություններ ունեցող երկիրը պետք է գերազանցի տարածաշրջանը ՀՆԱ-ի ավելի քան չորս անգամ և աշխարհաքաղաքական հավակնություններ): Ռուսաստան-Արևմուտք միջտարածաշրջանային հարաբերությունները պահանջում են նոր մոտեցում աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից, և կարևոր է նորագույն, արդիական գործիքների որոնումը վերոհիշյալ քաղաքական-վերլուծական շրջանակի և քաղաքականության պատասխանատուների համար: Դա անասելի խնդիր, որի առաջարկվող համակարգի կառուցվածքը թույլ կտա նույնքան ճկունություն և կանխատեսելիություն հաղորդել միջպետական ​​և միջմարզային հարաբերություններին: Ռուսաստանի և Արևմուտքի ներկա լարված հարաբերություններում, տնտեսական և քաղաքական պատժամիջոցների ավելացման ֆոնին, «Հյուսիսային հոսք» գազատարը շարունակում է շահագործվել խաղի կանոններին համապատասխան, չնայած որ եզակի օրինակ է ՝ ապահովելու հաղթանակը աշխարհաքաղաքական ավերածությունների տնտեսական գործոնը: Վերոնշյալ դիտարկումը պատասխանում է այն կարևոր հարցին, թե արդյո՞ք հնարավոր է Արևմուտքի և Ռուսաստանի համագործակցությունը ներկայիս աշխարհաքաղաքականության շրջանակներում: Քաղաքական տեսանկյունից, քաղաքականության մեջ կիրառելի սկզբունքները երբեմն ողջունվում են, բայց ժամանակակից աշխարհաքաղաքական համակարգում Ռուսաստան-Արևմուտք հարաբերությունների ջերմացման հիմնական հակառակորդներն ու քաղաքագետները պետք է հաշվի առնեն համագործակցության բացառությունները, ներառյալ «Հյուսիսային հոսք» գազի նախագիծը: , Անդրանիկ Գրիգորյան «Հյուսիսային հոսք» ՀԻՄՆԱԿԱՆ JՐԱԳԻՐԸ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ-ԵՎՐՈՊԱ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԻ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Ռուսաստան-Արևմուտք, աշխարհաքաղաքական գործոն, տնտեսական գործոն, Բալթյան , ։

Ներկայիս ՌԴ-Արևմուտք միջպետական ու միջտարածաշրջանային հարաբերությունների գերլարման պայմաններում, օրեցօր խստացվող փոխադարձ տնտեսական ու քաղաքական պատժամիջոցների ֆոնին, «Հյուսիսային հոսք» գազանախագիծը շարունակում է անխափան շահագործվել կոմերցիայի ընդունված խաղի կանոններով՝ թեկուզև որպես եզակի օրինակ՝ ապահովելով տնտեսական գործոնի հաղթանակը աշխարհաքաղաքական վայրիվերումների նկատմամբ։ Ռուսաստանը Եվրոպային անհրաժեշտ է այնքան, որքան Եվրոպան՝ Ռուսաստանին։ Վերոնշյալի պատմականորեն ձևավորված իսկությունը չի կարող բեկանվել նույնիսկ արդիական ու թելադրող աշխարհաքաղաքական տարատեսակ տեսությունների ու գործոնների ազդեցությամբ։ Սույն հոդվածում «Հյուսիսային հոսք» գազանախագիծը ներկայացված է քաղաքական դրդապատճառներով դադարեցված «Հարավային հոսք» գազանախագծի հետ համեմատականության ֆոնին՝ շեշտադրելով տնտեսական համագործակցության առավելություններ և Ուկրաինական ճգնաժամով պայմանավորված՝ ՌԴ-ԵՄ հարաբերությունների լարման ժամանակավոր բնույթը։

Կազմակերպություների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքները միշտ էլ ենթարկել են, եւ այժմ էլ ներկայացվում են հաշվառման, եւ այն էլ տարբեր հարթություններով։ Այսպես, օպերատիվ հաշվառումը ներկայացնում է աշխատակիցների աշատաժամանակի օգտագործումը, կազմակերպության հումք եւ նյութերի ծախսը եւ ամենօրյա մնացորդները։ Հաշվապահական անալիտիկ հաշվառումը ներկայացնում է պաշարների քանակային շարժը, հիմնական միջոցների տեղաբաշխումները, սարքավորումների ներկազմակերպական շարժունեությունը, արագամաշ առարկաների քանակային փոփոխությունները, կադրերի հոսունությունը եւ այլն։ Եվ թվում է, թե ոչ ֆինանսական տեղեկատվության տրամադրումը արդեն իսկ գործում է հաշվապահական հաշվառման համակարգում [1]։ Սակայն, կառավարչական որոշումների ընդունման տեսանկյունից տվյալ տեղեկատվությունը բավարար չէ, նամանավանդ, երբ խոսքը վերաբերում է հաշվետվությունների արտաքին օգտագործողների շահերին եւ կազմակերպությունների գործարարության մրցունակության գնահատումներին։ Որպես կանոն, հաշվապահական հաշվառման ոչ ֆինանսական ավանդական հաշվետվողականությունը նպատակաուղղվել է կազմակերպության ներքին շահերի բավարարմանը, ակտիվների պաշտպանությանը, արտադրական գործընթացի անխափանությանն ուղղված որոշումների կայացմանը։ Այդ իսկ պատճառով, տեղեկատվության արտաքին օգտագործողներին հասցեագրված տնտեսական գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների հաշվետվողականությանը առանձնակի ուշադրություն չի դարձվել, մինչեւ որ վերջին տասնամյակում դրա անհրաժեշտությունը չզգացվեց կազմակերպությունների մրցակցային դիրքերի ապահովման ոլորտում։ Վերջին տասնամյակում արդեն իսկ, կազմակերպությունների գործունեության արտաքին շահակիցներին սկսեցին հետաքրքրել ոչ միայն ֆինանսական հաշվետվությունների ցուցանիշները, այլեւ կայուն զարգացում եւ մրցակցային դիրքերի ամրապնդում հուսադրող ոչ ֆինանսական հաշվետվողականությունը, կապված բիզնեսին առնչվող նեղ տնտեսական, նաեւ հանրային շահերի բավարարման հետ, ինչպիսիք են բնապահպանական խնդիրները, սոցիալական ոլորտը, պետության նկատմամբ կազմակերպությունների ստանձնած հանրային պարտավորությունների կատարումը, համայն111ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քային խնդիրների լուծումները, գործընկերների նկատմամբ դրսեւորվող գործարարության վարքագիծը եւ այլն։ Հենց այս շարժառիթներով ներկայումս խնդիր է դրվում կազմակերպելու ոչ ֆինանսական արդյունքների կառավարչական հաշվառում եւ դրանից բխող համապատասխան հաշվետվությունների ներկայացում։ Միջազգային ստանդարտներով ֆինանսական հաշվետվությունների կազմման շրջանակում հստակ պահանջ չի դրվում ներկայացնելու կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների տեղեկատվություն։ Սակայն, դրան զուգահեռ, տարեկան հաշվետվությունների փաթեթը կարող է ներկայացնել ոչ միայն կորպորատիվ շահերին հասցեագրված ոչ ֆինանսական ոլորտից բացատրություններ, այլեւ հանրային շահեր հետապնդող ոչ ֆինանսական արդյունքներ, որոնք առնչվում են կազմակերպության գործունեությանը։ Դրանք հիմնականում ղեկավարության մեկնաբանություններն են, որոնք նպատակ են հետապնդում ամրապնդելու կազմակերպության բարի համբավը կազմակերպության ներքին եւ արտաքին շահակիցների շրջանում։ Եվ այդ իսկ պատճառով նման ճանապարհով ներկայացվող ոչ ֆինանսական տեղեկատվությունը համակարգային բնույթ չի կրում եւ շատ հաճախ ներկայացվում է կազմակերպության գործունեության դրական կողմերով` շրջանցելով բացասական դրսեւորումները։ [2] Հաշվի առնելով այս ամենը, մեր կողմից առաջարկվում է կառավարչական հաշվառման ենթարկել կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական թե դրական, եւ թե բացասական արդյունքները, դրանով իսկ տեղեկատվական հիմք ստեղծելով մրցունակության բարձրացման ուղղությամբ կառավարչական որոշումների ընդունման համար։ Սակայն մյուս կողմից, եթե կառավարչական հաշվառման համակրագ են ներառվում ոչ ֆինանսական արդյունքներ, ապա դրանք պետք է համադրելի լինեն միատեսակ չափիչներով, ունենան նույն չափայնույունը, որպեսզի հաշիվներում ենթարկվեն կրկնակի գրանցման։ Իսկ հիմնականում, տնտեսական գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքները ներկայացվում են տարբեր չափիչներով (կգ, մ, լիտր, մրադ/օր, ժամ եւ այլն), որը դժվարացնում է դրանց ներկայացումը համադրելի դաշտում, առավել եւս` համակարգային հաշվառումը։ 112ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այս առումով, կազմակերպությունների տնտեսական գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների հաշվառման նպատակով մեր կողմից առաջարկվում են իրականացնել հետեւյալ հաջորդական քայլերը. - հստակեցնել ոչ ֆինանսական տեղեկատվության շրջանակը, խմբավորելով հաշվառման ենթակա ցուցանիշները ոլորտային կտրվածքով, - ոչ ֆինանսական տեղեկատվությունը ներկայացնել համադրելի, ներկայացնելով տնտեսական գործունեության արդյունքները մեկ համընդհանուր չափիչով, - կառավարչական հաշվառման մեթոդաբանություն կազմակերպել ոչ ինտեգրացված սկզբունքով, ներմուծելով նոր հաշիվներ եւ հաշվային թղթակցություններ, որոնցով հնարավորություն կլինի համակարգելու կազմակերպության ոչ ֆինանսական տեղեկատվության հոսքերը, - ոչ ֆինանսական արդյունքները արձանագրել կրկնակի գրանցման սկզբունքով, դրանով իսկ համակարգելով դրանք համընդհանուր հաշվում եւ հնարավորություն ստեղծելով ներկայացնելու համախմբված հաշվետվություն։ Կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքները իրենց առաջնահերթություններով կարող են տարբեր լինել, ելնելով գործարարության առանձնահատուկ բնույթից։ Այսպես, եթե գործարարությունը առնչվում է հանքարդյունաբերության հետ, ապա կազմակերպության բնապահպանական գործունեության հետ կապված ոչ ֆինանսական տեղեկատվությունը պետք է ունենա իր հաշվետվողականությունը։ [3] Իսկ երբ կազմակերպության գործարարության ոլորտը ագրոտուրիզմն է, ապա գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքները առավելապես կապված են համայնքի սոցիալական զարգացման, նոր աշխատատեղերի ստեղծման հետ։ [4] Բաժնետիրական ընկերությունների ոչ ֆինանսական գործունեության արդյունքների հաշվետվողականությունը կարող է ընդգրկել այնպիսի ցուցանիշներ, ինչպիսիք են կորպորատիվ կառավարման արդյունավետությունը, բաժնետերերի բավարարվածության աստիճանը, կորպորատիվ մշակույթի առկայությունը եւ այլն։ 113ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Աղյուսակ 1 Ագրոպարենային ոլորտում ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների ցուցանիշների շրջանակը Նշանակում Ցուցանիշի գնահատման մոտեցումները Ցուցանիշներ Կորպորատիվ շահերի բավարարում Բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանվածություն Բաժնետերերի կառավարչական որոշումներին մասնակցություն Սոցիալական գործարարության վերջնարդյունքների ստացում Սոցիալապես խոցելի խմբերի ներգրավում բիզնեսում Լրացուցիչ աշխատատեղերի ձեւավորում Աշխատողների եկամուտների ավելացում Գործարարության վարքագծի համբավի պահպանում Գործընկերային պարտավորությունների պատշած կատարում Վարկային պատմության դրական պատմություն Բաժնետերերի շրջանում կորպորատիվ կառավարման իրավունքների կենսագործման հարցումների արդյունքներ Բաժնետերերի շրջանում կառավարչական որշումների մասնակցության գծով հարցումների արդյունքներ Սոցիալական խոցելի խմբերի տեսակարար կշիռը աշխատակիցների կազմում Կազմակերպության աշխատատեղերի տարեկան հավելաճը Կազմակերպության աշխատողների եկամուտների տարեկան հավելաճը Կազմակերպության արտաքին գործընկերների շրջանում հարցումներ Դրական վարկային պատմությունների տեսակարար կշիռը ընդհանուրի մեջ 114ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հաճախորդակենտրոն գործունեություն Հաճախորդների (գնորդների) շրջանում սոցիոլոգիական արդյունքներ Թողարկվող արտադրանքի որակի ապահովվում Բրենդինգի ձեւավորում Մրցակցային որակի ապահովվում Բնապահպանական գործունեության արդյունքների ստացում Բնօգտագործման վնասների վերականգնում Բնապահպանական գործունեության ընդլայնում Նոր շուկաների շրջանակի ընդլայնում Գնորդների շրջանում հարցումներ Բնօգտագործման ծախսերի տեսարակար կշիռը ինքնարժեքում Բնապահպանական ծախսերի տեսակարար կշիռը ինքնարժեքում Ագրոպարենային ոլորտում ընդգրկված կազմակերպությունների ոչ ֆինանսական գործունեության արդյունքները նույնպես ձեւավորման առանձնահատուկ շրջանակ ունեն, որոնք ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Ընդ որում, ոչ ֆինանսական ցուցանիշների այդ շրջանակը հաստատուն չէ, եւ կարող է փոփոխման ենարկվել, կապված գործարարության մրցակցային միջավայրի կտրուկ փոփոխությունների հետ։ Գործնականում հիմնախնդիր է հանդիսանում նաեւ ոչ ֆինանսական տեղեկատվությունը ներկայացումը համադրելի չափիչներով եւ դրանց գնահատումը մեկ համընդհանուր ցուցանիշով (տես գծապատկեր 1)։ Ոչ ֆինանսական արդյունքների վերահսկողության արդյունավետությունը զգալիորեն բարձրանում է, երբ դրանց առնչվող տեղեկատվական հոսքերը դառնում են համադրելի, առավել եւս, երբ այդ հոսքերով հնարավորություն է ստեղծվում ձեւավորելու ագրեգատային ցուցանիշ, որտեղ կամփոփվեն կազմակերպությունների ոչ ֆինանսական գործունեության արդյունքները։ Մեր կարծիքով, որպես ոչ ֆինանսական արդյունքների համընդհանուր չափիչներ կարող են հանդես գալ հարաբարեկան ցուցանիշները` գործակիցները կամ տոկոսները։ Այս առումով, նպատակահարմար ենք համարում տարբեր չափիչներով ներկայացվող կազմակա115ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական ցուցանիշները փոխակերպել հարաբերական ցուցանիշներով` մասնավորապես գործակիցներով, որը հնարավորություն կստեղծեր դրանց տեղափոխելու համադրելի դաշտ։ Ընդ որում, այս դեպքում նպատակահարմար ենք գտնում կիրառելու առավելագույնին ձգտման սկզբունքը, ըստ որի կոնկրետ ցուցանիշի գծով հաշվարկվող ցուցանիշը որքան մոտենում է մեկին, այնքան այն ձգտում է նպատակադրման առավեագույն մակարդակին։ Այդ սկզբունքով ոչ ֆինանսական արդյունքների ներկայացումը ձեւավորում է վերլուծական միջավայր, որտեղ համադրելի են դառնում գնահատվող ցուցանիշները եւ հնարավորություն է ստեղծվում դրանք կրկնակի գրանցմամաբ համակարգված հաշվառելու` ընդգրկելով կառավարչական հաշվառման հաշիվներում։ Հետեւաբար, անհրաժեշտություն է առաջանում ոչ ֆինանսական տեղեկատվության հաշվառման համար կիրառելու կառավարչական նոր հաշիվներ եւ հաշվային թղթակցություններ, որնոնք գործելու են ֆինանսական հաշվառման շրջանակից անկախ` ոչ ինտեգրացված մոտեցմամբ։ Այս առումով, մեր կողմից առաջարկվում է ոչ ֆինանսական արդյունքների յուրաքանչյուր ցուցանիշի գծով բացելու առանձնացված կառավարչական հաշիվ, որտեղ կրկնակի գրանցմամբ կարձանագրվեն սպասելիքների առավելագույն եւ փաստացի մեծությունները, որոնց համեմատմամբ կբացահայտվեն կազմակերպության գործունեությանն առնչվող ոչ ֆինանսական ցուցանիշների շեղումները։ Այս շեղումների համակարգված հաշվառման տեղեկատվությունը հիմք կհանդիսանա ոչ ֆինանսական արդյունքների հաշվետվողականության կազմակերպման, ինչպես նաեւ` հիմնավոր կառավարչական որոշումների կայացման համար։ 116ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 1. Ոչ ֆինանսական արդյունքների կառավարչական հաշվառման տեղեկատվական հոսքերի կառավարչական հաշվառման առաջարկվող մեխանիզմը Հարաբերական ցուցանիշներով համախմբված շեղումներ առավելագույն ոչ ֆինանսական արդյունքներ մեծություններ Ոչ ֆինանսական արդյունքների հաշիվներ` ըստ ոլորտների Այսպես, գծապատկեր 1-ում ներկայացված են ոչ ֆինանսական արդյունքների կառավարչական հաշվառման առաջարկվող տեղեկատվական հոսքերի կառավարչական հաշվառման մեխանիզմը, որտեղ գործում են հատուկ հաշիվներ, բացված կազմակերպության գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների տեղեկատվությունը (կորպորատիվ շահեր, սոցիալական սպասումներ, գործարարության վարքագիծ, որակի ապահովում եւ այլն) ամփոփելու համար։ Ընդ որում, այդ հաշիվները հաշվետու ժամանակաշրջանի ավարտին փակվում են, նրանցում արտացոլված տեղեկատվությունը ներկայացնելով հետեւյալ ձեւաչափով. սպասելիքներ = փաստացի ձեռքբերում (+,-) շեղումներ 117ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Աղյուսակ 2 Ագրոպարենային ոլորտում ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների հարաբերական ցուցանիշները Նշանակում Ցուցանիշներ Բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանվածություն Սոցիալապես խոցելի խմբերի ներգրավում բիզնեսում Գործընկերային պարտավորությունների պատշած կատարում Մրցակցային որակի ապահովում Բնապահպանական գործունեության ընդլայնում Ոչ ֆինանսական ցուցանիշներ ակնկալփասվող տացի Հասանելիության գործակից Շեղումներ Այսպես, աղյուսակ 2-ում ներկայացված են պանրի արտադրության ագրոպարենային համալիրում ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեությանը առնչվող ոչ ֆինանսական արդյունքների ցուցանիշները, արդեն իսկ փոխակերպված եւ հաշվարկված գործակցային արժեքներով, որը թույլ է տալիս դրանք ընդգրկելու մեր կողմից առաջարկվող կառավարչական հաշվառման համակարգ։ Այս տեղեկատվությունը հիմք է հանդիսանում ձեւակերպել համապատասխան հաշվային թղթակցություններ, համակարգելով ոչ ֆինանսական արդյունքների տեղեկատվությունը «նախատեսված արդյունքներ եւ դրանցից շեղումներ» կտրվածքով. 1. Ձեւակերպվել է բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանության նախատեսված նախատեսված արդյունքը Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 11 )...........1,0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1,0 118ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ձեւակերպվել են բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանության փաստացի արդյունքները Դտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0,85 Կտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 11 )..........................0,85 3. Ձեւակերպվել են բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանության նախատեսված արդյունքներից շեղումները Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 11 )...........0,25 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0, 25 4. Ձեւակերպվել է սոցիալապես խոցելի խմբերի ներգրավման նախատեսված արդյունքը Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 21 )...............1,0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1,0 5. Ձեւակերպվել են սոցիալապես խոցելի խմբերի ներգրավվածության փաստացի արդյունքները Դտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0,28 Կտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 21 )..........................0,28 6. Ձեւակերպվել են սոցիալապես խոցելի խմբերի ներգրավման նախատեսված արդյունքներից շեղումները Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 21 )...........0,72 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0, 72 7. Ձեւակերպվել է գործընկերային պատավորությունների պատշաճ կատարման նախատեսված առավելագույն արդյունքը Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 31 )...........1,0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1,0 8. Ձեւակերպվել են գործընկերային պարտավորությունների կատարման փաստացի արդյունքները Դտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0,94 Կտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 31 ) ....................0,94 9. Ձեւակերպվել են գործընկերային պարտավորությունների կատարման նախատեսված արդյունքներից շեղումները Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 31 )...........0,06 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0, 06 10. Ձեւակերպվել է մրցակցային որակի ապահովման նախատեսված արդյունքը 119ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 42 )...........1,0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1,0 11. Ձեւակերպվել են մրցակցային որակի ապահովման փաստացի արդյունքները Դտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0,92 Կտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 42 )..........................0,92 12. Ձեւակերպվել են մրցակցային որակի ապահովման նախատեսված արդյունքներից շեղումները Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 42 )...........0,08 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0, 08 13. Ձեւակերպվել է բնապահպանական գործունեության ընդլայնման նախատեսված արդյունքը Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 52 )...........1,0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1,0 14. Ձեւակերպվել են բնապահպանական գործունեության ընդլայնման փաստացի արդյունքները Դտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......1.0 Կտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 52 )..........................1.0 15. Ձեւակերպվել են բնապահպանական գործունեության ընդլայնման նախատեսված արդյունքներից շեղումները Դտ Ոչ ֆինանսական արդյունք (X 52 )...........0 Կտ Համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքներ ......0 Գծապատկեր 2-ում ներկայացված է մեր կողմից կառավարչական հաշվառման համակարգում հարաբերական ցուցանիշներով ագրոպարենային համալիրի գործունեության համախմբված ոչ ֆինանսական արդյունքների ամփոփումը, որը տեղեկատվական հիմք է հանդիսանում արդյունավետ վերահսկողության իրականացման համար։ Այսպես, առաջարկվող կառավարչական հաշվի կրեդիտային շրջանառությունը ցույց է տալիս, որ հաշվետու ժամանակահատվածում դիտարկվել են կազմակերպությունների ոչ ֆինանսական գործունեությունն արտացոլող հինգ ոլորտ։ Իսկ դեբետային շրջանառությունը ներկայանում է ոչ ֆինանսական գործունեության փաստացի արդյունքների եւ նախատեսվածից շեղումների կտրվածքով, որով հնարավորություն է ստեղծվում գնահատելու յուրաքանչյուր ոլորտում կազմակերպության ձեռքբերումներն ու բացթողումները եւ տրամադրվում է 120ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ տեղեկատվություն` կառավարչական որոշումների համար։ Հաշվետու ժամանակաշրջանի ավարտին, ավարտելով կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների համախմբումը, կառավարչական հաշիվը փակվում է (տես գծապատկեր 3.3.3) եւ վերաբացվում է հաջորդ հաշվետու ժամանակահատվածի համար։

Կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների կառավարչական հաշվառման առաջարկվող մեխանիզմը հնարավորություն է տալիս. Առաջին. իրականացնելու տնտեսական գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքների մշտադիտարկում, հիմնված կառավարչական հաշվառման տեղեկատվական հոսքերի վրա, վերհանելով սպասվող արդյունքներից փաստացի ձեռքբերումների շեղումները եւ վերահսկողության թիրախային ուղղությունները։ Երկրորդ, հաղորդել ներքին վերահսկողության տեղեկատվական ապահովվածությանը նոր որակ, համակարգելով ոչ ֆինանսական գործունեության արդյունքները ըստ իրենց ձեւավորման ոլորտների եւ գործառույթների, դրանով իսկ ընդլայնելով ոչ միայն կազմակերպության ներքին, այլեւ արտաքին շահակիցների կողմից իրականացվող վերահսկողության շրջանակը։ Երրորդ, իրականացնել համեմատական վերլուծություն կազմակերպությունների գործունեության ոչ ֆինանսական արդյունքներն արտացոլող ցուցանիշների գծով, վերջիններս դարձնելով համադրելի` գործակցային գնահատումների միոցով։ Այս դեպքում ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ ոչ ֆինանսական ցուցանիշների գծով հնարավորություն կստեղծվի ապահովելու հաշվետվողականություն եւ ցուցանիշների փոփոխության գծով միտումների գնահատում։

Հայտնի հայագետ Մանուկ Աբեղյանը describesազար Փարպեցու «Հայոց պատմությունը» նկարագրում է այսպես. «Փարպեցին պատմում է մի խառն պատմություն, որը բնավ նման չէ ոչ Խորենացուն, ոչ էլ Կորյունին, և ինքը շատ հակասական է» ([1], էջ 356): Եվ վերջում նա տողատակի եզրակացություն է անում: «... Փարպեցու պատմության տառերի գյուտի մասին հատվածը դեռ ամբողջությամբ ուսումնասիրվում է սկզբնական տեսանկյունից, քանի որ պարզ երեւում է, որ այն անաղարտ չի մնացել» (էջ 358): Իհարկե, բնագրի հակասությունը ենթադրում է, որ այն աղավաղված է, բայց ոչ այնքանով, որքանով այն թերի է: Բանն այն է, որ ինչպես Մ. Աբեղյանը, այնպես էլ Gազար Փարպեցու բնագրի և այլ մեկնաբանների հրատարակիչները (տե՛ս [2], էջ 15, գլուխ 3, [3], էջ 3234, գլուխ 11, [4], էջեր): 11-12, էջ 15) համարեց, որ J. Առնվազն երեք պարբերություն բացակայում է Փարպեցու պատմության Մաշտոցի պատմությունից, որը Մաշտոցյան Միջագետքի առաքելությունն է և տառերի գյուտը: Սա հայկական ինքնատիպության պատմության մեջ ամենահայտնի երեւույթն է, երբ մենք ունենք ամբողջական, ամբողջական (ոչ մաքուր) բնագիր, բայց այդ բնօրինակը սկիզբ է առնում XVIII դարից: գրիչ, XIX դ. հրատարակիչ և XX դ. Մեկնաբանը դա ընկալում է որպես թերի բնագիր, քանի որ նշվածները XXI դարի են: Ընթերցողների հետ միասին չհաշվառված բացառությունները (օր. Տե՛ս [5], էջ 223-225, 229-232) գտնվում են Կորյունի և Խորենացու 109 Մաշտոցապատի ազդեցության տակ, ինչը նամակների գյուտը անբաժան է դարձնում Միջագետքի գործուղումից: Մինչդեռ hazազար Փարպեցին ունի իր տեսակետը տառերի գյուտի վերաբերյալ, որը նա ներկայացրեց ամբողջությամբ, թեկուզ մի փոքր խրթին և աղավաղված ոճով, իր Պատմության առաջին դրվագում: Այստեղ, ըստ hazազար Փարպեցու, արքայական զինվոր և դպիր Հացեկաց գյուղի Վարդանի որդին ՝ Մաշտոցի որդին, ապա հասարակության և վանական-անապատային շրջաններում մեծ հեղինակություն վայելող ճգնավոր Մաշտոցը խիստ անհանգստացած էր այդ պակասից: հայերեն գրության, հատկապես այն պատճառով, որ կան հայկական նշաններ: Պարզվում է, որ նրանցից մեկը տեղեկացրեց թագավոր Վռամշապուհին եկեղեցում այդ նշանների գոյության մասին, որ ինքը նրանց տեսել է մի գյուղում եպիսկոպոսի հետ: Վռամշապուհը անտարբեր մնաց լուրերի նկատմամբ, բայց տեղեկացրեց Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևին, ով նույնպես անտարբեր ընդունեց լուրը: Սակայն հենց որ Մաշտոցի հետ խոսակցություն է բացվում հայկական այբուբենի մասին, նա վերջինիս հայտնում է Վռամշապուհուց մի քանի օր առաջ լսած տեղեկությունների մասին: Այսպիսով նրանք գնում են թագավորի մոտ, որը նույնպես պնդում է իր լսածը: «Եվ երբ նրանք արքան լսեցին թագավորից, շտապեցին նրան ասելով.« Շտապեք, իմ մեծ և օգտակար գյուտը հայոց այսօրվա աշխարհում ձեր ժամանակներում, որը ձեզ շատ ավելի անմիջական օգուտ կբերի, անմոռանալի հիշողություն և օգուտ երկնային հաճույքներ, քան քո թագավորությունն ու տիրությունը »: ինչպես առաջ Արշակունյաց ցեղից ձեր նախնիներն էիք »([4], էջ 32): Գահերգելով արքայի փառասիրությունը ՝ արքայազն Վահրիխը դեսպան ուղարկվեց օրհնված Աբելի մոտ, որը հայտնեց լուրը, իսկ վերջինս, իր հերթին, հասավ նրա մտերիմ, բարեպաշտ (ոչ եդեսական, ոչ ասորական - Ա.Ս.): հրաշալի եպիսկոպոս Դանիելին, որից վերցրեց նշանները և դրանք բերեց դատարան: Hazազար Փարպեցին, որը գրում է Կորյունի համաձայն տառերը տալու մասը միայն, վերևում նշված համապատասխան ուղղումներով, Կորյունի խոսքում համարյա ավելացնում է. »(էջ 32): Դրանով պատմաբան hazազարը եզրափակում է հայկական խորհրդանիշները գտնելու պատմությունը և, շարունակելով, ներկայացնում այդ այբուբենի այբուբենի կազմակերպման և իրականացման խնդիրը, ինչը հաջողությամբ կատարում է Մաշտոցը, քանի որ նրան «մասնագիտորեն» օգնում է կաթողիկոս Սահակ Պարթևը, ինչպես սկզբից և հետ, նա խոստացել էր. Բայց պարզվում է, որ հայերեն այբուբենը անօգուտ է, եթե այն չի ներմուծվում դպրոցներում, և այն չի կարող մտցվել դպրոցներում, քանի դեռ Սուրբ գիրքը չի թարգմանվել հայերեն: Եվ ամենակարևոր և դժվար գործը կարող է կատարել միայն Սահակ Պարթևը, որին նա ազգայինորեն ուղղված է ՝ խնդրելով ստանձնել այդ գործը, որը շատ է հիշեցնում իր նախնու ՝ Գրիգոր Լուսավորչի սխրանքը, «որը ղեկավարել է Հայոց աշխարհը անտեղյակությունից ճշմարիտ աստվածաբանություն »(էջ 38): Նույն փառքով պսակվում է Սահակը: Ըստ arազարոսի, ո՞րն է Մաշտոցի դերը տառերի ստեղծման գործում: Մտահոգվա՞ծ եք հայկական կրթության խնդրի, կաթողիկոսի և թագավորի գրելու շտապման կամ Դանիելի կողմից Սահակի հետ պահվող ցուցանակների տեղադրման և դպրոցներ հիմնելու խնդրի մասին: Փաստորեն, պարզվում է, որ նշանները ոչ թե հորինվել են, այլ ձեռք են բերվել, և դա մի քանի անգամ արտահայտվել է arազարոսի պատմության մեջ: 1. Showingույց տալով, որ Մաշտոցը անհանգստանում և տխրում է հայկական կրթություն չունենալուց, Փարպեցին գրում է. «Երկար ժամանակ նա օրհնվեց Մաշտոցի և նրա կոտրված ձեռքի կողմից, հատկապես հայոց լեզվի նշանը, որով կարողացավ շահել իմ ամուսին և կին ամբողջ եկեղեցու բոլոր մարդկանց »(էջ 30): Arազարը չի ասում, թե որտեղ է Մաշտոցը լսել նշանների գոյության մասին նախքան Սահակից սովորելը: 2. Աբել երեցի միջոցով նշանները Մաշտոցին հասցնելուց հետո գրում է Lazազարոսը (ըստ բանասերների, բնագիրն այստեղ թերի է, իսկ XVIII դարում ձեռագիրը լրացվում է Խորենացու պատմության Մաշտոցներով ([4], 11-12)) , «Եվ այսպես պատահական գյուտի նշանակիչը, օրհնված Մաշտոցը գործեց ...» (էջ 34), որը պետք է հասկանալ, որ նշանների գյուտով Մաշտոցը անցավ գործի: Հետո բնօրինակը խեղաթյուրվեց («նկատի ունի Սուրբ Հայոց Սահակայ պատրիարքին ...»), այնպես որ ավելի ճշգրիտ ընթերցում կարելի է առաջարկել: «.... հեգնական ուղղափառությամբ մոտենալով նրան, սուրբ կաթողիկոս Սահակայ atատուտայից քայլ առ քայլ հարցմամբ ուսումնասիրելով մի գաղափար ՝ ըստ անմեղության հույնի: [Եվ] Սահակայ պատրիարքին դյուրին ճանապարհ ցույց տալով, նամակ գրելով 111-րդ պատվիրանին և նրան օգնական և այլ այրիներ տալով, և մտածեց հայ քահանայի մասին, որը գոնե Մաշտոցի պես օրհնված էր, հույն հեգեմոնին մոտ: (Ս.), Որում առաջին անունը Յոհան էր Եկեղեցու գավառից, և երկրորդ անունը Հովսեփ էր Պաղանայի տանից, իսկ երրորդը ՝ Դեր Խորդսենոյից, իսկ չորրորդը ՝ Մուշե ի Տարոնոյից, որը, օրհնված Մաշտոցի օգնությամբ հանդիպեց հայերին ըստ Աթմանունի: Քանի որ նրանք բավական չէին լինի առանց վրիպելու ուղղակիորեն վճարել առանց նրանց առաջնորդելու դեպի սուրբ հայրապետ Սահակը, որը հսկայական պատրաստվածություն էր անցնում հույների գիտությամբ ... »(էջ 34-36): Այսպիսով, Սաշտակի շնորհիվ Մաշտոցը հաջողության հասավ յուրաքանչյուր ձեռնարկության մեջ: 3. Դիտարկենք մեկ այլ վկայություն այն մասին, որ Մաշտոցը symbolsազարոսի համաձայն նոր խորհրդանիշներ չի հորինել: Հայ քահանայապետները Մաշտոցի հետ, նախարարները և տանտերերը թագավորի հետ միասին խնդրում են Սահակ կաթողիկոսին թարգմանել Սուրբ Գիրքը ՝ ասելով. «Թող որ մենք ձեր առջև օրհնենք Մաշտոցին, որն արթնացրեց աստվածային շնորհը ՝ ցանկանալով գրել vվաղնջի գրած սցենարը (էջ նշումը, ըստ Մ. Աբեղյանի ուղղման - Ա.Ս.), որը ոչ մի տեղ չի գտնվել կրակի մեջ. բայց ասորեստանցիների մեծ և անօգուտ ուսմունքները քրտնաջան աշխատել են ... մինչև նա գտավ (գտավ - Ա.Ս.) մի նամակ և հաջողություն ունենալով Քրիստոսի գալուստին, աճը դեռ ուժեղ է ... »(էջ 36): Ինչպես տեսանք, originalազարոսի տաշեղների մեջ ոչ մի նախնական բաց չկա: Պարզապես 5-րդ դարի վերջին մենք ունենք տառերի ստեղծման յուրօրինակ պատմություն, որը զգալիորեն տարբերվում է Կորյունից: Բայց բանասերները, հավանաբար, շփոթված էին այն տուրքից, որ arազարոսը վճարեց Կորյունին «Պատմություն» -ի առաջին դրվագի 10-րդ մասում: «Եվ եթե ինչ-որ մեկը ցանկանում է հաստատ իմանալ, գրքի պատմության մեջ ցանկալի կորեացին, իր օրհնված ուսանող Մաշտոցը, կկարդա իր կյանքի լուրերը և հայերեն կգրի այն նշանները, թե երբ կամ որտեղ կամ որտեղ է ձեռքը վերցրել: հայոց թագավոր Վռամշ ... որը գրվել է իսկապես առաջադրված մարդու ՝ հոգևոր Կորյունի կողմից, և, հետևաբար, մեզ բազմիցս կարդալուց հետո տեղեկացավ և տեղեկացավ »(էջ 30): Փաստորեն, arազարոսը ճիշտ էր: Եթե ​​ուզում եք իմանալ Մաշտոցի կյանքի մասին, ե՞րբ, որտե՞ղ կամ ո՞ւմ կողմից է հայտնաբերվել հայկական գիրը Վռամշապուհու խնդրանքով, կարդացեք Կորյուն: Lazազարոսի նկարագրությունից միանգամայն պարզ է, որ Մաշտոցը հայերեն տառեր չի ստեղծել: Թվում է, թե Lazազարը բազմիցս կարդացել է Կորյուի միայն 112-ի սկիզբը: Ըստ hazազարի, Մաշտոցի հետագա գործը վերաբերում է միայն Դանիելի նշանների կարգավորմանը և իրականացմանը: Այնուամենայնիվ, տարօրինակ չէ, որ այս ամենից հետո usազարը գրեթե բառացիորեն արտատպեց Կորյունի բնօրինակի մի փոքրիկ հատված, Վահրիչի առաքելությունը և Դանիելի նամակները ձեռք բերելը, քանի որ դրանով նա հաստատեց Կորյունի արժեքը: Այլ բան է, որ փոքր ինքնատիպ հարաբերություններ են նկատվում Խորենացու և Փարպեցու Մաշտոցի միջև: Որտեղի՞ց դրանք, եթե Խորենացու «Պատմության» մեջ Մաշտոցի պատմությունը հետագա հրատարակության արդյունք է (VII-VIII դդ.), Որի համար որպես աղբյուր ծառայել են Կորյունի «Վարքագիծը» և arազարոսի «Պատմությունը»: Մյուս կողմից, ինչպես տեսանք, Lazազարոսի առաջին դրվագի հիմնական աղբյուրը Խորենացու «Պատմությունն» էր (տե՛ս [6], էջ 51-91, նույնպես [1], էջ 354358): Այլ կերպ ասած, Խորենացու «Պատմությունը» աղբյուր էր Lazազարի համար, իսկ hazազարի «Պատմությունը» ՝ Խորենացու «Պատմություն» -ն ընդհատող-խմբագրի աղբյուր: Մեջբերենք երկու բնօրինակ տեղերը: Մ. Խորենացի: «Աթութայները հայերից փոխանցելը ըստ անմեղության վանկից հելլենացիներ» (G.53): Ղ. Փարպեցի. «Նա հանդիպեց հայոց ատուտայիններին ՝ ըստ հույների դավանանքի կարգի, քայլ առ քայլ հարցման և սուրբ կաթողիկոս Սահակայ զաթուտայից սովորելու, ըստ Յունի» (էջ 34): Մ. Խորենացի: «... դասավորված ըստ ձևի, օրինակ ՝ հունական ձագընծուց տառից, որը գրված է գրավոր նամակից» (Գ .52): Ղ. Փարպեցի. «... պատվիրեք իմ գրավոր սցենարը [փխ. Իմ նամակից], որը նա ոչ մի տեղ չէր հոգացել »(էջ 36): Սկզբնական ենթատեքստից ակնհայտ է, որ երկու զույգ մեջբերումների պարագայում hazազար Փարպեցու տողերն ավելի բնական ու ծանոթ են հնչում, իսկ Խորենացուն վերագրվող տողերը մի տեսակ արհեստական ​​են ՝ հարմարեցված պատմաբանի ոճին: Բայց կա մեկ այլ անուղղակի բնօրինակ կապ, որը չի նկատվել, բայց դա շատ խոսուն է: Արդեն նշել ենք, որ Խորենացու «Պատմության» ընդհատող խմբագիրը Vram- ին 5-րդ դարի սկզբի առաջին երկու տասնամյակների ընթացքում Հազկերտի փոխարեն ճանաչել է Պարսից թագավոր (Մ. Խորենացի, III, 52): Մենք տեսնում ենք նույն սխալը Lazազարոսի հետ, բայց ոչ պատահական, քանի որ Lazազարոսը կարծում էր, որ այդ ժամանակ դեռ Շապուհն էր իշխում, իսկ Շապուհին իրականում հաջորդեց Վռամը (էջ 40): Այսպիսով, Վռամը 113 պարի արքան է ՝ մի դեպքում սխալ գիտելիքների, մյուս դեպքում ՝ սխալ հավատքի պատճառով: Հնարավո՞ր է մտածել, շրջելով Մանուկ Աբեղյանի կասկածը (հմմտ. [1], էջ 357), որ Փարպեցու «Պատմության» ապագա խմբագիրը օգտագործել է Խորենացու «Պատմություն» խմբագրի կողմից ծածկված մաշտոցները: Ո՛չ, քանի որ երկու բնօրինակների նմանության հիմք հանդիսացող երկու փոքր տեղեկությունները հատուկ են միայն hazազար Փարպեցու մաշտոցի հայեցակարգին, ըստ որի ՝ Մաշտոցը ոչ թե տառեր է ստեղծում, այլ դրանց կարգավորողը: Պատահական չէ, որ Մաշտոցի այս նոր գործառույթը, բացի Կորյունի վանկ-կապից, առաջացրել է երկու հիմնական տերմինաբանություն `hegena, atuta: Եթե ​​այս տեսանկյունից նայենք, ապա ինքնատիպ հարաբերությունների խնդիրը լուծվում է հօգուտ Փարպեցու: Բացի այդ. Եթե ​​hazազար Փարպեցին իր ձեռքում ունենար Խորենացուն վերագրվող մաշտոցները, ապա նա, հավանաբար, գոհ չէր լինի այդ երկու փոքրիկ «ազգագրությունից», բայց նա դեռ կմնար իր տեսակետին հավատարիմ, քանի որ նա մնաց քաղաքական պատմության հարցում: երբ նա գրեց Մեծ Հայքի պատմությունը ՝ բաժանումից մինչ արքայության անկում: քայլ առ քայլ ՝ դուրս բերելով պատմաբանի բնօրինակը ՝ առանց նրա անունը տալու: Դա պարզ երեւում է, գոնե այն փաստից, որ hazազարը, ի տարբերություն Խորենացու, լռեցնում է պարսկական արքունիքի և Սահակ Պարթևի հատուկ հարաբերությունները և հատկապես նրա փեսա Համազասպ Մամիկոնյանին Սահակի և այլոց միջոցով հայ հրամանատար նշանակելը: , Արդեն պարզ է, որ Lazազարը ծրագրային համոզմունք կամ տեսակետ ունենալու դեպքում, եթե այն տարբերվում է Խորենացիից, օրինակ, ցանկացած պատմական փաստի հետ կապված, հետևում է իր իմացածին: Դրա լավագույն վկայությունն այն է, որ Մեծ Հայքի բաժանումից հետո Արևելյան Հայաստանում տիրող թագավորների Փարպացյան կարգը (KhosrovVramshapuh-Khosrov-Shapuh-Artashes) նույնն է, ինչ Խորենացին, բայց պարսից արքաների թիվը տարբերվում է Խորենացիից: Մ. Խորենացի: Շապուհ - Արտաշիր - Վռամ - Հազկերտ - Վռամ - Հազկերտ: Ղ. Փարպեցի. Շապուհ - Վռամ - Հազկերտ - Վռամ - Հազկերտ: Արտաշիրը Խորենացու համար ավելորդ է: Դա գալիս է այն փաստից, որ Խորենացին Շապուհ անունով տեսավ պարսկական երկարակյաց թագավորի, ինչը սխալ է, իսկ arազարը գիտի իրական Շապուհ III- ը, որի ընթացքում բաժանվեց Մեծ Հայքը: Այնուամենայնիվ, Lazազարոսը, իր հերթին, սխալվեց իր իշխանության մեջ: Բայց ամենամեծ սխալն այն է, որ Lazազարը սպանեց հայոց թագավոր Վռամշապուհին ավելի շուտ, քան նրան նշանակող պարսիկ Շապուհը, մինչդեռ իրական Վռամշապուհը նույնպես իշխում էր Շապուհի որդի Վռամի և նրա հետնորդ Վռամի եղբայր Հազկերտի օրոք: Ավելին, Մաշտոցն ավարտում է իր կյանքի անապատային շրջանը, որին կհաջորդի տառերի գյուտը, Վռամշապուհու հինգերորդ տարում, երբ իրականում այդ տարի Մաշտոցը նոր էր դառնում կրոնավոր (մոտ 396 թ.): Իհարկե, կրոնի սկիզբն ու վերջը շփոթելու պատճառը պետք է գտնել հինգերորդ ամսում Կորյունի կողմից նշված Դանիելի նամակների ստացման տարվա աղավաղման մեջ, ինչը ցույց է տալիս, որ աղավաղումը տեղի է ունեցել հինգերորդ դար Ինչպե՞ս բացատրել Կորյունի գրչի թույլ տված տասնամյա սխալը: որ նա տասնհինգի փոխարեն հինգ գրե՞ց, թե տասնվեցի փոխարեն վեց՞: Բայց այդ սխալը favorableազարոսի համար շատ բարենպաստ էր, հակառակ դեպքում տառերի գյուտի պատմական տարում Վռամշապուհը, ըստ arազարոսի, վաղուց մահացած կլիներ: Մյուս կողմից, hazազար Փարպեցին ճիշտ գիտի Սահակի և Մաշտոցի օրոք կառավարած թագավորներին ՝ երկու վռամ, երկու Հազկերտ, որոնց հետ համաձայն է Կորյունը, որին whomազարը երկրորդ անգամ է վերաբերվում նույն հարգանքով: Ուրեմն ինչու՞ է նա շեղվում Կորյունից ՝ գրերի գյուտը դնելով IV դարում: Միգուցե Lazազարի պատմագրական պլանը նախատեսում էր Վռամշապուհ թագավորի վաղ թագավորությունը ... Ամենայն հավանականությամբ, ելնելով Lazազարոսի մաշտոցի նախնական ծրագրից և հայեցակարգից, պետք է ասել, որ նրան չեն անհանգստացրել այս պատմագրական ժամանակագրական տվյալները, նրա համար գլխավորը Մաշտոցի, Սահակի և Վռամշապուհու վերագնահատումը, որին նա հասել է: Հետևաբար, նա գոհ էր, որ Վռամշապուհին տեղադրեց միայն Շապուհու ժամանակաշրջանում ՝ գյուտի վաղ շրջանում, քանի որ այս բոլոր անախրոնիզմները լուծված են, անհետանում են Սահակին և Մաշտոցին տրված անորոշ երկար կյանքի ընթացքում, մինչև Հազկերտ Երկրորդ, և չեն առաջացնում: ցանկացած հակասություն նրա «Պատմության» նախնական դրվագում: Ուրեմն, թող օրհնված Կորյունը մնա իր տեղում, Խորենացին ՝ իր տեղում, առանց նշելու, և պատմական սկզբունքը ՝ նրա փոխարեն: Մի ավելացրեք այն, ինչ չկա, մի կրճատեք այն, ինչ չկա (էջ 16): Ահա hazազար Փարպեցին ՝ ըստ առաջին դրվագի: արական սեռի պատմաբան, «դիվանագետ», որը կարող է մի բան մտածել, մեկ այլ բան ասել և մեկ այլ բան անել, ինչպես մենք տեսանք Կորյունի և նրա հերոսների հանդեպ նրա վերաբերմունքից. Այսպիսով, հնարավոր է վստահորեն արձանագրել: 1151. Սահակ Պարթեւի փառաբանությունն արդեն պլանավորված էր hazազար Փարպեցու «Պատմություն» կարգի համաձայն: 2. Սահակը փառավորվեց նրան հավասարեցնելով Գրիգոր Լուսավորչի մեծության հետ և «նվաստացնելով» Մաշտոցի գործը: 3. Փարպեցու Մաշտոցի բնագիրը աննշան չէ եւ իր հերթին ապացուցում է, որ Խորենացու «Պատմության մեջ» Մաշտոց չի եղել: 4. Խորենացու «Պատմության» խմբագիր Վազ – VIII դդ. Օգտագործել է hazազար Մաշտոցը: սահմանում 5. Ըստ hazազար Փարպեցու «Պատմություն» Մաշտոցի պատմության, Մաշտոցը ոչ թե սցենար է ստեղծել, այլ կարգավորել է Դանիելյան նշանները: , ։

Հինգերորդ դարի պատմիչ Ղազար Փարպեցին իր «Հայոց պատմության» առաջին դրվագում վարքագիր Կորյունին դրվատելով հանդերձ՝ շարադրում է «մաշտոցապատումի» նոր տարբերակ, որի բնագիրը, հակառակ բանասիրության մեջ ընդունված կարծիքին, մեզ է հասել անթերի։

Պալեոբակտերիաների և թիթեռների բույսերի եզակի փոխազդեցության միջոցով մթնոլորտային ազոտի սիմբիոտիկ ամրագրումը շարունակում է մնալ շատ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում: Ֆիզիոլոգիական-կենսաքիմիական լայնածավալ աշխատանքների հետ մեկտեղ, օգտագործելով ժամանակակից մեթոդներ, հատուկ ուշադրություն է դարձվում այս խնդրի մեխանիզմի բացատրությանը, ինչպես նաև մոլեկուլային-գենետիկական տեսակետներին: Տուբերկուլյոզի կպչման ֆենոմենը հիմնականում ուսումնասիրվում է `բույսերի, բույսերի, տեսակների առանձնահատկության և վիրուսայնության հետ նրանց յուրահատուկ փոխազդեցությունը բնութագրելու, ինչպես նաև շտամների ընտրությունը բնութագրելու համար: Տուբերկուլյոզ բակտերիաների հատուկ շտամներն ավելի լավ են կլանվում իրենց ընդունող բույսերի արմատային մակերեսին, քան ոչ սպեցիֆիկ շտամները: Հացահատիկային արմատներին տուբերկուլյոզ բակտերիաների կպչումը կախված է շտամի բնութագրերից, բերքի տեսակից և բազմազանությունից [1]: Լուծվող առաջնային խնդիրը մանրէի և բույսերի մակերևույթի բաղադրիչների նույնականացումն է, որոնք որոշում են կպչունությունը, ինչը կհանգեցնի բակտերիաների և բույսերի ցանկալի ասոցիացիաների ձևավորմանը: Բազմաթիվ նյութեր են օգտագործվում տարբեր կենսապարարտանյութեր ստանալու համար. Մոլաս, բենտոնիտ, տորֆ, ցեոլիտ և այլն, որոնք մեծացնում են դրանց կպչունությունը: Իրենց կպչունության հատկությունների շնորհիվ միկրոօրգանիզմներն ավելի հեշտությամբ են հարմարվում միջավայրին ՝ գոյատևելով տարբեր էկոտիպերում և անբարենպաստ պայմաններում [5,6]: Այնուամենայնիվ, որոշ նյութեր բացասական ազդեցություն են ունենում շրջակա միջավայրի վրա և մեծացնում են պարարտանյութի գինը, ուստի խորհուրդ է տրվում ընտրել 288 պալեոբակտերիաների տեսակներ և շտամներ, որոնք ունեն բարձր վիրուսայինություն, ակտիվություն, արդյունավետություն և բարձր կպչունություն: Միկրոօրգանիզմների կպչումը պայմանավորված է բջիջների աճի փուլերով: Կպչումը տեղի է ունենում ավելի մեծ բջիջների զարգացման միջին փուլում, որի ընթացքում դրանց մակերևույթում առաջացած կազմավորումները (ելուստներ, մտրակներ) փոխվում են և՛ քանակապես, և՛ որակապես, ինչի պատճառով նրանք իրենց վերջույթներով կպչում են adsorbent- ին: Կարևոր գործոններ են նաև շրջակա միջավայրի բաղադրությունը, pH- ը, ջերմաստիճանը, մանրեների հիդրոֆոբ և հիդրոֆիլային պայմանները [7]: Սույն աշխատանքի նպատակն է ընտրել ավելի բարձր կպչունության հատկություններ ունեցող շտամներ `ազոտի ամրացնող բակտերիաների լաբորատորիայում պահվող տարբեր տեսակի պալեոբակտերիաների հավաքածուից` հողի ազոտի հարստացման կենսապարարտանյութերում օգտագործելու համար: Նյութեր եւ մեթոդներ. Ուսումնասիրվել են Հայաստանի տարբեր գոտիներից մեկուսացված ոսպի, ոլոռի, կարոբի և ոլոռի 30 շտամներ: Միկրոօրգանիզմների կլանման օրինաչափությունն ի սկզբանե հարմար է ուսումնասիրել թափանցիկ ներծծողների ՝ ապակու, ձևափոխված ապակե մակերեսների վրա, ինչը թույլ է տալիս կատարել մոդելավորում ՝ հեշտացնելով հետագա աշխատանքը ավելի բարդ, եզակի ադսորբենտների հետ աշխատելիս: Պալեոբակտերիաների կպչումն ուսումնասիրվել է ինչպես սովորական, այնպես էլ որձաքարային ապակիների մակերեսների, ինչպես նաև թիթեռների արմատների վրա: Օգտագործվել են ջրի մեջ ողողման և կենտրոնախույս ուժով գործելու մեթոդները: Կպչունությունը բնութագրվում է կպչունության քանակով (Ύ F) հավասար է բջիջների (N) քանակին, որոնք մնում են adsorbent- ի վրա, տրված ճեղքման ուժը համեմատելուց հետո դրանց սկզբնական քանակի (N 0) հետ: Փորձի համար օգտագործվել են ոսպ, ոլոռ, carob և սիսեռ 2 սմ երկարությամբ և հաստ արմատներով հավասար արմատներով, որոնք ընկղմվել են պալաբակտերիաների կախոցների մեջ, այնուհետև պալաբակտերիաների քայքայումն իրականացվել է CVR-1 ցենտրիֆուգով: Կլանված բջիջների քանակը որոշվեց մանրացված արմատային կախոցքի աստիճանական նոսրացման և լույսի մանրադիտակի տակ ուղղակի հաշվարկի մեթոդներով: Պալեոբակտերիաների կպչումը որոշվել է 3 բնութագրական չափանիշներով. • 24, 48, 72-ժամյա միկրոօրգանիզմների աճ. • 5, 10, 20, 30, 60, 120 րոպեների համար adsorbent- ի հետ նրանց շփման դինամիկան • Տարբեր քանակությամբ կենտրոնախույս ուժ ՝ 9000 գ, 14000 գ և բոլոր փորձերը կատարվել են 5-6 անգամ և ավելի: Յուրաքանչյուր արժեք ուսումնասիրվել է 3-4 կրկնումով: տոկոս F = 289 Տուբերկուլյոզ բակտերիաների ազոտի ֆիքսացիոն ակտիվությունը որոշվել է թիթեռի բույսերի և դրանց պալարների նմուշներում, որոնք աճել են լաբորատոր, բուսական և դաշտային փորձերում: Արդյունքներ և քննարկում Ուսումնասիրվել է ոլոռի, ոսպի և մեխակների 26 շտամների կպչում `սովորական բաժակի մակերեսը ջրով ողողելու միջոցով: Անկախ տեսակների և ազոտի ֆիքսման ակտիվությունից, բոլոր շտամները որոշ չափով կլանվեցին ապակու մակերևույթի վրա (աղյուսակ 1): Սիսեռ տուբերկուլյոզի բակտերիաները ավելի ինտենսիվ ներծծվում էին: 1 սմ 2 մակերեսով կլանված բջիջների քանակը կազմել է 0.162.6 միլիոն: Մեխակի և ոսպի տուբերկուլյոզի դեպքում համապատասխանաբար `0,6-1,9 և 0,45-1,8 միլիոն բջիջ: Ոսպի պալաբակտերիաների երկու շտամների կպչումը որոշվել է բջիջների աճի տարբեր փուլերում ապակե մակերեսին կենտրոնախույս ուժ կիրառելով (աղյուսակ 2): Աղյուսակ 1 Տուբերկուլյոզի կպչում ապակու մակերեսը ջրով ողողելով (մլ / սմ 2) Միկրոօրգանիզմներ, խոտաբույսեր Սիսեռ ոսպ Stողուններ, ներծծված բջիջների քանակի համար 5603,5601,5605 2.2 6018,6017 պասիվ «-« 1.0, 1.1 6019,6013,6008 պասիվ 0,3, 0,45, 0,6 5922,5863 ակտիվ 0,68,0,88 5888 պասիվ 1,9 նախնական կասեցումները պարունակում էին 5,0 մլն բջիջ / մլ Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ երկու շտամներում էլ ուսումնասիրված ոսպի տուբերկուլյոզով `1 սմ 2 բաժակի մակերեսով կլանված բջիջների ամենամեծ քանակը նկատվել է դրանց 48-ժամյա աճի ընթացքում: Օրինակ ՝ 6009 շտամում այն ​​կազմում է 1,15 միլիոն, 6020 շտամում ՝ 0,94 միլիոն: Կպչման մեծության չափը դեռ չի կարելի դատել մակերեսի վրա մնացած մեծ քանակությամբ բջիջների հիման վրա, այսինքն ՝ ամուր ներծծվելով մակերեսի վրա ցանկացած մեթոդի ազդեցությունից հետո: Բջիջների և մակերևույթների միջև սերտ կապի վերաբերյալ ավելի ճշգրիտ տվյալները բերվում են Ύ F արժեքով, այսինքն ՝ կպչունության համարով: Ոսպ 6020 շտամի կպչողականության թիվը համարժեք է 52,2%, 6009 շտամի համար `50,0%: Կպչունության ուժը, որը պահպանում է ոսպի պալաբակտերիաները քվարցային ապակի 290-ի վրա, ինչպես ցույց է տրված աղյուսակում, ունի լարվածության բնութագիր: Ապակիով կլանված 6020 շտամի բջիջների քանակը պակաս է, քան 6009 շտամից, և կպչունությունների քանակն ավելի մեծ է: Աղյուսակ 2 Ոսպի տուբերկուլյոզի կպչում քվարցի կողմից ապակե մակերևույթի վրա (միլիոն բջիջ / սմ 2) շտամներ Աճի ժամանակը, ժամերը ներծծված բջիջների քանակը, կպչման համարը, Ύ F% N 0 բջիջների քանակը հյուծումից հետո, N 24 1.3 0.5 38 բարձր կպչունություն ունեցող շտամներ ընտրելն է, ուստի կարծում ենք, որ ավելի հավանական տվյալներ կստացվեն, եթե տուբերկուլյոզային բակտերիաների կպչումը ուսումնասիրվի համապատասխան թիթեռների բույսերի արմատային մակերեսների վրա: Օգտագործելով կենտրոնաձիգ ուժի տարբեր մեծություններ, ուսումնասիրվել է սիսեռի 5609 շտամի և խավար 5881 շտամի կլանումը հյուրընկալող բույսերի արմատային մակերեսների վրա 24, 48, 72 ժամ տևողությամբ բջիջների աճի պայմաններում (աղյուսակ 3): Փորձերը ցույց են տալիս, որ տուբերկուլյոզային բակտերիաների աճի տևողության հետ մեկտեղ մակերեսին կպչող բջիջների քանակը ((F)) նույնպես փոխվում է: Ամենաբարձր կպչունությունը նկատվում է միկրոօրգանիզմների 48-ժամյա աճի ժամանակ, ինչը սիսեռի 5609 շտամում 56,0 է, իսկ 5881 սիսեռի շտամում `54,1%: Բջիջների կպչողականության ուժը և շփման մակերևույթի վրա գործող ուժի չափը որոշելու համար սիսեռի 5609 շտամի կպչունությունը 5, 10, 20, 20, 30, 60, 120 րոպե ներծծողի հետ շփվող adsorbent- ին և Ուսումնասիրվել է 9000 գ, 14000 գ և 20 000 գ գործողությունների ուժ: Պարզվել է, որ adsorbent- ի հետ 30 րոպե շփման և կիրառվող կենտրոնախույս ուժի 9000 գ-ի դեպքում ուսումնասիրված շտամի կպչողականության թիվն ամենաբարձրն է `53.0%: Հետո ուսումնասիրվեց ոլոռի, սիսեռի, կարոբի և ոսպի 14 շտամների կպչում արմատային մակերևույթներին մեզ համար արդեն հայտնի պայմաններում, այսինքն `տուբերկուլյոզ բակտերիաների 48-ժամյա աճ, 30 րոպե շփում ներծծողի հետ և 9000 գ արդյունավետ ուժ (Աղյուսակ 4): 0, 720.0 200.0, 360.0 53.0, 50.0 6042, 6050 ակտիվ 0,07, 0,07 0,025, 0,026 36,0, 37,1 ոլոռ Նախնական կախոցը պարունակում էր 5,5 միլիարդ բջիջ / մլ ՝ իրենց հյուրընկալող բույսերի արմատային մակերեսներին կպչելով: Ըստ մեր փորձի, սիսեռ պալեոբակտերիաները նշանավոր տեղ են զբաղեցնում, դրանք տարբերվում են պալեոբակտերիաների այլ տեսակների հետ `իրենց բարձր կպչողականությամբ: 57.1%, Korngan տուբերկուլյոզի բակտերիաները նույնպես ունեն բարձր կպչողականություն `50.0-56.0% .5 միլիարդ բջիջ / մլ Իրենց ընդունող բույսերի արմատային մակերևույթներին իրենց սոսնձման ունակությամբ, մեր փորձի համաձայն, սիսեռ պալեոբակտերիաները մեծ տեղ են գրավում, պալեոբակտերիաների այլ տեսակներ `իրենց բարձր կպչողականությամբ, ինչը 56,1-57,1% է: կպչունության հզորությամբ `50.0-56.0% .5 միլիարդ բջիջ / մլ Իրենց հյուրընկալող բույսերի արմատային մակերեսներին սոսնձման ունակությամբ, մեր փորձի համաձայն, ոլոռի պալաբակտերիաները նշանավոր տեղ են գրավում, պալաբակտերիաների այլ տեսակներից նրանք առանձնանում են բարձր կպչողականությամբ, որը կազմում է 56,1-57,1%: կպչունության հզորությամբ `50.0-56.0%: Ոսպ պալաբակտերիաների կպչողականության մակարդակը 44.1-50.0% է, իսկ սիսեռ պալաբակտերիաները մի փոքր ցածր են նախորդներից `36.0 - 37.1%: 292 Քննարկելով ստացված տվյալները `կարելի է նշել, որ միկրոօրգանիզմների աճի փուլերը, որոնք մեր փորձերի մեջ էքսպոնենցիալ փուլ են (48 ժամ), բջջային կապի տևողությունը adsorbent- ի հետ 30 րոպե է, իսկ կենտրոնախույս ուժը` 9000, որը կարևոր հատկություններ են պալեոբակտերիաների կպչման աստիճանի համար: Բույսերի արմատների մակերեսին բջիջները պահող ուժը նույնպես կախված է ուսումնասիրված տուբերկուլյոզի տեսակից: Ինչպես արդեն նշվեց աղի 3-ում, սիսեռի և carob մանրէների մեջ այն ավելի մեծ է, քան ոսպն ու ոլոռը: Կա նաև շտամի հատկություն, որը նշված է աղի մեջ: 2. Փորձերը ցույց են տալիս, որ տուբերկուլյոզ բակտերիաների կպչունության կարողությունը փոխկապակցված չէ ազոտի ֆիքսման ակտիվության հետ: Նմանատիպ տվյալներ կան նաև այլ հեղինակների աշխատություններում, որոնք ցույց են տալիս, որ առվույտի և սիսեռի պալաբակտերիաների կարողությունը կլանելու համար ընդունող բույսերի արմատները կապված չեն դրանց վիրուսայնության հետ [1, 9]: Կատարված աշխատանքի արդյունքում ընտրվել են ոլոռի և մեխակի շտամներ `բարձր կպչունունակությամբ, որոնք օգտագործվել են հողում ազոտ կուտակող« Նիտրագին »կենս պարարտանյութի պատրաստման մեջ: Հայաստանի տարբեր կլիմայական պայմաններում անցկացված փորձերը ցույց են տվել, որ մեր կողմից օգտագործվող «Nitragin» կենսաբուսական պարարտանյութը ակտիվ սիմբիոզ է ապահովում թիթեռ ծաղկող բույսերի հետ, բարելավում բույսերի աճը, դիմադրությունը, ավելացնում ազոտի քանակը հացահատիկի և կանաչ զանգվածի մեջ [10]: , ։

Որոշվել է պալարաբակտերիաների ադհեզիան ապակու եւ թիթեռնածաղկավոր բույսերի արմատածիլերի մակերեսներին` կիրառելով կենտրոնախույս ուժով ցենտրիֆուգելու մեթոդը։ Ցույց է տրված, որ պալարաբակտերիաների ադհեզիայի մեծությունը կախված է բակտերիայի տեսակից, շտամից, հասակից, ադսորբենտի հետ նրա շփման տեւողությունից եւ գործադրված կենտրոնախույս ուժի մեծությունից։ Պալարաբակտերիաների ազոտֆիքսացիայի ակտիվության եւ ադհեզիայի միջեւ համահարաբերակցություն չի հայտնաբերվել։ Հողը հարստացնող "Նիտրագին" կենսապարարտանյութի պատրաստման համար օգտագործվել են Rhizobium leguminosarum եւ Rh. simplex պալարաբակտերիաների շտամները, որոնք օժտված են բարձր ադհեզիոն հատկությամբ։

IRԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ TO ԴԱԴԱՐԵՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՇՎԱՊԱՀՆԵՐ Ս. Սորոկինը որպես այդպիսի հանգամանք է համարում այն ​​փաստը, որ դատապարտյալը պահպանում է ուղղիչ հիմնարկում հաստատված ռեժիմը, որոշակի ժամանակահատվածում կարգապահական տույժերի բացակայությունը [1]: Օ. «Պիլիպենկոն համարում է, որ պայմանական վաղաժամկետ ազատված հանգամանքները հաշվի են առնվում դատապարտյալի բարեխիղճ վերաբերմունքը աշխատանքի հանդեպ, քրեակատարողական հիմնարկների պահպանումը, կրթական միջոցառումների հաճախելը, հարազատների պահպանումը, մեղքի խոստովանությունը և այլն [ապաշխարություն և այլն]: « Տ.Մինյազիան գտնում է, որ դատապարտյալի ուղղորդումը պատիժը կրելու ընթացքում նրա օրինակելի վարքի չափանիշներից մեկն է, նրա բարի, հարգալից վերաբերմունքը այլ դատապարտյալների, ուղղիչ համակարգի աշխատակիցների նկատմամբ [3]: Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի պայմանական վաղաժամկետ ազատման վերաբերյալ Rec (2003) 22 հանձնարարականի 18-րդ կետը, որն ընդունվել է 2003 թ. Սեպտեմբերի 24-ին (այսուհետ `Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտե), սահմանում է, որ եթե դրանք պայմանական վաղաժամկետ ազատում ստանալու համար բավարար են, դրանք պետք է լինեն պարզ: Նրանք պետք է իրատես լինեն այն իմաստով, որ պետք է հաշվի առնեն ազատությունից զրկված անձի անհատական ​​հատկությունները, սոցիալ-տնտեսական պայմանները, ինչպես նաև սոցիալական վերականգնման ծրագրերի հնարավորությունը: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ դատարանը եզրակացնում է, որ դատապարտյալը կարիք չունի պատժի մնացած մասը կրելու `ուղղելու համար, քանի որ նա պատշաճ կերպով է վարվել պատիժը կրելիս, դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործությունը ցածր է: Իսկ այն հանգամանքները, որոնց հիման վրա դատարանը որոշում է կայացնում, որ դատապարտյալը պատժի կրման ընթացքում համապատասխան վարք է ցուցաբերել, նրա համար նոր հանցագործություն կատարելու հավանականությունը ցածր է, ամրագրված են նույն հոդվածի 1.1 և 1.2 մասերում, համաձայն որը ՝ «1.1. Դատապարտյալի պատշաճ վարքը գնահատելիս հաշվի են առնվում հետևյալ հանգամանքները. 1) պատիժը կրելիս խրախուսման առկայությունը: 2) պատժի կրման ընթացքում կարգապահական տույժի առկայությունը: 4) պատիժը կրելու ընթացքում առնվազն երեք ամիս աշխատելը, եթե աշխատելու հնարավորություն կար, կամ եթե չաշխատելը պայմանավորված չէր դատապարտյալի առողջական խնդիրներով. 1.2. Դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործության կատարման հավանականությունը գնահատելիս հաշվի են առնվում հետևյալ հանգամանքները. 1) դատապարտյալի տարիքը, դատապարտյալի տարիքը հանցագործությունը կատարելու պահին. 2) հանցագործության բնույթը, հանրային վտանգը. գրավոր պարտավորություն ստանձնել պատճառված կամ այլ կերպ փոխհատուցված վնասը փոխհատուցելու կամ այլ կերպ փոխհատուցելու համար: 6) նրա վերաբերմունքը քրեական ենթամշակույթի նկատմամբ: 7) որոշակի հակումներ, հնարավոր կախվածություններ, նախասիրություններ: ընտանիքի կամ արտաքին աշխարհի հետ շփում կամ խնամողների ներկայություն: 10) սոցիալական միջավայր. 11) առողջություն. ՀՀ քրեական օրենսգրքում պայմանական վաղաժամկետ ազատմամբ հաշվի առնված հանգամանքների սահմանումը պետք է համարվի դրական առաջընթաց, միևնույն ժամանակ պետք է նշվի, որ վերոհիշյալ հանգամանքների համակարգում կան որոշ թերություններ, որոնց վերացումը նպաստել պայմանական վաղաժամկետ ազատման ինստիտուտի բարելավմանը: Մեր կարծիքով, թերություն կա ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդվածի 1.1-ին մասի 4-րդ կետում: Նշված կետի համաձայն ՝ դատապարտյալի պատշաճ պահվածքը գնահատելիս հաշվի է առնվում պատիժը կրելիս առնվազն երեք ամիս աշխատելը, եթե աշխատելու հնարավորություն կար, կամ եթե չաշխատելը պայմանավորված չէր դատապարտյալի առողջական խնդիրները: Այսինքն, եթե դատապարտյալը աշխատել է երեք ամսից պակաս, ապա դա չի հաշվի առնվի որպես պատիժը կրելու ընթացքում նրա պատշաճ վարքագիծը ապացուցող հանգամանք: Մեր կարծիքով, նման ժամկետի տրամադրումը բացասական հետևանքներ է առաջացնում հատկապես նրանց համար, ովքեր կարճաժամկետ ազատազրկում են կրում կամ ծառայում են կարգապահական գումարտակում: Անձի քրեակատարողական հիմնարկ մուտք գործելուն հաջորդում է բանտում ապրելու հարմարվելու գործընթացը, որի ընթացքում դատապարտյալների մեծ մասը, հոգեբանական վիճակից ելնելով, աշխատանքի ցանկություն չի հայտնում: Երբ հոգեբանական վիճակը կայունանալուց հետո մարդը սկսում է աշխատել, կան դեպքեր, երբ անձը երեք ամիս չի աշխատել պայմանական վաղաժամկետ ազատման հարցը քննարկելիս, որից հետո արդյունքում աշխատելու փաստը հաշվի չի առնվում դատվածությունը. Դա կարող է հանգեցնել նրան, որ նման իրավիճակում հայտնված այլ դատապարտյալներ հրաժարվեն աշխատել: Հարց է առաջանում, թե որքան ժամանակ պետք է աշխատի դատապարտյալը, որպեսզի դա հաշվի առնի իր վարքը նկարագրելիս: Մենք գտնում ենք, որ նշված հարցի պատասխանը կախված է դատապարտյալի նկատմամբ պատժի կրման ժամկետներից ՝ ազատազրկմամբ կամ կարգապահական գումարտակում պահելու մեջ: Օրինակ ՝ անչափահաս հանցագործության համար վեց ամսվա ազատազրկման դատապարտված անչափահասի համար պայմանական վաղաժամկետ ազատման քննարկման օրվանից մեկ կամ երկու ամիս աշխատելը պետք է դիտարկվի որպես ցմահ պատժի կրման ընթացքում պատիժը կրելու ընթացքում դատապարտված սխալ վարքի հանգամանք: Մյուս կողմի կողմից պայմանական վաղաժամկետ ազատման քննարկման օրվա դրությամբ երեք ամսվա աշխատանքը չպետք է քննարկվի: Օրենքով աշխատանքային նվազագույն ժամանակահատված սահմանելու աննպատակահարմարության մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ օրենսդիրը չի սահմանել նվազագույն ժամկետ `պատիժը կրելիս կրթական ծրագրերին, մարզական կամ մշակութային միջոցառումներին կամ դատապարտյալների ինքնաբուխ միություններին մասնակցելու դեպքում: Ավելին, անհրաժեշտ է նշել, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծի 91-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով սահմանված չէ աշխատանքի նվազագույն ժամանակահատված: Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդվածի 1.1-ին մասի 4-րդ կետից հանել «առնվազն երեք ամիս» արտահայտությունը `հաստատելու համար, որ յուրաքանչյուր դեպքում դատապարտյալի ապօրինությունը հաշվի առնելու հարցը պետք է լուծվի հիմք ընդունելով այն փաստը, որ նա այդ ժամանակահատվածում իր պատիժը կրել է ազատազրկման կամ կալանքի տակ պահելու կարգապահական գումարտակում: Դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործության կատարման հավանականությունը գնահատելիս հաշվի առնված հանգամանքների մեջ նշվում է հանցագործության բնույթը և հանրային վտանգը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը ESHD / 0029/01/08 քրեական գործով արձանագրել է, որ հանցագործության հանրային վտանգի բնույթը հանցագործության որակական կողմն է, այն որոշվում է ըստ մեղքի տեսակի, նպատակի դրդապատճառի: հանցագործության, ինչպես նաև քրեական օրենսդրությամբ պաշտպանված հասարակական հարաբերությունների սոցիալական նշանակությունը: ամբողջական տվյալներ: Գործը հասարակական վտանգավորության աստիճանը որոշելիս դատարանը պետք է որոշի կատարված հանցագործության պատճառած վնասի չափը, հանցագործության կատարման եղանակը, հանցավոր դիտավորության իրականացման աստիճանը, մեղսակցության դեպքում ՝ կատարված արարքը: հանցագործի կողմից, հանցագործությանը նրա մասնակցության աստիճանը: Մեր կարծիքով, խնդիրն այն է, որ իրավապահ պրակտիկայում արարքի հանրային վտանգը հաճախ նույնացվում է հանցագործության տեսակի հետ: Արդյունքն այն իրավիճակն է, երբ հանցագործության տեսակը միաժամանակ հիմք է դառնում պայմանական վաղաժամկետ ազատման համար պահանջվող փորձաշրջանի նվազագույն ժամկետը որոշելու համար. Հանգամանք, որը հաշվի է առնվում պայմանական վաղաժամկետ ազատման մասին: Մեր կարծիքով, նման մոտեցումն անընդունելի է, քանի որ օրենսդիրն արդեն հաշվի է առել այս հանգամանքը ՝ սահմանելով իրականում մատուցվող նվազագույն ժամկետ ՝ կախված հանցագործության տեսակից: Այսպիսով, անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ դատապարտյալի կողմից հանցագործություն կատարելու հավանականությունը գնահատելիս պետք է հաշվի առնել ոչ թե հանցագործության տեսակը, այլ հասարակական վտանգի բնույթն ու աստիճանը, մասնավորապես հանցագործության դրդապատճառը , հանցագործության դրդապատճառը: վնասի չափը, հանցագործության կատարման եղանակը, հանցավոր դիտավորության գիտակցման աստիճանը, մեղսակցության դեպքում `հանցագործի կողմից կատարված արարքը. հանցագործությանը նրա մասնակցության աստիճանը: Մեր կարծիքով, խնդրահարույց է դատապարտյալի վերաբերմունքը դատապարտյալի կողմից կատարված հանցագործության նկատմամբ `պայմանական վաղաժամկետ ազատման ժամկետը հաշվի առնելիս հաշվի առած հանգամանքներից: Իրավապահ մարմինների պրակտիկայում դատապարտյալի մեղավոր ճանաչումը կամ չբավարարելը հաճախ հաշվի է առնվում որպես վերոհիշյալ հանգամանք: Մինչդեռ, մենք գտնում ենք, որ այս հանգամանքը նախատեսելիս օրենսդիրը նկատի չի ունեցել, որ դատապարտյալն իրեն մեղավոր է ճանաչել, այլ զղջացել է իր կատարած արարքի համար: Անհրաժեշտ է ավելացնել, որ անձի ափսոսանքը կապված չէ մեղավոր ճանաչելու հետ: Անձը չի կարող իրեն մեղավոր ճանաչել այն բանի համար, որ նա արարքը կատարել է առանց մեղքի, կամ նա կարող է իրեն մասամբ մեղավոր համարել ՝ գտնելով, որ իր հանցավոր գնահատականը սխալ է, բայց զղջալով իր արածի համար: Մարդու իրավունքն է մեղավոր չճանաչել կամ մասամբ մեղավոր ճանաչել. Այս իրավունքի իրացման դեպքում անձի համար բացասական իրավական հետևանքներ չպետք է նախատեսվեն: Նույն իրավական դիրքորոշումն արտահայտել է Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանը: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդվածի 1.2-րդ մասի 4-րդ կետում «վերաբերմունք իր հանցանքի նկատմամբ» արտահայտության փոխարեն սահմանել «դատապարտյալի զղջումը իր արարքի համար»: Դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործություն կատարելու հավանականությունը գնահատելիս հաշվի է առնվում հանցագործության պատճառած վնասը հատուցելու կամ այլ կերպ կարգավորելու գրավոր պարտավորությունը: Այս հանգամանքի հետ կապված առաջին խնդիրն այն է, թե արդյոք վերոնշյալ հանգամանքն ազդում է դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործություն կատարելու հավանականության վրա: Գործող կանոնակարգից բխում է, որ եթե անձը չի փոխհատուցել կամ այլ կերպ չի մարել հանցագործության պատճառած վնասը և գրավոր պարտավորություն չի ստանձնել պալատին, ապա նա, ամենայն հավանականությամբ, կկատարի նոր հանցագործություն: Ստացվում է, որ այն անձը, ով ազատազրկման կամ կարգապահական գումարտակում պահելու համար պատժի մնացած մասը կրելու կարիք չունի, կարող է պայմանական վաղաժամկետ ազատվել, քանի որ նա չի կատարել իր քաղաքացիական պարտավորությունները: Այլ կերպ ասած, հասարակության համար այլևս վտանգ ներկայացնող անձը կշարունակի պատժի կրել ազատազրկման կամ կարգապահական գումարտակում պահելու մեջ, քանի որ նա չի փոխհատուցել հանցագործության զոհին պատճառված վնասը կամ այլ կերպ չի լուծել այն: , Մենք գտնում ենք, որ նման մոտեցումն անընդունելի է, և անձը պետք է ազատվի պատժի կրումից պայմանական վաղաժամկետ պատժից, եթե նրան հարկավոր է կրել պատժի մնացած մասը `ուղղելու համար` անկախ վնասի փոխհատուցումից կամ այլ կերպ լուծված լինելուց: Մեկ այլ խնդիր է այն, որ դատապարտյալի կողմից հանցագործության պատճառած վնասը փոխհատուցելու կամ այլ կերպ փոխհատուցելու համար գրավոր պարտավորություն ստանձնելը համարվում է մի հանգամանք, որը նվազեցնում է նրա կողմից նոր հանցագործություն կատարելու հավանականությունը: Անթույլատրելի է դատապարտյալի կողմից գրավոր ստանձնած պարտավորությունը համարել այն հանգամանքը, որը նվազեցնում է նրա կողմից նոր հանցագործություն կատարելու հավանականությունը, այն հիմքով, որ դատարանը պայմանական վաղաժամկետ ազատման ենթարկվածին պարտադրում է տուժողին պատճառված իրական վնասը փոխհատուցելու կամ այլ կերպ պարտադիր , դեռ դա չի արել [5]: Նման հանգամանքներում դատապարտյալի կողմից պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակված գրավոր պարտավորության ստանձնումը վերջինիս համար չի առաջացնում լրացուցիչ իրավական հետևանքներ, դա փոխաբերական բնույթ է կրում, չի նպաստում դատավորի կողմից դատապարտյալի կատարման հավանականության վերաբերյալ դատարանի ճիշտ եզրակացությանը: նոր հանցագործություն: Այսպիսով, դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործության կատարման հավանականությունը գնահատելիս անհրաժեշտ է վերացնել վերոհիշյալ հանգամանքը այն հանգամանքների ցանկից, որոնք հաշվի են առնվել. համարել դա միայն որպես պայմանական վաղաժամկետ ազատման դեպքում անձի վրա դրված պարտավորություն: Նման մոտեցումը հիմնված է ԵԽ Նախարարների կոմիտեի 8-րդ հոդվածի այն առաջարկի վրա, որ անհատ պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակված անձինք պետք է ի վիճակի լինեն կիրառել անհատական ​​պայմաններ `կրկնահանցագործությունը նվազեցնելու համար, ներառյալ զոհերի փոխհատուցումը կամ հատուցումը: Ելնելով վերոհիշյալ փաստարկներից ՝ մենք առաջարկում ենք անվավեր ճանաչել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդվածի 1.2-րդ մասի 5-րդ կետը: Հատկանշական է, որ պայմանական վաղաժամկետ ազատման ընթացքում հաշվի առած հանգամանքների ցանկը սպառիչ չէ ՀՀ քրեական օրենսգրքում: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 76-րդ հոդված 1.1.1.1-ը և 1.2-ը սահմանում են, որ նոր հանցագործություն կատարելու հնարավորությունը գնահատելիս դատապարտյալի պատշաճ վարքը գնահատելիս հնարավոր է հաշվի առնել ցուցակում չնշված այլ հանգամանքներ: Մենք գտնում ենք, որ նման մոտեցումն անընդունելի է, քանի որ այն հակասում է ԵԽ Նախարարների կոմիտեի առաջարկի 18-րդ կետին, որը սահմանում է, որ պետք է լինեն չափանիշներ, որոնք պետք է բավարարվեն ազատությունից զրկված անձին պայմանական ազատ արձակելու համար: պարզ Բացի այդ, ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, վկայակոչելով իրավական որոշակիության սկզբունքը, արտահայտել է իրավական դիրքորոշում այն ​​մասին, որ օրենքի գերակայության սկզբունքը, ի թիվս այլ բաների, պահանջում է նաև իրավական օրենքի առկայություն, որը պետք է լինի բավարար մատչելի: իրավաբանական անձինք պետք է հնարավորություն ունենան պարզելու, թե այս դեպքում ի՞նչ իրավական նորմեր են կիրառվում: Նորմը չի կարող համարվել «օրենք», եթե այն բավարար ճշգրտությամբ չի ձևակերպվել, որպեսզի իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց իրենց վարքագիծը հարմարեցնեն դրան. նրանք պետք է կարողանան կանխատեսել, թե ինչ գործողություններ կարող է առաջացնել: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը արտահայտել է նույն իրավական դիրքորոշումը: Այսպիսով, պայմանական վաղաժամկետ ազատման ընթացքում հաշվի առած հանգամանքների հստակության մասին խոսք լինել չի կարող այն դեպքում, երբ անկախ հանձնաժողովներին և դատարաններին հնարավորություն է ընձեռվում հաշվի առնել ՀՀ քրեական օրենսգրքով չնախատեսված, որոնք հայտնի չեն ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանգամանքները: դատապարտյալները: Այլ հանգամանքներ հաշվի առնելու հնարավորությունը հանգեցրել է նրան, որ գործնականում իրավապահը իր եզրակացությունները նշում է որպես մեկ այլ հանգամանք և այլն: Եթե ​​տեսականորեն կամ դատական ​​պրակտիկայի ամփոփման արդյունքում հիմնավորվում է, որ պայմանական վաղաժամկետ ազատման դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել ՀՀ քրեական օրենսգրքով չնախատեսված հանգամանքները, ապա պայմանական վաղաժամկետ ազատումը քննարկելիս դրանք պետք է հաշվի առնվեն միայն օրենքում ամրագրվելուց հետո: ՀՀ քրեական օրենսգիրք: Պայմանական վաղաժամկետ ազատումից ազատվելիս ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում հաշվի առած գրեթե բոլոր հանգամանքներն ամրագրված են ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքում, բացառությամբ 91-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 5-րդ կետի: քրեական օրենսգրքի նախագիծը, այսինքն ՝ հանգամանքների փոփոխությունը: Կարևոր է գնահատել անձի կողմից նոր հանցագործություն կատարելու հավանականությունը: Եթե ​​հանցագործության կատարմանը նպաստած հանգամանքները դեռ պահպանվում են, ապա նա ավելի հակված է նոր հանցագործություն կատարելու, քան այն դեպքում, երբ անհետացել են հանցագործության կատարմանը նպաստած հանգամանքները: Նման հանգամանքի օրինակ է անձի ֆինանսական վիճակը: Ուստի այդ հանգամանքը պետք է նախատեսվի ՀՀ քրեական օրենսգրքով ՝ որպես հանգամանք, որը հաշվի է առնվում դատապարտյալի կողմից նոր հանցագործության կատարման հնարավորությունը գնահատելիս: Ելնելով վերոհիշյալ փաստարկներից ՝ մենք եզրակացնում ենք, որ պայմանական վաղաժամկետ ազատումը սպասարկելիս հաշվի առած հանգամանքների համակարգում կան որոշ թերություններ, որոնց վերացումը կնպաստի պայմանական վաղաժամկետ ազատման ինստիտուտի բարելավմանը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [5] ՀՀ քրեական օրենսգիրքը ՝ HO-528-N, ընդունվել է 2003 թվականի ապրիլի 18-ին, 76-րդ հոդվածի 2-րդ մաս: [6] ՀՀ Սահմանադրական դատարանի SDO-753 որոշում, 13.05.2008 թ. [7] Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի Sunday Times- ը: UnitedKingdom գործի 49-րդ կետ, բողոք թիվ 6538/74, 26.04.1979: Բաբախանյան ԱՐՄԱՆԻ ՏՈՒԳԱՆՔԻ ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՊԱՀՆԵՐԸ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԱՅԻՆ ԱԱՏԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ Հիմնաբառեր Հիմնաբառեր. Խթաններ, կարգապահական տույժեր, դատապարտյալի աշխատանք: ։

Սույն հոդվածը նվիրված է պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատելիս հաշվի առնվող հանգամանքների համակարգին։ Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծով սահմանված պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատելիս հաշվի առնվող հանգամանքների համակարգը, վեր են հանվել դրանցում առկա օրենսդրական թերությունները, իրավակիրառ պրակտիկայում առկա խնդիրները, և կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ քննարկվող հանգամանքների համակարգը կատարելագործելու համար։

ԵՐԳԻԾԱԿԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԱՐՏԱԴՐԱՆՔԸ ԵՎ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՐԺԵՀԱՄԱԿԱՐԳԸ (ՀՀ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Հեռուստատեսության գործառույթների շարքում իր առանձնահատուկ տեղն ունի ժամանց ապահովելու ռեկրեատիվ (վերականգնողական) գործառույթը։ Ըստ մի շարք տվյալների՝ հեռուստադիտողների մեծ մասը հեռուստացույց դիտում է լարվածությունը թոթափելու, հանգստանալու և հաճելի ժամանակ անցկացնելու համար1։ Հեռուստատեսության այդ գործառույթն իրականացնող ծրագրերի մեջ՝երաժշտական, հումորային հաղորդումների, ֆիլմերի և հեռուստախաղերի կողքին կարևոր դեր ունենհումորային հաղորդումներն ու հեռուստասերիալները։ Լինելով ամենադիտվող հաղորդումների շարքում՝ դրանց հեռուստադիտողը նաև դեռահասն է, թեև հումորային հաղորդումների հեղինակներն, իպատասխան իրենց հասցեին հնչող քննադատությունների, պնդում են, որ իրենց արտադրանքը նախատեսված չէ տարիքային այդ խմբի համար։ Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ, թե ինչ ազդեցությունկարող են ունենալ երգիծական հաղորդումներն ու ֆիլմերը դեռահաս լսարանի վրա։ Երգիծանքը և հումորը վերականգնողական գործառույթից բացի սոցիալական այլ կարևոր բաղադրիչներ ունեն և իրենց տարբեր ժանրերով ներունակ են այսօր՝ կարծիքների և դիրքորոշումներիվրա առավել արդյունավետ ազդեցության համար մղվող նուրբ մարտավարությունների դարաշրջանում։ Տեսաբաններն արձանագրում են՝ «Ֆելիետոնը, առանձնապես այսօր, կարող է լուրջ հասարակական հնչեղություն ստանալ՝ դառնալով հասարակական կարծիքի վրա ազդելու հզոր միջոց»2։ Սակայնմի բան է ակամա գործած ազդեցությունը, մեկ այլ բան՝ հաշվարկված և նախատեսված ազդեցությունը։ Առաջինն առավել բնորոշ է բացառապես զվարճացնելու, լիցքաթափելու նպատակով ստեղծվածհաղորդումներին, երկրորդը՝ այն հաղորդումներին, որոնք նաև սոցիալական հանձնառություններ ենստանձնում։ Երգիծական հաղորդումներն առավել կարևոր հեռուստաարտադրանքի թվում են արժեքներ ներկայացնելու և ձևավորելու առումով, քանի որ ավելի հրապուրիչ և դյուրամարս են ձևի ու բովանդակության տեսակետից։ Դրանց ընկալման հոգեբանական հանգամանքը՝ լարվածության թոթափում, ընտանեվարություն, գիտակցական անդրադարձի թուլացում, առավել գործուն են դարձնում այս բնույթիծրագրերն ազդեցություն գործելու տեսակետից։ Հեռուստաժուռնալիստիկայի ձեռնարկներում անդրադարձ է կատարվում հատկապես այն երգիծական հաղորդումներին, որոնց հատուկ է գիտակցաբար,միտումնավոր կերպով սրացված սոցիալական ենթատեքստը, ուստիև հաշվարկված ազդեցությունըլսարանի վրա։ Այսպես՝ «Երգիծական ժանրի համար հիմնականը մեր շուրջն առկա երևույթներինկատմամբ ավելի սուր, ընդգծված վերաբերմունքի ձևավորումն է, երբ որպես զենք դրա նկատմամբօգտագործվում է հումորի, ծիծաղի առաջացումը»3։ «Եվ բնական է, որ լսարանն այդ ամենից հետոցանկանում է կյանքը վերափոխված տեսնել։ Երբեմն նույն հեղինակ - երգիծաբանը, ներկայացնելովիրավիճակը, արտահայտում է իր սպանիչ վերաբերմունքը, այսինքն՝ ոչ թե իրավիճակը վերափոխելու,այլ ծաղրի միջոցով ոչնչացնելու այդ իրավիճակը»4։ Այլ կերպ ասած՝ պրոֆեսիոնալիզմի հետ զուգորդվում է սոցիալական հանձնառություններ ստանձնած երգիծանքը։ Ուստի հարց է ծագում՝ ի՞նչ պատկեր ունի հայաստանյան հեռուստաեթերը սոցիալական հանձնառությունների տեսակյունից։ Առաջին տպավորությունն այն է, որ հեռուստաեթերում նման խնդիր ունեցող հաղորդումները բացակայում են։ Հասարակական կարծիքի վրա ազդելու պահանջ երգիծականհաղորդումների հեղինակներն իրենց առջև, կարծես, չեն դնում, ավելին՝ բացասական գնահատականներին պատասխանում են՝ ասելով, որ իրենց ծրագիրը նախատեսված չէ այս կամ այն լսարանի համար։ Եվ անորոշ է մնում՝ ինչ լսարանի համար է նախատեսված ծրագիրը։ Բացի այդ՝ երգիծական1 Տե՛ս Рожко А., Воздействие телевидения на формирование «картины мира» телезрителей, Вестник Удмуртского университета, № 2, 2005, էջ 81։ 2 Երիցյան Ս., Հեռուստատեսային ժանրերի ժամանակակից դրսևորումները, Երևան, Մանկավարժ, 2004, էջ 53։ 3 Նույն տեղում, էջ 51։ 4 Նույն տեղում, էջ 51-52։ ծրագրերում ներկայացվող իրավիճակները և դրանց մատուցման եղանակները ոչ թե մերժողական վերաբերմունք են առաջացնում, այլ ճիշտ հակառակը՝ հաճույքի և դրանց հետ նույնանալու ցանկությունկարող են ծնել։ Այստեղ կարևոր է և այն, որ պակասում է լուրջ ստեղծագործական ունակություններից ծնվող հումորը։ «ATV» հեռուստաընկերության «Արմ քոմեդի» հաղորդաշարն, օրինակ, ստեղծագործ, պատկերավոր հումորի փոխարեն փորձում է ծիծաղելիության հասնել հաճախ էթիկական լուրջ սխալների միջոցով՝ ծիծաղելի դարձնելով անցորդներին, որոնց շրջանում հարցախույզներ է անցկացնում՝ ստիպելովմեկնաբանել անհեթեթ, մտացածին իրավիճակներ։ Մեկնաբանությունների նույն ցածրաճաշակությամբ է բնութագրվում նաև «Արմենիա» հեռուստաընկերության «Քոմենթս» հաղորդաշարը, որի կարգախոսը, հեղինակային խմբի ձևակերպմամբ, հետևյալն է. «Մենք մեկնաբանում ենք ամեն ինչ. անգամ այն ամենը, ինչը պարզապես մեկնաբանությանկարիք չունի»1։ Նման հաղորդումները, վստահաբար, խիստ բացասական հետևանքներ կարող են ունենալ դեռահաս լսարանի վրա՝ նրա համար հրապուրիչ, զվարճալի և սովորական դարձնելով պարզունակությունը։ Այդ խնդիրը նաև բազմաթիվ մեդիահետազոտողների ուշադրությանն է արժանացել։ Շատ սոցիոլոգների կարծիքով՝ «Ժամանցային մեդիաարտադրանքը մեդիահաղորդագրություն է, որն ուղղված էտեսանելի հաճույք ստանալուն և զուրկ է թաքուն բաղադրիչներից»2։ Ավելին՝ լսարանի հետ առավելագույնս արդյունավետ կապ ապահովելու, ավելի մեծ լսարան նվաճելու համար, ինչպես նշում են հետազոտողները, հաղորդման հեղինակները հաճախ անհավատալի համադրություններով դիմում են թատերականացման և ցուցադրականության այնպիսի աստիճանի, որ կարող է նաև հանդուգն բնույթ ունենալ կոնկրետ հասարակության արժեհամակարգի և ավանդույթների տեսակետից3։ Իրականության վրա ներազդելու միտումը բավական նկատելի դարձավ Հանրային հեռուստատեսության եթերաշրջանում՝ հաշվի առնվելով ծրագրային քաղաքականության մեջ և, մասնավորապես,Ն. Դուրյանի «Մի րոպե, մի բան ասեմ» երգիծական հոլովակներում։ Պարբերաբար ցուցադրվող այսկարճ հոլովակները կարելի է բնորոշել որպես հրապարակախոսական երգիծանք։ Ուշադրության է արժանի հոլովակների ընդհանուր մուտքը՝ «Մի րոպե, մի բան ասեմ», որն իր հակիրճությամբ ուհապշտապությամբ հեռուստադիտողին հայտնում է, որ չի խլելու նրա ժամանակը, ինչպես նաևմտերմության, խոսակցականության երանգով տրամադրում է որևէ դիպուկ կենցաղային պատմություն, ձևակերպում լսելու։ Հետաքրքիր է այսպիսի մոտեցման երկակիությունը. մի կողմից՝ այն ուշադրություն է հրավիրում հասարակական մերժելի երևույթների վրա, մյուս կողմից՝ ասելու, պատմությունպատմելու իր ոճով ընդօրինակում է բամբասանքի, «հարևանի ականջին» ասելու ոճը։ Այսպիսով՝ հեռուստաեթերից քննադատվում են հայաստանյան հասարակության այն կողմերը, որոնք քննադատվումեն նաև, օրինակ, երևանյան բակերի տաղավարներում, սուրճի սեղանների շուրջ։ Եվ քննադատվում ենգրեթե նույն ոճով։ Ըստ այսմ՝ կարելի է ասել, որ նման քննադատությունը թեև կարող է հավելյալուշադրություն հրավիրել մերժելի երևույթների վրա, սակայն ամբողջության մեջ վերարտադրում ևարմատավորում է նույն հասարակության պատկերը։ Այս հոլովակները կարելի է դիտել նաև որպես սոցիալական գովազդ, որտեղ քննադատության,ժխտման ճանապարհով գովազդվում է փոփոխության անհրաժեշտության կռահելի միտքը։ Սակայնայս միտքն այնքան էլ ակնհայտ չէ, քանի որ չի ներկայացվում որպես կոնկրետ բովանդակություն կրողգովազդային ուղերձ։ Հոլովակները թեպետ հուշում են փոփոխության անհրաժեշտության, ներկայացվող բացասական հատկանիշներից ձերբազատվելու միտքը, սակայն, ըստ իս, նույնքան կամ ավելի ոչբացահայտ ձևով գովազդվում է նաև անպտուղ քննադատությունը՝ «Երկիրը երկիր չէ» տրամաբանությամբ։ Ինչպես դիպուկ կերպով ձևակերպում է կարծրատիպերի հետազոտող Ու. Լիպմանը, «Մեդիայիազդեցության ամենանուրբ և ամենատարածված մեխանիզմները նրանք են, որոնք կազմված են կարծրատիպերով։ Մեզ պատմում են աշխարհի մասին, նախքան մենք կտեսնենք այն։ Մենք պատկերացումենք կազմում իրերի մասին նախքան այն, երբ հնարավորություն կունենանք անմիջականորեն տեսնելուդրանք։ Եվ եթե մեր կրթությունը բավարար չէ՝ հասկանալու համար, որ մեր ստացած տեղեկատվությունը լի է նախապաշարմունքներով ու կանխակալ ենթադրություններով, ապա հենց դրանք էլ առաջնորդում են մեր ընկալման գործընթացը։ Այդ նախապաշարմունքները ծածկում են երևույթը՝ կա՛մ որպես ծանոթ, կա՛մ որպես տարօրինակ ու անսովոր, իսկ արդյունքում զգացողության սրման հետևանքով ստացվում է այնպես, որ մարդու համար այն, ինչ քիչ թե շատ ծանոթ է, թվում է չափազանց հոգե1 «Քոմենթս», 20.10.15, (հասանելի է http։ //www.armeniatv.am/hy/programs/1348645861 հղմամբ)։ 3 Տե՛ս Ильин И., Постмодернизм. Словарь терминов, Москва, 2001, (հասանելի է http։ //yanko.lib.ru/books/philosoph/ilyinbook.htmհղմամբ)։ հարազատ, իսկ այն, ինչ այնքան էլ հեռու չէ, միանգամայն օտար»1։ Ակնհայտ է, որ այս բոլոր եթե-ները՝և՛ սոցիալական փորձի բացակայությունը, և՛ ոչ բավարար կրթական մակարդակը, կարող են բնորոշելդեռահասին։ Հատուկ անդրադարձի թեմա կարող է լինել երգիծանքի հիմնական մեխանիզմը հայկական հեռուստաեթերում։ Կարող ենք ասել, որ երգիծական իրավիճակներ մեծ մասամբ ստեղծվում է բավականկոպիտ վիրավորանքի միջոցով։ Այլ խոսքով՝ վիրավորանքը ծիծաղ առաջացնելու հիմնական միջոցն է։ Հետաքրքիր է դիտարկել այդպիսի իրավիճակների գեղագիտությունը, տվյալ դեպքում՝ պատկերայնությունը։ Այս հարցին, ըստ իս, պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել, որովհետև այստեղ խորքային ևաննկատ փոփոխություն է տեղի ունենում, որը վստահաբար շատ ավելի մտահոգիչ է, քան նմանհաղորդումների հասցեին հնչող քննադատություններում հաճախ մատնացույց արվող բացասականկողմերը։ Այս երգիծանքը փոխում է պատկերավորության բնույթը։ Ստեղծագործական գործողությունը՝ միտված պատկերներ ստեղծելուն, այստեղ իրականանում է արժեքային փոփոխությամբ. պահպանվում է պատկերավոր լինելու սկզբունքը, սակայն փոխվում են պատկերների արժեքավորությանմասին պատկերացումները։ Սրամտության դրսևորման հիմնական եղանակն արդեն ուրիշին հնարավորինս անսպասելի, անսովոր համադրություններով վիրավորական պատկեր հասցեագրելն է։ Սավտանգավոր է հատկապես այն տեսակետից, որ լսարանի մոտ ստեղծագործելու պատրանք է առաջացնում, այսինքն՝ բավարարում է ստեղծելու կարիքը՝ առանց, սակայն, բովանդակության մասինմտահոգության։ Ստեղծագործելու կարիքի այս կեղծ բավարարումը նման երգիծանքի երևի թեամենավտանգավոր կողմերից է։ Ասվածը կարելի է զուգահեռել փողոցում հավաքված և, կարծես, ոչինչչանող պատանիների մասին մշակութաբան Վ. Ջալոյանի մտքի հետ. «Տարածքի որոշակիությունը,հավաքների աննպատակությունը, բայց նպատակահարմարությունը նշում են երևույթի էսթետիկականբնույթը (ընդգծումը՝ Ա. Ա.)»2։ Հեռուստաընկերությունները մրցակցում են երգիծական ծրագրերի և հեռուստասերիալների արտադրության հարցում։ Յուրաքանչյուր հեռուստաալիք ձգտում է ունենալ իր առանձնահատուկ սերիալային արդյունաբերությունը, որն ավելի մեծ լսարան կունենա, քան մրցակից հեռուստաալիքներինը։ Այս պայքարում քանակական առումով առաջատարները «Արմենիա» և «Շանթ» հեռուստաընկերություններն են, որոնք վերջին տարիներին հայկական հեռուստաեթերը գերհագեցրել են ժամանցայինարտադրանքով։ Երգիծանքի արդյունաբերության ծանրակշիռ բաժինն են կազմում երգիծականհեռուստասերիալները, որոնց կանդրադառնանք՝ առանձնացնելով դրանք ոչ երգիծական հեռուստասերիալներից։ «Շանթ» հեռուստաընկերության «Խոպանի տեսություն» հեռուստասերիալը վերջին տարիներինբնորոշ միտումների դրսևորումներից է։ Ծիծաղելիությունն այստեղ փորձում են ապահովել տգիտության միջոցով։ Կարող ենք ասել՝ հայկական զվարճալի հեռուստասերիալների երկու հիմնական մեխանիզմները վիրավորանքն ու տգիտությունն են։ Եթե «Արմենիա» հեռուստաընկերության սերիալներիդեպքում («Կարգին սերիալ»3, «Տնփեսա») հիմնական գործիքը վիրավորանքն է, ապա «Շանթ» հեռուստաընկերության պարագայում («Խոպանի տեսություն») հիմնական գործիքը տգիտությունն է։ Ընդորում՝ ցավալի է այն, որ եթե «Շանթ» հեռուստաընկերության «Բանակում» հեռուստասերիալը միտումնավոր ընդգծված արժեքային բաղադրիչ ուներ4, ապա հաջորդող «Քաղաքում» և հատկապես «Խոպանի տեսություն» հեռուստասերիալներում պատկերը միանգամայն այլ է. «Ես սկի իմ դասարան ամենմեկին չեմ ընդունում, ուր մնաց ամեն խորհուրդ ընդունեմ»5, - ասում է «Խոպանի տեսություն» հեռուստասերիալի Մարիետա անունով հերոսուհին՝ ներկայացված իբրև տգետ և նախանձ կին։ Սերիալիերիտասարդ հերոսուհիներից մեկը սիրահարվում է ներկայացման դերասանին և կարծում, որ նրաանունը «Բիս» է՝ ներկայացման ավարտին դահլիճում հնչած բացականչություններից ելնելով։ Մորաքրոջ տանն իջևանած գյուղացի աղջիկը՝ Արփինեն, անշնորք շարժուձև ունի. գեղջկուհու ընդգծված անմշակ, միամիտ պահվածքով սերիալը վերարտադրում է գյուղացու մասին թերևս մայրաքաղաքայինկարծրատիպը՝ միամտությունն, ընդ որում, ներկայացնելով դարձյալ առավելապես որպես տգիտություն։ Եվ ուշագրավ է, որ առանց ամուսինների մնացած այս հայ կանանց հակադրվում է ռուս կինը՝Յուլյան, որի քաղաքակրթվածությունն ընդգծվում է յուրաքանչյուր սերիայի վերջում նրա արտասանած խոսքերով՝ «Я ничего не понимаю» (Ես ոչինչ չեմ հասկանում)։ Տարածված հասարակականկարծրատիպերը ներկայացնելու և դրանք ամրապնդելու թերևս չգիտակցված այս գործելաոճը, կար2 Ջալոյան Վ., Հասարակական տարածություն. քաղաքը հայ գրականության մեջ, Հանրային ոլորտ. վիճարկման և վերըմբռնմանմիջև (խմբ. Ազատյան Վ.), Երևան, 2007, էջ 233։ 3 Մանրամասն տե՛ս Մենեմշյան Ա., Սարգսյան Զ., Ստեփանյան Վ., Հայ դեռահասի արժեհամակարգի փոխակերպումներըէլեկտրոնային լրատվամիջոցների ազդեցությամբ, Երևան, 2013, էջ 23-27։ 4 Մանրամասն տե՛ս նույն տեղում, էջ 12-19։ 5 «Խոպանի տեսություն», սերիա 17, 06.06.15 թ.։ ծում ենք, այն կարևոր վտանգներից մեկն է, որոնց ենթակա են հատկապես դեռահասները։ Հերոսներիպարզունակ վարքը և խոսքը սերիալի հեղինակները փորձում են իբրև սրամտություն ներկայացնել՝հուշելով, թե որտեղ պետք է ծիծաղել։ Այս կամ այն դրվագից հետո հնչող ծիծաղը հաճախ փորձում էծիծաղելի դարձնել ամենևին էլ ոչ ծիծաղելի իրավիճակները կամ խոսքերը։ Արդյունքում սերիալարտադրողների այս նախապատվությունները կարող են ընդօրինակվել լսարանի և հատկապեսդեռահաս լսարանի կողմից՝ դառնալով վարքային կաղապարներ։ Հատուկ ուշադրության պետք է արժանացնել վերջին շրջանում ամենադիտելի երգիծական հեռուստասերալից մեկը՝ «Արմենիա» հեռուստաընկերության «Ֆուլ հաուս»-ը։ Այստեղ ուշագրավ կերպովհամադրվում են ավանդական համարվող և ժամանակակից հասարակությանը բնորոշ արժեքներ։ Հետաքրքիր է մեկ բնակարանում երիտասարդ աղջիկների և տղաների հարևանությունը, որ արդենկնոջ ու տղամարդու միջև պատկերացվող տարածության խախտման նշան է։ Բայց ի տարբերությունհայ հեռուստադիտողին ծանոթ այլ փորձերի, օրինակ՝ «Ալֆրեդի սենյակը» նախագծի, այստեղ ավանդականության նկատմամբ դիրքորոշումն ավելի չափավոր է, իսկ ներկայացվող հարաբերությունները՝ավելի պահպանողական։ Ըստ իս՝ սերիալի հաջողության գրավականներից մեկը հենց այս հավասարակշռությունն է, որ իրավիճակների անսովորությամբ հանդերձ միևնույն ժամանակ հավաստիությանու բնականության տպավորություն է գործում։ Հայկական գրեթե բոլոր սերիալներին այս կամ այն չափով հատուկ է ներկայացվող արժեքների օտարոտիությունը, երբ, օրինակ, հեռուստասերիալների հերոսների մեծ մասը քրեական աշխարհի ներկայացուցիչներ են կամ հայկական միջավայրին դժվարությամբ նույնացվող այլ բնավորությունների կրողներ։ Այս հավասարակշության տեսանկյունից հետաքրքիր են նաև սերիալի հերոս աղջիկների կերպարները. գեղեցիկ, ժամանակակից, տղամարդկանց միջավայրում միանգամայն ազատ զգացող, կոնֆլիկտներում որպես տղամարդուն հավասար կողմ ներկայացվող աղջիկներ, որոնք, միևնույն ժամանակ,նաև բարոյական և ավանդական համարվող կողմնորոշումներ ունեն։ Հերոսներից Տաթևիկը, որ ավելիհամեստ է, աշխատում է որպես մատուցողուհի և երազում է դերասանուհի դառնալ, ինչը, սակայն,բնավ չի նշանակում, որ նա պետք է ավելի ազատ վարք ունենա, ինչպես կարող էր հուշել սոցիալականկարծրատիպը։ Այս առումով ուշադրություն է գրավում Լիկա անունով հերոսուհու զարմիկի՝ Հրաչիկերպարը, որ ներկայացվում է որպես քրոջը վերահսկող, իբրև թե նրա պատիվը փողոցային հաշվեհարդարներում պաշտպանելու պատրաստ «թաղային հեղինակություն»։ Նրա կերպարը, ինչպեսնաև նրա գործառույթն այս հեռուստասերիալում ծաղրվում է՝ զուգահեռվելով նրան բնորոշ զվարճալիտգիտության հետ։ Թերևս, սխալված չենք լինի՝ ասելով, որ սրանով համանման վերաբերմունքի է արժանանում առհասարակ կանանց նկատմամբ վերահսկողություն ստանձնած տղամարդու կերպարը։ Սակայն այս հեռուստասերիալի դրական կողմերից է այն, որ հումորն այստեղ չի հիմնվում սուր փողոցային ծաղրի վրա։ Թեև երգիծանքն այստեղ էլ «ստերիլ» չէ, սակայն շատ ավելի մեղմ է և հանդուրժողնույնիսկ այն դեպքում, երբ ֆիզիկական կոպտության տեսարաններ են ցուցադրվում։ Գենդերային հարաբերությունների տեսակետից, այսպիսով, հեռուստասերիալն արտացոլում էփոփոխվող հասարակության պատկերը։ Ուրվագծվում է ժամանակակից հայ աղջկա կերպարը՝ զերծավանդական կարծրատիպերից և բարդույթներից, սակայն միևնույն ժամանակ արևմտյան արժեքներից տարբեր արժեքներով։ Այս հանգամանքը լավ է երևում նաև չամուսնացած ժամանակակից հայկնոջ՝ Թամարայի և իր ընդգծված պահպանողական հայացքների պատճառով աղջիկների կողմից«հայրիկ» անվանվող Մուշեղի հարաբերություններում։ Սերիալը, իր բարձր դիտելիության շնորհիվ,կարող է ազդել նաև դեռահասների գենդերային պատկերացումների վրա։ Այսպիսով, հայկական հումորային հաղորդումներն ու սերիալները հագեցած են դեռահասի վրաբացասաբար ազդող բազմաթիվ գործոններով։ Դրանց բովանդակության և արտահայտչամիջոցներիազդեցությունն ավելի նկատելի է հենց դեռահասների վրա՝ սոցիալական փորձի և գիտելիքների ոչ բավարար պաշարի պատճառով։ Տեսանելի կողմերից զատ՝ ժարգոնային լեզու, էժանագին բովանդակություն, երգիծական հաղորդումներն ու հեռուստասերիալները նաև այլ, նույնքան լուրջ վտանգներ ենպարունակում, որոնք, սակայն, մնում են աննկատ, ուստիև դժվար է դրանց նկատմամբ զգուշավորություն ձևավորել դեռահասների շրջանում։ Աիդա ԱնաստասյանԵՐԳԻԾԱԿԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԱՐՏԱԴՐԱՆՔԸ ԵՎ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՐԺԵՀԱՄԱԿԱՐԳԸ(ՀՀ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր՝ դեռահաս, գործառույթ, մեդիաարտադրանք, մեդիահաղորդագրություն, կարծրատիպ, սերիալ, ժարգոնային լեզու։

Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ, թե ինչ ազդեցություն կարող են ունենալ հայկական հեռուստաընկերություննների երգիծական հաղորդումներն ու ֆիլմերը դեռահաս լսարանի վրա։ Շեշտվում է այն հանգամանքը, որ տեսանելի կողմերից զատ՝ ժարգոնային լեզու, էժանագին բովանդակություն, երգիծական հաղորդումներն ու հեռուստասերիալները նաև այլ, նույնքան լուրջ վտանգներ են պարունակում, որոնք, սակայն, մնում են աննկատ, ուստիև, դժվար է դրանց նկատմամբ զգուշավորություն ձևավորել դեռահասների շրջանում։

Գիտ. Ղեկավար ՝ բ.գ.թ., պրոֆ. Մ. Սահակյան. Բանկային համակարգը մնում է, որին բաժին է ընկնում ֆինանսական համակարգի ակտիվների 88,4% -ը 25: Առևտրային բանկերի միջև մեծ մրցակցություն կա ներդրողների վստահությունը շահելու և հաճախորդներ ներգրավելու առումով: Սա ստիպում է բանկերին հնարավորինս արդյունավետ գործել շուկայում: Մյուս կողմից `բանկային համակարգի ցածր արդյունավետությունը` տնտեսական աճի ցածր տեմպով: Բանկերի արդյունավետությունը կապված է բնակչության բարեկեցության հետ: Բացի այդ, արդյունավետ բանկային համակարգը օգնում է ամրապնդել երկրի մակրոտնտեսական քաղաքականության արդյունավետությունը: Բանկերի ցածր արդյունավետությունը, ի վերջո, կարող է հանգեցնել ֆինանսական ծառայությունների ներդրմանը: Այսպիսով, հաշվի առնելով առևտրային բանկերի ներուժը, բանկերի անհրաժեշտ արդյունավետության գործընթացը: Դա բավականին բարդ վերլուծական խնդիր է: Այս հոդվածում օգտագործվել է DEA (Տվյալների ծրարի վերլուծություն) մեթոդը 26: Դա չափման տեխնիկա է, որը հիմնված է ընտրված ռեսուրսների և արդյունքների վրա, որոնք տրված են այսպես կոչված որոշումներ կայացնող ստորաբաժանումներին (DMU), որոնք համեմատվում են միմյանց հետ DEA- ի շրջանակներում: 25 https: //www.cba.am/AM/pperiodicals/fin_stab_16_1.pdf Համեմատական ​​արդյունավետություն Բանկերի արդյունավետության գնահատումը դառնում է գնահատում ՔԿՌ մոդելը DEA- ի կողմից օգտագործվող հիմնական մոդելներից մեկն է: Մոդելը ներկայացվում է որպես գծային ծրագրավորման խնդիր հետևյալ կերպ. Xij - i - 7-րդ DMU ելքի կողմից օգտագործվող ռեսուրսի քանակը yrj - r- ը 7-րդ DMU- ի արտադրանքն է, ur - r - հոսքի քաշը, vi - i - ներդրման քաշը: Սա արդյունքներն կողմնորոշելու խնդիր է: ho- ն մեկնաբանում է որպես արդյունավետության վարկանիշ (0≤ho * ≤1): ho * = 1 դեպքը ներկայացնում է լիարժեք արդյունավետություն, և եթե ho * <1, ապա կա անարդյունավետություն: Ur *, vi * կշիռների օպտիմալ մեծությունները ցույց են տալիս յուրաքանչյուր գործոնի կշիռը տվյալների մակարդակի արդյունավետությունն ապահովելու գործում: 1. ՀՀ-ում առևտրային բանկերի արդյունավետության գնահատումը DEA CCR մոդելի միջոցով `ՀՀ-ում գործող առևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետության չափման DEA CCR մոդել է: Նպատակն է հասկանալ, թե որքանով են արդյունավետ գործում բանկերը միմյանց նկատմամբ, այդ գործոնները մեծ դեր են խաղում արդյունավետության այս մակարդակի ապահովման գործում: ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետությունը հաշվարկելիս մենք ապավինում ենք մեխանիկական մոտեցմանը 27: Բանկը դիտարկվում է աշխատանքի, կապիտալի ավանդների, վարկերի, արժեթղթերի, բանկի արդյունավետության ՝ ծախսերի, եկամուտների կառավարման տեսանկյունից: Ուսումնասիրվել է ծախսերի կառուցվածքը: Մեծ մասը կազմում են տոկոսային ծախսերը, ինչպես նաև աշխատակազմի ծախսերը, ինչը բանկի չափի ցուցանիշ է 28: Անհրաժեշտ է հաշվի առնել միջնորդավճարները (միջնորդավճարները), որոնք բանկը կատարում է միջոցներ ներգրավելու համար: Ինչ վերաբերում է եկամուտներին, ապա մեծ մասը տոկոսային եկամուտներն են, դրանք հիմնականում ստացվում են վարկերից և 27 Z. Yang - «Բանկի մասնաճյուղի գործառնական արդյունավետությունը: Ընդհանուր առմամբ, ընդհանուր վարչական ծախսերի մեծ մասը հաշվառվում է որպես սուբյեկտ, որն օգտագործում է, այսինքն ՝ գնահատվում է բոլոր Բանկերի համար ՝ որպես ԲԱՆԿ: Հանձնաժողովի եկամուտը անհրաժեշտ է դիտարկել որպես վճարման և հաշվարկային գործառույթները նկարագրող ցուցանիշ: Ուսումնասիրվել են առևտրային բանկերի ֆինանսական վիճակի վերաբերյալ հաշվետվությունները: ՀՀ առևտրային ակտիվների շուրջ 62% -ը վարկեր են, որոնց հիմնական գործունեությունը ծավալն է: Պարտավորությունները միջինը կազմում են պարտավորությունների 81% -ը: Ավանդներն ընդգրկված են որպես մոդելի ռեսուրս, որը բանկն օգտագործում է վարկեր տրամադրելու համար: Առևտրային կազմակերպության նպատակը շահույթն առավելագույնի հասցնելն է, մեթոդում արդյունքում համարվում էր շահույթի ինդեքսը: Այսպիսով, մենք առանձնացնում ենք հետևյալ մուտքերը 29 և ելքերը: Արդյունք 1 (u1) = տոկոսային եկամուտ Ներածում 1 (v1) = տոկոսների ծախս Արդյունք 2 (u2) = ոչ տոկոսային եկամուտ Ներածություն 2 (v2) = տոկոսների ծախս չկա առանց արդյունք 3 (u3) = տրամադրված վարկ Ներածություն 3 (v3) = ընդունված արդյունք 4 (u4) = զուտ շահույթ: Աղյուսակ 1. ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետության գնահատումները 30.2014 թ. Անելիք ԲանկԱրարատբանկԱրդշինբանկԱրբիզնեսբանկԱմեկոնոմբանկԲանկ 2015 թ.Ակբա-կրեդիտ Ագրիկոլ Բանկ 29 Հիմնական միջոցները և ոչ նյութական ակտիվները միջինում կազմում են բանկի ակտիվների 4-5% -ը: Այս ցուցանիշը հաշվի չի առնվել մոդելում: Ինչ վերաբերում է արժեթղթերի և ֆինանսական ակտիվների վերաբերյալ տվյալներին, ապա հարկ է նշել, որ ոչ բոլոր բանկերն են դրանք հաշվեկշռում, քանի որ ոչ բոլոր բանկերն են ակտիվ ներդրումային գործունեություն իրականացնում, և քանի որ մենք գնահատում ենք բանկերի արդյունավետությունը, նպատակահարմար չէ ներառել այս ցուցանիշը: մոդելում: 30 Հաշվարկներն արվել են (1) Մոդելը, POM- ի պորտֆելը և Matlab ծրագրի միջոցով, և տվյալները վերցվում են բանկերի pashtonakankaykerum hashvetvutyunneritsnkatmamb, mimyantsapaays of BankEych Development, HSBC HSBC Bank HayastanVTB Armenia BankKonvers BankPrometey BankYunibankAbankBank Bankbank Հայբիզնեսբանկը, Էյչ-Էս-Բի-Սի-ն, Արմսվիսբանկը, Առէկսիմբանկը, Մելլաթը և Ինեկոն համարվում են արդյունավետ, իսկ մյուս բանկերը բնութագրվում են վարկի փոխարկման գործընթացում որոշակի արդյունավետությամբ: Օրինակ ՝ 2015 թ. Արարատի, Հայէկոնոմիկայի և Փոխարկման արդյունավետությունը գնահատվում է համապատասխանաբար 83.4, 79.7 և 70.8%, նշելով, որ Արարատ Բանկը պետք է ավելացնի իր արդյունքները 16,6%, Հայէկոնոմ Բանկը 20,3%, Կոնվերս Բանկը ՝ 29, մակարդակի վրա տրված ռեսուրսների 2% -ի սահմաններում, որպեսզի նրանց գործունեությունը համարվի արդյունավետ 31: Միջին հաշվով, կարող ենք ասել, որ 2014-2015 թվականների ընթացքում բանկերի հարաբերական արդյունավետությունը նվազել է (0.914-ից դառնալով 0.810): Բանկային շահութաբերություն HABC գծապատկեր 1. Ռեսուրսներ քների Կշիռների արդյունքները Կշիռները ցույց են տալիս, որ տոկոսադրույքից ստացված եկամուտն ամենամեծ մասնաբաժինն է տվյալ մակարդակի արդյունավետության ապահովման գործում, աճը դրանց աճը կհանգեցնի արդյունավետության մակարդակի ավելի մեծ աճի: Ինչ վերաբերում է մուտքերին, ապա որքան մեծ լինի ռեսուրսի արժեքը, այնքան ավելի մեծ տվյալ ռեսուրսի աճը (տվյալ արտադրանքի մակարդակի դեպքում) ավելի մեծ չափով կնվազեցնի արդյունավետության մակարդակը: Մեր դեպքում, այդպիսի մուտքը համարվում է ոչ տոկոսային ծախսեր: 2. Հայաստանի Հանրապետության առևտրային բանկերի շահութաբերության ցուցանիշների և «հաշվարկված արդյունավետության» միջև առկա կապը: Առևտրային բանկերի արդյունավետությունը ծախսերի / եկամուտների կառավարման համատեքստում դիտարկելիս ցուցանիշները կարող են լինել, մասնավորապես, ROE և ROA32: Մենք համարում ենք 33 նմուշը, որն ընդգրկում է 6 բանկ ՝ Ամերիա, Յունիբանկ, Կոնվերս, Ինեկոբանկ, Արցախ: , Աղյուսակ 2. Բանկերի դասակարգումն ըստ DEA մեթոդի և ROE, ROA ցուցանիշների 32 ROE- զուտ շահույթ / ընդհանուր կապիտալ, ROA- զուտ շահույթ / ընդհանուր ակտիվներ 33 Նմուշը կազմվել է ընդհանուր ընդհանուր ակտիվների արժեքների ցրման հիման վրա: բանկերի ընդհանուր կապիտալը: Բանկ Ելնելով CAMMELSBANK HSBC Բանկային մեծամասնությունների անվանումից `InecobankAmeriabankUnibankConverse BankArtsakhbankAs, ինչպես երեւում է աղյուսակից, առեւտրային բանկերը երկու եղանակով դասակարգելիս մենք ստանում ենք նույն պատկերը: Այս ամենը կարելի է հետ բերել: DEA- ի միջոցով ստացված գնահատականները պատահական են, դրանք թույլ են տալիս ստանալ իրական պատկերը, ինչը թույլ է տալիս գործնականում կիրառել մոդելը `որոշակի վերլուծություններ կատարելու համար: Այսպիսով, մենք կարող ենք եզրակացնել հետազոտության արդյունքներից: 1. ՀՀ առևտրային բանկերի արդյունավետությունը 2014-2015 թվականներին բարձր էր և համեմատաբար կայուն: Հետևաբար, առևտրային բանկերում ավանդները, ինչպես նաև առևտրային բանկերի կողմից թողարկված ֆինանսական գործիքները բնութագրվում են ռիսկի ցածր մակարդակով: 2. ՀՀ առևտրային բանկերը բավականին արդյունավետ են տնօրինում իրենց ծախսերն ու եկամուտները, ուստի կարող ենք ենթադրել, որ դեֆոլտի ռիսկը բավականին փոքր է: 3. Արդյունավետության դրական հարաբերակցությունը ավելի ուժեղ է տոկոսային եկամտի հետ, և բացասական կապը `ավելի մեծ ռեսուրսներից ստացված ոչ տոկոսային ծախսերի հետ: ROE, ROA Բարսեղյան ANNABANKING SYSTEM արդյունավետության հիմնաբառեր - արդյունավետություն, ՀՀ առևտրային բանկեր, DEA, դասակարգում: ։

Հոդվածում փորձ է արվել գնահատել ՀՀ բանկային համակարգի արդյունավետությունը։ Կիրառելով Data Envelopment Analysis (DEA) մեթոդը՝ հարաբերական գնահատվել առևտրային բանկերի են ՀՀ հիման վրա արդյունավետությունները 2014-2015թ.թ.-ներին։ 19 առևտրային բանկի պաշտոնական տվյալների հարաբերական արդյունավետությունների գնահատականները թույլ են տալիս ենթադրել, որ ՀՀ առևտրային բանկերը բնորոշվում են բավականին բարձր և կայուն արդյունավետությամբ։

Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի ազատականացումը, ինչպես «տնտեսության գլոբալիզացիան, համաշխարհային միտումներ են», հետևաբար, այլընտրանք չկա: Այնուամենայնիվ, Հայաստանի պարագայում դա պայմանավորված է ոչ միայն ներքին կարողություններով (հաշվի առնելով ազգային ավիափոխադրողների զարգացման մակարդակը), այլև արտաքին տարածաշրջանային իրավիճակով ՝ հաշվի առնելով ազգային անվտանգության խնդիրները: Ավելին, ակնհայտ է, որ ավիացիայի զարգացումը էական ազդեցություն կունենա ցանկացած պետության, այդ թվում `Հայաստանի վերականգնման և քաղաքական անկախության պահպանման վրա: Անկասկած, հաշվի առնելով Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը, ցամաքային միջավայրը, օդային երթևեկությունը որոշիչ դեր է խաղում երկրի զարգացման գործում, քանի որ առկա պայմանների լույսի ներքո օդային տրանսպորտը միջազգային փոխադրման միակ անվտանգ և հուսալի միջոցն է: , 20-րդ դարի սկզբին, երբ հայտնվեցին առաջին ինքնաթիռները, մեծ քննարկում տեղի ունեցավ պետությունների իրավունքների վերաբերյալ ՝ ինչպես նրանց օդային տարածքի, այնպես էլ այլ օդային տարածքների վերաբերյալ: Օդային հաղորդակցությունների առևտրային բնույթը պահանջում էր միջպետական ​​համագործակցության ազատականացում, որն արտահայտվեց «օդի ազատության» առևտրային օրենքի ի հայտ գալով 1: Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Ֆրանսիան առաջատարն էր ինքնաթիռների արտադրության մեջ: Երկար ժամանակ Ֆրանսիան անհրաժեշտ չէր համարում ճանաչել օդային երթևեկության որոշակի սահմանափակումներ ՝ իրենց օդային տարածքի վրա պետությունների ինքնիշխանության ճանաչում: Ֆրանսիական կողմը կարծում էր, որ «օդային ազատության» ռեժիմը չի կարող խոչընդոտել օդային փոխադրումների ազատությանը 2: Ֆրանսիայի այս դիրքին նպաստեց գաղութներ ունենալը: Ունենալով գաղութներ Աֆրիկայում, Մերձավոր Արևելքում և աշխարհի այլ մասերում ՝ Ֆրանսիան շահագրգռված չէր այդ գաղութների օդային տարածքի վրա ինքնիշխանություն հաստատելու մեջ: «Օդի ազատության» տեսությունը վտանգ չէր ներկայացնում ֆրանսիական գաղութների համար: Հիմնելով «օդի ազատության» տեսությունը ՝ ֆրանսիացի հայտնի գիտնական Պ.Ֆոսիլը պնդում է, որ «օդի ազատությունը» որոշվում է բնական-իրավական համատեքստում: Օդը իր ֆիզիկական բնույթով ենթակա չէ մարդուն, իրականում մարդը չի կարող ազդել նրա վրա, և իրավական տեսանկյունից օրենքի ուժը կարող էր տարածվել միայն բարձունքների վրա: 1904 թ.-ին, երբ P. Fossil- ը հիմնեց «օդի ազատության» տեսությունը, այդ ժամանակ աշխարհի ամենաբարձր շենքը Էյֆելյան աշտարակն էր, որի բարձրությունը 330 մետր էր: Կենտրոնանալով դրա բարձրության վրա ՝ գիտնականը եկել է այն եզրակացության, որ Էյֆելյան աշտարակի վերևում գտնվող օդային տարածքը ոչ մեկի ենթակա չէ, այն անվճար է օդային փոխադրումների համար: Այս ամենը գիտնական Պ. Ֆոսիլիի կողմից եզրակացրեց, որ անհնար է օդային տարածքը ենթարկել որևէ մեկի հեղինակությանը, և, հետևաբար, իրավաբանորեն ճիշտ էր «օդի ազատության» տեսության ամրագրումը: Միևնույն ժամանակ, գիտնականը կարծում էր, որ պետություններն իրավունք ունեն որոշակի սահմանափակումներ մտցնել օդային տարածքի օգտագործման վրա: Օրինակ ՝ արգելել օտարերկրյա ինքնաթիռներին թռչել իրենց տարածքի վրայով, միջոցներ ձեռնարկել նրանց ազգային անվտանգության համար, պաշտպանել նրանց առևտրային իրավունքները այլ երկրների մրցակցությունից: «Օդային ազատության» տեսության հաստատումը միջազգային ավիացիոն օրենսդրության մեջ, որը ստեղծվել է 1911 թվականին: Միջազգային ավիացիայի իրավական կոմիտեն, դարձել է ֆրանս-գերմանական համաձայնագիր: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ՝ 1919 թ. Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսը ընդունեց «Օդային տրանսպորտի մասին» կոնվենցիան, և անդամ պետությունները միանշանակ ճանաչեցին պետության բացառիկ և լիակատար ինքնիշխանությունը նրա օդային տարածքի վրա: Կողմնորոշվելով ամենակարևոր հարցին `ո՞վ է վերահսկում օդային տարածքը, 1919 թ .: Փարիզի կոնվենցիայի անդամ երկրները չէին ձգտում այն ​​հասանելի դարձնել ոչ անդամ երկրների համար: Այսպիսով, համաձայն Փարիզի կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի ՝ 1919 թ. Անդամ պետություններին թույլատրվում էր թռիչքներ իրականացնել անդամ պետությունների օդային տարածքում 4: Ոչ անդամ երկրները չունեին այդ իրավունքը: Այսպիսով, օդային հաղորդակցության ազատականացման մոդելն արդեն նախատեսված էր 1919 թ.-ին: Փարիզի Խաղաղության համաժողովի ընթացքում, Կոնվենցիայի անդամ պետությունների համագործակցության շրջանակներում: 1919 թ. Փարիզի կոնվենցիան կարգավորում էր նաև միջազգային օդային տարածքի օգտագործումը: Իրենց ինքնիշխանությունը հաստատելուց հետո պետությունները սկսեցին լայնորեն զբաղվել օդային հաղորդակցությունների ազատականացմամբ: Այդ մասին վկայում են Փարիզի կոնվենցիայի 1919 դրույթները, որով պետությունները համաձայնություն են տալիս խաղաղ ժամանակ ինքնաթիռի անվճար թռիչքի իրավունքին ՝ միայն ինքնաթիռի նախնական թույլտվությամբ: Հատուկ թույլտվություններ են տրվել ռազմական, մաքսային և ոստիկանության ինքնաթիռների համար 5: Արդեն 1920-1939 թվականներին ավիացիայի կանոնակարգումը դասվում էր որպես պետության հանրային իրավունք: Լայն իմաստով, այս տերմինը պետք է նշանակի միջազգային թռիչքների և օդային հաղորդակցությունների կարգավորում: Չնայած այն հանգամանքին, որ պետություններն ունեին ինքնիշխանություն իրենց պետության օդային տարածքի նկատմամբ, միջազգային օդային հաղորդակցությունը կարգավորվում էր ներքին նորմերով և միջազգային պայմանագրերով, անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծել ընդհանուր հատուկ կանոնակարգ 6: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ ՝ 1944 թ., Դեկտեմբերի 7-ին Չիկագոյում 52 պետությունների մասնակցությամբ ավարտվեց քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային խորհրդաժողովը 7: Գիտաժողովի անցկացման գաղափարը պատկանում էր ԱՄՆ-ին: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերը մտահոգված էին ավիաշինական գործարանների հետպատերազմյան ճակատագրով: Այս գործարանները խաղաղ ժամանակ արտադրում էին մեծ թվով քաղաքացիական ինքնաթիռներ: Պատերազմից հետո իրենց տնտեսական խնդիրները կարգավորելու համար ամերիկյան քաղաքացիական ավիացիայի սարքավորումներ արտադրողները միջոցներ ձեռնարկեցին, որպեսզի ամերիկյան կազմակերպությունները անարգել փոխադրումներ իրականացնեն ամբողջ աշխարհով մեկ: Այդ ամենի շնորհիվ ամերիկյան փոխադրողները կկարողանային առաջատար դիրք զբաղեցնել միջազգային օդային փոխադրումների ոլորտում: Խորհրդային Միությունը չմասնակցեց Չիկագոյի համաժողովին, չնայած որ Խորհրդային Միության կառավարությանը հրավիրել էին մասնակցելու: Սովետական ​​Միությանը երկար ժամանակ չմասնակցելու պատճառն անհայտ էր: Ինչպես պարզվեց տարիներ անց, դա կապված էր այն փաստի հետ, որ Խորհրդային Միությունը դեմ էր Պորտուգալիայի մասնակցությանը Չիկագոյի միջազգային համաժողովին: Եվ այս հանգամանքը պայմանավորված էր նրանով, որ Պորտուգալիան կռվել էր որպես նացիստական ​​Գերմանիայի դաշնակից 8: Գիտակցելով իր իրավիճակի առավելությունը ՝ Միացյալ Նահանգները սկսեցին պաշտպանել «օդի ազատությունը»: Աշխարհում ամերիկյան կազմակերպությունների առաջատար դիրքեր ապահովելու Միացյալ Նահանգների ակնհայտ ցանկությունը մեծ դժգոհություն առաջացրեց Անգլիայում, Գերմանիայում, Կանադայում, Նոր Zeելանդիայում և Ավստրալիայում: Այս հանգամանքը մեծ դեր խաղաց Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային համաժողովի հետագա խնդիրների լուծման գործում: Չիկագոյի կոնվենցիան և նոր մեծ նորմատիվը փաստաթղթերը մշակվում են դրա հիման վրա: ICAO- ի նպատակներն ու խնդիրները թվարկված են 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայում: Կոնվենցիայի 44-րդ հոդված. • Ապահովել միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգ և պատշաճ զարգացումը ամբողջ աշխարհում. • Խթանել ինքնաթիռների շահագործումը խաղաղ նպատակներով. • Խթանել քաղաքացիական ավիացիայի, օդանավակայանների, ավիացիոն օբյեկտների զարգացումը • Հանդիպել անվտանգ, կանոնավոր, արդյունավետ և տնտեսական օդային տրանսպորտ • անբարեխիղճ մրցակցության արդյունքում տնտեսական կորուստներ. • ապահովել անդամ պետությունների իրավունքների հարգումը. և յուրաքանչյուր պետությանը օդանավ օգտագործելու հնարավորություն ընձեռելու համար. Երկկողմ համաձայնագրերը նույնպես մեծ նշանակություն ունեն միջազգային հաղորդակցությունների կարգավորման համար: Միջազգային հաղորդակցությունը կարգավորող համաձայնագրերի թիվը հասնում է շուրջ երեք հազարի: Այս համաձայնագրերի դերն իսկապես հսկայական է, քանի որ դրանք կարգավորում են միջպետական ​​հաղորդակցությունների հարաբերությունները այս ոլորտում գտնվող պետությունների միջև: Մասնակցելով միջազգային օդային հաղորդակցություններին `պետությունները բացում են իրենց ինքնիշխան օդային տարածքը ոչ միայն միջազգային թռիչքների, այլև ուղևորների և բեռների միջազգային օդային փոխադրումների համար: Դա միջազգային փոխադրումներն են, որոնք միջազգային չվերթները տնտեսապես շահավետ են դարձնում 11: Միջազգային հաղորդակցությունների պետական ​​կարգավորման ոլորտում ազատականացման նպատակներն են. • Օդային հաղորդակցության միջազգային պահանջներին համապատասխանելը • Պետական ​​շուկա օդանավերի հասանելիության ապահովումը • Փոխադրման իրավունք • Ավիափոխադրողի սակագին • Բեռնափոխադրումների կարգավորում • Օդանավերի լիզինգ և լիզինգ , 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիան համեմատում է միջազգային ոչ կանոնավոր չվերթները (հոդված 5) «կանոնավոր միջազգային օդային հաղորդակցությունների» հետ: Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի համաձայն, բոլոր այն ինքնաթիռները, որոնք չեն գործում կանոնավոր միջազգային ծառայություններ, իրավունք ունեն շահույթ չհետապնդող տարանցիկ թռիչքներ իրականացնել, վայրէջք կատարել շահույթ չհետապնդող նպատակներով `առանց նախնական թույլտվության անհրաժեշտության, պայմանով, որ այն երկրները, որոնց վրա նրանք շահագործում են իրավունք ունեն ստիպված վայրէջք պահանջել: Բացի այդ, հանուն թռիչքի անվտանգության, պետություններն իրավունք ունեն պահանջել ինքնաթիռներից, որոնք մտադիր են թռչել այնպիսի տարածքներ, որոնք համարվել են անհասանելի կամ չեն պարունակում ավիացիայի անհրաժեշտ միջոցներ, հետևել հաստատված երթուղիներից կամ ստանալ այդպիսի թռիչքների համար հատուկ թույլտվություններ: Միևնույն ժամանակ, 5-րդ հոդվածում նշվում է, որ ոչ կանոնավոր առևտրային թռիչքներն ունեն որոշակի առավելություններ. Օդանավ ընդունելը կամ ուղեկցող ուղևորները, բեռ և բեռնաթափում բեռնաթափում, պայմանով, որ բեռնման կամ բեռնաթափման յուրաքանչյուր պետություն իրավունք ունի հաստատել այդպիսի իրավունքներ. պայմանները կամ սահմանափակումները, որոնք նա նպատակահարմար է համարում: Չիկագոյի կոնվենցիայի ինքնիշխանության, ծովագնացության, օդանավակայանների, օդանավերի գրանցման, քաղաքացիության, մաքսային և ներգաղթային գործընթացների Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթները սկզբունքային նշանակություն ունեն կանոնավոր, անկանոն հաղորդակցությունների կարգավորման գործում: Այս դրույթների համապատասխանությունը օդային հաղորդակցության կարգավորման հիմքն է 12: Ոչ կանոնավոր թռիչքների վերաբերյալ ընդհանուր նորմերը պարունակվում են նաև Չիկագոյի կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածում: Այն սահմանում է ոչ կանոնավոր չվերթների ՝ առանց նախնական թույլտվության ոչ առևտրային նպատակներով վայրէջք կատարելու իրավունքը 13: Չիկագոյի տիպի համաձայնագրերը ակնհայտ առավելություններ էին տալիս հզոր ավիաընկերություններին, այդ իսկ պատճառով արտասահմանյան փոխադրողների մեծ մասը հրաժարվեց օգտագործել Չիկագոյի տիպի պայմանագրերը: ԱՄՆ նոր մոտեցումը կապված էր իր ավիաընկերությունների շահերի հետ, ինչը պայմանավորում էր Բերմուդյան տիպի համաձայնագրերի ստորագրումը: 1946 թ. Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների միջև ստորագրվեցին Բերմուդյան կղզիների պայմանագրեր: Հետպատերազմյան տարիներին Միացյալ Նահանգների և Մեծ Բրիտանիայի միջև համաձայնագիրը, որը ստորագրվել է 1946 թվականին Բերմուդյան կղզիների բանակցությունների ընթացքում, մեծ դեր խաղաց երկկողմ օդային հաղորդակցության համաձայնագրերում: Հակասությունները լուծելու անհրաժեշտությունը կախված է բախումներից `կախված փոխադրողի պատասխանատվությունից, օդային տրանսպորտի փաստաթղթերից, օդային տրանսպորտի վեճերի լուծումից, ընդհանուր օրենքների հաստատումից, որոնք միատարրություն կստեղծեն ավիատոմսի, ուղեբեռի և բեռի, ցմահ պահանջների հետ կապված նորմերի կիրառման մեջ, առողջության փոխհատուցում, ուղղությունների ներկայացում 14. Միջազգային օդային փոխադրումների որոշ կանոններ նպատակ ունեին միավորվել 1929 թ.-ին: Վարշավայի կոնվենցիա, 1955, որը լրացնում է կոնվենցիան: Հաագայի արձանագրություն, Գվատեմալա 1971 արձանագրություն, Մոնրեալ 1975 արձանագրություններ: 1950 և Հետագա տարիներին միջազգային օդային հաղորդակցության պրակտիկայում ստեղծվեցին գործունեության ոլորտներ, որտեղ պետությունների միջամտությունն անթույլատրելի էր: Մասնավորապես, ազատականացումը դրսեւորվել է այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են վառելիքի մատակարարումը, թռիչքների պատրաստությունը, օդանավերի մաքրումը, օդանավերի ծառայությունները, համընդհանուր ծածկագրերի օգտագործումը և այլն: Այս հարաբերություններից բխող հարցերը կարգավորվում են այն համաձայնագրերի հիման վրա, որոնք կարգավորում են ավիափոխադրողների և ոչ թե պետությունների միջև օգտագործումը, տեղեկատվությունը, տեխնիկական, առևտրային և այլ հարցեր 15: Սովորական պայմանագրերը նախատեսում են լայնածավալ պետական ​​միջամտություն `համապատասխան ավիաընկերությունների փոխադրման ժամանակացույցը սահմանելու հարցում, թռիչքների հաճախականությունը, օգտագործվող ինքնաթիռի տեսակը, եկամուտների բաշխումը, պայմանական երթուղիների օգտագործումը և այլն: Թույլ տալով ավիափոխադրողներին միմյանց հետ տարբեր պայմանագրեր կնքել ՝ պետությունները նրանց համար համապատասխան սահմաններ են սահմանել, այդ թվում ՝ ոչ պետական ​​համագործակցության համատեքստում 16: Այդ պատճառով ավիափոխադրողների միջև կորպորատիվ համաձայնագրերը կարգավորում են միայն ոչ պետական ​​մասնավոր երկկողմ հարաբերությունները, որոնք առաջանում են ոչ կանոնավոր միջազգային ավիաչվերթների կանոնավոր օգտագործման ընթացքում: Բերմուդյան համաձայնագրերի ստորագրումից հետո Միացյալ Նահանգները հայտարարեց կանոնակարգման քաղաքականություն, որն ուղղված էր կանոնադրական երթևեկի ազատականացմանը, շուկաների ազատ մուտքին, սակագնի ճկունությանը (չարտերային թռիչքների անվճար գներին, կանոնավոր չվերթի սակագներից հրաժարվելուն) և արդյունավետ մրցակցությանը մրցակիցների միջեւ: Դրանից հետո Միացյալ Նահանգները և արևմտյան մի շարք այլ երկրներ (Բելգիա և Նիդեռլանդներ) կնքեցին ազատական ​​օդային համաձայնագրեր, որոնք նկարագրվում են որպես շուկա ավելի լայն մուտք, փոխադրողների սակագնային քաղաքականության նկատմամբ պետական ​​վերահսկողության կրճատում: Որոշ համաձայնագրեր ներառում են ազատական ​​դրույթներ այնպիսի հարցերի վերաբերյալ, ինչպիսիք են չարտերային թռիչքները, բեռնափոխադրումների զուտ բեռը և ավտոմատացված համակարգի պաշտպանությունը: Օդային տրանսպորտի համաշխարհային 5-րդ համաժողովում ԻԿԱՕ-ն պետություններին ներկայացրեց երկկողմ օդային հաղորդակցության ստանդարտ համաձայնագիր, որն իր մեջ ներառում է «բաց երկնքի» ռեժիմի տարրեր, օդային երթևեկության կարգավորման սովորական մոտեցումներ: Այն ներառում է դրույթներ, ինչպիսիք են ավիափոխադրողների շուկա մուտք գործելը, ավիափոխադրող ընկերությունների նշանակումը, սակագների սահմանումը, փոխադրումների ծավալը, մրցակցության ընթացքում հնարավոր բախումներից խուսափելը, սահմանված օրենքների կիրառումը, փոխադրողների շուկայի պաշտպանությունն անբարեխիղճ մրցակցությունից, համատեղ կոդերի օգտագործումը 17: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո միջազգային օդային հաղորդակցության կարգավորումն իրականացվեց պետությունների խիստ վերահսկողության ներքո: Բայց 20-րդ դարի 70-80-ական թվականներին: Այս վերահսկողությունն աստիճանաբար ազատագրվեց, փոխարինվեց «հակակարգավորման» քաղաքականությամբ, իսկ դրանից հետո հաստատվեց «բաց երկնքի» ռեժիմը: Հակակարգավորման գաղափարը պատկանում էր ԱՄՆ-ին, որի էությունն էր `պետությունների դերը իջեցնել միջազգային օդային հաղորդակցությունների և առևտրային իրավունքների կարգավորմանը միջամտությանը: Արդյունքում, օտարերկրյա փոխադրողները իրավունք ստացան երթուղիներ ունենալ դեպի ԱՄՆ քաղաքներ, որտեղ նրանք նախկինում մուտք չունեին 18: 90-ականները ԱՄՆ-ը նախաձեռնել է «բաց երկնքի» ռեժիմը `համաձայնագրեր կնքելով տարբեր երկրների առանձին շրջանների հետ` թույլ տալով փոխադրողներին գործել որոշ շուկաներում առանց սահմանափակումների, ինչը հնարավորություն կտա մուտք գործել ԱՄՆ հարուստ տրանսպորտային շուկա: «Բաց երկնքի» համաձայնագրերը նշանակված փոխադրողներին շահեկան դիրքում են դնում երկրի նույն տարածաշրջանի փոխադրողների հետ, որոնք համաձայնագրեր չեն կնքել Միացյալ Նահանգների հետ և ենթարկվել են խիստ սովորական օդային երթևեկության պայմանավորվածությունների ՝ նրանց ստիպելով բանակցություններ սկսել այլ ԱՄՆ-ի հետ: կրիչներ փոխադարձ ռեժիմ հաստատելու նպատակով 19: ԱՄՆ-ի հետ Բաց երկնքի մասին համաձայնագիրը ստորագրեցին Լյուքսեմբուրգը, Նորվեգիան, Շվեդիան, Ֆինլանդիան, Ֆրանսիան, Գերմանիան և եվրոպական մի շարք այլ երկրներ: Եվրոպայի հետքերով, Լատինական Ամերիկան, Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանը և մասամբ Մերձավոր Արևելքը ստորագրեցին միջկառավարական համաձայնագրեր Միացյալ Նահանգների հետ: Ազատականացման ազդեցությունն ակնհայտ էր օդային փոխադրումների հետ կապված վեճերի վիճարկումներում: Ավիաընկերությունների իրավունքների հետ կապված ռիսկը նվազեցնելու համար ստեղծվել է դատական ​​իրավասության համակարգ, որը թույլ է տալիս լուծել բարդ վեճերը ավիափոխադրողների «ուղևորների» միջև: Ուղեցույցը կարող է ինքնուրույն ընտրել 4 դատարաններից մեկը: Հայցվորի ընտրության դեպքում հայցը կարող է ներկայացվել. • փոխադրողի գտնվելու վայրի դատարան • այն երկրի դատարան, որի կենտրոնակայանում է փոխադրողը • այն երկրի դատարան, որտեղ փոխադրողը կնքել է օդային տրանսպորտի պայմանագիր: 1970-ի Մոնրեալի կոնվենցիան պահպանում էր դատական ​​հայց ներկայացնելու այս չորս տարբերակները ՝ ավելացնելով հինգը ՝ ուղևորին վնաս պատճառելու համար, ինչը հանգեցնում էր մարմնական վնասվածքների կամ մահվան: Կոնվենցիայի 33 2 2-րդ հոդվածի համաձայն, բացի վերը նշված դատարաններից, հայցը կարող է ներկայացվել այն պետության դատարան, որտեղ դիմումատուն գտնվում է ժամանակավոր կամ մշտական ​​բնակության պահին 21: Միջազգային ավիացիայի անվտանգության և ազատականացման ապահովման կարևոր ուղղությունը քաղաքացիական ավիացիայի գործունեությանը ապօրինի միջամտության դեմ պայքարն է: 1963-ը դրան են ուղղված: Տոկիո, 1970 Մոնրեալի կոնվենցիաներ: Վերջինս սահմանեց պետությունների համընդհանուր իրավասությունը ապօրինի միջամտության վերաբերյալ: Յուրաքանչյուր պետություն պարտավոր է կա՛մ պատժել հանցագործներին, կա՛մ այդ նպատակով նրանց արտահանձնել մեկ այլ պետության: Մասնավորապես, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի Լոքերբիի նախադեպը հիմք հանդիսացավ Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի հեղինակին արտահանձնելու կամ հետապնդելու համար 22: Տարածաշրջանային մակարդակներում ստեղծվել են տարբեր միջպետական ​​մարմիններ `ավիացիոն անվտանգության ստանդարտների միատեսակությունն ապահովելու համար: Ոչ պլանային օդային հաղորդակցության մասին առաջին բազմակողմ համաձայնագիրը ստորագրվել է 1956 թ.-ին Եվրոպայում Քաղաքացիական ավիացիայի համաժողովի մասնակիցների (EKGA) մասնակիցների, իսկ հաջորդը ստորագրվել է 1971 թվականին Հարավարևելյան Ասիայի երկրների (ASEAN) շրջանում: Այս համաձայնագրերը նախատեսում են ազատականացման ռեժիմ, որը տրամադրվում է պայմանագրի կողմերին անկանոն օդային հաղորդակցություններ իրականացնելիս 23: Միացյալ ավիացիոն մարմին (JAA) - Եվրոպական երկրների ավիացիոն իշխանությունների համագործակցության մարմին: Այն հիմնադրվել է 1900 թվականին Կիպրոսում: JAA- ի հիմնական նպատակն է ապահովել ավիացիոն անվտանգության ստանդարտների միատեսակությունը ամբողջ Եվրոպայում, ինչպես նաև բարձրացնել եվրոպական երկրներում ավիացիայի արտադրության արդյունավետությունը: Քաղաքացիական ավիացիայի եվրոպական համաժողովը (ECAC) հիմնադրվել է 1955 թվականին: Այն ունի անդամ 42 եվրոպական երկիր: ECAC- ի հիմնական նպատակն է ապահովել եվրոպական երկրներում օդային տրանսպորտի կայուն զարգացում: Հայաստանի Հանրապետությունը ECAC- ի անդամ է 1996 թվականից: Միջպետական ​​ավիացիոն կոմիտե (ՄԱԿ): ՄԱԿ-ը հիմնադրվել է 1991 թվականին նախկին ԽՍՀՄ 12 պետությունների կողմից «Օդային տարածքի և քաղաքացիական ավիացիայի օգտագործման մասին» համաձայնագրի ստորագրմամբ: ՄԱԿ-ը անդամ պետությունների քաղաքացիական ավիացիայի գործադիր մարմին է 24: Օդային տրանսպորտի միջազգային ասոցիացիա (IATA): IATA- ն հիմնադրվել է 1945 թվականին: Կուբայում: Հիմնական նպատակն է ապահովել ավիաընկերությունների միջազգային համագործակցությունը, մատուցվող ծառայություններն ապահով, հարմարավետ և սպառողներին առավելագույն տնտեսական օգուտով ապահովելը: Ներկայումս IATA- ն ունի 189 անդամ երկիր: Եվրոկոնտրոլ (ԵՎՐՈԿՈՆՏՐՈԼ) - Ավիացիոն անվտանգության եվրոպական կազմակերպությունը ՝ Եվրոկոնտրոլը, համաեվրոպական մարմին է, որի հիմնական նպատակը օդային երթևեկության կառավարման եվրոպական համակարգի ստեղծումն է: Իր խնդիրներն իրականացնելու համար Եվրոկոնտրոլը Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի կազմակերպության (ԻԿԱՕ) միջազգային ստանդարտների հիման վրա մշակում է եվրոպական ավիացիոն պահանջներ, միջազգային ստանդարտների իրականացման մանրամասն ընթացակարգեր և տեխնիկական ուղեցույցներ: Կազմակերպությունն իրականացնում է ավիացիոն տեխնիկական զարգացման, օդային երթևեկի կառավարման գործընթացների, թռիչքների անվտանգության միջոցառումների և անդամ պետություններում դրա իրականացման համակարգման համապարփակ եվրոպական ծրագիր: Հայաստանը Եվրակոնտրոլի անդամ է 2006 թվականից: «Vվարթնոց» օդանավակայանը ներկայումս Հայաստանի ամենամեծ օդանավակայանն է, օդային երթևեկության տեսանկյունից ամենամեծը տարածաշրջանում: Այնուամենայնիվ, «vվարթնոց» օդանավակայանից 1200 կմ շառավղով գտնվող 5 օդանավակայաններից ամենակարևորը Ստամբուլի օդանավակայանն է, որի շրջանառությունը 2012 թվականին այն կազմում էր 4,5 միլիոն ՝ աշխարհում 20-րդը: Երկրորդ ամենամեծ օդանավակայանը Թեհրանի Իմամ Խոմեյնի միջազգային օդանավակայանն է: սպասարկել է 4,9 միլիոն ուղևորի, կամ կարող է սպասարկել 6,5 միլիոն ուղևորի: Թբիլիսիի օդանավակայանը շրջանառության ցուցանիշով զիջում է «vվարթնոցին» 2012 թ. Բաքվի Հեյդար Ալի օդանավակայանը 2012-ին սպասարկել է ավելի քան 2,3 միլիոն ուղեւորի: Գոհացուցիչ չէ, որ «vվարթնոցը» հետ է մնում այս օդանավակայաններից `ներգնա տրաֆիկի տարեկան աճի տեմպի տեսանկյունից: Ոլորտում իրավիճակը կտրուկ փոխվեց `կապված այն բանի հետ, որ« Արմավիան »հեռանում էր շուկայից, սա առիթ դարձավ, որ ավիացիոն շուկան կարգավորելու հարցը գործադիրի օրակարգ մտնի նոր հարթություն: Օդային հաղորդակցության ոլորտն ազատականացնելու առաջարկվող տարբերակները ուսումնասիրելուց հետո, 24.10.2013 թ. ՀՀ կառավարության հերթական նիստում հայտարարվեց Հայաստանում օդային փոխադրումների ոլորտի ազատականացման, այլ կերպ ասած ` «բաց երկնքի» քաղաքականություն 25: Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ «բաց երկնքի» քաղաքականությունն ամենամեծ դրական ազդեցությունը կունենա տնտեսության, աշխատատեղերի ստեղծման, ուղևորների աճի և օդային փոխադրումների սակագների իջեցման վրա: Ըստ այս ոլորտի աշխարհի լավագույն մասնագետների, Հայաստանը պետք է գնա ազատականացման ճանապարհով, որը կխթանի համախառն ներքին արդյունքի աճը, կստեղծի նոր աշխատատեղեր, կդարձնի հարմարավետ փոխադրումը, գները կնվազեն: Ընդհանուր առմամբ, «բաց երկնքի» քաղաքականության ընդունումը ենթադրում է կառավարության կողմից հետևյալ սահմանափակումների վերացում: • Ավիաընկերությունների թվի սահմանափակումներ • Հաճախականությունների, չվացուցակների, հնարավորությունների սահմանափակումներ, որոնք կարող են առաջարկվել ավիաընկերության կողմից • Ավիաընկերություններին գործողությունները համակարգելու պահանջներ • Գնագոյացման սահմանափակումներ: Սակայն, միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է չանտեսել շուկայական մոդելի շահագործման բացասական հետևանքները: Մասնավորապես, օդային փոխադրումների շուկայական համակարգի խոչընդոտներն են. Այս տեսանկյունից շատ կարևոր է հստակեցնել ազգային փոխադրողի կարգավիճակի կազմակերպական և իրավական հիմնավորումը: Ամփոփելով, մենք կցանկանայինք ընդգծել, որ ոլորտում արմատական ​​բարեփոխումների ընթացքում անխուսափելի են հետևյալ միջոցառումները. 1. Օդային հաղորդակցության վերաբերյալ միջազգային համաձայնագրերի ընդլայնում: 2. «vվարթնոց» օդանավակայանի կողմից մատուցվող ծառայությունների սակագների գնագոյացման թափանցիկության ապահովում: 3. «Արմավիա» ավիաընկերության սնանկության վերաբերյալ հատուկ ծրագրի իրականացում: Պետությունը վերականգնման նպատակով ձեռք կբերի ընկերության բաժնետոմսերի վերահսկիչ փաթեթը, այնուհետև, ըստ ժամանակացույցի, վերականգնման ծրագիր առավելագույնը երեք տարի իրականացնելուց հետո, դուրս կգա նախագծից `վաճառելով իր բաժնեմասը: 4. Հաշվի առնելով բնակչության մեծամասնության ցածր կենսամակարդակը, օգտվելով միջազգային ազատականացման փորձից, առաջ քաշեց ավելի համեստ, էժան օդանավակայանի անհրաժեշտության գաղափարը, որտեղ հատուկ ավիաընկերությունները կարող են աշխատել ցածր գնով: թռիչքներ Դրա վառ օրինակը Վրաստանի Քութաիսիի օդանավակայանն է, Կիի Gուլյան օդանավակայանը, որտեղից տնտեսապես գործում է լեհ-հունգարական բյուջետային Wizzair ավիաընկերությունը: Կարծում ենք, որ Գյումրու «Շիրակ» օդանավակայանը կարող է որպես այդպիսին ծառայել Հայաստանում: , ։

Սույն գիտական հոդվածոււմ ներկայացված են միջազգային օդային հաղորդակցության ազատականացման արդի իրավական հիմնախնդիրները տարածաշրջանային մակարդակում։ Ներկայացված են միջազգային օդային հաղորդակցության ազատականացմանը նպաստող միջազգային իրավական ակտերի պատմահամեմատական և իրավական վերլուծությունը և մի շարք միջպետական մարմինների առաքելությունը հիշյալ ոլորտում։ Հիշատակավում է նաև տարածաշրջանային մակարդակում օդային փոխադրումների ոլորտն ազատականացնելու «բաց երկնքի» քաղաքականության մասին։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում ավիափոխադրումների հետ կապված վեճերի կարգավորման դատական ընթացակարգի ազատականացմանը։

Լանդշաֆտային ուսումնասիրությունը տարածաշրջանային աշխարհագրության ուղղություններից մեկն է, որն ուսումնասիրում է բնական տարածական բարդույթները `բնապատկերները, դրանց ձևաբանությունը: Լանդշաֆտային ստորաբաժանումների առանձնահատկությունների միջև փոխհարաբերությունների դինամիկայի զարգացման օրինաչափությունների ճանաչումը սերտորեն կապված է բնական բնապահպանական առանձնահատկությունների հետ, ուստի դաշտային (գիտական-ստացիոնար) մեթոդները կարևոր դեր են խաղում լանդշաֆտային հետազոտություններում: Լանդշաֆտային լաբորատոր դասընթացները ուսանողների ընդհանուր բարդ պատրաստման կարևոր օղակներից մեկն են: Կանաչապատման լաբորատոր դասընթացների ընթացքում ուսանողն աշխատում է տեղագրական քարտեզով, և վերջիններիս հետ աշխատելու, դրանում պարունակվող տեղեկատվությունը նպատակային օգտագործելու հմտությունները աշխարհագրագետի, մասնավորապես լանդշաֆտագետի, առավել պարտադիր հմտություններից մեկն է: Առանց դրա հնարավոր չէ զբաղվել լանդշաֆտային քարտեզագրմամբ, հատկապես լանդշաֆտային բաղադրիչների միջև հարաբերությունների վերլուծությամբ: Այս մեթոդաբանական հոդվածի հիմնական նպատակն է ցույց տալ լաբորատոր-գործնական աշխատանքի անհրաժեշտությունը և առաջարկել լաբորատոր աշխատանքի օրինակներ լանդշաֆտագիտության տեսական դասընթացին զուգահեռ: Օգտագործելով նախնական նյութերը, ուսանողները պետք է կարողանան ինքնուրույն ստեղծել լանդշաֆտային պրոֆիլներ, տեքստային, գրաֆիկական, աղյուսակային քարտեզների լեգենդներ, լայնամասշտաբ լանդշաֆտային քարտեզներ: Դա կարող է լինել նաև խնդիր `ամրապնդել նախորդ դասախոսությունների, սեմինարների, պրակտիկայի ընթացքում ուսանողների ստացած գիտելիքները, նրանց կողմից հորիզոնական կերպով պատկերված ռելիեֆի անվճար ընթերցման հասնելու համար: Կանաչապատման տեսական հարցերն ընդգրկված են «Լանդշաֆտ» դասընթացի դասախոսության մեջ, որից հետո ուսանողը, անկախ իր նեղ մասնագիտացումից, պետք է կարողանա կարդալ ոչ միայն ընդհանուր աշխարհագրական, այլ նաև թեմատիկ քարտեզներ ՝ երկրաբանական, երկրաբանական, երկրային, բուսաբանական և այլն: [6]: Նրանք պետք է ճիշտ բացատրեն լանդշաֆտային քարտեզների հարուստ տեղեկատվությունը: Նման գիտելիքն ինքնանպատակ չէ. դրանց ամրացումն իրականացվում է բնական տարածական համալիրների (BTS) հատկությունների վերլուծության ֆոնին ՝ ռելիեֆի լիտոլոգիական կազմի կամ մակերեսային նստվածքների ուժի, երկրաբանական պայմանների և մակերևութային հոսքի ռեժիմի փոփոխության հետ կապված: Նույն կլիմայի, տեկտոնական կառուցվածքի, նույն հին աշխարհագրական անցյալում, որոշակի լանդշաֆտի փոքր տարածքում վերոհիշյալ փոփոխությունները տեղի են ունենում հիմնականում հողի ծածկույթում, ինչը այս կամ այն ​​կերպ իր ազդեցությունն է թողնում վերաբաշխման վրա: խոնավության և ջերմության: Իրականում առաջադրանքները կատարելիս պետք է նախանշվեն ԲԹ features շարքի ամենաբարձրից ամենացածր կետերից բնական հատկությունների փոփոխման օրինաչափությունները: Լանդշաֆտային հետազոտությունների պրակտիկայում նման աշխատանքները պետք է հանդիպել դաշտային հետազոտությունների նախապատրաստական ​​փուլում, նախնական լանդշաֆտային քարտեզներ պատրաստելիս, երբ տեղագրական քարտեզները բացահայտում են բարդ բնական տարածական համալիրների կամ բույսերի աճելավայրերի բնակավայրերի տոհմաբանական տարրերը: Հետևյալ առաջադրանքները կատարվում են լաբորատոր վարժությունների ընթացքում [4]: 1. Քարտեզագրական հիմքի վրա հատուկ սահմանների գծագրման մեջ `ռելիեֆը հորիզոնական ներկայացնելով, նկարելով տարբեր տեսակի բնական քարտեզներ: 2. Օդային լուսանկարների լանդշաֆտի նախնական վերծանում նախ տարածաշրջանային բնական համալիրների նախնական տիպաբանական նկարագրություն: 3. Լանդշաֆտային դիզայնի լայնամասշտաբ պլանավորում (դիտման դիտման ուղիների ցուցակի նշում, տվյալ մակերևույթի վրա լանդշաֆտային հետազոտությունների մշակում): 4. Լանդշաֆտների քարտեզների և օդային լուսանկարների միջոցով լանդշաֆտների երկրաբանական կառուցվածքների վերլուծություն: Տարբեր տեսակի մորֆոլոգիական կառուցվածքի լանդշաֆտների ուսումնասիրության մեթոդաբանության առանձնահատկությունների որոշում: 5. Լայնապատկերային քարտեզի կազմում բարդ դաշտային ուսումնասիրությունների նյութերի, լանդշաֆտների երկրաբանական մասերի համակարգում, տիպաբանություն, լեգենդի կազմում: 6. Լանդշաֆտային քարտեզի վրա հիմնված հատուկ և կիրառական քարտեզների պատրաստում: Քանի որ դասերից յուրաքանչյուրը մեծապես կամ փոքր չափով ներառում է այն հարցերը, որոնք պետք է հասկանալ հետագա թեմաների կատարման ընթացքում, ուսանողները պետք է ավարտված առաջադրանքը անցնեն հաջորդ առաջադրանքի նախօրեին: Լաբորատոր աշխատանքների սկզբում ուսանողներին տրվում են հատվածներ քարտեզներից, որոնց վրա հորիզոնական նշվում է ռելիեֆը (գծապատկերի մակերեսը մոտ 4 սմ 2 է, մասշտաբը ՝ 1: 10,000, հազվադեպ ՝ 1: 25,000 կամ 1: 5000, հորիզոնական անցում, հիմնականում յուրաքանչյուր 1 մ, երբեմն ՝ 2.5 և 0,5 մ): Դրանք նույնպես անհրաժեշտ են: այլ ձեռնարկներ վարելու մեթոդական ցուցումներ, դասընթացների հատուկ տեսակներ, բ. Ընդերքի հետախուզման կետերով լայնածավալ տեղագրական քարտեզ և արդյունքներ, գ. բույսերի տեսակների էդաֆիկ ցանց, դ. Մեծածավալ օդային լուսանկարներ և տիեզերական լուսանկարներ: Լաբորատոր աշխատանքին նախապատրաստվելիս ուսանողներին տրվում է անհրաժեշտ գրականության ցուցակ: Քարտեզների տարածաշրջանային ընտրությունը կրթական նպատակներով հիմնականում պետք է իրականացվի այնպես, որ քարտեզները ներառեն լանդշաֆտային տարածքի մի մասը, որտեղ սովորում են ուսանողները կամ նրանց բնապատկերային լանդշաֆտները, օրինակ `Գյումրու մանկավարժական ինստիտուտի աշխարհագրության բաժնի ուսանողները: անել իրենց ազգային պրակտիկան: Այգու տարածքում («Գորշաբերդ կիրճ», որը գտնվում է Ախուրյան գետի ափին, Արփի լճի ափամերձ գիծ և այլն), որը համարվում է լաբորատոր աշխատանքների համար ընտրված հարմար տարածք: Հնարավոր է, որ լանդշաֆտի մորֆոլոգիական կառուցվածքը համեմատաբար պարզ է ՝ պարարտանյութերի ոչ ավելի, քան 10-12 տեսակ: Նման ընտրությունը ուսանողներին թույլ է տալիս կիրառել իրենց առաջին ոլորտի փորձը ժամանակի գիտելիքները նախշերի վերլուծության մեջ: Բացի այդ, դա վերացնում է անհարկի տեխնիկական դժվարությունները քարտեզներ կազմելիս: Դիտարկման կետերը կազմվում են կրթական քարտեզների վրա, որոնց համար ընդերքի լրիվ անվանումը նշված է աշխատանքային լեգենդում, այսինքն `տոհմաբանական անվանումը, դրա մեխանիկական կառուցվածքը` ընդերքը կազմող հողը: Հարկ է նշել, որ բնական հողային համալիրների շատ առանձնահատկություններ պատահական չեն, որոնք բացահայտվում են ընդերքի բնութագրերով, որոնք իրենց կառուցվածքում և առանձնահատկություններում ներառում են տարերային բնական գործընթացներ և երևույթներ, որոնք գործում են որպես ընդերքի գործոններ: Այսպիսով, առաջադրանքը կատարելու համար կան որոշ տեղեկություններ ռելիեֆի (քարտեզի հորիզոնականներ), մակերեսային նստվածքների վիմաբանական կազմի, ուժի մասին (լեգենդում հողի ձևավորող ապարների նկարագրություն), խոնավության, ընդհանուր գծերի վերաբերյալ: հոսքի ռեժիմը (քարտեզը `հողի տեսակների տարբերություններով), հողի տեսակների տարբերությունները: , լվացում, հունական գործընթացների գործունեության առանձնահատկությունները) և Հենվելով այս հիմունքների վրա ՝ ուսանողը պետք է կարողանա ինքնուրույն աշխատել ՝ ստեղծելով մի շարք բուսական համայնքներ, որոնք համապատասխանում են գոյություն ունեցող էկոտոպներին: Սա պահանջում է տեղեկատվություն անտառի, անտառի, խոտածածկույթի, հողատարածքների հիմնական տեսակների, էկոլոգիայի վերաբերյալ, օրինակ, Գորշաբերդի տեղանքի համար անհրաժեշտ է բնական եղեգնյա անտառ (մոտ 57 հա), հետանտառային, Ախուրյանի ձախ հովտի արհեստական ​​անտառի թփեր (ընդհանուր անտառային թփեր) Ախուրյանի կիրճի անտառային կազմավորումների մեջ տարածված բույսերը (Սոսնովսկի օսպրի, Բալանկա դորոնիկ, պարսկական գազ, Ախուրյանի հաղարջ, Կարսի փայփուշ և այլն) [3]: Ուսանողներին օգնելու համար տրամադրվում են բույսերի վրա հիմնված սխեմատիկ ընդհանրացված էկոլոգիական շարքեր, անտառային սեղաններ և գրական աղբյուրներ: Քարտեզի վրա ռելիեֆի տարբեր ձևերի գաղափարը լրացնելու համար օգտագործվում են ենթակետի ուղեցույցներ, տեղագրական քարտեզների բնապատկերների նմուշների ալբոմներ, «տեղագրություն» առարկայի տեղեկատու գրքեր, մակերեսային լանջի ճշգրիտ բնութագրերը: , Լաբորատոր աշխատանքներն իրականացվում են հետևյալ հերթականությամբ. Քարտեզ կազմելը, լեգենդ մշակելը, բովանդակությունը վերլուծելը, բնապատկերի զարգացման գործընթացների բնական տարբերակման օրինաչափությունները հայտնաբերելը և բացատրության կազմումը: Մենք ներկայացնում ենք մի քանի լաբորատոր աշխատանքներ, որոնք կարող են իրականացվել Հայաստանի Հանրապետության պայմաններում: Լաբորատոր աշխատանք N 1 Թեմա - Լանդշաֆտի լիտոգենային բազային քարտեզի կազմում 1. Լիտոգենային բազային քարտեզի կազմում ՝ նկարագրական բնույթի տվյալների հիման վրա և երկրաբանական հետազոտությունների տվյալների հիման վրա: 2. Ստեղծել լանդշաֆտային լիտոգենային բազային քարտեզի լեգենդ: 3. Վերլուծել լանդշաֆտի լիտոգենային հիմքի ժամանակակից կառուցվածքը: Լաբորատոր աշխատանք N 2 Թեմա - Ուսումնական տարածքի հողային քարտեզի կազմում 1. Լանդշաֆտային քարտեզ կազմեց Հողային ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմիր հողային քարտեզ: 2. Ստեղծեք հողային քարտեզի լեգենդ: 3. Բացահայտել ուսումնասիրված տարածքում տարրական հողերի ձևավորման գործընթացների զարգացման օրինաչափությունները: Լաբորատոր աշխատանք N 3 Թեմա - Լանդշաֆտային քարտեզի կազմում 1. Ստեղծել լանդշաֆտային քարտեզ `հիմնվելով լանդշաֆտի և հողային քարտեզի լիտոգենիկ հիմքի վրա: 2. Կազմել ուսումնասիրված տարածքի բնապատկերային տեքստ, գրաֆիկական աղյուսակի լեգենդ: 3. Առանձնացրեք կրթական փորձարարական տարածքի բնական տարբերակման օրինաչափությունները: Լաբորատոր աշխատանք N 4 Թեմա - Լանդշաֆտի պրոֆիլի պատրաստում 1. Դասընթացի տարածքում ստեղծեք լանդշաֆտի պրոֆիլ ՝ օգտագործելով լանդշաֆտային քարտեզ: 2. Լանդշաֆտի պրոֆիլում առանձնացնել և գրանցել բնական տարբերակման օրինաչափությունները: Լաբորատոր աշխատանք N 5 Թեմա - «Գորշաբերդ» արգելավայրի լանդշաֆտային քարտեզի կազմում `շրջակա միջավայրի արդյունավետության բարձրացման և հանգստի նպատակով 1. Վերցրեք« Գորշաբերդ »արգելավայրի տարածքի օդային լուսանկարները (M1): 10000-1: 25000) վերծանում [5] և կազմում է Ուլեգենդայի լանդշաֆտային քարտեզ: 2. Տարբերակել լանդշաֆտի կենդանաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունները: 3. Իրականացնել «Գորշաբերդ» արգելավայրի շրջակա միջավայրի հանգստյան գործունեության էկոլոգիական լանդշաֆտային հիմքը: Լաբորատոր աշխատանքների ավարտից հետո ուսանողը պետք է պատրաստի զեկույց: Եզրակացություն Այս լաբորատոր աշխատանքներն առաջին անգամ ներկայացվում են հոդվածում առաջարկվող համապատասխան մեթոդական ցուցումներով, դրանք կիրառելի են բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում աշխարհագրություն մասնագիտացող ուսանողների համար, թեմայի շրջանակներում հետաքրքիր, բովանդակալից, նպատակային լաբորատոր, գործնական աշխատանքների կազմակերպման գործընթացում: «բնապատկերագիտություն»: Այս լաբորատոր աշխատանքները հնարավորություն կտան ուսանողներին զարգացնել իրենց տեսական գիտելիքների գործնական կիրառման, քարտեզագրական հմտությունների զարգացման և դաշտային փորձի նպատակային իրականացման հմտություններ: Գրականություն 1. Գաբրիելյան Հ.Կ. - Երկրի լանդշաֆտային շերտը, Երևան, ԵՊՀ հ. 2000, 182 էջ: 2. Պողոսյան Դ.Ա., Խոյեցյան Ա.Վ. - Հայկական լեռնաշխարհի լանդշաֆտները - ֆիզիկա-աշխարհագրական շրջաններ, Երեւան, 2008, ԵՊՀ Հր. 230 էջ: 3. Մարտիրոսյան Լ. Մ. - «Գորշաբերդ» արգելավայրի կենսաբազմազանության և դրա պաշտպանության որոշ հարցերի շուրջ - GSPI հանրային: Գիտական ​​նստաշրջանի նյութեր, Գյումրի, 2011, էջ 148-151: Տեղեկատվություն հեղինակ Գայանե Ռուլեսի Ավետիսյանի մասին - աշխատ. գիտնականի թեկնածու, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, օգնական, էլ. ։

Լանդշաֆտագիտության լաբորատոր աշխատանքները անցկացվում են լսարանում և առարկայի համալիր դասընթացի կարևոր ու անբաժան օղակներից մեկն են։ Այս հոդվածում առաջարկվում են լաբորատոր աշխատանքների մի քանի նմուշներ, նրանց իրականացման մեթոդներն ու հերթականությունը, որոնք ուսանողները կարող են կատարել` հենվելով իրենց տեսական ու գործնական գիտելիքների վրա։

ԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ՔՆՆԱԽՄԲԻ ԿԱՅԱՑՐԱԾ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻԲՈՂՈՔԱՐԿՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՆերկայումս առկա գրեթե բոլոր իրավական համակարգերը նախատեսումեն իրավական վեճերի կարգավորմանն ուղղված որոշումների բողոքարկմանհնարավորություն՝ դրանով իսկ փորձելով նվազեցնել իրավական, դատականսխալների աստիճանը։ Սակայն միջազգային առևտրային վեճերի քննությանհամակարգում բավականին երկար ժամանակ բողոքարկման մեխանիզմը բացակայում էր։ Մասնավորապես «Մաքսերի և առևտրի մասին» 1947թ. համաձայնագիրը (այսուհետ՝ նաև ՄԱԳՀ) չէր նախատեսում քննախմբի զեկույցներիբողոքարկման ընթացակարգ, ինչի արդյունքում հնարավոր իրավական սխալներից խուսափելու համար քննախմբի զեկույցն ընդունվելուց հետո դրվում էրշրջանառության մեջ, և եթե 60 օրվա ընթացքում այն միաձայն կարգով չէր ընդունվում, ապա համարվում էր, որ զեկույցը մերժվել է Վեճերը կարգավորողմարմնի կողմից (այսուհետ՝ նաև ՎԿՄ)։ Այսինքն՝ Վեճերը կարգավորող մարմինը, այնուամենայնիվ, որոշակի առումով վերանայում էր քննախմբի զեկույցները և համաձայն չլինելու դեպքումիրավասու էր մերժելու այն։ Բայց այս ընթացակարգը, ըստ էության, իրավական տեսանկյունից չէր կարող համարվել քննախմբի զեկույցների վերանայումկամ բողոքարկում, քանի որ այս գործընթացում գերակշռում էր դիվանագիտությունը և քաղաքականությունը։ Առևտրային վեճերի լուծման ընթացքում կայացված ակտերի բողոքարկման ընթացակարգը սահմանվեց արդեն «Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության» (այսուհետ՝ նաև ԱՀԿ) շրջանակներում 1995 թ. «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգի մասին» Համաձայնագրով,որի 17-րդ հոդվածն սահմանում է Բողոքարկման մշտական մարմնի ձևավորման և բողոք ներկայացնելու կարգը։ Վերաքննության ընթացակարգը իրականացնում է Բողոքարկման մշտական մարմինը, որը բաղկացած է 7 մշտական անդամներից։ Անդամները նշանակվում են չորս տարի ժամկետով մեկ անգամ վերընտրման հնարավորությամբ1։ Համաձայնագիրը, ի տարբերություն ԱՀԿ-ի շրջանակներում քննախմբիկողմից վեճերի քննության ընթացակարգին, բողոքարկման ընթացակարգիվերաբերյալ պարունակում է ընդամենը մեկ հոդված՝ 17-րդ հոդվածը։ Միաժամանակ համաձայնագրի 17-րդ հոդվածի 9-րդ կետը սահմանում է,որ Բողոքարկման մարմինը մշակում է աշխատանքային ընթացակարգերը՝խորհրդակցելով Վեճերը կարգավորող մարմնի նախագահի և գլխավոր տնօրենի հետ, և դրանց մասին հաղորդում է անդամներին՝ ի գիտություն։ Այսպիսով՝ ԱՀԿ-ի շրջանակներում վերաքննությունն իրականացվում էհամաձայն «Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին» համաձայնագրով և Վերաքննության աշխատանքային ընթացակարգով (այսուհետ՝ նաև Աշխատանքային ընթացակարգ)։ Հաշվի առնելով կազմված աշխատանքային ընթացակարգերի ծավալունբնույթը, ինչպես նաև Բողոքարկման մարմնի գործառույթները և այն հանգամանքը, որ հանդիսանալով մշտական գործող մարմին՝ ժամանակի ընթացքումանհրաժեշտություն է առաջանում պարբերաբար փոփոխելու, բարելավելուարդեն իսկ առկա ընթացակարգերը, գտնում ենք, որ բավականին ողջամիտտարբերակ է նախատեսել համաձայնագիրն՝ ընթացակարգերի մշակումը ներառելով անմիջականորեն Բողոքարկման մարմնի գործառույթների կազմում։ Անդրադառնալով ԱՀԿ-ի շրջանակներում առկա վերաքննության սահմաններին՝ կարող ենք փաստել, որ այս համակարգում գործում է սահմանափակվերաքննության մոդելը, քանի որ համաձայնագիրը հստակորեն սահմանում է,թե որ հարցերին կարող է անդրադառնալ Բողոքարկման մարմինը։ Մասնավորապես, համաձայն համաձայնագրի 17-րդ հոդվածի 6-րդ մասի, Բողոքարկման մարմինը վերանայում է միայն քննախմբի կողմից իրավունքի և իրավական մեկնաբանության հետ կապված հարցերը։ Այսինքն՝ Բողոքարկման մարմինը իրավասու չէ իրավունքի հարցերից զատ անդրադառնալ փաստերի գնահատման, ապացույցների հետազոտմանն առնչվող հարցերին2։ Նշված իրավիճակում տրամաբանական հարց է առաջանում առ այն, թեորքանով կարող է արդյունավետ գործել ԱՀԿ-ի բողոքարկման մարմինը վերաքննության նման նեղ սահմանների պայմաններում։ Մինչ վերոգրյալ հարցին անդրադառնալը՝ հարկ ենք համարում առանձինանդրադարձ կատարել ընդհանրապես իրավական համակարգերում վերաքնՏե՛ս/էլեկտրոնայինhttps։ //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/appellate_body_e.htm,15.03.2016 թ./։ 2 Տե՛ս Understanding the WTO։ settling disputes a unique contribution /էլեկտրոնային աղբյուր՝https։ //www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/disp1_e.htm, դիտման ամսաթիվ՝ 15.03.2016 թ./։ աղբյուր՝ամսաթիվ՝դիտմաննիչ կամ ավելի բարձր ատյանների համար վերանայման սահմանների առկայության հիմնախնդրին։ Ընդհանրապես ցանկացած իրավական համակարգի առջև, որը նախատեսում է իրավական վեճերի դատական վերանայման «երկրորդ ատյան» սովորաբար ծառանում է հարց, թե ինչպես և ինչ սահմաներում պետք է սահմանափակվի երկրորդ ատյանը վեճի վերանայման ընթացքում, եթե այդ վեճի կապակցությամբ արդեն իսկ որոշում, վճիռ է կայացրել ստորին ատյանը։ Սկզբունքորեն ցանկացած վերաքննության համակարգ ցանկանում էապահովել, որ երկրորդ ատյանն ի վիճակի լինի ուղղելու առաջին ատյանի թույլտված սխալները, սակայն միաժամանակ օրենսդիրը չի ցանկանում, որ վերաքննիչ ատյանների կողմից գործի քննությունը վերածվի առաջին ատյանումգործի քննության կրկնության։ Այդ իսկ պատճառով գրեթե բոլոր իրավականհամակարգերում սահմանվում են վերաքննության որոշակի սահմաններ՝ փորձելով կանխել վերադաս ատյաններում ստորադաս ատյանների արդեն իսկ քննած գործի կրկնակի քննությունը3։ Միևնույն ժամանակ երկրորդ ատյանի առկայությունը դատավարությունըդարձնում է համեմատաբար ավելի երկար և ավելի ծախսատար դրանով իսկչբարձրացնելով ընդհանուր առմամբ որոշումների ընդհանուր որակը։ Այդ իսկպատճառով բավականին տարածված է բարձր ատյանների կողմից վերաքննություն իրականացնելիս սահմանել վերանայման չափանիշների մասով որոշակի սահմանափակումներ։ Մասնավորապես բարձր ատյանի դատարանները երբեմն ինքնակամ սահմանափակում են իրենց կողմից վերանայման ենթակա հարցերի շրջանակը, որպեսզի նվազեցնեն իրենց ծանրաբեռնվածությունըև պահպանեն իրենց ինքնուրույնությունը և վստահությունը ցածր ատյաններիհամեմատ։ Ընդ որում՝ վերանայման հստակ սահմանների նախատեսումը բնորոշ է ինչպես ռոմանոգերմանական, այնպես էլ անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգերին։ Այսպիսով՝ այն, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում Բողոքարկման մարմնի կողմիցվերանայման սահմաններ են նախատեսված, գտնում ենք, որ իրավաչափ է ևնպատակ է հետապնդում բարձրացնելու քննախմբերի դերն ու հեղինակությունը՝ կանխելով գործերի կրկնակի քննությունը ողջ ծավալով։ Միաժամանակ ցանկանում ենք ընդգծել, որ բողոքարկման հնարավորություն ունեն միաժամանակ երկու կողմերն էլ՝ անկախ նրանից, թե արդյոք իրենց դեմ է կայացվել զեկույցն թե ոչ, եթե գտնում են, որ որևէ իրավական հարց ոչ ճիշտ է մեկնաբանվել քննախմբի կողմից4։ 3 Տե՛ս, Scope and Funtion of the WTO Appellate System։ What future after the millenniumround? /էլեկտրոնային աղբյուր՝ http։ //www.mpil.de/files/pdf2/mpunyb_ziegler_3.pdf, դիտման ամսաթիվ՝ 15.03.2016 թ./։ 4 Տե՛ս Understanding the WTO։ settling disputes a unique contribution /էլեկտրոնային աղբյուր՝https։ //www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/disp1_e.htm, դիտման ամսաթիվ՝ 15.03.2016 թ./։ Այս հնարավորությունից վեճի կողմերն հաճախ են օգտվում, օրինակ՝«ԱՄՆ-Բրդյա վերնաշապիկներ» գործի շրջանակներում, թեև որոշումը կայացվել էր հօգուտ Հնդկաստանի, սակայն Հնդկաստանը որոշակի իրավական հարցերի մեկնաբանման կապակցությամբ ներկայացրեց բողոք։ 5Անդրադառնալով կողմերի բողոքարկման երկկողմանի հնարավորությանառկայությանը՝ գտնում ենք, որ նման կարգավորումը բավականին արդյունավետ է, քանի որ հաճախ վեճը քննող մարմինները, այն է՝ դատարանը, արբիտրաժը կամ սույն դեպքում քննախումբը, կարող են կոնկրետ գործով տալ իրավանորմի այնպիսի մեկնաբանություն, որի պարագայում, եթե նույնիսկ որոշումը կայացվել է հօգուտ տվյալ կողմի, ապա զուտ որոշման, զեկույցի մեջտրված իրավական մեկնաբանման համար հետագայում կողմը կարող է ունենալ այլ խնդիրներ։ Բողոքարկման համակարգի արդյունավետությանն անդրադարձ կատարելիս էական նշանակություն ունի բողոքարկման, բողոքներ ներկայացնելուհամար սահմանված ժամկետների ուսումնասիրությունը։ Կողմի բողոքարկման իրավունքի լիարժեք իրացման համար մեծ նշանակություն ունի այն հանգամանքը, թե որքան ժամկետ է նախատեսված բողոքներկայացնելու համար։ Հստակ ժամկետի նախատեսումը, ինչպես նաև պատշաճ բողոքի կազման համար ողջամիտ ժամկետի նախատեսումը կողմի՝ բողոքարկման իրավունքի արդյունավետ իրացման երաշխիք է։ Հատկանշական է, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում համաձայնագիրը բողոքարկման հստակ ժամկետներ չի նախատեսում, մասնավորապես.Համաձայն համաձայնագրի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ անդամներինքննախմբի զեկուցագրերը քննարկելու համար, որպեսզի բավականաչափ ժամանակ տրվի, ՎԿՄ-ի կողմից զեկուցագրերը չեն քննարկվում ընդունելու նպատակով դրանք անդամների շրջանում շրջաբերելուց հետո՝ 20 օրվա ընթացքում։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ քննախմբի զեկուցագիրն անդամներին շրջաբերելու օրվանից հետո՝ 60 օրվա ընթացքում, զեկուցագիրն ընդունվում է Վեճերն կարգավորող մարմնի ժողովի ժամանակ, եթե վեճի որևէկողմ Վեճերն կարգավորող մարմնին պաշտոնապես չի ծանուցում բողոքարկելու իր որոշման մասին, կամ Վեճերն կարգավորող մարմինն ընդհանուր համաձայնությամբ չի որոշում չընդունել զեկուցագիրը։ Եթե որևէ կողմ ծանուցել էբողոքարկելու իր որոշման մասին, ապա ՎԿՄ-ի կողմից քննախմբի զեկուցագիրը չի քննարկվում ընդունելու նպատակով մինչև բողոքարկման ավարտը։ Այսպիսով՝ կողմի բողոքարկման հնարավորությունը սահմանափակվում էՎեճերն կարգավորող մարմնի ժողովի ընթացքում զեկուցագրի ընդունմամբ։ 5 Տե՛ս United States — Measures Affecting Imports of Woven Wool Shirts and Blouses fromIndia https։ //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds33_e.htmՄինչև զեկուցագրի ընդունումը կողմն ազատ է ցանկացած ժամանակ բողոքներկայացնելու Բողոքարկման մարմնին։ Ընդհանուր առմամբ վերոգրյալ իրավակարգավորման շրջանակներումկողմերը կարող են վստահ լինել, որ զեկուցագիրն շրջաբերելուց հետո 20 օրվաընթացքում Վեճերն կարգավորող մարմինը ժողով չի հրավիրի, և զեկույցը քննության չի առնվի։ Այսինքն՝ կողմերն միանշանակ տեղյակ են, որ զեկուցագիրնշրջաբերելուց հետո դեռևս 20 օր ունեն՝ զեկույցը բողոքարկելու համար։ Սակայն վերոգրյալ իրավակարգավորման արդյունքում այդ 20 օրը լրանալուց հետո կողմերն հայտնվում են անորոշ կարգավիճակում, քանի որ հստակ բողոքարկման ժամկետի նախատեսված չլինելու պարագայում կողմի համար անհայտ է, թե մինչև երբ կարող է ներկայացնել բողոք Բողոքարկման մարմնին։ Ընդ որում՝ Բողոքարկման մարմնի աշխատանքային ընթացակարգերի21-րդ կետը հստակորեն սահմանում է, որ բողոքը պետք է պարունակի բողոքըներկայացնելու հիմքերը, այն է՝ քննախմբի կողմից թույլ տրված խախտումները, ինչպես նաև հիմնավորվի զեկույցում տրված իրավական մեկնաբանությունների ոչ իրավաչափ լինելը։ 6 Այսինքն՝ բողոք ներկայացնողի վրա ԱՀԿ-ի շրջանակներում բավականինծավալուն պարտավորություններ են սահմանվել, և բողոք ներկայացնողըպետք է որոշակի ժամանակ ունենա՝ ներկայացված պահանջներին համապատասխան բողոք ներկայացնելու համար։ Համաձայնագրի 16-րդ հոդվածի 4-րդ մասը սահմանում է, որ քննախմբիզեկույցն անդամներին շրջաբերելու օրվանից հետո՝ 60 օրվա ընթացքում, ընդունվում է Վեճերը կարգավորող մարմնի ժողովի ժամանակ, եթե վեճի որևէկողմ Վեճերը կարգավորող մարմնին պաշտոնապես չի ծանուցում բողոքարկելու իր որոշման մասին։ Վերոգրյալ իրավակարգավորումից բխում է, որ Վեճերն կարգավորող մարմինն իրավասու է 60 օրվա ընթացքում ընդունելու քննախմբի զեկույցը, եթեպաշտոնապես չի ծանուցվել որոշման բողոքարկման վերաբերյալ։ Միաժամանակ համաձայնագիրը հստակորեն չի կարգավորում այնհարցը, թե ինչ պարբերականությամբ է Վեճերն կարգավորող մարմինը հրավիրում ժողովներ։ Մասնավորապես Համաձայնագրի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասըսահմանում է, որ Վեճերն կարգավորող մարմինը ժողովներ է անցկացնում այնպիսի հաճախությամբ, ինչքան անհրաժեշտ է համաձայնագրով նախատեսված ժամկետներում իր գործառույթների իրականացման համար։ Այսինքն՝ վերոգրյալից բխում է, որ Վեճերն կարգավորող մարմնի կողմիցժողովներ հրավիրելու հստակ ժամանակացույց առկա չէ, և ժողովների հրավիրումը պայմանավորված է անմիջականորեն Վեճերն կարգավորող մարմնի6 Տե՛ս, Working procedures for appellate review /էլեկտրոնային աղբյուր՝ https։ //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/ab_e.htm, դիտման ամսաթիվ՝ 15.03.2016 թ./։ հայեցողությամբ։ Սակայն առկա նման իրավակարգավորման պայմաններում,երբ որևէ հստակ կարգավորում ժամկետների առումով առկա չէ, կարող է առաջանալ ներքոշարադրյալ իրավիճակը։ Այսպես՝• Վեճերը կարգավորող մարմինը զեկույցը շրջաբերելուց հետո՝ 30 օրվաընթացքում, հնարավոր է հրավիրի ժողով, քանի որ նման հնարավորություն համաձայնագիրը թույլ է տալիս։ Այս պարագայում կողմը, որը համաձայն չէ զեկույցին, ունի ընդամենը 30 օր մինչև ժողովի կողմից զեկույցի հաստատումը, որպեսզի հասցնի պաշտոնապես ծանուցել Վեճերը կարգավորող մարմնին բողոքարկման մասին, ինչպես նաև, ամենակարևորը, միաժամանակ Բողոքարկման մարմնի քարտուղարություն ներկայացնի զեկույցի դեմ ներկայացվող բողոքը։ • Մեկ այլ իրավիճակում Վեճերն կարգավորող մարմինը ժողովը հրավիրում է զեկույցը շրջաբերելուց 45 կամ 50 օր հետո։ Այս պարագայումարդեն բողոք ներկայացնող կողմն առավել շատ ժամանակ ունի բողոքը պատշաճ կազմելու համար։ Վերոգրյալ երկու իրավիճակներում Վեճերը կարգավորող մարմինը որևէիրավանորմ չի խախտում, քանի որ վերջինս ազատ է հրավիրելու ժողովներայն պարբերականությամբ, ինչ պարբերականությամբ դա անհրաժեշտ է իրգործառույթներն իրականացնելու համար։ Սակայն, չնայած Վեճերն կարգավորող մարմնի գործողությունները ժողով հրավիրելու կապակցությամբ իրավաչափ են, սակայն առաջացած իրավիճակն է ոչ արդարացի, քանի որ հնարավոր է որևէ վեճի կողմ առավել շատ ժամանակ ունենա բողոք կազմելու համար,քան մեկ այլ վեճի կողմ, ինչի արդյունքում միանշանակ խախտվում է անդամպետությունների իրավահավասարության սկզբունքը։ Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ գտնում ենք, որ նման իրավիճակներից խուսափելու, անդամ-պետությունների իրավահավասարության սկզբունքը չխախտելու, ինչպես նաև առկա անորոշությունը վերացնելու համար առավել ճիշտկլիներ, եթե համաձայնագրով նախատեսվեր բողոքարկման հստակ ժամկետ։ Մասնավորապես համաձայնագրով կարող է նախատեսվել, որ զեկույցըշրջաբերելուց հետո 30 օրվա ընթացքում կողմն իրավասու է ներկայացնելուբողոք7։ Այդ ժամկետի լրանալուց հետո Վեճերն կարգավորող մարմինն իրավասու է 30 օրվա ընթացքում հրավիրել ժողով՝ զեկույցն ընդունելու հարցը քննարկելու համար։ Այսինքն՝ մեր առաջարկած տարբերակի պարագայում Վեճերն կարգավորող մարմինն իրավասու չէ զեկույցը շրջաբերելուց հետո երեսնօրյա ժամկետում հրավիրել ժողով՝ զեկույցի ընդունման հարցը քննարկելուհամար, իսկ վեճի կողմերն էլ հստակ տեղեկացված են, որ բողոք ներկայացնե7 Երեսնօրյա ժամկետն ընտրելիս հիմքում դրել ենք այն նվազագույն ժամանակահատվածը, որնանհրաժեշտ է իրավական վերլուծություններ պահանջող բողոքը կազմելու համար։ Ընդ որում՝տարբեր երկրների իրավական համակարգերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 30 օրը նվազագույն ժամկետն է՝ նման բովանդակությամբ բողոքներ կազմելու համար։ լու համար ունեն 30 օր։ Եթե այդ 30 օրվա ընթացքում կողմը բողոք չի ներկայացնում, ապա արդեն Վեճերը կարգավորող մարմինը պարտավոր է բողոքարկման ժամկետի լրանալուց հետո՝ 30 օրվա ընթացքում, հրավիրել ժողով՝զեկույցի ընդունման հարցը քննարկելու համար։ Վերոգրյալ իրավակարգավորման պարագայում վեճի կողմերը կունենանբողոք կազմելու և ներկայացնելու համար հավասար ժամանակ, ինչպես նաևՎեճերն կարգավորող մարմինը կխուսափի անհարկի ժողովներ հրավիրելուդեպքերից, երբ հրավիրվում է ժողով՝ զեկույցի ընդունման հարցը քննարկելուհամար, սակայն ժողովի հրավիրման օրը ծանուցվում է բողոք ներկայացնելուվերաբերյալ, ինչի պարագայում ժողովը, դեռևս չսկսված, կարող է ուղղակիավարտվել, եթե օրակարգում, բացի զեկույցն ընդունելուց, այլ հարց դրված չէ։ Այսպիսով՝ հիմք ընդունելով վերոշարադրյալ հիմնավորումները՝ գտնումենք, որ համաձայնագրում բողոք ներկայացնելու ժամկետ չնախատեսելը էական իրավական բաց է, և առկա է անհրաժեշտություն այդ մասով համաձայնագրում կատարելու փոփոխություն՝ սահմանելով բողոք ներկայացնելու համար հստակ ժամկետներ։ Միաժամանակ ուսումնասիրելով ԱՀԿ-ի շրջանակներում բողոքարկման համակարգի վերաբերալ առկա իրավակարգավորումները՝ կարող ենք փաստել, որ այս ոլորտը Բողոքարկման մարմնի կողմից կազմված աշխատանքային ընթացակարգերի շնորհիվ, բավականին մանրամասնիրավակարգավորման է ենթարկվել՝ ներառելով ժամանակակից իրավականհամակարգերի բոլոր նորամուծությունները և պարբերաբար շարունակում էկատարելագործվել։ Այսպիսով՝ ամփոփելով հարկ ենք համարում փաստել, որ թեև որոշակիիրավական բացերի առկայությանը՝ բողոքարկման մեխանիզմի ներդրումըԱՀԿ-ի շրջանակներում էականորեն բարձրացնում է ԱՀԿ-ի շրջանակներումառևտրային վեճերի լուծման կապակցությամբ կայացվող ակտերի վստահելիության աստիճանը, ինչպես նաև նպաստում է ԱՀԿ-ի շրջանակներում գործողհամաձայնագրերի հստակ իրավական մեկնաբանման մշակույթի զարգացմանը։ Անի ԱթանեսյանԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄՔՆՆԱԽՄԲԻ ԿԱՅԱՑՐԱԾ ԶԵԿՈՒՅՑՆԵՐԻ ԲՈՂՈՔԱՐԿՄԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` Բողոքարկման մշտական մարմին, ԱՀԿ, «Առևտրի համաշխարհայինկազմակերպություն», քննախումբ, Վեճերը կարգավորող մարմինԱմփոփում։

Սույն հոդվածում ներկայացված են «Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության» շրջանակներում քննախմբի կայացրած որոշումների բողոքարկման ընթացակարգը և իրավական կարգավորման առանձնահատկությունները։ Ուսումնասիրվել են բողոքի քննության սահմանները, բողոք ներկայացնելու իրավունքի իրացման պայմանները, Բողոքարկման մարմնի գործառույթները և լիազորությունները, աշխատանքային ընթացակարգը, ինչպես նաև առանձնակի հետազոտության առարկա է դարձել ԱՀԿ-ի շրջանակներում բողոք ներկայացնելու ժամկետների հիմնահարցը։

ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ՀԱՅ ԵԿԵԵԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Հայոց ցեղասպանությունից անցել է ավելի քան մեկ դար, բայց մինչ օրս Թուրքիայի հայերի պատմական և մշակութային ժառանգությունը շարունակում է ոչնչացվել: 1915 Այսօրվա դրությամբ հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը ներառում էր հազարավոր եկեղեցիներ և վանքեր, որոնք պատմական և գեղագիտական ​​մեծ արժեք ունեին: Peopleողովրդի կամ էթնիկական խմբի մշակույթը ոչնչացնելու ուղղությամբ ձեռնարկված գործողությունները կոչվում են ազգային-մշակութային ցեղասպանություն: Genocideեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի ֆիզիկական ոչնչացում է, այլ նաև նրա ազգային հոգատար մշակույթի ոչնչացում: Բազմաթիվ փաստեր ցույց են տալիս, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության կոտորածներին և տեղահանություններին զուգահեռ, երիտթուրքերի կառավարությունը կանխամտածված և կանխամտածված կերպով փորձում էր ոչնչացնել իր հայկական քաղաքակրթության իրեղեն ապացույցները: Գիտակցելով եկեղեցու դերը, հայ ժողովրդի կյանքի հանդեպ հավատը, թուրքական կառավարությունը կանխամտածված սպանեց հայ հոգևորականներին, ավերեց եկեղեցիներ և վանքեր, բռնագրավեց եկեղեցական գույքը և հազարավոր միջնադարյան ձեռագրեր: Համաձայն 1912-1913թթ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի կառավարությանը ներկայացրած պաշտոնական պատմագրության համաձայն, Օսմանյան կայսրությունում հայկական եկեղեցիների և վանքերի թիվը գերազանցել է 2000-ը (ներառյալ IV-V դարերի վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ): Նրանց մեծ մասը թալանվել, այրվել և ոչնչացվել է ցեղասպանության ժամանակ: Երիտթուրքերի ոչնչացման քաղաքականությունը հայ ժողովրդի պատմական և մշակութային ժառանգության նկատմամբ շարունակվեց նաև հանրապետական ​​Թուրքիայում, քանի որ այդ հուշարձանները համարվում էին որպես հայկական ներկայության անցանկալի վկաներ: Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների փոփոխման գործընթացը սկսվել է Թուրքիայում 1920-ականներին: Ներկայումս Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների ավելի քան 90% -ը թուրքական է: Հայկական աշխարհագրական անվանումները փոխարինվել են թուրքականով, հարյուրավոր ճարտարապետական ​​հուշարձաններ դիտավորյալ ոչնչացվել են, կամ նրանց հայկական ինքնությունը վնասազերծվել է: Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974 թ. Համաձայն տվյալների, 1923 թվականից հետո կանգուն մնացած 913 հայկական պատմաճարտարապետական ​​հուշարձաններից 464-ը ամբողջությամբ անհետացել են, 252-ը ավերակ են, 197-ը `ամբողջական վերականգնման կարիք ունեն: Պայթեցվել են հայկական ճարտարապետական ​​կառույցները, օգտագործվել են որպես թիրախ թուրքական զորավարժությունների ժամանակ, իսկ քարերը օգտագործվել են որպես շինանյութեր: Որոշ գյուղական վայրերում նրանք ծառայում են որպես գոմեր, պահեստներ և բանտեր: Շատ դեպքերում հայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների: 1987 թ. Հունիսի 18-ին Եվրախորհրդարանի կողմից ընդունված բանաձևի 6-րդ կետում նշվում է, որ Թուրքիայի կառավարությունը պետք է ուշադրություն դարձնի Թուրքիայում բնակվող հայ համայնքի լեզվին, մշակույթին և կրթական համակարգին, միևնույն ժամանակ պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերի հայկական հուշարձանների նկատմամբ Հնդկահավ. Հայկական մշակութային ժառանգության հետևանքով ոչնչացումը հայերի նկատմամբ ցեղասպանության թուրքական քաղաքականության շարունակությունն է: Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերանորոգումը համարվում է քաղաքական քայլ, որը պետք է ուղեկցվի հստակ միջոցներով, որպեսզի «պարբերաբար քանդված դարերի» ընթացքում մոռացված ամբողջ հայկական ժառանգությունը անմիջապես հայտնվի պետության պաշտպանության տակ, վերականգնվի և վերադառնա իր օրինական սեփականատերեր, ինչպես ամրագրված են Թուրքիայի կողմից ստորագրված միջազգային փաստաթղթերում: Ուստի այս հարցը պետք է հստակեցվի միջազգային իրավունքի տեսանկյունից: Լոզանի պայմանագրի 42 3 3-րդ հոդվածի համաձայն, Թուրքիայի կառավարությունը պարտավորվեց լիարժեք հոգ տանել այդ փոքրամասնությունների եկեղեցիների, սինագոգների, գերեզմանատների և այլ կրոնական հաստատությունների մասին: Բնականաբար, ամբողջական պահպանումը ներառում է ոչ միայն եկեղեցիների քանդում և չքանդում, այլ նաև դրանց ուժեղացում և նորոգում: Ուստի, Սբ. Եկեղեցու շենքի մասնակի վերանորոգումը ոչ թե բարի կամքի արտահայտում է, այլ Թուրքիայի կողմից որպես հիմնական օրենք ստանձնած միջազգային պարտավորությունների շատ թերի կատարում ՝ օգտագործելով որոշ քաղաքական շահարկումներ: Թուրքիայի իշխանությունները խոչընդոտում են հայկական եկեղեցիների և մատուռների պահպանմանը ՝ օգտագործելով կրոնական ծառայություններ: Հայ եկեղեցու վերականգնման, վերակառուցման կամ վերափոխման կամ ընդլայնման ցանկացած տեսակ, որը որոշակի ծախսերից վեր է, գտնվում է Կրոնի գլխավոր վարչության, ինչպես նաև Արտաքին գործերի նախարարության իրավասության ներքո: Համաշխարհային նշանակության ոչնչացված քանդված ճարտարապետական ​​ժառանգությունը ինչպես հայ, այնպես էլ օտարերկրյա գիտնականների համար: Հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացման ցուցակը բավականին ընդգրկուն է. 1. 5-րդ դարում կառուցված Թեքոր տաճարը, Շիրակի մարզի համանուն գյուղի գմբեթավոր բազիլիկ եկեղեցի, այժմ ՝ Կարսի մարզի Դիգոր քաղաքում: , Թուրքիա, Անիից ոչ հեռու: Այս պահին այն ամբողջությամբ ավերված է և վերածվում է մզկիթի: 2. Սուրբ Աղբակ Բարդուղիմեոսի վանքը: Դեյր, Դհեր, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում, Մեծ abաբ գետի աջ ափին գտնվող բլրի գագաթին: Ավանդության համաձայն, այն հիմնադրվել է 1-ին դարում Սանատրուկ թագավորի կողմից Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանի վրա, բորոտությունից բուժվելուց հետո, նրա կողքին գտնվող Կաթնաղբյուրի ջրով: Վանքը հիշատակվում է XIII դարից: 3. Սուրբ Կարապետ վանքը կողոպտվել և մասամբ ավերվել է 1915 թվականին: Այն վերածվեց քարերի կույտի: 1960 Այդ շրջանում թուրքական բանակը օգտագործվել է հրետանային պատրաստության համար: Հետագայում այդ նույն քարերն օգտագործվել են նույն տեղում գյուղ ստեղծելու համար: 4. Վարագա վանք: Դա միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական և մշակութային կենտրոնն է, որը գտնվում է Վան քաղաքից հարավ-արևելք ՝ Վարագալերայի արևմտյան լանջին: Հիմնադրվել է VII դարում: Վանական համալիրը բաղկացած է վեց եկեղեցուց, գավթից, գավթից և օժանդակ շինություններից: Թուրքիայի կառավարության հրամանով առաջին հարկը ոչնչացվել է: 5. 1998 Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին վերածվել է մզկիթի: Բիթլիսի մզկիթի վերանորոգման համար օգտագործվել են բազմաթիվ քարե բեկորներ, արժեքավոր հայկական խաչքարեր և քարե գրություններ: Թուրքիան Անին ներառել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային հուշարձանի կարգավիճակի թեկնածուների ցուցակում: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հաստատել է ցուցակը, որն ընդգրկում է 35 հուշարձան: Եվ երբ Անինքը կներառվի վերջնական ցուցակում, դա պարզ կդառնա առաջիկա տարիներին: Ըստ թուրքական օրենսդրության ՝ եկեղեցիները և նրանց հարակից հաստատությունները չունեն իրավաբանական անձի կարգավիճակ: Իրավական սահմանափակումների արդյունքում այդ հաստատությունները կարող են եկամուտ ստանալ բացառապես անշարժ գույքի վաճառքից, վարձակալությունից կամ ամփոփումից: Այս հաստատությունները եկամուտ են կուտակում գույքի վարձույթից `իրենց սեփական կարիքների համար, ինչպես նաև դպրոցներին և հիվանդանոցներին օգնելու համար: Թուրքիայի հայկական հաստատությունները, չունենալով գույք ձեռք բերելու իրավունք, կարող են նույնիսկ զրկվել իրենց ունեցվածքից: Եթե ​​համայնքը կամավորների թվի կրճատման պատճառով օգտագործում է իր ունեցվածքը շուրջ տաս տարի, ապա, ըստ Թուրքիայի օրենսդրության, պետությունը իրավունք է ստանում օգտագործել և տնօրինել այդ գույքը [2]: Թուրքիայում հայկական եկեղեցիների վիճակի մասին մանրամասն նկարագրություն կարող է կատարվել, մասնավորապես, անդրադառնալով Էրզրումից 9 կմ դեպի արևմուտք գտնվող հին հայկական Գեզ (Գեզկյո) գյուղի ներկայիս վիճակին: «Սպանեք 7 հայի, երկնքում կընկնեք», «հայկական ծնունդ», «հայ» և «հայ երեխա» արտահայտությունները մինչ այժմ Էրզրումում օգտագործվում են որպես անեծքներ և վիրավորանքներ: 1915-ի sinceեղասպանությունից ի վեր հայերի նկատմամբ ատելությունն ու զզվանքը չի վերացել: Հիմա նրանք վրեժ են լուծում հայ ժողովրդից ՝ հայկական եկեղեցիները վերածելով ավերակների: Հին հայկական Գեզ գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին այսօր շատ վատ վիճակում է: Պատմական արժեք ունեցող այս կառույցը վերածվել է ավերակների: Էրզրումի Ազիզիե քաղաքում վերափոխման աշխատանքների շրջանակներում պարզվել է, որ 17-րդ դարում հայերի կողմից կառուցված եկեղեցին շրջանի բնակիչների կողմից որպես ախոռ է օգտագործվել մինչև 2012 թվականը: Բացի այդ, տուժել է Սուրբ Մինաս եկեղեցին, որը մինչ օրս շարունակում է տառապել գանձ որոնողների արկածներից, իսկ եկեղեցու պատերին հայերին վիրավորող բառեր են գրված: Արեւմտյան Հայաստանում և Թուրքիայում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը շարունակական էր: Բազմաթիվ փաստեր ապացուցում են, որ Հայոց ցեղասպանության հետ մեկտեղ թուրքերը միտումնավոր «պլանավորել են ոչնչացնել» հայկական քաղաքակրթության իրեղեն ապացույցները [3]: Վերջերս Թուրքիայի իշխանությունները սկսել են վերականգնել որոշ հայկական հուշարձաններ, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ցանկությամբ: Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր հայկական եկեղեցիներն են գտնվում Թուրքիայի պետության ուշադրության կենտրոնում: Հայկական չափի հուշարձանները կամ ոչնչացվում են կամ օգտագործվում են որպես քարհանքեր, կամ վերածվում են այլ նշանակության շենքերի ՝ գոմեր, ախոռներ, պահեստներ: Վերականգնելով հայկական եկեղեցիները ՝ Թուրքիան ցանկանում է ստվերել Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու և հայ-թուրքական սահմանը բացելու իր քաղաքականությունը: Թուրքիայում աշխատելու նման ձևը պարտադրում է միշտ «բացասական վերաբերմունքը» «ամեն հայկականի» նկատմամբ: Եկեղեցիները վերանորոգելու թուրքական քաղաքականությունն ունի ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական շահեր: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերականգնման մասին պաշտոնական հայտարարությունը արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանն արեց անցյալ տարվա հոկտեմբերի 30-ին: Թուրքիայի մշակույթի նախարարը խոսեց նաև եկեղեցու վերականգնման մասին ՝ խթանելով Թուրքիայի տնտեսական զարգացման շահերը: Ինչ վերաբերում է Սուրբ Կիրակոս եկեղեցուն, ապա այն 1918-ին վերածվել է մզկիթի: Այն Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի հովանու ներքո գտնվող յոթ եկեղեցիներից մեկն է: Ամենամեծ հայկական եկեղեցիներից մեկը, որտեղ ավելի քան 2000 մարդ էր բնակվում և ուներ յոթ խորան, այժմ պահպանում է ընդամենը երեքը: Այն չի օգտագործվել ավելի քան 50 տարի, և միայն անցյալ տարի էր այն օգտագործվել նպատակով: Չնայած եկեղեցին նորոգվելու է, ներկայիս Դիարբեքիրում հայկական համայնք չկա, և եթե 2004-ին 22 հայ կար, 2006-ին ՝ 7, այժմ Դիարբեքիրում ապրում է ընդամենը 3 հայ: 1948 թ.-ին Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ընդունումից հետո գործընթաց սկսվեց, երբ ընդունվեցին մեծ թվով միջազգային փաստաթղթեր, որոնք այժմ հիմք են հանդիսանում մարդու իրավունքների միջազգային նորմերի և նորմերի համար: Մարդու իրավունքների ոլորտում Թուրքիան ստորագրել է բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթեր, որոնք ուղղակիորեն չեն ամրագրում փոքրամասնությունների հատուկ իրավունքները, բայց ապահովում են հավասար իրավունքներ բոլորի համար: Միևնույն ժամանակ, միջազգային փաստաթղթերի մեծ մասը, որոնք ինչ-որ կերպ առնչվում էին փոքրամասնություններին և նրանց իրավունքներին, Թուրքիայի կողմից ստորագրվել են հատուկ վերապահումներով `համաձայն 1923 թ. Երկրի Սահմանադրության: Լոզանի պայմանագրի դրույթների հետ հակասություններից խուսափելու համար: Թուրքիայի քաղաքականությունը կրոնական փոքրամասնության, մասնավորապես հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ ունի խիստ խտրական բնույթ: Թուրքիան խախտեց 1982 թ. Սահմանադրության 63-րդ հոդվածը, որը սահմանում է պետության պատասխանատվությունը բնական ժառանգության պատմական, մշակութային, պաշտպանության և այդ նպատակով ձեռնարկված միջոցառումների համար: Այս գործողությունները չեն համապատասխանում Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի «Հանցագործությունները դավանանքի ազատության դեմ» գլխին: Հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելու Թուրքիայի քաղաքականությունը մշակութային արժեքների պաշտպանությունը երաշխավորող միջազգային իրավունքի հիմնական նորմերի խախտում է: Մշակութային ժառանգության պահպանումը նշանակում է հարգանք դրա նկատմամբ և նրա անվտանգության երաշխիք, որը տրամադրվում է ստորև ներկայացված որոշ միջազգային փաստաթղթերում. 1. 1899. և 1907 Հաագայի կոնվենցիաներ, մասնավորապես `1907 թ. , 2. Գիտական ​​և մշակութային հաստատությունների և պատմական հուշարձանների պահպանության մասին 1935 թ. Ապրիլի 15-ի Zյուրիխի համաձայնագրով: 3. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Conventionինված բախումների արդյունքում մշակութային ժառանգության պահպանության մասին կոնվենցիա (Հաագայի կոնվենցիա, 1954 թ. Մայիսի 14-ին), երկու ուղեկցող արձանագրություններով (1954 թ. Մայիսի 14 - 1999 թ. Մարտի 26): Չորրորդ կոնվենցիայի առաջին և երկրորդ լրացուցիչ արձանագրություններով Սա կրոնի ազատության տեսակ է, որն այսօր գերակշռում է Թուրքիայում, մի երկրում, որը բազմիցս կատարել է հայերի, հրեաների և ասորիների ցեղասպանություն, ավերել է քրիստոնեական տաճարը և այն վերածել մզկիթի: Թուրքիան այժմ մզկիթներ է կառուցում ամբողջ աշխարհում, հատկապես Գերմանիայում, պահանջում է ազատություն իսլամական պրոզելիտիզմի համար, ակտիվացնում է թուրք իսլամիստներին, նրանց վտարում է երկրից և հովանավորում դպրոցներ և մզկիթներ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Փոքրամասնությունների իրավունքների մոնիտորինգի հանձնաժողով: Փոքրամասնությունները Թուրքիայում, Ստամբուլ, 2004, էջ. 6. [3] Միրզոյան Լ., Հայ պատմամշակութային ժառանգությունը Թուրքիայում, Երեւան, 2015, էջ 14-7: Արման Անդրիկյան ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ՀԱՅ ԵԿԵCHԵԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Հիմնաբառեր. Էթնոս, ինքնություն, կրոնական հիմունքներ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, լիզինգ, մզկիթ, ՄԱԿ, միջազգային դրույթներ և նորմեր համաձայն նորմերի, Հաղազերիկ, Հագայզիկ ։

Հոդվածի նպատակն է վեր հանել հայկական եկեղեցիների վիճակը Թուրքիայում, պարզաբանել դրանց իրավական կարգավիճակը՝ միջազգային կոնվենցիաների դրույթների և թուրքական օրենսդրությամբ, ինչպես նաև ցույց տալ թուրքական կառավարության կողմից ստանձնած միջազգային կոնվենցիաների խախտումը՝ կապված մշակութային նյութական ժառանգության պահպանման հետ, անդրադառնալ Թուրքիայում խոնարհված և կանգուն հայկական եկեղեցիների թվաքանակին։ Հոդվածում անդրադառնում ենք նաև վերջին շրջանում թուրքական իշխանությունների՝ հայկական որոշ կոթողներ վերականգնելու քաղաքականությանը, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ձգտման հետ։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոց ցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։

Գիտ. Headեկավար: Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆ. Ս. Ավետիսյան, բ.գ.թ., դոց. Ա. Ոսկանյան. Կլիմայի գլոբալ փոփոխությունը բարդ խնդիր է, որն իր բացասական հետևանքներով էական ազդեցություն է ունենում բնակչության բարեկեցության և տնտեսական զարգացման վրա: Նշենք, որ վերջին տարիներին կլիմայի փոփոխության հարմարվողականության միջոցառումները զգալիորեն ակտիվացել են միջազգային, ազգային և տարածաշրջանային մակարդակներում: Հայաստանի Հանրապետությունը 1993 թ.-ին վավերացրեց ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության մասին շրջանակային կոնվենցիան `հանդես գալով որպես Հավելված I չհանդիսացող երկիր: Չնայած Հայաստանում ջերմոցային գազերի արտանետումների մասնաբաժինը գլոբալ արտանետումների մեջ կազմում է ընդամենը 0,017%, վերջինս, կամավոր հիմունքներով, իրականացնում է արտանետումների, ընդհանուր առմամբ, կլիմայի փոփոխության մեղմացման միջոցառումներ 1: Մենք բազմիցս շեշտել ենք, որ կանխատեսվող կլիմայի փոփոխության պայմաններում իրավիճակը կվատթարանա, հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում, քանի որ երկիրը գյուղատնտեսության առումով գտնվում է ծայրահեղ ռիսկային երկրների շարքում: Կլիմայի փոփոխության հետևանքով ջերմաստիճանի բարձրացումը, տեղումների քանակի նվազումը, վտանգավոր և անբարենպաստ հիդրոօդերևութաբանական ռիսկերի ավելացումը բացասաբար կանդրադառնան ոլորտի կայուն զարգացման վրա: 1 Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիա, http: // www. //www.nature-ic.am/res/pdfs/conventions/UNFCCC_arm.pdf: Կլիմայի փոփոխության բացասական հետևանքները գյուղատնտեսության վրա ՝ Գյուղատնտեսության համար հատկապես վտանգավոր են կարկտահարությունները, ցրտահարությունները, ուժեղ քամին, ձնաբուքերը, ջրհեղեղները, տեղատարափ անձրևները, որոնց դեպքերի ընդհանուր թիվը մենք ներկայացրել ենք Նկար 1-ում: Տող 1. Հայաստանի Հանրապետությունում 2005-2014թթ. Խոշոր բնական աղետների ընդհանուր քանակը տեղի է ունեցել 2014 թ. Ընթացքում: Դիտարկվող ժամանակահատվածում ընդհանուր բնական աղետների առավելագույնը դիտվել է 2014 թ. ՝ 241 դեպք, իսկ նվազագույնը ՝ 2006 թ.` 83 դեպք: Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ ցրտահարության դեպքերի թիվը զգալիորեն աճել է, ինչը պայմանավորված է Արարատյան դաշտում ջերմաստիճանի տարեկան միջին բարձրացմամբ, որն առավել նկատելի է մարտին, որի պատճառով բուսականությունը շուտ է սկսվում, ուստի ջերմաստիճանի կտրուկ անկում ապրիլին հանգեցնում է ցրտահարության դեպքերի ավելացմանը: Մեծացել է առատ տեղումների և կարկուտի օրերի քանակը, ինչը պայմանավորված է բարձր կարկուտ առաջացնող բարձր ցիկլոնների ներթափանցման հաճախականությամբ: Հարկ է նշել, որ գյուղատնտեսության ոլորտում ցանկացած ցնցում ունի բացասական սոցիալական և ֆինանսական հետևանքներ ինչպես բնակչության կենսամակարդակի, այնպես էլ երկրի մակրոտնտեսական ցուցանիշների վրա: Իհարկե, բնական ռիսկերի պատճառած վնասը մեղմելու համար 1 Ավետիսյան Ս., «Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության հրատապ խնդիրներ», Երևան: Տնտեսագետ, 2014 թ. 2 Դիագրամը կազմվել է և հաշվարկները կատարվել են Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարության, ինչպես նաև ՀՀ ԱՎRA տվյալների հիման վրա: 3 Կլիմայի փոփոխության երրորդ ազգային հաղորդագրություն: Երեւան, «Լուսաբաց» հրատարակչություն, 2015, 64 էջ: Այդ նպատակով պետությունը փորձում է որոշակի օգնություն ցուցաբերել բնական աղետներից տուժած գյուղացիներին, սակայն ՀՀ պետական ​​բյուջեի հնարավորությունները շատ սահմանափակ են, և, որպես կանոն, վնասներն ամբողջությամբ չեն փոխհատուցվում: Շատ դեպքերում գյուղացիները ստիպված են աշխատել արտերկրում, որպեսզի կարողանան հնարավորինս ապահովել ընտանիքի նվազագույն ֆինանսական ծախսերը, իսկ գյուղատնտեսական վարկերի դեպքում `հաշվարկել վարկի մայր գումարը` տոկոսները: Որոշ ձեռնարկություններ հրաժարվում են զբաղվել գյուղատնտեսական գործունեությամբ ՝ նպաստելով անմշակ հողերի արդեն ավելացող թվին: Որպես կլիմայի փոփոխության նկատմամբ գյուղատնտեսության կայունության բարձրացման միջոց ՝ մենք առաջարկում ենք օգտագործել փոխադարձ ապահովագրության համակարգի ներուժը: Գյուղատնտեսության ոլորտում ռիսկերի կառավարման գործիքները բաժանված են երկու խմբի `ֆերմերների մակարդակում իրականացվող միջոցառումներ և ռիսկերի փոխանցման միջոցառումներ: Երկրորդ խումբը ներառում է պետական ​​աղետից հետո օգնությունը, ապահովագրությունը և փոխադարձ ապահովագրությունը 1: Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս գործող ոչ մի ապահովագրական ընկերություն չի կնքում գյուղատնտեսական ապահովագրության պայմանագրեր, որոնց պատճառները տարբեր են (ոլորտում ռիսկի բարձր մակարդակ, պետական ​​աջակցության բացակայություն, օրենսդրական դաշտի անկատարություն և այլն): Պետական ​​ապահովագրական ընկերության ստեղծում և Կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելու լավագույն միջոցը կարող է լինել. Մենք դրան անդրադարձել ենք մեր նախորդ հոդվածներից մեկում 2: Փոխադարձ ապահովագրությունը փորձված և փորձարկված ռիսկերի կառավարման գործիքներից է, որն օգտագործվում է 17-րդ դարում: Միացյալ Նահանգներում հրդեհային ապահովագրության առաջին ընկերությունը հիմնադրվել է 1752 թվականին, իսկ Մեծ Բրիտանիայում կյանքի փոխադարձ ապահովագրության առաջին ընկերությունը ՝ 1762.3-ին: Փոխադարձ ապահովագրության էությունն այն է, որ ապահովագրողները գործում են միաժամանակ ընկերության հիմնադիրների հետ: Նշենք, որ 2005 թ.-ին Հայաստանի Հանրապետությունում փորձ կատարվեց փոխադարձ ապահովագրություն իրականացնել Սյունիքի մարզի Տոլորսի գյուղատնտեսական կոոպերատիվում, որտեղ կազմակերպվել էր «Գյուղատնտեսական կենդանիների վնասների փոխհատուցման հիմնադրամ»: Գյուղատնտեսական կենդանիների ռիսկերի կառավարման մոնիտորինգի համար կազմվել է հարցաշար: Կատարված հաշվարկների միջոցով 2 Ոսկանյան Գ., ՀՀ գյուղատնտեսությունում ապահովագրական համակարգի ներդրման քաղաքականությունը: // Ագրոգիտություն, 3-4, 2015. էջ 87-91: 3 http: //dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/839715: Գյուղատնտեսական կենդանիների համար սահմանվել են հետևյալ սակագները. Կովեր ՝ 3,5-4,5%, երինջներ ՝ 6,5-7,5%, ոչխարներ, այծեր ՝ 5,5-6,5%: Կատարված աշխատանքի շնորհիվ «Տոլորս» կոոպերատիվում կազմակերպվեց փորձնական փոխադարձ ապահովագրության ֆոնդ, որի միջոցով. 1. Կոոպերատիվի 45 անդամներից 22-ն ապահովագրեցին իրենց գյուղատնտեսական կենդանիների մի մասը: Ապահովագրվել են 122 գյուղատնտեսական կենդանիներ: Implementationրագրի իրականացման արդյունքները զգալիորեն ավելի բարձր կլինեին, եթե 2006 թ. Երաշտի պատճառով «Տոլորս» կոոպերատիվի անդամները մեծ վնասներ չկրեին: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ փոխադարձ ապահովագրությունն ավելի հեշտ է կազմակերպել գյուղատնտեսական կոոպերատիվներում, քանի որ անդամները ընդհանուր շահ ունեն այս գործում: «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել է 2015 թվականին ՝ երկար տարիների քննարկումներից հետո, միանշանակ կնպաստի այս գործընթացին: դեկտեմբերի 21-ին: Այնուամենայնիվ, համայնքային մակարդակում փոխադարձ ապահովագրություն կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է մշակել և կյանքի կոչել «Փոխադարձ ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը: Հարկ է նշել, որ նմանատիպ օրենք գործում է մի շարք երկրներում, ինչպիսին է Ռուսաստանի Դաշնությունը 2: Փոխադարձ ապահովագրության մասին ՀՀ օրենքը կներառի հետևյալ հիմնական դրույթները. մարմինը և վերահսկիչ մարմինը, - փոխադարձ ապահովագրական միության տնօրենը, - միության գույքը, - ապահովագրավճարները, - ապահովագրական պահուստները և այլն: Փոխադարձ ապահովագրությունն իրականացվելու է կամավոր կերպով `միության կանոնադրության կամ ապահովագրական պայմանագրի հիման վրա: Միությունը պարտավոր կլինի փոխհատուցել իր անդամի վնասները ապահովագրական պատահարի դեպքում: Փոխադարձ ապահովագրության միությունը կարող է տրամադրել 1 Կիրակոսյան Կ., Գյուղատնտեսական կենդանիների փոխադարձ ապահովագրության կազմակերպություն, Խորհուրդ գյուղացուն, Երևան, 2007, 43 էջ: Ռիսկի ռիսկի դիմեք ապահովագրողի վրա, որն ունի այդ կարգի լիցենզիա: Ապահովագրության օբյեկտը կարող է լինել միայն միության անդամի գույքային շահը: Փոխադարձ ապահովագրական միության կանոնադրությունը հիմնադիր փաստաթուղթ է, որը հաստատվելու է միության ընդհանուր ժողովի կողմից: Ընդհանուր ժողովը, խորհուրդը գործադիր տնօրենը լինելու են փոխադարձ ապահովագրության միության ղեկավար մարմիններ: Իր պարտավորությունները կատարելու համար միությունը պարտավոր է ստեղծել ապահովագրական պահուստներ, որոնց հաշվին կարող է իրականացնել ներդրումային գործունեություն ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից սահմանված ուղղություններով և սահմաններում: Մենք առաջարկում ենք ստեղծել պետական ​​կառույց, որը համապատասխան խորհրդատվություն և տեխնիկական աջակցություն կտրամադրի այն կոոպերատիվներին կամ գյուղական համայնքներին, որոնք ցանկանում են իրականացնել փոխադարձ ապահովագրություն: Այստեղ օգտագործվում է նաև վերաապահովագրության պաշտպանության հարցը, քանի որ փոխադարձ ապահովագրության դեպքում սիստեմատիկ ռիսկը մեծ է: Գոհար Ոսկանյան, aghաղկանուշ Միրզոյան ՀՀ-ում կլիմայի փոփոխության պայմանների փոխադարձ ապահովագրության ներդրման ուղիներ Հիմնաբառեր. Կլիմայի փոփոխություն, բնական աղետներ, հարմարվողականություն, փոխադարձ հարմարվողականություն ։

Կլիմայի փոփոխություններով պայմանավորված աճել է տարրերային աղետների քանակը և մեծացել է դրանց տեղի ունենալու հաճախականությունը։ Սրանով պայմանավորված՝ անհրաժեշտություն է առաջանում կիրառել կլիմայի փոփոխությանն ուղղված համապատասխան գործիքները։ Որպես այդպիսի գործիք՝ հոդվածում հիմնավորվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման անհրաժեշտությունը։ Ներկայացվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման համար անհրաժեշտ իրավական ակտերի հիմնական դրույթները, ինչպես նաև միջոցառումների ցանկը։

Արտաքին ուղղակի ներդրումների ներդրման խնդիրները ՀՀ բոլոր երկրներում պլանային-վարչական տնտեսությունից դեպի ազատ շուկա անցումային շրջանը բնութագրվում էր խորը սոցիալ-տնտեսական ցնցումներով: Հայաստանում այդ անցումը տեղի ունեցավ հատուկ բարդություններով: 1998 - 1990 թվականներին Համեմատության արդյունքում նկատվել է արդյունաբերական արտադրության նկատելի անկում: Այն հատկապես մեծ էր 1992-ին, երբ նախորդ տարվա արտադրության ծավալները գրեթե երկու անգամ կրճատվեցին: Սա ուներ իր սուբյեկտիվ պատճառները, որոնցից հիմնականներն էին. • երկաթուղու շրջափակումը, • ձեռնարկությունների միջև տնտեսական կապերի խզումը ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում (ԽՍՀՄ արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ մասը արտադրում էր ոչ թե միջանկյալ, այլ միջանկյալ ապրանքներ), • խորը էներգետիկ ճգնաժամի պատճառով: Շատ ձեռնարկություններ հարկադրված էին մշտական ​​պարապուրդի և այլն: 1994 թվականից ի վեր Հայաստանում գրանցվեց արդյունաբերության որոշակի աշխուժացում: 1994-1997 թվականներին Արդյունաբերական աճի տեմպերը նախորդ տարվա համեմատ համապատասխանաբար կազմել են 105,3, 101,5, 101,4 և 101,0% 1: Այնուամենայնիվ, 1998-ին, 1997-ին, 1998-ի համեմատ, արդյունաբերական արտադրության աճի տեմպը նվազել է 2,5 տոկոսային կետով, որի հիմնական պատճառը Ռուսաստանի Դաշնությունում 1998 թ.-ին: Ֆինանսական (հատկապես վճարային) ճգնաժամը, որը սկսվեց 19-րդ դարի կեսերին , կամ, որպես արդյունք, Հայաստանի խոշոր ձեռնարկությունների զգալի մասի պահանջարկի նվազում և լիակատար բացակայություն, քանի որ այդ ձեռնարկությունների արտադրանքը հիմնականում ուղղվում էր դեպի ռուսական շուկա: Նման իրավիճակում հսկայական ներդրումներ էին անհրաժեշտ տնտեսական արագ զարգացման համար, բայց անցումային տարիներին ներքին խնայողությունների չափազանց ցածր մակարդակը: ներդրումներ: Վերջիններս հիմնականում պայմանավորում են կամայական տնտեսության զարգացման միտումները, աճի տեմպերը, միջազգային հանրության հետ ինտեգրման աստիճանը: Ներդրումների խթանումը Հայաստանի տնտեսական քաղաքականության հիմնական մասն է: Հիմնական նպատակն է օտարերկրյա ներդրողների համար խթան ապահովելը, ինչը կնպաստի ներդրումների ավելացմանը `բարձ զբաղվածության բարձի 1-ին 1991-1998թթ. Տնտեսական բարեփոխումների առանձնահատկությունները և փուլերը, ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, տե՛ս www.armstat.am/am /? mid = 82 & id = 85: մրցավազք Կարևորելով «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքի դերը տնտեսական զարգացման գործընթացում օտարերկրյա մասնակցությունը ներգրավելու գործում `Կառավարությունը շեշտեց Օտարերկրյա ներդրումների կարևոր դերը տնտեսական աճի արագացման գործում և ՀՀ տնտեսության համար ՕՈՒՆ օգուտներն արդյունավետ օգտագործելու անհրաժեշտությունը: Որպես կանոն, օտարերկրյա ներդրողները շահագրգռված են ներդրումներ կատարել արդյունաբերության մեջ, որոնք մրցունակ են և արտահանման մեծ ներուժ ունեն 1: ՀՀ տնտեսության գրավիչ ոլորտներն են ադամանդի մշակումը, տեղեկատվական տեխնոլոգիաները և էլեկտրոնային առևտուրը, սննդամթերքը, լեռնահանքային արդյունաբերությունը, զբոսաշրջությունը, հեռահաղորդակցությունը: Հայաստանը մեծապես կախված է միջազգային առևտրից, և դա պահանջվում է օտարերկրյա ներդրողների ուշադրությունը գրավելու համար: ՀՀ կառավարությունը որդեգրել է «բաց դռների» քաղաքականություն `օտարերկրյա ներդրումները խրախուսելու նպատակով: Համաձայն «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքի `օտարերկրյա կապիտալը կարող է անսահմանափակ մասնակցություն ունենալ հայկական ձեռնարկություններում: այն պաշտպանված է օրենքով: 2012 թվական: ընդունեց «ՀՀ 2012-2025թթ. Հեռանկարային զարգացման ռազմավարական պլանը նշում է, որ զբաղվածության աճին միտված պետական ​​շրջանակային քաղաքականության հիմնական գերակայություններից մեկը կշարունակվի մնալ բիզնես-ներդրումային միջավայրի շարունակական բարելավումը, ինչը կնպաստի ներդրումների գործընթացն ավելի հեշտ և զգալիորեն նվազեցնելով պետական ​​անհարկի միջամտությունները: Ներդրումային միջավայրում ռիսկի բարձր մակարդակը օտարերկրյա ներդրումների նվազման պատճառն է: Հայաստանի հիմնական առավելությունը որակյալ աշխատուժի առկայությունն է, որի օգտագործումը հնարավորություն կտա ներդրողներին ապահովել ցածր գնով և գների մրցունակություն, հատկապես արտաքին շուկաներում, ավելի ցածր աշխատավարձ վճարելով զարգացած երկրների համեմատ: Տնտեսության ցանկացած ոլորտում առաջընթացը կարող է «չեզոքացվել» մեկ այլ ոլորտում առաջընթացի բացակայության պայմաններում: Անկայուն հարկային, մաքսային կամ վարչարարական քաղաքականությունը կարող է սահմանափակել բիզնեսի միջավայրը և աճը `բիզնես սկսելու պարզության պատճառով: Ստեղծված անբարենպաստ միջավայրը կարող է հանգեցնել երկակի ապրանքային շուկաների ստեղծմանը, որտեղ գերիշխող գործարարները կօգտվեն գույքային իրավունքների, հարկային և մաքսային կողմնակալության պաշտպանությունից, իսկ շուկա մտնել ցանկացողները կարող են հայտնվել անբարենպաստ իրավիճակում: Businessանկացած բիզնես, գործընթաց ներառում է մի շարք ընթացակարգերի պարտադիր իրականացում: Երբ գործարարը բիզնես պլան է մշակում, փորձում այն ​​փոխանցել իրականացմանը, առաջին խոչընդոտները, որոնք նա պետք է հաղթահարի, բյուրոկրատական-իրավական ընթացակարգերն են: Տարբեր երկրներում նոր բիզնեսի մուտքը կարգավորելու մեթոդներն ունեն որոշակի առանձնահատկություններ `կախված տվյալ երկրի տնտեսական և իրավական դաշտի զարգացման մակարդակից: Որոշ տնտեսություններում այս գործընթացը պարզ և մատչելի է: Այլ կերպ ասած, ընթացակարգերն այնքան ծանրաբեռնված են, որ գործարարները, խուսափելով ընթացակարգերի վարչական և ժամանակային ծախսերից, ստիպված են դիմել այլ մեթոդների `բիզնեսը ոչ ֆորմալ վարել: Բացի այդ, բիզնեսի արդյունավետությունն ավելի շատ կախված է օրենսդրական և վարչական որոշումներից: Համաշխարհային բանկի Doing Business դասակարգումը գնահատում է այն կանոնակարգերը, որոնք ուղղակիորեն ազդում են գործարար միջավայրի զարգացման աստիճանի և տնտեսական աճի վրա ՝ թույլ տալով համեմատություններ կատարել ուսումնասիրված 184 երկրների և Այս դասակարգման չափանիշները կարող են հիմք հանդիսանալ Հայաստանի Հանրապետություն օտարերկրյա կապիտալի ներհոսքը խթանելու կամ խոչընդոտելու համար: Փորձելով վերլուծել DB 2014 ցուցանիշները. Մենք կարող ենք եզրակացնել, թե որքան գրավիչ է մեր տնտեսությունը օտարերկրյա ներդրողների համար, ո՞րն է ՀՀ տնտեսության մեջ օտարերկրյա ներդրումների աճի սահմանը: Նախորդ տարվա ցուցանիշների հետ համեմատական ​​վերլուծություն կատարենք: Տվյալ տնտեսությունը բնութագրող 10 ցուցանիշներ, բացառությամբ 3 ցուցանիշների. Ընկերության ստեղծում (6-րդ տեղ - աճ 4 կետով), հարկերի վճարում (103-րդ տեղ - աճ 9 կետով), պայմանագրերի իրականացում (112-րդ տեղ - աճ 5 կետով) ), այլ ցուցանիշների անկում, ինչը չի կարող դրական ազդեցություն ունենալ ՕՈՒՆ-ի խթանման վրա 1: Օտարերկրյա ներդրողների համար կարևոր ցուցանիշները, ինչպիսիք են ներդրողների պաշտպանությունը, շինարարության թույլտվությունները, անդրսահմանային առևտուրը, նվազել են: Փորձելով համեմատել այն Վրաստանի հետ, կարող ենք ասել, որ գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինության տեսանկյունից Հայաստանը ներդրողների պաշտպանության հարցում հետ է մնում Վրաստանից ՝ համապատասխանաբար 37-8-րդ, 4-րդ և 2-րդ տեղերում: Ուսումնասիրելով 2007-2012 թվականների ՕՈՒՆ-ը: Վիճակագրության համաձայն, կարելի է ասել, որ ՕՀ-ի ներհոսքն աճել է նախաճգնաժամային հատվածում `հասնելով իր գագաթնակետին 2008 թ. ($ 1 մլրդ), սակայն, ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի պատճառով, հետագա տարիներին օտարերկրյա ներդրումների ծավալների զգալի անկում (567,4 մլն դոլար 2012 թ.) 2: Հայաստանում ներդրումների առավել շահավետ ոլորտներն են. • Բարձր տեխնոլոգիական էլեկտրոնիկայի ձևավորում, • Լեռնահանքային արդյունաբերություն, • Մետաղագործություն, • Էլեկտրական համակարգեր, • Քիմիական արտադրություն, • Թեթև արդյունաբերություն, • Բանկային ծառայություններ, • Softwareրագրային ապահովման մշակում, Բոսաշրջություն (տուրիզմ). Նկար 1-ը ցույց է տալիս Հայաստանում և հարևան Վրաստանում օտարերկրյա ներդրումների դինամիկան: Վրաստանը ՕԴ-ի ցուցանիշով միշտ էլ գերազանցել է Հայաստանին, բացառությամբ 2009 թ. Հայաստանում օտարերկրյա ներդրումների գագաթնակետը 2008-ին էր, երբ ներդրվեց ավելի քան 1 միլիարդ դոլար, սակայն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը առաջացրեց այս ցուցանիշի զգալի անկում: Չնայած ներդրումների մեծ ծավալի, Հայաստանում ՕՈՒՆ / ՀՆԱ հարաբերակցությունը դեռ ցածր է, ինչը ցույց է տալիս ՀՆԱ-ի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում (Նկար 2): Արտասահմանյան ներդրումների համար ստեղծվել են հետևյալ պայմանները. 3. • Գույքի 100% պաշտպանություն, • Ներդրումների խոչընդոտներ չկան, 1 Տե՛ս www.doingbusiness.org: 2 Տե՛ս ՀՀ ԱՎSS պաշտոնական կայք ՝ www.armstat.am: • Չկան արտահանման սահմանափակումներ, • Գործում է արտարժույթի ազատ փոխանակման ռեժիմ, • Ներդրումների համար տարածքային, աշխարհագրական սահմանափակումներ չկան, • Ներդրումային ծրագրերի համար 300 միլիոն դրամ արժողությամբ սարքավորումների ներմուծման ԱԱՀ-ն հետաձգվում է 3 տարով: ArmeniaGeorgiaChart 1. ՕՈՒՆ-ի ծավալները (միլիոն դոլար) Հայաստանում և Վրաստանում Հետևաբար, եկեք վերլուծենք ՀՀ ներդրումային միջավայրը ՝ ՕՈՒՆ ներգրավմանն ուղղված պետական ​​քաղաքականությունը, փորձենք առաջարկել ներդրումային միջավայրի արդյունավետության բարձրացման ուղիներ ՝ քաղաքականություն, որը կընդլայնի ներդրումներ ներգրավելու հնարավորությունները Հայաստանի Հանրապետությունում: Հայաստան Հիմա անդրադառնանք Օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմանը խոչընդոտող խնդիրներին: ա) Քաղաքական և ռազմաքաղաքական կայունություն. Քաղաքական-ռազմաքաղաքական կայունությունը գրեթե բոլոր հետազոտություններում և վերլուծություններում արդյունավետության տեսանկյունից միշտ ներդրումային միջավայրի գործոններից է: Հավանական ներդրողներ ներգրավելու տեսանկյունից քաղաքական անկայունությունը գոնե հուսադրող չէ: Այս տեսանկյունից Հայաստանը գտնվում է բարձր ռիսկային երկրների խմբում: Հայաստանի դեպքում քաղաքական ռիսկը հիմնականում պայմանավորված է 2007200820092010201120126,2016,38,68,55,26,25,711,512,26,16,997,625,76 ՀՀ / ԱՆ / ՀՆԱ,% / Վրաստան / ՕՈՒՆ / ՀՆԱ,% / արտաքին քաղաքականությամբ: , որն արտահայտվում է Ադրբեջանի և Թուրքիայի շրջափակմամբ, Վրաստանում և Հյուսիսային Կովկասում տրանսպորտային միջոցների անգործության պատճառով ազգամիջյան բախումների արդյունքում: Կոռուպցիայի մակարդակը Հայաստանի Հանրապետության ներդրումային ռիսկը մեծացնող գործոն է: 177 երկրների շարքում Հայաստանը կոռուպցիայի ցուցանիշով 94-րդն է 1: Նման ցուցանիշը չի կարող խթանել ՕՈՒՆ-ի ծավալի հետագա աճը: Ստվերային տնտեսությունը բացասաբար է ազդում նաև երկրի ներդրումային միջավայրի գրավչության վրա: Փաստորեն, վերոնշյալ գործոնները փոխկապակցված են, շատ կարևոր է մշակել դրանց դեմ պայքարի համատեղ ծրագիր: բ) Ներքին շուկայի ծավալը. ՀՀ փոքր ներքին շուկան, բնակչության փոքր քանակը, ցածր մեկ շնչի հաշվով ազգային եկամտի ցածր մակարդակը խոչընդոտ են շուկային ուղղված ՕՈՒՆ ներգրավելու համար: գ) ռեսուրսների առկայություն: Հայաստանը չի առանձնանում իր բնական ռեսուրսների հարստությամբ: Մեծ հնարավորություն ներդրումներ կատարելու պղնձի, մոլիբդենի, ոսկու, որոշ հազվագյուտ մետաղների արդյունահանման և վերամշակման մեջ: Այնուամենայնիվ, վառելիքի հումքի արդյունաբերական պաշարների պակասը տնտեսությունը խիստ կախվածության մեջ է պահում այդ հումքի ներկրումից: դ) Ենթակառուցվածքների խնդիրներ. Հայաստանը, լինելով մի կողմից հումքով հարուստ երկիր, մյուս կողմից ՝ փոքր ներքին շուկա, մեծապես կախված է հումքի ներկրումից, արտահանումից և, հետեւաբար, տրանսպորտային բարձր ծախսերից, որոնք հիմնված են կապի շրջափակման վրա ՝ կապված ռազմական - քաղաքական բախումներ տարածաշրջանում: Միջազգային շուկաներում Հայաստանում արտադրվող ապրանքների մրցունակության մասին: Խնդիրները տեղափոխման ժամկետներն են: Կենսաթոշակային ֆոնդերի, բրոքերային ընկերությունների, ներդրումային ֆոնդերի, լիզինգի, խորհրդատվական և աուդիտորական ընկերությունների առկայությունը կարող է նաև արդյունավետ լինել, քանի որ դրանք կարող են հիմք հանդիսանալ երկարաժամկետ ներդրումների որոշումների համար: ե) Իրավական դաշտ. Հետևյալ դրույթներն ամրագրված են «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքում (ընդունվել է 1994 թ.). 1. Պետության լիազորությունները գույքի ազգայնացման կամ բռնագրավման համար խիստ սահմանափակված են: Թույլ է տալիս կամավոր միջոցներով օտարերկրյա ներդրումներ կատարել տնտեսության գրեթե բոլոր ճյուղերում. 3. Ապահովում է վեճերի լուծման հնարավորությունը Հայաստանի և միջազգային դատարաններում, 4. Թույլ է տալիս շահույթի և ունեցվածքի ամբողջությամբ հայրենադարձություն, 5. Ապահովում է մաքսային արտոնություններ, 6. Պաշտպանում է մտավոր սեփականությունը: Այնուամենայնիվ, իրավական դաշտի հիմնական թերությունը օրենսդրական դաշտի անկայունությունն է, ենթաօրենսդրական ակտերի հստակ կիրառումն ապահովելու համար անհրաժեշտ որոշումների և այլ իրավական ակտերի բացակայությունը: 1 «Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս (2013)», տե՛ս http: //www.transparency.org. զ) աշխատանքային ռեսուրսներ. ՀՀ աշխատաշուկայի բնորոշ առանձնահատկությունները `աշխատուժի ինքնարժեքը, աշխատուժի կրթության մակարդակը` մասնագիտական ​​պատրաստվածությունը, օտարերկրյա ներդրողների համար առավել գրավիչ գործոններն են: Սակայն Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական պայմանների պատճառով բնակչության, հատկապես տնտեսապես ակտիվ և որակյալ մասնագետների արտագաղթը հասել է տագնապալի մակարդակների: Եթե ​​վերջինս պահպանում է այդպիսի տեմպերը, ապա ներդրումային միջավայրի առավելությունը աշխատանքային ռեսուրսների առումով կարող է զգալիորեն կրճատվել. շատ հնարավոր է, որ պետությունը համապատասխան միջոցներ ձեռնարկի: Մենք չենք կարող չանդրադառնալ կոռուպցիայի և մենաշնորհացման բարձր մակարդակին, ինչը ՕԴ-ի ներգրավմանը խոչընդոտող հիմնական պատճառներից մեկն է: Մոնոպոլիզացիայի բարձր մակարդակը հանգեցնում է մի շարք հետևանքների, որոնք խոչընդոտում են Հայաստանում տնտեսական աճի զարգացումը: Դրանց թվում կարելի է նշել ապրանքների և ծառայությունների գների աճը, գնաճի բարձր մակարդակը, կապիտալի թերզարգացումը, ֆոնդային շուկան, փոքր և միջին բիզնեսի թույլ զարգացումը, արտաքին շուկայում ցածր մրցունակությունը: Ներքին արտադրողները, չունենալով ներքին մրցակցությունում մրցակիցներ, չեն հանդուրժում արտադրությունն ու տեխնիկական զարգացումը, ինչը հանգեցնում է արտաքին շուկայում նրանց մրցունակության անկմանը: Սա իր ազդեցությունն է թողնում միջազգային ասպարեզում Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր տնտեսության մրցունակության վրա: Եթե ​​այս գործընթացը երկար շարունակվի, մեր երկրի արտադրանքի նկատմամբ հետաքրքրությունը արտաքին շուկայում աստիճանաբար կնվազի, և չի բացառվում, որ այն ժամանակի ընթացքում դուրս մղվի: Այս ամենի արդյունքում երկիրը կկորցնի օտարերկրյա ներդրողների հետաքրքրությունը: Այսպիսով, մենաշնորհացման բարձր մակարդակը, սեփականության սերտ կենտրոնացումը բերում են բիզնեսի ֆինանսավորման և ՕՈՒՆ-ի կրճատմանը: Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա կապիտալի ներհոսքը խթանելու նախադրյալներ կարող են լինել. 1. Հայաստանի ներդրումային վարկանիշի բարձրացում, 2. օրենսդրական միջավայրի բարելավում 3. ներդրումային ենթակառուցվածքների ստեղծում և բարելավում: Մենք կարծում ենք, որ ներդրումային քաղաքականության արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է. • առանձնացնել ներդրողների խմբերը, և հաշվի առնել յուրաքանչյուր խմբի բնութագրերը և նրանց նկատմամբ խթանման միջոցները, • խթանել առաջադեմ ներդրման խթանը: տեխնոլոգիաները ՕՈՒՆ քաղաքականության մաս են կազմում, հատկապես պետական ​​ձեռնարկությունների վաճառքի ոլորտում. Առկա ներդրողներին տրամադրել բարձրորակ հետինդրումային ծառայություններ, քանի որ վերջիններիս դրական կարծիքը ՀՀ ներդրումային միջավայրի նկատմամբ նպաստում է ներդրումների վերադարձի աճին և հավանական գործոններ ներգրավելու հավանական գործոն է: • Նվազեցնել միջպետական ​​մակարդակում օտարերկրյա ներդրողների շահերի պաշտպանության համար օրենսդրական դաշտ ստեղծելու ուղղությամբ քաղաքական ռիսկերի հնարավոր բացասական ազդեցությունը. • Ընթացիկ և հավանական ներդրողներին ամբողջական տեղեկատվություն տրամադրել ՀՀ ներդրումային միջավայրի վերաբերյալ (օրենքների, շուկայի և այլ նյութերի վերլուծություն). արդյունավետ պայքարել մենաշնորհների զարգացման դեմ, • զարգացնել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու համար. • ավելի արդյունավետ պայքարել պետական ​​մակարդակում մենաշնորհների զարգացման դեմ. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու համար. • Ավելի արդյունավետ պայքարել պետական ​​մակարդակում մենաշնորհների զարգացման դեմ. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու ուղղությամբ: • Ավելի արդյունավետ պայքարել պետական ​​մակարդակում մենաշնորհների զարգացման դեմ. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու համար. • Ավելի արդյունավետ պայքարել պետական ​​մակարդակում մենաշնորհների զարգացման դեմ. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու ուղղությամբ: • Ավելի արդյունավետ պայքարել պետական ​​մակարդակում մենաշնորհների զարգացման դեմ. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու համար. • Պետության մակարդակով մենաշնորհների զարգացման դեմ ավելի արդյունավետ պայքար. • Մշակել քայլեր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը նվազեցնելու ուղղությամբ: Կարծում ենք, որ այդ խնդիրների իրականացումը թույլ կտա ոչ միայն մեծացնել ներդրումների ծավալը, այլև բարձրացնել դրանց արդյունավետությունը, ինչը մեր երկրի զարգացման համար անհրաժեշտ նախապայման է: Նաիրի gաղարյան Արտաքին ուղղակի ներդրումային ներդրումների խնդիրները ՀՀ-ում Հիմնաբառեր. Ներդրումներ, ուղղակի օտարերկրյա ներդրումներ, ներդրումային քաղաքականություն: ։

Հաշվի առնելով օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների (ՕՈՒՆ) դերը տնտեսության զարգացման գործում՝ հոդվածում ուսումնասիրվել են հիմնական խնդիրները, որոնք խոչընդոտում են ՀՀ-ում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ներգրավմանը։ Կատարվել են համեմատական վերլուծություններ` հիմնվելով միջազգային հայտնի վարկանիշային կազմակերպությունների գնահատականների վրա։ Առանձնացվել են այն հիմնական խնդիրները, որոնց լուծումը խթան կհանդիսանա օտարերկրյա կապիտալի ներհոսքի համար։ Նշվել են ՕՈՒՆ-ի ներգրավման նախադրյալները, ինչպես նաև ներդրումների համար շահավետ ոլորտները։

ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՒՄ ԲԱCEԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐԻ ՄԻԵՎ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՆՈՐՄԱՄՍԵՐԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ `բացառությունների հարաբերակցությունը իրավական նորմում և օրենսդրությունում: Ներկայումս իրավունքի դերը բավականին բարձր է: Օրենքի ազդեցությունը սոցիալական միջավայրի վրա ոչ միայն իրավական կարգավորման բացեր է պարունակում, այլ, որ ամենակարևորն է, օրենքի շրջանակներում այն ​​հնարավորություն է ստեղծում բավարարել հասարակության հետ կապի բազմաթիվ սուբյեկտների տարասեռ և բազմաբնույթ շահերը: Օրենքի հիմնական բնութագիրը բազմազան հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորումն է: Իրավական նորմը պետական ​​կառավարման մարմինների կողմից ստեղծված որոշակի, պարտադիր վարքագծի `պատժված, շնորհող-պարտադիր բնույթի կանոն է: Ոչ մի իրավական նորմ ի վիճակի չէ ամբողջությամբ կարգավորել կյանքի իրավիճակների բազմազանությունը, ներառել հանրային կապի բոլոր սուբյեկտները, հետևաբար, հասարակության ամբողջականությանը սպառնացող վտանգներից խուսափելու, սոցիալական կարգավորման ճկունություն տալու համար անհրաժեշտ են բացառություններ օրենքից: «Դա շահերի բազմազանությունն է, դրանք ամբողջությամբ սահմանափակելու անհնարինությունը, համակցության անհրաժեշտությունը, որը որոշում է օրենքի բացառությունների ի հայտ գալը»: Բացառություն նշանակում է գործողություն, որը շեղվում է ընդհանուր կարգից, ֆենոմենից [2]: Բացառություններ կարող են լինել կյանքի ցանկացած ոլորտում, հարաբերությունները կարգավորող նորմերում, կանոններում: «Նորմերի բացառությունները կառավարության որոշակի, պարտադիր, որոշակի կարգն են, որը հաստատվում կամ պատժվում է պետության կողմից, որը տրամադրվում է պետական ​​պարտադրանքով: Իրավունքը և բացառությունը գործում են որպես մեկ համակարգ ՝ փոխադարձաբար լրացնելով միմյանց և կապված են որպես մեկ ամբողջություն (աջ) և մաս (բացառություն): Միասնությունն է, որ բացատրում է այն գաղափարը, որ բացառությունները չեն կարող խախտել օրենքը: »[1] Բացառությունների պատճառով օրենքը հասնում է բազմակողմանիության: Սա կարող է բացատրել օրենքի ամբողջականությունը, անընդհատ զարգացող երկիմաստ իրադարձություններին պատշաճ կերպով արձագանքելու կարողությունը: Այսպիսով, բացառությունները, առանց օրենքը խախտելու, առաջարկում են այլընտրանքային լուծում `նպաստելով օրենքի գործառույթների արդյունավետ և նպատակային իրականացմանը: Օրինակ ՝ ՀՀ քրեական դատական ​​օրենսգրքի 16-րդ հոդվածը ՝ «Դատական ​​քննության հրապարակայնությունը», սահմանում է. «1. Քրեական գործերի դատական ​​քննությունը բաց է բոլոր դատարաններում, բացառությամբ սույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված դեպքերի: հոդված 2. Դատարանի որոշմամբ ՝ պետական-ծառայողական գաղտնիքների հետ կապված հանցագործությունների դեպքերում կարող է անցկացվել դռնփակ դատաքննություն: Դատարանի կողմից հարուցված կամ դատավարության մասնակիցների միջնորդությամբ իրականացվող բացառիկ դեպքերում, եթե դա չի վնասում արդարադատության իրականացմանը կամ չի հանգեցնում դատավարության հրապարակայնության սկզբունքի անհիմն սահմանափակումին, դռնփակ դատավարությունը կարող է անցկացվել ա. դատարանի որոշումը: անձնական, ընտանեկան կյանքի, անձի պատվի, արժանապատվության հետ կապված հանցագործությունների դեպքերում 2. Անձի սեռական ազատության դեմ ուղղված հանցագործությունների և սեռական անձեռնմխելիության դեպքերում. 3. քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց կամ նրանց հարազատների պաշտպանության անհրաժեշտության դեպքում: Դատարանը կարող է դռնփակ դատավարություն անցկացնել ազգային անվտանգության կամ հասարակական կարգի պաշտպանության նկատառումներից ելնելով, ինչպես սույն օրենսգրքով նախատեսված այլ դեպքերում: Եթե ​​դատարանը պարտավոր է լրատվության օպերատորին կամ լրագրողին բացահայտել տեղեկատվության աղբյուրը, ապա դատական ​​նիստը անցկացվում է փակ դռների հետեւում `մեդիայի օպերատորի կամ լրագրողի միջնորդությամբ: Բացառությունը նման համատեքստում իրավական անհրաժեշտության արտացոլման արդյունք է, որը պայմանավորված է հասարակական հարաբերությունների որոշակի մասի կարգավորման պահանջով: » Այսպիսով, այս հոդվածը սահմանում է ընդհանուր կանոն, այսինքն ՝ քրեական գործերի դատաքննությունը բաց է բոլոր դատարաններում, ապա առանձին գործերը նշվում են առանձին կետերում, որոնց ընթացքում դատական ​​նիստերը կարող են անցկացվել դռնփակ, ինչպես նշված է « սույն օրենսգրքով նախատեսված այլ դեպքեր »: Սա նշանակում է, որ հասարակության հետ կապերի անընդհատ կարգավորման անհրաժեշտությունից ելնելով `կարող են սահմանվել այլ բացառություններ, որոնք թույլ կտան հիմնական նորմը կարգավորել հասարակության հետ կապերի ավելի լայն շրջանակ: Ռուս փաստաբան Սումենկովն իր «Բացառություններ օրենքում» աշխատության մեջ նշում է, որ «մյուս կողմից, օրենքի բացառություններին վերաբերող հարցերը կասկած են հարուցում իրավունքի ՝ որպես համընդհանուր նորմատիվ կարգավորողի կարողության վերաբերյալ: Ավելին, դա բարձրացնում է արդարացման վախը `բացառությամբ բացառություններով ընդհանուր իրավական նորմերը, և, որպես արդյունք, դրանց իրականացման ընթացքում բացառությունները չարաշահելու հնարավորությունը: Բացառությունները երբեք չպետք է փոխարինեն իրավական նորմերին, քանի որ բացառման գերակայությունը անխուսափելիորեն կհանգեցնի իրավական կառուցվածքի ամբողջականության ոչնչացմանը և իրավական համակարգի փլուզմանը: » Ապա նա արդարացիորեն ավելացնում է, որ «Անտեսելով աջից բացառությունների անհրաժեշտությունը ՝ իրավունքը կորցնում է իր ունիվերսալ նորմատիվ կարգավորիչի որակը: Օրենքում բացառությունների առկայության էությունն այն է, որ բացառությունները չեն խաթարում օրենքի բնականոն ընթացքը, բայց միասին ուղղված են սոցիալական հարաբերությունների կարգավորմանը: «[1] Հարկ է նշել, որ օրենքի բացառությունների գերակայությունից, ինչպես նաև դրանց չարաշահումից խուսափելու համար անհրաժեշտ է պահպանել իրավական որոշակիության սկզբունքը, ինչպես նաև, օգտագործելով իրավական տեխնիկայի հատուկ միջոցներ, սահմանել այդքան հստակ որքան հնարավոր է եզակի, բացառիկ դեպքերը: Ընդհանուր կանոնից շեղումներ - բացառություններ: Իրավական նորմերի բախումներ: Միևնույն ժամանակ, հասարակական նորմերը կարգավորելու ժամանակ կարող են ծագել հակասություններ իրավական նորմերի միջև: Բախում նշանակում է բախվող շահերի, նկրտումների, հայացքների բախում [2]: Տարբեր նորմեր կարծես թե «պայքարի» մեջ են մտնում `փորձելով կարգավորել նույն հասարակական կապերը, մինչդեռ անհրաժեշտ է ընտրել և կիրառել նույն հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերից մեկը: Այս հարցը հատուկ է իրավունքի բոլոր ճյուղերին, բայց քրեական օրենսդրության շրջանակներում խնդիրն ավելի բարդ է: Ինչպես նշեց MD- ն: Ըստ Շարգորոդսկու, «Քրեական օրենսդրության ստեղծման օրենսդրական տեխնիկայի կանոններից մեկի համաձայն` յուրաքանչյուր հոդված պետք է շարադրվի այնպես, որ նախատեսված հանցագործությունը ճշգրտորեն տարանջատվի այլ հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից: « Այսպիսով, հատկապես քրեական իրավունքում, որը պայմանավորված է այս ճյուղով կարգավորվող հանրային կապերի առանձնահատկությամբ, իրավական նորմերը պետք է լինեն ավելի տրամաբանական, համակարգված և պարզ: Իրավական կոնֆլիկտը օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված նույն կամ նման հանրային կապերը կարգավորող իրավական նորմերի հակասությունն է կամ անհամապատասխանությունը (տարբերությունը) [4]: Իրավական նորմին հակասելու դեպքում բախվում են արգելող և թույլատրող նորմերը, որոնք բացառում են միմյանց [4]: Օրինակ, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի, յուրաքանչյուր ոք ունի տեղեկատվություն և գաղափարներ որոնելու, ստանալու և տարածելու ազատություն, իսկ ՀՀ դատական ​​օրենսգրքի 115.2-րդ հոդվածի 10-րդ մասի համաձայն `« Գրավոր որակավորման քննություն »վերնագրով, «Հոգեբանական թեստի արդյունքներ» Դրանք ունեն միայն խորհրդատվական նշանակություն և ենթակա չեն հրապարակման. դրանք տրամադրվում են միայն Արդարադատության խորհրդի անդամներին `խորհրդում հարցազրույցից հետո մինչև վերջնական քննարկումը: Հոգեբանական թեստի արդյունքները, դատավորների թեկնածուների ցուցակը ենթակա են ոչնչացման Հանրապետության Նախագահի կողմից հաստատվելուց հետո: » Այնուհետև, Սահմանադրական դատարանը ՍԴՈ -1374 20.06.2017 որոշմամբ հաստատեց հետևյալը. «115.2 հոդվածի 10-րդ մասը, այն մասի համաձայն, որի դատավորների թեկնածուների ցուցակում ընդգրկված թեկնածուների հոգեբանական թեստի արդյունքները, առնչվում են իրենց հանրային-իրավական պատասխանատվության ստանձնման որակներին, ենթակա չեն հրապարակման: Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասը, մասնավորապես, հակառակ տեղեկատվության որոնման, ստացման և տարածման ազատությունը ամրագրող դրույթին, անվավեր է »: Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանի այս որոշումը հաստատում է այս երկու նորմերի հակասությունը: Կարծում եմ, որ օգտագործելով իրավական միջոցներ հնարավոր է արձանագրել, որ ՀՀ դատական ​​օրենսգրքի 115.2 հոդվածի 10-րդ մասը դիտարկվել է որպես բացառություն Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասից, մասնավորապես. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի որոնել և ստանալ տեղեկատվություն և գաղափարներ: ազատ բաշխելու ազատություն, բացառությամբ որակավորման քննության ընթացքում ստացված դատավորների հոգեբանական թեստի արդյունքների: « Հետեւաբար, իրավական նորմերի բախման պատճառ կարող են հանդիսանալ օրենսդրական տեխնիկայի կանոնները: Այս առումով մեծապես ընդգծվում է դրանց դերն ու նշանակությունը օրենքի ստեղծման ընթացքում: Հենց այս դեպքում էլ բացառությունները կարող են հանդես գալ որպես իրավական տեխնիկայի հնարքներ, ծառայել որպես հատուկ իրավական միջոց `ուղղված օրենսդրական գործունեության բարելավմանը, օրենքի կատարման օպտիմալացմանը, օրենքի արդյունավետ և նպատակային գործունեության ապահովմանը: Անհամապատասխանության դեպքում նորմերը ունեն նույն բնույթը, բայց ունեն տարբեր բովանդակություն կամ առաջացնում են տարբեր հետևանքներ: Օրինակ `ՀՀ քրեական դատավարությունը` համաձայն 141-րդ հոդվածի: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 12-ը, կալանքի վայրի վարչակազմի պարտականությունն է անհապաղ ազատել անձին կալանքից, եթե դատարանի կողմից ազատ արձակելու համար նշանակված գրավը ամբողջությամբ վճարվել է: Համաձայն 142-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետի `մեղադրյալը ենթակա է ազատման` քրեական վարույթն իրականացնող համապատասխան մարմնի որոշման հիման վրա, եթե անձի ազատման համար դատարանի կողմից նշանակված գրավը վճարվել է: Համաձայն 143 5 5-րդ հոդվածի ՝ գրավի վճարման ապացույցներ ստանալուց հետո քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը մեղադրյալին անմիջապես հրահանգում է ազատել նրան կալանքից: Այսպիսով, նշված երեք հոդվածների անհամապատասխանությունը հետևյալն է. Մի կողմից, օրենսդիրը սահմանել է ձերբակալվածների պահման վայրի վարչակազմի անմիջական պատասխանատվությունը, այսինքն ՝ մեղադրյալին ազատ արձակել, եթե դատարանի կողմից նշանակված գրավը ուժը կորցրած է ճանաչվել, մյուս կողմից ՝ մեղադրյալին ազատելու մասին որոշումը պետք է կայացնի մարմինը: Քրեակատարողական հիմնարկի ներկայացուցիչն օժտված է լիազորություններով: Արդյունքում, երեք տարբեր պայմանավորվածություններ առաջարկող հոդվածներում առկա էին անհամապատասխանություններ. Եվ գործնականում ՔԿՀ-ն չի ազատում մեղադրյալին կալանքից մինչև քրեական հետապնդման մարմնի որոշումը կայացնելը, նույնիսկ եթե առկա են վճարված գրավը հաստատող փաստաթղթեր: Եթե ​​անհրաժեշտություն կա, որ վարույթն իրականացնող մարմինը մի դեպքում ազատվի կալանքից, իսկ մեկ այլ դեպքում ՝ ձերբակալվածներին պահելու վայրի վարչակազմը, պետք է սահմանվի ընդհանուր կանոն: Օրինակ ՝ մեղադրյալին ազատ արձակելու մասին որոշումը կայացնում է վարույթն իրականացնող մարմինը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ, օրինակ, նշված իրավասությունը պետք է տրվի քրեակատարողական հիմնարկի ղեկավարին: Այսպիսով, սա է օրենսդրության բացառությունները տարանջատելու հնարավորությունը `որպես առանձին կատեգորիաներ օրենքում առկա հակասությունները: Օրենքում բացառության հարաբերակցությունը հակասում է իրավական նորմերին: Բացառությունները, առանց ընդհանուր կանոնը խախտելու, առաջարկում են կարգավորման մեկ այլ տարբերակ ՝ միևնույն ժամանակ դուրս չգալով օրենքի ընդհանուր կարգավորման շրջանակից, և բախումների դեպքում կա մեկ հարաբերություն, որի կարգավորումը նպատակաուղղված է մեկից ավելի ՝ տարբեր նորմեր: Օրենսդրական միջոցներն առանցքային դեր են խաղում այդ երեւույթների տարանջատման գործում: Ի տարբերություն բացառությունների, բախումները ինքնաբացասական երեւույթներ են: բարդացնել իրավաբանական անձանց իրավունքների իրականացման և նրանց պարտականությունների կատարման գործընթացը: Բախումների լուծումները նպաստում են իրավական համակարգի զարգացմանը: Այս երեւույթների տարանջատման գործում կարևոր դեր է խաղում «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքը, որի վերնագիրն առավել համակարգված է սահմանվում 24-րդ հոդվածում `« ՀՀ իրավական ակտերի ենթակայություն »վերնագրում, ինչպիսիք են` տարբեր իրավական ուժ, հավասար իրավական ուժ , տարբեր են աղբյուրներում ամրագրված իրավական նորմերի բախումները լուծող նորմերից: Սույն հոդվածի միայն 9-րդ մասն է սահմանում, որ ընդհանուր նորմից բացառության սահմանումը իրավական ակտում հակասություն չի համարվում: Այսպիսով, նշված օրենքի 24-րդ հոդվածի 9-րդ մասի համաձայն, բացառությունը չի համարվում բախում, քանի որ «բացառությունը» ենթադրում է որոշակի իրավական հարաբերությունների առանձնացում ընդհանուր իրավական հարաբերությունների կարգավորումից: Եթե ​​չի բացառվում, այն կկարգավորվի նույն ընդհանուր կանոնով, բայց այս դեպքում ընդհանուր կանոնը չի ապահովի տվյալ հարաբերությունների արդար և նպատակային կարգավորումը: Օրենքը նախատեսում է այս տարանջատումը, բայց ինչպես, որ կառույցների միջոցով կամ այդ հասկացություններն առանձնացնելու օրենսդրական տեխնիկայի ինչպիսի կանոններ չեն նախատեսվում օրենքով: Խնդիրը ոչ միայն տեսական, այլև գործնական նշանակություն ունի, քանի որ տվյալ հանրային կապերի արդարացի կարգավորում ապահովելու համար (անհրաժեշտ է իրավական կարգավորում) անհրաժեշտ է նախ հասկանալ, թե որքանով են պարզ, կոնկրետ և տրամաբանական այդ հարաբերությունները կարգավորող նորմերը: կարգավորվում են բացառությամբ: որ կան հակասություններ: Այնուամենայնիվ, հասարակական հարաբերությունների ցանկացած իրավական կարգավորում, լինի դա բացառությունների կամ բախման լուծումների տեսքով, պետք է հիմնված լինի մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության սկզբունքի վրա: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Суменков С. ,., Բացառում աջում: Հանրային վերլուծություն, Սարատով, 2016, [2] Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, «Հայաստան» հրատարակչություն, Երեւան, 1976, էջ 182, 746: [4] Դանիելյան Ե., Խաչատրյան Մ., Խզմալյան Ա. Եվ ուրիշներ, Պետություն և իրավունք, դասագիրք, գիտական ​​խմբագիր ՝ Ա. Mbամբարյան, Մ. Մուրադյան, 2-րդ վերանայված հրատարակություն, Երևան, «Լուսաբաց» հրատարակչություն, 2016, էջ 508- 509 թ. ԱՆԱՀԻՏ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՒՄ ԲԱԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆՈՐՄԵՐԻ ՄԻԵՎ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Իրավական նորմ, բացառություններ օրենքում, իրավական նորմերի հակասություններ, անհամապատասխանություններ: ։

Ի տարբերություն իրավական նորմերի հակասությունների՝ իրավունքում բացառությունները՝ որպես իրավական համակարգում առկա երևույթ, տեսության մեջ ուսումնասիրված և լուսաբանված չեն։ Խոսքն առաջին հերթին վերաբերում է իրավունքի նորմերից կատարված բացառությունների և հակասությունների հարաբերակցության հարցին։ Ուստի աշխատանքը նպատակ ունի պարզաբանելու, թե ինչ է իրավունքում բացառությունը, իրավական նորմերի հակասությունը, այնուհետև ցույց տալու դրանց դերն ու նշանակությունը մեր իրավական համակարգում։ Կարևոր է ուսումնասիրել և վեր հանել նաև ՀՀ իրավական համակարգի՝ այդ հասկացությունների հետ կապված բացերը, առաջարկել համապատասխան լուծման կառուցակարգեր, մասնավորապես՝ կոնկրետ օրինակների միջոցով տարանջատելով իրավունքում բացառություններն ու իրավական նորմերի հակասությունները։

Նախաբան Ստեղծագործության մատենագիտական ​​նյութը Գարեգին Հովսեփյանի, Սերիկ Դավթյանի, Արմեն Մալխասյանի, Հայկ Տեր-Գոնդյանի, Վիգեն hazազարյանի, Տատյանա Իզմայիլովայի և այլոց աշխատանքներն էին: Նշված հեղինակների աշխատանքները գաղափար են տվել կրկնակի հավաքածուներ կազմելու մասին: Աշխատանքի նպատակն է լրացնել առկա բացը կրկնակի ուսումնասիրության ոլորտում: Ստեղծագործության նպատակներից մեկն է `հայտնաբերել կրկնակի հավաքածուների պատկերագրական և տեխնիկական առանձնահատկությունները: Մատենադարանում պահվող Կիլիկյան հավաքածուն մասամբ ուսումնասիրվել է, ուստի այս թեմայով գիտական ​​աշխատանքների հնարավորությունը արդիական է տարբեր շրջանակների համար: KilikyanKilikyanmaking արծաթագործությունը, հայկական արծաթագործության մի մասը, չունի հետազոտություններ: Մեր հոդվածը վերաբերում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվող ձեռագրերի արծաթե օրինակներին: Թեմայի ընտրությունը պայմանավորված է այդ ոլորտում առկա բացով: Բազմաթիվ հոդվածներ վերաբերում են կիլիկյան արծաթագործությանը, բայց կրկնօրինակման ոլորտը լավ ուսումնասիրված չէ: Կիլիկիայում արծաթագործությունը բավականին զարգացած էր, ինչի վկայությունն են մեզ հասած նմուշները: Կիլիկիայում կային արծաթագործության բազմաթիվ կենտրոններ ՝ յուրաքանչյուրն իր առանձնահատկություններով: Այդ կենտրոնների թվում են Հրոմկլանը, Սկրանը, Դրազարկը, Ակները և Սիսը: Օգտագործվել են արծաթի մշակման տարբեր մեթոդներ ՝ սադա, բեկոր, փորագրված, ոլորված, հատիկավոր: Նշված տեխնիկայով պատրաստվել են արծաթե ծածկոցներ [1]: Արծաթե երկտեղանոցներն ունեն երկու նշանակություն ՝ 1. պաշտպանիչ, 2. գեղարվեստական: Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ ձեռագիրը տեղից տեղ է տեղափոխվել և կողոպտվել: Կազմը ձեռագրի վերջին փուլն է: Ձեռագրերի կազմերի համար, բացի կաշվից, օգտագործվել են արծաթ և ոսկի, որոնցից պատրաստվել են կրկնակի կազմեր: Կրկնակի հավաքածուների տեսքը համեմատվում է Etup- ի հետ: Բավականին հետաքրքիր համեմատություն ենք տեսնում «Էջմիածին» ամսագրում տպագրված մի հոդվածում, որտեղ նշվում է, որ ձեռագրերի տետրերը `կեռներ, մամլիչներ, հին ժամանակներում պահվում էին կտավի փաթեթներում` ծածկված գործվածքով կամ կաշվով, դրված փայտե, մետաղական կամ փղոսկրե տուփ: Նշվում է, որ «արկղի մեջ հավաքված» արտահայտությունը հաճախ հանդիպում է հավաքածուների հուշերում, այդ պատճառով կոմպոզիցիային տրվել է տուփի տեսք ՝ երկու տերևով, մեջքով և դուռով [5]: Կրկնօրինակները սովորաբար ավելացվում են ավելի ուշ: Դա հաճախ է պատահում, երբ նվիրատվությունները կատարվում են թանկարժեք քարերից, որոնք կցված են ձեռագրերին: Խաչի վրա կատարվում են տարբեր պատկերներ (խաչի, Քրիստոսի, Հովհաննես Մկրտչի, Մարիամի և այլն): Կրկնակի հավաքածուները հաճախ կցվում են մետաղական գնդիկներով, որպեսզի սեղանի, գրապահարանի և այլ իրերի հետ շփման արդյունքում կարողանանք վկայակոչել Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվող 4 ձեռագրերը, որոնք գտնվում են հետեւյալ համարները ՝ 7690, 7691, 7770, 197: չվնասվել: Մեր 7690 համարի տակ գտնվող ձեռագիրը 1249 թվագրված Ավետարան է: Պատկանում է Հռոմկլայի դպրոցին: Ավետարանը ստեղծվել է Կոստանդին կաթողիկոսի հրամանով: Ավետարանի գրիչը Կիրակոսն է [4]: Այս ձեռագրի կրկնօրինակը ստեղծվել է 1255 թվականին: Կրկնակի ստեղծման համար օգտագործվել է կտրման տեխնիկա: Արծաթե երկտեղանոցը ունի 2 կողմ: Մեկ դեմքին պատկերված է Քրիստոսը Մարիամ Աստվածածնի և Հովհաննես Մկրտչի հետ: Կենտրոնում Քրիստոսն է, ձախից ՝ Մարիամը, աջից ՝ Հովհաննես Մկրտիչը: Սարկավագի տեսարանի ամենավաղ օրինակը երեւում է Տրապիզոնի Ավետարանում: Մարիամը և Հովհաննես Մկրտիչը պատկերված են որպես մուրացկաններ: Քրիստոսի աջ ձեռքը պատկերված է օրհնությամբ: Պարողների հագուստի ծալքերը բավականին հմտորեն են արված: Դեմքերը նույնպես լավ մշակված են, ինչը խոսում է վարպետի ուժի մասին: Նիշերն ընդգրկված են շրջանագծի մեջ: Շրջանի եզրերին բոլոր գրառումները ՝ տեղեկատվական, գեղարվեստական: Արձանագրությունը հետևյալն է. «ՆՐԱ ՄԱՅՐԻ ՄԱՅՐԸ ՝ ԿՈՍՏԱՆԴԻԱՅԻ ԿԱԹՈOLԻԿՈՍԸ, ԲԵՐԵԼ Է ԻՐ Ե BԲԱՅՐԻՆ ԵՎ ԵROԲԱՅՐԻՆ. ԹՈՒՉԴ»: Հակառակ կողմում պատկերված են 4 ավետարանիչներ: 4 ավետարանիչների առաջին նկարը հայտնաբերվել է Ադրիանուպոլսի Ավետարանի հայկական մանրանկարիչ ավետարանում, որը թվագրվում է 1007 թվականով [7]: Այստեղ ավետարանիչները պատկերված են երկու էջերի վրա: Յուրաքանչյուր էջում կա երկու ավետարանիչ: Չորս ավետարանիչների պատկերագրությունը գտնում ենք 1018-ի ձեռագրում: Չորս ավետարանիչները պատկերող հաջորդ ձեռագիրը 1033 թվականից է: Այս ձեռագրերի շարքը կարելի է շարունակել, բայց մենք ցույց տվեցինք հայկական արվեստի ամենավաղ օրինակները, որտեղ հանդիպում ենք ավետարանիչների պատկերներին: Այստեղ նույնպես. Կարծում ենք, որսորդական կերպարները վերցված են շրջանագծի մեջ: Այս շրջանակը միևնույն ժամանակ արձանագրություն է: Այստեղ վերին մասում ձախը գրված է ձախ կողմում: «ԳՐԵ THE ԱՎԵՏԱՐԱՆԸ ԵՎ ԿԱ ORՄԱԿԵՐՊՈՒՄ Է ՏՈՒՆԸ ԿԱԹՈOLԻԿՈՍ ԿԱԹՈOLԻԿՈՍԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ ԻՐ BՆՆԴՅԱՆ ՕՐԸ ԵՎ ԻՆՉ ԵԲԱՅՐ ԱՄՄ»: Հետաքրքիր է, որ ավետարանիչներն այստեղ պատկերված են ոչ թե ավանդական եղանակով ՝ Մատթեոսի, Մարկոսի, ukeուկասի, Հովհաննեսի պատկերներով, այլ ընդհակառակը ՝ Հովհաննես, ukeուկաս, Մարկոս, Մատթեոս: Երրորդ, մեղմ նիշը այստեղ ukeուկասն է, բայց պատկերի վերևում գրված է Մարկ (Մարկ): Սա հիմք է հավատալու, որ արծաթագործը և նկարիչը տարբեր մարդիկ էին: Հավանաբար արծաթագործը, չիմանալով ավանդական նկարը, արծաթեղենը դրեց հակառակ ուղղությամբ: Նշենք, որ ukeուկաս ավետարանիչը մինչ այժմ պատկերված է Tիր Կաթինի Թոնսորում: Lուկասի ՝ ukeուկասի կերպարը բավականին տարածված էր: Հետաքրքիր է նշել, որ Սարգիս Պիցակի արվեստում ոչ միայն «Լուկասնե տոնզուրը», այլ նաև տարբեր տեսարանների այլ կերպարներ, ինչպես նա, մյուս ավետարանականները [6]: Մեր հոդվածում մենք տեղադրել ենք Մատթեոսի ավետարանիչի կերպարը, որտեղ Մեթյուն պատկերված է թոնզուրով: Ինչ վերաբերում է 1249-ի ավետարանիչների պատկերներին, ապա հագուստի ծալքերը հմտորեն մշակված են, դեմքերը ունեն նմանություններ, դրանք բավականին նման են միմյանց: Կրկնակի երկու կողմերը միացված են ծխնիներով: Դռան վրա կան մետաղական գնդիկներ, որոնք, հավանաբար, տեղադրվել են պաշտպանիչ նպատակներով, որպեսզի կազմը համեմատաբար վնասվի: Հաջորդ ձեռագիրը պահվում է 7691 համարի տակ: Դա սրբավայր է: Այն ստեղծվել է 1307 թվականին: Theաղկում է Օգսենտ վանականը (1451), իսկ ստացողը ՝ Վարդան քահանան [3]: Պատկերված է կազմի խաչելության տեսարանը: Խաչի ներսում Ադամի գանգի նկարն է: Խաչված Քրիստոսի ձախ կողմում Մարիամն է, իսկ աջում ՝ Հովհաննեսը: Քրիստոսի մարմնին տրվում է S- սեր: Մարմինը պլաստիկ է: Վարպետորեն ձևավորված են զգեստները, որոնք ականատես են լինում Թորոս Ռոսլինի 1268 առանձնահատկություններին Մարիամում, ով Հովհաննեսիկերպարներլինում է: Վերոնշյալ Մալաթիայի ավետարանական մանրանկարչությունում, որը պատկերում է նաև խաչելության տեսարանը: Այս ձեռագրի վրա կան նաեւ փոքր գնդակներ, որոնք, ինչպես նշեցինք, նախագծված են այնպես, որ կազմը չվնասվի: Օգտագործվել է կտրելու տեխնիկա: Մյուս ձեռագիրը պահվում է 7700 համարի տակ: Պատկանում է Սսի դպրոցին: Այն ստեղծվել է 1237 թվականին: Գրիչը Գրիգորն է [3]: Շատ տեղեկություններ չկան: Դուբլը պատրաստվում է ամրացման տեխնիկայով: Ձեռագրի պատճենին կցված է մեծ խաչ: Քարերը կցված են կազմի 4 անկյուններին: Եկեք տեսնենք խաչի վրա քարերի առկայությունը: Coverածկույթը ամրացվում է մյուս կողմում `ամրակներով: Այստեղ մենք կրկին ականատես ենք լինում վերը նշված մետաղական գնդիկներին: Այստեղ դրանց կիրառությունն ավելի պարզ է: Նրանք ամենուր են: Թանկարժեք քարերը պաշտպանված են վնասներից: Այս կրկնակը, համեմատած վերը նշված երկուսի հետ, միատեսակ ավելի պարզունակ է: Դա պայմանավորված է նրանով, որ այստեղ, ի տարբերություն մյուս երկուսի, պատկերները բացակայում են. Փոխարենը դա մեծ խաչ է, բայց նաև պահպանում է իր գեղարվեստական ​​նշանակությունը: Հաջորդը 197 թիվ Ավետարանն է: Այն պատկանում է Ակների դպրոցին `հիմնադրվել է 1287 թվականին: Գրիչ ստացողը քեռի Հովհաննեսն է: Կազմը մետաղական զարդանախշերով շագանակագույն կաշի է: Այստեղ օգտագործվել է եղունգների օգնությամբ ամրացման տեխնիկան: Կրկնօրինակի վերաբերյալ լրացուցիչ տեղեկությունները չեն պահվում ավելի ուշ ավելացված հուշագրում: Այստեղ ներկայացված է խաչ, և խաչի եզրերին կցվում են փոքր մետաղական գնդիկներ: Այս ձեռագիրը հավանաբար թալանվել կամ վնասվել է մինչ Մատենադարան հասնելը, ինչի վկայությունն է նրա ներկայիս տեսքը: Ուսումնասիրելով վերը թվարկված 4 ձեռագրերի կրկնօրինակները ՝ գալիս ենք հետեւյալ եզրակացության. Կիլիկյան արծաթագործության բնութագրական առանձնահատկությունները, որոնք պահպանվել են ժամանակի ընթացքում: Douույգերի պատկերները արված են մեծ վարպետությամբ, ինչը խոսում է արվեստի այդ ճյուղի զարգացման մասին: Կերպարների դեմքերը ազդում են տվյալ ժամանակահատվածի վրա: Վարպետորեն արված են նաեւ հագուստի ծալքերը, ինչը բնորոշ է նկարչական արվեստին: Մարմնին S- ձև տալը խոսում է մանրանկարչության արվեստի կապի մասին: Գրեթե բոլոր ձեռագրերի օրինակներում մենք տեսանք նույն ընդհանրությունը. Մետաղական գնդիկների օգտագործումը: Կարելի է եզրակացնել, որ այդ ժամանակահատվածում նվիրատվությունները տարածված էին, ինչը վկայում է թանկարժեք քարերի առկայությունը: Մեր ուսումնասիրությունը չի սպառում ամբողջ նյութը, այն ավելի ընդգրկուն է, մենք հետագայում կփորձենք իրականացնել ավելի ամբողջական փաստահավաք ուսումնասիրություն կիլիկյան ձեռագրերի վերաբերյալ: Եզրակացություն Մասունքի ուսումնասիրությունը մեկ անգամ ևս ցույց է տալիս կիլիկյան արծաթագործության զարգացումը: Կրկնակի պատրաստելը առանձին ճյուղ էր և առանձնանում էր իր դպրոցներով: Կրկնօրինակների վրա ժամանակաշրջանն ազդում է դեմքերը պատկերելու տեսանկյունից: Կրկնօրինակների պատկերներն ուղղակիորեն համեմատելի են մանրանկարների պատկերների հետ: Պատկերներն ունեն ոճական առանձնահատկություններ: Դրանք պարունակում են աշխարհագրական նյութեր: ։

Աշխատանքը Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Երևանի Մատենադարանում պահվող կիլիկյան ձեռագրերից չորսի կրկնակազմերի մասին է։ Առաջինը՝ 7690 համարի ներքո գտնվող, ուսումնասիրության առարկա է եղել տարբեր գիտնականների համար, իսկ մյուս երեքը լուսաբանված չեն։ Այս չորս ձեռագրերը ներկայացնում են կիլիկյան արծաթագործության տարբեր դպրոցներ։ Աշխատանքում ոչ միայն անդրադարձ է կատարվում կրկնակազմի արտաքին տեսքի նկարագրությանը, առանձնահատկություններին, տեխնիկաներին։ Համեմատականներ են անցկացվում ուսումնասիրվող կրկնակազմերի վրա առկա պատկերների և մանրանկարչական պատկերագրության վաղագույն օրինակների միջև։

ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄՏեխնոլոգիա-ն հունարեն բառ է, որը թարգմանաբար նշանակում է գիտություն արվեստի, վարպետության մասին։ 20-րդ դարի 60-ական թթ. մանկավարժության մեջ ներմուծվեց մանկավարժականտեխնոլոգիա հասկացությունը։ Այն մի դեպքում հասկացվում է որպես տեխնիկական միջոցների ամբողջություն և դրա կիրառումը (Գ. Սելեվկո), երկրորդ դեպքում` որպես միկրոհամակարգ, որի բաղկացուցիչ մասն են կազմում գիտական հիմնավորված ու խմբավորված տարրեր` մանկավարժականխնդիր, դրան համապատասխանող միջոցներ ու մեթոդներ, հնարներ (Բ. Լիխաչով), մեկ այլ դեպքում`ծրագիր, որի իրականացումը ենթադրում է կանխատեսվող արդյունք (Գ. Քսենզովա, Ա. Կոլեչենկո)։ Ժամանակակից մանկավարժական գործընթացի կազմակերպմանն առաջադրվող նոր խնդիրներիլուծման նպատակով տարբեր որոնողական աշխատանքներ են իրականացվում, որոնք ուղղված եննոր մեթոդների, ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպման արդյունավետ ձևերիև տարբեր միջոցների ուսումնասիրությանը, փորձարկմանը և տարածմանը։ Մանկավարժական գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված չէ առանձին հնարներով, մեթոդներով, այլ միայնդրանց համալիր կիրառման համակարգով՝ մանկավարժական տեխնոլոգիաներով։ Ողջ մանկավարժական գործընթացը նպատակաուղղված է տարաբնույթ խնդիրների լուծմանը, որոնցից յուրաքանչյուրըպահանջում է խնդրին համապատասխան նպատակային տեխնոլոգիաների մշակում, կիրառում։ Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպման առանցքում մանկավարժական տեխնոլոգիաներն են,որոնք համակցված գործում են մեթոդների հետ։ Մանկավարժական տեխնոլոգիան գործունեության եղանակների ու միջոցների փոխակերպմաննուղղված ծրագիր է և այդ ծրագրին համապատասխան կառուցված գործունեություն։ Մանկավարժական տեխնոլոգիան որևէ խնդրի քայլ առ քայլ լուծման հաջող փորձ է, հատուկ նպատակով ստեղծվածև իրականում կոնկրետ իրադրությունում արդյունավետ գործող համակարգ։ Ուսումնասիրելով ռուս ևարտասահմանյան հեղինակների տեսակետները՝ կարող ենք տալ սոցիալ-մանկավարժական տեխնոլոգիա հասկացության մի քանի սահմանումներ՝• մանկավարժական տեխնոլոգիան մանկավարժի արվեստն է, նրա հմտությունը, որը թույլ էտալիս նրան փոփոխել իրավիճակն ու դրությունը (Վ.Մ. Շեպել)1, • մանկավարժական տեխնոլոգիան համակարգված գործողությունների ծրագիր է, որն ուղղվածէ մի գործողության ստեղծմանը, կիրառմանը՝ հաշվի առնելով մարդկային և տեխնիկական ռեսուրսները և դրանց փոխազդեցությունը, որն իր առջև նպատակ է դրել օպտիմացնել զարգացման գործընթացները (ՅՈՒՆԵՍԿՕ)2։ Կոմենսկին ասել է. «Դիդակտիկական մեքենայի համար պիտի որոնել և գտնել`ա) հստակ նախանշված նպատակներ, բ) այդ նպատակներին հասնելու հստակ միջոցներ, գ) որոշակի կայուն կանոններ, թե ինչպե՛ս կարելի է կիրառել այդ միջոցները դրված նպատակներին հասնելու համար»։ Մանկավարժական տեխնոլոգիան որևէ խնդրի լուծմանն ուղղված պլանավորված, նախօրոքմշակված, հաջորդականորեն իրականացվող գործողությունների մի ծրագիր է, որևէ նպատակի ուղղված գործունեություն, որը բաղկացած է փոխկապակցված և տրամաբանորեն իրար հաջորդող փուլերից՝ ախտորոշում-կանխատեսում. օբյեկտի ախտորոշում, մանկավարժական խնդրի ախտորոշում,հստակեցում, նրա հետագա, հնարավոր զարգացման հեռանկարի կանխատեսում։ Այսպիսով՝ մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ուղղված են կրթության որակի բարձրացմանխնդրի լուծմանը, որն իրականացվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում ուսուցմանգործընթացի կազմակերպման նորարարական միջոցների օգնությամբ։ Ժամանակակից մանկավարժական տեխնոլոգիաները հնարավորություն են տալիս իրականացնել ակտիվ, անձնային կողմնորոշում ունեցող ուսուցում, որը նպաստում է հաղորդակցական և գիտակցական զարգացմանը։ Մանկավարժական գործունեության լիարժեք արդյունքին հասնելու համար մանկավարժից պահանջվում է նպատակի ձեռքբերում ապահովող նպատակահարմար կամ օպտիմալ տեխնոլոգիայիընտրություն, ընտրված տիպային տեխնոլոգիայի անհատականացում` հաշվի առնելով մանկավարժական գործունեության սուբյեկտի առանձնահատկությունները, պահանջմունքները, սուբյեկտի պրոֆեսիոնալիզմը, կարողությունները և տեխնոլոգիայի իրականացման պայմանները։ Այս ամենին հաջորդում է բուն տեխնոլոգիայի իրականացման փուլը, որի ժամանակ մանկավարժը կատարում է մանկավարժական տեխնոլոգիայի իրականացման արդյունավետության գնահատումև տեխնոլոգիայի իրականացման սկզբում կանխատեսված, նախանշված ու տեխնոլոգիայի իրականացումից հետո ձեռք բերված արդյունքների համեմատում, մանկավարժական աշխատանքին համապատասխան գնահատում1։ Մանկավարժը պետք է կարողանա ընտրել հենց այն մանկավարժական տեխնոլոգիան, որըկոնկրետ իրավիճակում ավելի նպատակահարմար է և գլխավորը, կարողանա ապահովել նրաիրականացման բարձր արդյունավետությունն ապահովող բոլոր պայմանները։ Այսպիսով՝ կարող ենք ասել, որ մանկավարժական տեխնոլոգիան դիտարկվում է որպես մանկավարժական գործունեության փուլերի, մեթոդների և միջոցների ամբողջություն, որոնք ապահովում ենգործունեության արդյունավետ հաջորդականությունը, որն էլ ուղղված է որոշակի մանկավարժականխնդիրների լուծմանը, ուսուցման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպմանը։ Մանկավարժական տեխնոլոգիաները բնութագրվում են մի շարք հատկանիշներով.• հստակ, հաջորդական դիդակտիկական սկզբունքներով մշակված նպատակների առկայություն.• յուրացման ենթակա նյութի կամ տեղեկատվության մշակում, խտացում և համակարգում, • դիդակտիկական, տեխնիկական, համակարգչային միջոցների համակարգված կիրառություն ուսուցման և ստուգման գործընթացում,• ուսուցման և դաստիարակության ախտորոշիչ գործառույթի ընդգծում,• ուսուցման բարձր որակի երաշխիք։ Յուրաքանչյուր մանկավարժական տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում պետք է նկատի ունենալ.• գործադրման մակարդակը,• փիլիսոփայական հիմնավորումը,• գիտելիքների յուրացման առաջատար հայեցակարգը,• կրթության բովանդակության բնույթը,• ուսուցման կազմակերպման ձևերը,• ուսուցման կազմակերպման գերակշռող մեթոդը,• սովորողների որակական հատկանիշները։ Տեխնոլոգիայի ընտրության ժամանակ շատ կարևոր է նպատակադրումը` այսինքն` ինչ նպատակիհամար և ինչ արդյունք ստանալու համար է իրագործվում ծրագիրը։ Նպատակից է կախված ընտրվողտեխնոլոգիայի բնույթը2։ Այսպիսով՝ մանկավարժական տեխնոլոգիաների ճիշտ տեղին և ժամանակին կիրառությունըկախված է նաև մասնագետի, մանկավարժի կոմպետենտությունից, անհատական մոտեցումից, նյութիբնույթից նաև իրավիճակն օբյեկտիվ գնահատելու կարողությունից։ Մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ունեն իրենց դասակարգումները, տեսակները, ըստ որոնց,կախված իրավիճակից, կիրառվում են՝• ուսուցման ավանդական (վերարտադրողական) տեխնոլոգիայի կիրառումը ենթադրում է. նոր նյութի ուսուցում, ամրապնդում, ստուգում,  գնահատում։ Սակայն, այս տեխնոլոգիայի կիրառության դեպքում սովորողը գտնվում է պասիվ օբյեկտի դերում, ակտիվ սուբյեկտ չէ՝ սահմանափակվում են նրա ստեղծագործական ունակությունները, կարողությունների դրսևորումը։ Սովորողը յուրացնում է տրվող նյութը, տեղեկատվությունը և վերարտադրում,բացակայում է սեփական տեսակետի ներկայացումը, անհատական մոտեցումը, ինքնուրույն վերլուծությունը։ Այսպիսով՝ ավանդական (վերարտադրողական) տեխնոլոգիան ունի հետևյալ սահմանափակումները՝1 Պետրոսյան Հ., Ուսուցման ժամանակակից տեխնոլոգիաներ, Երևան, 2010, էջ 121։  անհատականացման և տարբերակման աննշան հնարավորություններ,  սովորողների մտածական որակների, ներունակությունների ոչ լիարժեք դրսևորում, ստեղծագործական կարողությունների զարգացման որոշակի հնարավորություն։ • Համագործակցային ուսուցման տեխնոլոգիան բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով՝ անձի զարգացում և անհատականության ձևավորում, հոգեբանական և ֆիզիկական առողջության ապահովում, սթրեսի հաղթահարում, առողջ փոխհարաբերությունների դրսևորում։ Այս տեխնոլոգիան կիրառելիս կարևորվում են երկու կողմերի համագործակցային աշխատանքը,համախմբվածությունը, սովորողի լիարժեք մասնակցությունն ուսուցման գործընթացին, սովորող-սովորեցնող զույգի փոխհարաբերություններում առողջ բարոյահոգեբանական մթնոլորտի ձևավորումը։ Համագործակցային ուսուցման տեխնոլոգիայի տարրերն են՝ դրական փոխկախվածության ապահովում, դեմ առ դեմ փոխազդեցություն, անհատական հաշվետվություն և պատասխանատվություն,  միջանձնային կամ փոքր խմբերով աշխատանքի հմտություններ, խմբային գործընթացի մշակում, փոխներգործուն կամ ինտերակտիվ առաջադրանքի կատարում։ • Պրոբլեմային ուսուցման տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում մանկավարժի ղեկավարությամբհետազոտական ինքնուրույն աշխատանք է հանձնարարվում, որը ենթադրում է նոր գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների մշակում և ամրապնդում, ստեղծագործական մտածողության ևանձնային այլ որակների զարգացում։ Պրոբլեմային ուսուցման կիրառման դեպքում մասնագետ մանկավարժը սովորողին պատրաստիգիտելիք չի փոխանցում, այլ ներկայացնում է խնդիրը կամ հարցը, որը պետք Է լուծում գտնի և ենթադրում է լուծման համար տարբեր ուղիների որոնում։ Ներկայացվող հիմնահարցով մասնագետը ձգտումէ հետաքրքրել սովորողին, նրա մեջ հետաքրքրություններ է առաջացնում, որպեսզի նա ուսումնասիրիառկա խնդիրը բոլոր կողմերով և գտնի ճիշտ լուծում, այսինքն՝ տվյալ խնդիրը լուծելու նախաձեռնություն է առաջացնում։ Ուսուցման ինտերակտիվ տեխնոլոգիաները կիրառելիս փոխվում է նաև փոխգործակցությունըմանկավարժի հետ. նրա ակտիվությունն իր տեղն է զիջում սովորողների ակտիվությանը, մանկավարժի խնդիրն է ստեղծել պայմաններ նրանց նախաձեռնության համար։ Ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներում սովորողները հանդես են գալիս որպես լիիրավ մասնակիցներ, նրանց փորձը պակաս կարևոր չէմանկավարժի փորձից։ Վերջինս ոչ այնքան տալիս է պատրաստի գիտելիքներ, որքան խթանում է սովորողների ինքնուրույն որոնումը։ Ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներում մանկավարժը հանդես է գալիս մի քանի հիմնական դերերով։ Նրանցից յուրաքանչյուրում նա կազմակերպում է մասնակիցների փոխգործողությունը տեղեկատվական միջավայրի այս կամ այն հատվածի հետ։ Իրազեկիչ-փորձագետի դերում մանկավարժը շարադրում է տեքստային նյութը, ցուցադրում տեսաշարքը, պատասխանում մասնակիցների հարցերին, հետևում է գործընթացի արդյունքներին և այլն։ Կազմակերպիչ-ֆասիլիտատորի դերում նա կազմակերպում է սովորողների փոխգործակցությունը սոցիալական և ֆիզիկական շրջապատի հետ (բաժանում է խմբերի, խթանում է նրանց ինքնուրույնտվյալներ հավաքելը, համաձայնեցնում է առաջադրանքների կատարումը, շնորհանդեսների նախապատրաստումը և այլն)։ Խորհրդատուի դերում մասնագետը դիմում է սովորողների մասնագիտական փորձին, օգնում էգտնել արդեն ձևակերպված խնդիրների լուծումը, ինքնուրույն ձևակերպել նորերը և ալն։ Անդրադառնանք ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներին և մեթոդներին, որոնց միջոցով կարելի էուսուցման ինտերակտիվ մոդելը ներդնել ուսուցման գործընթացի շրջանակներում`• աշխատանք փոքր խմբերում` զույգերով, ռոտացիոն եռյակներով, «երկու, չորս, միասին»,• կարուսելի մեթոդ,• դասախոսություններ հիմնախնդրային շարադրանքով,• էվրիստիկական զրույց,• դաս-սեմինարներ (բանավեճերի, մտքերի փոխանակության ձևաչափով),• կոնֆերանսներ,• գործարար խաղեր,• մուլտիմեդիայի միջոցների օգտագործում (համակարգչային դասարաններ),• լիարժեք համագործակցության տեխնոլոգիա,• մոդելավորման տեխնոլոգիա կամ նախագծերի մեթոդ (որպես արտադասարանային գործունեություն)1։ Յուրաքանչյուր մանկավարժական տեխնոլոգիա կիրառվում է փուլերով, իրականացվում էփուլային գործընթաց՝• Նախնական փուլ։ Այդ փուլում իրականացվում են ուսուցման գործընթացի ընթացքում խնդրի բացահայտման, գնահատման և դասակարգման, նրա առաջացումը պայմանավորած գործոնների բացահայտմանն ուղղված գործողություններ։ Մանկավարժը նախապատրաստվում է խնդրի լուծմանը, ամբողջացնումէ իր բարոյական, հոգեբանական և մասնագիտական ներուժը։ • Նպատակադրման փուլ։ Այս փուլում տեղի է ունենում մանկավարժի աշխատանքի նպատակայինդրույթների առաջնային ձևակերպումը։ Նպատակը պայմանավորում է դրան հասնելու միջոցների և եղանակների ընտրությունը, տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուրների որոնման ուղղությունները։ Կարող ենքասել, որ ցանկացած գործունեության կազմակերպում և իրականացում ենթադրում է կոնկրետ նպատակիառաջադրում։ Ցանկացած առաջադրված նպատակի հասնելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել առկառեսուրսները, հնարավոր միջոցները և իրականացնել ճիշտ և հաջորդական գործողություններ։ • Տեղեկատվության մշակման փուլ։ Տեխնոլոգիական գործընթացի այս փուլում տեղի է ունենում տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուրների որոնում, տեղեկատվության հավաքագրում և համակարգում, նորվերլուծություն և ընդհանրացում։ Նախքան գործունեության իրականացումն անհրաժեշտ է պլանավորել, կազմակերպել այն, որպեսզի արդյունավետությունը կարողանանք ապահովել։ • Վերահսկիչ-վերլուծական փուլ։ Սա տեխնոլոգիական պարբերաշրջանի եզրափակիչ փուլն է, որումվերլուծվում են մասնագետների գործունեության արդյունքները, բացահայտվում գործոնները, որոնք նպաստում են մանկավարժական գործունեության խնդիրների դրական լուծմանը, և նշվում՝ թերությունների հեռացման ճանապարհները։ Այսպիսով՝ ուսուցման գործընթացի ճիշտ և արդյունավետ իրականացնելու համար օգտագործումենք մանկավարժական տեխնոլոգիաները2։ Յուրաքանչյուր տեխնոլոգիա ուղղված է կոնկրետ առաջադրանքի լուծմանը, իրավիճակի բացահայտմանը, այսինքն` մանկավարժական տեխնոլոգիաները մենք ընտրում և կիրառում ենք՝ կախվածիրավիճակից, կարևորվում են իրավիճակային մոտեցումը, նաև ուսանողի տարիքային, անհատական,հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Ներկայումս մանկավարժական գիտության կարևորագույն հիմնախնդիրներից են մանկավարժական գործունեության, դրա բովանդակության` նպատակի, մեթոդների, տեխնոլոգիաների, սկզբունքների, խնդիրների, կիրառման առանձնահատկությունների, պայմանների, օբյեկտների, սուբյեկտներիուսումնասիրությունը, ստացված արդյունքների վերլուծումը, համադրումը, ընդհանրացումը, համակարգումը, ինչպես նաև հետագայում դրանց կատարելագործման հնարավորությունների հետազոտումը, ուղիների մշակումը, որը պահանջում է գիտականորեն հիմնավորված, նպատակաուղղված, պլանավորված մանկավարժական գործունեություն և դրան համապատասխան մանկավարժական աշխատանքի մեթոդիկաների և տեխնոլոգիաների մշակում, կիրառում։ Մանկավարժական տեխնոլոգիաներն ուղղված են կրթության որակի բարձրացման խնդրի լուծմանը, որն իրականացվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում ուսուցման գործընթացիկազմակերպման նորարարական միջոցների օգնությամբ։ Մերի ՍուքիասյանՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԴԵՐՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ մանկավարժական տեխնոլոգիա, ուսուցման գործընթաց, իրավիճակային մոտեցում ։

Հոդվածի հիմնական նպատակն է մանկավարժական տեխնոլոգիա հասկացության մասին պատկերացում հաղորդելը։ Նպատակից բխող խնդիրներն են՝ ներկայացնել մանկավարժական տեխնոլոգիաների տեսական, մեթոդաբանական և տեխնոլոգիական ասպեկտներն ուսուցման գործընթացում, ծանոթանալ մանկավարժական տեխնոլոգիաների հնարավորություններին, գնահատել տեխնոլոգիաների կիրառելիության մակարդակն ուսուցման գործընթացում, ներկայացնել նորարարական և ավանդական մանկավարժական տեխնոլոգիաների համեմատական վերլուծությունը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք հետևյալ եզրակացություններին. • մանկավարժական տեխնոլոգիայի իրականացումը մեծապես որոշվում է մասնագետի մասնագիտական գործունեության անհատական ոճով, • մանկավարժական գործունեության լիարժեք արդյունքը, նպատակի ձեռքբերումը, արդյունավետ տեխնոլոգիայի ընտրությունը մանկավարժը կատարում է` հաշվի առնելով իր մասնագիտական իրազեկվածությունը, կարողությունները։

ՖԱՍՑԻՈԼԵՈԶԻ ՏԱՐԱԾՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՈՐՈՇ ՄԱՐԶԵՐՈՒՄՆերածությունԶոոնոզներն ինֆեկցիոն հիվանդություններ են, որոնք ներառում են կենդանիներից մարդուն փոխանցվող մակաբուծային հիվանդություններ։ Դրանքմեծ վնաս են հասցնում մարդու առողջությանը։ Զոոնոզների ազդեցությունըհատկապես վառ է արտահայտված, երբ մարդիկ անմիջականորեն են առնչվում կենդանական մթերքի հետ։ Ինֆեկցիոն հիվանդությունների պատճառըպաթոգեն մանրէներն են (վիրուսներ, բակտերիաներ) կամ մակաբույծները (որդեր, նախակենդանիներ)։ Դրանք կարող են տեղակայվել մարմնի տարբեր մասերում՝ կախված վարակի տեսակից։ Շատ կենդանիներ կարող են որոշակիմանրէի կամ մակաբույծի կրող լինել։ Սա նշանակում է, որ նրանց օրգանիզմում առկա մակաբույծը հիվանդության պատճառ չի դառնում կենդանու համար։ Որոշ զոոնոզներ վարակի ախտանշաններ չեն առաջացնում կենդանիների շրջանում։ Այնուամենայնիվ, կրող օրգանիզմը (միջանկյալ տեր) կարող է մակաբույծի տարածման պատճառ դառնալ (Leeflang, M. et al., 2008)։ Զոոնոզների պատճառ կարող են լինել հելմինթները։ Դրանք նաև հայտնիեն որպես մակաբույծ որդեր։ Հելմինթներն անողնաշար, բազմաբջիջ օրգանիզմներ են, որոնց հասուն վիճակում կարելի է տեսնել անզեն աչքով։ Ունեներկարավուն, տափակ կամ կլոր մարմնի ձև (Samuel B. et al., 1996)։ Հելմինթների թվին են պատկանում տափակ որդերն (Plathyhelminthes) ու կլոր որդերը(Nemathodes), որոնք մակաբույծ որդերի տիպեր են (Samuel B. et al., 1996)։ Տափակ որդերի տիպին պատկանող Ծծող որդերի դասի բոլոր ներկայացուցիչները մակաբույծ են։ Ունեն ծծիչներ և ամրացման օրգաններ, որոնք մակաբույծ կենսակերպի արդյունք են։ Ծծող որդերի վերջնական տեր են ողնաշարավոր կենդանիները, որոնց օրգանիզմում մակաբուծում է սեռահասուն առանձնյակը։ Միջանկյալ տեր են համարվում փափկամարմինները։ Որոշ տրեմատոդներ ունենում են երկրորդ միջանկյալ տեր։ Ծծող որդերը մակաբուծումեն տարբեր հյուսվածքներում և օրգաններում՝ մարսողության համակարգում,թոքերում և որովայնի խոռոչի արյունատար անոթներում (Է. Մ. Եղիազարյան,2011)։ Այս դասին պատկանող երկու տեսակներ՝ Լյարդի ծծանը և Լյարդի հսկա ծծանն առաջացնում են ֆասցիոլեոզ՝ զոոնոտիկ հիվանդություն է, որը հսկայական ազդեցություն ունի մարդկանց առողջության վրա, մեծամասամբբարձր էնդեմիկությամբ երկրներում (Mas-Coma et al., 2009)։ Մակաբուծում ենոչխարների և խոշոր եղջերավոր անասունների օրգանիզմում և պատճառ ենդառնում հսկայական տնտեսական կորուստների հարյուրավոր տարիներ շարունակ։ Կրճատվում է կաթի քանակությունը, վնասվում է կենդանիների լյարդը, մեծանում է մահացության աստիճանը և նկատվում են ընդհանուր արտադրական կորուստներ (Charlier et al., 2014)։ Տնտեսության վրա ունեցածհսկա ազդեցության պատճառով Լյարդի ծծանը դարձել է գիտական ուսումնասիրությունների առարկա և տրեմատոդների բոլոր տեսակներից առավել ուսումնասիրվածների թվում է։ Լյարդի ծծանի միջանկյալ տեր են ցուրտ կլիմայում բնակվող փափկամարմինները (օրինակ՝ Limnea tomentosa կամ Galbatruncatula) (Young N. D. et al., 2011)։ Լյարդի ծծանը օրգանիզմի վրա թողնումէ թունավոր ազդեցություն։ Նա կլանում է էրիթրոցիտներ, լեյկոցիտներ, էպիթելային բջիջներ և վնասում է հարևան հյուսվածքները։ Մակաբույծի մեծ քանակության դեպքում կարող է առաջանալ լյարդի ցիրոզ։ Հիվանդությունն ախտորոշվում է հիվանդի արտաթորանքում ձվերի հայտնաբերման միջոցով (Է.Մ. Եղիազարյան, 2011)։ Ի տարբերություն լյարդի ծծանի՝ լյարդի հսկա ծծանիմիջանկյալ տերերն են տաք կլիմայում բնակվող փափկամարմինները (օրինակ՝Radix natalensis կամ Radix rubiginosa) (Mas-Coma et al., 2009)։ Ախտորոշումընույնպես կատարվում է հիվանդի արտաթորանքում ձվերի հայտնաբերմանմիջոցով։ Ի տարբերություն լյարդի ծծանի՝ այս դեպքում հիվանդությունն ավելի ծանր ընթացք է ունենում, քանի որ մակաբույծն ունի ավելի մեծ չափեր (Է. Մ. Եղիազարյան, 2011)։ Ուսումնասիրված չեն նրա փոխազդեցությունըտեր օրգանիզմի հետ և պաթոգենեզը։ Ֆասցիոլեոզը հանդիպում է միլիոնավոր մարդկանց օրգանիզմում՝ Աֆրիկայում, Մերձավոր Արևելքում և Հարավարևելյան Ասիայում (Young N. D. et al., 2011)։ Որոշ երկրներում վարակիաստիճանը կազմում է 80-100%։ Լյարդի հսկա ծծանի տարածվածությունըհաճախ է գերազանցում լյարդի ծծանին։ Այս երկու տեսակներն այնքան մոտեն գենետիկորեն, անատոմիապես և մորֆոլոգիապես, որ շատ դժվար ենդրանք տարբերակվում (Itagaki T. et al., 2011)։ Ահա թե ինչու ճշգրիտ ախտորոշման համար անհրաժեշտ են մոլեկուլային մեթոդներ (Rokni MB. et al.,2010)։ Գոյություն ունեն նաև «F. gigantica x F. hepatica» հիբրիդային պոպուլյացիաներ (Young N. D. et al., 2011), որոնց մոտ վառ արտահայտվում են «F.gigantica»-ի և «F. hepatica»-ի մի շարք մորֆոլոգիական, ֆիլոգենետիկ և կենսաբանական հատկանիշներ (Itagaki T. et al., 2009; Peng M et al., 2009; Le THet al., 2008)։ Ինչպես արդեն նշվեց՝ F. hepatica որդի միջանկյալ տեր են սառը կլիմայումբնակվող փափկամարմինները, մինչդեռ F. gigantica տեսակի դեպքում միջանկյալ տեր հանդիսացող փափկամարմինները բնակվում են տաք կլիմայում(Mas-Coma et al., 2009)։ Այս տարբերությունն իր ազդեցությունն է ունենումմակաբույծների տարածվածության վրա և «F. gigantica»-ն մեծամասամբֆասցիոլեոզի պատճառ է դառնում արևադարձային շրջաններում, իսկ F.hepatica-ն առավել տարածված է բարեխառն գոտիներում։ Մերձարևադարձային գոտիներում, որտեղ երկու տեսակներն էլ կարող են հանդիպել, ֆասցիոլեոզը կապում են «F. gigantica» և «F. hepatica» տեսակների, և/կամ «F.gigantica x F. hepatica» հիբրիդային պոպուլյացիաների հետ (Spithill T. et al.,1999; Mas-Coma et al., 2009)։ Որոշ հետազոտություններ ցույց են տվել, որլյարդի հսկա ծծանն ավելի հեշտ է ադապտացվում և մակաբուծում անասուններին և դրա կայունությունն առավելագույնս դրսևորվում է այծերի ու ոչխարների շրջանում (Haroun ETM. et al., 1986; Piedrafita D. et al., 2004; Roberts JA.et al., 1997)։ Ի տարբերություն այդ հատկանիշի՝ ոչխարների ցեղատեսակներիմեծ մասը կայուն են F. hepatica-ի առաջացրած ֆասցիոլեոզի նկատմամբ(Haroun ETM. et al., 1986)։ Ներկայիս տվյալները (Spithill T. et al., 1999; HarounETM. et al., 1986; Roberts JA. et al., 1997; Periago MV. et al., 2006) ենթադրումեն F. gigantica և F. hepatica-ի կենսաբանության մեջ առկա տարբերություններ՝ այնպես, ինչպես դրանց առաջացրած հիվանդությունների դեպքում է, սակայն մեր ներկայիս գիտելիքները այս կենդանիների` մասնավորապես մարկանց, ֆասցեոլեոզների մասին շատ սուղ են (Marcos LA. et al., 2008; MasComa S. et al., 2007)։ Մեր աշխատանքի հիմնական նպատակն էր ամբողջացնել գրականտվյալները ՀՀ մարզերում ֆասցիոլեոզի տարածվածության վերաբերյալ, ինչնիրականցվեց առկա գրական տվյալների հավաքագրման, ուսումնասիրման ևորոշակի ստատիստիկ մշակման միջոցով։ Կատարված աշխատանքի ընթացքում պարզվեց, որ առկա գրականտվյալները չեն կարող լիարժեք պատկեր տալ Հայաստանում հիվանդությանվերաբերյալ։ Սակայն 2002-2003 թվականների նյութեի մշակման արդյունքումհնարավոր դարձավ դուրս բերել որոշ տարածաշրջաններում առկա իրավիճակը։ Չնայած իրականացված ուսումնասիրությունների՝ չկան որևէ հստակ տեղեկություններ Լյարդի ծծանի տարբեր տեսակների տարածվածության մասինՀայաստանում։ Նյութեր և մեթոդներ։ Աշխատանքի ընթացքում կատարվել է ՀՀ մարզերում ֆասցիոլեոզի տարածվածության վերաբերյալ գրական տվյալների հավաքագրում։ Չնայած իր, որ ՀՀ-ում ֆասցիոլեոզի համակարգային և ամբողջական ուսումնասիրություններ արվել են դեռևս 1935 թվականից, մեր աշխատանքում հիմնականում ուսումնասիրվել են 2002 և 2003 թվականների Ս. Մ.Տոկանյանի աշխատանքները։ Իրականացվել է նյութերի ուսումնասիրում ևտվյալների վիճակագրական մշակում։ Արդյունքներ և քննարկում. Տվյալների հավաքագրման և վերլուծությանընթացքում պարզվեց, որ ՀՀ մարզերում ֆասցիոլեոզի տարածվածության վերաբերյալ կատարված ուսումնասիրությունները չեն կարող ամբողջականպատկեր տալ հիվանդության տարածվածության վերաբերյալ։ Սակայն արդենկատարված աշխատանքների վերլուծության ընթացքում հնարավոր եղավ առանձնացնել և ներկայացնել ՀՀ որոշ մարզերում հիվանդության տարածվածության վերաբերյալ։ Համաձայն այդ տվյալների՝ 2002 թվականին ուսումնասիրված 7636 խոշոր և մանր եղջերավոր կենդանիներից վարակված են եղել3675-ը, ինչը կազմում է 48.12%։ Ամենամեծ վարակվածությունը նկատվել էԷջմիածնում, որտեղ 1840 կենդանուց հիվանդ էին 861-ը (46.8%), իսկ Նուբարաշենում նկատվել է ամենաքիչ վարակվածությունը, որտեղ 655 կենդանուց258-ը հիվանդ են եղել (39.4%)։ 2003 թվականին 7402 կենդանուց հիվանդ ենեղել 42.15%-ը, կրկին ամնեաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է Էջմիածնում՝41.8%, իսկ ամենացածրը՝ Նուբարաշենում 42.15% (աղ. 1)։ Աղյուսակ 1. Ֆասցիոլեոզի տարածվածության ՀՀ մարզերում (Тонаканян С.М. 2004)2003թ.Վարակվ.կենդ.Վարակի էքստենսիվությունըՏարածաշրջաններԷջմիածինԱրմավիրՄասիսԱրտաշատԱրարատՀետազոտվ.կենդ.Նուբարաշեն2002թ.Վարակվ.կենդ.Վարակի էքստենսիվությունըՀետազոտվ.կենդ.Ընդ.Վարակվածության տարբերությունները հիմնականում պայմանավորումենք ուսումնասիրության վայրերի կլիմայական տարբերությունները և ծովիմակերևույթից ունեցած բարձրությամբ։ Վերջինս էլ իր հերթին պայմանավորված է մակաբույծների միջանկյալ տերերի՝ փափկամարմինների տարածվածությամբ, որոնք առավել քիչ են տարածված սառը և բարձրադիր գոտիներում։ Այսպիսով` կատարելով գրականության լիարժեք ուսումնասիրություն կարող ենք նշել, որ չնայած հիվանդության սոցիալ-տնտեսական և առողջապահական մեծ ազդեցությանը, Ֆասցեոլեոզի ամբողջական ուսումնասիրություններ արվել են դեռևս 1935 թ.։ ՀՀ որոշ մարզերում կատարվել են հիվանդության տարածվածության ուսումնասիրություններ 2002-2003 թթ., սակայնդրանք չեն տալիս որևէ ինֆորմացիա հարուցիչների բազմազանության վերաբերյալ։ Հիվանդության մասին տվյալները բացակայում են վերջին 15 տարիների ընթացքում։ Մեր աշխատանքային խումբը վերջին երկու տարիների ընթացքում իրականացրել է լյարդի ծծանի տարածվածության և բազմազանության հետազոտություն ՀՀ տարբեր մարզերում, որոնք ընդգրկում են նաև մոլեկուլային գենետիկական հետազոտություններ՝ պարզելու համար հիվանդության գենետիկական բազմազանությունը, կենսաաշխարհագրությունը և փոխանցման աշխարհագրությունը։ Հետազոտության արդյունքները և ստացվածնուկլեոտիդային հաջորդականությունները գտնվում են մշակման փուլում ևտեղ կգտնեն մեր հետագա գիտական հոդվածներում։ Գրականություն.равнине и разработка новых мероприятий борьбы против него։ дис... канд. вет. наук։ 2. ԵղիազարյանԷ. Մ., ՎարդանյանԼ. Կ., «Մակաբուծաբանություն։ Ուսումնականձեռնարկ» / ԵՊՀ։ - Եր.։ ԵՊՀ հրատ., 2011թ.4. Haroun ETM, Hillyer GV (1986) Resistance to fascioliasis — A review. Vet Parasitol 20։ characterization based on nuclear and mitochondrial DNA. Parasitol Int 58։ 81–85.hepatica and Fasciola gigantica". Parasitology 138 (10)։ 1278–1284.7. Leeflang, M. (2008). Zoonoses։ diseases transmitted from animals to humans. Agromisa8. Marcos LA, Terashima A, Gotuzzo E (2008) Update on hepatobiliary flukes։ fascioliasis,opisthorchiasis and clonorchiasis. Curr Opin Infect Dis 21։ 523–530.9. Mas-Coma S, Bargues MD, Valero MA (2007) Plant-Borne Tremotode Zoonoses։ Fascioliasis and Fasciolopsiasis. In։ Murrell KD, Fried B, eds. World class parasites, vol 11Food-borne parasitic zoonoses։ fish and plant-borne parasites։ Springer, New York. ppAfrican bovines using a computer image analysis system (CIAS). Parasitol Res 99։ 368– Rev Can Zool 82։ 233–250.Parasitol 68։ 69–78.using a simple PCR-restriction enzyme method". Experimental Parasitology 124 (2)։ 209– 16. Spithill T, Smooker PM, Copeman B (1999) Fasciola gigantica։ Epidemiology, control,immunology and molecular biology. In։ Dalton JP, ed. Fasciolosis. Oxon, UK։ CABIand Biotechnological Implications". PLoS Neglected Tropical Diseases 5(2)։ e1004.Գոհար Գրիգորյան, Հռիփսիմե ԱթոյանՖԱՍՑԻՈԼԵՈԶԻ ՏԱՐԱԾՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՈՐՈՇ ՄԱՐԶԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ֆասցիոլեոզ, Լյարդի ծծան, տարածվածություն, ՀայաստանԱմփոփում։

Չնայած իր հասցրած սոցիալ-տնտեսական և առողջապահական մեծ վնասներին, գրեթե ոչինչ հայտնի չէ՝ Հայաստանի տարածքում վերջին տարիներին ֆասցիոլեոզ հիվանդության տարածվածության և բազմազանության վերաբերյալ։ Քանի որ ֆասցիոլեոզը էապես վնասում է մարդկանց առողջությանը, ինչպես նաև մեծ վնաս է հասցնում գյուղատնտեսությանը՝ անասունների գլխաքանակի նկատելի նվազման պատճառ դառնալով, կարևոր է պարզել դրա տարածվածության պատկերը։ Այդ նպատակով կատարվել է գրականությունում առկա «F. hepatica» ու «F. gigantica» տեսակների մասին նյութի հավաքագրում և խմբագրում։ Ուսումնասիրվել է տեսակների տարածվածությունը և ֆասցիոլեոզով վարակված եղջերավոր անասունների ու ոչխարների վարակվածության աստիճանը Հայաստանի մի շարք տարածաշրջաններում։ Հոդվածում ներկայացված է ֆասցիոլեոզի հետազոտության ներկայիս վիճակը մեր հանրապետությունում։

20-րդ դարի գրատպության պատմությունը հայ պատմագրության ամենաքիչ ուսումնասիրված հնագույն խնդիրներից է: Սա վերաբերում է նաև Հայաստանի առաջին հանրապետության տպագրական պատմությանը: Սովետահայ գիտնականները Հայաստանի Հանրապետության ընթացքում հրատարակված գրքերը չեն դարձրել ուսումնասիրության առանձին խնդիր: Մինչդեռ միայն վերջին տասնամյակում Հայաստանի ազգային գրադարանի կողմից հրատարակված «Հայ գիրք 1901-1920թթ.» Եվ «Հայ գիրք 1921-1930թթ.» Մատենագիտական ​​ցուցակների ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ թղթի և թղթի պակասի պայմաններում տպագրության ողբալի վիճակը Առաջին Հանրապետության ընթացքում (նկատի ունենք նաև Լեռնային Karabakhարաբաղը) Հրատարակվել է շուրջ վաթսուն գիրք 1: Սա նույնպես ճշգրիտ տվյալ չէ: Չմոռանանք, որ նշված մատենագիտական ​​ցուցակներում արտացոլված է միայն հայալեզու գրականությունը, և չեն կազմվում Հայաստանում հրատարակված ռուսալեզու գրականության մատենագիտական ​​ցուցակները, չեն ուսումնասիրվել ռուսալեզու գրքերը: Կարող ենք հավաստիացնել, որ 1918-1921թթ. Հրատարակված որոշակի քանակությամբ գրքեր և թերթեր չեն պահպանվել արտասահմանում գտնվող ՀՀ գրադարաններում և կենտրոններում, ինչի պատճառով ԱԱԳ մատենագիտական ​​ցուցակները ամբողջական չեն: Հայաստանի ազգային արխիվում ուսումնասիրություններ կատարելիս մենք հանդիպեցինք մի ուսումնասիրության, որը ներառված չէր վերոնշյալ ցուցակներում: 1901-1920թթ. Հայկական գիրքը, կազմ. Օ. Գյուլումյան, Ա. Ադամյան, Ս. Թադևոսյան, Ա. Սավալյան, Մ. Սողոմոնյան, Ա. Սահակյան, Երևան, 2007, էջ 563624, Հայ գիրքը 1921-1930 թվականներին, կազմ. Օ. Գյուլումյան, Ս. Գրիգորյան, Երեւան, 2012, էջ 1-22: 426 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Գրքի տեղեկությունները. Այսպիսով Մեր գտած փաստաթղթերից մեկը պարունակում է տեղեկություններ 1924 թ.: 1919 թ. Դեկտեմբերին Հայաստանի հեղափոխական թանգարանում Երևանում 2 հրատարակված «Սուգ սգացող Արամ» գրքի առկայության մասին, որը նվիրված էր հանրապետության փաստացի հիմնադրի հիշատակին Հայաստանի, ներքին գործերի առաջին նախարար Արամ Մանուկյանը (1879-1919): Նշված հրատարակությունը ոչ միայն այժմ հասանելի չէ ՀՀ գրադարաններում, այլևս նշված չէ հայ գրքի մատենագիտական ​​ցուցակներում: 1918 թ. Մայիսին Հայաստանի անկախացումից հետո կառավարությունը հայտարարեց տպագրական և մամուլի քաղաքականության ժողովրդավարական մոտեցման մասին: Այս ոլորտում Հայաստանի Հանրապետությունում տվյալ ժամանակահատվածում կիրառվել են Համառուսաստանյան ժամանակավոր կառավարության պրոգրեսիվ իրավական ակտերը: Այնուամենայնիվ, իշխանությունները ոչ միշտ են կատարել իրենց պարտավորությունները: Հրապարակման ոլորտը ՀՀ-ում գտնվում էր ՆԳ նախարարության իրավասության ներքո: Կառավարության անունից ՆԳՆ-ն կապեր էր պահպանում տպարանների և թերթերի խմբագրությունների հետ, նրանց հրահանգներ տալիս, թույլ տալիս կամ դադարեցնում մամուլի տպագրությունը, գրքերի տարածումը և վերահսկում, որ տպարանները չեն տպում: հակակառավարական, կործանարար կոչեր և թռուցիկներ: Այնուամենայնիվ, նախազգուշական միջոցները միշտ չէ, որ հաջող էին: Մենք չգիտենք որևէ ակնհայտ փաստ հանրապետության անկախության առաջին ամիսներին (մինչև 1919 թվականի գարուն) պետության կողմից տպագրությունը վերահսկելու և գրաքննության վերաբերյալ: Այնուամենայնիվ, իրավիճակը փոխվեց Հայաստանի Հանրապետությունում ներքին իրավիճակի կայունացմանը զուգընթաց, և, հատկապես, 1919 թ. Հայաստանի ազգային արխիվը (ՀՀԱ), f. 122, գ. 1, գ. 259 118 և մոտակայքում: Սուքիասյան Հ.Կ., Մամուլի պետական ​​վերահսկողություն և գրաքննություն Հայաստանի Հանրապետությունում (1918-1920), «Հասարակական գիտությունների հանդես», 2015, N 3, էջ 63-77: 427 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հունիսի 21-23-ին կայացած խորհրդարանական ընտրություններին ընդառաջ և հաջորդ ամիսներին, երբ ակտիվ պայքար էր ընթանում քաղաքական կուսակցությունների միջև: 1919 թ. Մայիսի 26-ին ՀՀ Կառավարությունը Ներքին գործերի նախարարին լիազորեց խորհրդարանական ընտրությունները կազմակերպող Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի աշխատանքի համար անհրաժեշտության դեպքում առգրավել թուղթ և տպարաններ 4: Դա, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված էր նրանով, որ մի շարք քաղաքական ուժեր (Հայ ժողովրդական կուսակցություն, Հայ սոցիալ-դեմոկրատներ, բոլշևիկներ) բոյկոտեցին խորհրդարանական ընտրությունները: ՀՀ ղեկավարները վախենում էին, որ տպարանների տերերը կամ բանվորները կարող են անակնկալ գործադուլ կազմակերպել ՝ չկարողանալով տպել քվեաթերթիկները: Կարևոր խնդիր էր նաև անհրաժեշտ թղթի պահպանումը: Եկեք ապացուցենք: 1918-1920 թվականներին թղթի սուր անհրաժեշտություն կար, թուղթն ընդգրկված էր ապրանքների ցուցակում, որի արտահանումն արգելված էր Հայաստանի Հանրապետությունից 5: Արխիվային և հրապարակված փաստաթղթերի, մամուլի և հուշագրությունների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունում «արգելված գրականության» օրինակները ունեն քաղաքական բնույթ: Դրանց մեծ մասը վերաբերում է հայ բոլշեւիկների հրատարակություններին: Բանն այն է, որ հայ բոլշեւիկները գերադասում էին իրենց ընկալած դասակարգային պայքարի անիրատեսական հեռանկարները ՝ ազգային շահերից ու նկրտումներից: 1919 թ. Ամռանը Հայաստանում երիտասարդ բոլշևիկների գործունեությունը վրդովմունք առաջացրեց Հայաստանի իշխանությունների, զինվորականների և բնակչության շրջանում: Նշենք, որ 1919 թ.-ին Երևանում ստեղծվեց Երիտասարդ Սոցիալիստ-Ինտերնացիոնալիստների «Սպարտակ» միությունը: 2006 թվականի ապրիլին: Այն մայիսին վերանվանվեց Երևանի Երիտասարդ կոմունիստների «Սպարտակ» կազմակերպություն , Կազմակերպության անդամները 1919 թ. ՀՀ կառավարության նիստերի արձանագրություններ: 1918-1920, Երեւան, 2014, էջ. 203 թ. ՀԱԱ, զ. 199, գ. 1, գ. 131, թ. 36 428 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ գաղտնի տպել է հակակառավարական երկու թռուցիկ Երեւանի փողոցներում, զորամասերում, հանրապետության քաղաքային և գյուղական բնակչության շրջանում: Առաջին թերթիկը բաժանվեց հունիսի 21-23-ին կայացած խորհրդարանական ընտրությունների նախօրեին: Նշված համակարգը քննադատում էր «բուրժուական» Հայաստանի պետական ​​համակարգը և կուսակցությունները: Ավարտվեց այսպես. «Կորցրեք իմպերիալիզմը, կորցրեք պառլամենտարիզմը, կեցցե խորհրդային իշխանությունը, կեցցե կոմունիզմը» 6: «Սպարտակի» անդամները հաջորդ թռուցիկը բաժանեցին հուլիսին, երբ հայկական բանակը զբաղվում էր Բեյուք-Վեդի շրջանում թուրք-թաթարական հակապետական ​​խռովությունները ճնշելու գործով: Թռուցիկը, որի հեղինակը հայտնի հեղափոխական Արշավիր Մելիքյանն էր, հայ զինվորներին կոչ էր անում պատերազմել հանրապետության իշխանությունների դեմ ՝ ռազմական հրամանատարության հրամաններին ենթարկվելու փոխարեն և «թուրք աշխատող եղբայրների» դեմ պայքարելու փոխարեն 7: Վերջին զանգը մեծ արձագանք ունեցավ: Եթե ​​ՆԳՆ-ն անտեսում էր նախորդը, ապա այս անգամ «Սպարտակի» երկու տասնյակ անդամներ ձերբակալվեցին և մի քանի օր բանտարկվեցին: Երիտասարդներից երկուսը ՝ Աղասի Խանջյանը և Հարություն Հասրաթյանը, մնացին անազատության մեջ մոտ երկու ամիս, մինչև, ինչպես մի քանի ամիս անց նշեց ՆԳ նախարար Ա. Գյուլխանդանյանը, «նրանք մեղավոր էին, զղջացին իրենց արածի համար և ստորագրեցին, որ իրենք ոչ մի նման հակապետական ​​քայլ չձեռնարկել »: Հաջորդ հայտնի օրինակը 1919 թվականն է: Սեպտեմբերի 9-16-ը Երևանում տեղի ունեցած Հայ ժողովրդական կուսակցության երկրորդ համագումարում ընդունված «Քաղաքական պահի մասին» բանաձեւը, որը խստորեն քննադատեց ՀՀ իշխանություններին և իշխող «Սպարտակին»: 1917-1920, հուշեր ու փաստաթղթեր, Երեւան, 1935, էջ 174-177: Նույն տեղում, Pp. 17-19, 33-34, 67, 79-81, 86-87, 98-100: ՀԱԱ, զ. 198, գ. 1, գ. 64, թ 4 տուր. Պարզ է, որ տարիներ անց այս իրադարձությունների մասին գրված հուշերում Ա.Խանջյանը «մոռացավ» նշել մեղքը («Սպարտակ». 1917-1920, հուշեր և փաստաթղթեր, էջ 18-19): Կուսակցության 429 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ - Հ. Յ. Դաշնակցությունը, գործունեությունը և ՀՀ խորհրդարանը և կառավարությունը լուծարելու պահանջը: Բանաձեւը թռուցիկի տեսքով վերարտադրվեց քաղաքի «Լույս» տպարանում (այստեղ տպագրվում էր նաև People'sողովրդական կուսակցության «newspaperողովուրդ» -ի պաշտոնական թերթը) և տարածվեց ՝ առաջացնելով իշխանությունների դժգոհությունը: ՆԳ նախարար Աբրահամ Գյուլխանդանյանի հրամանով, սեպտեմբերի 19-ի առավոտյան «oghողովուրդ» թերթի խմբագրությունը խուզարկություն է կատարվել, իսկ Բանաձեւի տպագիր օրինակները առգրավվել են: Փակվեց նաեւ «Լույս» տպարանը: Այնուհետև ՆԳ նախարարը հատուկ հրահանգ տվեց տպարանի ղեկավարին ՝ «հակապետական ​​նամակներ» չտպել 9: Տպարանը վերաբացվեց միայն այն բանից հետո, երբ տպարանի սեփականատերը ստորագրեց հակակառավարական նյութեր չհրապարակելու պայմանագիր: «Oghողովուրդ» թերթի տպագրությունը վերսկսվեց 2410 թվականի սեպտեմբերի 24-ին: Սա Հայաստանի Հանրապետության օրոք հրատարակչական ոլորտի նկատմամբ դաժան վերահսկողության աննախադեպ փաստ էր, ինչը հիմնովին հակասում էր այդ պատվերը կատարող կառավարության դիմումի տառին և ոգուն: Հայաստանի իշխանություններին հատկապես մտահոգում էր հայ բոլշեւիկների կողմից հակապետական ​​գրականության տարածումը: 1919 թ. Սեպտեմբերի 9-ին ՀՀ կառավարությունը նշանակեց Ներքին գործերի նախարար Ա. Նա հանձնարարեց Գյուլխանդանյանին մշակել օրինագիծ Հայաստանից «վնասակար տարրերը» արտաքսելու մասին 11: Բանն այն է, որ հատկապես 1919 թ. Վրաստանում և Ադրբեջանում հետապնդվող հայ կոմունիստները 2007-ի գարնանից տեղափոխվում են Հայաստան `իրենց գործունեության համար պարարտ հող փնտրելով հայկական պետության տարածքում, որտեղ կուսակցական պատկանելության համար հետապնդումներ չեն եղել: Բոլշևիկների գործունեությունը հանրապետությունում նոր թափ ստացավ 1919-ին: 1919 թ. Սեպտեմբերի 22-ին Երևանում կայացած Հայաստանի կոմունիստական ​​կազմակերպությունների առաջին «Հայաստանի ձայնը», f. 201, գ. 1, գ. 39, թ 113: Տե՛ս նաև ՝ Հակոբյան Ա.Մ., Հայաստանի խորհրդարանը և քաղաքական կուսակցությունները (1918-1920), Երևան, 2005, էջ 210-211: «Oghողովուրդ», Երեւան, 1919, 24, 26 սեպտեմբերի, N 104, 105: ՀՀ կառավարության նիստերի արձանագրություններ, էջ 294-295: 430 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Խորհրդակցությունից հետո, երբ ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետության կոմիտեն («Արմենկոմ») 12: ՀՀ կառավարության հանձնարարությամբ, ՆԳՆ 1919 թ. Դեկտեմբեր 1920 թ. Փետրվարին նա ձերբակալեց մի շարք ակտիվ բոլշևիկների Երևանում, Ալեքսանդրապոլում և Դիլիջանում (Սարգիս Կասյան, Ասքանազ Մռավյան, Նիկոլայ Պանֆիլով, Սարգիս Խանոյան, Հայկ Յագուբյան, Մուշեղ Աղայանը և ուրիշներ): Սոցիալիստ-հեղափոխական խմբակցության առաջարկով ձերբակալվածների հարցը մանրամասն քննարկվել է Հայաստանի խորհրդարանի 1920 թ. փետրվարի 20-ի նիստում: Նիստի գրությունը ցույց է տալիս, որ ձերբակալվածները մեղադրվում են «քրեական գրականություն» տարածելու, բանակում քարոզչություն իրականացնելու և թռուցիկներ բաժանելու, թուրքերի հետ համագործակցության մեջ 13: Այդ «քրեական գրականությունը» հայ հայտնի բոլշևիկ Սարգիս Կասյանի հեղինակած «Ո՞ւր է ելքը» գրքույկն էր, որը վերջինս ՝ «Ս. Հայաստանի կոմիտե, նա գաղտնի հրատարակեց մի փոքր հրատարակություն 1919-ին: 1920-ին Հյուսիսային Կովկասի հայ բոլշևիկյան գործիչների նախաձեռնությամբ: Այն վերահրատարակվում է կարճ նախաբանով `հայտնի բոլշևիկ Սարգիս Լուկաշինի (Սրապիոնյան) 14: Գիրքը նկարագրում էր հանրապետության սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակը, կատարված չարաշահումները, սուր քննադատության ենթարկվեց կառավարության ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: Ստեղծված իրավիճակից ելք համարվել է Հայաստանի Հանրապետության դեպի հյուսիս շրջադարձելը և խորհրդայնացումը (Խորհրդային Ռուսաստան) 15: Ի դեպ, 1922-ին Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Երեւանում վերահրատարակվեց «Բանվորների և գյուղացիների գրադարան» մատենաշարի բրոշյուրը: Գալոյան Գ.Ա., Հերոսական մայիս-հաղթական նոյեմբեր, Երեւան, 1980, էջ 53-54: ՀԱԱ, զ. 198, գ. 1, գ. 79, թ 5-6: Կարապետյան Հ.Ն., Մեծ պայքարի մարդիկ: Սարգիս Կասյան, Սահակ Տեր-Գաբրիելյան, Գեւորգ Աթարբեկյան, Երեւան, 1963, էջ 112, 127, Հարությունյան Վ.Ա., Սարգիս Կասյան, Երեւան, 1965, էջ 18: Adenian S. (Kasian S.), Ո՞ւր է ելքը, նախկինում. Լուկաշին, Նոր Նախիջևան, Հայաստանի կոմիսարիատի Ռոստով-Նախիջևանի մասնաճյուղ, 1920, 84 էջ: 431 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ինչ վերաբերում է Հայաստանի իշխանություններին զայրացրած «Արմենկոմ» -ի թերթիկին, դրա ստեղծման պատճառը 1920 թ. Հունվարի 19-ին Փարիզում Դաշնակիցների Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանի անկախության փաստացի ճանաչումն էր: Այն ուրախությամբ ընդունվեց Երևանում և մեծ շուքով նշվեց: Նշված թռուցիկը պարունակում էր այն միտքը, որ թվում է Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, Հայաստանի բանվորներն ու գյուղացիները իսկական անկախություն կունենան միայն Խորհրդային Ռուսաստանի Կարմիր բանակի օգնությամբ Հայաստանում սովետական ​​օրենքի գերակայություն հաստատելուց հետո: , Այն ավարտվեց հետևյալ կոչերով. 1920 Մայիսի սկզբին հայ բոլշևիկների հակակառավարական ապստամբության բռնկումից հետո պետությունը խստացրեց իր վերահսկողությունը տպարանների վրա: ՀՀ բյուրոյի-Կառավարության մայիսի 6-ի նիստում որոշում կայացվեց հանրապետության տարածքում տպարանների բռնագրավման, դրանց նկատմամբ վերահսկողության և դրանց օգտագործման հարցը վերապահել ՆԳ նախարարի հայեցողությանը 18: Ավելին, ՀՀ ՆԳ նախարարությունը հատուկ հանձնակատարներ նշանակեց տպարանների նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու համար: Այսպիսով Նախարարի օգնական Ս. Թորոսյանի մայիսի 8-ի հրամանով, խորհրդարանի անդամ, ՀՅԴ անդամ Ենովք Միրաքյանը նշանակվեց Երևանի և Էջմիածնի տպարանների կոմիսար: Մայիսի 15-ին Սարգիս Պողոսյանը փոխարինեց վերջինիս 19: Բոլշևիկյան գրականության դեմ պայքարի տեսանկյունից այս քայլերը որոշ արդյունքներ տվեցին: Հայաստանում խիստ պահանջարկ կար մասնագիտական ​​գրքերի: Բանն հասավ նրան, որ ՀՀ կառավարությունը, 1920 թ. Հուլիսի 7-ի նիստում քննարկելով երկրից իրավաբանական գրքերի հայոց պատմությունը, հ. IV, գիրք I, Երեւան, 2010, էջ 152-153: Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում: 1920-1930 (հուշերի և փաստաթղթերի ժողովածու), Երևան, 1930, էջ 155-157: ՀՀ կառավարության նիստերի արձանագրություններ, էջ 445: ՀԱԱ, զ. 201, գ. 2, գ. 151, թ. 2-4: 432 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Արտահանումն արգելելու հարցը որոշվեց արգելել բոլոր տեսակի մասնագիտական ​​գրքերի արտահանումը 20: Փաստորեն, Ս. Կասյանի «Ո՞ւր է ելքը» գիրքը և հայ բոլշևիկների թռուցիկները Հայաստանի Հանրապետության անկախ պետականության դեմ արգելվում էին Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ դրանք տարածողները ձերբակալվում էին: Մյուս օրինակը `թռուցիկի տեսքով ՀPAԿ« Քաղաքական պահի մասին »բանաձևի պատճենն էր: Ինչպես տեսնում ենք, մենք կարող ենք պայմանականորեն խոսել միայն ՀՀ-ում արգելված գրականության, հատկապես գրքերի մասին: Գոյություն ունեցող մասնակի դեպքերը, բացառությամբ մեկ դեպքի, հիմնականում վերաբերում են պետության կողմից տապալման ուղղությամբ հայ բոլշևիկների կողմից ձեռնարկված հակապետական ​​քայլերը չեզոքացնելու կառավարության ջանքերին: , ։

Հայաստանի Հանրապետության շրջանում հրատարակչական բնագավառը գտնվում էր ներքին գործերի նախարարության իրավասության ներքո։ Կառավարության անունից ՆԳՆ-ն հարաբերություններ էր պահպանում տպարանների հետ, հրահանգներ տալիս նրանց, հետեւում գրքերի տարածմանը, հսկում, որպեսզի տպարանները հակապետական կոչեր ու թռուցիկներ չտպագրեն։ Այդուհանդերձ, միշտ չէ, որ նախազգուշական միջոցառումները հաջողություն էին ունենում։ Հոդվածում ցույց է տրվում, որ ՀՀ-ում «արգելված գրականությանը» վերաբերող օրինակները քաղաքական բնույթ ունեին։ Դրանց հիմնական մասը վերաբերում է հայ բոլշեւիկների հրատարակություններին. Սարգիս Կասյանի «Ուր է ելքը» գիրքը եւ հայ բոլշեւիկների՝ ՀՀ անկախ պետականության դեմ ուղղված թռուցիկներն արգելվեցին, իսկ դրանք տարածողները ձերբակալվեցին։ Մյուսը Հայ ժողովրդական կուսակցության «Քաղաքական մոմենտի մասին» 1919թ. սեպտեմբերի բանաձեւի՝ թռուցիկի տեսքով բազմացված օրինակն էր։

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ՝ ԿՅԱՆՔԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ՓՈԽՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀոգեբանական տեսությունների վերաիմաստավորման և նոր հայեցակարգերի ձևավորման շնորհիվ որոշ տեսություններ սկսեցին ուսումնասիրել կանանց և տղամարդկանց հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Վերջին ժամանակներում սեռերին բնորոշ հոգեբանական յուրահատկություններին վերաբերող հարցերը հասարակության կողմից ակտիվ քննարկման առարկա են դարձել։ Կնոջ ևտղամարդու հոգեբանության ուսումնասիրումն առհասարակ մեծ նշանակություն ունի հասարակության համար, քանի որ թույլ է տալիս հասկանալ հասարակության և անհատի զարգացման օրինաչափությունները։ Հասարակության մեջ տեղի ունեցող դինամիկ փոփոխությունների հետևանքով փոխվելէ կնոջ և տղամարդու մասին սոցիալական պատկերացումները, իսկ պատճառներից մեկը նրանցստանձնած դերերի փոխակերպումն է։ Ժամանակակից աշխարհը մի կողմից մեծ հնարավորություններէ տալիս անձին ինքնաիրացվելու համար, մի այլ կողմից, պարտադրում սոցիալականացման ընթացքում վերարտադրել մշակույթով սահմանված կնոջ և տղամարդու դերերը։ Հայաստանյան հասարակությունն էլ զերծ չէ որոշակի արժեքային փոփոխություններից։ Դրանք,բնականաբար, անդրադառնում են նաև երիտասարդների գենդերային հայացքների, պատկերացումների վերաձևավորման, վերադրսևորման վրա, ուստի անհրաժեշտություն է առաջանում հասկանալու,թե այդ փոփոխություններն ինչպես են ազդում երիտասարդների ապագայի պլանավորման վրա։ Հատկապես, հետաքրքրում է նրանց աշխատանքի, ընտանիքի, ապագայի ընդհանուր պլանավորման մասին պատկերացումները, ինչը թույլ կտա հասկանալ ինչ դեր ու նշանակություն են տալիս դրանց, ինչպիսի հեռանկարներ ունեն ապագայում, ինչպիսի դիրքորոշումներով են առաջնորդվում, ինչպիսի ռազմավարություն ընտրում նվաճումներ ունենալու համար։ Այս ամենը թույլ է տալիս կանխատեսել, թե ինչից է կախված մեր երկրի տնտեսական, մշակութային զարգացումն ապագայում, ինչն արդիական հարցերից մեկն է ներկա ժամանակներում։ Չնայած նրան, որ շատ տեսաբաններ անդրադարձել են կյանքի ռազմավարություն, գենդեր հասկացություններին, դրանց տարբերակմանը, այնուամենայնիվ այս երկու ոլորտների միջև կապին վերաբերող ուսումնասիրությունները շատ քիչ են թե՛ արտասահմանում, թե՛ մեզանում։ Ուստի հետաքրքիրէ՝ արդյո՞ք կա նման կապ, եթե այո, ապա ինչպե՞ս են դրսևորվում դրանք, ինչպիսի՞ տարբերություններկան տղաների և աղջիկների կյանքի կողմնորոշման, կյանքի ոճի ընտրության մեջ։ Ենթադրելի է, որկնոջ և տղամարդու դերի մասին գենդերային պատկերացումները պայմանավորում են կյանքի ռազմավարության ընտրության առանձնահատկությունները։ Գենդերը հոգեբանության մեջ սոցիալ­կենսաբանական բնութագիր է, որի օգնությամբ մարդիկբնորոշում են կին և տղամարդ հասկացությունները, նրանցից ակնկալվող դերերը, սպասելիքները,վարքը1։ Հայաստանյան հասարակությանը, կարծում եմ, բնորոշ է գենդերային տարբերություններիկարծրատիպային ընկալումը։ Մենք մեզ գիտակցում ենք որպես կին և տղամարդ՝ համապատասխանմշակութային բնութագրումների։ «Մշակութային կարծրատիպն ուսուցման, շփման գործընթացում անհատին ներշնչված ստանդարտիզացված, կոլեկտիվ փորձն է, որն օգնում է նրան կողմնորոշվել կյանքում, կարգավորում է վարքը համապատասխան նորմերով, կանոններով։ Հետագայում անհատը, ինքնըստինքյան, վերարտադրում է տվյալ սոցիալական խմբին բնորոշ դիրքորոշումները»2։ Ժամանակակից սոցիալական տեսության մեջ գենդեր հասկացությանը զուգընթաց արմատացել էնաև գենդերային նույնականություն հասկացությունը, որը սահմանվում է որպես սեփական անձիգիտակցում` կապված առնականության և կանացիության մշակութային սահմանումների, բնութագրումների հետ։ Այս հասկացությունը ներառում է սուբյեկտիվ փորձ, ինչպես նաև ենթադրում է տղամարդկային և կանացի գծերի ներանձնայնացում` միջանձնային փոխազդեցության ընթացքում։ Գենդե1 Տե՛ս Берн Ш., Гендерная психология. Законы мужского и женского поведения, Санкт-Петербург, 2008, էջ 21։ 2 Кон И., Мужчина в меняющемся мире, Москва, 2009, (հասանելի է psyfactor.org/lib/male-female.htm հղմամբ)։ րային նույնականությունը սոցիալական նույնականության բազային բաղադրամասերից է։ Սոցիալական նույնականությունը Ես­կոնցեպցիայի մասն է կազմում և ձևավորվում է սոցիալական խմբում իրանդամակցության գիտակցությունից, դրան տրվող արժեքային և հուզական նշանակությունից։ Անձի գենդերային նույնականություն ասելով մշտապես ենթադրում ենք ինքնորոշում։ Գենդերայիննույնականության սուբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է անհատի դիրքորոշմամբ` դասելով իրենտվյալ գենդերային խմբին։ Այս դեպքում խոսքն անձնային գենդերային նույնականության մասին է, որըենթադրում է անհատի կողմից սուբյեկտիվորեն ընկալվող և ընդունելի կայուն կերպար։ Գենդերայիննույնականության օբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է հասարակության կողմից մեզ` որպես տվյալխմբի ներկայացուցչի ընկալելու հետ՝ համապատասխան տվյալ մշակույթում ընդունելի կոդերի հետ։ Սա վերագրվող գենդերային նույնականությունն է1։ Ս. Բեմը սեռային նույնականության տակ հասկանում է այս կամ այն մշակույթում տվյալ սեռի համար ամրապնդված կամ խրախուսված վարք, որը կախված է երեխայի Ես­ի սխեմաներից2։ Նա զարգացնում է գենդերի լինզաներ տեսությունը։ Գենդերի լինզաներ նա համարում է սեռի վերաբերյալգոյություն ունեցող նախնական դրույթները, որոնք առկա են մշակութային դիսկուրսում, սոցիալականինստիտուտներում և մարդկանց գիտակցությունում։ Ըստ Բեմի՝ այդ լինզաները ոչ միայն աշխարհընկալման, իրականության իմաստավորման և հասկացման ուղղություն են տալիս, այլև ձևավորում ենսոցիալական իրականությունը3։ Շ. Բերնն առանձնացնում է մարդու գենդերային նորմերին ենթարկվելու երեք տիպ՝ զիջողականություն, ներանձնայնացում, նույնականացում։ Զիջողականությունը սոցիալական նորմերին ենթարկվելու այնպիսի ձև է, երբ մարդը չի ընդունում դրանք, սակայն վարքը համապատասխանեցնում էդրանց պատժից խուսափելու համար։ Ներանձնայնացման դեպքում անձն ամբողջովին ընդունում էգենդերային նորմերը։ Նույնականացման դեպքում անձը կրկնում է դերային մոդելների գործողությունները4։ Բերնը դուրս է բերում գենդերային նույնականության ձևավորման չորս փուլեր՝• Գենդերային նույնականացում, երբ երեխան վերագրում է իրեն այս կամ այն սեռին, • Գենդերային հաստատունություն, երբ երեխան հասկանում է, որ գենդերը մշտական է և այնհնարավոր չէ փոխել,• Տարբերակված նմանակում ` ցանկություն լինելու ամենալավ աղջիկը կամ տղան,• Գենդերային ինքնակարգավորում, երբ երեխան կարողանում է կարգավորել սեփական վարքըգենդերային նորմերին համապատասխան։ Որոշ հեղինակներ առանձնացնում են նաև սեռային ինտենսիֆիկացիայի փուլը, երբ սեռայինտարբերություններն ուժեղանում են։ Սեռային ինտեսիֆիկացիայի պատճառներից մեկը, ըստ Գրոտերի, ծնողների վարքն է. մայրն ավելի շատ շփվում է աղջկա, հայրը` տղայի հետ։ Առավել ուժեղ է ազդումհասակակիցների ազդեցությունը։ Օրինակ՝ դեռահասները, հակառակ սեռի հավանությանն արժանանալու համար սեռային նորմերին համապատասխան են սկսում իրենց դրսևորել։ Տղաներն սկսումեն ընդգծել իրենց մասկուլին գծերը, իսկ աղջիկները` ֆեմինին։ Ֆրոյդիստները սեռային նույնականացման գործընթացում կարևորում են հույզերի և նմանակման դերը։ Այս ուղղության կողմնակիցները ենթադրում են, որ երեխան անգիտակցաբար կրկնօրինակում է իր սեռի ներկայացուցիչների վարքը,առաջին հերթին հակառակ սեռի ծնողի, որի տեղն ուզում է գրավել։ Սոցիալական տեսության համաձայն՝ մոդելավորումը և ամրապնդումը երեխայի մոտ կախված էծնողների վարքային մոդելներից, կանանց և տղամարդկանց կերպարների հետ նույնացվելուց։ Ընդորում, երեխայի համար կարևոր է դառնում ոչ թե այն մարդու սեռը, ում նմանակում է, այլ այն ինֆորմացիան, որ տվյալ մարդու վարքը համապատասխանում է տվյալ սեռին։ Սեռային տիպականացմանտեսության համաձայն՝ ծնողները տղաների մոտ խրախուսում են առնական, իսկ աղջիկների մոտ` կանացի վարքը։ Կոգնիտիվ զարգացման տեսության համաձայն՝ երեխան ծնողից ստանում է սեռադերային վարքիմասին ինֆորմացիա, հետո սկսում է հասկանալ իր սեռային պատկանելությունը և սեռի անդարձելիությունը։ Սկզբում նա հասկանում է՝ ինչ է ասել կին և տղամարդ լինելը, հետո որոշում է, թե ով է նա,այնուհետև համապատասխանեցնում է իր վարքը պատկերացումներին։ Գենդերային նույնականացումն այստեղ դիտարկվում է որպես երեխայի զարգացման կարևորագույն կողմ։ Կոլբերգի սեռայիննույնականացման կոգնիտիվ տեսության համաձայն՝ գենդերային դերերի զարգացումը կախված է կոգ1 Տե՛ս Խաչատրյան Ն., Գենդերի սոցիալական հոգեբանություն. ուսումնական ձեռնարկ, Երևան, 2007, էջ 124։ 2 Տե՛ս Ильин Е., Пол и гендер, Санкт-Петербург, 2010, էջ 111։ 3 Տե՛ս Խաչատրյան Ն., 2007, էջ 111։ 4 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 116։ նիտիվ զարգացումից, երեխաները սեռային նույնականացման են գալիս նախքան սոցիալական փորձիձեռք բերումը, որից հետո ակտիվ սոցիալականացման են ենթարկվում1։ Գենդերային սխեմաների տեսությունը սոցիալական ուսուցման և կոգնիտիվ զարգացման տեսությունների միավորումն է։ Այս տեսության համաձայն՝ գենդերային սխեմաները սպասելիքների և համոզմունքների ամբողջություներ են, որոնք վերագրվում են երկու սեռերին, ազդում նրանց ընկալած ինֆորմացիայի մշակման և պահպանման վրա։ Ն. Չոդորոուն գտնում է, որ երեխայի վերաբերմունքն իր և աշխարհի նկատմամբ պայմանավորված է վաղ տարիքի հարաբերությունների փորձով։ Մի կողմից՝ երեխան ցանկանում է պահպանելմիասնությունը մոր հետ, մյուս կողմից` զգում է իր զարգացման հնարավորությունը` առանձնանալովայդ կապից։ Մոր խնամքը վաղ տարիքում տղաների և աղջիկների մոտ առաջացնում է որոշակի գիտակցական և անգիտակցական դիքորոշումներ կնոջ և տղամարդու նկատմամբ։ Կնոջից ակնկալվումեն ինքնազոհություն, հոգատարություն, ինչպես նաև կնոջ հետ է կապվում անուժության վախը։ Տղամարդը երեխաների պատկերացումներում կապվում է իդեալականացված կերպարների և անձնայինաճի հնարավորությունների հետ2։ Է. Էրիքսոնն իր հոգեսեռական զարգացման ութ փուլերում, պատանեկության տարիքի գերխնդիրէ համարում նույնականության ձեռքբերումը։ Աղջիկը պահպանում է իր նույնականությունն անորոշության մեջ, մինչև հաջորդ փուլի մտերմության զգացումի առաջ գալը, քանի որ կնոջ ինքնաճանաչումըսերտ առնչություն ունի մտերիմ փոխհարաբերությունների հաստատման հետ։ Տղաների մոտ մտերմության զգացումը հաջորդում է նույնականության ձեռք բերմանը3։ Ջ. Միլլերի առաջարկած մոտեցումն անվանվում է հարաբերությունների կենտրոնացված մոդել,որտեղ նա զարգացնում է հետևյալ հիմնական թեմաները` մշակութային միջավայր, հարաբերություններ, անձնային աճի ուղիներ։ Մշակութային միջավայրը սահմանափակում է կնոջ ակտիվությունը։ Մշակութային միջավայրը, անձնային աճ խթանելու փոխարեն, վախ է առաջացնում հարաբերություններհաստատելու նկատմամբ։ Այնինչ, մարդկանց միջև տարբերությունները հասկանալն անձի և միջանձնային հարաբերությունների զարգացման ամենանշանակալի ուղիներից է։ Կնոջ կյանքի հիմնականշարժիչ ուժը շփման, փոխադարձության ձգտումն է, որը նրա ներքին Ես­ի հիմքն է։ Մարդկանց փոխհարաբերությունների կորիզն է կազմում էմպաթիան և վստահությունը։ Միլլերը նշում է, որ պետք է վերանայել կախվածություն հասկացությունը։ Ուրիշներից կախված լինել մեկնաբանվում է որպեսինֆանտիլ վարքի ձև, և որ կախվածություն վարվելաձևն ավելի շատ կանանց է վերագրվում։ Այնինչդա պետք է համարվի անհրաժեշտ որակ հոգեբանական առողջության զարգացման և անձնային աճիհամար։ Այս ամենի հաշվի առնելը կօգնի ավելի խորը հասկանալ կնոջ հոգեբանությունը4։ Գենդերային դերն անձի գենդերային սոցիալականացման մեխանիզմներից է։ Գենդերային դերասելով հասկանում ենք վարքի որոշակի ձև՝ համապատասախան սոցիալական նորմերին, սպասելիքներին, վերագրումներին, որոնք ընդունվում և յուրացվում են սեռերի կողմից։ Գենդերային դերերըկապված են գենդերային կարծրատիպերի հետ, որոնք կանացի և առնական վարքի և բնավորությանգծերի ստանդարտացված պատկերացումներ են, իսկ դրանք իրենց հերթին կարող են լինել ընդհանրացված և սխալ։ Սոցիալական հոգեբաններից շատերը գտնում են, որ ավանդական գենդերային դերերը սահմանափակում են անձի զարգացումը և հանգեցնում սոցիալական անհավասարության։ Տղամարդկանց և կանանց ավանդական դերերը փոխլրացնում են միմյանց և կապված են նրանց կենսաբանական տարբերությունների հետ։ Շատերի կարծիքով՝ կանայք հավասար չեն տղամարդկանցկարգավիճակով, աշխատանքի վարձատրությամբ, հասարակական դիրքով, իշխանությամբ։ Նմանկերպ կանանց դերերը սահմանափակվում են, ավելի հաճախ են ենթարկվում սեռական բռնության։ Այն, որ հասարակության մեջ կանանց գնահատում են միայն իրենց երիտասարդության, բարետեսության, հմայքի համար, կանանցից շատերի մոտ առաջ են բերում թերարժեքության զգացում, ցածր ինքնագնահատական։ Գենդերային կարծրատիպերն ընկած են նաև այն դերերում, որոնք խաղում են կանայք և տղամարդիկ գործունեության տարբեր ոլորտներում։ Առաջինն ընտանիքում դրսևորվող դերերն են։ Կինընշանակալից է տնային տնտեսուհու և մոր դերում, իսկ տղամարդը՝ ընտանիքը նյութապես ապահովելու, մասնագիտական հաջողություններին հասնելու դերերում։ Երկրորդը մասնագիտական գործունեության մեջ դրսևորվող դերերն են։ Կանանց վերագրվում են կատարողական և ծառայողական գործունեությունները (կրթություն, առողջապահություն, առևտուր, սոցիալ­կենցաղային), իսկ տղամարդ1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 127-128։ 2 Տե՛ս Чодороу Н., Воспроизводство материнства. Психоанализ и социология гендера (հասանելի էwww.koob.ru/chodorow/motherhood հղմամբ)։ 3 Տե՛ս Крайг Г., Бокум Д., Психология развития (հասանելի է www.koob.ru/kraig_bokum_1/kraig_bokum_psihologia_razvitijaհղմամբ)։ 4 Տե՛ս Фрейджейр Р., Фэйдимен Д., Личность։ Теории, упражнения, эксперименты, 2004։ կանց` գործիքային ոլորտի, տեխնիկայի, ստեղծագործական և կազմակերպչական, կառավարման, ֆիզիկական աշխատանքի գործունեություն։ Երրորդը` քաղաքական գործունեություն, որտեղ մեծամասնության կարծիքով, կինն անելիք չունի։ Համաձայն Ֆ. Ջեյմսի՝ գենդերային կարծրատիպերի ամրապնդումը նպաստում է տղամարդկանցդոմինանտությանը, կանանց` խտրականությանը։ Բացի այդ կան նոր տեսակետներ, որ ավանդականսեռային դերերը սահմանափակում են ոչ միայն կանանց, այլև տղամարդկանց։ Դրանք հոգեկան լարվածության աղբյուր են։ Այն կանայք և տղամարդիկ, ովքեր չեն հետևում, չեն ընդունում կարծրատիպերը, ենթարկվում են հասարակական քննադատության։ Պետք է սակայն ընդունել, որ դրանք շատ հաճախ աղճատում են իրականության պատկերը1։ Գենդերային պատկերացումները սոցիալական ենթատեքստով պայմանավորված հայացքներ,բացատրություններ են՝ հասարակությունում տղամարդկանց և կանանց դերերի բաշխման և կարգավիճակի հաստատման վերաբերյալ։ Գենդերային պատկերացումները գիտելիքներ են այն մասին, թեինչպիսի դերեր պետք է իրականացնեն կանայք և տղամարդիկ կոնկրետ սոցիալական պայմաններում,ինչպիսին է նրանց նշանակությունը, ինչպիսի վարքային մոդելներ նրանք պետք է կիրառեն միջավայրում։ Այսպիսի գիտելիքներ ձեռք են բերվում մարդկանց հետ շփման և փոխազդեցության գործընթացում։ Գենդերային պատկերացումները տվյալ հասարակությունում գործող գենդերային գաղափարախոսության արդյունք են2։ Գենդերային գաղափարախոսությունը կանանց և տղամարդկանց սոցիալական կարգավիճակի և դերային բովանդակությունների մասին հայացքների և պատկերացումների համաձայնեցված համակարգ է, որին պետք է հետևել՝ որպես հասարակության անդամներ3։ Գենդերայինգաղափարախոսությունը սեռերի միջև հաստատված հարաբերությունների մոդելների պահպանումն է,այն նաև սոցիալական կազմակերպվածության մեխանիզմ է։ Պատկերացումները դիտարկում են գենդերային գաղափարախոսության տիպերին համապատասխան։ Առանձնացվում են ավանդական ևէգալիտար պատկերացումներ։ Էգալիտար պատկերացումների համաձայն՝ կանայք և տղամարդիկ` որպես տվյալ սոցիալականխմբի ներկայացուցիչներ, նման են միմյանց։ Այս նմանությունը վերաբերվում է նաև նրանց հոգեբանական առանձնահատկություններին, անձնային յուրահատկություններին, որոնք անհրաժեշտ են սոցիալական դերեր ստանձնելիս։ Հետևաբար հիմքեր չկան տարբերակելու նաև կանանց և տղամարդկանցդերերը, քանի որ դրանք նման են և փոխարինելի։ Հասարակության մեջ գոյություն ունեցող գենդերային տարբերակումները և բևեռացումները կենսաբանորեն չեն հիմնավորվում, այլ սոցիալական կառուցակցման արդյունք են4։ Ավանդական պատկերացումների համապատասխան տղամարդկանց և կանանց անձնային բնորոշումների և սոցիալական դերերի միջև տարբերություններ կան. դրանք միմյանց հակասում են։ Կենսաբանական սեռային տարբերությունները տեղափոխվում են սոցիալական ոլորտ։ Դրանից ելնելով՝առանձնացնում են տղամարդկանց և կանանց հատուկ դերեր։ Էգալիտար գենդերային պատկերացումների համաձայն՝ տղամարդկանց և կանանց կարգավիճակները, դիրքերը չպետք է հիեարխիկսկզբունքով դասավորվեն, այլ պետք է հաստատվեն հավասար իրավունքների, հնարավորություններիդաշտում։ Ավանդական պատկերացումների համաձայն՝ տղամարդիկ պետք է լիդերի կարգավիճակգրավեն, դոմինանտ լինեն տարբեր սոցիալական կազմակերպություններում, հասարակական կառույցներում։ Տղամարդիկ պետք է բարձր պաշտոններ գրավեն, քանի որ նրանք, համեմատած կանանց, կատարյալ են անձնային պլանում։ Համաձայն էգալիտար գենդերային պատկերացումների՝ յուրաքանչյուրսեռի կենսաբանական յուրահատկությունները չեն կարող գենդերային անհավասարության պատճառներ լինել։ Գենդերային մոտեցման ժամանակ կարևոր են սոցիալ-մշակութային գնահատականները ևմեկնաբանությունները, ինչպես նաև գլխավոր համակարգի փոփոխությունները։ Ավանդական պատկերացումների համաձայն՝ կանանց և տղամարդկանց միջև կենսաբանական տարբերությունները հիմնարար են, ուստի տղամարդու գերիշխանությունը բնական և օրինաչափ երևույթ է5։ Գենդերային նախապաշարմունքները բացասական և աղճատված բովանդակությամբ դիրքորոշումներ են հակառակ սեռի ներկայացուցիչների նկատմամբ։ Դրանք վերագրվում են նրանց, ովքերխախտում են տղամարդու և կնոջ ավանդական դերային վարքը6։ Հիմնվելով մեր առջև դրված նպատակից և խնդիրներից՝ 2013 թվականի փետրվար-մարտ ամիսներին իրականացվել է հետազոտություն։ Ընտրանքը կազմվել է մի քանի չափանիշների վրա՝ սեռ, տա1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 79։ 2 Տե՛ս Гендерная психология,Практикум, 2-е изд. (под ред. И. Клецина), Санкт-Петербург, 2009, էջ 318։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 319։ 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 320-322։ 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 324։ րիք, ընտանեկան կարգավիճակ, կրթություն, զբաղվածություն։ Ընդգրկված են եղել 100 հարցվող` 50իգական սեռի ներկայացուցիչ, 50 արական` 20­35 տարիքային սահմանում։ Կատարելով հետազոտական վերլուծություն, եկել ենք այն եզրակացության, որ աղջիկների ևտղաների միջև կան տարբերություններ և նմանություններ գենդերային դիրքորոշումների և կյանքիպլանավորման ռազմավարության ընտրության հարցում։ Աղջիկների մեծամասնությունն ունի ոչ ավանդական գենդերային դիրքորոշում, ընդ որում, չամուսնացած աղջիկները, իսկ տղաների մեծամասնությունն ունի ավանդական գենդերային դիրքորոշում։ Աղջիկները և տղաները կարևորում են կյանքի պլանավորման ճկուն, հանկարծակի փոփոխություններին միշտ պատրաստ լինելու ռազմավարությունը։ Սոցիալական, տնտեսական կտրուկ փոփոխությունները ստիպում են ժամանակակից երիտասարդներին ապագան հստակ, կանոնավոր ձևով չպլանավորել, կարծեք, չկա ապագայի հանդեպ վստահություն, ապագայի հստակ հեռանկարներ, ավելի նախընտրելի է մոտակա տարիների ընթացքում անելիքների պլանավորումը կամ ընդհանրապես խուսափելպլանավորումից, և միշտ պատրաստ լինել հանկարծակի փոփոխություններին, որոնք լարվածությունեն առաջ բերում երիտասարդների մոտ։ Աղջիկները կարևորում են արժանավայել կեցությամբ ապրելու, իսկ տղաները՝ ինքնակատարելագործվելու, սեփական հետաքրքրությունները, գաղափարները կիսող անձանց հետ շփվելու ռազմավարությունները։ Աղջիկները և տղաներն ընտանիքին տալիս են արժեքային նշանակություն` ընտանիքը դիտելով որպես սերնդի շարունակության և ավանդույթներիպահպանման կարևոր միջոց։ Ընդ որում, կարծես թե ընտանիքի նկատմամբ գիտակցված մոտեցումնայդքան էլ արտահայտված չէ։ Աղջիկները, ունենալով ոչ ավանդական գենդերային դիրքորոշում, ընտրում են ընտանիքի ավանդական ռազմավարությունը։ Նման հակասությունն աղջիկների մոտ ներքինկոնֆլիկտների առաջացման պատճառ են դառնում։ Դիտարկելով կյանքի ռազմավարության և գենդերային դիրքորոշումների փոխպայմանավորվածությունը՝ դուրս է բերվել այն, որ էգալիտար գենդերային պատկերացումներ ունեցող անձանց մոտ գերակշռում է կյանքի հանկարծակի փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարությունը։ Ոչավանդական և ավանդական գենդերային նախապաշարմունքներով անձինք կարևորում են կյանքիհստակ պլան ունենալու, աշխատանքում՝ հանգստի կազմակերպման ռազմավարությունները։ Էգալիտար գենդերային նախապաշարմունքներ ունեցող անձանց մոտ գերակշռում են ապագան ճկուն պլանավորելու, աշխատանքում շփվելու, ինքնակատարելագործվելու ռազմավարությունները։ Անժելա ԱֆյանԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ՝ ԿՅԱՆՔԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ՓՈԽՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ գենդերային դիրքորոշումներ, գենդերային պատկերացումներ, էգալիտար-ավանդական գենդերային պատկերացումներ, գենդերային նախապաշարմունք, կյանքի ռազմավարություն։

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում գենդերային դիրքորոշումների ձևավորման վրա ազդող գործոններին, ներկայացվում են մի շարք տեսությունները, որոնք մեկնաբանում են նշված հիմնահարցը։ Հիմք ընդունելով իրականացված հետազոտության արդյունքները՝ ներկայացվում է հայաստանյան իրականությանը վերաբերող մի շարք եզրահանգումներ, համաձայն որոնց աղջիկների մեծամասնությունն ունի էգալիտար գենդերային պատկերացումներ, սակայն ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են բարեկեցությունը, տղաների մեծամասնությունն ունի ավանդական գենդերային պատկերացումներ, ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են ինքնակատարելագործման ռազմավարությունը։ Էգալիտար գենդերային պատկերացումներ ունեցող անձանց մոտ գերակշռում է կյանքի հանկարծակի փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարությունը։

1.Ներածություն։ Պինդ մարմնի տրոհման տեսության նվաճումներիև հետցնցումային պրոցեսի զարգացման Օմորի-Ուտսուի օրենքիֆիզիկական իմաստավորման շնորհիվ հնարավորություն ստեղծվեցարդի ժամանակաշրջանում իրականացնել բազմաթիվ սեյսմաբանականհետազոտություններ՝միջավայրիլարվածադեֆորմացիոն վիճակի գնահատմանը, երկրաշարժի օջախայինգոտու լարումների լիցքաթափմանը, հետցնցումային պրոցեսի տարբերփուլերում մարման մոդելներիբացահայտմանը, ինչպես նաևհետցնցումային պրոցեսի ակտիվության կանխատեսմանը։ երկրաբանականուղղվածՆշված ուղղություններիշարքում հետցնցումային պրոցեսիակտիվության կանխատեսմանը նվիրված հետազոտություններն ունենկարևոր գիտակիրառական նշանակություն։ Վերջինիս արդիականությունը կայանում է նրանում, որ ուժեղ երկրաշարժի հիմնականցնցման հետևանքով ներքին վնասվածքներ ստացած բազմաթիվ շենքերու շինություններ, դառնալով ավելի խոցելի, կարող են փլուզվելհիմնական ցնցման մագնիտուդից ավելի ցածր մագնիտուդ ունեցող հետցնցումների ժամանակ։ Դուրս գալով վերոնշյալից՝ մեր կողմից խնդիր է դրվել իրականացնել հետցնցումային պրոցեսի ակտիվության կարճաժամկետկանխատեսում Վանալճի օջախային գոտում տեղի ունեցած 2կործանարար երկրաշարժերի՝ Չալդիրան (24.11.1976թ., M=7.1), Վան(23.10.2011թ., M=7.2), հետցնցումային պրոցեսների հիման վրա։ Կովկասի ավելի քան 17 ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումայինպրոցեսների տարածաժամանակային ուսումնասիրությունները, այդթվում են նաև Վանի օջախային գոտում տեղի ունեցած ուժեղագույներկրաշարժերի վերլուծություններն իրականացված են մեր կողմից [1]։ Հետազոտվող երկրաշարժերի ֆոկալ մեխանիզմների պարամետրերըվերցվել են http։ //neic.usgs.gov, www.emsc.org, www.globalcmt.org սեյսմաբանական կենտրոններիշտեմարաններից, իսկ հետցնցումներիելակետային տվյալները՝ 1976թ. և 2011թ.-ի աշխարհի (NEIC, CMT),տարածաշրջանային(NSSP), առանձինհեղինակների կողմից կազմված ելակետային տվյալների բազայից [11, 12, 13], ըստ որոնց էլ կառուցվել է հետցնցումային դաշտիքարտեզը, և հաշվարկվել է հետցնցումային դաշտի մակերեսը,հետագայում նաև սեյսմածին դաշտի ծավալը՝ հայտնի հաշվարկայինռեգրեսիվ կորելացիոն կապերի և փաստացի գործիքային տվյալներիհիման վրա [1]։ (EMSC), համապետականԱյս երկրաշարժերի նկատմամբ հետաքրքրությունը պայմանավորված է նրանով, որ նրանց օջախները տեղաբաշխված են ՀյուսիսԱնատոլական բեկվածքի հարավարևելյան ճյուղը կազմող Գայլատու –Սեյամչեշմե – Խոյ – Մակու - Թավրիզ էշելոնացված բեկվածքայինհամակարգում։ Այս խզումային համակարգը հանդիսանումէԱրաբական լիթոսֆերային մակրոսալի կոլիզիայի ճակատային գոտին ևանմիջականորեն հարում է Հայաստանի տարածքին (նկ. 1)։ Այս կոլիզիոն գոտում տեղի ունեցող ակտիվ երկրադինամիկպրոցեսներն ուղեկցվում են տեկտոնական լարումների և նրանցովպայմանավորված սեյսմադեֆորմացիոն պրոցեսների փոփոխություններով, որոնց շնորհիվ էլ ձևավորվում է ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ Հայաստանի տարածքի սեյսմիկ ակտիվությունը։ 2.Մեթոդական մոտեցումներ և արդյունքների վերլուծություն։ Վերջին ժամանակաշրջանում աշխարհում տեղի ունեցած մեծքանակությամբ ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսներիակտիվության ուսումնասիրությունների արդյունքում ձևավորվել ենհետցնցումային պրոցեսի ակտիվության կանխագուշակման երկումեթոդական մոտեցում [2, 3]։ Ըստ առաջին մոտեցման՝ գլխավոր ցնցման ինտենսիվությանդրդման հետևանքով սցենարավորված հետցնցումային պրոցեսիհետագա վարքը հիմնված է Մոնտե Կառլոյի հավանականային մեթոդիվրա [9]։ Երկրորդ մոտեցումը հիմնված է հետցնցումային պրոցեսիսկզբնական՝ բազիսային, ժամանակահատվածում մարման մոդելիգնահատվածտեղափոխմամբհետցնցումային պրոցեսների հետագա կանխագուշակվող ժամանակահատվածներ, և Գուտեմբերգ-Ռիխտերի օրենքի միջոցով այդ ժամանակահատվածում տարբեր մագնիտուդներով հետցնցումների քանակական արժեքների որոշմամբ [9]։ պարամետրերիարժեքներիԱռաջին մոտեցումը կիրառելի է ոչ բավարար քանակությամբսեյսմավիճակագրական տվյալներով կանխագուշակվող իրադարձության հավանականային անալիտիկ տեսքի ստացման ժամանակ, իսկերկրորդ մոտեցումը կիրառելիսեյսմավիճակագրական տվյալների առկայության ժամանակ։ հետցնցումներիէբավարարՎանի օջախային գոտում տեղի ունեցած 2 կործանարարերկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսների մեծ քանակությամբսեյսմավիճակագրական տվյալների առկայությունը հնարավորություն էտվել մեր հետագա ուսումնասիրություններն իրականացնել երկրորդմեթոդական մոտեցման կիրառմամբ։ (24.11.1976թ.) և ՎանիՀետազոտությունն իրականացվել է 3 փուլով։ Առաջին փուլումիրականացվել է մարման կորի կառուցում և Օմորի օրենքի [10]հիմնական բնութագրիչների քանակական արժեքների գնահատում։ Այդնպատակով աշխարհի (NEIC, CMT), տարածաշրջանային (EMSC),հանրապետական (NSSP) սեյսմաբանական կենտրոնների բազաներից,տարբեր հեղինակային կատալոգներից կատարվել(23.10.2011թ.) երկրաշարժերիՉալդիրանիհիմնական ցնցման և դրան հաջորդած հետցնցումների ելակետայինտվյալների հավաքագրում։ Ընդ որում՝ հետցնցումների քանակը Չալդիրանի (24.11.1976թ) երկրաշարժի դեպքում կազմել է շուրջ 348(8≤k≤14), Վանի (23.10.2011թ) երկրաշարժի դեպքում՝ շուրջ 6800(7≤k≤15) սեյսմիկ իրադարձություն, իսկ հետցնցումային պրոցեսիտևողությունը՝ 1100 օր [5]։ Գուտենբերգ-Ռիխտերի օրենքի հիման վրաորոշվել է վերոնշյալ երկրաշարժերի հետցնցումների ներկայացուցչականության շեմային արժեքները և կրկնողության օրենքի b գործակցիարժեքները։ էՍտացված տվյալներով իրականացվել է նշված երկրաշարժերիհետցնցումների քանակի՝ ըստ ժամանակի մարման գրաֆիկներիկառուցում (նկ. 2 (ա), նկ. 3 (ա))։ Ստացված գրաֆիկները ցույց են տալիս,որ վերոնշյալ երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսի մարումըապրոքսիմացվում է հիպերբոլիկ կախվածությամբ և համապատասխանում է Օմորի ընդհանրացված օրենքին [10].Բազիսային (10 օր) ժամանակահատվածի համար, կիրառելով LPLմոդելը [4, 6], իրականացրել ենք ստացված աստիճանային կորիկրկնակի լոգարիթմական սանդղակով բաղդատում 3 կորերի, որըհնարավորություն է տալիս գնահատել Օմորի օրենքի A, p, c, λa, λb,պարամետրերի (աղ. 1) քանակական արժեքները (նկ. 2 (բ), նկ. 3 (բ))։ նկ. 2 Չալդիրանի(24.11.1976թ.) երկրաշարժի հետցնցումային հաջորդականությանմարման աստիճանային(ա) և լոգարիթմական(բ) գրաֆիկներընկ. 3 Վանի (23.10.2011թ.) երկրաշարժի հետցնցումային հաջորդականության մարմանաստիճանային(ա) և լոգարիթմական(բ) գրաֆիկներըՀետագաուսումնասիրություններիիրականացմանհամարանհրաժեշտ բնութագրիչների տվյալները բերված են աղյուսակ 1-ում։ էմարմանմոդելիԵրկրորդ փուլում իրականացվելբազիսային ժամանակահատվածումգնահատված պարամետրերիարժեքների տեղափոխումհետագականխատեսվող ժամանակահատված։ Այդ նպատակով կիրառվել էt պահինՌիզինբերգ-Ջոնսի կողմից առաջարկվող ժամանակիհետցնցումներիմոդելիպարամետրերի միջև հավանականային կախվածությունը [9].հետցնցումային պրոցեսիհոսքիինտենսիվությանևմարմանորտեղ t -տրված ժամանակահատվածն էM0≤Mi≤Mհիմ-2,b- գրաֆիկի թեքման անկյունն է,A, p, c- Օմորի օրենքի պարամետրերը։ Աղյուսակ 1Հետազոտվող երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսների հիմնականբնութագրիչների քանակական արժեքներըա ր կ ր Ե ն ա ր ի դ լ ա Չ ն ա Վ վ ն ա շ թ թ խմբիհամարհաշվածըստժամանակահատվածիմոտեցման՝համար,Համաձայն Ռիզինբերգ-Ջոնսիկանխատեսվող՝1.5tբազիսային,ժամանակի, հաշվարկային քայլ վերցվել է 0.5 օր, իսկ M0≤Mi≤Mհիմ-2 մագնիտուդային[9]։ Մագնիտուդիմիջակայքի համար քայլ է ընդունվել ∆m=0.5յուրաքանչյուրենբազիսայինժամանակահատվածից հետո համապատասխանաբար 5, 10, 20, 30օրերում սպասվող հետցնցումների ակտիվության հոսքի հաշվարկայինքանակները, որոնք բերված են աղյուսակ 2-ում։ Առավելագույնժամանակահատված վերցված է 30 օրը՝ դուրս գալով նրանից, որհիմնական ցնցման հետևանքով ներքին վնասվածքներ ստացածբազմաթիվ շենքեր ու շինություններ, դառնալով ավելի խոցելի, կարողեն փլուզվել հիմնական ցնցման գրեթե անմիջապես հաջորդող ևհիմնականունեցող հետցնցումների ժամանակ։ մագնիտուդից ավելիցածրմագնիտուդԵրրորդ փուլում կանխատեսվող ժամանակահատվածի համարիրականացվել է հաշվարկային և դիտարկված հետցնցումներիտվյալների համադրական վերլուծություն։ Այդ նպատակով աղյուսակ 2-ում բերված թվային տվյալներով կատարվել է հետցնցումայինակտիվության կանխատեսման գրաֆիկական պատկերում, որտեղաբսիցների առանցքը իրենից ներկայացնումէ կանխատեսվողժամանակահատվածը՝ արտահայտված օրերով, իսկ օրդինատներիառանցքը՝ մագնիտուդի ∆m քայլով կանխատեսվող հետցնցումներիքանակը (նկ. 4, նկ. 5)։ Կանխատեսվող հաշվարկային տվյալներՓաստացի դիտարկված տվյալներn(M0≤Mi≤Mհիմ-2)Աղյուսակ 2ր օ ր օ ն ա ր ի դ լ ա Չ թ թ ն ա Վ նկ. 4 Չալդիրանի(24.11.1976 թ.) երկրաշարժի M0≤Mi≤Mհիմ-2 մագնիտուդովդիտարկված և կանխատեսվող հետցնցումների քանակը՝ 1.5tբազ.ժամանակահատվածումՎերլուծության համար հիմք են ընդունվել փաստացի տվյալները,որոնց նկատմամբ իրականացվել է կանխատեսվող արժեքների միջինքառակուսային շեղումների հաշվարկ.որտեղ ni կանխատեսվող հաշվարկային արժեքն է փաստացի դիտարկված արժեքն է։ Տոկոսային հարաբերակցությամբ գնահատվել են Չալդիրանի(24.11.1976թ) և Վանի (23.110.2011թ.) երկրաշարժերի կանխատեսվողհետցնցումային ակտիվության վստահության միջակայքերը, որըՉալդիրանի դեպքում կազմել է 76%, Վանի դեպքում՝ 92%։ նկ. 5 Վանի (23.10.2011թ.) երկրաշարժի M0≤Mi≤Mհիմ-2 մագնիտուդով դիտարկված ևկանխատեսվող հետցնցումների քանակը՝ 1.5tբազ. ժամանակահատվածումմիջակայքի տոկոսային արժեքների3.Եզրակացություն։ Ստացված արդյունքներից գալիս ենք այնեզրահանգման, որ հետցնցումային ակտիվության կարճաժամկետկանխատեսմանզգալիտարբերությունը, Օմորի օրենքի [10] գրեթե նույնատիպ p, c արժեքներիդեպքում, p–աստիճանային ցուցիչն է. c–ժամանակային ուշացումը,ամենայն հավանակա-նությամբ, պայմանավորված է A (հետցնցմանհաջորդականության արդյունավետություն) բնութագրիչի քանակականարժեքի կարգային տարբերության հետ։ Աղ. 1-ում բերված ենմարմանժամանակայիներկրաշարժերիհետցնցումային պրոցեսներիբոլորբնութագրիչները, որոնց միջոցով ստացել ենք ընտրված մագնիտուդներիխմբերիքանակներիհավանականությունը, որոնք հուսալիության տեսանկյունից մոտ ենփաստացի դիտարկված տվյալներին։ Aբնութագրիչի թվայինարժեքների տարբերությունը կապված է նշված երկրաշարժերիհավաքագրված հետցնցումների ամբողջ n արժեքների տարբերության ևմագնիտուդի ներկայացուցչական մակարդակի բարձրացման հետ։ իհայտգալուԿատարված հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տալիս,որ հետցնցումային պրոցեսի ակտիվության կանխատեսման մեթոդիկանկիրառելիհետցնցումային պրոցեսիակտիվության կարճաժամկետ կանխատեսման հավանականայինմոդելների ստեղծման համար։

Պինդ մարմնի տրոհման տեսության և հետցնցումային պրոցեսի զարգացման Օմորի-Ուտսուի օրենքի ֆիզիկական իմաստավորման հիման վրա իրականացվել է Վանա լճի շրջակայքում 1976 թ. և 2011 թ. տեղի ունեցած կործանարար երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսի ակտիվության մոդելավորում։ Կատարված հետազոտությունների արդյունքը ցույց է տվել, որ աշխատանքում կիրառված մեթոդական մոտեցումը կիրառելի է Հայկական լեռնաշխարհի ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսների կանխատեսման հավանականային մոդելների ստեղծման համար։

ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԻԿՈՏՈՔՍԻՆՆԵՐԻ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ Վիճակում Առնետների աչքերի ներածությունում երկգույն հեպատիտիկայի քանակի վրա: Սնկային սնկային գործունեության արդյունքում արտադրված թունավոր քիմիական նյութերը ՝ միկոտոքսինները, հայտնվելով սննդի շղթայի տարբեր մասերում, լուրջ վտանգ են ներկայացնում մարդկանց և գյուղատնտեսական կենդանիների համար: Ներկայումս շատ ապացույցներ կան, որ այդ նյութերով աղտոտված բուսական և կենդանական ծագման սնունդը կարող է հանգեցնել մարդու և կենդանիների տարբեր հիվանդությունների զարգացմանը ՝ նվազեցնելով ընտանի կենդանիների արտադրողականությունը: Նույնիսկ երբ փոքր քանակությունը ընկնում է մարդու կամ կենդանու մարմինը, դրանք չեն արտանետվում, բայց կուտակվում են տարբեր հյուսվածքներում (Huwig et al., 2001; Fodor et al., 2006): Քննարկվող խնդրի ուսումնասիրությունը մեծ նշանակություն ունի `կապված էկոլոգիական պայմանների վատթարացման գիտական ​​հիմքի հասարակության կողմից իրազեկվածության բացակայության հետ (Huwig et al., 2001; Alwakeel, 2009): Հաշվի առնելով վերոգրյալը, մեր ուսումնասիրությունները նպատակ ունեն ուսումնասիրել մկոտոքսինների ազդեցության տակ առնետների լյարդում մորֆոֆունկցիոնալ փոփոխությունները: Աշխատանքային նյութ և մեթոդներ Աշխատանքի համար օգտագործվել է 150-200 գ մարմնի նյութ: Միկոտոքսիններ կշռող 40 առնետների լյարդ ՝ աֆլատոքսին B1, օխրատոքսին Ա և զերալենոն: Փորձարարական կենդանիները բաժանվել են խմբերի, որոնք տարբերվում են միմյանցից `համաձայն սննդի հետ ներմուծված միկոտոքսինների (Աղյուսակ 1): Աղյուսակ. ամիս առաջին խմբաքանակի պորտզաքենդանինի սնունդը ամեն օր ստանում է einaflatoksin B1 (0,0257 մգ), և երկրորդ, օխրատոքսին A (0,0064 մգ), երրորդը ՝ zearalenone (0,0128 մգ), իսկ չորրորդ շարքում կենդանիներին տրվեց այս խառնուրդը: միկոտոքսիններ ամեն օր կերերով: Որպես հսկողություն օգտագործվել է 5 առնետների լյարդ, որոնք սնունդ չեն կերել: Փորձերի ավարտին, ընդհանուր անզգայացմամբ, կենդանիները կշռվեցին և սպանվեցին գլխատման միջոցով: Լյարդից պատրաստվում էին դրոշմակնիքներ, որոնք ենթարկվել էին սեռական կյանքի, ներկված հեմատոքսիլին-էոզինով: Համակարգչին միացված մանրադիտակի տակ բոլոր հսկիչ և փորձարարական կենդանիների լյարդում հաշվարկվել է երկմիջուկ բջիջների հարաբերական քանակը: Յուրաքանչյուր կենդանու լյարդում 1000 բջիջ է հաշվել դրանցում պարունակվող երկկենցաղներով: Ստացված թվային տվյալները մշակվել են վիճակագրական մեթոդներով `որոշելով չափանիշների (M) և միջին սխալների (m) միջին արժեքները: Փորձարարական «թեստային նյութերում» ստացված արժեքների տարբերությունների ճշգրտությունը որոշվել է ՝ օգտագործելով Ուսանողի աղյուսակը: Աշխատանքի արդյունքները. Հարկ է նշել, որ փորձի վերջին շրջանում ՝ փորձի ավարտից 2-3 օր առաջ, նկատվել է աֆլատոքսին ստացող կենդանիների խմբի անկում: Նրանցից ոչ ոք չապրեց մինչև 60-րդ օրը: Մենք դա վերագրում ենք թունավորմանը: Ինչ վերաբերում է 15 և 30-օրյա փորձերի արդյունքներին, ապա կարելի է ասել, որ այդ կենդանիների լյարդում կրկնաբջիջ բջիջների քանակը կրճատվում է: Այնուամենայնիվ, ստուգիչի համեմատ տարբերությունը վիճակագրորեն հուսալի չէ (աղյուսակ 2): Աֆլատոքսին B1- ի ամենօրյա ընդունմամբ սննդի հետ առնետի լյարդի երկբջջային բջիջների քանակի փոփոխություններ Աղյուսակ 2. Փորձարկման թեստ Երկտեղանի հեպատոցիտների քանակը, ‰ (Մ  մ) Վերահսկում 15 օր 30 օր Նույնը կարելի է ասել նաև փոփոխությունների համար լյարդում կենդանիների երկու խմբերի կենդանիների լյարդում: ստացել են zearalenone 60 օրվա ընթացքում (Աղյուսակ 3): Այս դեպքում, չնայած ուսումնասիրվող ցուցանիշի որոշակի նվազմանը, վերահսկիչի համեմատությամբ նկատվող տարբերությունը չի հասնում վիճակագրորեն նշանակալի աստիճանի: Աղյուսակ 3. Առնետի լյարդում երկբջջային բջիջների քանակի փոփոխություններ `կերերի հետ zearalenone- ի ամենօրյա ընդունմամբ: Երկբջիջ հեպատոցիտների քանակը, ‰ (Մ  մ) Թեստի տևողությունը 15 օր 30 օր 60 օր ստուգում Ամեն օր okrattox- ում A թեստը հանգեցնում է հավաստի տվյալների կրճատման վերաբերյալ բոլոր բջիջներում կենդանիների ուսումնասիրությունների քանակի: Կարելի է ենթադրել, որ երկբջիջ բջիջները ծառայել են որպես նյութ պոլիպրոիդային բջիջների ձեւավորման համար: Դա արվում է հետևյալ կերպ. Երկու դիպլոիդային միջուկներով բջիջը միտոտիկ բաժանման ընթացքում առաջացնում է երկու տետրապլոիդային բջիջներ ՝ երկու դիպլոիդային միջուկների փոխարեն (աղյուսակ 4): Աղյուսակ 4. Առնետի լյարդում երկբջիջ բջիջների քանակի փոփոխություններ `օխրատոքսին A կերերի ամենօրյա ընդունմամբ: Երկբջիջ հեպատոցիտների քանակ, ‰ (M Փորձ մ) Փորձի տևողությունը ՝ 15 օր 30 օր 60 օր Այսպիսով, երկբջջային հեպատոցիտների քանակի նվազումը ցույց է տալիս միաբջիջ բջիջների քանակի նվազում: Հարմարվողական փոփոխությունները ներառում են լյարդի բջիջների բազմացման ակտիվություն: Փորձի բոլոր երեք ժամանակահատվածներում այս միկոտոքսինների խառնուրդից վերցված նյութի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ փորձարար կենդանիների լյարդում երկկենցաղների թիվը վիճակագրորեն զգալիորեն կրճատվել է 15-րդ օրվանից մինչև փորձի ավարտը (աղյուսակ 5): Աղյուսակ 5. Առնետների լյարդում երկբջիջ բջիջների քանակի փոփոխություններ `աֆլատոքսին B1- ի, օխրատոքսինի և ցերալենոնի խառնուրդի ամենօրյա ընդունմամբ: Երկբջիջ հեպատոցիտների քանակը և (M Փորձ մ) Թեստի տևողությունը նշվում է 15 օրվա ընթացքում 60 օր 60 օր 30 օր 60 օր Թվի նվազումն արտացոլում է լյարդաբջիջների բազմացման ակտիվության աճը (նկ. 2): Գծապատկեր 2. Առնետի լյարդում երկփեղկ բջիջների քանակի փոփոխություններ ՝ աֆլատոքսին B1, օխրատոքսին ե zearalenone խառնուրդի ամենօրյա օգտագործման ընթացքում: Հաշվի առնելով վերը նշվածը, մենք եզրակացնում ենք, որ բջիջների բազմացման ակտիվության ակտիվացումը, ինչը վկայում է երկբջիջ բջիջների քանակի նվազումը, ցույց է տալիս լյարդի հետադիմական պաթոլոգիական երևույթներին ուղեկցող վերականգնողական պրոցեսների առկայությունը միկոտոքսիններ 050100150 Controller 153060 AflatoxinOchratoxinZaeralenone Կոմբինացված գրականություն Հասմիկ Հակոբյան, Աննա Կարապետյան , ։

Բջջաբանական, հյուսվածաբանական, ձևաչափական մեթոդների կիրառմամբ նկարագրվել են առնետների լյարդի ռեակտիվ փոփոխությունները` մի քանի միկոտոքսինների` աֆլատոքսին B1-ի, օխրատոքսին A-ի և զեարալենոնի ազդեցության պայմաններում։ Ստացված տվյալները հնարավորություն են տալիս բացահայտել նշված պայմաններում այդ օրգանում տեղի ունեցող որոշ հարմարողական փոխհատուցողական պրոցեսների և ախտաբանական փոփոխությունների բջջային մեխանիզմները, որոնք դրսևորվում են բջիջների պրոլիֆերատիվ ակտիվության աշխուժացմամբ, երկկորիզ բջիջների քանակության նվազմամբ, ինչը վկայում է միկոտոքսինների ազդեցության հետևանքով կատարվող լյարդի հետադիմական և ախտաբանական երևույթներին ուղեկցող վերականգնողական պրոցեսների առկայության մասին։

ՀՀ ՊՆ ԶՈւ զինծառայողներին բնորոշ հակասոցիալական վարքաձեւերը, առաջացման պատճառներն ու հետեւանքներըմիշտ արդիական նշանակություն ունեն։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել զինծառայության պայմաններում իրականացվող եւ դրսեւորվող վարքի ձեւերն ու վարքի շեղումները, վարքականոնների սխալ կատարումը՝ պայմանավորված ագրեսիվության աստիճանով, որը կարող է հանգեցնել հակասոցիալական վարքաձեւի, գտնել դրանց անհամապատասխանություններն ու տալ մասնագիտական լուծումներ։ Հիմնախնդրի մասին սակավ տեղեկատվութունը եւ ուսումնասիրության պակասը տա422ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ նում է դեպի դրա խորացում, ինչը ռազմական ոլորտում կխանգարի զինծառայողին եւ նրակողմից ճիշտ վարքագծի դրսեւորմանը։ Հիմնախնդիրն այժմ ունի ուսումնասիրման եւ լուծման ելքերի որոնման կարիք՝ նվազեցնելու համար հակասոցիալական վարքը զինծառայողների շրջանում։ Մեր կողմից ծրագրված շարունակական հետազոտության շրջանակում առաջադրված խնդիրներից են. ծանոթանալ մասնագիտական գրականության մեջ առկա մոտեցումներին ուսումնասիրվող հիմնախնդրի վերաբերյալ, ուսումնասիրել հետազոտվող զինծառայողների վարքաձեւերի առանձնահատկությունները եւ դրանով պայմանավորված վարքի տեսակները։ Նշված խնդիրների իրականացմամբ էլ թելադրված է հոդվածում արծարծված հիմնախնդրի արդիականությունը։ Հակասոցիալական վարքը եւ դրա դրսեւորումները ինչպես քաղաքացիական կյանքում, այնպես էլ ռազմական ոլորտում հանդես են գալիս ամենատարբեր ձեւերով։ Հակասոցիալական, շեղվող վարքի հետ անմիջականորեն կապ ունի անհատի /զինվորի/ ագրեսիվության մակարդակը։ Ագրեսիվությունըծայրահեղորեն սրվելով կարող է վերածվել հարմարման ռազմավարության, հետեւաբար նաեւ բնավորության գծի, եւ հանգեցնել շեղվող, հակասոցիալական վարքի։ Ընդգծված ագեսիվությունը ախտաբանական հարմարման ռազմավարություն պետք է համարել, եթե մարդն այն կիրառում է ամենուր, ցանկացած խնդիր լուծելիս՝ քարացած կերպով։ Ընդ որում, այս դեպքում նա մասամբ է լուծում իր առջեւ դրված խնդիրը։ Այս դեպքում չի բավարարվում սոցիալհոգեբանական հարմարվածության պահանջներից մեկը, մարդը գտնվում է այլոց հետ կոնֆլիկտների մեջ։ Դրա հետ մեկտեղ նշենք, որ ագրեսիվ վարքը միշտ չէ որ պետք է համարել շեղվող։ Ագեսիան կարող է եւ՛ հանգեցնել շեղվող վարքի դրսեւորման, եւ՛ ոչ[3]։ Ամենեւին պարտադիր չէ, որ անհատի կողմից ցուցաբերվող ագրեսիվ վարքը ընդունենք եւ համարենք որպես շեղվող վարքի նմուշ կամ տարր։ Ագրեսիվությունը մարդկային էության մի մասն է եւ որոշ դեպքերում այն կատարում է առողջ հարմարվողական դեր։ Այդպիսին է օրինակ, պաշտպանական ագրեսիան, որը անհրաժեշտ է միջավայում գոյատեւելու եւ հարմարվելու համար։ Բարոյական եւ իրավական նորմերին կարող է հակասել միայն չափազանցված, ծայրահեղորեն սրված ագրեսիան։ Ինչպես նշում են որոշ մասնագետներ, դրա հետ մեկտեղ ագ423ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ րեսիվ վարքը կարող է լինել նաեւ հոգեկան խանգարման կամ սահմանային վիճակի հետեւանք։ Նշենք նաեւ, որ սեփական անձին վնասելուն միտված հակասոցիալական վարքը պայմանավորված կարող է լինել անգիտակցական բնույթ ունեցող աուտոագրեսիվությամբ։ Ինչպես գիտենք, ագրեսիվությունն ու ագրեսիվ վարքը չի կարող բացակայել զինվորականի կյանքից։ Հաշվի առնենք թեկուզ միայն այն, որ նրանք իրենց խմբերում երբեմն արտահայտվում են հայհոյախառն բառերով, ինչն արդեն վկայում է, որ ագրեսիվությունն առկա է։ Այլ հարց է, թե որ զորամասում եւ որ վաշտերում ագրեսիվության դրսեւորումներն ի՞նչ մակարդակ ունեն, եւ այն, թե ինչպիսի հարաբերակցությամբ են դրսեւորվում ագրեսիայի տարբերտեսակները՝ ֆիզիկական ագրեսիան եւ վերբալ ագրեսիան, որոնք կարող են առաջ գալ եւ նպաստել շեղվող վարքի կամ հակասոցիալական վարքի առաջացմանը։ Քանի որ պարտադիր ժամկետային զինծառայողների տարիքը համապատասխանում է դեռահասություն-երիտասարդություն տարիքային խմբի հետ, ապա կարող ենք ասել, որհարկավոր է մեծ ուշադրությունդարձնել զինվորների վարքի տարիքին բնորոշ դրսեւորումներին։ Զինծառայողի ֆիզիկական եւ հոգեբանական առանձնահատկությունների /օրինակ՝ ֆիզիկական ուժ, ինտելեկտուալ զարգացման աստիճան, դաստիարակության հետ կապված խնդիրներ եւ այլն/իմացությունը թույլ է տալիս ուշադրության կենտրոնում պահելով զինծառայողին՝ հասկանալ նրա վարքի մոտիվացիան, վարքի անցանկալի փոփոխությունները /եթե դրանք առկա են/ եւ փորձել շտկել դրանք[2]։ Ինչպես գիտենք,զինվորական առօրյան լիովին տարբերվում է քաղաքացիական կյանքից։ Ըստ այդմ էլ կարող ենք ասել, որ տարբեր են նաեւ այնտեղ դրսեւորվող վարքի ձեւերը։ Պատճառն այն է, որ եթե քաղաքացիական կյանքում որոշակի սահմանների եւ նորմերի խախտումն է համարվում հակասոցիալական վարք, ապա զինծառայության պայմաններում հնարավորություններն է՛լ ավելի սահմանափակ են եւ զինվորականը շատ քիչ հնարավորություններ ունի իրեն ազատ պահելու եւ զգալու, վարքի տարբեր ձեւեր ի ցույց դնելու համար։ Սա է պատճառը, որ զինծառայության պայմաններում իրականացվող բոլոր այն վարքի ձեւերը, որոնք չեն համապատասխանում զինվորականին, զինվորական վարքի նորմերին, ԶՈւ-ի կանոնադրությանն ու օրենքին, համարում ենք հակասոցիալական։ Ռազմական ոլորտի ներկայացուցիչների 424ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ վարքը միշտ եղել եւ մնում է օրինակելի եւ տիպային։ Դիտման մեթոդի եւ առօրյա մեր դիտարկումների արդյունքում հանդիպած կլինենք այնպիսիդեպքի, երբ զինծառայողն իրեն անթույլատրելի արարք է թույլ տալիս՝ շրջապատում քննարկման ժամանակ ասում են, թե «դա իրեն վայել արարք չէր»։ Այս ոլորտում ավտորիտարիզմից բխող եւ սեփական անձը գերկարեւոր համարելու հանգամանքից թելադրված յուրաքանչյուր թերացում կարող ենք համարել շեղվող կամ հակասոցիալական վարքի դրսեւորում։ Ըստ Կ. Լեոնհարդի շեղվող վարքը նույնպես հակասոցիալական տարրեր ունի, այդ իսկ պատճառով երբեմն այն ընդհանրացնում են որպես վարքի շեղում։ Եթե համեմատելու լինենք շեղվող վարքի դրսեւորումները քաղաքացիական կյանքում եւ զինծառայության պայմաններում, ապա կարող ենք տեսնել էական տարբերություններ։ Շեղվող վարքի դրսեւորումները ի հայտ են գալիս վարքի ամենատարբեր ձեւերում։ Ռազմական ոլորտում շեղվող եւ հակասոցիալական վարքի դրսեւորումները, դրանց վրա ազդող գործոններն ու դրդիչ այլ հանգամանքները հետաքրքրում են ինչպես ռազմական ոլորտի ներկայացուցիչներին, այնպես էլ ռազմական բժիշկներին, ռազմական հոգեբաններին, ռազմական ոստիկաններին եւ հարակից ոլորտի այլ ներկայացուցիչների։ Այս մասին կատարված բազում ուսումնասիրություններ պարզել են, որ զինծառայության պայմաններում շեղվող վարքի առաջացման եւ դրսեւորման պատճառ կարող է հանդիսանալ սոցիալական միջավայրը, զինվորի հոգեբանական վիճակը, հոգեպես վատ, «անառողջ» լինելը։ Կան որոշ հետազոտություններ, ըստ որոնց հակասոցիալական վարքի առաջացումը հանգեցնում է դիսֆունկցիոնալ անհատի զարգացման,վերջինիս դեզադապտացիայի։ Նման հոգեկան խնդիր ունեցող զինծառայողը կարող է շեղվող վարք հանդես բերել, օրինակ՝ դասալքել, չկատարել մարտական հրամանը։ Դա կարող է հատուկ միտումով չարվել, այդ գործողությունները կարող են լինել գիտակցության կողմից չվերահսկվող, ինքնաբուխ, բայցեւայնպես՝ զինվորական իրավունքի նորմերին հակասող։ Զինծառայության պայմաններում հակասոցիալական վարքի դրսեւորումներից ենհրաման չկատարելը, վերադասի նկատմամբ բռնի գործողություններ կատարելը, զինծառայողին վիրավորանք հասցնելը, դասալքությունը, կարգապահական խախտումնե425ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ րը, կանոնադրային նորմերից շեղումները, զանազան կարգի սիմուլյացիաները, որոշակի պատճառով կամ առանց ակնհայտ պատճառի զորամասը ինքնակամ լքելը, թմրամոլությունը, հարբեցողությունը, կոնֆլիկտները եւ այլն։ Շեղվող եւ հակասոցիալական վարքի միեւնույն դրսեւորումը յուրաքանչյուր զինծառայողի մոտ կարող է ունենալ տարբեր դրդապատճառներ։ Լինում են դեպքեր, երբ զինծառայողների կողմից իրականացվում են այնպիսի շեղված վարքաձեւեր, որոնք անհաժեշտ է լինում պատժել քրեորեն։ Զինծառայողները քրեական պատասխանատվության են ենթարկվում ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված, դիտավորությամբ կամ անզգուշությամբ կատարվող հանրորեն վտանգավոր այն արարքների համար, որոնք ուղղված են զինվորական ծառայության սահմանված կարգի դեմ, որոնք կատարում են զինծառայողները, ինչպես նաեւ պահեստազորում ընդգրկված այն քաղաքացիները, ովքեր մասնակցում են վարժական հավաքների։ Զինվորըխաղաղ եւ պատերազմական ժամանակ պատասխանատու է իր վրա դրված պարտականությունների եւ իրեն տրված առաջադրանքների ժամանակին եւ ճիշտ կատարման համար, ինչպես նաեւ զենքի, իրեն վստահված տեխնիկայի սարքին վիճակի եւ իրեն տրված գույքի պահպանման համար, իսկ հակառակ դեպքում պատիժն անխուսափելի է [2]։ Զինվորական կարգապահությունը ՀՀ օրենքներով, զինվորական կանոնադրությունով եւ հրամանատարների հրամաններով սահմանված կարգուկանոնի խստիվ ու ճշգրիտ պահպանումն է։ Դրա նպատակը զինծառայողների իրավունքները սահմանափակելը չէ, այլ՝ ՀՀ զինված ուժերի առջեւ ծառացած խնդիրները կատարելու համար զինծառայողների մարտական պատրաստությունն ապահովելը։ Զինվորական կարգապահությունը յուրաքանչյուր զինծառայողի զինվորական պարտքի եւ անձնական պատասխանատվության գիտակցումն է։ Բարձր կարգապահության հասնելու համար նախ եւ առաջ պետք է զինծառայողների շրջանում գործադրել դաստիարակչական բոլոր ձեւերն ու եղանակները, իրականացնել բացատրական մեծ աշխատանք՝ նկատի ունենալով, որ յուրաքանչյուր զինծառայող ունի ինքնատիպ խառնվածք, հոգեբանություն, գիտակցության եւ ինտելեկտի աստիճան։ Կարգապահության պահպանման առումով հրամանատարի գործունեությունը գնահատվում է ոչ թե նրա տված տույժերի քանակով, այլ օրենք426ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ների եւ զինվորական կանոնադրությունների ճշգրիտ պահպանմամբ[2]։ Լատիներեն կարգապահություն «դիսցիպլինա» բառը նշանակում է խիստ կարգուկանոն։ «Կարգապահությունը բոլոր զինծառայողների կողմից օրենքներով, զինվորական հրամաններով եւ հրամանատարների կողմից հաստատված կարգուկանոնի խիստ եւ հատուկ պահպանումն է» [5;էջ167]։ Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր զինվորի գիտակցությանը հասանելի դարձնել, թե որն է կարգապահության նշանակությունն ու անհրաժեշտությունը։ «Կարգապահության գլխավոր նշանակությունը անհատների խումբը կազմակերպված կոլեկտիվի վերածելն է, որը գործում է որպես մեկ միասնություն, ուղղված է միասնական նպատակի նվաճմանը եւ ենթարկվում է միասնական կամքի» [6; էջ 41]։ Սովորաբար զինվորները հաշվի չեն առնում անկարգապահության վտանգավորությունը։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե կարգապահության բացակայությունը ձեռնտու է զինվորին։ Սակայն դա միայն առաջին հայացքից։ Կարգապահության բացակայության վտանգավորությունը նրանց պետք է բացատրվի զինված ուժեր մտնելուց անմիջապես հետո։ Նրանք չեն հակադրվի կարգապահությանը, եթե գիտակցեն դրա նշանակությունն ու կարեւոր լինելը։ Երբ տեսնեն այն տխուր հետեւանքները, որին կարող է հանգեցնել կարգապահության բացակայությունը, շեղվող կամ հակասոցիալական վարք դրսեւորելը[3]։ Առհասարակ, ամեն կերպ պետք է շեշտվի ռազմական առօրյայի խիստ կանոնակարգվածությունը, լակոնիզմը, խոսքի կառուցման, գործողությունների իրականացման առաջին հայացքից ձեւական թվացող պաշտոնական ոճը։ Այդ կերպ զինծառայողի մեջ ձեւավորվում է եւ՛ կարգապահություն, եւ՛ ընդհանուրին պատկանելու զգացողություն՝ հատկապես համատեղ գործողությունների կատարման ժամանակ։ Թե՛ ենթակայության կարգը, թե՛ զինվորական պատվի կարգը, կազմում են զինվորական կարգապահության հիմնաքարերից մեկը։ Ավելին, դրանց խախտման համար նախատեսվում են ոչ միայն կարգապահական կանոնադրությունով սահմանված տույժեր եւ պատիժներ, այլեւ քրեական պատասխանատվություն։ Տարբերում են կարգապահության երկու տեսակ. խմբային կարգապահություն եւ անհատի կարգապահություն։ Խմբային կարգապահության վերաբերյալ Հենդերսոնն ասում է. «Վատ կարգապահություն 427ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ունեցող բանակում շատ ցածր մակարդակի վրա է նաեւ շարժունությունը։ Հազար սվին ունեցող գումարտակը ժամանակին կռվի դաշտ դուրս բերելը հեշտ գործ չէ։ Կռվի դաշտում հաջողության հասնելու գաղտնիքը վճռորոշ ուղղությամբ գերակշռող ուժեր կուտակելու կարողության մեջ է՝ լինեն դրանք բարոյական, նյութական, թե եւ՛ մեկը, եւ՛ մյուսը»[4; էջ 49]։ Կարգապահ զորքերը հարձակման ժամանակ մեծ եռանդ են դրսեւորում։ Կարգապահությունը զորքերի բարոյական վիճակի հիմքն է։ Ըստ այդմ էլ կարող ենք շեշտել, որ եթե զորքը կարգապահ է, ապա ցածր է նրա հակասոցիալական վարքի միտվածության մակարդակը։ Մարտական հզոր ուժ դառնալու համար բանակը պետք է վերին աստիճանի կարգապահ լինի։ Իսկ զորամասի կագապահությունը ձեւավորվում է առանձին զինվորների կարգապահությունից։ Զինվորների կարգապահությունը ձեռք է բերվում նրանով, որ սխալ գործողությունների համար նրանց պատժում են, այլ նրանց վրա այնպիսի ազդեցություն գործելով, որպեսզի նրանք ճիշտ գործելու ցանկություն ունենան։ Եթե զինվորին կրկին ու կրկին այնպիսի հրամաններ են տալիս, որոնք նա ի վիճակի չէ կատարել, շուտով նա սկսում է չկատարել նաեւ ավելի հեշտ հանձնարարությունները։ Սկզբում զինվորին անհրաժեշտ է ամենայն մանրամասնությամբ սովորեցնել, թե ինչ պետք է անի եւ հետո միայն հրամաններ տալ։ Պետք է նկատի ունենալ նաեւ այն, որ կան ոչ միայն արագ, այլեւ ավելի դանդաղ սովորող զինվորներ, որոնց կրկին ու կրկին պետք է բացատրել, թե ինչ են կատարելու։ Յուրաքանչյուր նոր հնար իր բոլոր բաղադրիչների հետ միասին անհրաժեշտ է սովորեցնել ամենայն մանրամասնությամբ։ Նման դեպքերում վերադաս զինվորականի կողմից կկանխվի զինծառայողի հակասոցիալական վարք ցուցաբերելու միտվածությունը։ Սպաներից շատերը հակված են արհամարհելու մանրուքները՝ անկեղծորեն հուսալով, որ զինվորները կհասկանան ու կգնահատեն իրենց բարեկամական վերաբեմունքը եւ ավելի լուրջ հարցերում խախտումներ թույլ չեն տա եւ հակասոցիալական վարքի չեն դիմի։ Բայց դա չափազանց վտանգավոր մոլորություն է։ Եթե զորամասում շատ են կարգապահական լուրջ խախտումները, ապա վստահորեն կարելի է ասել, որ ժամանակին չեն կասեցվել այնպիսի մանր խախտումներ, ինչպիսիք են համազգեստը կրելու հարցում անփութությունը, ճշտապահության բացակայությունը եւ այլն։ Կարգապահական պրակտիկայի ոս428ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ կե կանոնն է.«Հոգ տարեք մանրուքների մասին, եւ այդ դեպքում ավելի մեծ խնդիրներում բարդություններ չեք ունենա»[5; էջ50]։ Հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը, մենք առաջ ենք քաշում այն վարկածը, որ զինծառայողի մոտ ագրեսիվության բարձր աստիճանը հիմք է հանդիսանում հակասոցիալական վարքի ձեւավորման։ Հետազոտական աշխատանքներ են իրականացվել ՀՀ ՊՆ զորամասերից մեկում թվով 260 ժամկետային զինծառայողների հետ 2019 թ. հունվարից մինչեւ ապրիլ ընկած ժամանակահատվածը։ Տվյալ հիմնախնդիրը ուսումնասիրելու եւ հետազոտելու համար անցկացվել են փորձարարական ախտորոշման համապատասխան հարցարանային մեթոդիկա՝ Բասս-Պերիի ագրեսիվության ախտորոշման մեթոդիկան/BPAQ/[1; էջ 91], շեղվող վարքի հակվածության աստիճանը բացահայտող մեթոդիկա ըստ Է. Վ. Լեյսի [7]։ Զինվորների հետ անցկացրած մեր հետազոտական աշխատանքը ցույց տվեց, որ հետազոտված զինվորների մոտ առկա է ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ խոսքային ագրեսիվություն /տես՝ Աղյուսակ 1/։ Ինչպես արդեն նշել ենք, զինծառայության պայմաններում ագրեսիվության բարձր ցուցանիշն այդքան էլ զարմանալի չէ։ Բոլորովին նոր չէ այն փաստը, որ զինծառայության պայմաններում հաղորդակցվելիս հաճախ օգտագործում են հայհոյախառն բառեր, ինչը խոսքային ագրեսիայի դրսեւորում է։ Դրանք ամբողջությամբ բացասական չենք կարող համարել, քանի որ երբեմն այդ վերբալ ագրեսիան ունենում է պաշտպանական դեր եւ կանխում է ֆիզիկական ագրեսիան եւ դրան սերտաճող կոնֆլիկտն ու շեղվող վարքի տարատեսակները։ Այս դեպքում մենք ուշադրությունը կենտրոնացնում ենք ֆիզիկական ագրեսիայի վրա, որի բարձր ցուցանիշն էլ կարող է հանգեցնել հակասոցիալական վարքի։ Աղյուսակ 1. Բասս-Պերիի ագրեսիվության մակարդակիախտորոշման տվյալները %-ային հարաբերակցությամբ Բարձր Չափավոր Ցածր Ֆիզիկական ագրեսիա Զայրույթ Թշնամանք Խոսքային ագրեսիա 12%ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Եթե համեմատենք հետազոտվողների ագրեսիվությունը ըստ Բասս-Պերիի եւ Վ. Լեյսի մեթոդիկաների, ապա կնկատենք, որ երկու մեթոդիկայի միջոցով էլ ստացել ենք ագրեսիվության բարձր աստիճան։ Աղյուսակ 2-ում բարձր ցուցնիշներ է գրանցվել ագրեսիվ վարքի հակված է հարցվողների 48%, հակասոցիալական վարքի՝ 25%, իսկ ադդիկտիվ վարքի՝ 14%-ը։ Աղյուսակ 2. %-ային հարաբերակցությամբ Հակասոցիալական վարք Դելինկվենտ վարք Ադդիկտիվ վարք Ագրեսիվ վարք Ինքնակործան վարք Ինչպես տեսնում ենք, զինծառայողների մոտ գրանցվել է ագեսիվության բարձր մակարդակ եւ ագրեսիվ վարքի հակվածության բարձր մակարդակ, ինչը վկայում է մեր կողմից առաջ քաշված վարկածի հիմնավոր լինելու մասին։ Զինծառայության ժամանակահատվածում կարգուկանոնի, եւ կարգապահության պահպանման դեպքում շեղվածության, ագրեսիվ եւ հակասոցիալական վարքի միտված զինծառայողների քանակը կնվազի։ Զինծառայության պայմանները չեն նպաստում զինծառայողին դրսեւորելու այնպիսի վարքաձեւեր, որոնք հակասոցիալական են եւ չեն համապատասխանում սոցիալական նորմերին եւ համազորային կանոնադրությանը։ Զինծառայության պայմանները չեն նպաստում զինծառայողին կատարելու այնպիսի արարքներ, ինչպիսիք են ինքնասպանությունը, հարբեցողությունը, խաղամոլությունը եւ վարքի այլ հակասոցիալական ձեւեր։ Զինծառայության ընթացքում ի հայտ եկողշեղված վարքը կամ զինծառայողի կողմից իրականացրած անկարգությունը անմիջականորեն կապված է անձի /զինվորի/ ագրեսիվության բարձր աստիճանի հետ, որի արդյունքում զինծառայողը դիմում է նման վաքաձեւի եւ պատժվում՝ իր կողմից կատարած արարքին համապատասխան։ Հետազոտության արդյունքներից ելնելով, կարող ենք առաջարկել հետեւյալը. բավարար ուշադրություն դարձնել ՀՀ ԶՈւ զինծառայոնղնե430ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ րի բարոյահոգեբանական վիճակին, աջակցել նրանց առկա փոքր կամ մեծ խնդրի դեպքում՝տալով հոգեբանորեն հիմնավորված լուծում, ուշադիր եւ հետեւողական լինել այն դեպքերում, երբ զինծառայողի նկատմամբ մեկ այլ զինծառայողի կողմից դրսեւորվում է հակասոցիալական բնույթ ունեցող որեւէ խնդրահարույց վարքաձեւ եւ անհատական հոգեբանական աշխատանք իրականացնել ԶՈւ ագրեսիվությամբ աչքի ընկնող զինծառայողների հետ։

Զինծառայության պայմանները եւ ռազմական ոլորտը պետության համար գերկարեւոր օղակ են։ Ուստի այնտեղ դրսեւորվող յուրաքանչյուր շեղվող վարքաձեւ պետք է ուսումնասիրել եւ կանխել դրանց դրսեւորումները։ Այս հոդվածում քննարկվում են ՀՀ ԶՈւ զինծառայողներին բնորոշ վարքականոնները, վարքի ձեւերը։ Հոդվածի շրջանակներում մենք ուսումնասիրել ենք հակասոցիալականվարքը զինծառայության պայմաններում։ Ասոցիալական վարքըտարբերվում էհակասոցիալական վարքիցնրանով, որ ելնում է հասարակության նորմերի չիմացությունից, չգիտակցված, «անմեղ» բնույթ է կրում։ Հակասոցիալական վարքը հասարակության մեջ ընդունված նորմերի դեմ է՝ միտումնավոր ու գիտակցված, դրանց շրջանցումն ու խախտումն է։

ԾԾՄԲԱՅԻՆ ԿԱՄՐՋԱԿՈՎ ՏԵՐՊԵՆ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶՆերածությունԺամանակակից օրգանական քիմիայի և դեղագիտության հիմնական խնդիրներից է օրգանիզմի համար հնարավորինս անվնաս և կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի` դեղամիջոցների սինթեզը։ Սինթեզված քիմիական մոլեկուլներիկենսաբանական ակտիվությունը պայմանավորված է դրանցում առկա տարբեր ակտիվ կառուցվածքային միավորներով, և ինչու ոչ նաև որոշ ատոմներով։ Այս տեսանկյունից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հնգանդամանի ևվեցանդամանի` մեկ կամ մի քանի հետերոատոմ պարունակող ցիկլիկ միացությունները։ Իրենց հերթին հետերոցիկլիկ միացություններից և դրանց ածանցյալներից մեծ նշանակություն ունեն և հետաքրքրություն են ներկայացնումթիոդիազոլային, օքսադիազոլային, դիազոլային, 1,2,4- և 1,2,3-տրիազոլայինօղակ պարունակող միացությունները, որոնց շատ ածանցյալներ կիրառվումեն բժշկության մեջ շնորհիվ իրենց հակաբակտերիալ (ցեֆազոլին), սրտանոթային համակարգի ճնշման կարգավորման (կլոֆելին, իբրեսարտան), հակասնկային (էկոնազոլ, ֆլուկոնազոլ), կենտրոնական նյարդային համակարգիվրա ազդող (էստազոլամ) և նյութափոխանակությունը կարգավորող հատկությունների [1,2]։ Թվարկված շարքի միացությունները նաև ելանյութեր β-հետերիլտեղակալված ոչ սպիտակուցային` օպտիկապես ակտիվ α-ամինաթթուներիստացման համար։ Նշենք, որ նշված միացություններից շատերը բնական ծագում չունեն. օրինակ՝ թիազոլային և տրիազոլային օղակ պարունակող միացությունները բնության մեջ գոյություն չունեն, սակայն հայտնի են դրանց բազմաթիվ սինթետիկ ածանցյալներ, որոնք օժտված են հակացնցումային, հակաուռուցքային, ցավազրկող և այլ հատկություններով [2-5]։ Հետևաբար չունենալով դրանց ստացման բնական աղբյուրներ` գիտության կողմից արդեն իսկմշակվել են բազմաթիվ սինթետիկ եղանակներ [2,6,7], որոնցից մեկը կիրառվելէ աշխատանքում նպատակային տրիազոլային օղակի կառուցման համար։ Որոշ հայտնի հակասնկային (Ա), հակաուռուցքային (Բ) և հակաբակտերիալ (Գ)միջոցներ, որոնք 1,2,4-տրիազոլների ածանցյալներ են ներկայացված ենստորև`Ա)Բ)Գ)Սինթեզված միացության մեջ առկա մյուս կարևոր կառուցվածքային միավորը՝ տերպենային օղակն է։ Տերպենները ածխաջրածիններ են, որոնք հանդիպում են բնության մեջ և մի շարք բույսերի կենսագործունեության արգասիքներ են։ Դրանք կիրառվում են օծանելիքների, սննդի արդյունաբերության մեջորպես արոմատիզատորներ և արոմաթերապիայում որպես այլընտրանքայինբուժիչ նյութեր։ Հայտնի է, որ այս շարքի միացությունները ունեն հակաբակտերիալ հատկություններ։ Հետազոտությունները ցույց են տվել լիմոնենի և α-պինենի հակաբակտերիալ ազդեցությունը տարբեր միկրոօրգանիզմների վրա [8]։ Գիտականորեն ապացուցված է, որ տերպենները մասնակցում են ոչ միայնկենդանիների, այլ նաև մարդու օրգանիզմի մետաբոլիզմին, և ունեն ազդեցություն նաև գենային մակարդակով։ Բացահայտված է բիցիկլիկ տերպեններիմետաբոլիզմը` մարդու օրգանիզմում ցիտոխրոմ P-450-ի (CYP-450) ազդեցությամբ, որը բերում է կարբօքսի միացությունների առաջացմանը [9]։ Բնությանմեջ հանդիպող տերպեններից հետաքրքրություն են ներկայացնում բուսականպիգմենտներ` կարոտինը և լիկոպինը, պինենը (փշատերևների մոտ), լիմոնենը(ցիտրուսային բույսերի մոտ), կարվոնը, կարենը և այլն։ Նշենք նաև, որ տերպենները ունեն բնորոշ հոտեր և որոշները միջատներին գրավող նյութեր են՝ֆերամոններ [9]։ Այս ամենը փաստում է դրանց կենսաբանորեն ակտիվ միացություններ լինելը։ Արդյունքներ և դրանց քննարկումԱշխատանքի նպատակն է համակցել այս երկու ակտիվ՝ տերպենային ևտրիազոլային խմբերը, սինթեզել պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ` ծծմբային կամրջակով տերպեն-1,2,4-տրիազոլ։ Ցույց է տրվել, որ լիմոնենի մոտկրկնակի կապի միացման ռեակցիան ընթանում է ոչ ստերեոսելեկտիվ և արդյունքում առաջանում է 1։ 1 հարաբերությամբ դիաստերեոմերների խառնուրդ(1)։ Ստացվածը ենթարկվել է հիդրազինոլիզի, որի արդյունքում ստացվել էհամապատասխան հիդրազիդը (2)։ Ստացված հիդրազիդը փոխազդեցության մեջ է դրվել ֆենիլիզոթիոցիանատի հետ գրականության մեջ նկարագրված եղանակով և արդյունքումստացվել է համապատասխան թիոսեմիկարբազիդը (3)։ Վերջինս ենթարկվել է հիմնային ցիկլացման հետագա թթվեցումով, որըբերել է նպատակային 5-((2-((R)-4-մեթիլցիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)մեթիլ)-4ֆենիլ-4H-1,2,4-տրիազոլ-3-թիոլի (4) ստացմանը։ Ուսումնասիրվել է նաև սինթեզված տրիազոլի օպտիկական պտույտը։ Սինթեզված նոր միացություններից հիդրազիդը լավ ելանյութ է մի շարք հետերոցիկլերի փակման համար, իսկթիոսեմիկարբազիդը և տրիազոլը համաձայն գրականության տվյալների ունեն պոտենցիալ կենսաբանական ակտիվություն։ Շնորհիվ տրիազոլի մոլեկուլում առկա թիոն-թիոլային տաուտոմերիայի այն լավ ելանյութ է հանդիսանումինչպես S- այնպես էլ N- տեղակալված պոտենցիալ կենսաակտիվ ածանցյալների հետագա ստացման համար։ Փորձնական մաս1-4 միացությունների (DMSO։ CCl4-1/3-ում) ՄՄՌ 1Н և 13С սպեկտրերըհանվել են 30oC-ում «Varian Mercury-300» սպեկտոմետրով (300 (1Н) և 75 (13С)MHz, ներքին ստանդարտ – HMDS)։ ԻԿ սպեկտրերը հանվել են «Nikolet FtirNexus» սպեկտոմետրով` վազելինային յուղի սուսպենիզայում։ ՆՇՔ-ն արվել է«Silufol UV-254» թիթեղներով` բենզոլ։ էթանոլ։ հեքսան-6։ 1։ 1 համակարգով։ Հայտածումը արվել է յոդի գոլորշիներով։ Հալման ջերմաստիճանները որոշվելեն «SMP-10» սարքի միջոցով։ Օպտիկական պտույտը չափվել է «PerkinElmer341» սարքով։ Մեթիլ 2-(2-((R)-4-մեթիլցիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)ացետատ (1)։ 13.6 գ (16.2 մլ, 0.1 մոլ) (R)-լիմոնենի, 20 մլ CH2Cl2-ի և 1.36 գ (0.01 մոլ) ZnCl2ի խառնուրդի 30 րոպե խառնվելուց հետո ավելացվում է 12.7 գ (10.7 մլ, 0.12մոլ) մեթիլթիոգլիկոլյատ։ Ռեակցիոն խառնուրդը 1 օր մնալուց հետո լվացվումէ ջրով և չորացվում MgSO4-ով։ Ֆիլտրվելուց և վակուումի տակ լուծիչը հեռացվելուց հետո ենթարկվում է կոտորակային թորման (Tեռ.=145-147օC/4 մմ սնդ.20=1.4952։ 1H ՄՄՌ սպեկտր (300 MHz,սյուն)։ Ելք` 26%։ Rf=0,69։ nD DMSO/CCl4-1։ 3) δ 0.95 d, 0.97 d (3H, J = 5.4 Hz, CH3CHCH2S), 1.12 – 1.39 m(1H, CHCH2 կարբոցիկլում), 1.42 – 1.60 m (2H, CHCH2 կարբոցիկլում), 1․62 s(3H, CH3C=CH), 1.64 – 2.09 m (6H, CH2 կարբոցիկլում, CHCH2S), 2.43 ddd (1H,s (2H, CH2S), 3.68s (3H, CH3O), 5.31 br.s (1H, C=CH)։ 13C ՄՄՌ սպեկտր (7536.4, 32.8, 32.7, 30.2, 30, 28.8, 26.6, 26.4, 24.5, 23, 15.6, 15.2։ 2-(2-((R)-4-մեթիլցիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)ացետոհիդրազիդ(2)։ 6.34գ (0.026մոլ) էսթերի, 10մլ C2H5OH-ի և 2.1գ (2մլ, 0.039մոլ) հիդրազին հիդրատի (80%-անոց լուծույթ) խառնուրդը սենյակային ջերմաստիճանում մինչևէկզոթերմիայի ավարտը թողնելուց հետո տաքացվել է 2 ժամ լուծիչի եռմանպայմաններում։ Ռեակցիայի ավարտից հետո լուծիչը հեռացվել է վակուումիտակ։ Ելք`82%։ Rf=0.54։ Tհլմ.=53-54oC (վբ. սպիրտ։ ջուր-5։ 3)։ 1H ՄՄՌ սպեկտր(3H, CHCH2 կարբոցիկլում), 1․61 s (3H, CH3C=CH), 1.64 – 2.11 m (6H, CH2կարբոցիկլում, CHCH2S), 2.37-2.49 m (1H, CH2S), 2.73 dd (1H, J = 12.5, 5.1 Hz,(1H, NH)։ 13C ՄՄՌ սպեկտր (75 MHz, DMSO) δ 168.3, 132.7, 120.4, 120.3,23, 15.6, 15.2։ 2-(2-(2-((R)-4-մեթիլցիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)ացետիլ)-N-ֆենիլհիդրազինոկարբոթիոամիդ (3)։ 1.21գ (0.005մոլ) հիդրազիդի, 10մլ C2H5OH-իև 0.75գ (0.66մլ, 0.0055մոլ) ֆենիլիզոթիոցիանատի խառնուրդը սենյակայինջերմաստիճանում մինչև էկզոթերմիայի ավարտը թողնելուց հետո տաքացվելէ 2ժ լուծիչի եռման պայմաններում։ Ելքը` 96%։ Rf=0.56։ Tհլմ.=127-128oC (վբ.սպիրտ։ ջուր-2։ 1)։ 1H ՄՄՌ սպեկտր (300 MHz, DMSO) δ 0.95 d, 0.97 d (3H, J =5.8 Hz, CH3CHCH2S), 1.09 – 1.41 m (1H, CH2 կարբոցիկլում), 1.43 – 1.59 m(2H, CHCH2 կարբոցիկլում), 1․62 s (3H, CH3C=CH), 1.65 – 2.09 m (6H, CH2կարբոցիկլում, CHCH2S), 2.50 ddd (1H, J = 12.4, 7.8, 5.0 Hz, CH2S), 2.78 ddd9.58 br.s (1H, NH), 9.99 br.s (1H, NH)։ 13C ՄՄՌ սպեկտր (75 MHz, DMSO) δ36.4, 33.1, 33, 30.1, 30, 28.8, 26.6, 26.4, 24.5, 22.9, 15.6, 15.2։ 5-((2-((R)-4-մեթիլցիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)մեթիլ)-4-ֆենիլ-4H1,2,4-տրիազոլ-3-թիոլ (4)։ 1.5գ (0.004մոլ) թիոսեմիկարբազիդի, 3.34գ 10%անոց KOH-ի լուծույթը 30 րոպե սենյակային ջերմաստիճանում թողնելուց հետո տաքացվել է 4 ժամ ջրային բաղնիքով։ Ռեակցիայի ավարտից հետո խառնուրդը նոսրացվել է ջրով և թթվեցվել աղաթթվի նոսր լուծույթով մինչև թույլթթվային ռեակցիա։ Ելքը` 62%։ Rf=0,66։ Tհլմ.=124-125oC (վբ. բենզոլ։ հեքսան20=+7,25 (C 0,806 CH3OH)։ 1H ՄՄՌ սպեկտր (300 MHz, DMSO) δ 0.873։ 5)։ [α]D d, 0.89 d (3H, J = 5.1 Hz, CH3CHCH2S), 1.03 – 1.35 m (1H, CH2 կարբոցիկլում),1.34 – 1.58 m (2H, CHCH2 կարբոցիկլում), 1.56 – 1.79 m (2H, CH2 կարբոցիկլում), 1․62 s (3H, CH3C=CH), 1.79 – 2.08 m (3H, CH2 կարբոցիկլում, CHCH2S),– 7.62 m (3Harom), 13.67 s (1H, SH)։ 13C ՄՄՌ սպեկտր (75 MHz, DMSO) δ15.5, 15.1։ Գրականություն2. Գրիգորյան Ս. Վ., ԵՊՀ ՈՒԳԸ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, էջեր 155-159,2015։ Հովհաննես ԱդոնցԾԾՄԲԱՅԻՆ ԿԱՄՐՋԱԿՈՎ ՏԵՐՊԵՆ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶԲանալի բառեր` տերպեն-1,2,4-տրիազոլ, մերկապտոտրիազոլներ, ռացեմիկ խառնուրդ,կենսաբանական ակտիվությունԱմփոփում։

Ուսումնասիրվել է (R)-լիմոնենի փոխազդեցությունը մեթիլթիոգլիկոլյատի հետ, որի հետևանքով ստացվել է ռացեմիկ խառնուրդ։ Ռացեմատը ենթարկվել է հիդրազինոլիզի և ստացվել է համապատասխան հիդրազիդը։ Վերջինս փոխազդեցության մեջ է դրվել ֆենիլիզոթիոցիանատի հետ, որի հետևանքով ստացվել է համապատասխան թիոսեմիկարբազիդը։ Ստացվածը ենթարկվել է հիմնային ցիկլացման և հետագա թթվեցմամբ ստացվել է նոր` 5-(((R)-2-((R)-4-մեթիլսիկլոհեքս-3-ենիլ)պրոպիլթիո)մեթիլ)-4-ֆենիլ-4H-1,2,4-տրիազոլ-3-թիոլ միացությունը։ Սինթեզված միացությունների մաքրությունը ապացուցվել է ՆՇՔ-ի մեթոդով, իսկ կառուցվածքները հաստատվել է ՄՄՌ 1H, 13C սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։

1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետության հարևան երկրներից, պատմական հայկական տարածքներին հավակնելու առումով, բացառություն չկազմեց նաև Վրաստանը։ Օգտվելով Հայաստանի համար ստեղծված ծանր ռազմաքաղաքական դրությունից՝ Վրաստանն ամեն գնով փորձեց տեր դառնալ հիմնականում հայերով բնակեցված պատմական հայկական Լոռու և Ջավախքիտարածքներին և ի վերջո հասավ դրանց մի մասի միացմանը Վրաստանին։ Հայ-վրացական 1918-1921թթ. հարաբերությունների (այդ թվում՝ տարածքային հարցերի) վերաբերյալ ստեղծվել է բավականին ծավալուն գրականություն (Մելքոնյան Ա., Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան 2003թ., Սարդարյան Կ., Հայ-վրացական հարաբերությունները1918-21թթ., Երևան, 2002թ., Վիրաբյան Վ. Վրաց-հայկական պատերազմը, ՀՀկառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները, Երևան, 2003թ. և այլն), սակայն այսօր էլ թեմայի բազմակողմանի լուսաբանումն ունի արդիական և գիտական նշանակություն։ Վրացական պատմագրությունն ու մամուլը ոչ միշտ են օբյեկտիվ գնահատական տալիս դարասկզբում տեղի ունեցած իրադարձություններին։ Իրհակահայկական հրապարակումներով աչքի է ընկնում հատկապես ԳուրամՄարխուլիան (Гурам Мархулия, «Предательство у армян в крови», iberiana.Грузии», kavkasia.net/Armenia/article/1324960915.php)։ Մինչդեռ պատմականճշմարտության վերհանումը ոչ միայն գիտական անհրաժեշտություն է, այլևմիտված է հայ-վրացական բարիդրացիական հարաբերությունների պահպանմանն ու ամրապնդմանը։ Այս առումով թեման արդիական է։ Հոդվածի արդիականությունը պայմանավորված է նաև նրանով, որ ներկայումս տեղի են ունենում ինչպես վրաց-ադրբեջանական, այնպես էլ հայվրացական սահմանային ճշգրտումներ։ Նման դեպքերում առաջանում են վիճելի հարցեր սահմանի այս կամ այն հատվածի վերաբերյալ։ Դրա ցայտուն օրինակն է Բավրայի հատվածում տեղի ունեցածը, երբ Հայաստանի տարածքի 300հա գյուղատնտեսական հողերը վերագրվում էին Վրաստանին՝ խանգարելովգյուղատնտեսական աշխատանքների իրականացումը։ Վիճելի հարցեր կանԱղքյորփիի և Խոժոռնիի հատվածներում, որոնք հիմնականում պայմանավորված են սահմանն անտառաշերտով անցկացնելու հետ։ Մեր նպատակն է մեկ անգամ ևս ճշգրտել այն տարածքը, որը վեճիառարկա դարձավ դարավոր հարևանների միջև 20-րդ դարի սկզբին։ Հարցի ուսումնասիրությունը կատարվել է պատմական աղբյուրներիհամեմատական քննության, փաստերի համադրման և ընդհանրացումներիմեթոդով։ Առաջ քաշված եզրահանգումները հենվում են սկզբնաղբյուրներիվկայությունների վրա։ Հայերի և վրացիների միջև վիճելի տարածքներ էին Ախալքալաքի գավառը (պատմական Գուգարք աշխարհի Ջավախք գավառ) նրան հարող Ծալկայի շրջանով (պատմական Գուգարք աշխարհի Թռեղք գավառ), Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը (պատմական Գուգարք աշխարհի Տաշիր գավառի հարավային մաս)։ Վերջինս XX դարիսկզբի կացությամբ համապատասխանում էր Բորչալուի գավառի Եկատերինենֆելդի ու Լոռու ոստիկանական տեղամասերին և Թրիալեթի ոստիկանական տեղամասի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածին։ Վիճելի էր նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան հայկական մասը։ Հիշատակված վիճելի տարածքում գոյություն ուներ ազգային այսպիսի համամասնություն՝ 260 հազարհայեր, 7 հազար վրացիներ և 30 հազար այլ ազգեր1։ 1 Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинский конфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, հ. 2, Եր., 2009, էջ 67։ Ազգային սկզբունքով Անդրկովկասի վարչական վերաձևման հարցը ծագել էր մինչև հեղափոխությունը։ Այն քննարկվում է զեմստվային խորհրդակցություններում 1909 և 1916 թվականներին։ Ըստ հայկական նախագծի՝ ազգային սկզբունքով տարածքային վերաբաժանումը յուրաքանչյուր ազգությանըհատկացնում էր հողի համամասնական քանակ։ Ըստ Բաքվի Հայոց Ազգայինխորհրդի 1918թ. դեկտեմբերին կազմած մի փաստաթղթի1, եթե վերցնենք Անդրկովկասում հայերի, վրացիների և մահմեդականների ընդհանուր թիվը, ապակստացվի, որ վրացիները կազմում են 28 %, հայերը՝ 29 %, և մահմեդականները՝ 43%։ Հայկական նախագծով, համապատասխանաբար, հայերին պետք է անցներ տարածքի 29 %-ը, վրացիներին՝ 30-33 %-ը, և թաթարներին՝ 38-41 %-ը։ Հայկական նախագիծը կազմված էր արդար սկզբունքով, և հայ դեմոկրատիանենթադրում էր, որ հեղափոխությունից հետո կհաղթանակի արդարությունը։ Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի երեք հիմնականազգերը, իրենց հայտարարելով երկրամասի տերեր, որոշում են տարածքայինհարցը լուծել ազգային սկզբունքով։ Այդ սկզբունքն ընկած էր բազմաթիվ կառավարական ու հասարակական ազգամիջյան խորհրդակցությունների հիմքումև հավանության էր արժանացել բոլոր իշխող կուսակցությունների կողմից։ Ինչպես սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկները, այնպես էլ վրաց ազգային-ֆեդերալիստները գտնում էին, որ սահմանների գծման հիմքում պետք է դրվի այս կամ այնազգի ռեալ տեղաբաշխվածությունը։ Ըստ վրաց սոցիալիստ-ֆեդերալիստների՝«Վրաստանի տարածքի մեջ պետք է մտնեն Թիֆլիսի նահանգի հետևյալ գավառները՝ Թիֆլիսի, Գորիի, Դուշեթի, Թելավի, Սղնախի և Թիոնեթի, նաև վրացիներով բնակեցված Բորչալուի, Ախալքալաքի, Ախալցխայի որոշ շրջաններ,ինչպես նաև Քութայիսի նահանգը, Բաթումի մարզը և Սուխումի օկրուգի միմասը։ Ինչ վերաբերում է Բորչալուի և Զաքաթալայի շրջաններին, ապա դրանքՎրաստանի կազմի մեջ կմտնեն այն ժամանակ, եթե հանրաքվեի միջոցովայդպես ցանկանա բնակչության մեծ մասը»2։ 1917թ. ամռանը Ներքին գործերի նախարարության կողմից Անդրկովկասի զեմստվային կարգին նվիրված խորհրդակցությունը, որին մասնակցումէին նաև Անդրկովկասի ներկայացուցիչները, նույնպես որոշում է ազգայինսկզբունքով փոխել երկրամասի վարչական կառուցվածքը։ Այդ նպատակովստեղծվում է հանձնաժողով՝ սենատոր, պետական իրավունքի պրոֆեսոր իշխան Զուրաբ Ավալովի գլխավորությամբ։ Հանձնաժողովի արձանագրությանմեջ կարդում ենք. «Հանձնաժողովի անդամներ Շահխաթունյանցը և Խատիսյանն առաջարկում են Բորչալուի գավառից դուրս բերել Լոռու ոստիկանականտեղամասը և նրան հարող Բորչալուի և Եկատերինենֆելդի տեղամասերի գյուղական համայնքները, որոնք ունեն համատարած հայ բնակչություն։ Նույնսկզբունքով Թրիալեթի տեղամասից Ախալքալաքի գավառին միացնել Աշղալի1 Նույն տեղում, էջ 68։ 2 Նույն տեղում, էջ 69։ նի (Աշղալա Ներքին, Աշղալա Վերին)1, Ավրանլինի (Ավրանլո)2 և Նարդեվանիգյուղական համայնքները։ Գորիի գավառի Բակուրիանիի գյուղական համայնքներից դուրս բերել 2 գյուղ՝ Կզըլ-Քիլիսա (Ղզըլքիլիսա)3 և Մոլիտ։ Թիֆլիսի նահանգից դուրս բերել Ախալքալաքի գավառը»4։ Հանձնաժողովի անդամների կողմից նշվում է, որ նպատակահարմար է սահմանն անցկացնել Խրամգետով։ Ոչ էական փոփոխություններից հետո Ներքին գործերի նախարարությունն այն ուղարկում է Անդրկովկասի Հատուկ կառավարման կոմիտեին, որիհրավիրած խորհրդակցությունը (15 անդամ, յուրաքանչյուր ազգությունից 5անդամ՝ Նոյ Ժորդանիայի նախագահությամբ) նույնպես հավանության է արժանացնում ազգային սկզբունքի հիման վրա կազմված նախագիծը։ Միայն ազգային-դեմոկրատներն են հանդես գալիս Վրաստանի տարածքից Բորչալուի ևԱխալքալաքի գավառների դուրսբերման դեմ5։ Պետք է ասել, որ դեռ այն ժամանակ սահմանների հարցը գտնվում էր պետական-տարածքային և ոչ թե պարզապես վարչական վերաբաժանումների մակարդակի վրա։ Անդրկովկասի Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետության հռչակումից հետո, երբ դարձյալբարձրացվում է սահմանների վերանայման հարցը, արդեն ավելի պարզորոշ,խոսքը գնում է Անդրկովկասի երեք հանրապետությունների սահմանների մասին, որոնք կապված կլինեին դաշնային սկզբունքով։ Մինչև անկախ պետությունների հռչակումը վրացական Ազգային խորհուրդը ևս համաձայն էր ազգային սկզբունքով Հայաստանի կազմում տեսնելԲորչալուի գավառի մոտ 2/3-ը և ամբողջ Ախալքալաքի գավառը6։ Իսկ 1918թ.հունիսին հայ նախարարների հետ պաշտոնական զրույցների ժամանակ Ժորդանիան հայտարարում է, որ Վրաստանը Լոռու հանդեպ հավակնություն չունի։ Այսպիսով՝ հետևությունը մեկն է. վիճելի տարածքների Հայաստանին և հայժողովրդին պատկանելն ընդունվել է նաև վրաց ազգային ու քաղաքականշրջանակների կողմից։ Սակայն շուտով իրավիճակը կտրուկ փոխվում է։ 1918թ. հունիսի 4-ի Բաթումի պայմանագրով Ախալքալաքի գավառնանցնում է Օսմանյան կայսրությանը։ Գերմանա-թուրքական զորքերի կողմիցռազմակալված են մնում նաև Բաթումի պայմանագրով հաստատված սահմանագծից արևելք ընկած Լոռին (Բորչալուի գավառ) ու Փամբակը (Ալեքսանդրապոլի գավառ)։ 1 Գյուղ ՎՀ Ծալկայի շրջանում։ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 292։ 2 Հայաբնակ գյուղ ՎՀ Ծալկայի շրջանում, նույն տեղում, էջ 369։ 3Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Թ.Խ.Հակոբյան, Ստ.Տ.ՄելիքԲախշյան, Հ.Խ.Բարսեղյան, Երևանի համալսարանի հրատ., հ. 3, Երևան, 1991, էջ 500։ 4 Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинскийконфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, էջ 70։ 5 Նույն տեղում։ 6 Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Թեհրան, 1982, էջ 205։ Այդ նույն ժամանակ (հունիսի 6) պաշտոնական «Կովկաս» թերթում վրացական կառավարությունը հանդես է գալիս հայտարարությամբ այն մասին, որՀայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների ճշգրտումն ու անցկացումը միայն հիշյալ երկրների իրավասությունն են, և որ Վրաստանի կառավարությունը կարող է այս հարցերի շուրջ անմիջական բանակցություններ վարել Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ, առանց Թուրքիայի միջամտության։ Միևնույն ժամանակ հայտարարվում է, որ տարածքային հարցերի վերաբերյալպայմանագիր, եթե այդպիսին կստորագրվի Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև,Վրաստանի համար չի կարող պարտադիր լինել1։ Հունիսի 11-ին վրացականկառավարությունը որոշում է կազմել հանձնաժողով սահմանների ճշգրտմանհամար։ Հանձնաժողովը պաշտպանում է Վրաստանի «տնտեսական, ստրատեգիական» սահմանները՝ նրա կազմում ընդգրկելով հայկական տարածքներ՝ընդհուպ մինչև Սևանա լիճ։ Համատեղ քննարկման համար հրավիրված Հայաստանի կառավարության ներկայացուցիչները պնդում են ազգային սկզբունքի պահպանման հնարավորությունը։ Սակայն վրացական կառավարությունըկարգադրում է գրավել տարածքը մինչև Ղարաքիլիսայի և Շահալիի միջև ընկած թունելի կենտրոնական հատվածը, ինչի դեմ «Պայքար» թերթում բողոքումէ Հայոց Ազգային խորհուրդը։ Որոշ պայմանների դեպքում հայկական կառավարությունը սկզբունքորեն հնարավոր էր համարում զիջումներ կատարել Վրաստանին՝ Ախալքալաքիգավառի հարցում։ Ենթադրվում էր, որ այստեղ բնակվող արևմտահայերիսերունդները կարող են վերաբնակվել Անտանտի ճնշմամբ Հայաստանի Հանրապետությանը տրվելիք տարածքներում։ Վրաստանն էլ իր հերթին պարտավորվում է Ախալքալաքն ստանալու դեպքում Խաղաղության վեհաժողովի առջև պաշտպանել հայկական պահանջները, միևնույն ժամանակ օժանդակել, որԱդրբեջանը համաձայնի Հայաստանին զիջել մի քանի վիճելի տարածքներ2։ Վրացական զորամասերին հաջողվում է գրավել Լոռու ոստիկանականտեղամասի մեծ մասը (հյուսիսային հատվածը) և գերմանացիների հետ պահակակետեր հաստատել Կամենկա գետի (Ձորագետ) ձախ ափի երկայնքով։ Նրանց գլխավոր պահակակետերը գտնվում էին Վորոնցովկա, Հայդարբեկ,Ալեքսանդրովկա, Ծաթեր, Քոբեր, Քարինջ բնակավայրերում։ Իսկ թուրքականգիծը ձգվում էր Կամենկա գետի աջ ափի երկայնքով՝ Նովո Պոկրովկա, Ջալալօղլի, Նիկոլաևկա, Գյառգյառ, Վարդաբլուր, Կուրթան, Դարաքենդ գյուղերիմիջով, ապա դեպի արևելք՝ Քոբեր և Քոլագերան կայարանների արանքով դեպիՄարց և Լորուտ բնակավայրերը3։ Վրաց կուսակցական ու քաղաքական գործիչները հավակնում էինՎրաստանի կազմում տեսնելու ոչ միայն ամբողջ Թիֆլիսի նահանգը, այլ նաև3 Ռ. Հովհաննիսյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 2005, էջ 75-76։ Փամբակի հովիտը (Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառի Առաջին ոստիկանական տեղամաս)1։ Հայոց և վրաց ազգային խորհուրդների ներկայացուցիչների բանակցությունների ժամանակ վրաց սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ղեկավարներից, կառավարության անդամ Ի. Ծերեթելին հայտարարում է, որ հայ –վրացական սահմանը պետք է լինի այնպես, որ վրացականկողմում լինեն Բորչալուի և Ղազախի գավառները, իսկ թուրքերի հեռանալուցհետո նաև Ախալքալաքի գավառը և Ալեքսանդրապոլի գավառի Փամբակիշրջանը2։ Իրենց դիրքերը Կովկասում պահելու, հայ-վրացական հակասությունները խորացնելու նպատակով Արևելյան ճակատի թուրքական զորքերի հրամանատար Խալիլ փաշան հոկտեմբերին Թիֆլիսում գաղտնի զգուշացնում էՋամալյանին, որ Վրաստանը պատրաստվում է ռազմակալել ոչ միայն Ախալքալաքի ու Բորչալուի գավառներն ամբողջությամբ, այլ նաև Փամբակի շրջանը,որը ՀՀ կազմի մեջ էր նրա անկախացումից ի վեր և որտեղ ոչ մի վրացի չէրբնակվում3։ Իհարկե, ինչպես Փամբակի, այնպես էլ Ելիսավետպոլի նահանգիՂազախի նկատմամբ վրաց հավակնություններն ունեին զուտ մարտավարական նպատակ՝ հետագայում հայտարարելու համար, որ իրենք այդ տարածքները զիջում են Հայաստանին։ Վրաց գործիչները փորձում են Վրաստանի հավակնությունները Լոռու ևԱխալքալաքի նկատմամբ հիմնավորել պատմական, աշխարհագրական,տնտեսական գործոններով՝ անտեսելով ազգային սկզբունքը։ Սակայն այդ երկրամասերի Հայաստանի կազմում լինելու անհրաժեշտությունը հիմնավորվումէ նախ և առաջ ազգային առումով։ Բորչալուի գավառի վիճելի հատվածում և Փամբակի շրջանում բնակվում էր 105000 հայ, 15000 մահմեդական, 1150 վրացիև 13000 այլ ազգեր(հույներ, ռուսներ և այլն) կամ 85,81% հայ և 0,85% վրացի։ Ինչվերաբերում է Ախալքալաքի գավառին և Ծալկայի շրջանին, որը նրա բնականշարունակությունն է, ապա այստեղ հաշվվում էր 82000 հայ, 9000 մահմեդական, 7400 վրացի, 8000 այլ ազգեր, այսինքն՝ 77,35% հայ և 6,9 % վրացի4։ Աշխարհագրական առումով Լոռին ու Ախալքալաքը Հայկական լեռնաշխարհիմաս են կազմում։ Պատմական առումով երկու գավառներն էլ բազմիցս ձեռքիցձեռք են անցել, սակայն միշտ պահպանել են իրենց հայկական բնույթը։ Ռազմավարական առումով հանդիսանում են բնական պաշտպանական սահմանագիծ, իսկ տնտեսական առումով՝ բնական հարստություններով աղքատ Հայաստանի Հանրապետության համար արոտավայրերով, անտառներով, հանքայինպաշարներով հարուստ այս երկրամասերը կենսական նշանակություն ունեն։ Հայաստանի կառավարությունը մի քանի անգամ պաշտոնական բողոքներ է1Բ. Հարությունյան, Հայաստանի պատմության ատլաս, Բ մաս, Երևան, 2008թ, էջ 62-63։ 2 Ա. Ջամալյան, Հայ-վրացական կնճիռը, Երևան, 2011, էջ 32։ Դրո, Կենսագր. հուշեր, կազմեց,խմբագրեց Ա. Անդրանիկյանը, Երևան, 1991, էջ 113։ 4 Նույն տեղում, էջ 94-95։ ներկայացրել թուրքական և գերմանական կառավարություններին, գերմանական և ավստրիական միսիաներին, Բաթումի պայմանագրով Հայաստանինպատկանող տարածքներն ազատելու վերաբերյալ և միշտ էլ ստացել է պատասխան, որ այդ գրավումը ժամանակավոր է1։ Հոկտեմբերի 5-ին թուրքականև հայկական շտաբների միջև ստորագրված արձանագրությամբ, թուրքականզորքերը պարտավորվում են հեռանալ հանրապետության տարածքից2։ Վերջապես հոկտեմբերի 18-ին թուրքական զորքերի Փամբակից ու հարավային Լոռուց դուրս բերելուց հետո, հենվելով նույն արձանագրության վրա,3 Դիլիջանում գտնվող Դրոյի սպայակույտին կցված հայկական վաշտերը գրավում ենԼոռին՝ Երևանի նահանգի սահմանագլխի Շահալի կայարանից մինչև Կամենկա գետը, այսինքն՝ մինչև թուրքական գիծը։ Իսկ մի քանի պարեկախմբեր երկաթուղու երկայնքով հասնում են մինչև Լոռու՝ վրացական հսկողության տակգտնվող բաժնի ծայրակետ Ծաթեր և Քոբեր։ Սակայն գերմանական սպաներիներկայությունը վրացական կողմում հարկադրում է հայերին թողնել Քոբերն ուԾաթերը։ Եվս մեկ անգամ հայկական կողմը գրավում է Քորինջ (Քարինջ) ուԾաթեր գյուղերը, սակայն հոկտեմբերի 26-ին ստիպված են լինում թողնել այդերկու գյուղերը4։ Գերմանացիները խնդրում են հայերին չանցնել Ծալկա գետը,որը նրանք համարում են վրացական սահման, միևնույն ժամանակ արգելվումէ վրացիներին անցնել «թուրքական» գիծը5։ Այսպիսով՝ հայ-վրացական առճակատման առաջին շրջանում հաջողվեց Հայաստանի վերահսկողությունը հաստատել Հարավային Լոռու վրա, իսկհյուսիս շարժվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ։ Լոռու տարածքի հարցը խաղաղ, դիվանագիտական ճանապարհով լուծելու բոլոր փորձերը ձախողվեցին, և հայ-վրացական զինված բախումը դարձավ անխուսափելի։ Դեկտեմբերի 5-ին վրացական զորքերը մտնում են Ախալքալաք։ Տեղեկանալով վրացական զորքերի ներխուժման մասին՝ կառավարության հրահանգով հայկական մի ջոկատ դեկտեմբերի 7-ին զբաղեցնում էԱխալքալաքի գավառի Ալեքսանդրապոլի գավառին կից շրջանը՝ խուսափելովՎրաստանի հետ ռազմական բախումից։ Ցուցադրական բնույթ ունեցող այսգործողության նպատակն էր հաստատել հայկական կողմի իրավունքը Ախալքալաքի նկատմամբ, սակայն վրացական կողմի պահանջով նրանք նահանջումեն Ալեքսանդրապոլ՝ թողնելով Ախալքալաքի գավառի Եֆրեմովկա և Տրոյիցկոյե գյուղերը6։ Ջավախքի հարցում Հայաստանի կառավարության այդ «զգուշավոր» քայլը, որ ավելի շուտ անվճռականության և իրավիճակում ճիշտ չկողմ1Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, Եր., 2010, էջ 67։ 2 М. Туманян, стр. 78։ 3 Նույն տեղում։ Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ,էջ 67։ 4 Ս.Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 207-209։ 5 М. Туманян, стр. 81։ 6 Ս. Վրացյան, էջ 216։ նորոշվելու հետևանք էր, բավական թանկ նստեց Հայաստանի և մասնավորապես Ջավախքի հայության վրա։ …Բավական ուշացումով Հայաստանիղեկավարության ձեռնարկած քայլերն այդպես էլ շոշափելի արդյունք չտվեցին»1։ Լոռու տարածաշրջանում հայերի համար ստեղծված ծանր դրությունըքննարկվում է Հայաստանի խորհրդի դեկտեմբերի 12-ի, 13-ի, 16-ի նիստերում2։ Հայաստանի կառավարության հրամանով Դիլիջան-Լոռիի զորամասը Դրոյիհրամանատարությամբ հոկտեմբերի 14-ին առաջ է շարժվում ՎորոնցովկաՊրիվոլնոյե, Օփրեթ-Այրում գծով3։ Մինչև դեկտեմբերի 15-ը հայկական զորքերըգրավում են Վորոնցովկան, Պրիվոլնոյեն, Սանահինը, Միխայլովկան, Ալավերդին։ Դեկտեմբերի 16-20-ն ընկած ժամանակահատվածում ազատագրվում ենԱյրում կայարանն ու Բոլնիս-Խաչենը։ Գրավելով Շուլավեր գյուղը՝ հայկականուժերը հասնում են Խրամ գետին, իսկ դեկտեմբերի 22-ին ազատագրում ենՍադախլու կայարանն ու գյուղի ծայրամասերը։ Շուլավերի ու Թիֆլիսի գավառի Բելիյ-Կլյուչ գյուղաքաղաքի գրավումով հայկական զինված ուժերըհայտնվում են Վրաստանի մայրաքաղաքից 50կմ հեռավորության վրա4։ Դեկտեմբերի 25-ին դաշնակիցների ներկայացուցիչները Թիֆլիսում պահանջում ենդադարեցնել պատերազմը։ Բաքվից Թիֆլիս ժամանած բրիտանական փոխգնդապետ Ջորդանի կարծիքով, հայկական ու վրացական զինված ուժերըպետք է ազատեին նախկինում թուրքական գրավման ներքո գտնված վիճելիտարածքը, ներառյալ Ախալքալաքը, և փոխարինվեին բրիտանական զորքերովմինչև Փարիզի հաշտության վեհաժողովում նրանց կարգավիճակի որոշումը։ Վրաստանը մերժում է այդ առաջարկը և բրիտանացիները իրենց նախնականառաջարկություններում կատարում են փոփոխություններ, որի համաձայն՝վրացական զորքերը պետք է մնային Ախալքալաքում և Բորչալուի հյուսիսայինմասում, հայկական զորքերը՝ Հարավային Բորչալուում, իսկ նրանց միջև ընկած տարածքում պետք է լիներ «Չեզոք գոտի» բրիտանական հսկողությանտակ5։ Այսպիսով՝ հայերը հետ էին քաշվելու մինչև Դսեղ-Ջալալօղլի գիծը։ Նրանք ստիպված էին զիջել բրիտանական ուժեղ ճնշմանը, քանի որ ինչպեսհայ-վրացական, այնպես էլ ամբողջ անդրկովկասյան խնդիրների տնօրինողըբրիտանական զինվորական միսիան էր6։ 1919թ. հունվարի 9-17-ը հայկական, վրացական և դաշնակիցների պաշտոնատար անձանց մասնակցությամբ տեղի ունեցած խորհրդաժողովում հայկական կողմն ստիպված համաձայնվեց, որ Ախալքալաքում տեղակայվի վրա1 Ա.Մելքոնյան, Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003,էջ 299։ 2 Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 116-135։ 3 Ս.Վրացյան, էջ 220։ 4 Ռ. Հովհաննիսյան, էջ 121։ 5 Ս. Վրացյան, էջ 225։ 6Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղարարար կոնֆերանսի հայկական պատվիրակությանհաշվետվությունը (1918թ. դեկտեմբեր-1919թ. մարտ), Պատմաբանասիրական հանդես, հ.1,Երևան, 2009, էջ 190։ ցական երկու վաշտ՝ դաշնակիցների հսկողության ներքո և երաշխավորվիհայերի մասնակցությունը վարչությանը, ինչը այդպես էլ չիրականացավ։ Իվերջո Վրաստանը վերջնականապես հաստատվում է այդ տարածքում։ Խորհրդաժողովում հաստատվում է նաև բրիտանացիների առաջարկած ծրագիրըԲորչալուում չեզոք գոտի ստեղծելու վերաբերյալ, որը տարածվելու էր Սադախլուի մատույցներից մինչև հայկական զորքերի կողմից նախքան երկշաբաթյապատերազմը գրաված դիրքերը։ 1919թ. հունվարի 25-ին Հայաստանի խորհրդարանի նիստում Արտաքինգործերի նախարարը ներկայացնում է 1919թ. հունվարի 9-17-ը տեղի ունեցածկոնֆերանսում Վրաստանի և Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչների միջևստորագրված որոշումը։ Ըստ որոշման՝ Բորչալուի գավառի չեզոք գոտու սահմանը հյուսիսում պետք է կազմեր այն գիծը, որը միացնում էր 1918թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ վրացական բանակային զորամասերի կողմից զբաղեցրածկետերը։ Այն ձգվում էր Լեգլի-դաղից լեռնաշղթայի ուղիղ գծով մինչև Իրղանչայգյուղը, այնուհետև ուղիղ գծով դեպի Կուլութաշ գագաթն ընկած ջրբաժան գիծ ևՎիրահայոց լեռների գագաթագծով մինչև Սաաթի գյուղը և դարձյալ գագաթներով մինչև Ջանդար (Ջադար) գյուղ և Աղքյորփի, ապա մինչև Օփրեթ գյուղ ևԽոժոռնիի եկեղեցու ավերակները, այնուհետև մինչև Բրդաձոր գյուղ, Սադախլո գյուղ, Սադախլո կայարան, մինչև Թանադաղ լեռ, ապա սահմանը հասել էմինչև Խաչկայա լեռը և Պալութլի Բաշի գագաթները։ Իրղանչայ, Սաաթի, Ջանդար, Աղքյորփի, Օփրեթի, Խոժոռնի, Բրդաձոր,Սադախլո գյուղերը մնում են սահմանային գծից հյուսիս1։ Բորչալուի գավառի չեզոք գոտու հարավային սահմանը համարվում էԴսեղ-Ջալալօղլի գիծը, որը որոշվել է 1918թ. դեկտեմբերի 25-ի համաձայնագրով։ Այսպիսով՝ կարելի է ասել, որ Չեզոք գոտու սահմաններն անցնում էինհետևյալ բնագծով. հարավային սահմանը Ձորագետն էր, հյուսիսային սահմանը կազմում էր Վիրահայոց լեռները, արևմուտքում Խոնավ լեռներն էին, իսկարևելքում՝ Գուգարաց լեռները2։ Չեզոք գոտու հյուսիսում վրացական զորքերնզբաղեցնում էին Ախալքալաքի գավառից մինչև Օփրեթ գյուղն ընկած հատվածը։ Հայկական զորքերը տեղակայվելու էին Քոլագերան կայարանից մինչևԴսեղ հատվածը, ինչպես նաև Ջալալօղլի-Գյառգյառ հատվածում։ Լոռու չեզոքգոտին ընդգրկում էր Ալավերդու պղնձահանքերը, 43 գյուղ՝ գերազանցապեսհայկական և երկաթուղու մոտ 30 մղոնանոց հատվածը՝ 6 կայարաններով։ Չեզոք գոտու տարածքը բաժանվեց Ուզունլարի, Վորոնցովկայի և Ալավերդու տեղամասերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ 4-5 վոլոստներ` գավառակ-գյուղախմբեր։ Ալավերդու տեղամասն ուներ 4 վոլոստ` 11 գյուղերով, Ուզունլարինը(այժմ` Օձուն)` 4 վոլոստ` 11 գյուղերով, Վորոնցովկայինը` 5 վոլոստ` 15 գյու1 Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 163։ 2 Հայաստանի պատմության ատլաս, էջ 22։ ղերով1։ Հայ-վրացական սահմանը այդպես էլ 1918-1920թթ. չհստակեցվեց։ Հետագայում՝ 1921թ., այն վերջնականապես ճշտվեց։ Կնքված համաձայնագրովսահմանն սկսվում էր Թուրքիայի, Հայաստանի և Վրաստանի սահմանագլխինգտնվող Ուչ-թափալար լեռնագագաթից, դեպի արևելք հասնում է Օրթուլ դաղլեռը, ապա թեքվում հյուսիս-արևելք և արևելք` Մադաթափա լիճն ու Տրոյիցկոյե գյուղը թողնելով Վրաստանին, Տատոյ Խարաբա (այժմ՝ Շիրակի մարզիԲավրա գյուղ), Կարմիր Խարաբա և Դարաքեյ (Սարագյուղ) գյուղերը` Հայաստանին` մինչև Լեգլի դաղ (այժմ` Աչքասար գագաթ Ջավախքի լեռներում),ապա սահմանն անցնելու էր Վիրահայոց լեռների ջրբաժանով` մինչև ՊալութլիԲաշի լեռը2։ ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի մասնագետների կարծիքով, ազգագրական,տնտեսական և այլ տեսանկյուններից Աղ Քյորփի, Օփրեթ, Խոխմել, Բրդաձոր,Գյուլիբաղ, Դամիա, Լիճքաձոր, Խոժոռնի, Չանախչի, Ճոճկան և այլ գյուղերիրենց հողահանդակներով պետք է լինեն Հայաստանի կազմում։ Այսինքն՝նրանք դեմ էին Վիրահայոց լեռների ջրբաժանից հյուսիս ընկած հայկականգյուղերի միացմանը Վրաստանին3։ Սակայն սահմանը հիմնականում անցավՉեզոք գոտու հյուսիսային սահմանով4։ Նյութի քննությունը թույլ է տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները.Հայերի և վրացիների միջև վիճելի տարածքներ հանդիսացող Ախալքալաքի գավառը Ծալկայի շրջանով, Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառիԽրամ գետից հարավ ընկած հատվածը, ինչպես նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան մասը, որոնք թե՛ էթնիկական, թե՛ աշխարհագրական, տնտեսական, պատմական ու ռազմավարական առումներով պատկանում էին հայ ժողովրդին, 1918-1920թթ. հայերի ու վրացիների միջև դարձան վիճելի տարածքներ։ Վիճելի տարածքների Հայաստանին ու հայ ժողովրդին պատկանելը,մինչև Անդրկովկասում ազգային պետությունների հռչակումը, ընդունել են նաևվրաց ազգային ու քաղաքական շրջանները։ Ընդ որում, հարցը դրված էր պետական-տարածքային և ոչ թե պարզապես Անդրկովկասի վարչական վերաբաժանումների մակարդակի վրա։ Հայ-վրացական առճակատման առաջին շրջանում (1918թ. հոկտեմբեր)հաստատվեց հայկական կողմի վերահսկողությունը Հարավային Լոռու վրա,սակայն հյուսիս շարժվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ։ Հայոց զորքի հաղթանակը հայ-վրացական երկշաբաթյա պատերազմումհարկադրեց Անդրկովկասում գտնվող դաշնակցային ուժերին դուրս բերել Լոռին վրացական վերահսկողությունից և ստեղծել այնտեղ Չեզոք գոտի, ինչն էլ1 Ս. Կարապետյան, Զինված ապստամբությունը Լոռիում 1921թ, Երևան, 1955թ, էջ 12-14։ Ա.Մելքոնյան, էջ 308։ 2 Ա.Մելքոնյան, էջ 345։ Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.am։ 3 Նույն տեղում, էջ 344։ 4 Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 163։ հետագայում ավելի դյուրին դարձրեց այդ տարածքի միացումը Հայաստանին։ Հայ-վրացական սահմանն անցավ Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանով։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинский конфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանիարխիվների, հ. 2, Երևան, 2009, էջ 66-70։ 2. Դրո, կենսագրական հուշեր, վկայություններ, քաղ գրակ. մատենաշար, կազմեց, խմբագրեց Ա.Անդրանիկյան, հրատ. «Ազատ խոսք», Երևան, 1991, 410 էջ։ 3. Կարապետյան Ս., Զինված ապստամբությունը Լոռիում 1921թ, Երևան,1955թ։ 4. Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ 1918-1920 թթ., գլխ. խմբագիր Ա.Վիրաբյան, Հայաստանի ազգայինարխիվ, Երևան, 2010, 616 էջ։ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Թ.Խ.Հակոբյան, Ստ.Տ.Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ.Բարսեղյան, հ. 1, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1986, 991 էջ, հ. 3, Երևան, 1991, 991 էջ։ 6. Հարությունյան Բ. Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, Բ մաս, Մակմիլան Արմենիա ՀՁ ՓԲԸ, Երևան, 2008։ 7. Հարությունյան Բ. Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, Գ մաս, ՄանմարՀՁ ՓԲԸ, Երևան, 2012։ 8. Հովհաննիսյան Ռ. Գ., Հայաստանի Հանրապետություն, հատոր I, ՀՀ ԳԱԱՊատմության ինստիտուտ, Տիգրան Մեծ հրատ. Երևան, 2005, 570 էջ։ 9. Մելքոնյան Ա. Ա., Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, «Զանգակ 97» հրատ. Երևան 2003,544 էջ։ 10. Ջամալեան Ա., Հայ-վրացական կնճիռը, «Միտք» վերլուծական կենտրոն,Լուսակն հրատ., Երևան, 2011, 244 էջ։ 11. Վրացյան Ս., Հայաստանի Հանրապետություն, III տպագր., Թեհրան, 1982։ 12. Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղարարար կոնֆերանսի հայկականպատվիրակության հաշվետվությունը (1918թ. դեկտեմբեր-1919թ. մարտ),Պատմաբանասիրական հանդես, հ.1, Երևան, 2009, էջ 185-206։ 13. Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.amՏեղեկություններ հեղինակի մասինԱբրահամյան Վարդիթեր Միքայելի - պատմ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, պատմության և իրավագիտության ամբիոն, E-mail։

Հայ-վրացական վիճելի տարածքներ հանդիսացան Ախալքալաքի գավառը նրան սահմանակից Ծալկայի շրջանով, Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը, ինչպես նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան մասը։ Հայ-վրացական կարճատև պատերազմից հետո կազմավորվեց Լոռու չեզոք գոտի, որն ընդգրկում էր Վիրահայոց լեռներից մինչև Ձորագետ ընկած հատվածը։ Հետագայում Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանը դարձավ հայ-վրացական միջպետական սահմանը։

Ներածություն։ Սահմանում։ X բազմության և Y բազմության միջև եղած այն համապատասխանությունը, որտեղ X բազմության յուրաքանչյուր տարրին համապատասխանեցվում է մեկ և միայն մեկ տարր Y բազմությունից, կոչվում է ֆունկցիա։ Նկ. 1X բազմությունը կոչվում է ֆունկցիայի որոշման տիրույթ, իսկ Y բազմությունը` նրա արժեքների տիրույթ։ Սահմանումից հետևում է, որ ֆունկցիան տրված է, եթե`1. Տրված է նրա (X) որոշման տիրույթը։ 2. Տրված է նրա (Y) արժեքների տիրույթը։ 3. Հայտնի է համապատասխանության կանոնը (օրենքը)։ Ֆունկցիան կոչվում է թվային, եթե X և Y բազմության տարրերը թվեր են։ Եթե թվային ֆունկցիան տրված է անալիտիկորեն [Y=f(x) բանաձևի տեսքով], և նշված չէ նրա որոշման տիրույթը, ապա համարվում են, որ այդ տիրույթըարգումենտի այն իրական արժեքների բազմությունն է, որոնց համար f(x)արտահայտությունն իրական թիվ է։ ՀԱՐՑ. Իսկ արժեքների տիրույթը ինչպե՞ս որոշել։ Ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը և որոշման մի քանի մեթոդներՖունկցիայի արժեքների տիրույթը գտնելու համար անհրաժեշտ է լավիմանալ տարրական ֆունկցիաների հիմնական հատկությունները։ Ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը գտնելու խնդիրը առավել բարդվարժություններում հիմնված է՝ 1. գնահատման մեթոդի, 2. պարամետր ներմուծելու, 3. հակադարձ ֆունկցիայի մեթոդի, 4. ֆունկցիայի մեծագույն և փոքրագույն մեթոդի, 5. գրաֆիկական, 6. հայտնի անհավասարությունների կիրառման մեթոդի վրա։ 1) Գնահատման եղանակը կարելի է օգտագործել հիմնականում, երբ անկախ փոփոխականը գտնվում է մեկ արտահայտության մեջ կամ կարելի էբերել այդ տեսքին։ Գնահատման եղանակով ֆունկցիայի արժեքների տիրույթըգտնելու համար. 1) գրում ենք ԹԱԲ 2) ԹԱԲ-ից սկսած, հերթական քայլերով վերցնելով համապատասխան արտահայտությունների սահմանափակումները, ստանում ենք ֆունկցիայիտեսքը՝ իր արժեքների տիրույթով։ Օրինակ 1։ Տրված է` 𝑓(𝑥) = 1+𝑥2 ֆունկցիան, գտնել արժեքների տիրույթը[1]։ Լուծում (գնահատման եղանակ)։ Ֆուկցիայի որոշման տիրույթը` x ∈ 𝑅։ Պատ՝ 𝐸(𝑓) = (0,100]Օրինակ 2։ Գտնել 𝑦 = 1 − 𝑐𝑜𝑠3𝑥 ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը[5]․ 𝐸(1 − 𝑐𝑜𝑠3𝑥) = [0,2]։ Օրինակ 3։ Գտնել ֆունկցիայի մեծագույն ամբողջ արժեքը[5]։ Պատ.՝ [0,2]Պատ.` 8։ Օրինակ 4։ Գտնել ֆունկցիայի մեծագույն ամբողջ արժեքը[7]։ Գտնենք 𝑔(𝑡) ֆունկցիայի մեծագույն արժեքը`𝑔(𝑡) = 5𝑡, որտեղ 𝑡 = 2𝑠𝑖𝑛2𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠2𝑥 − 1[5>1] և 2𝑠𝑖𝑛2𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠2𝑥 − 1=2(1-𝑐𝑜𝑠2𝑥)+5𝑐𝑜𝑠2𝑥 − 1 = 3𝑐𝑜𝑠2𝑥 + 1Օրինակ 5։ Գտնել արտահայտության փոքրագույն արժեքը[5]։ Պատ.՝ 1250Ունենք`։ Այսինքն՝ տրված արտահայտության փոքրագույն արժեքը 3–ն է։ Հիմա գտնենք x-ը`Ստացված x-ի արժեքների դեպքում արտահայտությունը որոշված չէ,քանի որ հայտարարը հավասար է 0-ի։ Հետևաբար տրված արտահայտությանփոքրագույն արժեքը 4–ն է։ Պատ.՝ 4։ Օրինակ 6։ Գտնել E(y) ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը` ֆունկցիայիբարդ արգումենտները հաջորդաբար գտնելու մեթոդով[5]։ 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0,5(4 − 2 ∙ 3𝑥 + 9𝑥)։ Ձևափոխենք ֆունկցիան`𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0,5(5 − (1 + 2 ∙ 3𝑥 + 32𝑥)) = 𝑙𝑜𝑔0,5(5 − (1 + 3𝑥)2)։ 𝐸(3𝑥) = (0. +∞)։ 𝐸(3𝑥 + 1) = (1. +∞)։ 𝐸(−(3𝑥 + 1)2) = (−∞; −1)։ 𝐸(5 − (3𝑥 + 1)2) = (−∞; 4)։ Նշանակենք` 5 − (3𝑥 + 1)2 = 𝑡, որտեղ 𝑡 ∈ (−∞; 4)։ Ստացանք` 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔𝑜,5𝑡, որտեղ { հետևաբար 𝑡 ∈ (0; 4)։ (0; 4) միջակայքում ֆունկցիան անընդհատ է և նվազող𝑡 = 4 => 𝑦 = 𝑙𝑜𝑔0,54 = −2։ Ստացանք` 𝐸(𝑦) = (−2; +∞)։ Պատ.՝ (−2; +∞)։ Նկատենք, որ վարժության լուծման համար անհրաժեշտ չեղավ գտնելնախնական ֆունկցիայի որոշման տիրույթը, սակայն օրինակի լուծման ընթացքում այդ խնդիրն ամբողջությամբ շրջանցել հնարավոր չեղավ։ Օրինակ 7։ Գտնել 𝑦 = 𝑐𝑜𝑠7𝑥 + 5𝑐𝑜𝑠𝑥 ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը[6]։ Լուծենք գնահատման մեթոդով։ Քանի որ գումարելի ֆունկցիաները իրենց մեծագույն և փոքրագույն արժեքներն ընդունում են նույն կետերում, ապա 𝑦 ∈ [−6; 6]։ Պատ.` 𝑦 ∈ [−6; 6]։ Օրինակ 8։ Ֆունկցիայի մեծագույն և փոքրագույն արժեքները գտնելուվերաբերյալ[5]։ Լուծել հավասարումը՝)։ Քննարկենք ձախ մասը՝Քննարկենք աջ մասը՝Ձախ և աջ մասերը հավասար են, երբ երկու մասերն էլ հավասար են 2-ի՝ Պատ.՝ 𝑥 = 0,42) Պարամետրական եղանակով ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը գտնելու համար ֆունկցիան դիտում ենք որպես պարամետր` b, և խնդիրը բերում պարամետրի արժեքների որոշմանը, որոնց դեպքում f(x)=b հավասարումը ունիլուծում։ Օրինակ 9։ Տրված է 𝑓(𝑥) = 9+𝑥2 ֆունկցիան, գտնել արժեքների տիրույթը[1]։ Լուծում (պարամետր ներմուծելու եղանակ)։ Օրինակ 10։ a պարամետրի ի՞նչ արժեքների դեպքում √𝑥 + 5 = 𝑎(𝑥2 + 4)հավասարումն ունի միակ արմատ [-4;-1] միջակայքում[6]։ Լուծենք ֆունկցիայի անընդհատության և մոնոտոնության օգտագործմամբ։ Պատ.՝ [− ]։ [-4;-1] միջակայքում 𝑦 = 𝑥2 + 4 ֆունկցիան անընդհատ է, նվազող և դրական, հետևաբար 𝑔(𝑥) = –ն անընդհատ է և աճող այդ միջակայքում։ ℎ(𝑥) = √𝑥 + 5 ֆունկցիան անընդհատ է և աճող իր որոշման տիրույթում`𝐷(ℎ) = [−5; +∞) և մասնավորապես` [-4;-1] միջակայքում, որտեղ այն նաևդրական է։ Այսպիսով` 𝑓(𝑥) = 𝑔(𝑥) ∙ ℎ(𝑥) անընդհատ է և աճող [-4;-1] միջակայքում,այդ պատճառով [-4;-1] միջակայքում արժեքների տիրույթն է` [𝑓(−4); 𝑓(−1)] = [0,05; 0,4], հետևաբար, երբ 𝑎 ∈ [0,05; 0,4] հավասարումը [-4;-1] միջակայքումունի լուծում, ընդ որում, միակը։ Պատ.` 𝑎 ∈ [0,05; 0,4]Օրինակ 11։ Գտնել 𝑓(x)= ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը։ Լուծենք պարամետր ներմուծելու մեթոդով։ Նշանակենքա) երբ 𝑎 = 2 , ֆունկցիան դառնում է գծային`−4𝑥 − 5 = 0, որը ունի լուծում։ բ) երբ 𝑎 ≠ 2 , ֆունկցիան քառակուսային է և լուծում ունի, երբ D≥ 0 <=> ա) և բ) լուծումների միավորումից կստանանք` E(f)= [ ]։ Պատ.՝ [ ]։ 3) Հակադարձ ֆունկցիայի մեթոդ։ Որպես պարամետր ներմուծելու մեթոդի անուղղակի կիրառում արժեքների տիրույթը գտնելու համար կարելի է նայել հակադարձ ֆունկցիայի մեթոդը[6]։ Այդ դեպքում պետք է լուծել f(x)=y (x-ից կախված) հավասարումը, որտեղy-ը պարամետր է։ Եթե այդ հավասարումն ունի միակ լուծում x=g(y), ապա E(f)արժեքների տիրույթը համընկնում է g(y) հակադարձ ֆունկցիայի D(g) որոշմանտիրույթին։ Իսկ եթե f(x)=y ունի մի քանի լուծում՝ x=g1(y), x=g2 (y)և այլն, ապա E(f)= g1 (y), g2(y), … որոշման տիրույթների միավորումը։ Օրինակ 12։ 𝑦 = 5 Որոշման տիրույթը՝ D(x)։ <=> 𝐷(𝑥) = (0,1) ∪ (25, +∞)։ Պատ.՝ (0,1) ∪ (25, +∞)4) Ֆունկցիայի մեծագույն և փոքրագույն արժեքների մեթոդով կարելի է գտնել այն ֆունկցիաների արժեքների տիրույթները, որոնց որոշման տիրույթըփակ է, և ֆունկցիան անընդհատ է այդ տիրույթում։ Այս դեպքում հարցը բերվում է ֆունկցիայի մեծագույն և փոքրագույն արժեք գտնելուն տրված փակ տիրույթում։ Օրինակ 13։ Գտնել 𝑓(𝑥) = √11 − 𝑥 + √𝑥 − 3 ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը[1]։ Լուծում (մեծագույն, փոքրագույն գտնելու մեթոդ)։ Քանի որ ֆունկցիայի 𝐷(𝑓) = [3,11] փակ տիրույթն է, հարցը բերվում է փակտիրույթի վրա անընդհատ ֆունկցիայի մեծագույն ու փոքրագույն գտնելուն։ 𝑓′(𝑥) = 0 ⇒ √𝑥 − 3 = √11 − 𝑥 , որտեղից 𝑥 = 7 ∈ 𝐷(𝑓)𝐸(𝑓) = [√8, 4]։ Պատ.՝ [√8, 4]։ 5) Գրաֆիկական եղանակով որոշում ենք այն ֆունկցիաների արժեքների տիրույթը, որոնց գրաֆիկները հարմար է կառուցել ձևափոխությունների կամֆունկցիայի հատկությունների հիման վրա։ Օրինակ 4 (գրաֆիկական եղանակ)։ Գտնել 𝑓(𝑥) = 𝑥|𝑥 − 4| ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը[1]։ 𝑓(𝑥) = 𝑥2 − 4𝑥 = (𝑥 − 2)2 − 4 կամ { Պատ.՝ (−∞, ∞)6) Հայտնի անհավասարությունների կիրառմամբ որոշում ենք այն ֆունկցիաների արժեքների տիրույթները, որոնցում հնարավոր է հայտնի անհավասարությունների կիրառմամբ ապահովել մեծագույն կամ փոքրագույն արժեքները։ ֆունկցիայի մեծագույն և փոքրագույն արOրինակ 10։ Գտնել 𝑦 = ժեքները, որտեղ 𝑎, 𝑏 > 0[4]։ Նկատենք , որ Երբ x<0, ապա f(x)<0Երբ x>0, ապա f(x)>0Երբ x=0, ապա f(x)=0Այստեղից հետևում է, որ f(x) ֆունկցիան իր մեծագույն արժեքն ընդունումէ (0;+∞) միջակայքում, իսկ փոքրագույն արժեքը` (-∞; 0) միջակայքում։ Առաջին եղանակ։ Ինչպես գիտենք 𝑎𝑥2 և 𝑏 թվերի համար≥ |𝑥| ∙ √𝑎𝑏 , որտեղ հավասարությունը տեղի ունի, երբ 𝑎𝑥2=b։ Երբ x >0,, այստեղից ստացվում է, որ f(x) ֆունկցիայի ամենամեծ արժեքը հավասար է-ի, որն ընդունում է 𝑥 = √ 𝑏 կետում։ Քանի որf(x) ֆունկցիան կենտ է, ուստի նրա ամենափոքր արժեքը հավասար է − -ի,որը f(x) ֆունկցիան ընդունում է 𝑥 = −√ 𝑏 կետում։ Երկրորդ եղանակ։ f(x) ֆունկցիան (0; +∞) միջակայքում համընկնում է 𝑔(𝑥) = ֆունկցիային, որտեղ 𝑎, 𝑏> 0։ Այս ֆունկցիան իր մեծագույնարժեքը կընդունի այն դեպքում, երբ h(x) = 𝑎𝑥 + ֆունկցիան ընդունում է իրփոքրագույն արժեքը։ Քանի որ 𝑎𝑥 ∙ = 𝑎𝑏 հաստատուն է, ապա 𝑎𝑥 + գումարն ընդունում է իրփոքրագույն արժեքն այն դեպքում, երբ 𝑎𝑥 = , այսինքն՝ երբ 𝑥 = √𝑏 ։ Այսպիսով՝ ստացանք, որ f(x) ֆունկցիան (0;+∞) միջակայքում ամենամեծարժեքն ընդունում է 𝑥 = √𝑏 կետում, և այն հավասար է f(x) ֆունկցիայի փոքրագույն արժեքը գտնում ենք առաջին եղանակիհամանմանությամբ։ Օրինակ 11։ Գտնել xyz արտադրյալի մեծագույն արժեքը, եթե հայտնի է, որx, y, z > 0 և 2x +√3y+𝜋z =1[4]։ 2x +√3y+𝜋z=1 պայմանից ` կստանանք 𝑥 = , որտեղ հավասարությունը տեղի կունենա, երբ 2𝑥 = √3𝑦 = 𝜋z և օգտվելով ։ Պատ.` ։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Մաթեմատիկայի թեստային առաջադրանքների շտեմարան Մաս1, 2։ Երևան։ Րաբունի։ 2015։ 286 էջ։ 2. Գևորգյան Գ․Դ․,Սահակյան Ա․Ա․ Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր 10։ Երևան։ «Տիգրան Մեծ» հրատ.։ 2017։ 203 էջ։ 3. Գևորգյան Գ․Դ․, Սահակյան Ա․ Ա․ Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր 12։ Երևան։ Տիգրան Մեծ։ 2017։ 199 էջ։ 4. Սեդրակյան Ն․Մ․, Ավոյան Հ․ Մ․ Անհավասարությունների ապացուցմանմեթոդներ։ Երևան։ Նաիրի։ 1998։ Էջ 24-46։

Դպրոցական դասընթացում և բուհական ընդունելության քննական հարցաշարերում բարդություն ներկայացնող հարցերից է արժեքների տիրույթ գտնելը։ Անհրաժեշտություն է զգացվում որոշակի համակարգված մեթոդների իմացությունը այդ գործընթացը առանց լրացուցիչ բարդությունների իրականացնելու համար։ Աշխատանքում ներկայացված են արժեքների տիրույթի որոշման համակարգված մեթոդներ և այդ մեթոդները կիրառված են տիպային օրինակներում։ Դիտարկված են շտեմարանային օրինակներ, ընտրված է համապատասխան մեթոդը և կիրառված կոնկրետ վարժություններում։

Անգլերենի տաբու բառերի ստուգաբանությունը նոր լույսի ներքոդիտարկելն արդիական է, քանի որ այս ոլորտը գրեթե ուսումնասիրվածչէ։ Տաբու բառերի ծագումնաբանության հետազոտությունը թույլ էտալիս բացահայտել դրանց նախնական իմաստների պատմականզարգացման ու փոփոխությունների պատճառները։ Անգլերենը (English <հին անգլերեն Ænglisc), ինչպես հայերենը, այն եզակի լեզուներից է, որիբառապաշարը ծագումնաբանորեն բազմաշերտ է։ Անգլերենը՝ որպեսհնդեվրոպականզարգացման տարբեր` նախագրային և գրային փուլեր է ունեցել։ Այնդարերի ընթացքում կրել է տարաբնույթ փոփոխություններ ևանընդհատ համալրվել ու կատարելագործվել է։ Մեր ժամանակներումսոցիալ-տնտեսականզարգացումներըհանգեցրել են անգլերենի գլոբալ լեզու դառնալու միտմանը [2]։ լեզվաընտանիքի գերմանական ճյուղիև աշխարհաքաղաքականլեզուԱնգլերենի տաբու բառերը ներկայանում են ծագումնաբանականմի շարք հնագույն բառաշերտերով։ Այդ բառամիավորներն ավանդվել ենհնդեվրոպական հիմնալեզվից, կայուն գործածություն են ունեցելնախագերմանական լեզվում ու նրա բարբառներում, ապա ամրակայվելեն անգլերենումհնդեվրոպական,գերմանական և արևմտագերմանական ծագում ունեցող բառեր են։ Անգլոսաքսոնական ծագում ունեցող այդ բառերը կազմում ենանգլերենի բառապաշարի 25-30 տոկոսը [4], և նրանց մեծագույն մասնարմատային բառեր են։ հիմնականում[3]։ ԴրանքԱնգլերենում բնիկ ծագում ունեցող տաբու բառերի ընդհանուրքանակը 41-ն է, որոնցից 16-ը գերմանական բնիկ ծագման անգլերենտաբու բառերն են կազմում։ Այդ բառերի բնիկ ծագման հարցըվիճարկման ենթակա չէ և ճշգրտված է տարբեր աղբյուրներով։ Լինելովանգլերենի հիմնականբառերնարտացոլում են մարդկանց առօրեական գործունեությունը, ունենանսահմանափակ գործածություն և անգլախոսների մշակույթի,կենսակերպի անքակտելի մասն են կազմում։ բառաֆոնդի միավորներ` այդենձեռքբերել տարբերԳերմանական ծագման բնիկ բառերը գործածվել են անգլերենիզարգացման տարբեր էտապներում և ամենակարևորը` տաբունշանակությունըժամանակներում։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ դիտարկվող բառերիմեծամասնությունը տաբուի գործառույթ ու նշանակություն չեն ունեցելիրենց գործածության սկզբնական շրջանում։ Արտահայտելով բառհասկացական ընդհանուր նշանակություններ` պատմականորեն այդբառերը ձեռք են բերել նոր իմաստներ, ի վերջո` վերածվել ենտաբուների։ Գերմանական ծագման բնիկ տաբու բառերն են` arse, ass,Indian), tit, beaver։ Այս բառամիավորները, լինելով գերմանականծագման բառեր, ավանդվել են նախագերմաներենից։ Այս իրողությունըհիմնավորվում է նաև այդ բառերի` գերմանական ճյուղին պատկանողցեղակից մյուս լեզուներում գոյությամբ։ Նշված տաբու բառերի ծագումնաբանական դասակարգումըկատարելիս կարևոր է պարզել նաև այդ միավորների տաբու իմաստովգործածվելու բացարձակ կամ մոտավոր ժամանակաշրջանը և դրանցգործածության տեղային պատկանելությունը, որոնք ստուգվել ենհնարավոր բոլոր աղբյուրներով։ Առանձնացված խմբավորումներըհամապատասխանեցրել ենք անգլերենի զարգացման փուլերին՝ ա) հինանգլերենից ավանդված տաբուներ (մ. թ. 5-ից 11-րդ դարեր)` arse, ass, բ)միջին անգլերենից ավանդված տաբուներ (11-րդ դարի վերջերից մինչև15-րդ դարի կեսերը)` turd, tool, whore, ball, գ) վաղ նոր կամժամանակակից անգլերենում ի հայտ եկած տաբուներ (15-րդ դարիվերջերից մինչև այսօր)` beaver, shit, crock, prick, queen, red Indian, tit,root, spade, yellow։ Ստորև կդիտարկենք գերմանական ծագման բնիկ տաբու բառերիլեզվապատմական առանձնահատկությունները. հետևյալդրսևորումներն1. Arse/ass բառամիավորները հանդիսանում են միևնույն բառհասկացության հնչյունական տարբերակներ։ Հետույք, կենդանու հետևիմաս նշանակությամբ մարմնանունը մինչ օրս գործածվող տաբու է։ Չենքբացառում, որ անգլերենի նախագրային շրջանում այն չի ընկալվելորպես տաբու, սակայն դրա վերաբերյալ որևէ տվյալ չկա։ Ակնհայտ է, որինչպես անգլերենում, այնպես էլ ցեղակից լեզուներում, նրա հիմնականգործառույթը տաբու մարմնանուն լինելն է։ Հետաքրքրական է, որ այսբառը անգլերենի զարգացման բոլոր փուլերում պահպանել է տաբուի իրեզակի նշանակությունը և լրացուցիչ այլ իմաստներ չի ստացել։ Arse/assարմատըունի`նախահնդեվորպական վերականգնված արմատ` *ors - հետույք,հետնամաս, նախագերմաներեն` *arsoz, հին անգլերեն` ærs/ars - պոչ,հետույք։ Անգլերենին անմիջականորեն ցեղակից լեզուներում ունիհետույք իմաստը. հին սաքսոներեն, հին բարձր գերմաներեն, հիննորվեգերեն` ærs/ars, միջին հոլանդերեն` ærs, հոլանդերեն` aars, միջինգերմաներեն` arsch։ Այս բառի համար աղբյուր են հանդիսանում նաևհունարեն orros - պոչ, հետույք, պոչուկ, խեթերեն arrash, հին իռլանդերենerr - պոչ բառերը։ Այն կա նաև հայերենում` օռ/ւօր/ոռ - հետույքնշանակությամբ։ Ի դեպ, այս միավորը հայերենի հնդեվրոպականհիմնաշերտային եզակի միավորներից մեկն է, որը նույնպես տաբու է ևունի անսահմանափակ իրավիճակային գործածություն։ ծագումնաբանական2. Ball բառն անգլերենում ամորձի իմաստը ձեռք է բերել 14-րդդարից։ Որպես համեմատության եզր՝ դիտարկվում է ballocks ձևը։ Այսբառը հայտնաբերում է հետևյալ ձևերը` նախագերմաներեն` *balluz, որիհավաստիությունը հիմնավորվում է հոլանդերեն bal, ֆլամանդերեն bal,հին բարձր գերմաներեն ballo, գերմաներեն ball պահպանված ձևերիգոյությամբ։ Այս բառի հնդեվրոպական նախալեզվի վերականգնվածարմատն է` *bhel - blow, swell - փչել, ուռչել։ Այս բառի ծագումըվերականգնվում է նաև հին նորվեգերենի bǫllr և հայերենի բոլոր - կլոր,շրջանաձև, ամբողջ, ինչպես նաև բարբառային պլոր - տղամարդուամորձի, ամեն մի ձվաձև գեղձը [5] բառամիավորների օգնությամբ։ Բառը հայերենում ևս համարվում է տաբու։ Անգլերենում այս բառի կլորառարկա, գնդաձև մարմին, նաև` խաղագնդակ իմաստը գործածվել էմիջին անգլերենում 1200 թվականներից սկսած։ Հին անգլերենումվերականգնված, բայց չարձանագրված ձևը *beal, *beall միավորն է։ Պահպանվել ու ավանդվել է դրա փաղաքշական bealluc - ամորձի տարբերակը։ 3. Beaver բառը տաբուի` կանանց սեռական օրգանները և նրանցհարող հատվածները իմաստով գործածվել է 20-րդ դարում։ Այսգոյականի բուն` խոշոր չորքոտանի երկկենցաղ Կաստոր ցեղատեսակիկրծող (large amphibious quadruped rodent of the genus Castor) իմաստը հինանգլերենում ունեցել է beofor, befor, befer (ավելի վաղ` bebr) ձևերը, որըհամապատասխանում է նախագերմաներեն *bebruz ձևին։ Այս ձևիգոյության համար աղբյուր են հանդիսանում հին սաքսոներեն bibar, հիննորվեգերեն bjorr, միջին հոլանդերեն և հոլանդերեն bever, ցածրգերմաներեն bever, հին բարձր գերմաներեն bibar, գերմաներեն biberձևերը։ Այս բոլոր միավորների հիմքում ընկած են նախահնդեվորոպական *bhebhrus, ավելի ստույգ` *bher- արմատները, որոնք ունենպայծառ, շագանակագույն, լուսավոր - bright; brown իմաստները։ Նշվածիմաստի համար աղբյուր է հանդիսանում լատիներեն bebrus, չեխերենbobr, ուելսերեն befer ձևերը։ 4. Crock բառը՝ որպես տաբու, հանդես է գալիս a crock of shitդարձվածային միավորում։ Ամերիկյան անգլերենում գործառվող այստաբուն որպես դարձվածային միավորի տարր գործածվել է նորանգլերենում։ Այս բառն ունի ծագման հետևյալ առանձնահատկությունները` նախագերմաներեն` *krogu - կաթսա, զամբյուղ, հինանգլերեն` crocc, crocca - զամբյուղ, կավե անոթ, կաթսա, միջինանգլերեն` crokke։ Նշված ձևերի վերականգնման համար աղբյուր ենհանդիսանում հին ֆրիզերեն krocha - զամբյուղ, հին սաքսոներեն kruka,միջին հոլանդերեն cruke, հոլանդերեն kruik, հին բարձր գերմաներենkruog - կուժ», գերմաներեն krug, հին նորվեգերեն krukka - զամբյուղ,միջին իռլանդերեն crocan - զամբյուղ, հունարեն krossos - կուժ, հինեկեղեցական սլավոներեն krugla - բաժակ բառերը։ Ենթադրվում է, որ այս բառը կարող է առաջացածլինելֆլամանդերենից` հավանաբար կապվելով to crack - կոտրել բայի հետ։ Միջին անգլերենում ունի նաև croke, crok - կեղև, կլեպ, կճեպ - hull, huskիմաստը։ Փոխաբերական իմաստը` refuse, - հրաժարվել, մերժել, ցածրգերմաներենումիսկ խոսակցականանգլերենում`crock - մութ, սուտ (1650 թվական) իմաստները։ - անարժեք,ունի krak 5. Prick բառը տաբուի առնանդամ իմաստով սկսվել է գործածվել16-17-րդ դարերից։ Այն ունի նախագերմանական ծագում։ Դրավկայությունն են ցածր գերմաներենի և հոլանդերենի prik - կետ, միջինհոլանդերենի և շվեդերենի prick - կետ, շատ փոքր ձևերի գոյությունը։ Հին անգլերենում ունի pricca - կետ, ծակ, մասնիկ, տարածության կամժամանակի փոքր տարր - point, puncture; particle, small portion of space ortime իմաստները, իսկ միջին անգլերենում`prikke ձևը։ 6. Queen բառի տաբու` կանացի վարքուբարքով տղամարդ,հոմոսեքսուալ իմաստը սկսվել է գործածվել 1924 թվականից։ Այս բառինախահնդեվրոպական արմատը *gwen - կին բառն է, որը համարվում է*kwenon բառի ձայնդարձից առաջացած տարբերակը։ Այս բառի հիմք էհանդիսանում quean - երիտասարդ, առողջ կին արմատը։ Այնհամապատասխանումլեզուների ձևերին, որոնցիցպահպանվել են նախագերմաներեն *kwoeniz և հին անգլերեն` cwen կին, հատկապես թագավորի կին, թագուհի, պետության կին ղեկավարիմաստները, որոնց ցեղակից լեզուներում պահպանված համապատասխան ձևերն են` հին սաքսոներեն quan - կին, հին նորվեգերեն kvaen,գոթերեն quens ձևերը։ Անգլերենին հեռավոր ցեղակցություն ունեցողհայերենում այն համապատասխանումէ հինհայերենյան կինգոյականին։ ցեղակիցէգործածվում7. Red ածականըէ Red Indian տաբուբառակապակցության մեջ, որը գործածվել է անգլերենի զարգացման նորշրջանում։ Red բաղադրիչն ունի ծագման հետևյալ առանձնահատկությունները` նախագերմաներեն` *rauthan, և հին անգլերեն` read կարմիր, որոնց ծագման ճշգրտությունը հիմնավորվում է ցեղակիցլեզուներում պահպանված ձևերի գոյությամբ, այն է` հին նորվեգերեն`rauðr, դանիերեն` rød, հին սաքսոներեն`rod, հին ֆրիսերեն` rad, միջինդանիերեն` root, հոլանդերեն` rood, գերմաներեն` rot, գոթերեն` rauþs։ Պահպանված բոլոր ձևերի հիմքում ընկած է հնդեվրոպականնախալեզվի *reudh - կարմիր, շագանակագույն արմատը։ Ի դեպ, սամիակ գունանունն է, որի համար վերականգնվել է հնդեվրոպականորոշակի ընդհանուր արմատ։ Ընդ որում՝ red արմատը պահպանվել էRead /Reid ազգանվան մեջ։ Այստեղ ներքին վերականգնման մեթոդովպարզորոշ երևում է հին անգլերենում բառի բուն պատկերը, բառումձայնավորների երկար արտասանությունը։ հետ,որոնցենքհարկընկալումներիRed գունանունը՝ որպես ածական, կապվում է հասարակականտարբերհամարումանդրադառնալ։ Դրանցից մեկը 1917 թվականին ձևավորված բոլշևիկյանշարժումն էր։ Այդ շարժման ներկայացուցիչները կարմիր գույնըհամադրում են իրենց գաղափարներին։ Ըստ էության՝ Եվրոպայումհեղափոխական գործընթացներում կարմիր գունանունը նույնացվել էարյան և բռնության հետ, որի մասին վկայություններ կան դեռևս 1297թվականից, իսկ 1793 թվականին այն դառնում է ֆրանսիականհեղափոխության սիմվոլը։ Red արմատը կա նաև Red Republicկապակցության մեջ, ինչպես նաև` Red China գոյականում, որը վկայվածէ 1934 թվականից։ Որպես գոյական՝ այն ունի արմատական, կոմունիզմիմաստը, որի առաջին վկայությունն արձանագրված է 1851 թվականից։ Հնդեվրոպական նախալեզվում կա ևս մեկ արմատ, որը կարող էկապ ունենալ քննարկվող բառի հետ։ Խոսքը *red - քանդել, քերծել, կրծել- to scrape, scratch, gnaw արմատին է վերաբերում։ Սանսկրիտում այսբառն ունի radati - քերծվածքներ, կրծողներ - scrapes, gnaws, radanah ատամ - tooth, լատիներենում rodere - կրծել, ուտել - to gnaw, eataway, radere - քսել, քերել, քաշել - to scrape, ուելսերենում rhathu քերծվածք ձևերը։ Չի բացառվում, որ այս երկու միանման արմատներըծագումնաբանական մեկ հիմքից առաջացած լինեն։ շրջանում։ Հին անգլերենում8. Root - քանդել, փորել մռութով - dig with the snout բայը վկայվումէ 1530 թվականից։ Ենթադրվում է, որ այն տաբու իմաստ է ձեռք բերելնոր անգլերենիունի wrotan արմատակալել, իսկ միջին անգլերենում՝ wroten - քանդել, փորելմռութով - dig with the snout ձևերը։ Այս բառի նախագերմանական ձևը*wrot- բառն է։ Բառի վերականգնման համար աղբյուր են հանդիսանումնաև հին նորվեգերեն rota և շվեդերեն rota - արմատը քաշել, դուրս հանել- to dig out, root out, միջին ցածր գերմաներեն wroten, միջին հոլանդերենwroeten, հին բարձր գերմաներեն ruozian - հերկել տարբերակները։ Ընդորում՝ *wrod- - արմատահանել, կրծոտել - to root, gnaw ձևը համարվումէ այս բառի նախահնդեվրոպական արմատը։ Բառիմաստը կապված էնաև հին անգլերենի wrōt - մռութ, դունչ - snout, գերմաներեն rüssel մռութ, դունչ - snout, գուցե նաև լատիներեն rodere - կրծոտել - gnawբառամիավորների հետ։ 9. Shit բառը իր ծագումնաբանական իմաստով չեզոք միավոր է ևվուլգարային նշանակությունչի ունեցել։ Տաբու արտաթորանք,արտազատել իմաստը ձեռք է բերել 1580 թվականներից և դադարել է այդ իմաստով գործածվել գրավոր խոսքում։ Նույնիսկ 18-րդ դարիվերջին«վուլգար» հրատարակություններոմ այններկայացվում է անընթեռնելի ձևով, որպեսզի մնա անհասկանալի։ լույս տեսած բայը նախագերմաներենում ունի*skit- ձևը, իսկ հինանգլերենում ներկայանում է scitte/scitan/scytel - ինքնամաքրում,արտազատում, փորլուծություն - purging, diarrhoeaձևայինտարբերակներով։ Այս բառի ստուգաբանության աղբյուր են հյուսիսայինֆրիսերեն skitj, հոլանդերեն schijten, գերմաներեն scheissen (բայ) ձևերը։ Shit բառի վերականգնված նախահնդեվրոպական արմատը *skei- կտրել, պառակտել բայն է, որի մարմնից զատել, արտազատելհասակացության իմաստը ստուգաբանվումլատիներենexcrementum - բաժանում, անջատում, excernere - բաժանել, անջատել բառերի օգնությամբ։ Համարժեքը հին անգլերենի scearn - գոմաղբ, կեղտբառն է, որի մյուս դրսևորումը scieran - կտրել, ճղել բայն է։ Միջինանգլերենում ունի shitel - գոմաղբ, արտաթորանք ձևաիմաստայինտարբերակը։ Shit գոյականի և ածականի ծագման համար որպեսաղբյուր է հանդիսանում shit բայը։ է նաև10. Spade բառը՝ որպես տաբու, ունի նսեմացուցիչ ենթատեսքունեցող սևամորթ իմաստը, որը գործածվել է 1928 թվականից։ Այսիմաստի առաջացման հիմքը խաղաքարտի գունային սիմվոլն է։ Բառիծագմումը կապված է նախագերմաներեն *spadan միավորի հետ, որըհիմնավորվում է հին ֆրիսերեն spada - բահ, միջին հոլանդերեն spade սուր, թուր, հին սաքսոներեն spado, միջին ցածր գերմաներեն spade,գերմաներեն spaten ձևերի գոյությամբ։ Հին անգլերենում ունի spada բահ, փորելու գործիք իմաստը։ Նախահնդեվրոպական վերականգնվածձևն է *spe-dh, իսկ արմատը` *spe - երկար, հարթ փայտե կտոր իմաստով,որն էլ հիմնավորվում է նաև հունարեն spathē - փատե թիակ, բերան,սայր, իտալերեն spade - սուր (հոգնակի`spada) , հին անգլերեն spon փայտի կտոր, բեկոր, հին նորվեգերեն span - բեկոր ձևերի գոյությամբ։ 11. Tool բառը առնանդամ իմաստով կիրառվել է 1550-ականթվականներից։ Նախագերմաներենում կիրառվել է *tōwalan - գործիքտարբերակը, որի հիմքում ընկած է պատրաստել իմաստը։ Հինանգլերենում ունի tōl - գործիք, որն օգտագործում է արհեստավորը կամբանվորը, զենք իմաստները։ Այս բառի համար աղբյուր է հանդիսանումհին նորվեգերեն tol ձևը, ինչպես նաև հին անգլերենի tawian պատրաստել» բայը (տե´ս taw)։ 12. Tit բառը տաբու իմաստով սկսվել է գործածվել16-րդ դարիկեսերից։ Հին անգլերենում ունի tit/titt - սիսեռ, զգեստ, խուլ, կուրծքիմաստները։ Ծագումը գերմանական է, որի համարժեքները կանհոլանդերենում` tit, և գերմաներենում` zitze։ Բառը՝ որպես ժարգոնայինձև, գործածվում է նաև Ամերիկայում` թվագրվելով 20-րդ դարի սկզբին։ Ժամանակակից սլենգային tits (հոգնակի) տարբերակը վկայագրվում է1928 թվականից։ Ենթադրվում է, որ այս բառի սկզբնական ձևը եղել է teatկամ բարբառային ու փաղաքշական titties (հոգնակի) տարբերակը։ Ենթադրվում է նաև, որ այս բառն ունի սկանդինավյան ծագում ևկապվում է իսլանդերեն titlingur - ճնճղուկ բառի հետ։ Ավելի վաղունեցած իմաստներն են` փոքր ձի և աղջիկ, ապա` կուրծք։ Բառիժամանակակից իմաստը թվագրվում է 18-րդ դարի սկզբից։ Ի դեպ,ենթադրում ենք, որ հայերենում այս բառի համարժեքը բարբառային ծիծմարմնանունն է, որը նույնպես հայերենի տաբու բառերի թվին էպատկանում։ 15-րդդարից։ Բառիծագումնաբանական13. Turd բառը տաբու տհաճ, արհամարհելի մարդ իմաստը ձեռք էբերելեննախագերմաներեն` *turdam, և հին անգլերեն tord - արտազատում,արտաթորանք - piece of excrement միավորները, որոնց հիմնավորմանհամար աղբյուր են միջին հոլանդերենի torde - արտազատում,արտաթորանք - piece of excrement, հին նորվեգերենի tord-yfill ևհոլանդերենի tort-wevel - գոմեշի, բզեզի թրիք - dung beetle միավորները։ Հնդեվրոպական նախալեզվում ունի *drtom ձևը, որի հիմքում ընկած է*der- - բաժանել, մաշկել, կլպել արմատը։ Այս իմաստով այն համարժեք էshit բառի իմաստին, այսինքն` այն, ինչ արտազատվում է մարմնից։ ձևերն14. Whore բառը տաբուի իմաստով գործածվել է 1200-ականթվականներից։ Այն ուշ հին անգլերենում ունի hōre - մարմնավաճառ,պոռնիկ իմաստը։ Նախագերմանական է համարվում նրա *hōranկամ *hōrā- իգական ձևը` հավանաբար ծագումնաբանական մեկը, որըցանկանում է իմաստով։ Այսպիսի իմաստի աղբյուր են հանդիսանումհին ֆրիզերեն hor - պոռնկություն, հին նորվեգերեն hora դավաճանություն, շնացող, դանիերեն hore, շվեդերեն hora, հոլանդերենhoer, հին բարձ գերմաներեն huora - պոռնկություն, գերմաներեն hure ևգոթերեն hors - շնացող, պոռնկություն անող ձևերը։ Որպես բայ՝ առկա էhorinon - շնություն անել ձևը։ Այս բառի համար վերականգնվում է նախահնդեվրոպական *ka- համակրել, ցանկանալ արմատը, որը այլ լեզուներում ներկայանում էսիրահար, սիրեկան, ընկեր իմաստներով։ Հնդեվրոպական արմատըառկա է նաև լատիներեն carus - սիրելի, թանկագին բառում։ Հինանգլերենում այն կարող էր հնչել նաև բարբառային տարբերակներով`*hoor, horh։ wh- ձևն ուղղագրության փոփոխության հետևանքովառաջացել է 16-րդ դարի սկզբից որպես միջին անգլերենի hore ձևիուղղագրական փոփոխություն։ Այս բառի հետ են կապվում նաև այլ բառեր, ինչպիսին է հինֆրանսերենի pute բառը, որը, հավանաբար, բառացիորեն ունի աղջիկնշանակությունը։ Այն ավանդվել է վուլգար լատիներենի *puttus ձևից։ Չիբացառվում նաև, որ այն կարող է առաջացած լինել լատիներեն putidus գայթակղիչ ձևից (տե´ս poontang)։ Ուելսերեն putain - պոռնիկ բառըփոխառվել է ֆրանսերենից հավանաբար միջին անգլերենի միջոցով։ Հունարենն ունի porne - պոռնկություն ձևը, որը հարակցվում է pernemi վաճառել բառի հետ. հավանաբար այսպես այն կապվում է ստրուկկանանց որպես մարմնավաճառ առևտրի հետ։ Ի դեպ, հայերենի տաբուբառերի համակարգում կա հին ֆրանսերեն pute ձևին և´ հնչողությամբ,և´ գրությամբ համարժեք բառ միավոր, որը կնոջ մարմնանվան` հեշտոց իմաստն ունի, իսկ հայերենի պոռնիկ բառը փոխառություն էհունարենից։ գոյությունը հիմնավորվում15. Yellow բառը տաբուի իմաստով կիրառվել 19-րդ դարիվերջերից։ Այս բառը հնդեվրոպական նախալեզվում ունի *ghel- - փայլելարմատը` զուգակցելով ածանցյալ կանաչ և դեղին իմաստները։ Այսիմաստներիէ հունարեն khloros դեղնականաչավուն, լատիներեն helvus - դեղնավուն, դափնի ձևերիգոյությամբ։ Հին անգլերենում ունի geolu, geolo/geolwe - դեղինտարբերակները։ Նախագերմանական է համարվում *gelwaz ձևը, որիհիմնավորման համար աղբյուր է հանդիսանում հին սաքսոներեն, հինբարձր գերմաներեն gelo, միջին հոլանդերեն ghele, հոլանդերեն geel,միջին բարձր գերմաներեն gel, գերմաներեն gelb, նաև` gold, հիննորվեգերեն gulr, շվեդերեն gul - դեղին ձևերի գոյությունը։ Որպես եզրահանգում` կարող ենք նշել, որ քննարկված բառերի մեծմասը անգլերենի պատմական զարգացման ընթացքում տաբուինշանակություն ձեռք բերելիս կրել են ձևիմաստային զանազանփոփոխություններ և վերածվել որոշակի կայուն բառերի փոփոխվածտարբերակների, ինչպիսիք էին քննության ենթարկված գերմանականբնիկ ծագում ունեցող տաբու բառերը։ Այս հանգամանքը թույլ է տալիսասել, որ անգլերենը դարերի ընթացքում մշակել է տաբու բառերձևավորելու հատուկ և զարգացած համակարգ։

Անգլերենի տաբու բառերն ավանդվել են հնդեվրոպական հիմնալեզվից, կայուն գործածություն են ունեցել նախագերմանական լեզվում ու նրա բարբառներում, ապա՝ ամրակայվել անգլերենում։ Դրանք հիմնականում հնդեվրոպական, գերմանական և արևմտագերմանական ծագում ունեցող բառեր են։ Անգլերենում բնիկ ծագում ունեցող տաբու բառերի ընդհանուր քանակը 41-ն է, որոնցից 16-ը գերմանական բնիկ ծագման անգլերեն տաբու բառերն են կազմում՝ arse, (Red Indian), tit, beaver։

Ռիսկի այլընտրանքների միջև ընտրություն կատարելու օգուտը. Այս ուսումնասիրության նպատակն է ցույց տալ, որ ռիսկի նկատմամբ մարդկանց վերաբերմունքի կարևորագույն կատեգորիան կարելի է բացատրել օգտակարության վերլուծության պարզ վերափոխմամբ: Մարդիկ հաճախ պարտավոր են կամ կարող են ընտրել ռիսկայնությամբ տարբերվող այլընտրանքների միջև: Հատկապես վառ օրինակ է ապահովագրությունը և խաղամոլությունը: Անհատը, ապահովագրելով իր բնակարանը, համաձայնվում է որոշակի գումար կորցնել ՝ այն գերադասելով տան գնի (որը քիչ հավանական է) ամբողջական կորստից ՝ առանց կորուստների (ինչը ավելի հավանական է): Այսինքն ՝ նա գերադասում է անորոշությունը անորոշությունից: Այն անձը, ով վիճակախաղի տոմս է գնում, ամենայն հավանականությամբ, կնախընտրի փոքր գումար (հավասար է վիճակախաղի տոմսի գնի) և ավելի քիչ հավանական է, որ շահի մեծ գումար, փոխարենը խուսափելով միաժամանակ երկու տեսակի ռիսկերից: Սա նշանակում է, որ նա գերադասում է անորոշությունը որոշակիությունից: Վերոնշյալ նախապատվությունը միանգամայն ակնհայտ է, բայց դժվարություններ են առաջանում, երբ մենք փորձում ենք նույն մեթոդաբանությունը կիրառել լայնածավալ տնտեսական այլընտրանքների պարագայում: Եվ չնայած այս դժվարությանը, նախապատվությունների նման մեխանիզմի օգտագործումը բավականին նպատակահարմար է: Մասնագիտությունները տարբերվում են խոստացված եկամտի մակարդակից: Օրինակ, քաղաքացիական աշխատանքից ստացված եկամուտը բավականին որոշակի է, բավականին նեղ է, մյուս կողմից `հաշվապահի աշխատանքի անորոշությունն ավելի մեծ է, չնայած այս մասնագիտության մեջ գրեթե անհնար է ստանալ շատ բարձր կամ շատ ցածր աշխատավարձ: , Սակայն, օրինակ, կինոդերասանի դեպքում անորոշությունը բավականին բարձր է, միևնույն ժամանակ, շատ ցածր աշխատավարձի դեպքն արդեն հնարավոր տարբերակ է, շատ բարձր աշխատավարձ ստանալու դեպքը գրեթե անհնար է: Ելնելով վերոգրյալից ՝ նրանք տարբերակում են կառավարչական և արտադրական պարտատոմսերը կամ «կապույտ կապույտները», որոնք առանձնանում են իրենց հուսալիությամբ, կայունությամբ, սովորական պարտատոմսերով կամ «կապույտ երկինք» -ով, նույն կերպ տարբերակում են «ձեռնարկությունների» և «բիզնեսի» ուղղությունները: Գուցե տեղյակ չլինելով այս այլընտրանքների ռիսկի տարբերության մասին ՝ մարդիկ որոշում են ընտրել մասնագիտություն, արժեքավոր փաստաթղթեր և բիզնես այնպես, ինչպես դա անում էին խաղային ապահովագրության ոլորտում: Անհրաժեշտ է ուսումնասիրել այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են մարդու ռիսկի գործոնը, այլընտրանքների միջև տրամաբանության առկայությունը կամ բացակայությունը: Իհարկե, այդ հարցերն արդեն քննարկվել են տնտեսագետ-տեսաբանների կողմից, հատկապես տարբեր շահութաբեր մասնագիտությունների, տարբեր տեսակի բիզնեսի գործունեության շահույթներն ուսումնասիրելիս, բայց նման խնդիրների լուծումների որոնում երբեք չի իրականացվել, երբ այլընտրանքները ռիսկային չեն: Ոչ ռիսկային այլընտրանքների ընտրությունը բացատրվում է օգտակարությունը առավելագույնի հասցնելու արդյունքում: Ենթադրվում է, որ մարդիկ ընտրություն կկատարեն ՝ հիմնվելով օգտակարության վրա հիմնված պարզ գնահատման չափանիշի վրա: Ապրանքի խմբի ընտրություն, որն առավել օգտակար կլինի սպառողին: Մարշալը լուծեց այս անորոշությունը `կասկածի տակ դնելով օգտակարության օգտագործումը` որպես ռիսկային այլընտրանքների միջև ընտրելու անհրաժեշտ մեխանիզմ: Նա չէր կարող դա անել, քանի որ ոչ ռիսկային այլընտրանքների միջև ընտրություն կատարելու համար նրան անհրաժեշտ չէին սահմանային կամ այլ օգտակար ծառայություններ: Մարշալի կոմունալ առավելագույնի հասցման վերլուծական մեխանիզմից անտարբերության կորերի միջոցով վերլուծությանը (Adjord, Fischer, Pareto) ցույց տվեց, որ ոչ ռիսկային այլընտրանքների ընտրությունը բացատրելու համար բավական է ենթադրել, որ մարդիկ կարող են դասակարգել սպառողական ապրանքները ընդհանուրի հիման վրա օգտակարություն Բայց ավելորդ է ենթադրել, որ մարդիկ կարող են «տարբերակել նպաստները»: Իսկ սահմանի օգտագործման նվազումը կամ ավելացումը ենթադրում է օգուտների համեմատություն: Այսպիսով, այդպիսի մեխանիզմի օգտագործումը ոչ ռիսկային այլընտրանքների պարագայում լիովին անհիմն է: Այն գաղափարը, որ ռիսկային այլընտրանքների ընտրությունը պետք է բացատրվի առավելագույնի հասցնելով սպասվող օգտակարությունը, բավականին հին է, և մասամբ վերագրվում է Սանկտ Պետերբուրգի Բեռնուլիի հայտնի պարադոքսին: Այլընտրանքների ընտրությունը, որոնք օժտված են ռիսկի տարբեր մակարդակներով, կատարվում է բոլորովին այլ մեխանիզմի միջոցով: Մարդու տեսակն այստեղ էական նշանակություն ունի: Կոմունալ առավելագույնի հասցման սկզբունքի հիման վրա տարբեր ռիսկեր ունեցող ապրանքների միջև ընտրությունից հրաժարվելը սահմանային օգտակարության նվազման գաղափարի ուղղակի հետևանքն էր: Եթե ​​գումարի սահմանային օգտակարությունը նվազում է, ապա այն անձը, ով փորձում է առավելագույնի հասցնել կոմունալը, երբեք չի համաձայնի մասնակցել «արդար» խաղային խաղերին, որտեղ նա հավասար հնարավորություն ունի կորցնելու կամ շահելու իր 1 միավորի գումարը: 1 միավոր շահելուց ստացված օգուտը պակաս կլինի, քան 1 միավոր կորցնելուց ստացված օգուտի նվազումը, այսինքն `խաղից սպասվող օգուտը կլինի բացասական: Դա բխում է նվազող մարգինալ օգտակարությունից ՝ առավելագույնի հասցնելով օգտակարությունը: որ մարդիկ պետք է վճարվեն, որպեսզի ստիպեն նրանց ռիսկի դիմել 1: Բայց այս տեսությունը կասկածի տակ է դրվում, քանի որ մարդիկ մասնակցում են «արդար» և երբեմն նույնիսկ «անարդար» (վիճակախաղի) խաղերի: Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ ռիսկային մասնագիտությունները և ռիսկային ներդրումները միշտ չէ, որ միջինից բարձր եկամուտ են բերում: նրանց եկամուտները սովորաբար միջինից ցածր են 2: Գրաֆիկական կերպով պատկերելու համար մարդկանց վարքը, երբ նրանք նախընտրում են որոշակիություն կամ անորոշություն, ուսումնասիրվել են երկու կորեր, որոնք արտացոլում են օգտակարության և եկամտի կախվածությունը: Այս երկու կորերը համատեղելով `մենք ստանում ենք նոր կոր, որը լիովին նկարագրում է մարդկանց վարքը ռիսկային այլընտրանքների միջև ընտրություն կատարելիս: Այնուամենայնիվ, այս կորը բնութագրում է միայն ցածր բերքատվության կատեգորիայի պատկանող մարդկանց վարքը: Ահա թե ինչու մենք պատրաստվում ենք կորի մեջ ավելացնել մի հատված, որը մարդկանց ցույց կտա, թե ինչպես կվարվեին, եթե ավելի բարձր եկամուտ ունենային: Ենթադրվում է, որ ավելի բարձր եկամուտներ ունեցող մարդիկ ավելի քիչ են հակված խաղային խաղերին մասնակցելու, քանի որ ցանկանում են ավելի շատ գումար ծախսել իրենց նպատակների վրա: Այսինքն ՝ ավելացված հատվածը կունենա գոգավոր ձև և կարտացոլի որոշակիության նախապատվությունը: Ստացված տվյալները հիմնավորելու համար Հայաստանի Հանրապետությունում անցկացվել է հետազոտություն, որի շրջանակներում ուսումնասիրվել են տարբեր եկամտաբերություններ և տարբեր մասնագիտություններ 1 Տե՛ս Marshall A., Op. դտ P. 135. Մաթեմատիկական հավելված, n. IX, էջ 843: 2 Տե՛ս Վիկրի Վ., Սահմանային օգտակարությունը չափելը ռիսկի նկատմամբ արձագանքներով // Էկոնոմետրիկա: 1945. XIII, էջ 319-333: Հաստատություններ ունեցող 100 մարդ: Հարցաշարը պարունակում էր հետևյալ հարցը. Պատկերացրեք, որ խաղում $ 200 եք շահել: Այժմ կարող եք ընտրել ՝ պահել 200 դոլարը, թե գնել վիճակախաղի տոմս ՝ 20 000 դոլար շահելու հնարավորությամբ: Ռիսկի եք դիմում, թե ոչ, կամ ներկայացնում եք պատասխանի ձեր սեփական տարբերակը: Հետազոտության արդյունքները գրեթե ամբողջությամբ համապատասխանում էին ստացված կորի: Ռիսկի վերաբերմունք Ռիսկի խուսափում (ներառյալ 8% բարձր եկամտաբերություն) Անտարբերություն Ռիսկի հավանականություն Ռիսկի հաճախում `բարձր եկամտաբերության տոկոսի տոկոսով Ինչպես տեսնում ենք, վերջնական տողը ցույց է տալիս այն հարցվողներին, ովքեր ասում են, որ ռիսկի կդիմեն, եթե ավելի շատ փող ունենան: Հիմնական պատճառն այն է, որ սոցիալական մի շերտից մյուսը անցնելը ուղղակիորեն կհանգեցնի ռիսկային, ոչ նպատակային ծախսերի: Այդ պատճառով այս կատեգորիան պարզապես պետք է ընդգրկվի անորոշությունը նախընտրող մարդկանց կատեգորիայի մեջ: Լրացնելով ստացված կորը և հարցման արդյունքները ՝ պարզաբանենք, թե կորի որ մասի է վերաբերում ստացված արդյունքից յուրաքանչյուրը: Ռիսկ վերցնողները կներկայացվեն կորի սկզբնական ակոսային հատվածում, ռիսկի ենթարկողները կներկայացվեն ուռուցիկ հատվածում, իսկ բարձր եկամտաբերության խումբը կներկայացվի վերջին ակոսային հատվածում: Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ կորը Հայաստանում առավել քան կիրառելի է, քանի որ երկրում այս երեք կատեգորիաներին պատկանող մարդկանց թիվը բավականին համամասնորեն բաշխված է: Նունե Դավթյան ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԲ ՌԻՍԿԻ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԸ ԸՆՏՐՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Օգտակարություն, ռիսկ, այլընտրանքներ, որոշակիություն, անորոշություն, էմպիրիկ վերլուծություն, բանական վարք: ։

Այս աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ, որ ռիսկի նկատմամբ մարդկանց վերաբերմունքի կարևոր կատեգորիան կարող է բացատրվել օգտակարության ավանդական վերլուծության պարզագույն վերափոխմամբ։ Աշխատանքում փորձ է կատարվում իրականացնել էմպիրիկ թեստ` միավորելով ռիսկային այլընտրանքների միջև ընտրություն կատարող մարդկանց վարքի դրսևորումների ընդհանրացված հետազոտությունները։

Տեղեկատվական հեղափոխության արդյունքում միջազգային լրատվամիջոցների ստեղծումն ու օգտագործումը, փաստորեն, մեծ առաջընթաց է արձանագրել, հատկապես վերջին տասնամյակում: Քաղաքական և միջազգային կառավարման քաղաքացիական ինստիտուտների դինամիկ գործընթացները, ինչպիսիք են միջակությունը, որոնք մեծացնում են դրա հնարավորություններն ու զարգացման տեմպերը, որի արդյունքում կարող են լինել միջազգային լրատվամիջոցներ, ինչպիսիք են CNN, BBC, RT, CNBC, Al Jazeera և այլն այսօր ավելի արդիական են դառնում: Դրանք ոչ միայն պետք է ազդեցություն ունենան գլոբալ ժողովրդավարացման գործընթացների վրա, այլև որոշակի դեր ունենան երկրները փոխելու գործում ՝ սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական և այլ տրանսֆորմացիոն իրավիճակներում: Այնուամենայնիվ, տեղեկատվական հոսքերի աճող ծավալն ու անկառավարելիությունը մեծացրել են «հաճախորդի» համար անհրաժեշտ կարևորագույն հարցերի շուրջ հասարակական գիտակցության և հասարակական կարծիքի ձևավորման վրա ազդելու հնարավորությունը ՝ հետապնդելով որոշակի քաղաքական, տնտեսական և աշխարհաքաղաքական նպատակներ: Այս համատեքստում հատկապես հրատապ է դառնում այնպիսի հասկացության վերանայումը, ինչպիսին է «միջազգային լրատվամիջոցների ազդեցությունը ժողովրդավարության վրա», ինչը և՛ անհատական, և՛ հասարակական գիտակցության վրա ազդելու հիմնական մեխանիզմներից մեկն է: Վերջին տարիներին, միջազգային հարաբերությունների ոլորտում, կարելի է տեսնել տարբեր հետազոտողների մտահոգությունները, որ լրատվամիջոցներն այնքան են ընդլայնել իրենց կարողությունները, որ կարող են նույնիսկ ազդել գերտերությունների դիվանագիտության և արտաքին քաղաքականության վրա: Այն նաև վերաբերում է ժամանակակից աշխարհում ամենաարագ զարգացող արդյունաբերություններից մեկին ՝ ինտերնետային լրատվամիջոցներին, որը որակապես նոր ժողովրդավարության զարգացման կարևորագույն հրամայականն է {6, էջ 196-204}: Մեծ հաշվով, իրական, ժամանակի այս նոր լրատվամիջոցների ազդեցությունը, եթե ոչ պարտադրող, նշանակալի է: Լրագրողները, քաղաքական գործիչները և գիտնականները մեծապես գնահատում են mediaԼՄ-ների ազդեցությունը արտաքին կամ ներքին քաղաքականության վրա որպես պարտադիր 305 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ համար: Լրատվամիջոցների, հասարակայնության հետ կապերի և միջազգային կապերի փորձագետ Սթիվեն Լիվինգսթոնի խոսքով ՝ ժողովրդավարության վրա միջազգային լրատվամիջոցների ազդեցության առումով կարելի է ընդգծել երեք կետ 1) քաղաքական օրակարգը հաստատելու մեխանիզմը, 2) ցանկալի քաղաքական նպատակի իրագործումը կանխելը, 3) քաղաքական որոշումների կայացման արագացումը {1}: Առաջին կետի էությունն այն է, որ theԼՄ-ներն իրենք կարող են թելադրել պետությունների արտաքին և ներքին գերատեսչություններին և քաղաքականություն մշակողներին, որոնց գործունեությունը կարևոր է, հասնել այդ երկրի ազգային շահերից բխող ցանկացած նպատակի (որը պետք է պաշտպանել և խթանել): դիվանագետների և քաղաքական գործիչների գործիչների կողմից), բայց ստեղծվել է որոշ լրատվամիջոցների ազդեցության տակ: Սա բավականին հակասական կետ է, որի մասին մենք կանդրադառնանք ստորև: Մյուս կետը policyԼՄ-ների արագացող ազդեցությունն է քաղաքականության և որոշումների կայացման վրա: Եթե ​​նախկինում բավական ժամանակ կար քաղաքական գործիչների համար կարևոր որոշումներ կայացնելու և կայացնելու համար, ապա այսօր տեղեկատվության առկայությունը նրանց ստիպում է հնարավորինս արագ արձագանքել իրադարձություններին: ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Jamesեյմս Բ. Բեյքերն ասում է հետևյալը `միջազգային լրատվամիջոցների գործոնի մասին, որպես ժողովրդավարացման խթանման կարևոր միջոց: «Ի՞նչ է անում այդ ազդեցությունը, դա քաղաքական գործիչներին ստիպում է քաղաքական դիրքորոշում ունենալ: Ես ստիպված եմ դա շատ արագ ձեւակերպել, քանի որ իրական ժամանակում եմ: Weighամանակ չունեք կշռել: Բացի այդ, դուք ունեք բոլոր հնարավորությունները այդ որոշումները կայացնելու համար, և դա հիանալի մոտեցում է ժողովրդավարության դրսևորմանը: «{2}: Ինչ վերաբերում է միջազգային լրատվամիջոցների բացասական գործոնին, ապա դրա դրսեւորման երկու եղանակ կարելի է առանձնացնել: Դրանցից առաջինը հուզական ազդեցություն է ունենում ինչպես բացահայտ, այնպես էլ քողարկված երկրների և հասարակությունների ներքին և արտաքին զանգվածների վրա: Երկրորդը վերաբերում է գաղտնի տեղեկատվությանը, որը հաճախ ռազմական նշանակություն ունի: Երկու բաղադրիչներն էլ մեծ վտանգ են պարում 306 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, բայց դրանք սկզբունքային գործիքներ են, որոնք ստեղծում են ամբողջական մրցակցություն և ձևավորում օրակարգ: Առաջինը տեղեկատվական-հոգեբանական ազդեցության մեխանիզմ է ՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով: Մյուս կողմից, միջազգային լրատվամիջոցների համար տեղեկատվության համար բաց լինելը և իրական ժամանակում աշխատելը կարող է խնդիրներ առաջացնել: Դա հնարավոր է, օրինակ, հակաահաբեկչական գործողության ընթացքում, երբ օպերատիվ տվյալների բացահայտումը կարող է ձախողել ամբողջ գործողությունը: Հետազոտողների դիրքորոշումը, որոնք ենթադրում են, որ արտաքին քաղաքականությունը կամ որոշակի դիվանագիտական ​​քայլեր ամբողջովին ազդում են միջազգային լրատվամիջոցների կողմից, այս հարցում ավելի արմատական ​​է: Այսպիսով, ըստ Բեյքերի, միջազգային լրատվամիջոցները եկել են այն եզրակացության, որ նախկին Հարավսլավիայի անկումը և Բալկաններում պատերազմը ճգնաժամ էին: «Եվ դա անընդհատ լուսաբանվում էր հեռուստատեսությամբ ՝ դրանով իսկ ստիպելով Քլինթոնի վարչակազմին որոշակի քայլեր ձեռնարկել: Նման բան (հեռուստատեսային ուշադրություն), սակայն, տեղի չի ունեցել Ռուանդայում, որտեղ իրավիճակը շատ ավելի վատ էր, քան Բալկաններում »: {3} Ջ. Դրանից Բեյքերը եզրակացնում է, որ արտաքին քաղաքականության շարժիչ ուժերը չպետք է հանդիպեն միջազգային լրատվամիջոցներին: Չնայած նման մոտեցումն ավելի քան ակնհայտ է թվում, այնուամենայնիվ շատ հակասություններ կան: Այսպիսով, Բուշի վարչակազմի պաշտոնյա Էնդրյու Նացիոսը, որը ղեկավարում էր Սոմալիին օգնելու գործողությունը, վիճարկում է միջազգային լրատվամիջոցների ազդեցությունը ԱՄՆ արտաքին գործողությունների վրա ՝ ժողովրդավարությունը խթանելու և հաստատելու համար: Նա կարծում է, որ միջազգային լրատվամիջոցները, ի դեմս CNN- ի և դրա ազդեցության, շատ ավելի մեծ ուշադրության են արժանանում, քան արժանի են ՝ որպես բացատրություն այն երեւույթների, որոնք բխում են Վաշինգտոնի կողմից «գլոբալ ժողովրդավարացման» ուղղված քաղաքական գործընթացներից: Նույն Լիվինգսթոնը հաստատում է, որ չնայած Սոմալիի և Աֆղանստանի ժողովուրդը մեծ վտանգի տակ էր, բայց Բոսնիայի մասին զեկուցողների միայն 12% -ն է հասել 307 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ: Ակնհայտ է դառնում, որ միջազգային լրատվամիջոցները բնակչության զանգվածային գիտակցությունը պատրաստում են որոշակի քաղաքական գործողությունների ՝ նպատակ ունենալով հասարակության և տարբեր երկրների հասարակություններում դիմադրություն չառաջացնել, ավելին ՝ տագնապ: Այս առումով ուշագրավ է ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի հայտարարությունը Սենատի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի լսումների ժամանակ, որտեղ նա խորհրդարանականներին բացատրում էր 2012 թ. Արդյունքները: Պետդեպարտամենտին 47 միլիարդ դոլար հատկացնելու անհրաժեշտությունը Քլինթոնի խոսքով ՝ ԱՄՆ-ը պարտվում է համաշխարհային կարծիքի ամենակարևոր պատերազմում, իսկ լրատվամիջոցները դեռևս հզոր ուժ են դիվանագիտության համար, մանավանդ որ նրանք մեծ առաքելություն են իրականացնում համաշխարհային ժողովրդավարացման ոլորտում: Հատկանշական է, որ միջազգային մամուլը նույնպես ունի իր մրցակցությունը, որքան էլ որ դա սուբյեկտիվ լինի, և որքան էլ դա բխում է այս երկրի ազգային շահերից: Եվ նա համոզված է, որ նման մրցակցությունը կարող է նպաստել զարգացող և զարգացած երկրներում ժողովրդավարության վերելքին և զարգացմանը: Ռուս հեղինակ IA. Ըստ Նիկոլայչուկի, բավականին մրցակցային պայմաններում միջազգային լրատվամիջոցների ժողովրդավարության բարելավման հաստատման համատեքստում, իրական հաջողության հիմնական գրավականը լրատվամիջոցների ճիշտ հաշվարկի և մեդիա մշակույթի տիրապետումն է, որին կարելի է հասնել նույնիսկ փոքր ֆինանսական միջոցներով: ռեսուրսներ [5, pp.165-168]: Այնուամենայնիվ, պետք է նշել նաև, որ լրատվամիջոցների ոլորտում ծախսերի կրճատումը մեծ գին վճարելու համար, երբ, օրինակ, BBC- ի հեռարձակումը կրճատվում է, բայց միևնույն ժամանակ ընդլայնվում են ռուսական և չինական տեղեկատվական ալիքները: Այս համատեքստում առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում այնպիսի լրատվամիջոցներ, ինչպիսիք են «Ալ azeազիրան» կամ լատինական ամերիկյան «TeleSUR» հեռուստաալիքը: Վերջինս կոչված է դառնալ հակակշիռ տարածաշրջանում CNN- ի և BBC- ի համար: Ալ azeազիրան, իր հերթին, պատկանում է Քաթարի իշխող ընտանիքին և սատարում է արմատական ​​իսլամը: Հ.Քլինթոնը նախազգուշացրեց, որ ԱՄՆ-ը կորցնում է համաշխարհային ազդեցության համաշխարհային մրցավազքը: Կասկածելով պետքարտուղարի 308 քաղաքական հայտարարությունները կրճատման մասին, որը վերաբերում է նաև ՆԱՏՕ-ի լրատվամիջոցներին, հարկ է նշել, սակայն, որ նրա խոսքերը հաստատում են միջազգային լրատվամիջոցների ժողովրդավարության երկրորդ սկզբունքը, այն է, որ քաղաքականությունը չի հետևում լրատվամիջոցներին: Ընդհակառակը, միջազգային հարաբերությունների որոշակի դերակատարների համար լրատվամիջոցները դառնում են աշխարհաքաղաքական, տնտեսական և այլ շահերի խթանող: Նոր համատեքստում հատկապես կարևոր է նոր լրատվամիջոցների դերը: Մի կողմից, դրանք հնարավորություն են տալիս ուժեղացնել ազդեցությունը, քանի որ ոչ մի հեռուստառադիոալիք, ինչպես նաև պարբերականները չեն կարող հավակնել ներգրավել այնպիսի լայն լսարան, ինչպիսին այսօր տրամադրում է միջազգային լրատվական աշխարհը, սոցիալական ցանցերը Facebook– ի տեսքով: կամ «Twitter» - ը, չնայած առանց դրանց ՝ միջազգային հեռուստատեսության բազմազանությունն ու բազմազանությունն արդեն խոսում են ժողովրդավարության վերելքի մասին: Մյուս կողմից, տեղեկատվության ուռճացումը բազմիցս ավելանում է, քանի որ դրա տարածման համար կան միջոցներ, և հնարավոր չէ արգելափակել այն համաշխարհային ժողովրդավարացման պայմաններում: Այս համատեքստում պետք է նշել, որ Հայաստանում տեղեկատվության ոլորտում կա արտաքին քաղաքականության դերակատարների մասնակցություն, ինչպիսիք են ԱՄՆ և Ռուսաստանի կառավարությունները, հեռուստառադիոընկերությունների մասնակցությունը, ինչպես նաև որոշ առցանց տեղեկատվության գործունեություն: կայքեր {4}: Այս առումով կարելի է հաստատել, որ միջազգային լրատվամիջոցների հիմնական դերակատարների մասնակցությունը մեր տեղեկատվական ժամանցի համակարգին, մի կողմից, միջազգային հարթակներում կարող է հավաստիացնել Հայաստանի ժողովրդավարացման գործընթացին և կառուցել իսկապես քաղաքացիական հասարակություն, մյուս կողմից ՝ ստեղծելով իրական ոլորտում մրցակցային պայմանները կարող են մեծ հնարավորություններ ընձեռել: բարձրացնել ժողովրդավարության որակը և մակարդակը: Դա պայմանավորված է նաև նրանով, որ տևական ժամանակ աշխարհում լրատվամիջոցների գործունեությունը չի սահմանափակվում տվյալ երկրների սահմաններով, այլ 309 արժեքներով: , ։

Տեղեկատվական դարաշրջանի զարգացման արդի փուլում, երբ ժողովրդավարական բարեփոխումները կրում են բավականին բարդ բնույթ, հատկապես` կերպափոխվող հասարակությունների համար, որտեղ գերակայում են տրոհված եւ անհավասարաչափ տեղեկատվական հոսքերը եւ ապատեղեկատվության սպառնալիքների բավականին մեծ վտանգը, առավելագույնս կարեւորվում է տեղեկատվական համակարգի կայացման ու անվտանգության հիմնախնդիրը հասարակության ժողովրդավարական համախմբման կայացման գործում։ Արդյունքում` տեղեկատվական տարածության եւ նոր տեղեկատվահաղորդակցային տեխնոլոգիաների ազդեցությունը հասարակության վրա էապես մեծանում է` զգալիորեն գերազանցելով իր տեսական գիտակցության գործընթացը։ Այդ իմաստով` հատուկ կարեւորություն են ստանում, հատկապես` միջազգային մեդիայի խաղացողները, որոնք իրապես առաջնահերթային դերակատարում ունեն ժողովրդավարության որակի կայացման եւ ժողովրդավարության բարձրացման գործում։ Հենց այդ համատեքստում մեծ կարեւորություն ունի նաեւ Հայաստանի կյանքում միջազգային մեդիայի մասնակցությունն ու գործունեությունը։ Ներկայացվող խնդրի բազմաչափությամբ էլ պայմանավորված՝ սույն աշխատանքի շրջանակներում առաջ են քաշվում եւ դիտարկվում են միջազգային մեդիայի խնդիրները ժամանակակից աշխարհում՝ հիմնվելով դրանց տեսագործնական դրույթների ուսումնասիրությունների հիմնավորումների եւ վերլուծությունների վրա՝ փորձելով համեմատականներ անցկացնել հայաստանյան իրականության օրինաչափությունների եւ դրանց պարզաբանումների հետ։

ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐՈՒՄՖԵԹՈՒԼԼԱՀ ԳՅՈՒԼԵՆԻ ԿԵՐՊԱՐԻ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ԿՐՈՆԱԿԱՆՔԱՐՈԶՉԻՑ ԱՀԱԲԵԿՉԻ Թուրքիայում և աշխարհում քննարկվող կարևորագույն կերպարներից է Ֆեթուլլահ Գյուլենը։ Ոչ վաղ անցյալում Գյուլենի խումբը համարվում էր կրոնական համայնք,իսկ Գյուլենը՝ հարգանք վայելող կրոնական գործիչ։ Այսօր նրան Թուրքիան աշխարհին ներկայացվում է որպես ահաբեկչական խմբավորման պարագլուխ։ Գյուլենի գործունեությանը շատերը տալիս են «Գուլենական շարժում» անվանումը, բայց Գյուլենը շարժումը կոչում է «Հիզմեթ», որը թուրքերենից թարգմանաբարնշանակում է ծառայություն։ 1960-ականների կեսից Գյուլենը տարածում էր իր քարոզը, գաղափարները, հիմնում տարբեր կենտրոններ և խուսափում հանրային քաղաքական շրջանակների հետսերտ աղերսներ ունենալուց։ Իսկ 1990-ականներից տեսնում ենք, որ նա ներքին ուարտաքին քաղաքական գործընթացների կիզակետում է, թեև մշտապես նշել է, որդեմ է քաղաքական իսլամին։ Գյուլենին աջակցել են Թուրքիայի ժամանակի նշանավոր քաղաքական գործիչները՝ Բյուլենթ Էջևիթը, Սուլեյման Դեմիրելը, Թուրգութ Օզալը, Թանսու Չիլերը և այլք։ Շարժման մի շարք անդամներ, ներգարվվելով ներքաղաքական, քաղաքական գործընթացների մեջ, դարձան ազդեցիկ քաղաքական գործիչներ [1]։ 1980 թ.-ի սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջման առաջին օրերը ծանր էինիսլամական շրջանակների համար։ Ավելի ուշ հեղաշրջման ղեկավար Քենան Էվրենըթույլատրեց երկրում ծավալել կրոնական գործուներություն [2], քանի որ կարծում էին,թե կրոնական կրթության բացակայությունն անջրպետ է առաջացրել, որը հեշտությամբ լցվում է ծայրահեղական գաղափարախոսություններով [2]։ Արդեն 1980-ականների վերջին Ֆեթուլլահ Գյուլենի համայնքը Թուրքիայում դարձավ իսլամական ամենաազդեցիկ կազմակերպություններից մեկը [3]։ 1986-1997թթ.-ի ընթացքում Գյուլեննաջակցություն ստացավ աշխարհիկ կառավարությունից։ Գյուլենի այժմյան քննադատներն այս օրերին նրա դիրքորոշումը որակում են իբրև Գյուլենի իրական քաղաքական դիրքորոշում։ Գյուլենի գաղափարներով էր տարված Թուրքիայի նախագահ Թուրգութ Օզալը(1983-1989 թթ.-ին՝ վարչապետ, 1989-1993 թթ.-ին՝ նախագահ)։ Օզալը նպաստեցնեոօսամնիզմի գաղափարախոսության ծննդին, տնտեսական և մշակութա-լուսավորության մուտքին թյուրքալեզու բնակչությամբ հետխորհրդային տարածքներ։ Այսշարժման հաջողության մեջ իր դերն ունեցավ Գյուլենի և Օզալի ընկերությունը։ Թուրքական թերթերը գրում են, որ «Գյուլենի աստղը» սկսեց շողալ Թուրգութ Օզալիօրոք [4]։ Այսպիսով, Ֆեթհուլլահ Գյուլենի ազդեցությունը և հեղինակությունը գագաթնակետին հասան 1990-ականներին։ Դա տեղի ունեցավ իսլամական շարժման զարգացմամբ։ «Իսլամական վտանգը», որը կապված էր նաև այս զարգացման հետ,Գյուլենին դարձրեց ոչ քաղաքական, երկընտրանքային իսլամի հաղթող, կրոնականև օրենսդրական քննարկումներում կենտրոնական դեմք [4]։ Գյուլենը և իր շարժումը տուժեցին, երբ ռազմական ղեկավարությունը եզրակացրեց, թե իսլամի նորացումը, որին ռազմական գործիչները մասամբ աջակցել էին1980 թ.-ից ի վեր, հասել է անհանգստացնող չափերի, և ժամանակն էր խորտակելԷրբաքանի կուսակցությունը և համապատասխանաբար կրճատել իսլամական քաղաքացիական հասրակության սահմանները։ 1997 թ.-ի փետրվարի 27-ին տեղի ունեցավռազմական հերթական հեղաշրջումը։ «Փետրվարի 28»-ը փաստեց, որ քեմալականները մտադիր չեն զիջել քաղաքական և տնտեսական իշխանությունը «սև թուրքերին»(իսլամականներին) ու քրդերին [5]։ Էլիզաբեթ Օզդալգան նշում է, որ Գյուլենի դեմհետապնդումները իրենց գագաթնակետին հասան 1999 թ.-ին, երբ «արթնացավ»1997 թ.-ի փետրվարի թավշյա հեղաշրջումը [6]։ Դեռևս 1998 թ.-ի մարտին Ազգայինանվտանգության խորհուրդը հետաքննել էր Գյուլենի գործը։ Խումբը, որը ցանկանումէր լիկվիդացնել Գյուլենին, չդադարեցրեց իր գործունեությունը. նրանք բողոքեցիներկրից դուրս գործող դպրոցների դեմ [7]։ Առողջական խնդիրների պատրվակովԳյուլենը արդեն 1999 թ.-ի մարտի 31-ին մեկնել էր ԱՄՆ։ 1999 թ.-ի հունիսին Գյուլենիխոսքերն ու քարոզները պարունակող ժապավենները հեռարձակվեցին գլխավորալիքներից մեկով՝ ATV-ով։ Հունիսի 18-ին՝ առաջին ցուցադրումից երկու շաբաթ հետո,այս ժապավենները դարձան մեդիայի հետաքրքրության գլխավոր թեման [8]։ Այդձայնագրություններում նրա՝ 1970-ականների վերջի և 1980-ականների սկզբի քարոզներն էին։ Հիմնվելով դրանց վրա՝ Անկարայի պետական անվտանգության դատարանի մեղադրող կողմը պահանջեց Գյուլենի դեմ մեղադրական օրդեր՝ պնդելով, որնա ցանկանում է քանդել պետությունը՝ հիմնելով գաղտնի կազմակերպություններ։ Պետական անվտանգության դատարանը 2000 թ.-ի օգոստոսի 28-ին մերժեց ձերբակալման օրդերը [6]։ Մի քանի անհաջող փորձերից հետո 2000թ.-ի աշնանը հաջողվեցհասնել Գյուլենի դեմ դատաական հետաքննության։ Գլխավոր շտաբի պետ, գեներալՔըվըրքօղլուն նշում էր, որ հետադիմական խմբերը թափանցել են նույնիսկ դատական օրգաններ։ Հաջորդ օրը Գյուլենի դեմ ներկայացվեց 79 էջանոց մեղադրականեզրակացություն։ Մեղադրանքները հեռակա էին, քանի որ Գյուլենն արդեն ԱՄՆ-ումէր գտնվում։ Մեղադրանքի մեջ նշվում էր, որ Գյուլենն իրեն պատկանող կազմակերպություններով փորձում է ժխտել Աթաթուրքի սկզբունքները, վերացնել աշխարհիկ հանրապետությունը, ստեղծել պետություն, որը կհենվի շարիաթի վրա։ Մեղադրականի մեջ ընդգծվում էր, որ գյուլենականները թափանցել են Թուրքիայի զինվածուժեր։ Նշվում էր, որ թափանցում են նաև ոստիկանական ցանց՝ անհրաժեշտությանդեպքում նրանց օգտագործելու համար։ Համաձայն ահաբեկչության դեմ պայքարի 7րդ օրենքի 1-ին հոդվածի 1-ին կետի՝ Գյուլենին սպասվում էր 5-10 տարի ազատազրկում [9]։ Եթե Գյուլենը վերադառնար Թուրքիա նա կձերբակալվեր։ Նանախընտրեց մնալ ԱՄՆ-ում։ Իսկ հետագայում, երբ Թուրքիայում արդեն իշխանության էր եկել ԱԶԿ-ն, դատական լսումների ժամանակ որոշվեց հետաձգել Գյուլենիդատավարությունը՝ պայմանով, որ նա առաջիկա հինգ տարիների ընթացքում զերծմնա արդարադատության հետ խնդիրներ ունենալուց։ 2006 թ.-ին ԱԶԿ կառավարությունը ձևափոխեց ահաբեկչությանը վերաբերող քրեական օրենսգիրքը, և Գյուլենիգործը կարճվեց [10]։ Այն բանից հետո, երբ 1998 թ.-ի հունվարին Սահմանադրական դատարանըփակեց Refah կուսակցությունը, Ազգային տեսակետի անդամները հիմնեցին Fazilet(Առաքինություն) կուսակցությունը։ Այս կուսակցությունում ի հայտ եկան տարաձայնություններ Ազգային տեսակետի հին սերնդի՝ Էրբաքանի առաջնորդությամբ, ու նորսերնդի միջև։ Նոր սերնդի ղեկավարներն էին երեք անձինք՝ Թայյիփ Էրդողան,Աբդուլահ Գյուլ և Բյուլենթ Արընչ։ Այս երեք առաջնորդներն ունեին ավելի լավ անձնական հարաբերություններ Գյուլենական շարժման հետ՝ ի տարբերություն Էրբաքանի։ Բացի անձնական հարաբերություններից, նրանք գաղափարապես մոտ էր Գյուլենիշարժմանը։ Ազգային տեսակետի երիտասարդ սերունդն ու Գյուլենական շարժումնունեին գաղափարների փոխանակման երկու վայր։ Առաջինը Գյուլենի մեդիա ցանցնէր ու մասնավորապես Zaman օրաթերթը, երկրորդը՝ Աբանթ լճի հանդիպումներն էին[11]։ ԱռԿ-ում պահպանողականների և բարեփոխականների միջև հակամարտությունն անխուսափելի էր։ Բայց իրականում ԱռԿ-ը չպառակտվեց, այլ 2001 թ.-ի հունիսին փակվեց Թուրքայի ՍԴ-ի կողմից։ Շատ չանցած «Ազգային տեսակետ» գաղափարաքաղաքական շարժումը երկատվեց. 2001 թ.-ի հուլիսի 20-ին պահպանողականները հիմնադրեցին «Երջանկություն» կուսկացությունը, իսկ օգոստոսի 14-ին չափավոր բարեփոխականների թևը հիմնադրեց «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը՝ Էրդողանի և Գյուլի գլխավորությամբ [5]։ Էրդողանը, հետևելով Գյուլենին,իր ելույթներում առաջ քաշեց Hizmet-ի գաղափարը՝ որպես պետության և ժողովրդիմիջև գործակցության սկզբունք։ Ըստ Էրդողանի՝ դարեր շարունակ ուղղորդվել է«ազգը պետության համար» սկզբունքով, մինչդեռ այժմ, ըստ նրա, հարկավոր էուղղորդվել հակառակ տրամաբանությամբ և պետությունը վերածել ժողովրդին ևանհատին ծառայություններ մատուցող ինստիտուտի [5]։ Վարած քաղաքականությանարդյունքում ԱԶԿ-ն աջակցություն էր ստանում «անատոլիական բուժուազիայի»կողմից, նույնը նաև Գյուլենական շարժումը։ «Անատոլիական վագրերի» և գյուլենականների միջև գոյություն ուներ ակտիվ բիզնես համագործակցություն, համագործակցությունը դրսևորվում էր նաև արտաքին առևտրում [12]։ Այսպիսով, երկու խմբիտնտեսական դինամիկան ապահովում են մուսուլանական պահպանողական բնակչությունը։ Երկու խումբն էլ ունի ուժեղ թուրքական մտածելակերպ, ընդհանուր տեսակետեր՝ Թուրքիան պետք է դառնա աշխարհում և տարածաշրջանում ազդեցիկպետություն։ ԱԶԿ-ի վարած նեոօսմանական քաղաքականությունը, որն գլխավորապես արտահայտված է Ահմեթ Դավութօղլուի «Ռազմավարական խորք» գրքում, ևսվկայում է նրա մասին, որ Թուրքիային տալիս էին կենտրոնական տեղ՝ համարելովայն տարածաշրջանի էպիկենտրոնը, Օսմանյան կայսրության ժառանգը, որը կարողէ վերածվել մուսուլմանական գերտերության։ Օսմանյան կայրության ժառնագըլինելու գաղափարները առկա են նաև Գյուլենական շարժման գաղափարներում, իսկտարածաշրջանում ակտիվորեն գործելու լավագույն վկայությունն են հանդիսանումառնվազն նրա հիմնած դպրոցները Թուրքիայում և դրանից դուրս։ 2002 թ. նոյեմբերի 3-ի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններումընդամենը 16 ամիս առաջ ստեղծված ԱԶԿ-ն ստացավ ընտրողների քվեների 34.17 %ը [5]։ ԱԶԿ-ն ձևավորեց իր կառավարությունը առանց կոալիցիայի։ Ընտրություններում ամենամեծ աջակցությունը ստացել էր Գյուլենական համայնքի կողմից։ Կուսակցության ստեղծումից ի վեր այն համաձայնեցված էր գործում համայնքի հետ։ Համայնքի մեդիա դաշտը ծառայում էր հօգուտ ԱԶԿ-ի [13]։ Իսկ 2007 թ. հուլիսի 22-ինտեղի ունեցած արտահերթ ընտրություններում ԱԶԿ հաղթանակի մասին (46.5 %ձայն) խոսելիս Թարաֆ թերթի լրագրող, ոստիկանական ակադեմայում դասավանդող դոցենտ, դոկտոր Օնդեր Այթաչն ասաց, թե խորհրդարանական ընտրություններում ստացած ձայների զգալի տոկոսն եկել էր Ֆեթուլլահ Գյուլենի համայնքից.«ԱԶԿ-ն խորհրդարանական վերջին ընտրություններում ամենաքիչը 11 % ձայն ստացավ Գյուլենական շարժումից։ Գյուլենական շարժումն ավելի վաղ կենտրոնից աջորևէ կուսակցության այնքան չի աջակցել, որքան ԱԶԿ-ին» [12]։ Բիրգյուն թերթի լրագրողներից Այքութ Էրդողդուն իր սյունակում գրել էր, որԳյուլենական համայնքից դուրս ոչ մի տարիկաթ չունի կրթված անձինք, իսկ միանգամից իշխանության եկած ԱԶԿ-ն այդքան էլ պատրաստ չէր։ Այս իմաստովԳյուլենական համյանքը և՛ կուսակցությանը տված աջակցությամբ, և՛ պատրաստիկադրերով հանգիստ տեղավորվեց իշխանության ներսում։ Ահմեթ Հաքանը Հյուրիեթթերթում 2011 թ.-ին մի հոդված էր գրել, որից կարելի է առանձնացնել հետևյալ հետաքրքրիր ու դիպուկ միտքը. «Ասել Համայնք արդեն մի քիչ էլ նշանակում է ԱԶԿ ասել։ Ասել Ֆեթուլլահ Գյուլեն արդեն մի քիչ էլ նշանակում է ասել Թայյիփ Էրդողան» [13]։ Ամենամեծ աջակցությունը ԱԶԿ-ին Ֆեթուլլահ Գյուլենը ցույց տվեց 2010 թ.։ Քարոզիչը կոչ արեց քաղաքացիներին, որ հանրաքվեի ժամանակ աջակցեն ԱԶԿ-ին՝փոխելու սահմանադրությունը։ Հանրաքվեն կայացավ սեպտեմբերի 12-ին և 58 %-ըկողմ քվեարկեց։ Սա կարելի է համարել կրոնական քարոզչի և կառավարությանվերջին համագործակցությունը [14]։ Առաջին հայացքից ԱԶԿ-ի և Գյուլենական շարժման միջև ընդհանուր շատսկզբունքներ կան՝ իսլամ, պահպանողականություն, ազգայնականություն, կենսաոճ։ Սակայն կարճ ժամանակ անց պարզ դարձավ, որ դա այդպես չէ։ Կան շատ տարբերություններ, որոնք նրանց «կոալիցիան» վերածեցին միմյանց դեմ պայքարի։ Էրդողանի կողմից այդքան շատ հարգանքի, մեծարանքի արժանացած մարդը սկսումէ նրա կողմից քննադատվել և աստիճանաբար վերածվել հակառակ կերպարի։ Այդպատճառները կարելի է հիմնական երեք խմբերով առանձնացնել՝ արտաքին քաղաքականություն, շահերի բախում և քրդական հարց։ Անկասկած, ԱԶԿ-ի համար կարևոր ոլորտներից է արտաքին քաղաքականությունը, այս ոլորտը միաժամանակ ամենավիճահարույց և անհանջողություններ ունեցող ոլորտն է։ Կառավարման առաջին տարիներին ԵՄ անդամ դառնալու ցանկությունը, ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունների զարգացումը, Իսրայելի հետ մերձեցումը,հարևան երկրների և գլխավորապես Սիրիայի հետ «զրո խնդիր» քաղաքականությունը ընկալվեցին որպես ԱԶԿ կառավարության արտաքին քաղաքականությանհաջողված քայլեր։ Սակայն 2009 թ.-ին Դավոսում Էրդողան-Շիմոն Պերես լարվածությամբ սկսված գործընթացով վերը նշված քայլերը վատթարացան։ Արևմուտքի ևԷրդողանի ու իր կառավարության միջև որոշակի սահմանազատման պատճառհանդիսացած իրադարձություններից էր Թուրքիայի քաղաքականությունը Սիրիայում՝ուղղված Բաշար ալ-Ասադի ու նրա իշխանության դեմ, Սիրիայի ու տարածաշրջանիարմատական իսլամական խմբավորումներին աջակցելը։ Կառավարության աջակցությունն այնպիսի խմբավորումների, ինչպիսին են ան-Նուսրան, Իսլամականպետությունը կամ ամենաքիչը նման խմբավորումների գործողություների ու գործունեության վրա աչք փակելը հանգեցնում էր լարվածության։ Այսպիսի իրավիճակումԳյուլենական շարժման դիրքորոշումը հանգեցրեց բախման երկու շարժումների միջև։ Գյուլենական համայնքը քննադատում էր ԱԶԿ-ի՝ Արևմուտքից անկախ և նույնիսկժամանակ առ ժամանակ նրա դեմ ուղղված քաղաքականությունը, որը Իրանի,Սիրիայի, Իրաքի և Եգիպտոսի հարցում ծայրահեղ միջամտողական բնույթ ունի։ Այսհարցում Համայնքը իր գաղափարներով հարում է Արևմուտքի ընդհանուր քաղաքական գծին։ Իսրայելի նկատմամբ դիրքորոշումը ևս պառակտման պատճառ դարձավ։ Սա պայմանավորված էր ոչ միայն Իսրայելի՝ Պաղեստինի դեմ վարած քաղաքականությամբ, այլև նրանով, որ այս երկու դերակատարները Իսրայելի հետ տարբերբնույթի հարաբերությւոններ էին ցանկանում ստեղծել։ Իսրայելի համար ՄերձավորԱրևելքում վտանգավոր են իսլամական արմատական խմբավորումները։ Աֆղանստանում, Իրաքում, Սիրիայում ուժեղացող ալ-Քաիդան, ան-Նուսրան, վտանգէին ներակայացնում Իսրայելի համար, իսկ կառավարությունը այս խմբավորումներիդեմ չէր պայքարում։ Համայնքն էլ, ի հակադրություն կառավարության, որոշակի ևԻսրայելի ու Արևմուտքի համար ցանկալի դիրքորոշում ստանձնեց։ Անհամերաշխության առաջին սերմերը կարելի է համարել 2010թ. մայիսը, երբ Գյուլենը և ԱԶԿանհամաձայնություն ունեցան նավատորմի շուրջ, որը պետք է հումանտիար օգնություն էր հասցներ շրջափակման մեջ գտնվող Գազայի բնակիչներին։ ՆախաձեռնողըՀումանիտար օգնություն հիմնադրամն էր, որը հարում էր ԱԶԿ-ին [15]։ 2010 թ. մայիսի31-ին Իսրայելի ջրային տարածքների մատույցներում «Գազայի ազատությաննավատորմը» հարձակման ենթարկվեց Իսրայելի հատուկ նշանակության ջոկատների կողմից։ Արդյունքում՝ սպանվեց Թուրքիայի ութ և ԱՄՆ մեկ քաղաքացի, վիրավորվեցին տասնյակ մարդիկ։ Տեղի ունեցածը միջազգային լարվածության պատճառդարձավ։ Դավութօղլուն այն անվանեց «Թուրքիայի սեպտեմբերի 11» [16]։ Գյուլենը«Wall Street Journal»-ում քննադատեց այս միջամտությունը՝ համարելով այն անօրինական միջամտություն Իսրայելի ներքին գործերին [14]։ Սա հանգեցրեց ԱԶԿ-Համայնքլարվածության մեծացմանը։ Հաջորդ կետը շահերի բախումն էր, որը և լարված հարաբերությւոններիգլխավոր պատճառներից է։ Այն ժամանակաշրջանում, երբ ԱԶԿ-ի և համայնքի միջևլավ հարաբերություններ էին, պարզ էր իշխանական գործընկերների դերայինբաշխումը։ Էրդողանի ղեկավարած ԱԶԿ-ն շարունակաբար հաղթում էր ընտրություններում։ Զինվորական խնամատարությունը լիկվիդացնելուն ուղղված նրանց քաղաքականությունը հաջողության հասավ։ Այդ նպատակով համայնքը քայլեր էրձեռնարկում հատկապես դատական և անվտանգության համակարգերում։ Ավելիպատկերավոր ասած ԱԶԿ-ն բեմի վրա էր, իսկ համայնքը՝ ետնաբեմում։ Այս կերպԱԶԿ ավելի շատ ձայն, իսկ Համայնքն ավելի շատ կադրեր էր ստանում։ Երկուսի նպատակն էլ ավելի շատ ուժ ձեռք բերելն էր։ Լարվածության մեծացման այլ պատճառների թվում է այն, որ Գյուլենի ցանցիանդամները սկսեցին մեղադրվել Գյուլենական շարժման նպատակների համարքաղաքականությամբ զբաղվելու մեջ։ Էրդողանն ինքը հստակորեն մեղադրում էրնմանատիպ պահվածքը՝ կոչելով այն «պետություն պետության ներսում»։ Կառավարամետ մեդիան սկսեց բացահայտորեն մեղադրել Գյուլենական շարժմանընրանում, որ համայնքը փորձում է ստեղծել «նոր խնամատարական վարչակագ»։ Իշխող կուսակցության և Գյուլենական շարժման քաղաքական հայացքները սկսեցինչհամընկնել [17]։ Բախման հաջորդ ոլորտը քրդական հարցն է։ 2011 թ. սեպտեմբերին հանրության մեջ քննարկվում էր այն լուրը, թե ԱՀԾ և Քուրդիստանի համայնքային միությունը (KCK) գաղտնի բանակցությունների մեջ են։ 2012 թ. փետրվարին Ստամբուլիհատուկ դատարանի դատախազությունը դատարան կանչեց Հաքան Ֆիդանին՝ ԱՀԾգլխավոր խորհրդականին։ Ներկայացվեցին մի շարք հարցեր՝ «KCK-ին գաղտնիքների բացահայտումը», «գաղտնի ծառայությունների մատուցում այդ կազմակերպությանը», «համագործակցություն KCK-ի հետ Քրդական պետություն հիմնելուհամար»։ Վարչապետ Էրդողանը մեղադրեց պետական դատախազներին՝ նշելով, որնրանք չարաշահում են իրենց դիրքերը։ Էրդողանը երկու շաբաթ անց խորհրդարանիմիջոցով հմտորեն փոխեց ԱՀԾ-ի մասին օրենքը։ Այդ փոփոխությունը երաշխավորումէր, որ ծառայության աշխատակիցները ստանալու են քրեական լրացուցիչ իմունիտետ։ 2012 թ. հուլիսին Էրդողանը կրճատեց հատուկ դատարանների թիվը և նրանցգործառույթները։ Սա թույլ տվեց պետությանը մարգինալացնել այն ցանցը, որըկապված էր Գյուլենական շարժման հետ։ Այսօր գյուլենականները ժխտում ենպետական դատախազների ներգրավածության պատասխանատվությունը KCK-իգործին։ Ինչևէ, միջադեպի ժամանակ Շարժման մամուլը հստակորեն պաշտպանումէր ԱՀԾ ղեկավարի դեմ ուղղված քննադատություները, իսկ կառավարամետ մեդիանշարունակում էր ցույց տալ, թե Գյուլենական շարժումը նշանակալի խոչընդոտ էքրդական հարցի լուծման ճանապարհին։ Հետաքննությունը վերածվեց Թուրքիայիերկու ազդեցի ֆիգուրների՝ Էրդողանի և Գյուլենի միջև պայքարի։ Թուրքական ԱՀԾն որս սկսեց գյուլենականների դեմ [18]։ Խմբերի միջև լարվածության ու բախման պատճառներից է նաև կոռուպցիոնսկանդալները, որոնք բռնկվեցին 2013 թ. դեկտեմբերի կեսերից։ Կոռուպցիոնսկանդալների մեջ էր ներքաշված նաև վարչապետ Էրդողանի որդին՝ ԲիլյալԷրդողանը։ Էրդողանը մի քանի անգամ կրկնեց, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարն իրենցքաղաքականության անկյունաքարն է, և իր վճռականությունը հայտնեց արմատախիլանելու գաղտնի խմբերի ուժը, որոնք թաքնված են կառավարության ներսում («պետություն պետության ներսում»)։ Չնայած նա անվանապես չնշեց Գյուլենական շարժումը կամ դատախազի և Գյուլենական շարժման միջև առկա կապը, սակայն բոլորինպարզ էր, որ Էրդողանը նրանց է ակնարկում։ Էրդողանն առաջին անգամ բացահայտորեն տվեց Ֆեթուլլահ Գյուլենի անունը 2013 թ. մարտին Կայսերիում հանրահավաքի ժամանակ [18]։ Կոռուպցիոն սկանդալի գործով երկու դատախազներն էլ՝Աքաշն ու Օզը, հայտնի էին որպես գյուլենականներին հարողներ։ Կոռուպցիոնսկանդալների ժամանակ Զաման թերթը լիովին փոխեց իր քաղաքականությունը։ Զամանը, որը մինչ այդ ԱԶԿ-ի աջակիցն էր, դարձավ նրա ամենաուժեղ քննադատներիցմեկը [19]։ Գյուլենն սկսել էր բացահայտ քննադատել վարչապետի ավտորիտար քաղաքականությունը և երբեմն իր քարոզներում նրան կոչում էր «փարավոն»։ Կոռուպցիոնսկանդալից հետո Թուրքիայի կառավարող շրջանակները և նրանց աջակցող ԶԼՄները որգեդրեցին հետևյալ մարտավարությունը՝ ամեն ինչում մեղավոր է ՖեթուլլահԳյուլենը և իր շարժումը, որն աշխատում է Իսրայելի և ԱՄՆ-ի համար։ Գյուլենն ու իրփաստաբանները մերժեցին վերոնշյալ մեղադրանքները [4]։ Երբ Էրդողանը հայտարարեց Գյուլենի դեմ «վհուկի որսի» մասին, Գյուլենականների ու իրենց համայնքի համար «ձևավորված կարգ» դարձան ձերբակալությունները, սպառնալիքները, հետապնդումները։ Շարժումը սկսեց ավելի շատ թիրախավորվել 2013 թ. դեկտեմբերից հետո, այսինքն վերո նշալ սկնադալային գործընթացներից հետո [20]։ 2016 թ. հուլիսի 15-16-ին Թուրքիայում տեղի ունեցավ ռազմական հերթականհեղաշրջման փորձը։ Դրա արձագանքներն ու հետևանքներն առկա են մինչ օրս։ Բնականաբար, ռազմական հեղաշրջման փորձը մեծ իրադարձություն էր, որը տարբեր ոլորտներում և գլխավորապես հասարակական-քաղաքական ոլորտում մեծ ուբազմազան գնահատականներ ստացավ։ Պետությունը և հատկապես նախագահՌեջեփ Թայյիփ Էրդողանն ու իր կառավարությունը մեղադրում են ՖեթուլլահԳյուլենին՝ հետևելով ձևավորված ավանդույթին` բարդելով մեղքը նրանց կողմիցահաբեկչական համարվող Գյուլենական համայնքի վրա։ Գյուլենն ու իր հետևորդներնիրենց հերթին այս հեղաշրջման փորձը համարում են Էրդողանի ու իր թիմակցիներիկազմակերպած բեմադրություն՝ առանձնացնելով ու ներկայացնելով տարբեր հակափաստարկներ։ Արդեն հուլիսի 19-ի հայտարարության մեջ վարչապետ Բինալի Յըլդըրըմն ասումէր. «Սեպտեմբերի 11-ի ժամանակ, երբ ցանկանում էիք ահաբեկիչներին բռնել,հարցնո՞ւմ էիք ապացույցների մասին» [21]։ Այսինքն վարչապետն իր հաղորդագրության մեջ Գյուլենին, կարելի է ասել, հավասարեցնում է հայտնի ահաբեկիչ Ուսամաբին Լադենի հետ՝ ակնարկելով, թե ինչպես ժամանակին ԱՄՆ էր առանց ապացույցների Աֆղանստանից պահանջում Ուսամա բին Լադենին, այնպես էլ հիմա իրենք ենԱՄՆ-ից պահանջում Գյուլենին։ Գյուլենը, որը իր հայրենիքում տարիներ շարունակ որակվում է որպես ահաբեկիչ, ահաբեկչական խմբավորման պարագլուխ, ռազմական հեղաշրջման փորձիցհետո Թուրքիայի Հանրապետության Ներքին գործերի նախարարության, Անվտանգության գլխավոր վարչության, Ժանդարմերիայի և Ափամերձ շրջանների պաշտպանության հետ կապված կայքում՝ «Aranan Terörist» [22], որտեղ որոնվող ահաբեկիչները ներկայացվում են հինգ կատեգորիայով, Գյուլենհը տեղ գտավ կարմիրցուցակում՝ հրատապ փնտրվողների և բարձր գլխագին ունեցողների ցուցակը [23]։ Ռազմական հեղաշրջման փորձից հետո երկրում տեղի ունեցող իրադարձություններում իշխանությունները փորձում են գտնել և կարծես թե «գտնում են» Գյուլենիմեղքը։ Իհարկե, դժվար է, այժմ հստակ եզրակացություններ կատարել և առանձնացնել այս կամ այն գործընթացները, որտեղ իրապես կա գյուլենակնների ցանցիմասնակացությունը։ Բայց մի բան հստակ է, Թուրքիան գրեթե բոլոր ճգնաժամայիներևույթների հեղինակ է ներկայացնում Գյուլենին ու գյուլենականներին։ ԱյսինքնԹուրքիան շարունակում է հետևել տարիներ առաջ որդեգրած իր գծին՝ «ամեն ինչումմեղավոր է Գյուլենը»։ Օրինակներից է Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպան ԱնդրեյԿարլովի սպանությունը։ 2016 թ.-ի դեկտեմբերի 19-ին Անկարայի ժամանակակիցարվեստների կենտրոնում ցուցահանդեսի բացման ժամանակ ոստիկան ՄևլյութՄերթ Ալթընթաշը սպանեց Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպան Անդրեյ Կարլովին։ Այնուհետև սպանվեց հենց ինքը Ալթընթաշը։ Իշխանամետ Յենի Շաֆաքում նշվում է,որ Գեզիի դեպքերից այս կողմ Թուրքիան ներքին խառնաշփոթի մեջ ներքաշելփորձող ուժերը ահաբեկչական գործողություններով, ռազմական հեղաշրջման փորձով ջանում են արտաքին հարաբերությունները ևս վնասել, այդ իսկ պատճառովFETÖ-ի ձեռքով իրականացվեց Ռուսաստանի դեսպան Անդրեյ Կարլովի սպանությունը։ Նույն հոդվածում նշվում է, որ PKK-ն, DAEŞ-ը, FETÖ-ն Թուրքիայի տարածքումիրականացնում են հարձակումներ, ահաբեկչական գործողություններ [24]։ Համաձայն տեղեկությունների՝ Ալթընթաշը սովորել է գյուլենականներին պատկանողդերսհանեում։ Մարդասպանի տնից էլ հայտաբերվել են FETÖ-ի և ալ-Քաիդայի(շեղագրումը մերն է - Ջ. Բ.) երիզները [25]։ Կրկին ուշադրություն դարձնենք այն փաստին, որ Թուրքիան Գյուլենականհամայնքը ներկայացնում է աշխարհում իրապես ահաբեկչական համարվող խմբավորումների շարքում, այստեղ, օրինակ, Յենի Շաֆաքը (իմա` թուրքական կառավարությունը - Ջ. Բ.) Համայնքին դնում է Իսլամական պետության հետ նույն շարքում,ինչպես շեշտել էինք վերը, Գյուլենին Յըլդըրըմն իր հայտարարության մեջ, կարելի էասել, համեմատում էր Ուսամա բին Լադենի հետ, հետևաբար, համայնքը դրվում էնույն մակարդակում, ինչ ալ-Քաիդան է։ Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ քաղաքական դաշտի ներկայացուցիչների հետմտերիմ հարաբերություններ հաստատած կրոնական գործչի կերպարը տարիներիընթացքում՝ կապված ներքաղաքական զարգացումների ու պահանջների, ինչպեսնաև Էրդողանի անձնական ամբիցիաների ու հեռագնա նպատակների հետ, փոփոխվում է։ Էրդողանի մեծարած կրոնական կերպարը նրա ակտիվ ազդեցությամբ այժմներկայացվում է որպես ահաբեկիչ։ Մինչև 2013 թ.-ը կրոնական համայնք համարվողկառույցը սկսեց ներկայացվել որպես FETÖ (Ֆեթուլաթական ահաբեկչական խմբավորում) կամ PDY (Զուգահեռ պետություն կառույց)։ Տեսնում ենք Գյուլենի կերպարիաստիճանական փոփոխությունը նաև ժողովրդի աչքերում։ Իհարկե, այստեղ մեծ էնաև վախի մթնոլորտի դերը. ռազմական հեղաշրջման փորձից հետո ձերբակալությունների ալիքը պատճառ է դարձել, որ Թուրքիայում շատերը թաքցնեն Գյուլենիհանդեպ տածած իրենց համակրանքը, բայց, այս ամենով հանդերձ, ամբողջ աշխարհն ականատես է, որ 21-րդ դարի Թուրքիայում շատ բան չի փոխվել, և ժողովուրդը հրապարակներից մահապատիժ է պահանջում Գյուլենի համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Տեր-Մաթևոսյան Վ., Իսլամը Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում(1970-2001թթ.), Երևան, 2008, էջ 107։ URL։ http։ //www.dusun-think.net/dosya/160148216.pdf (Accessed։ 17.11.2016).URL։ http։ //geurasia.org/panel/uploads/Ambasadori-Religia/Dvizenie-Fethullt-Gelena.pdf(Accessed։ 17.11.2016).http։ //www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=513(Accessed։ [5] Սաֆրաստյան Ռ. և ուրիշներ, Թուրքիայի հանրապետության պատմություն,Երևան, 2014, էջ 300, 302-304, 308-310, 344։ [7] Гюрсой И., Почему Эджевит не придал значения доносам о Гюлене?, URL։ www.hizmet.today/ecevit-gulen/ (Accessed։ 18.11.2016).national context։ parallels with Indonesia. Islam in the Contemporary World։ The FethullahURL։ www.middleeast.org.ua/research/turkey.htm (Accessed։ 19.11.2016). [10] Փաշայան Ա., «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության իսլամականհենարանը, 18.10.2007 URL։ 19.11.2016)։ [11] Շաքարյան Ա., Արարատից այն կողմ. Ապակոդավորելով Թուրքիան, Երևան,2011, էջ 95-96։ Türk Basınına Yansımaları։ Yeni Şafak, Star, Zaman, Bugün ve Milliyet Gazeteleri Örneği,URL։ savasi/ (Accessed։ 07.12.2016).URL։ https։ //www.wsj.com/articles/SB10001424052748704025304575284721280274694 (Accessed։ 09.12.2016).[17] Джонс Д., Турция։ Между правительством Эрдогана и движением Гюленаназревает открытое противостояние?, URL։ http։ //russian.eurasianet.org/node/59802(дата обращения։ 09.12.2016).[18] Erdogan and Gülen։ Political Battle Waged in Courts, Position Paper, Al Jazeera Centerhttp։ //medyascope.tv/2016/08/05/erdogan-ile-gulen-arasinda-varolmavarkalma[19] Carney J., Shifting the community press։ a brief examination of Gülen-affiliated papers[20] Update։ Persecution of the Gülen Movement in Turkey, Rethink Institute, Washingtonhttp։ //m.yenisafak.com/amphtml/gundem/terorist-basi-icin-4-dosya-gonderdik-2496648(Accessed։ 4.01.2017).[22] URL։ www.terorarananlar.pol.tr (Accessed։ 19.01.2017).[23] URL։ http։ //www.terorarananlar.pol.tr/detaylar/Sayfalar/kirmizi.aspxURL։ http։ //www.yenisafak.com/gundem/suikast-soylemi-bitsin-gostergesi-2597310(Accessed։ 2.02.2017).[25] Rus büyükelçiyi öldüren Mevlüt Mert Altıntaş'ın FETÖ bağlantıları, 2017, URL։ http։ //m.posta.com.tr/rus-buyukelciyi-olduren-mevlut-mert-altintas-in-feto-baglantilarihaberi-1250909 (Accessed։ 2.02.2017).(Accessed։ Բադիկյան ՋեմմաԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐՈՒՄՖԵԹՈՒԼԼԱՀ ԳՅՈՒԼԵՆԻ ԿԵՐՊԱՐԻ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ԿՐՈՆԱԿԱՆՔԱՐՈԶՉԻՑ ԱՀԱԲԵԿՉԻԲանալի բառեր` Ֆեթուլլահ Գյուլեն, Ռեջեփ Թայյիփ Էրդողան, Գյուլենականհամայնք-«Արդարություն և զարգացում» կուսակցություն հակասությունը, շահերիբախում, կրոնական գործչից անցումը ահաբեկչի։

Գյուլենական շարժման հիմնադիր Ֆեթուլլահ Գյուլենն, իր գործունեությունը սկսելով նախորդ դարի 60-ական թվականներից, մտերմանում է քաղաքական դաշտի կարևոր գործիչների հետ։ Գյուլենը մտերիմ հարաբերություններ է հաստատում նաև Ռեջեփ Թայյիփ Էրդողանի հետ։ Էրդողանի միջոցով ավելի է կարևորվում Գյուլենի կերպարը՝ որպես կրոնական գործիչ, սակայն նրանց մոտ հակասություններ են ծագում։ Էրդողանը Գյուլենին սկսում է ներկայացնել որպես ահաբեկիչ։ Այսօր Թուրքիայի՝ ԱՄՆ-ին ուղղված պահանջներից է Գյուլենին Թուրքիային հանձնելը, որին Թուրքիայում, ամենայն հավանականությամբ, սպառնում է մահապատիժ։

ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱREԱՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ Տեղեկատվություն ազատորեն որոնելը և ստանալը յուրաքանչյուրի սահմանադրական իրավունքն է: Այն, լինելով ժողովրդավարական հասարակության ստեղծման հիմնական և հիմնական բաղադրիչը, ամրապնդում է ցանկացած այլ ազատություն: Տեղեկատվության ազատությունը կարող է վերահսկել պետական ​​մարմինները ՝ դառնալով շատ հզոր գործիք կոռուպցիայի և այլ չարիքների դեմ պայքարում: Միևնույն ժամանակ, դա կարող է ձեռնտու լինել կառավարությանը, քանի որ բաց լինելն ու թափանցիկությունը բերում են հասարակության վստահության ձեռքբերմանը: Տեղեկատվության ազատությունը կենսական նշանակություն ունի, հատկապես ազատ և անկախ մամուլ ստեղծելու հարցում: Խոսքի ազատությունը քաղաքացիական հասարակության ձևավորման կարևոր նախապայմաններից մեկն է: Անձի խոսքի և տեղեկատվության ազատության իրավունքը բխում է ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրից, ինչպես նաև Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայից, որը (հոդված 19 և 10) համապատասխանաբար սահմանում է, որ անձ. կարծիք ունենալու իրավունքը ներառում է տեղեկատվություն և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը: Հաշվի առնելով այս միջազգային ակտերը ՝ մի շարք ժողովրդավարական երկրներ ընդունել են տեղեկատվություն ազատության մասին օրենքներ, որոնք սահմանում և կարգավորում են տեղեկատվության ազատ որոնման, ստանալու և տարածման իրավունքը: ՏԱ իրավունքի պատմությունը սկսվում է 18-րդ դարից 1, որը եվրոպական մշակույթի պատմության մեջ հայտնի է որպես Լուսավորություն: Միջազգային մարդասիրական կազմակերպությունները, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ը, կարևոր դեր են խաղացել ՏԱ գաղափարի տարածման գործում: Դրա լավագույն վկայությունն այն փաստն է, որ «ՏԱ մասին» օրենք ընդունելու միտումը աճեց, հատկապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո: Այսպիսով, հաղթահարելով երկար և դժվար պատմական ուղիներ, ՏԱ օրենքը տարածվեց և ընդունվեց ավելի քան 70 երկրներում 2: Եվ որ օրենսդրական ոլորտում ՏԱ օրենքը երկու դար պատմություն ունի, բայց այն դեռ գտնվում է զարգացման փուլում, որոշ երկրների համար դեռ անհասանելի է: Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքի հայկական քրոնիկոնը սկիզբ է առել 2003 թվականից, երբ խորհրդարանը միաձայն որոշում կայացրեց դրա ընդունման մասին: Նախքան «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքի ընդունումը, ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածը հստակ ասում էր, որ յուրաքանչյուր ոք ունի խոսքի ազատության իրավունք, ներառյալ ցանկացած լրատվամիջոցների միջոցով տեղեկատվություն և գաղափարներ որոնելու, ստանալու և տարածելու իրավունքը `անկախ սահմանից: , Այսպիսով, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը, բխելով ՀՀ Սահմանադրությունից, ուժի մեջ է մտել 2003 թվականի նոյեմբերի 15-ից: Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնն ակտիվ դեր է խաղացել «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի մշակման և ընդունման գործում: ԻԱԿ-ի դերը մեծ էր ինչպես օրենքի ընդունման, այնպես էլ տեղեկատվության ազատության ապահովման գործում: «ՏԱ մասին» օրենքի ընդունումից հետո հայկական մամուլում հրապարակայնության թափանցիկության պահանջն արդեն իրավաբանական ուժ էր ստացել. Տեղեկատվության ազատության հետ կապված հասարակայնության հետ կապերը, դրանց ստացման կարգը, իրավունքներն ու պայմանները կարգավորվում էին «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքով, որը սահմանում է, որ անձը իրավունք ունի միայն պահանջով դիմել տեղեկատվության տիրապետողին `սահմանված կարգով: օրենքով ծանոթանալ իր որոնած տեղեկատվությանը կամ ստանալ այն: Այս օրենքը սահմանում է տեղեկատվություն ստանալու երկու հիմնական եղանակ `գրավոր և բանավոր: Օրենքը, կախված տեղեկատվության հայցման այս ձևերից, առանձնացնում է տեղեկատվություն փնտրողների 2 խումբ. Ա) բանավոր հայցող, բ) գրավոր հայցող: Վերոհիշյալ խմբերի առանձնահատկությունների համաձայն, օրենքը սահմանում է տեղեկատվության տրամադրման կարգավորում, մասնավորապես, հստակ նշված են գրավոր-բանավոր հարցման պատասխանի տրամադրման ժամկետները: «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը տեղեկատվական գործողություններում առանձնացնում է երկու սուբյեկտների `տեղեկատվություն որոնողին և տեղեկատվության տիրապետողին: Սահմանները սույն օրենքով 2 Տե՛ս նույն տեղում: Այն մի շարք պարտականություններ ունի ինչպես տեղեկատվություն վարողի, այնպես էլ որոնողի համար: Նախքան պարտականություններին անցնելը, նախ հասկանանք, թե ով կարող է լինել տեղեկատվության տնօրեն: Այսպիսով, օրենքը սահմանում է, որ տեղեկատվության կրողներ են համարվում պետական ​​- տեղական ինքնակառավարման մարմինները, պետական ​​հիմնարկները, բյուջեից ֆինանսավորվող կազմակերպությունները, ինչպես նաև հասարակական կազմակերպությունները: Օրենքը կարգավորում է տեղեկատվություն վարողի կողմից տեղեկատվություն տրամադրելու կարգը, ըստ որի տեղեկատվություն կրողը կարող է մշակել իր կողմից տեղեկատվություն տրամադրելու կարգը և այն փակցնել բոլորի համար տեսանելի վայրում 4: Տեխնոլոգիական առաջընթացի պատճառով վերոհիշյալ հոդվածն արդեն կարող է անվավեր համարվել: Տեղեկատվություն կրողը պարտավոր է առնվազն տարին մեկ անգամ հրապարակել իր գործունեության հետ կապված տեղեկատվության որոշակի խումբ, դրանցում կատարված փոփոխությունները: Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքը բավականին հնացած է, և դրա կիրառման պրակտիկան զարգացել է: Տարիներ են անցել օրենքի ընդունումից, իրավիճակները փոխվել են, պարզվում է, որ պարզապես իրավունքի ամրագրումը դեռ բավարար չէ: Ուստի անհրաժեշտություն կա մշակել տեղեկատվության ազատության իրավունքը պաշտպանող կառուցողական մեխանիզմներ: Այս հանգամանքով պայմանավորված ՝ օրենքում առկա մի խումբ խնդիրներ կարելի է առանձնացնել: Ասվածը պարզաբանելու և հիմնավորելու համար քննարկենք մի դատական ​​գործ, որը մեր մեջ տարածվել է «կադաստրի գործ» անվան տակ: Ինչպես գիտենք, Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնը 2013 թ.-ին դիմել է ՀՀ վարչական դատարան ՝ խնդրելով պարտավորեցնել ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի աշխատակազմին և տեխնոլոգիական կենտրոնին անհրաժեշտ տեղեկատվությունն անվճար տրամադրել: մեղադրանքով կամ համաձայն «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի: Արդյունքում, դատարանը մերժեց ԻԱԿ-ի հայցը `հիմք ընդունելով« Գույքի իրավունքների պետական ​​գրանցման մասին »ՀՀ օրենքի 71-րդ հոդվածը: ԻԱԿ-ը որոշումը բողոքարկել է ՀՀ Սահմանադրական դատարան, որը կադաստրի կողմից տեղեկատվության վճարման տրամադրումը հակասահմանադրական է ճանաչել: Այսպիսով, ըստ օրենքի, տեղեկատվության տրամադրման համար գանձվող գումարը պետք է լինի ոչ թե տեղեկատվության այսպես կոչված վաճառքի գինը, այլ տեղեկատվության տրամադրման համար ծախսված գումարը: 3 «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 3: 4 «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենք: Անձը իրավունք ունի տեղեկատվություն ստանալու, իմաստուն չէ փող տրամադրել տեղեկատվությանը: Տեղեկատվությունը տիրապետողի կողմից տեղեկատվությունը ձայնագրվում, դասակարգվում և պահվում է հասարակությանը ծառայելու համար, ուստի խելամիտ չէ այն վաճառել: «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի հասկացություններում անհրաժեշտ է ավելացնել տեղեկատվության էլեկտրոնային հարցումները `որպես տեղեկատվություն ստանալու միջոց: Տեխնոլոգիական զարգացման շնորհիվ ստեղծվել են մի շարք գործիքներ, որոնք տեղեկատվություն կրողին թույլ են տալիս ժամանակ խնայել և տեղեկատվությունը փոխանցել որոնողին: Այնուամենայնիվ, էլեկտրոնային հարցումները դեռևս չեն բերվել օրենքի առաջին պլան, ինչը կարող է առաջացնել մի շարք անհարմարություններ և խնդիրներ, ուստի ժամանակն է, որ օրենքը սահմանի էլեկտրոնային հարցումների հետ կապված կանոնակարգերը: Դա հիմնավորելու համար մենք փոքր ուսումնասիրություն անցկացրինք ՝ հասկանալու համար, արդյոք մեր քաղաքացիները կարո՞ղ են օգտագործել նորագույն տեխնոլոգիաները ՝ իրենց որոնած տեղեկատվությունը ստանալու համար, թե՞ զրկված են տեղեկատվություն ստանալու նորագույն տեխնոլոգիաներն օգտագործելու իրենց իրավունքից: Ապրիլի 14-ին մենք էլեկտրոնային հարցումներով դիմել ենք 10 պետական ​​մարմիններ `տեղեկատվություն ստանալու համար: Հարցումն իրականացնելիս մենք նպատակ ունեինք մեր սեփական փորձից պարզել, թե ինչպես են պետական ​​մարմինները կիրառում «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը, արդյո՞ք դրանք ապահովում են յուրաքանչյուրիս տեղեկատվություն ստանալու հավասար իրավունքը: Տեղեկատվություն ստանալու համար մենք խնդրեցինք տեղեկացնել. • Բաժանո՞ւմն է իրականացնում իրեն ուղարկված էլեկտրոնային հարցումների գրանցում, և եթե այո, ապա քանի՞ հարցում է բաժինը ստացել 2016 թվականից ի վեր: Հարկ է նշել, որ էլեկտրոնային հարցումները ուղարկվել են մեր կողմից `օրենքին համապատասխան, տվյալների մարմինների պաշտոնական կայքի էջերում նշված էլ. Փոստի հասցեներին: ՀՀ սփյուռքի նախարարությունը, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը, Աբովյանի քաղաքապետարանը պատասխանել են ուղարկված հարցումներին օրենքով սահմանված ժամկետներում: Ուշացած պատասխան ուղարկեց միայն Երեւանի քաղաքապետարանը: Էլեկտրոնային հարցումները լուռ մերժվել են Գյումրու և Վանաձորի քաղաքապետարանի, ՀՀ մշակույթի նախարարության, ՀՀ բնապահպանության նախարարության, ՀՀ դատախազության կողմից: ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությունը մերժեց պատասխանը `էլեկտրոնային հարցում չստորագրելու հիմքով: Այստեղ կարելի է համարել ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության հիմնավորումը `էլեկտրոնային դիմումը մերժելու համար: Ինչպես գիտենք, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագիծը նախատեսում է էլեկտրոնային հարցումներ բերել իրավական դաշտ, և ըստ այդ նախագծի, տեղեկատվություն փնտրողը կարող է նաև դիմել տեղեկատվություն տնօրինողին `էլեկտրոնային խնդրանք ստանալու համար: տեղեկատվություն, որը նա փնտրում է: Եթե ​​գրավոր պահանջի դեպքում ստորագրությունը պարտադիր է, և դրա բացակայությունը կարող է հիմք հանդիսանալ մերժման համար, ապա էլեկտրոնային հայցը չի կարող ստորագրվել: Բավական է ունենալ միայն անձնական տվյալներ: Տարբեր տեխնիկական պատճառներից ելնելով ՝ այսօր հասարակության ոչ բոլոր խմբերն ունեն էլեկտրոնային ստորագրություն: Ստացվում է, որ նրանց պետք է զրկել նորագույն տեխնոլոգիայով տեղեկատվություն ստանալու իրավունքից: Սա վկայում է մեր միջ-էլեկտրոնային տարբերակի միջոցով քաղաքացիների հետ շփման մշակույթի բացակայության մասին: Մեկ այլ կարևոր խնդիր, որը մենք արձանագրեցինք, շրջաններում գործող պետական ​​մարմինների կողմից օրենքի անտեսումն է, որի արդյունքում խախտվում է քաղաքացիների տեղեկատվություն ստանալու սահմանադրական իրավունքը: Սա, իհարկե, ակնհայտ վկայություն է այն բանի, որ այսօր մարզերում առկա է իրավագիտակցության ցածր մակարդակ: Սա լուրջ խնդիր է, որը կլուծվի միայն ՏՏ օրենքի և վերապատրաստման ծրագրերի շնորհիվ `սիստեմատիկ վերապատրաստման դասընթացներ անցկացնելով: Սա պետք է մտահոգի պետությանը ոչ միայն տեղեկատվության ազատության ապահովման, այլ նաև այլ քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից: Այսպիսով, հարցմանն ի պատասխան օրենքի պահանջները կարող են փոփոխվել, ձևակերպվել ավելի պարզ, ավելի արդյունավետ և տեղեկատվության տիրապետողի պարտականությունները `ավելի լիարժեք: Օրենքում հարցման պատասխանի տերմիններին վերաբերող սահմանումներում մենք կարող ենք գտնել «կարճ ժամանակում» կամ «պատշաճ պատասխան» հասկացությունները: Դրանք իրավաբանորեն կիրառելի են, բայց որպես այդպիսին ներառում են մեկնաբանությունների լայն շրջանակ, որոնք օրենքը մղում են սուբյեկտիվիզմի դաշտ: Մինչդեռ օրենքը պետք է ընդունվի հնարավորինս պարզ այն պարզ պատճառով, որ այն պետք է երաշխիք դառնա բոլորի համար: Ազատության ցանկացած տեսակ ունի իր հակակշիռը, որը հավասարակշռում է կշեռքի երկու կշեռքը: Տեղեկատվության ազատությունը բացառություն չէ: Տեղեկություն որոնելու, ստանալու և տարածելու մեր սահմանադրական իրավունքը կարող է ենթարկվել որոշակի սահմանափակումների օրենքով սահմանված դեպքերում: Տեղեկատվության ազատության, զանգվածային լրատվության միջոցների, ծառայության պետական ​​գաղտնիքների, ինչպես նաև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերյալ այլ համապատասխան օրենքները սահմանում են այն դեպքերը, երբ տեղեկատվության ազատությունը կարող է սահմանափակվել: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 201-րդ հոդվածը ուղղակիորեն սահմանում է, որ նախաքննության տվյալները հրապարակման ենթակա են միայն վարույթն իրականացնող մարմնի թույլտվությամբ: Նշված դրույթի համաձայն, օրենսդիրն արդեն կանխորոշել է նախաքննության գաղտնիության սահմանումը `վերջին եղանակով դիտարկելով գործիքային փորձաքննության ընթացքում ձեռք բերված ցանկացած տեղեկատվություն, որը կվերաբերի հանցագործության բացահայտմանը և հանցագործի բացահայտմանը: Դրանից բխում է, որ օրենքը ոչ միայն արգելում է նախաքննության ընթացքում ձեռք բերված տեղեկատվության տրամադրումն ու տարածումը առանց բավարար հիմքերի, այլ նաև որոշակի պարտականություններ է դնում համապատասխան պաշտոնատար անձանց (քննիչ, դատախազ և այլն) նրանց հետ ուղղակի կամ անուղղակի շփման մեջ: տեղեկատվությունը պահել dդրանի մոտ և ապահովել նախաքննության գաղտնիությունը: Այստեղ, որպես օրինակ, կարող ենք դիտարկել հայտնի դեպք, երբ 2013-ին Խոսրովի արգելոցում սպանվեց Գառնիի արգելապատնեշի տեսուչը: Ոստիկանությունը հայտարարություն է տարածել այն մասին, որ սպանության վայրում տեսախցիկներ են եղել, և հնարավոր հանցագործի նույնականացման միջոցով նրա կերպարը նույնականացնելը հնարավոր է առաջիկայում: Ինչպես պարզվեց, դա քննչական մարմնի օպերատիվ հնարքն էր, որը, սակայն, ձախողվեց, քանի որ արգելոցի տնօրենը լրատվամիջոցներին տված հարցազրույցում հայտարարեց, որ տեղադրվել են տեսախցիկներ, բայց դրանք չեն արձանագրել հանցագործին: Այսպիսով, ակամայից հրապարակվեց նախաքննության մի կարեւոր գաղտնիք, որը խոչընդոտեց նախաքննական մարմնի աշխատանքին: Նույն պատճառներով, օրենքը սահմանում է բարդ իրավական ռեժիմներ անձի և ընտանիքի գաղտնիության, անձնական ազատության և անձեռնմխելիության, տան անձեռնմխելիության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդակցությունների, ինչպես նաև պետության, ծառայության, բանկային, առևտրային, նոտարական, բժշկական, փաստաբան այլ `օրենքով պաշտպանված այլ գաղտնի սահմանափակումների համար` դրանց հասանելիությունն ապահովելու համար միայն համապատասխան դատարանի որոշմամբ: Ինչ վերաբերում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքին, որը կարգավորում է տեղեկատվության ազատությանն առնչվող հասարակայնության հետ կապը, դրա ստացման կարգը, իրավունքներն ու պայմանները, այն սահմանում է տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը և դրա իրականացման կառուցվածքները, միաժամանակ նշելով. որ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի միայն օրենքով սահմանված կարգով: Տեղեկատվություն վարողից պահանջել տեղեկատվություն `իր որոնած տեղեկատվությանը ծանոթանալու կամ կրթություն ստանալու համար: ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱREԱՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ Հիմնաբառեր. Տեղեկատվության ազատություն, Օրենսդրական կարգավորումներ, Տեղեկատվության ազատության սահմանափակումներ Գոհար Julուլհակյան Ամփոփում: ։

Հոդվածում անդրադարձել ենք Հայաստանում տեղեկատվության ազատության օրենսդրական կարգավորումներին՝ չմոռանալով նշել նաև տեղեկատվության ազատության սահմանափակումները։ Ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների առաջընթացով պայմանավորված՝ օրենքում փոփոխություններ անելու, ինչպես նաև տեղեկատվության ազատության իրավունքի պշտպանության համար կառուցողական մեխանիզմներ մշակելու կարիք կա։

1. Ներածություն. Ուսումնասիրելով հիպերբոլիկ և հակադարձ հիպերտոնիան `ներկայացվում են հիպերբոլիկ և հակադարձ հիպերբոլիկ ֆունկցիաների հատկությունները, ինչպես նաև դրանց տարրական գործառույթների հետ փոխհարաբերությունները: Նախ `սահմանվում են հիպերբոլական« հակադարձ հիպերբոլիկ »գործառույթները, հարաբերություններ են տրվում հիպերբոլական ֆունկցիաների, հիպերբոլական« եռանկյունաչափական ֆունկցիաների », ինչպես նաև լոգարիթմական, շրջված-եռանկյունաչափական« հակադարձ հիպերբոլական գործառույթների »միջև: Բերված են հիպերբոլիկ-հակադարձ հիպերբոլիկ ֆունկցիաների ածանցյալ-ինտեգրման կանոնները: Այնուհետև ներկայացվում են նշված գործառույթների կիրառումները գործառույթների և դիֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրման տեսանկյունից: Քննարկվում են նաև մանրամասն լուծումներով մի շարք հետաքրքիր առաջադրանքներ: Աշխատանքը մեթոդաբանական մեծ նշանակություն ունի. այն կարող է օգտագործվել համալսարանի ուսումնական գործընթացում, քանի որ կարող է նպաստել գիտական ​​հետազոտություններ իրականացնող գիտնականների գործունեությանը: 2. Հիպերբոլիկ ֆունկցիաների սահմանումներ և հատկություններ: Մաթեմատիկայում, բացի անհատական ​​ցուցիչ գործառույթներից, լայնորեն օգտագործվում են ցուցիչ գործառույթների համադրություններ: Դրանց շարքում կան գծային համակցություններ, որոնք կոչվում են հիպերբոլիկ ֆունկցիաներ: Հիպերբոլական գործառույթները վեց համարն են, որոնց համար օգտագործվում են հատուկ անուններ և նշանակումներ: 1857) (նշ. 3051) և (բծ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) ինդեքսային գործառույթների որոշակի գծային և koto (cid): 1876) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3051) - (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) Հիպերբոլիկ սինուս (1) ch (cid) 1876) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3051) + (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) հիպերբոլական կոսինուս (2) տ (cid) 1876) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3051) - (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) (խնամել 1857) (նշ. 3051) + (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) Հիպերբոլական տանգես (3) cthx = (cid. 1857) (նշ. 3051) + (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) (խնամել 1857) (նշ. 3051) - (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) Hyperbolic Kotanges (4) (խնամել 1857) (նշ. 3051) + (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) հիպերբոլական հաջորդականություն (5) sch (cid) 1876) =: csch (cid) 1876) =: (խնամել 1857) (նշ. 3051) - (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3051) հիպերբոլական կոսպլեյ (6) Հիպերբոլական ֆունկցիաների անվանումները պայմանավորված են նրանով, որ վերջիններս կապված են հավասարասրման առանցքի հիպերբոլիկ կետերի կոորդինատների հետ այնպես, ինչպես եռանկյունաչափական ֆունկցիաները շառավղային միավորով շրջանագծի կետերի կոորդինատներին: Տարբեր եռանկյունաչափական ֆունկցիաները, որոնք կախված են նույն փաստարկից, ունեն շատ հայտնի փոխհարաբերություններ: Նմանատիպ հարաբերություններ գոյություն ունեն հիպերբոլիկ ֆունկցիաների միջեւ: Օրինակ, եռանկյունաչափությունից հայտնի է որպես մեղք (cid): 2870) (նշ. 1876) + cos (cid) 2870) (նշ. 1876) = հետևյալ միջանկյալ նույնացուցիչ ՝ ch (cid) 2870) (նշ. 1876) −sh (նշ. 2870) (նշ. 1876) = 1: Վերջինս համապատասխանում է հիպերբոլիկ սինուսի և կոսինուսային հիպերբոլական սինուս ոս կոսինուսի գործառույթների ինքնությանը: Իոնների սահմանումներից, նշված ինքնությունը: Մի շարք հնարավոր նմանություններ հետևում են հիպերբոլական գործառույթին sh (cid): 1876) ch (cid) 1876) ch (cid) 1876) = տ (cid. 1876), sh (cid) 1876) = cth (նշ. 1876), 1ch (cid) 1876) = sch (cid. 1876), 1 - րդ (cid) 2870) (նշ. 1876) = sch (cid. 2870) (նշ. 1876), 1 շ (սիդ. 1876) = csch (cid. 1876 ​​թ.) 1876) cth (նշ. 1876) = 1cth (cid. 2870) (նշ. 1876) −1 = csch (cid. 2870) (նշ. Նույն կերպ, ինչպես եռանկյունաչափությունից հայտնի բանաձևերը, կարելի է բանաձևեր ստանալ հիպերբոլիկ ֆունկցիաների փաստարկների գումարի տարբերության համար, կրկնակի կրկնակի կիսափաստարկ, ինչպես նաև գումարի, տարբերության և գումարի արտադրյալ: հիպերբոլիկ գործառույթների. Էքսպոնենտալ, եռանկյունաչափական, հիպերբոլիկ ֆունկցիաների գաղափարները կարող են սահմանվել որպես բարդ փաստարկ, մասնավորապես կեղծ արժեքների համար, ինչը թույլ կտա մեզ կապեր հաստատել վերջիններիս միջև: Օգտագործելով բարդ փոփոխականի ֆունկցիաների տեսությունից հայտնի հիպերբոլական գործառույթների սահմանումները ՝ օգտագործելով Էյլերի բանաձևերը, կարելի է կապ հաստատել եռանկյունաչափական և հիպերբոլիկ ֆունկցիաների միջև: 1 (cid): 1861) ctg (նշ. 1878) = cth (նշ. 1861) (նշ. 1878) cos (cid) 1878) = ch (cid. 1861) (նշ. 1878), 1 (նշ. 1861) cth (նշ. 1878) = ctg (cid. 1861) (նշ. 1878) (8) ch (նշ. 1878) = cos (cid. 1861) (նշ. 1878), Եթե ​​բանաձեւերում դնենք (8) (cid): 1878) = (մուրհ. 1861) (նշ. 1876), որտեղ (նշ. 1876) իրական թիվ է ՝ ctg (cid): 1861) (նշ. 1876) = - (մուրհ. 1861) cth (նշ. 1876) cos (cid) 1861) (նշ. 1876) = ch (cid. 1876), ch (cid) 1861) (նշ. 1876) = cos (cid. 1876), cth (cid) 1861) (նշ. 1876) = - (մուրհ. 1861) ctg (նշ. 1876) (9), այսինքն ՝ եթե փաստարկը վերցնենք որպես զուտ կեղծ թիվ, ապա կստացվի. (Cid: 1861) մեղք (cid. 1878) = շ (նշ. 1861) (նշ. 1878), (խնամել 1861) շ (նշ. 1878) = մեղք (cid. 1861) (նշ. 1878), մեղք (cid 1861) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1861) շ (նշ. 1876), sh (cid) 1861) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1861) մեղք (cid. 1876), (խնամել 1861) տգ (սիդ. 1878) = տ (cid. 1861) (նշ. 1878), (խնամել 1861 թ.) 1878) = tg (cid. 1861) (նշ. 1878), tg (cid) 1861) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1861 թ.) 1876), տ (cid) 1861) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1861) տգ (սիդ. 1876), Ստացված բանաձևերը հնարավորություն են տալիս փոխել եռանկյունաչափական ֆունկցիաներից հիպերբոլիկ գործառույթները «ընդհակառակը, նրա նման» կեղծ փաստարկը փոխարինել իրականով: Նմանապես, հիպերբոլական ֆունկցիաների այլ բանաձևեր կարելի է ձեռք բերել, այդ թվում `հիպերբոլական ֆունկցիաների, կրկնակի կիսանկյունի և այլ բանաձևերի փաստարկների հանրագումարի բանաձևեր: Այսպիսով, սովորական եռանկյունաչափությունից կարելի է ստանալ, այսպես կոչված, «հիպերբոլական եռանկյունաչափություն»: Հիպերբոլական ֆունկցիաների ածանցման և ինտեգրման բանաձևերը հետևում են այդ գործառույթների սահմանումներին (sh (cid): 1876)) (նշ. 4593) = ch (cid) 1876), (th (cid) 1876)) (նշ. 4593) = 1ch (cid. 2870) (նշ. 1876), (խնամել 3505) ch (cid) 1876) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = շ (նշ. 1876) + (նշ. 1829), (խնամել 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1876) ch (cid) 2870) (նշ. 1876) = տ (cid. 1876) + (նշ. 1829), (ch (cid) 1876)) (նշ. 4593) = շ (նշ. 1876), (cth (նշ. 1876)) (նշ. 4593) = - 1 շ (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 3505) շ (նշ. 1876) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = ch (cid. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1876) շ (նշ. 2870) (նշ. 1876) = - cth (նշ. 1876) + (նշ. 1829) (10) (նշ. 2780): Հակադարձ հիպերբոլիկ գործառույթներ: Եթե ​​(cid) 1876) = շ (նշ. 1877), ապա կարելի է գտնել այստեղ (cid. 1877) արտահայտել (cid. 1876), որը կլինի հիպերպոլիկ սինուսի ֆունկցիայի հակադարձ գործառույթը: Դա նշանակում է հետևյալը. 1877) = Արշ (ցիդ. 1876) և ընթերցվում է հիպերբոլական տարածքները: Մնացած հիպերբոլիկ ֆունկցիաների հակադարձ գործառույթները նույն կերպ են սահմանվում (cid): 1876) = (մուրհ. 1855) ժ (նշ. 1877) ⇔ (նշ. 1877) = կամար (նշ. 1876) (հիպերբոլիկ արեակոզինուս), (ցիդ. 1876) = տ (cid. 1877) ⇔ (նշ. 1877) = Արթ (սիդ. 1876) (հիպերբոլական ասպարեզներ), (նշ. 1876) = cth (նշ. 1877) ⇔ (նշ. 1877) = Արխտ (cid. 1876) (հիպերբոլիկ արյան հյուսվածքներ), (cid. 1876) = sch (cid. 1877) ⇔ (նշ. 1877) = Արշ (ցիդ. 1876) (հիպերբոլիկ տարածքներ), (ցիդ. 1876) = csch (cid. 1877) ⇔ (նշ. 1877) = Arcsch (cid. 1876) (հիպերբոլիկ մայրամուտ): Hyիշտ այնպես, ինչպես հիպերբոլական ֆունկցիաներն արտահայտվում են էքսպոնենցիալ ֆունկցիաներով, այնպես էլ հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաները կարող են արտահայտվել հակադարձ էքսպենսենալ, այսինքն ՝ լոգարիթմական գործառույթներով: Հետևյալ բանաձևերը գործում են. Arsh (cid): 1876) = ln ((cid. 1876) + (նշ. 3493) (նշ. 1876) (նշ. 2870) +1) (11) Կամար (cid) 1876) = ln ((cid. 1876) ± √ (նշ. 1876) (նշ. 2870) −1) ((նշ. 1876) ≥1) (12) Արթ (cid) 1876) = 12 մլն. 3436) 1+ (նշ. 1876) (| (նշ. 1876) | <1) (13) 1− (նշ. 1876) (նշ. 3440), Արխտ (cid) 1876) = 12 մլն. 3436) (նշ. 1876) +1: (| (նշ. 1876) |> 1) (14) (նշ. 1876) −1 (նշ. 3440), Արշ (ցիդ) 1876) = ± ln (cid. 4684) 1 (նշ. 1876) + (նշ. 3496) 1 (նշ. 1876) (նշ. 2870) −1 (բծ. 4685), (0 <(նշ. 1876) <1) (15) Արկշ (նշ. 1876) = ln (cid. 4684) 1 (նշ. 1876) + (նշ. 3496) 1 (նշ. 1876) (նշ. 2870) +1 (նշ. 4685 բանաձևի (16) (12) արդյունքի համար հաշվի առեք. (Cid. 1877) = կամար (նշ. 1876) հիպերբոլիկ արեակոսինուսի գործառույթ. Այս դեպքում (cid. 1876) = ch (cid. 1877), և, ինչպես հայտնի է, ցիանի միջոցով, հետևյալով. 1877) = (մուրհ. 3032) (նշ. 3300) (նշ. 2878) (նշ. 3032) (նշ. 3127) (նշ. 3300) (նշ. 2870) (խնամել 1876) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3052) + (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3052) ⇔ (սիդ. 1857) (նշ. 2870) (նշ. 3052) −2 (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 3052) + 1 = 0 Լուծելով այն, մենք կստանանք. (Cid: 1857) (նշ. 3052) = (մուրհ. 1876) ± √ (նշ. 1876) (նշ. 2870) 1. Սահեցնելով հավասարության երկու մասերը `մենք ստանում ենք (cid): 1877) = ln ((cid. 1876) ± √ (նշ. 1876) (նշ. 2870) −1): Մյուս կողմից. (Cid. 1877) = Ար (ցիդ. 1855) ժ (նշ. 1876), այնպես որ մենք կստանանք բանաձեւ (12): 1√ (սիդ. 1876) (նշ. 2870) −11√1 + (նշ. 1876) (նշ. 2870), (Կամար (նշ.) 1876)) (նշ. 4593) =: (Արշ (cid) 1876)) (նշ. 4593) =: (Արխտ (cid) 1876)) (նշ. 4593) = - 1 (նշ. 1876) (նշ. 2870) −1 (Արթ (նշ.) 1876)) (նշ. 4593) = 11− (նշ. 1876) (նշ. 2870), Հիպերբոլիկ կոսինուսային ֆունկցիան կարող է ներկայացվել որպես էքսպոնենտալ ֆունկցիա կամ, այլ կերպ ասած, հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների ածանցման և ինտեգրման բանաձևեր: Հիպերբոլական գործառույթներով տեղադրումների ընթացքի միջոցով ինտեգրալների հաշվարկը: Քանի որ ինտեգրալ նշումը հայտնի է, առաջին չորս բանաձևերը կարող են օգտագործվել հակացուցումը (cid) ապացուցելու համար: 1877) (նշ. 3051) (նշ. 4593) = (Արշ (ցիդ. 1876)) (նշ. 4593) = 1 (նշ. 1876) (նշ. 3052) ′ = 1ch (cid. 1877) =: (խնամել 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1876) √ (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 1853) = ln (cid. 4672) (նշ. 1876) + (նշ. 3493) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 1853) (նշ. 4673) + (նշ. 1829) = (մուրհ. 3422) Արշ (ցիդ. 1876) √ (նշ. 1853) + (նշ. 1829), երբ (նշ. 1853)> 0: Կամար (cid) 1876) √− (նշ. 1853) + (նշ. 1829), երբ (նշ. 1853) <0 (նշ. 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1876) (նշ. 2870) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) = 12 (նշ. 1853) ln (սիդ. 4698) (նշ. 1876) - (նշ. 1853) (խնամել 1876) + (նշ. 1853) (նշ. 4698) + (նշ. 1829) == (տիկ. 3422) −1 (բծ. 1853) Արթ (cid) 1876) (նշ. 1853) + (նշ. 1829), երբ | (խնամել 1876) | <(նշ. 1853) −1 (նշ. 1853) Արխտ (cid) 1876) (նշ. 1853) + (նշ. 1829), երբ | (խնամել 1876) |> (նշ. 1853) (17) Վերադարձ գործառույթների ածանցման կանոնից. (Cid. 1877) (նշ. 3051) (նշ. 4593) = (մուրհ. 2869) (նշ. 3051) (նշ. 3300) (նշ. 4593): Օրինակ, երբ (cid. 1877) = Արշ (ցիդ. 1876), ապա (նշ. 1876) = շ (նշ. 1877) Վերջինը եկեք ստանանք ըստ (cid): 1877), մենք կստանանք (cid. 1876) (նշ. 3052) (նշ. 4593) = ch (cid) 1877) Հետո √1√1 + (նշ. 1876) (նշ. 2870) 1 (նշ. 3493) 1 + շ (նշ. 2870) (նշ. 1877) =: ∫ (սիդ. 1844) (նշ. 3435) (նշ. 1876), √ (նշ. 1853) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 1854) (նշ. 1876) + (նշ. 1855) (նշ. 3439) (նշ. 1856) (նշ. 1876) անբաժանելի տեղը, որտեղ (cid. 1844) ռացիոնալ ֆունկցիայի խորհրդանիշն է, այսինքն (cid. 1876) Փաստարկը փոխարինվում է նորով (cid): 1872) պարամետրերի եռանկյունի ∫ (cid. 1844) (նշ. 3435) (նշ. 1876), √ (նշ. 1853) (նշ. 1876) (նշ. 2870) + (նշ. 1854) (նշ. 1876) + (նշ. 1855) (նշ. 3439) (նշ. 1856) (նշ. 1876) Հաշվարկի՛ր արտաքին տեսքի ինտեգրալները ՝ օգտագործելով հիպերբո 1 խնդիր: Ինտեգրվել ՝ տեղադրելով հիպերբոլիկ գործառույթներ [4]: (Cid) 2165) = (մուրհ. 3505) (նշ. 2206) (նշ. 3493) (նշ. 2206) (նշ. 2779) + (նշ. 2206) + (նշ. 2778) (նշ. 2186) (նշ. 2206) (նշ. 1876) + (նշ. 2869) (նշ. 2870) = √ (նշ. 2871) (նշ. 2870) շ (նշ. 1872), սա (cid. 1872) = Արշ (ցիդ. 3436) (նշ. 2870) √ (նշ. 2871) (նշ. 4672) (նշ. 1876) + (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 4673) (նշ. 3440), (նշ. 1856) (նշ. 1876) = √ (նշ. 2871) (նշ. 2870) ch (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) Հետո (cid. 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 3496) (նշ. 3436) (նշ. 1876) +12 (նշ. 3440) (նշ. 2870) +34 (նշ. 1856) (նշ. 1876) = √34 (նշ. 3505) ch (cid) 1872) (նշ. 3435) √3 շ (նշ. 1872) −1 (նշ. 3439) (նշ. 3496) 34 շ (սիդ. 2870) (նշ. 1872) +34 (նշ. 1856) (նշ. 1872) == 38 (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1872) (նշ. 3435) √3 շ (նշ. 1872) −1 (նշ. 3439) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = 3√38 (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1872) շ (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) −38 (նշվ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) == 3√38 (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1872) (նշ. 1856) (ch (նշ. 1872)) - 316 (նշ. 3505) (ch2 (cid. 1872) +1) (նշ. 1856) (նշ. 1872 թ.) == √38 կչ (հատ. 2871) (նշ. 1872) −332sh2 (բծ. 1872) 16316 (բծ. 1872) + (նշ. 1829) = քանակական գործառույթով: Հաճախ եռանկյունի չափի տեղադրումները կարող են հանգեցնել ավելի բարդ արդյունքների, հատկապես հաջորդականություն կամ կոսինուս ներմուծելիս: Այս դեպքում հնարավոր է = 124 (4 (cid): 1876) (նշ. 2870) +4 (նշ. 1876) +2) (նշ. 2871) (նշ. 2870) −2 (բծ. 1876) +116 (նշ. 3493) 4 (նշ. 1876) (նշ. 2870) +4 (նշ. 1876) + 2 - կարելի է հաշվարկել այսպես կոչված եռանկյունաչափական տեղակայման, լաքոնային տեղաբաշխումների միջոցով: Լուծում Տեղադրման դեպքում նրանք կստանան 16316 մլն. 3436) (նշ. 1876) +12+ (նշ. 3493) 4 (նշ. 1876) (նշ. 2870) +4 (նշ. 1876) +2 (նշ. 3440) + (նշ. 1829) ̅որտեղ (cid. 1829) ̅ = (մուրհ. 1829) + (նշ. 2871) (նշ. 2869) (նշ. 2874) ln√3 Եվ կիրառեք երկրորդ ժամկետի պայմանը, մենք կստանանք: Դիֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրում: Հիպերբոլական ֆունկցիաները նույնպես օգտագործվում են մի շարք դիֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրման ժամանակ: Ինտեգրման ընթացքում հնարավոր է ստանալ արտահայտություններ, որոնք ավելի հեշտ կլինի հաշվել հիպերբոլիկ տեղակայման միջոցով: Դիտարկենք դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մի քանի օրինակներ (cid): 2260) (նշ. 2779) (նշ. 2230) (նշ. 2260) (նշ. 2206) (նշ. 2779) + (նշ. 2260) (նշ. 2779) (նշ. 2230) (նշ. 2260) (նշ. 2207) (նշ. 2779) = (մուրհ. 2777) հավասարության այն անհատները, ովքեր հետաքրքրություն են ներկայացնում: Խնդիր 2: Գտեք Լապլասի ինքնությունը. Լուծումը, որը բավարարում է հետևյալ սահմանային պայմանները. Դրեք դրանք Լապլասի հավասարման մեջ, մենք կստանանք հետևյալ լուծումը: Օգտագործելով առաջին ժամկետի պայմանը, մասնավոր լուծումը (cid. 2260) (նշ. 2230) (նշ. 2260) (նշ. 2207) (նշ. 3628) (նշ. 2207) (նշ. 2880) (նշ. 2879) (նշ. 2190) = (մուրհ. 2777) (նշ. 2230) ((նշ. 2206), (նշվ. 2207)) | (խնամել 2207) (նշ. 2880) (նշ. 2777) = (մուրհ. 2183) (նշ. 1803) (նշ. 1815) (նշ. 1819) ((նշ. 2195) (նշ. 2206) - (նշ. 2196) (նշ. 2202)), որտեղ (cid) 2183), (նշ. 2195), (նշ. 2196), (նշ. 2202) պարամետրերն են [(cid: 2781)]: Մենք կփնտրենք այն հետևյալ ձևով: (խնամել 2004) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) = cos ((cid: 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) (նշ. 1851) ((նշ. 1877)) որտեղ (cid. 1851) ((նշ. 1877)) անհայտ գործառույթ է, կախված է միայն (cid- ից): 1877) −ից և (cid. 1851) (0) = (նշ. 1853): Եկեք հաշվենք (cid): 2004) ((նշ. 1876), (նշ. Ֆունկցիայի երկրորդ կարգի մասնակի ածանցյալներ (cid. 1877) 2034) (նշ. 2870) (նշ. 2004 թ.) (Նշ. 2034) (նշ. 1877) (նշ. 2870) = cos ((cid: 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) (նշ. 1851) ′ ′ ((ցիդ. 1877)) (նշ. 2034) (նշ. 2870) (նշ. 2004 թ.) (Նշ. 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2870) = - (նշ. 1865) (նշ. 2870) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) (նշ. 1851) ((նշ. 1877)), cos ((cid) 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) [(նշ. 1851) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1877)) - (նշ. 1865) (նշ. 2870) (նշ. 1851) ((նշ. 1877))] ≡0 As cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872) ≠ 0, ուստի մենք ստանում ենք հաստատուն գործակից (cid): 1851) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1877)) - (նշ. 1865) (նշ. 2870) (նշ. 1851) ((նշ. 1877)) = 0, որի ընդհանուր լուծումն է. (Cid. 1851) ((նշ. 1877)) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ch (cid) 1865) (նշ. 1877) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1865) (նշ. 1877) Գտիր (cid. 1851) (0) = (նշ. 1853) պայմանը բավարարող մասնավոր լուծումը (cid. 1853) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ch0 + (նշ. 1829) (նշ. 2870) sh0 Հետ (cid. 1829) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1853) և մասնավոր լուծումը կլինի. (Cid) 1851) ((նշ. 1877)) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 1865) (նշ. 1877) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1865) (նշ. 1877) Այսպիսով. 2004) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) = cos ((cid: 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) ((նշ. 1853) ch (cid) 1865) (նշ. 1877) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1865) (նշ. 1877)) (18) (նշ. 3105) (նշ. 3075) (նշ. 3105) (նշ. 3052) մասնակի ածանցյալ (cid. 2034) (նշ. 2004 թ.) (Նշ. 2034) (նշ. 1877) = (մուրհ. 1865) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) ((նշ. 1853) շ (նշ. 1865) (նշ. 1877) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) ch (նշ. 1865) (նշ. 1877)) գծային միատարր գծային դիֆերենցիալ հավասարում: Այժմ գտեք միջին հավասարումը և գրեք այն հետևյալ ձևով. (Cid: 1853) (նշ. 1829) (նշ. 2870) = շ (նշ. 1865) ℎ: ch (cid) 1865) խնդիր Այս խնդիրը շատ տարածված է հիդրոդինամիկայում `ուղղելիս: Խնդիր 3: Գտեք հետևյալը ՝ անընդհատ գործակիցներով, տարասեռ լուծմամբ: Օգտագործելով հիպերբոլական սինուսի սահմանումը ՝ այս դիֆերենցիալ հավասարումը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. (Cid. 1865) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) (- նշ. 1853) շ (նշ. 1865) ℎ + (նշ. 1829) (նշ. 2870) ch (նշ. 1865) ℎ) = 0 Քանի որ (cid. 1865) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) ≠ 0, հետադարձաբար - (նշ. 1853) շ (նշ. 1865) ℎ + (նշ. 1829) (նշ. 2870) ch (նշ. 1865) ℎ = 0: Վերադարձեք այն (18) հավասարման մեջ, մենք կստանանք (cid): 2004) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) = (մուրհ. 1853) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) (նշ. 3436) ch (cid) 1865) (նշ. 1877) + շ (նշ. 1865) ℎ: ch (cid) 1865) ℎsh (սիդ. 1865) (նշ. 1877) (նշ. 3440) Հաշվի առնելով այդ ch (cid. 1865) (նշ. 1877) ch (cid) 1865) ℎ + շ (նշ. 1865) (նշ. 1877) շ (նշ. 1865) ℎ = ch (cid. 1865) ((նշ. 1877) + ℎ), մենք կստանանք (cid. 2004) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) = (մուրհ. 1829) cos ((ցիդ. 1865) (նշ. 1876) - (նշ. 1866) (նշ. 1872)) ch (նշ. 1865) ((նշ. 1877) + ℎ), որտեղ (cid. 1829) = (մուրհ. 3028) (նշ. 2913) (նշ. 2918) (նշ. 3040) (նշ. 3035): Depthրամբարի արագության պոտենցիալ դիֆերենցիալ հավասարման ընդհանուր լուծում `պատի խորությամբ Armenian հայկական պատերով (cid): 2207) (նշ. 4593) (նշ. 4593) - (նշ. 2183) (նշ. 2779) (նշ. 2207) = (մուրհ. 2184) (նշ. 1819) (նշ. 1808) (նշ. 2183) (նշ. 2206) [(նշ. 2781)]: Հետևյալ տեսքը. 1877) (նշ. 2868) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ch (cid) 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1853) (նշ. 1876), որտեղ (նշ. 1829) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ∗ + (նշ. 1829) (նշ. 2870) ∗, (նշ. 1829) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ∗ - (նշ. 1829) (նշ. 2870). կլինի (cid. 1851) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2868) + (ցիդ. 1877) (նշ. 2869) + (նշ. 1877) (նշ. 2870) Նախ գտնել (cid) 1877) (նշ. 2869) լուծում (սիդ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 4593) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 1877) = (մուրհ. 3029) (նշ. 3032) (նշ. 3276) (նշ. 3299) (նշ. 2870) հավասարումից: Քանի որ (cid. 1853) նկարագրական հավասարման լուծում է, ուստի վերջին լուծումը կունենա հետևյալ ընդհանուր տեսքը. (Cid. 1877) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 3028) (նշ. 3051) (խնամել 1827) անորոշ գործառույթ, մենք կստանանք. (Cid. 1827) = (մուրհ. 3029) (նշ. 2872) (նշ. 3028) և հետադարձ ուժով (cid. 1877) (նշ. 2869) = (մուրհ. 3029) (նշ. 3051) (նշ. 3032) (նշ. 3276) (նշ. 3299) (նշ. 2872) (նշ. 3028) - (cid) 1853 թ.) Նկարագրական հավասարության լուծումն է, հետեւաբար (cid. 1877) (նշ. 2870) լուծումը, որը մենք կորոշենք (cid. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 4593) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 1877) = (մուրհ. 3029) (նշ. 3032) (նշ. 3127) (նշ. 3276) (նշ. 3299) (նշ. 2870) հավասարումից, կունենա (cid. 1877) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1828) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3028) (նշ. 3051) տեսքը. Բավարարելով դիֆերենցիալ հավասարումը, մենք կստանանք. (Cid: 1828) = (մուրհ. 3029) (նշ. 2872) (նշ. 3028), ապա (նշ. 1877) (նշ. 2870) = (մուրհ. 3029) (նշ. 3051) (նշ. 3032) (նշ. 3127) (նշ. 3276) (նշ. 3299) (խնամել 2872) (նշ. 3028) Այսպիսով, տրված = (cid. 1829) (նշ. 2869) ch (cid) 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1854) (նշ. 1876) 2 (նշ. 1853) ch (cid) 1853) (նշ. 1876) (նշ. 1851) = (մուրհ. 1877) (նշ. 2868) + (ցիդ. 1877) (նշ. 2869) + (նշ. 1877) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1829) (նշ. 2869) ch (cid) 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 2870) շ (նշ. 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1854) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 3028) (նշ. 3051) 4 (նշ. 1853) + (նշ. 1854) (նշ. 1876) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3028) (նշ. 3051) 4 (նշ. 1853) =: (խնամել 1877) (նշ. 4593) (նշ. 4593) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 1877) = (մուրհ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 3028) (նշ. 3051) 2 - (նշ. 1854) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3028) (նշ. 3051) 2-ը որոշելու համար բավարարենք վերջին դիֆերենցիալ հավասարման լուծումը: Այս անունը կապված է այն փաստի հետ, որ երկու ծայրերից ամրացված ինչ-որ շղթա ընդունում է այս համեմը: Շղթան ունի շատ հատկություններ: 6. Երկրաչափական կիրառություններ: (խնամել 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 3051) (նշ. 3028) հիպերբոլական ֆունկցիայի ա) (cid. 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 3051) (նշ. 3028) շղթայում, կոորդինատ (cid. 1841) (նշ. 1876) առանցքով և (cid): 1876) = 0 և (նշ. 1876) սահմանափակվում է հոսանքներով (cid. 1841) (նշ. 1827) (նշ. 1839) (նշ. 1842 թ.) Կորի աղյուսակ (նկ. 1) (նկ. 1843 թ.) Տարածք = (նշ. 1853) (նշ. 2870) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 4698) (նշ. 2868) (նշ. 3051) = (մուրհ. 1853) (նշ. 2870) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) = (մուրհ. 1853) (նշ. 3495) (նշ. 1853) (նշ. 2870) ch (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1853) (նշ. 3493) (նշ. 1877) (նշ. 2870) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1853) (նշ. 3505) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (խնամել 1843) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 1856) (նշ. 1876) բ) Շղթայի գիծ (cid. 1827) (0, (նշ. 1853)) գագաթնակետ և հոսանք (cid. 1839) ((նշ. 1876), (նշ. 1877)) կետ (նշ. 2868) (խնամել 2868) փակ աղեղ (cid) 1871) երկարությունը հավասար է. = (Սիդ. 1853) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) = (cid: 3505) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (խնամել 1871) = (մուրհ. 3505) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = (cid: 3495) (նշ. 1853) (նշ. 2870) ch (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) = (մուրհ. 3493) (նշ. 1877) (նշ. 2870) - (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 2868) (խնամել 2868) գ) կատենոիդ: (խնամել 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 3051) (նշ. 3028) շղթա (սիդ. 1841) (նշ. 1876) Պտտման մակերեսը կոչվում է կատենոիդ (նկ. 2): Եկեք հաշվենք այդ մարմինը (cid: 1848 թ.) Ծավալը, որը սահմանափակվում է կատենոիդով (cid): 1877) (նշ. 1841) (նշ. 1878) կոորդինատային հարթությամբ և այդ ինքնաթիռին զուգահեռ և դրանից (cid): 1876) հեռավորության վրա = (cid. 2024) (նշ. 1853) 2 ((նշ. 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1871) (նշ. 1877)) կատենոիդային մակերեսի (cid. 1843) տարածքը կարող է հաշվարկվել հետևյալ կերպ = (cid. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 4672) (նշ. 1876) + (նշ. 1853) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 4673) (խնամել 3046) (խնամել 1843) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 1856) (նշ. 1871) (խնամել 2868) (խնամել 3051) (խնամել 1848) = (մուրհ. 2024) (նշ. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 2868) (խնամել 3051) = 2 (սիդ. 2024) (նշ. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = (cid: 2024) ((նշ. 1853) (նշ. 1876) + (նշ. 1871) (նշ. 1877)) (նշ. 2868) = (cid: 2024) (նշ. 1853) (նշ. 2870) (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (խնամել 2868) = 2 (սիդ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (խնամել 2868) ինքնաթիռում: Մենք դա կստանանք բանաձևի միջոցով: Եթե ​​մենք պտտենք առանցքը 2, մենք կստանանք հետևյալ հարաբերությունը. (Cid. 1848) = (մուրհ. 3028) (նշ. 2870) (նշ. 1843): Theավալային բանաձևը համեմատելով կատենոիդի մակերեսի հետ: Եկեք այժմ դիտարկենք մի քանի խնդիրներ, որոնց լուծումը բերվում է շղթայի գիծ կամ միացված է շղթայի գծին: Նկար 3 Խնդիր 4. Flexibleկուն, միատարր, չձգվող հոդերը ամրացված են նույն բարձրության երկու կետերում, միմյանցից հեռավորության վրա (cid): 2779) (նշ. 2201) Լարի երկարությունը հավասար է (cid. 2779) (նշ. 2194) ((նշ. 2194) <(նշ. 1871)): Ազդեցության տակ: Գտեք մետաղալարերի կասեցման կորի հավասարումը [(cid. 2781)]: Լուծում Կոորդինատների առանցքները ընտրեք հետևյալ կերպ. 1841) (նշ. 1876 ​​թ.) Առանցքը դնել հորիզոնական ուղղությամբ և (նշ. 1841) (նշ. 1877) անցնել առանցքը (cid. 1839) (նշ. 2869) (նշ. 1839) (նշ. 2870) հատվածի միջին կետով: Այս դեպքում (cid. 1839) (նշ. 2869) և (բծ. 1839) (նշ. 2870) կետերի abscissas- ը հավասար կլինի - (cid. 1864) ևի և (cid. 1864): Բարակ թելի կախոցի խնդրից [4] հայտնի է, որ լինելու է որոնելի կոր (cid): 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 3051) (նշ. 3028) շղթա. Բայց այդ դեպքում (cid. 1853) Պարամետրը հայտնի էր և (cid. 1853) = (մուրհ. 3009) (նշ. 3044) Այս դեպքում խնդիրը բերվում է (cid): 1853) կախված է պարամետրի որոշումից, իր սեփական զանգվածը հավասար է կոորդինատային ծագման և շղթայի գագաթի միջև հեռավորությանը (նկ. 3): Կորի աղեղի երկարությունը հաշվարկելու համար մենք ունենք հետևյալ բանաձևը. = 2 (cid): 3505) (նշ. 3495) 1 + շ (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = 2 (սիդ. 3505) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = 2 (սիդ. 1853) շ (նշ. 1864) (նշ. 1853) (նշ. 3039) (խնամել 3039) (խնամել 3039) (խնամել 1871) = (մուրհ. 3505) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) Եկեք վերլուծենք sh (cid): 3039) (նշ. 3028) գործառույթը `ըստ աստիճանի շարքի (cid): 2868) (խնամել 2879) (նշ. 3039) (խնամել 2868) sh (cid) 1864) (նշ. 1853) = (մուրհ. 1871) (նշ. 1853) = (մուրհ. 1864) (նշ. 1853) (նշ. 4680) 1 + 13! (Cid) 3436) (նշ. 1864) (նշ. 1853) (նշ. 3440) (նշ. 2870) +15! (Cid) 3436) (նշ. 1864) (նշ. 1853) (նշ. 3440) (նշ. 2872) + ⋯ (նշ. 4681) (նշ. 3039) = (մուրհ. 1873), (նշ. 4672) (նշ. 3039) (նշ. 3028) (նշ. 4673) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1878), այդ դեպքում (նշ. 2871)! ((Սիդ. 3046) (նշ. 2879) (նշ. 3039)) (խնամել 1873) = (մուրհ. 1878) +3! 5 (Cid) 1878) (նշ. 2870) +3! 7! (Cid) 1878) (նշ. 2871) + ⋯ = (նշ. 2030) ((նշ. Եկեք կատարենք հետևյալ առաջադրանքները, վերջին հավասարումը կստանա հետևյալ ձևը. Այսպիսով, մենք կստանանք. Եկեք ստանանք այս շարքի հակադարձը, այսինքն ՝ 1878) ինչպես (cid. 1873) - գործառույթ: Այս դեպքում հնարավոր կլինի հաշվել (cid): 1853) = (մուրհ. 3039) √ (նշ. 3053) պարամետր: Այս նպատակով (cid. 1878) = (մուրհ. 1858) ((նշ. Գործառույթի համար մենք կազմում ենք Macloren շարքը: (Cid) 1878) = (մուրհ. 1858) (0) + (նշ. 1858) (նշ. 4593) (0) 1! (խնամել 1873) + (նշ. 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (0) 2! (խնամել 1873) (նշ. 2870) + ⋯ + (նշ. 1858) ((նշ. 3041)) (0) (նշ. 1866)! (խնամել 1873) (նշ. 3041) + ⋯ Անմիջապես (cid. (Cid) սահմանումից հետո 1858) (0) = 0 և (նշ. 1878) Բացասական լինելուց հետո (cid. 1878) = 0, երբ (cid. 1873) = 0: (խնամել 1858) ((նշ. Մեր գործառույթի ածանցյալների համար. (Cid) 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1873)) = - (մուրհ. 2030) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1878)) (խնամել 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1873)) = [3 [(նշ. 2030) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1878))] (նշ. 2870) - (նշ. 2030) (նշ. 4593) ((նշ. 1878)) (նշ. 2030) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1878))] (խնամել 1858) (նշ. 4593) ((նշ. 1873)) = 1 (նշ. 2030) (նշ. 4593) ((նշ. 1878)), [(cid. 2030) (նշ. 4593) ((նշ. 1878))] (նշ. 2871), [(cid. 2030) (նշ. 4593) ((նշ. 1878))] (նշ. 2873) Այս հավասարումների մեջ դնելով (cid. 1878) = 0 կարելի է գտնել (cid. 1858) (նշ. 4593) (0), (նշ. 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (0), (խնամել 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (0), արժեքները: (Cid) 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (0) = 3 ∙ 2 ∙ 3! (խնամել 1858) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (0) = - 3! 25 ֆունտ! (խնամել 1858) (նշ. 4593) (0) = 1, (խնամել 1878) = (մուրհ. 1873) −120 (բծ. 1873) (նշ. 2870) + 2525 (նշ. 1873) (նշ. 2871) + ⋯ Հետո խնդիրը լուծվում է: Մնում է որոշում կայացնել (cid. 1853) պարամետր (cid. 1853) = (մուրհ. 3039) √ (նշ. 3053) Եթե պահանջվում է որոշում կայացնել (բծ. 1856) = (մուրհ. 1827) (նշ. 1828 թ.) Մեծությունը, այսինքն `(ցիդ. 1839) (նշ. 2869) (նշ. 1839) (նշ. 2870) բաժին (նշ. 1828) Շղթայի միջին կետից հեռավորությունը (cid. Վերևից, ապա պետք է օգտագործել հետևյալ տարբերությունը. 1856) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 3039) (նշ. 3028) - (նշ. 1853) = = (մուրհ. 1853) (նշ. 3435) ch√ (սիդ. 1878) −1 (նշ. 3439): Վերջինիս մեջ դնելով ch√ (cid): 1878 թ.) Քայլաշարերի վերլուծությունը, մենք կստանանք. (Cid. 1856) = (մուրհ. 1853) (նշ. 4678) (նշ. 1878) 2! + (Սիդ 1878) (նշ. 2870) 4! + (Սիդ 1878) (նշ. 2871) 6! + ⋯ (սիդ. 4679) (նշ. 3039) √ (նշ. 3053) Byովի ափին. (խնամել 1878) փոխարինում է նրա վերլուծությանը (cid. 1853) փոխարինմամբ ՝ ըստ (cid. 1873) և պահպանելով երկու աստիճանից պակաս անդամներ. 2870) (նշ. 2868) (նշ. 2869) (նշ. 2874) (նշ. 2868) (նշ. 2868) (նշ. 1873) (նշ. 2870) (նշ. 4673), որտեղ (նշ. 1873) = (մուրհ. 2874) ((նշ. 3046) (նշ. 2879) (նշ. 3039)) մենք կստանանք. (cid. 1856) = (մուրհ. 3039) (նշ. 2870) √ (նշ. 1873) (նշ. 4672) 1+ (նշ. 2875) (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 2868) (նշ. 1873) - (նշ. 2871) (նշ. 2875) (նշ. 2877) (խնամել 1856) Օգտագործվում է չափի հաշվարկման բանաձևը, օրինակ `հեռախոսը (cid): 3039) հավասարմամբ: Գծերի լարերի կախվածությունը ուսումնասիրելիս: փակ կորի սեղանի մակերեսային լուծում: Ենթադրենք այդ կորը (cid): 1839) (նշ. 2868) (նշ. 1839) (նշ. 3571) = (մուրհ. 1871) = (մուրհ. 3505) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) = (cid: 1853) (նշ. 3505) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (նշ. 3116) Դրանով սահմանափակված պատկերի տարածքի համար մենք ունենք հետևյալ փոխաբերությունները: Խնդիր 5. Գտեք կորը ՝ իմանալով, որ կորը (cid): 2169) (նշ. 2777) (նշ. 2169) (նշ. 3571) աղեղով, (cid. 2171) (նշ. 2206) առանցքով, (նշ. 2172) (նշ. 2777) (նշ. 2169) (նշ. 2777) կայուն և (cid. 2172) (նշ. 2169) փոփոխական կարգադրություններով այդ կորի նկատմամբ փոփոխական է (cid: 2169) (նշ. 2777) (նշ. 2169) (նշ. 3571) նետաձգություն [[cid. 2781)]: Մենք գտել ենք, և դրա հավասարումը (cid): 1877) =: (խնամել 1858) ((նշ. 1876)): Կորի աղեղի երկարությունը և (cid) 3051) , (Սիդ. 1843) (նշ. 3017) (նշ. 3017) (նշ. 3116) (նշ. 3014) (նշ. 3116) (նշ. 3014) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3051) (նշ. 3116) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (նշ. 3116) (խնամել 3051) Ըստ խնդրի վիճակի. (Cid. 3505) (նշ. 1877) (նշ. 1856) (նշ. 1876) որտեղ (cid) 1853) համամասնականության գործակիցն է: Վերջինի տարբերակում (cid. 3051) (նշ. 3116) մենք կստանանք. (cid. 1877) = (մուրհ. 1853) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) Սա առաջին կարգի գծային դիֆերենցիալ հավասարում է, որը պետք է ինտեգրվի (cid): 1877) (նշ. 4593) = շ (նշ. 1878) նշանակում է վերադառնալ (նշ.): 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 1878), վերջինիս ածանցյալը հավասար է (cid. 1877) (նշ. 4593) = (մուրհ. 1853) (նշ. 1878) (նշ. 4593) շ (նշ. 1878), բայց մյուս կողմից մենք ունենք դա (cid. 1877) (նշ. 4593) = շ (նշ. 1878): Այսպիսով, մենք կստանանք. (Cid: 1853) (նշ. 1878) (նշ. 4593) շ (նշ. 1878) = շ (նշ. 1878) կամ (cid. 1878) (նշ. 4593) = 1 (նշ. 1853), ապա (նշ. 1878) = (մուրհ. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 1853) Վերադառնալով (cid. 1877) (նշ. 4593) = շ (նշ. 1878) նշանակում, մենք այն կստանանք ավելի ուշ (cid. 1877) = (մուրհ. 1853) ch (cid) 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 1853) + (նշ. 1829) (նշ. 2869) (նշ. 1877) (նշ. 4593) = շ (նշ. 1876) + (նշ. 1829) (նշ. 1853) Խնդիր 6. Հաշվարկել (cid): 2207) = (մուրհ. 2183) (նշ. 1803) (նշ. 1808) (նշ. 2206) (նշ. 2183) շղթայի (cid. 2206) = - (նշ. 2184) և (նշ. 2206) = (մուրհ. 2184) ա) թարախակույտերի առանցքի շուրջ, բ) օրդինատների առանցքի շուրջ [(cid. 2781)]: Լուծում ա) (cid. 1845) (նշ. 3051) = 2 (նշ. 2024) ∫ (նշ. 1877) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) , Այս դեպքում (cid. 1877) (նշ. 4593) = շ (նշ. 3051) (նշ. 3028), ապա (նշ. 3029) (նշ. 2879) (նշ. 3029) = 2 (սիդ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3505) (նշ. 3436) ch2 (նշ. 1876) (նշ. 1853) +1 (նշ. 3440) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = 4 (սիդ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3505) ch (cid) 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1845) (նշ. 3051) = 4 (նշ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3505) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 3495) 1 + շ (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3029) (խնամել 3029) = (cid: 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3436) 2 (նշ. 1854) + (նշ. 1853) sh2 (նշ. 1854) (նշ. 1853) (նշ. 3440) (նշ. 2868) (խնամել 2868) մենք կստանանք. (cid. 3029) (խնամել 2868) Ընկնող աղեղի պտույտի արդյունքում առաջացող մակերեսի տարածքը, եթե այն պտտվում է:) Կարգադրությունների առանցքի շուրջ պտտվելով ստացված մակերեսի հաշվարկման համար մենք կօգտագործենք բանաձևը, որը հայտնի է որպես մաթեմատիկական վերլուծություն (cid): 1845) (նշ. 3052) = 2 (նշ. 2024) ∫ (նշ. 1876) (նշ. 3495) 1+ (նշ. 1877) (նշ. 3051) (նշ. 4593) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3029) (նշ. 2868) = 2 (սիդ. 2024) (նշ. 3505) (նշ. 1876) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1845) (նշ. 3052) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 3495) 1 + շ (նշ. 2870) (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3029) (խնամել 3029) (խնամել 2868) (խնամել 2868) (խնամել 4687) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 4674) (նշ. 1876) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) - (նշ. 1853) ch (cid) 1876) (նշ. 1853) (նշ. 4675) (նշ. 4698) (նշ. 2868) (նշ. 3029) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3428) (նշ. 1854) շ (նշ. 1854) (նշ. 1853) - (նշ. 1853) ch (cid) 1854) (նշ. 1853) + (նշ. 1853) (նշ. 3432) = 2 (նշ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 4686) (նշ. 1876) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 4698) (նշ. 2868) (նշ. 3029) - (նշ. 3505) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 3029) (խնամել 2868) = 2 (սիդ. 2024) (նշ. 1853) (նշ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 1856) շ (նշ. 1876) (նշ. 1853) (խնամել 3029) (խնամել 2868) , Մենք կստանանք. 7. Եզրակացություն: Այսպիսով, ուսումնասիրությունը հակիրճ մեթոդաբանական աշխատանք է հիպերբոլիկ և հակադարձ հիպերբոլական գործառույթների վերաբերյալ: Այստեղ ներկայացված են հիպերբոլիկ, հակահիպերբոլիկ ֆունկցիաների հատկությունները, անհրաժեշտ տեսական հիմքերը, տրված են բազմաթիվ կապեր: Այս ամենը ներկայացվում է այնպես, ինչպես մատչելի է ընթերցողին և ուսանողին: Հիպերբոլական «հակադարձ հիպերբոլիկ» ֆունկցիաները նույնպես դիտարկվում են գործնական տեսանկյունից: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինտեգրման տեսանկյունից դիֆերենցիալ հավասարումները: Բոլոր խնդիրները տրված են համապատասխան լուծումներով `մանրամասն նկարագրությամբ: Գրականություն 6. Վիգոդսկի ԻՄ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի ձեռնարկ: Այո՛ «Լույս» հրատարակչություն: 1973 թ. 948 էջ: Գործառույթները: կազմաձևման թեորեմներով և համարժեք և հավասարազոր համադրելի տեղեկատվություն հեղինակների վերաբերյալ Սարգիս Արմենուհի Հակոբի - ՍՊԸ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի ուսուցման ամբիոնի դոցենտ, ֆիզ. մաթեմատիկայի թեկնածու, էլ. փոստ: [email protected] Գայանե Մխիթարյան Մելքոնյան - մագիստրոսի կոչում, էլ. ։

Աշխատանքում ներկայացվում են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների մի շարք հատկություններ և կիրառություններ։ Դիտարկվում են հետաքրքրություն ներկայացնող որոշ խնդիրներ։

Հարափոփոխևաշխատաշուկայի համահունչ գոյակցումը հեշտ խնդիրներից չէ։ Եվվերջինիս լուծումը պահանջում է ուսուցման ինչպես դասական, այնպեսէլ ոչ ստանդարտ մեթոդների կիրառում։ Այլ կերպ ասած` պահանջվում էդասավանդող-ուսանող,ձևաչափովփոխազդեցությունների իրագործումը, ինչը կսովորեցնի ուսանողներինսովորել, «տեսնել անտեսանելին» և որոնել խնդրի կարգավորման,լուծման ստեղծարար-նորարարական ուղիներ։ ուսանող-ուսանողնոր«Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական համալսարան»հիմնադրամի (այսուհետ՝ համալսարան) կազմակերպական կառուցվածքի ստորաբաժանումներից է«Գրադարան-ուսումնագիտականխորհրդատվությունների, նորարարությունների և տեղեկատվականտեխնոլոգիաների» կենտրոնը (այսուհետ՝ կենտրոն), որը համակարգում է Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն ուսումնական այլհաստատություններում համանման օրինակ չունեցող ակադեմիականխորհրդատվությունների անցկացումը։ Ցանկացած նախաձեռնության ելակետը, իհարկե, «զարգացմանգաղափարն» է, որը պատասխանում է «հանուն ինչի՞» ու «ի՞նչ»հարցերին՝ համալսարանի օբյեկտիվ սոցիալական պահանջներինհամապատասխան։ Ակադեմիական խորհրդատվությունների մեկնարկը հնարավոր էրհամալսարանի գիտական խորհրդի 25.09.18 թ. N2/1 որոշմամբ ««ՇիրակիՄ. Նալբանդյանի անվան պետական հալսարան» հիմնադրամում«Ակադեմիականկառավարմանաշխատակարգի» (այսուհետ՝ աշխատակարգ) հաստատվելուց հետո։ խորհրդատվություններիէ՝ևմիտվածորըհամալսարանիուսանող(ներ)իուսանող(ներ)իաշխատաշուկայումՀոդվածի ելակետային հասակցություններից է ակադեմիականխորհրդատվությունը,ևակադեմիական խորհրդատու(ներ)ի պլանավորված հաղորդակցման,ուսանող(ներ)ի ուսումնական ինքնուրույն աշխատանքի ուղղորդմանուսումնառությանձևերիցարդյունավետությանմրցունակությանբարձրացման աջակցմանը` համապատասխան մասնագիտական ուընդհանրական գիտելիքների փոխանցման, կարողությունների ուհմտությունների ձևավորման միջոցով [2, էջ 2]։ էր,որ ակադեմիականխորհրդատվությունների ակտիվ դերակատարների դերում մի կողմից՝ակադեմիական խորհրդատուներն են, իսկ մյուս կողմից` ուսանողները`բակալավրի, մագիստրոսի կրթական ծրագրերով ուսումնառողները։ Ընդ որում` ակադեմիական խորհրդատվությունները կարող են ոչ միայնխթանել համալսարանի ուսանողների մարդկային ռեսուրսներիզարգացումը,պրոֆեսորադասախոսական համակազմի ներկայացուցիչներին` մասնագիտականու ընդհանրական գիտելիքների ձեռքբերման հարցում։ Վերոգրյալսահմանումից պարզայլևդրականորենշահադրդելՊետք է նշել, որ ակադեմիական խորհրդատվությունները կոնկրետխնդիրներիլուծման միջոցով միտված են նոր կամ որակապեսնորացված ապրանքի կամ ծառայության ստեղծմանը, ինչը կգնահատվիհամալսարանի ներքին շահակիցների կողմից։ Ակադեմիական խորհրդատվության ձևերը մատուցելիս առաջնահերթ արժևորվում են համալսարանի մարդկային ռեսուրսները, ևմիայն համապատասխան մասնագետների բացակայության դեպքում էառաջանումանհրաժեշտությունը։ համապատասխանմասնագետներիներգրավմանԸստբովանդակայինուղղվածության` առանձնացվելէակադեմիական խորհրդատվության չորս ձև`1) գիտահետազոտական գրագիտության խորհրդատվություններ,2) համակարգային(ընդհանրական) կարողությունների վրահիմնված խորհրդատվություններ, 3) հետազոտական խորհրդատվություններ, 4) կրթական ծրագրերի մասնագիտական առարկաների առանձինթեմաների արտածրագրային խորհրդատվություններ [2, էջ 3]։ Վերոգրյալ տրամաբանության համաձայն՝ հակիրճ կներկայացվիակադեմիական խորհրդատվության յուրաքանչյուր ձևը։ 1) Գիտահետազոտական գրագիտության խորհրդատվություններնուղղված են բակալավրի և մագիստրոսի կրթական ծրագրերովնախատեսվածաշխատանքներիհամապատասխանպատրաստմանբաժիններիաշխատանքների կառուցվածքի ընդհանրականմեթոդաբանականներկայացմանկանոններին [2, էջ 3]։ ուսումնագիտականգործընթացումհարցերինևդրանցԳիտահետազոտականկուրսային աշխատանքԱկադեմիական խորհրդատվության այս ձևի առկայությունըպայմանավորված է ուսանողների համապատասխան սոցիալականաշխատանքներպահանջմունքներով։ (ավարտական աշխատանք,և այլն)իրականացնելիս ուսանողների մոտ հաճախ առաջ են գալիս մի շարքհարցեր։ Մասնավորաբար,գրագիտությանխորհրդատվության ընթացքում ուսանողներն ունեն հնարավորությունգտնելու այնպիսի հարցերի պատասխաններ, ինչպիսիք են կատարվելիքհետազոտության նշանակությունը, փուլերը, աշխատանքի բովանդակությունն ու հիմնական մասի գլուխների կառուցման տրամաբանությունը, գրականության ընտրությունը, օգտագործված գրականության ցանկի կազմումն ու հղումների կատարումը, աշխատանքիներածության ու եզրակացության շարադրումը, աշխատանքի բանավորներկայացումն ու մի շարք այլ հարցերի պատասխաններ։ գիտահետազոտականՄիջինում քառասունից հիսուն ուսանողի գրանցման դեպքումանկացվում է գիտահետազոտական գրագիտության խորհրդատըվությունը` չորս ակադեմիական ժամ տևողությամբ։ Համալսարանի յուրաքանչյուր ֆակուլտետի համար ընտրվում էմեկ կամ երկու գիտահետազոտական գրագիտության խորհրդատու։ 2) Բուհերում ակադեմիական խորհրդատվություններիդերիբարձրացման և վերջինիս՝ որպես ուսուցման գործընթացիըմբռնման հետ մեկտեղ, որում կարևորվում են ուսանողի անձը,ինչպես նաև նրա ընդունակությունների ու հնարավորություններիարտահայտման հնարավորությունները, կենսական պլաններիիրագործմանընտրությունը,առաջացել են զարգացնող ակադեմիական խորհրդատվությունները։ Գիտնականներն առանձնացրել են ակադեմիականխորհրդատվության երեք նպատակ՝ կարողության զարգացում,ինքնուրույնության զարգացում ու ուսանողի նպատակասլացության զարգացում [3, էջ 67]։ մասնագիտությանհամարուղղվածենհամակարգայինշրջանավարտներիՀամակարգային (ընդհանրական) կարողությունների վրա հիմնվածխորհրդատվություններնաշխատաշուկայումհամալսարանիմրցակցային առավելությունըորոշողկարողություններիզարգացման աջակցմանը, որն իրագործվումէ համալսարանիբակալավրի կրթական ծրագրերի՝ սովորողներից կազմված թիմերինառաջադեմ գիտական, հետազոտական տեղեկատվության, փորձիփոխանցմանփոխներգործունմեթոդների կիրառման միջոցով [2, էջ 5]։ ստեղծարար-նորարարական(ընդհանրական)ևՀայաստանյան բարձրագույն ուսումնական հաստատություններիարդիական խնդիրներից է այն, որ շրջանավարտները աշխատաշուկայիպահանջներինընդհանրականկարողությունների ձևավորման արդյունքում իրատեսական է նրանցմասնագիտական աճի ապահովումնու աշխատաշուկայումմրցունակության բարձրացումը։ բավարարում։ ՄինչդեռչենԸնդհանրական կարողությունները (Generic competences) տարբերգործունեությունմասնագիտականծավալելու համար անհրաժեշտ մասնագիտությանն անմիջականորենչառնչվող կարողություններն են (օր.՝ թիմում աշխատելու, որոշումներկայացնելու, նախագծեր մշակելու և կառավարելու և այլն) [1, էջ 15]։ ոլորտներում արդյունավետԱշխատակարգումկարողությունների ու հմտությունների համակցությունն է, որն անհրաժեշտ էառաջադրված կոնկրետ խնդրի լուծման համար [2, էջ 2]։ կարողությունըգիտելիքների,Բարձրագույնկարևորությունը։ Ներկայումս բոլորի կողմից ճանաչված է դասավանդման ուուսուցման միջոցով ընդհանրական կարողությունների և դրանցյուրացմանուսումնականհաստատությունները կարիք ունեն ցուցադրելու, որ ավելի մեծ թվովգործունակ շրջանավարտներ են պատրաստվում։ Համապատասխանաբար, համալսարանները բաշխում են ռեսուրսները՝ շրջանավարտների մոտ նշված կարողությունները ձևավորելու համար [6]։ Դիտարժան է, օրինակ, ստեղծարար մտածողության կոմպետենցիան,որի ձևավորմանն«Ինչպե՞ս խթանել, զարգացնելստեղծագործ մտածողությունը» վերտառությամբ խորհրդատվությունդասախոսության իրականացումը։ է ուղղվածձևավորմանՄիջմասնագիտական թիմերի (յուրաքանչյուր թիմը կազմված հինգէ այն պարզանդամից)մասնագիտությանտրամաբանությունը,ներկայացուցիչների փոխազդեցությունները մեկ տեղում կարող ենտեսական գիտելիքները վերածել առարկայական արդյունքի։ ընկածհարակիցհիմքումորոչթիմերիազատությանՄիջմասնագիտականհամար խորհրդատվությունդասախոսությունների շարքի իրագործմանը հաջորդում է թիմերինհարաբերականզրույցներիկազմակերպման, գաղափար-առաջարկների ձևավորման համար։ Եվ,իհարկե, գաղափար-առաջարկների ձևավորմանը պետք է հաջորդիդրանց իրագործումը։ Արդյունքում ուսանողները հասկանում են, որհավասարապես կարևոր է ինչպես գործընթացը, այնպես էլ արդյունքը,սովորում են լինել նախաձեռնող և այլն։ Այլ կերպ ասած` ուսանողներըազդեցության պասիվ օբյեկտից վերածվում են ակտիվ սուբյեկտի։ տրամադրումը`խորհրդատվությունը։ 3) Ուսանողների սոցիալական փոխազդեցությունների կառուցման,փոխօգնության մշակույթի ձևավորման նպատակով ստեղծվել էհետազոտականՀետազոտականխորհրդատվություններն ուղղված են բակալավրի և մագիստրոսիկրթական ծրագրերով ուսանողների մասնագիտական հարցերի,խնդիրների կարգավորմանը, լուծմանը։ Այս դեպքում որպեսակադեմիական խորհրդատուներ՝ բակալավրի, մագիստրոսիև/կամծրագրերի ավարտականկուրսերի գերազանց առաջադիմությամբ ուսանող-կամավորներնեն, ովքեր աշխատում են իրենցից ցածր կուրսի ուսանողների հետ[2, էջ 7]։ հետազոտողիկրթականՍահմանումից պարզ էր, որ հետազոտական խորհրդատվությունըկազմակերպված կամավորական գործունեություն է։ Նկատենք, որկամավորականսոցիալական ակտիվությանհեռանկարային ձև է, և բուհական միջավայրը կարող է խթանելկամավորական գործունեության մշակույթի ձևավորմանը, ինչի կարիքըկագործունեությանարդյունքում շահող կողմերից է կամավոր-ուսանողը։ իրականությունում։ ԿամավորականգործունեությունըհայՀայտնի ամերիկացի մանկավարժ Ջ. Բրուները մատնանշում է, որ «յուրաքանչյուր ուսանողի համար նպատակահարմարէ տալհնարավորություն կատարելու ուսուցչի դեր իր գործընկերներինկատմամբ, քանի որ ուսանողների մոտ այլոց սովորեցնելն ումիաժամանակսովորելը արդարացվածհոգեբանական գործունեություն է՝ երկու կողմերի ուսումնականգործունեությունը ակտիվացնող» [4, էջ 114]։ հասակակիցներիցիրԿարևոր է նաև այն, որ կամավորական գործունեությունն ակտիվացնում է երիտասարդների ստեղծարար նախաձեռնողականությունը[5, էջ 82]։ Կարճ ասած՝ ուսանողը սովորեցնելով սովորում է, ապահովումսեփական մասնագիտական ներուժի զարգացումը։ Ավելին, նա նաևկուտակում է սոցիալական կապիտալ՝ հիմնված վստահության վրա։ 4) Կենտրոնը կազմակերպումառանձինառարկաներիէ նաև կրթականծրագրերիմասնագիտականթեմաներիարտածրագրային խորհրդատվություններ, որոնք ուղղված ենուսանողների առանձինմասնագիտական առարկաներիառանձինպահանջներիբավարարմանը և ուսանող(ներ)ին հետաքրքրող հարցերինհամապարփակ, ամբողջական պատասխանների տրամադրմանը[2, էջ 7]։ Խորհրդատվության միայն այս ձևն է ենթադրումուսանողների կողմից վճարում։ արտածրագրայինթեմաներիՈւսանողները հաճախ ունեն մասնագիտական հարցեր, որոնցպատասխանները չեն ստանում դասընթացների շրջանակներում։ Ըստայդմ՝ տրամաբանական է ցանկալի ակադեմիական խորհրդատուի մոտհետաքրքրող հարցերի պատասխանների որոնման հնարավորությանընձեռումը։ Ակադեմիական խորհրդատվություններիշարադրված ձևերիընթացիկ վերջնական գնահատումը թույլ կտա հասկանալ ու բարելավելկազմակերպչական, բովանդակային խնդիրները` ապահովելով դրվածնպատակների նվաճումը։

Հոդվածը նվիրված բարձրագույն ակադեմիական ուսումնական խորհրդատվությունների հաստատությունում ստեղծարար-նորարարական ձևերի ներկայացմանը, որոնք միտված են ուսանողների և բարձրացման աջակցմանը, աշխատաշուկայում մրցունակության ինչպես սոցիալականմասնագիտական ներուժի զարգացման խթանմանը։

ՌԵՊՈ գործարքների իրավաբանական կարգավորում Դժվար է պատկերացնել ամենօրյա ֆինանսական շուկան առանց արժեթղթերի առևտրի: Արտասահմանյան երկրների պրակտիկան ուսումնասիրելիս մենք տեսնում ենք, որ ռեպո գործարքը (REPO - հետգնման պայմանագիր) ֆինանսական շուկայի անբաժանելի գործիք է, ինչը նշանակում է թարգմանության հետգնման պայմանագիր: Repo- ն անգլիական ծագման գործարք է, բայց առաջին անգամ օգտագործվել է 1950 թվականին: Միացյալ Նահանգներում: Գրականության մեջ ռեպոն նկարագրվում է որպես գործարք, որի ժամանակ մի կողմը մյուս կողմին վաճառում է արժեթղթեր և միևնույն ժամանակ պարտավորվում է որոշակի ժամանակահատվածից հետո (կամ մյուս կողմի խնդրանքով) հետ գնել նույն արժեթղթերը: Մյուս կողմը պարտավորվում է համապատասխանաբար վաճառել այդ արժեթուղթը: Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով: Այս գների տարբերությունը եկամուտ է, որը արժեթղթի գնորդը ստանում է ռեպո գործարքի առաջին մասում 1: Ռեպո գործարքները, ըստ մարման ժամկետի, բաժանված են երեք մասի. ● մեկ գիշերվա ընթացքում (մեկ օր), ● բաց (վերջնաժամկետ չկա), ● հաստատված (ժամկետ) Տնտեսական գրականության մեջ ընդունված է դիտարկել ռեպո գործարքները `ելնելով կողմերի շահերից: Այս եղանակով նրանք առանձնացնում են. ● ռեպո, ● ռետրո ռեպո (կողմերի հակառակ պարտավորություններով): Ռեպո գործարքները տարբերվում են նաև ըստ արժեթղթի գտնվելու վայրի: Գործնականում սովորաբար կիրառվում են հետևյալ սկզբունքները. Principles Ռեպո գործարքի առաջին մասում գնված արժեթուղթը փոխանցվում է գնորդին: Այս դեպքում գնորդը նվազեցնում է իր ռիսկը, սակայն արժեթղթերի փոխանցման արժեքը կարող է զգալի լինել: ● Արժեթղթերը փոխանցվում են երրորդ կողմի (եռակողմ ռեպո): Պայմանագրի համաձայն, երրորդ կողմը որոշակի պատասխանատվություն է կրում ռեպո գործարքի կողմերի առջև և ստուգում է մի կողմից մյուսը փոխանցված արժեթղթերի տեսակը, վերադարձնում է մարժայի պայմանը `անհրաժեշտության դեպքում պահանջելով լրացուցիչ գումար: Քանի որ երկու հաշիվներն էլ պատկանում են երրորդ կողմի, փոխանցումների հետ կապված ծախսերը նվազագույն են: Այս դեպքում երրորդ կողմը հանդես է գալիս որպես ռեպո գործարքի ճիշտ կատարման երաշխավոր, որի համար ստանում է որոշակի բոնուս: 1 Ասատրյան Բ., Բանկային գործ, Երեւան, 2012, էջ: 357 թ. 2 Նույն տեղում, էջ 358: Ռեպո գործարքի առաջին մասում վաճառված արժեթղթերը մնում են վաճառողի մոտ, որն իր գնորդի համար հանդես է գալիս որպես պահառու (հավատարմագրային ռեպո): Այս գործարքը բնութագրվում է փոխանցման ամենացածր արժեքով, բայց ռիսկի ամենաբարձր մակարդակով, և վաճառողն այդ արժեթղթերի համար պահում է առանձին հաշիվ 1: Իրավաբանական գրականության մեջ կա տեսակետների բաժանում այն ​​հարցի վերաբերյալ, թե ինչ դրույթներ պետք է օգտագործվեն այս գործարքը կարգավորելու համար: Որոշ տեսաբաններ կարծում են, որ սա կրկնակի առևտուր է 2: Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 470-րդ հոդվածի 1-ին մասի ՝ «Վաճառքի պայմանագրով կողմերից մեկը (վաճառողը) պարտավոր է գույքը (գույքը) փոխանցել մյուս կողմին (գնորդին), իսկ գնորդը պարտավոր է ընդունել ապրանքը և վճարել որոշակի գումար (գին): ) »: Հարկ է նշել, որ ռեպոն չի կարող համարվել պարզ առևտուր, քանի որ առևտրի դեպքում գնորդը պարտավոր է վճարել ոչ թե գինը, այլ միայն ապրանքի համար, ապա նույն ապրանքը վաճառելով նախկին վաճառողին: Գիտնականների մեկ այլ խումբ գտնում է, որ ռեպոն պարունակում է կոնսերվանտներ 3: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 813 հոդվածը սահմանում է խնամակալության հասկացությունը: «Խնամակալության պայմանագրով մի կողմը (պահառուն) պարտավոր է պահել մյուս կողմի (պահառուի) կողմից իրեն փոխանցված գույքը: Այս դեպքում պետք է նշել, որ ռեպոն չի կարող համարվել որպես ավանդ, քանի որ երկրորդ գործարքի ընթացքում կարող է փոխանցվել մեկ այլ արժեթուղթ, բայց նույն թողարկողից `նույն պայմաններով: Մինչդեռ վերոհիշյալ հոդվածը սահմանում է, որ խնամակալության դեպքում պահառուն պարտավոր է վերադարձնել նույն գույքը: Napուգահեռներ են քաշվում նավթի և գրավի միջև և 4: Այս տեսակետը նույնպես հերքման ենթակա է, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 226 1 1 և 2 հոդվածում նշված է. 1. Գրավի իրավունքը գրավատուի գույքի նկատմամբ գրավառուի սեփականության իրավունքն է, որը միևնույն ժամանակ գրավատուի նկատմամբ պարտապանի դրամական կամ այլ պարտավորության կատարումն ապահովելու միջոց: 2. Գրավը գրավատուի (պարտատիրոջ) առջև լրացուցիչ (լրասարք) պարտավորություն է `ապահովելու գրավատուի (պարտապանի) հիմնական պարտավորության կատարումը: Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ ռեպոն բավականին բարդ կառուցվածք ունեցող գործարք է, այն պետք է դիտարկել որպես քաղաքացիական իրավունքի առանձին կատեգորիա: Քանի որ ռեպոն չունի տիպիկ քաղաքացիական իրավական կառուցվածք, այն կարող է ենթարկվել ոչ միանշանակ մեկնաբանությունների: Ռեպոն կարգավորող առաջին իրավական ակտն ընդունվել է 1963 թվականին: ԱՄՆ-ում: Ռեպո գործարքը Ռուսաստանի Դաշնությունում առաջին անգամ ստորագրվել է 1994 թ.-ին: Կարճաժամկետ պետական ​​պարտատոմսերի հետ կապված, առաջին օրենսդրական ամրագրումը ստացվել է միայն 2001 թ.-ին: Ռուսաստանի Դաշնության հարկային օրենսգրքում: Այս օրենսգրքում միայն մեկ հոդված է նվիրված ռեպոյին, որում տրված է միայն ռեպո հասկացությունը: 2006 Ռուսաստանի ֆոնդային շուկայում ռեպոյի մասին կանոններ են հաստատվել 1 Asatryan B., p. 358 թ. 2 Տե՛ս http: //www.reglament.net/bank/mbo/2006_2_article.htm: 4 Նույն տեղում, Պ. Օրենքը, որը սահմանում է ռեպոյի շուրջ հասարակական հարաբերությունների հստակ կանոններ: Հայաստանի Հանրապետությունում շուրջ տաս տարի շարունակ կնքվել է ռեպո գործարք: Ներկայումս հայկական բանկերը կնքում են ռեպո գործարքներ պետական ​​արժեթղթերով 1: Որպես կանոն, բանկերը շահագրգռված են կնքել ռեպո համաձայնագիր, եթե նրանք չեն ցանկանում վաճառել տվյալ արժեթղթերը ՝ կարճաժամկետ ֆինանսական ռեսուրսներ կամ հաշվեկշռային իրացվելիություն պահպանելու համար: ՀՀ օրենսդրությունը դժվար թե վերաբերում է ռեպո գործարքին: Վերջինս նշված է «Ներդրումային ֆոնդերի մասին» ՀՀ օրենքի 39-րդ հոդվածի 4-րդ պարբերությունում, որտեղ ասվում է. «Հիմնադրամի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ դիտվել որպես այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց: Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքներ կնքելու իրավունքը, եթե դա նախատեսված է ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքի արդյունքում սահմանված սահմանները չեն խախտվում: «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 4-րդ մասի եւս երկու հղում կա: «Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ օգտագործվել որպես այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց: Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքներ կնքելու իրավունքը կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվների հաշվին, եթե դա նախատեսված է կենսաթոշակային ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքը չի խախտում: սույն օրենքով նախատեսված սահմանները: Նույն օրենքի 72-րդ հոդվածի 5-րդ մասում ասվում է. «Կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ լինել այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց: Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքներ կնքելու իրավունքը, եթե կենսաթոշակային ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ) նախատեսված չէ. «Նման գործարքի արդյունքում. սույն օրենքով նախատեսված սահմանները չեն խախտվում »: Ինչպես տեսնում ենք, այս դրույթները չեն կարգավորում ռեպո գործարքի շուրջ ծագող հասարակայնության հետ կապերը: Երկու տերմիններն էլ օգտագործում են «ռեպո գործարք» տերմինը, բայց դրա իմաստը ոչ մի կերպ չի բացատրվում: 2013 Այս հարաբերությունները որոշ չափով կարգավորվել են ՝ կապված Կառավարության «Ռեպո / հետադարձ կապ ռեպո համակարգի» կանոնն ընդունելու հետ: Ռեպոյի համար այս կանոնները մակերեսային են և չեն տալիս ռեպոյի տեսակների մի շարք հնարավոր հասկացություններ կամ բացատրություններ: ՀՀ կառավարության կողմից ընդունված կանոնների համաձայն, Կենտրոնական բանկը կարող է իրականացվել ռեպո գործարք այն համակարգի մասնակիցի կողմից, որը, համաձայն ընդհանուր պայմանագրով սահմանված կանոնների, մարել է ռեպոն, մեկ գիշերվա ռեպո կամ հակադարձ ռեպո գործարք 2: Համակարգի մասնակից է հանդիսանում ՀՀ տարածքում գործող ֆինանսական կազմակերպությունը, որը Կենտրոնական բանկի հետ ընդհանուր պայմանագիր է կնքել, բավարարում է համակարգին մասնակցության պահանջները և գրանցվում է համակարգում `կանոններին համապատասխան 3: Համակարգի մի մաս 1 Ասատրյան Բ., Էջ 358: 2 Տե՛ս «Ռեպո» համակարգի ռեպո / կանոնները, հոդված 21: 3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 5: Կցված համակարգն իրականացնում է գործողություններ իր լիազորված օգտագործողի (ներ) ի միջոցով: Առևտրային կազմակերպություն հանդիսանում է առևտրային բանկ, որը գործում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում և (կամ) Կենտրոնական բանկի կողմից լիցենզավորված ցանկացած այլ ֆինանսական կազմակերպության: Լիազորված օգտագործողը մասնակցի լիազորված անձն է, որը, ըստ կանոնների, գրանցվում է մասնակցի անունից `համակարգի կանոններով նախատեսված գործողություններ իրականացնելու համար: Կողմերն օգտվում են հետևյալ իրավունքներից `ստանձնելով համապատասխան պատասխանատվություն: Մասնակիցը պարտավորվում է. Վաճառել ռեպո գործարքի օրը Կենտրոնական բանկին վաճառել ռեպո ընդունելի արժեթղթեր, գնել մարման ամսաթվով վաճառված ռեպո արժեթղթերը կամ համարժեք դ հետգնման կենտրոնին այլ ՝ ռեպոյի կողմից իրեն վճարված գումարը վերադարձնելու համար: Գործարք բանկին և այդ գումարի համար հաշվարկված տոկոսները վճարելու համար `համաձայն Ռեպո գործարքի պայմանների: Կենտրոնական բանկը պարտավորվում է. Գնել ռեպո գործարքի օրը մասնակցից ռեպո արժեթղթեր, վճարել ռեպո գործարքի գումարը մասնակցին վճարել ռեպո գործարքի օրվա պայմանների համաձայն, ռեպո գործարքի օրվա վաճառքի մասնակիցներ: համարժեք արժեքով կամ համարժեք համարժեք օրը մարման ամսաթվին. Ռեպո գործարքի համար ՀՀ կենտրոնական բանկը սահմանել է արժեթղթերի թույլատրելի տեսակներ: Վերջիններս պետական-կորպորատիվ են: ՀՀ ֆինանսների նախարարության և Կենտրոնական բանկի կողմից թողարկված արժեթղթերը համարվում են պետական, իսկ մնացած արժեթղթերը `կորպորատիվ: Գնային խնդիրները լուծվում են հետևյալ կերպ. Առաջին գործարքի ընթացքում արժեթուղթը գնահատվում է ընթացիկ արժեքով, այսինքն `Կենտրոնական բանկի կողմից հրապարակված արժեթղթերի եկամտաբերության կորի հիման վրա ամեն օր որոշված ​​գնով: Միևնույն ժամանակ, կողմերը սահմանել են ֆիքսված գին երկրորդ գործարքի համար կամ կանխատեսելով այդ ժամանակահատվածի ընթացիկ արժեքը: Կարծում ենք, որ ռեպո գործարքի վերաբերյալ Կենտրոնական բանկի կայացրած որոշումը բավարար չէ համարելու համար, որ ռեպո գործարքը իրավաբանորեն կարգավորվում է, ինչը չենք կարող ասել Ռուսաստանի մասին: Այսպիսով, Ռուսաստանի Դաշնության հարկային օրենսգիրքը սահմանում է ռեպո գործարքի հայեցակարգը, իսկ այլ խնդիրները կարգավորվում են արժեթղթերի շուկայի մասին օրենքով: Վերջինս նշված է 51.1 հոդվածի 3-րդ մասում: Repo- ն գործարք է, երբ մի կողմ (վաճառող) պարտավորվում է արժեթղթի սեփականությունը փոխանցել մյուս կողմին (գնորդին), գնորդը պարտավորվում է ընդունել և վճարել դրա համար (գործարքի առաջին մասը), որով գնորդը պարտավորվում է կատարել այն բանից հետո: համաձայնեցված ժամանակը 1 Տե՛ս «Ռեպո-ռեպո համակարգի ռեպո / կանոններ», հոդված 25: արժեթղթի սեփականության իրավունքը վաճառողին փոխանցել, իսկ վերջինս պարտավոր է ընդունել արժեթուղթը և վճարել դրա համար (գործարքի երկրորդ մասը): Ռեպո կարող է կնքվել ֆիզիկական անձի մասնակցությամբ, եթե կողմերից մեկը բրոքեր, դիլեր, դեպոզիտարիա, ղեկավարող կամ վարկային կազմակերպություն է, կամ եթե նշված գործարքը բրոքերի կողմից կնքվել է ֆիզիկական անձի հաշվին: 2. Ռեպո գործարքը կնքվում է ինչպես ռուսական, այնպես էլ արտաքին արժեթղթերի հետ: 3. Երկրորդ գործարքի ընթացքում գնորդը պարտավոր է վերավաճառել նույն և տեսակի արժեթղթերը: 4. Գործարքը համարվում է կնքված, եթե համաձայնեցված են ինչպես առաջին, այնպես էլ երկրորդ գործարքների գները: 5. Կողմերը կարող են նշել երկու գործարքների ճշգրիտ ժամանակը, կամ առաջին գործարքն ավարտելիս պետք է սահմանվի ժամկետ, որի ավարտին կնքվի երկրորդ գործարքը: 7. Վաճառողը պետք է գնորդին փոխանցի արժեթուղթ, որը ծանրաբեռնված չէ երրորդ անձանց իրավունքներով: Հակառակ դեպքում գնորդը կարող է դուրս գալ պայմանագրից, եթե չապացուցվի, որ ինքը պետք է որ իմանար այդ մասին: 21. Գործարքը կարգավորվում է առևտրի վերաբերյալ Քաղաքացիական օրենսգրքի դրույթներով, եթե դրանք չեն հակասում սույն հոդվածին: Առաջնորդվելով վերոգրյալով ՝ Հայաստանում և Ռուսաստանում ակնհայտ տարբերություններ կան ռեպո գործարքի իրավական կարգավորման մեջ: Հայաստանում գործարքի կողմը պետք է լինի Կենտրոնական բանկը, իսկ մյուս կողմը `առևտրային բանկ կամ այլ վարկային կազմակերպություն, մինչդեռ օտար երկրներում, ներառյալ Ռուսաստանում, սուբյեկտիվ սահմանափակում չկա: Ռեպո գործարքը կարող են կնքվել ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից: Կարծում ենք, որ երկրորդ վարկածն ավելի շատ համապատասխանում է ռեպոյի էությանը, ճիշտ կլինի, որ ՀՀ-ն որդեգրի այս մոտեցումը: Կարծում ենք նաև, որ ռեպո գործարքի ընդլայնված օգտագործումը տնտեսական մեծ կարևորություն կունենա Հայաստանի Հանրապետության զարգացման համար: Այսպիսով, վերը նշվածի հիման վրա մենք առաջարկում ենք քննարկել հետագա օրենսդրական փոփոխություններ կատարելու հնարավորությունը: 1) Սահմանել ռեպո գործարքի գաղափարը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 31-րդ գլխում: 2) ընդունել «Արժեթղթերի շուկայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին »ՀՀ օրենքը, որը կսահմանի.« Ռեպո գործարքի հայեցակարգը »,« Գործարքի կողմը »սահմանել երկրորդ գործարքի գնի փոփոխման սահմանները: , 3) ուժը կորցրած ճանաչել «Ռեպո / հակադարձ ռեպո համակարգի» վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից ընդունված կանոնները: Ընդունեք նոր կանոններ, որոնք արդեն համապատասխան կլինեն նախորդ փոփոխություններին: Էլեն Հովհաննիսյան ՌԵՊՈ գործարքների իրավաբանական կարգավորում Հիմնաբառեր. Ռեպո գործարք, արժեթղթեր, հետգնում , ։

Ռեպոն բնութագրվում է որպես գործարք, որի մասնակից մեկ կողմը արժեթուղթ է վաճառում մյուս կողմին և միաժամանակ պարտավորություն վերցնում՝ որոշակի ժամանակ անց (կամ մյուս կողմի պահանջով) հետ գնելու նույն արժեթուղթը։ Մյուս կողմը համապատասխանաբար այդ արժեթուղթը վաճառելու պարտավորություն է ստանձնում։ Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով։ Այդ գների տարբերությունն այն եկամուտն է, որն ստանում է արժեթղթի գնորդը ռեպո գործարքի առաջին մասում։ ՀՀ-ում այս գործարքն իրականացնում են միայն հատուկ սուբյեկտները։ Աշխատանքում ներկայացվում է, որ նպատակահարմար կլինի այս գործարքի իրականացման իրավունք տրամադրել նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց։

ԱԿՏԻՎ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԲԵԿՎԱԾՔՆԵՐԻ ՔԱՐՏԵԶԱԳՐՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎԽորքայինբեկվածքներըերկրակեղևի կառուցվածքային կարևորագույնտարրերից են համարվում։ Դրանք հասնում են մինչև Մոհորովիչիչի սահման,ուղեկցվում երկրաշարժերով, նրանց սահմաններում շարունակվում են ապարներիձևախախտումներն ու տեղաշարժերը։ Խորքային բեկվածքներ են կոչվում մորֆոլոգիական տեսակետից հստակ արտահայտված, երկարատև զարգացող դիզյունկտիվմակերեսները, կամ երկրակեղևի տեկտոնական տեղափոխման նեղ գոտիները [1]։ Սրանք լինում են տեղաշարժային, ծածկոցային-վրաշարժային վարնետային բնույթի,որոնք թափանցում են երկրակեղև և վերին թաղանթ ու որոշակիորեն կապված եներկրաբանական հիմնական պրոցեսների հետ, ինչպիսիք են նստվածքակուտակումը,մագմատիզմը, լեռնագոյացումը։ Դաէպատճառը, որ խորքային բեկվածքները բազմաթիվ մասնագետների՝ երկրաբաննների, երկրաձևաբանների և երկրաֆիզիկոս-ներիհամար միշտ էլ հանդիսանում են առաջնահերթ ուսումնասիրությունների օբյեկտ։ Ապացուցված է խորքային բեկվածքների դերը գեոսինկլինալային ճկվածք-ներիտեղաղադրման և զարգացման գործընթացում, լեռնային ապարների ֆացիա-ների ևֆորմացիանների փոփոխությունների ընթացքում։ Հայաստանը բացառություն չէ այստեսակետից։ Հայաստանի տարածքում խորքային բեկվածքների հետազո-տումըկապված է 2 գլխավոր խնդրի հետ` ա) սեյսմիկշրջանացում, երկրաշարժերիկանխատեսում, տեկտոնական շրջանցում, բ) օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնում և հետախուզում։ Հայաստանի տարածքը մտնում է միջերկրածովայինգոտու մեջ և այստեղ հնարավոր են 8-9 բալ ուժգնության երկրաշարժեր։ Ինչպես ցույց էտվել փորձը՝ խորքային բեկվածքների գոտիները և դրանց փոխհատման շրջաններըհամարվում են ուժեղ երկրաշարժերի առաջացման ամենահավանական տեղամասերը։ Այս տեսակետից չափազանց կարևոր են ՀՀ տարածքի խորքայինբեկվածքների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունները։ Հաճախ բեկվածքները հայտնաբերվում կամ դրանց մասին տվյալները ճշգրտվում են միայն դրանց սեյսմիկակտիվացումից հետո։ Հայտնի է նաև, որ ակտիվ բեկվածքների մասինկարելիէ անջատելմիայնհամեմատաբար հուսալի տվյալներ են ստացվում, երբ մանրամասն ուսումնասիրվումեն սեյսմագեն բեկվածքները և ուժեղ երկրաշարժերի հետ ցնցումնային գործընթացները։ Սովորաբար բեկվածքներն առանձնացվում են երկրաբանական, երկրաֆիզիկական, երկրաձևաբանական հայտանիշների հիման վրա։ Սակայն միշտ չէ, որ բոլորայդ չափանիշները առանձին–առանձին հուսալի են, այդ իսկ պատճառով հաճախբեկվածքներն առանձնացվում են տվյալների համալիրի հիման վրա։ Կախվածտարածքի երկրաբանական պայմաններից, հուսալի նախանշանները կարող ենտարբեր լինել։ Երիտասարդ գոյացումներով ծածկված շրջանների ուսումնասիրմանհամար առավել արդյունավետ են երկրաֆիզիկական մեթոդները։ Երկրաբանականմեթոդները, հատկապես այն դեպքում, երբ ծածկոցի գոյացումից հետո բեկվածքներըչեն դրսևորել նկատելի տեկտոնական ակտիվություն, քիչ արդյունավետ են։ Այդ իսկպատճառով, ծածկված շրջաններում, երկրաբանական մեթոդներովլավագույնդեպքում,բեկվածքները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ երիտասարդ հասակի ապարներովծածկված շրջան-ների բեկվածքների անջատումն առաջին հերթին երկրաֆիզիկականխնդիր է [1]։ Կախված ուսումնասիրվող տարածքի երկրաբանական կառուցվածքի հանդիսանում բեկվածքներիառանձնա-հատկություններից, կարևոր խնդիր էանջատման արդյունավետ ու հուսալի երկրաֆիզիկականչափորոշիչներիընտրությունը։ Այդ նպատակով սովորաբար ուսումնասիրվում է խզվածքայինտիրույթում երկրաֆի-զիկական անոմալիաների բնույթը, բացահայտվում կապըդրանց հետ, և այդ տվյալների հիման վրա հայտնի երկրաֆիզիկականչափորոշիչներիցեն ամենաարդյունավետները։ Գործնականումբեկվածքների անջատման մեկ այլ մոտեցում էլ կա. նախ ուսումնասիրվում է հուսալիանջատված բեկվածքների ֆրագմենտների վրա երկրաֆիզիկական դաշտերիփոփոխության բնույթը՝ որպես էտալոնային տեղամաս, ապա, արդյունքում, ընտրվումեն երկրաֆիզիկական չափորոշիչները։ Սպիտակի 1988 թ. երկրաշարժի (մագնիտուդը7.0, ուժգնությունը 9-10 բալ՝ ըստ «MSK-64» սանդղակի) ժամանակ երկրի մակերեսդուրս եկած բեկվածքը, որի մասին առկա են բավականին հուսալի տվյալներ(ընդհանուր երկարությունը 37 կմ, երկրաչափական պարամետրերը, երկրաշարժիընթացքում տեղդաշարժի ուղղությունները և չափը, օջախի մեխանիզմը և այլն),սեյսմաակտիվընտրվումհանդիսանում է կարևոր ռեպեր բեկվածքների անջատման համար [1]։ Նկար 1. Հայաստանի և հարակից տարածքների ակտիվ խզվածքների քարտեզ [5](1. մակերեսի վրա հստակ արտահայտված, 2. թաղված խզվածքներ, 3. ենթադրվող ակտիվխզվածքներ, 4. ոչ ակտիվ խզվածքներ, 5. կորացումներ, ֆլեքսուրա, 6. գծային գոտիներ,ստացված տիեզերական լուսանկարների վերծանումից, 7. ընդարձակման և ինտենսիվբեկորացման գոտիներ)ՀՀ խորքային բեկվածքների վերաբերյալ գոյություն ունեն բազմաթիվքարտեզներ, որոնք կազմվել և հիմնավորվել են տարբեր մասնագետների կողմից (Ս.Նազարեթյան, Ս. Բալասանյան, Է. Խարազյան, Ա. Կարախանյան և այլոք), սակայնՍպիտակի 1988 թ. երկրաշարժից հետո Հայաստանի հյուսիսում իրականացված`մանրամասն դաշտային երկրաբանական հետազոտությունների արդյունքումկազմվեցին ակտիվ բեկվածքների նոր քարտեզներ (նկարներ 1 և 2)։ Նկար 2. Սպիտակի 1988 թ. երկրաշարժի գոտու ակտիվ բեկվածքների քարտեզը (ըստտարբեր հեղինակների)(1. Ակտիվ բեկվածքներ, 2. Սպիտակի սեյսմագեն բեկվածքը, 3. Սպիտակի երկրաշարժիժամանակ ակտիվացած ակտիվ բեկվածքների տեղամասեր, 4. Այլ բեկվածքներ, 5.Տեկտոնական լարումների տարածաշրջանային դաշտի ուղղությունը, 6. Տեկտոնականլարումների տեղային (լոկալ) դաշտի ուղղությունը)Բեկվածքների անջատման առաջին մոտեցման դեպքում դժվարություններ ենծագում երկրաֆիզիկական անոմալիաների մեկնաբանման ժամանակ, քանի որերկրաֆիզիկական տվյալների երկրաբանական մեկնաբանումը ոչ միշտ է միանշանակ։ Երկրորդ մոտեցման դեպքում՝ պետք է հուսալիորեն ընտրվեն բեկվածքները կամնրանց ֆրագմենտները։ Սովորաբար դժվար է գտնել բեկվածքների այդպիսիֆրագմենտներ, որոնց մենք պայմանականորեն անվանում ենք ռեպերներ։ Այդ իսկպատճառով` անհրաժեշտ է երկու մոտեցումն էլ միաժամանակ կիրառել, քանի որդրանք կարող են միմյանց լրացնել։ Մասնավորապես, ՀՀ հյուսիսում խորքային բեկվածքների ռեպերների ընտրության համար գոյություն ունեն հետևյալ բարենպաստպայմանները ՝1. Տարածքի մեծ մասի խզվածքային տեկտոնիկայի մանրամասն ուսումնասիրվածությունը «Զեմլյա» և «Չերեպախա» սեյսմիկ կայանների օգնությամբ[3]։ 2. 1։ 200000 և ավելի խոշոր մասշտաբի գրավիչափական և մագնիսաչափականքարտեզների առկայությունը։ Մանրամասն սեյսմալոգիական տվյալներ, որոնքնույնպես նպաստում են բեկվածքների հուսալի անջատմանը։ Ընդ որում,բեկվածքների ֆրագմենտների վրա, ուսումնասիրելով գրավիտացիոն և մագնիսական դաշտերի հիմնական բնութագրերը, որոշվել են դրանց տարածմանհնարավոր ուղղությունները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այնտեղ, որտեղ սեյսմիկ ուսումնասիրությունների պրոֆիլները հատվում են երկրաբանական ռեպերների հետ,հիմնականում հաստատվում է խորքային բեկվածքների առկայությունը։ Գրավիտացիոն և մագնիսական դաշտերի ու բեկվածքների սխեմաների համադրումից (նկարներ3 և 4) դիտվել է, որ ռեպերների գերակշռող մասը համընկնում է գրավիտացիոնդաշտի՝ բարձր հորիզոնական գծային գրադիենտների գոտիների հետ, և,մեծամասամբ, հաստատվելբեկվածքների առկայությունը, երբ սեյսմիկուսումնասիրությունների պրոֆիլը հատել է բարձր գրադիենտային գոտիներին։ էՆկար 3.Բեկվածքներիռեպերներիտեղաբաշխմանսխեմանևանոմալգրավիտացիոնդաշտիսխեմատիկ քարտեզը(Գրավիտացիոնդաշտիտարրեր` 1. մաքսիմումներ, 2. մինիմումներ, 3. Բարձր գրադիենտներիգոտիներ, 4. Բարձր գրադիենտային գոտիների ռեգիոնալ առանցքները, 5. Բարձր գրադիենտային գոտիների ձգված առանցքները, 6. Բեկվածքների սեյսմաբանականռեպերները մինչև 1 կմ, 7. 1-2 կմ, 8. 2 կմ և ավելի, 9. Երկրաբանական ռեպերները)Ռեպերների մի մասը համընկնում է գրավիտացիոն և մագնիսական դաշտերիանոմալիաների ստրուկտուրայի խախտումների գծերի հետ։ Այդպիսի գծերը ըստբնույթի տարբեր են։ Դրանցով փոփոխվում է անոմալիաների տարածումը, ձևը,ուժգնությունը, չափսերը։ Այսինքն դրանք ծառայում են որպես սահմաններ տարբերձևաբանության և ուժգնության անոմալիաների միջև։ Նկար 4.Բեկվածքների ռեպերների տեղաբաշխման սխեման և մագնիսական դաշտի քարտեզը(հանույթը կատարված է 4200 մբարձրությունից) [6] (1. Դրական իզոդինամներ, 2. Զրոյական իզոդինամներ, 3. Բացասականիզոդինամներ, խորքային սահմաններին ուղղահայաց տեղաշարժման ամպլիտուդովսեյսմիկ ռեպերները, 4. Մինչև 1 կմ, 5. 1–2 կմ, 6. 2 կմ և ավելի, 7. Երկրաբանականռեպերները)Հենվելով վերը շարադրված մեթոդիկայի և բեկվածքների անջատմաներկրաբանա-երկրաֆիզիկական չափորոշիչներրի համալիրի վրա` կազմվել է ՀՀհյուսիսային տարածքի տարածաշրջանային բեկվածքների` 1։ 200000 մասշտաբիքարտեզը (նկար 5)։ Անջատված են մի քանի նոր բեկվածքներ և դրանց ֆրագմենտները(Լալվար-Մուրղուզի բեկվածքը, Ախուրյանի բեկվածքի հյուսիս-արևելյան ֆրագմենտը,Դիլիջանից դեպի հյուսիս-արևելք ձգվող բեկվածքը)։ Նկար5.Հայաստանիհյուսիսային մասի տարածաշրջանային բեկվածքների քարտեզը`բեկվածքների անջատման երկրաբանա-երկրաֆիզիկական չափորոշիչներովԼատիներեն տառերով ցույց են տրված երկրաբանա-երկրաֆիզիկականչափորոշիչները. G` գրավիչափական, M` մագնիսաչափական, S` սեյսմաչափական, E`սեյսմիկ, մակրոսեյսմիկ և էպիկենտրոնների խտացում, T` տեկտոնական, O` նստվածքային, D` երկրաձևաբանական, այդ թվում` դիստանցիոն (հեռաչափական)։ Նկար 5-ում ցույց են տրված երկրաբանա-երկրաֆիզիկական նախանշաններիայն խմբերը, որոնցով անջատվել են բեկվածքները։ Դրանք միաժամանակ բեկվածքների երկրաբանական և երկրաֆիզիկական բնութագրեր են։ Բեկվածքներըանջատված են 4-5 խումբ նախանշաններով։ Դրանք գրավիչափական, մագնիսաչափական, սեյսմիկ, սեյսմաչափական, ինչպես նաև տեկտոնական, նստվածքաբանական և դիստանցիոն(աէրոկոսմիկական) նշանների խմբերն են։ Նշենք, որյուրաքանչյուր խումբ ներկայացված է մի քանի չափորոշիչներով։ Օրինակ՝ գրավիչափական նշանների տակ պետք է հասկանալ ինչպես բարձր գրադիենտի ձգվածգոտիները, այնպես էլ` գրավիտացիոն դաշտի՝ լոկալ անոմալիաների ստրուկտուրայիկառուցվածքի կտրուկ փոփոխություններն՝ այդ գոտիներով։ Իրարից առանձնացվածեն սեյսմաբանական բնույթի 2 նախանշանների խմբեր։ Սեյսմաչափական նշաններիխմբին դասվել են սեյսմիկ ալիքների տարածման, անդրադարձման կամ փոխանակման առանձնահատկությունները, որոնք բնորոշ են բեկվածքների գոտիներին։ 1։ 200000մասշտաբի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարածաշրջանայինբեկվածքների տարբեր հատվածները, նույնիսկ միայն Հայաստանի հյուսիսում, ունենտարբեր երկրաբանա-երկրաֆիզիկական առանձնահատկություններ։ Այսինքն նույնբեկվածքը՝ ունենալով ընդհանրություն, միաժամանակ տարբեր հատվածներում ունիտարբեր բնութագրեր։ Վերլուծությանարդյունքումկարողենքկատարելհետևյալեզրակացությունները.o Բեկվածքների առավել ամբողջական պատկերը ստանալու համար անհրաժեշտէ երկրաբանա-երկրաֆիզիկական մեթոդների համալիր կիրառում։ o Խորքային բեկվածքների անջատման նպատակով՝ երկրաֆիզիկական չափորոշիչների ընտրության համար, առաջին հերթին, պետք է կիրառել ռեպերների ևֆիզիկական դաշտերի տարրերի միջև հաստատված կապերը։ o Ակտիվ խորքային բեկվածքների քարտեզագրման նպատակով գրավիչափական և մագնիսաչափական մեթոդների կիրառումն առավել արդյունավետ են։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Նազարեթյան Ս., Սպիտակի 1988թ. երկրաշարժը լուսանկարներով, փաստերով ևմեկնաբանություններով։ Երևան, Գիտություն, հրատ. 2018 թ., էջ 11։ [5] Բալասանյան Ս., Նազարեթյան Ս., Հայաստանի և հարակից տարածքների ակտիվխզվածքների քարտեզ 1995։ Մկրտչյան ԼիաննաԱԿՏԻՎ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԲԵԿՎԱԾՔՆԵՐԻ ՔԱՐՏԵԶԱԳՐՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆԲանալի բառեր՝բեկվածք, շրջանացում, երկրաբանա-երկրաֆիզիկական ։

Քանի որ ՀՀ տարածքին բնորոշ խորքային բեկվածքների անջատման համար բոլորի կողմից ընդունված մեթոդիկա գոյություն չունի, ուսումնասիրություններ է իրականացրել՝ առավել արդյունավետ մեթոդիկայի ընտրության համար։ Մանրամասն ուսումնասիրությունների, առկա հայտնի երկրաբանական, երկրաֆիզիկական, երկրաձևաբանական և այլ նյութերի վերլուծման արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ խորքային բեկվածքների անջատման նպատակով նախապատվությունը պետք է տալ երկրաֆիզիկական չափորոշիչներին։ Առաջարկված մեթոդիկայի հիման վրա կազմվել է ՀՀ հյուսիսային տարածքի խորքային բեկվածքների 1։ 200 000 մասշտաբի քարտեզը։

Ներածություն Կարկուտը հանրապետության տարածքում նկատվող հիմնական հիդրոհիդրոլոգիական բնական աղետներից է: Կարկտաբեր գյուղատնտեսությունը նյութական մեծ վնաս է կրում: Բավական է ասել, որ աղետների պատճառած վնասի համար վճարված ընդհանուր գումարի 85-90% -ը վերաբերում է կարկուտին: Ըստ պաշտոնական հաշվարկների ՝ Հայաստանում ամեն տարի կարկուտը 16-20 միլիարդ դրամի վնաս է պատճառում գյուղատնտեսությանը: Հայաստանում պտղատու այգիներն ու խաղողի այգիները հատկապես տուժում են ծաղկման ժամանակ կարկտահարությունից, ինչպես նաև հացահատիկային և բանջարեղենային մշակաբույսերը: Վերլուծությունը ցույց է տվել, որ մեկ տարվա ընթացքում կարկտահարության նույնիսկ մեկ դեպքը կարող է ոչնչացնել խաղողի գրեթե ամբողջ բերքը ՝ մեծ վնաս հասցնելով տնտեսությանը: Վերջին տասնամյակների ընթացքում եղանակային և կլիմայական վտանգավոր իրադարձությունների ինտենսիվությունն ու հաճախականությունն աճել են: Ուստի կարկուտի աշխարհագրական բաշխման և դրա ծագման, հաճախականության, ինտենսիվության, կանխատեսման արդյունավետ մեթոդների մշակում, կանխարգելման ծառայության կազմակերպում, նախազգուշացում ուսումնասիրելը ընթացիկ խնդիրներից է: Այնուամենայնիվ, այդ ուղղությամբ դեռ շատ բացեր կան, որոնք պահանջում են բարդ ուսումնասիրություններ և մեծ ֆինանսական ներդրումներ: Հաշվի առնելով վերոհիշյալը `աշխատանքի նպատակն է քննարկել, բացահայտել և վերլուծել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կարկտավտանգ օրերի տարածական-ժամանակային բաշխման օրինաչափությունները` ըստ առանձին օդերևութաբանական կայանների: Նյութ և մեթոդ: Մի շարք աշխատանքներ նվիրված են հանրապետության տարածքում կարկուտի ուսումնասիրությանը: Այս աշխատանքները ծածկում և բացահայտում են ալպինիզմի առանձնահատկությունները, որոնք նպաստում են ամպրոպին [6], կարկուտի առաջացման աերոզինոպտիկ պայմաններին [3-4, 7], կարկուտի բաշխման տարածական-ժամանակային առանձնահատկություններին [4,8-10], զարգացումը որոշող պայմաններին: ամպրոպների [4]]: Ուսումնասիրության համար որպես ելակետ օգտագործվել են ՀՀ տարածքում գործող օդերեւութաբանական ներկայացման կայանների փաստացի դիտարկումների արդյունքները, որոնք պահվում են ՀՀ ԱԻՆ Հիդրոմետ ծառայության մեջ: Աշխատանքում օգտագործվել են մաթեմատիկական-վիճակագրական, աշխարհագրական, համեմատական-վերլուծական, փոխկապակցման մեթոդներ: Նշենք, որ կարկուտը 1-25 մմ շառավղով շերտավորված կառուցվածքով սառցե գնդիկ է (որոշ դեպքերում այն ​​15 սմ-ից ավելի է): Այն բաղկացած է սպիտակ կաթնագույն միջուկից և հաջորդաբար թափանցիկ և անթափանց սառույցի շերտերից: Կարկուտի զանգվածը առանձին դեպքում կարող է գերազանցել 300 գրամը: Դրա հատիկի արագությունն ընկնում է ուղիղ շառավղի չափի քառակուսի արմատին: Որպես կանոն, կարկուտի առաջացումը և զարգացումը պայմանավորված են բարձր հոսանքով հոսանքներով, որոնց արագությունը հասնում է 30 մ / վ-ի: Կարկուտը պահանջում է ամպի բարձր խոնավություն, այդ իսկ պատճառով կարկուտը թափվում է միայն տարվա տաք սեզոնին ՝ երկրի մակերևույթին մոտ բարձր ջերմաստիճանում (15-20 C): Ամենից հաճախ կարկուտն ընկնում է բարեխառն լայնություններում, իսկ ամենամեծ ուժգնությամբ ՝ հերթով: Լայնություններում ոչ մի կարկուտ չի երեւում: Սովորաբար կարկուտը անձրևի ամպերի կույտերի տեղում է: Որպես կանոն, կարկուտը գրեթե միշտ ուղեկցվում է ուժեղ անձրևով, ամպրոպով, երբեմն ուժեղ քամով (մինչև 15 մ / վ կամ ավելի), ինչպես փոթորիկ: Որոշ դեպքերում, հորդառատ անձրևի հետ մեկտեղ, կարկուտը առաջանում է սելավների պատճառով: Արդյունքում տնտեսությունը վնասվում է ոչ միայն կարկուտից, այլև ջրհեղեղներից: Կարկուտը հանրապետության տարածքում նկատվում է ճակատային-զանգվածային կարկուտի գործընթացների ընթացքում: Ներքին զանգվածային կարկուտի գործընթացները նկատվում են ամռան առաջին կեսին գարնանը, երբ զարգանում են կոնվեկտիվ հոսանքները և բարձր խոնավությունը: Պարզվեց [4], որ ՀՀ տարածքում կարկուտի տրամագիծը տատանվում է 0,5-6,0 սմ սահմաններում: Կարկտաքարի չափը ֆունկցիոնալորեն կապված է կոնվեկտիվ հոսանքների արագության հետ: Որքան բարձր է կոնվեկտիվ հոսանքների արագությունը, այնքան մեծ է կարկտաքարերի տրամագիծը: Կարկուտի ուժգնությունը տատանվում է մեծ սահմաններում ՝ մի քանի վայրկյանից մինչև 1 ժամ: Սովորաբար կարկուտը տեւում է 3-5 րոպե: Կարկուտը, որպես կանոն, տեղակայված է տարբեր մակերեսներ զբաղեցնող երթուղում, որի լայնությունը հաճախ 1-2 կմ է (որոշ դեպքերում `մինչև 10 կմ), երկարությունը` 10-20 կմ (որոշ դեպքերում `մինչև 400 կմ): Մենք չենք ուսումնասիրել կարկուտի և տեղական ժամանակացույցը: Դա ուսումնասիրության մեկ այլ առարկա է, որը դուրս է այս աշխատանքի շրջանակից: Այս հոդվածում ներկայացված են այլ հեղինակների կողմից անցկացված ուսումնասիրությունների միայն որոշ արդյունքներ: Այսպիսով, պարզվեց [4], որ ՀՀ տարածքում կարկուտը տեւում է 3-ից 30 րոպե: Կարկուտի շերտը կարող է հասնել 40 սմ: Theանապարհի հաստությունը, իսկ ճանապարհի շերտի երկարությունը `100-120 կմ: Օրինակ, 2005-ի հունիսի 6-ին կարկուտի երթուղու երկարությունը Մարալիկի շրջանում հասավ 100-120 կմ-ի, իսկ կարկուտի շերտի ուժգնությունը `30 սմ-ի: Կարկուտի կրկնությունը մի քանի րոպեից 15 րոպե Կովկասի կայարանների մեծ մասում կազմում է 70-90%: Սովորաբար կարկուտի կրկնությունը 45 րոպեից 1 ժամվա ընթացքում և չի գերազանցում 10% -ը, իսկ Հայաստանում ՝ 5% -ը [10]: Կարկուտը հիմնականում ցերեկն է, երեկոյան ՝ ժամը 13: 00-24: 00: Միևնույն ժամանակ, կարկուտի մոտ 75% -ը ընկնում է նշված ժամին, մնացած 25% -ը բաշխվում է հետևյալ կերպ. 15% գիշերը 10 10% օրվա առաջին կեսին [10]: Արարատյան դաշտում կարկուտի ամենամեծ կրկնությունը նկատվում է 1200-1500 թվականներին: Կարկուտի կրկնությունը Սանա լճի և Հրազդան գետի ավազաններում հավասարապես մեծ է `1200-1500 և 1500-1800: Հանրապետության մնացած հատվածում կարկտահարության ամենամեծ դեպքը հիմնականում դիտվում է 1500-1800-ին: Հաջորդ տեղը զբաղեցնում է 1800-2100 թվականները: Բավականին հազվագյուտ կարկուտ է նկատվում 900-1200 ժամվա ընթացքում, իսկ կարկուտի եզակի դեպքեր ՝ 0000-0900-ի սահմաններում: Արդյունքներ և քննարկում: Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ հանրապետությունում ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսներին, երբեմն էլ մնացած ամիսներին կարկտահարություններ են գրանցվում: Մեծ թվով կարկուտի օրեր են դիտվում մայիսին (չոր ցամաքային կլիմա ունեցող տարածաշրջաններ) և հունիսին (համեմատաբար խոնավ կլիմայական շրջաններ): Նշված ամիսների ընթացքում ամեն տարի հանրապետության գրեթե ողջ տարածքում կարկուտ է նկատվում, մնացած ամիսներին ՝ ավելի քան 2000 մ բարձրություններում: Կարկուտի երեւույթները ավելի հաճախ դիտվում են բարձր լեռնային շրջաններում, բայց ավելի քիչ ուժգնությամբ: Կարկուտի օրերի քանակը շատ անհամաչափորեն է բաշխված հանրապետությունում `իր ալպյան իմիտացիայի առանձնահատկությունների պատճառով (աղյուսակ 1): Արագածիլարի լեռնազանգվածն առանձնանում է տարեկան մեծ քանակությամբ կարկտահարության օրերով: Այսպիսով, հանրապետությունում կարկուտի օրերի միջին տարեկան բարձր արժեքը նկատվում է Արագածի բ / լ օդերևութաբանական կայանում `8,2 օր (առավելագույնը գրանցվել է 1938 թ. Եվ 40 օր): Կարկուտի տարեկան տարեկան միջին արժեքը նկատվում է հանրապետության ցածրադիր վայրերում `ջրի մակերևույթի վրա: Այսպիսով, Արարատյան դաշտում վերջինս տատանվում է 1-3 օրվա ընթացքում, Սանաա լճի ափամերձ տարածքում `2-3 օր (լիճը թողնելով` այն ավելանում է), Մեղրիում `1-2 օր: Կարկուտով օրերի քանակը ենթակա է գոտիավորման վերին օրենքների: Տեղական բարձրության բարձրացման հետ մեկտեղ կարկտահարության օրերի քանակը մեծանում է: Սակայն տեղական առանձնահատկություններից ելնելով `երբեմն նկատվում է նշված օրինաչափության խախտում: Կարկուտի միջին տարեկան և առավելագույն քանակը 1935-2010թթ. Աղյուսակի ընթացքում 1. Օրերի քանակը, օրերը Օրը: Կայանների անվանումը Բարձր., Միջին առավելագույն: Ստացվեց սերտ փոխկապակցվածություն տեղական բարձրության (ժ) միջին տարեկան կարկուտի (N) և առավելագույնի ( ) արժեքների միջեւ: Այն համապատասխանաբար կարող է արտահայտվել հետևյալ հավասարումների միջոցով: Առաջին դեպքում փոխկապակցման գործակիցն էր. , երկրորդ. Կարկտահարության դեպքում նույնիսկ ավելի լավ արդյունքներ կլինեին Քննարկվել է օրերի տարեկան քանակի կախվածությունը `ըստ առանձնացված ագրոկլիմայական շրջանների: Ակնհայտ է, որ կարկուտով օրերի քանակը փոխվում է ՝ կախված լանջերի դիրքերից և կողմնորոշումներից: Այնուամենայնիվ, դա պահանջում է հատուկ ուսումնասիրություններ: Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում կարկտահարության ամենաակտիվ ակտիվությունը նկատվել է 1936-37, 1939-40, 1942-44, 1947, 1950-51, 1954-55, 1963 և 1965 թվականներին, երբ կարկտահարության օրերի առավելագույն քանակը դիտվել է հանրապետության մեծ մասը, ինչը 2-3 և ավելի էր, քան բազմամյա միջին ցուցանիշը: Կարկուտի թույլ ակտիվություն է նկատվել 1980, 1985, 1992-94, 2000 թվականներին: Այդ տարիների ընթացքում հանրապետության նշանակալի մասում կարկուտը կամ ընդհանրապես չի նկատվել, կամ տարվա ընթացքում կրկնությունը չի գերազանցել 2-3 օրը: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ կարկուտի կրկնությունը նույն տեղում բավականին շատ է տարբերվում: Օրինակ ՝ Դիլիջանում, Ֆանտայում և այլ օդերևութաբանական կայաններում կարկուտը կարող է տեղալ անձանց վրա ավելի քան 10 օր: Մյուս կողմից ՝ հնարավոր տարիներ, երբ ընդհանրապես կարկուտ չկա: Հարկ է նշել, որ բարձրության և հող-կլիմայի աճի հետ մեկտեղ նկատվում է կարկուտի կրկնության տատանումների տարեկան ամպլիտուդի բացարձակ արժեքի աճ: Արագածի բ / լ օդերևութաբանական կայանում 40 օր է: Այս հանգամանքը, անկասկած, պայմանավորված է առանձին տարիների մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության բնույթով: Պարզվեց, որ հանրապետության տարածքում խավարումով տարեկան օրերի քանակի նվազման միտում կա (նկ. 1): Նմանատիպ օրինաչափություն նկատվում է նաև այլ ուսումնասիրություններում [2, 4]: Ինչպես արդեն նշվեց, կարկուտը մեծ վնաս է հասցնում տնտեսությանը: Բնական վտանգների տեսանկյունից հանրապետության տարածքի մոտ 15-17% -ը գտնվում է կարկուտի ազդեցության տակ [1, 9]: Կարկտահարության օրերի տարեկան քանակի նվազման միտումը չի նշանակում պատճառված վնասների նվազում: Պատճառն այն է, որ կարկուտի պատճառած վնասի չափը կախված է կարկուտի քարերի չափից: Փոքր ինտենսիվ կարկուտը զգալի վնաս է հասցնում գյուղատնտեսական մշակաբույսերին: Ավելի վտանգավոր է 10-15 մմ տրամագծով կարկուտը: Հարկ է նշել, որ հաճախ տարվա ընթացքում կարկտահարության նույնիսկ մեկ դեպքը կարող է հանգեցնել բերքի ամբողջական ոչնչացմանը, մինչդեռ այլ շրջաններում կարկտահարության օրերի մեծ քանակը կարող է աննշան վնաս պատճառել: Դա, իհարկե, կախված է կարկուտի հատիկի չափից, դրա ինտենսիվությունից, երկարությունից, ինչպես նաև բույսերի զարգացման փուլից և, վերջապես, կարկուտի մակերեսից: րը, օ: ի: Տարիներ նկ. 1. Կարկուտով տարեկան օրերի քանակի փոփոխության դինամիկա 1935-2010 թվականներին, համաձայն Հայաստանի Հանրապետության մի քանի օդերևութաբանական կայանների տվյալների 1 - Տաշիր; 2 - Ապարան; 3 - ֆանտա; 4 - իջնել; 5 - Մարտունի; 6 - Սիսիանի կարկուտը մեծ քանակությամբ օրեր է նկատվում բարձր լեռնաշխարհում: Մեկուսացված բարձրավանդակում, որտեղ գյուղատնտեսական մշակաբույսեր գրեթե չկան: Այնուամենայնիվ, պետք է հաշվի առնել, որ հանրապետության բնակավայրերը հիմնականում տեղակայված են մինչև 2000 մ բարձրությունների վրա: Բարձր տեղամասերում կարկտահարությունը քիչ վնաս է հասցնում կամ չի վնասում: Մյուս կողմից, կարկուտը հիմնականում ազդում է թանկարժեք մշակաբույսերի, առաջին հերթին խաղողի (ծովի մակարդակից մինչև 1500-1600 մ բարձրության վրա), մրգերի որոշակի տեսակների վրա (ծովի մակարդակից մինչև 1900-2000 մ բարձրության վրա), ինչպես նաև հացահատիկային մշակաբույսերի վրա: Խաղողի և այլ բույսերի ամենամեծ ոչնչացումը նկատվում է բուսականության առաջին փուլում: Դա պայմանավորված է այդ ժամանակի օդերևութաբանական պայմանների անկայունությամբ, ինչը կոնվեկցիայի արդյունք է: Փորձ է արվում կանխել հանրապետությունում կարկուտը: Սակայն այս խնդիրը դեռ ամբողջությամբ լուծված չէ: Ներկայումս հանրապետության կարկտավտանգ շրջաններում (Արմավիրի, Արագածոտնի, Արարատի, Լոռու մարզեր) գործում է 119 հակակարկտային կայան, որոնք պաշտպանում են 9400 հա տարածք: Չնայած լեռնային շրջաններն ավելի վտանգավոր են, կարկտահարությունները ավելի քիչ են, ուստի հակակարկտային կայաններ են նախ տեղադրվում այն ​​վայրերում, որտեղ իրականացվում է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ինտենսիվ մշակում: Եզրակացություններ և առաջարկություններ Այսպիսով, կարկուտը հիդրոէներգետիկայի հիմնական աղետներից մեկն է, որը մեծ վնաս է հասցնում գյուղատնտեսությանը: Հանրապետության գրեթե ամբողջ տարածքը վտանգավոր է կարկուտի համար: Ավելին, լեռնային շրջաններում կարկուտի հասցրած վնասը կա՛մ բացակայում է, կա՛մ էլ աննշան: Կարկուտի օրերի քանակը ինչպես նույն, այնպես էլ հարակից տարածքներում զգալիորեն տարբերվում է: Հանրապետության տարածքում, ըստ տեղական բարձրության, նկատվում է կարկուտի օրերի թվի աճ: Տարվա ընթացքում կարկուտի առավելագույն քանակը գրանցվում է լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում, որտեղ գյուղատնտեսական մշակաբույսերը գրեթե բացակայում են: Կարկուտի օրերի տարեկան քանակի և տեղի ունեցած բարձրության միջև հարաբերակցություն է ձեռք բերվել, որն արտահայտվել է վերլուծականորեն: Ստացված հղումը կարող է օգտագործվել կարկտահարության օրերի քանակը գնահատելու համար քիչ ուսումնասիրված և չուսումնասիրված տարածքներում: Հանրապետության տարածքում, ընդհանուր առմամբ, կա կարկուտով օրերի քանակի նվազման միտում: Այնուամենայնիվ, դա չի նշանակում կարկուտի վնասների նվազում: Ուստի անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել կարկուտի ուժգնությանը, ինչպես նաև դրա չափերին: Մենք առաջարկում ենք. • Տարբեր ուժգնությունների մանրամասն և համակարգված ուսումնասիրություն և գնահատում հաճախ տարբեր չափերի կարկուտի հաճախականության, փոփոխության դինամիկայի, պատճառված վնասի մասին; • Կարկուտի կարճաժամկետ կանխատեսման մեթոդների մշակում ՝ հնարավորինս փոքր տարածքների համար. Հակակարկտային կայանների տարածական ճիշտ բաշխում, • Հնարավորինս քիչ հակակարկտային կայանների հետ աշխատանքի բարձր արդյունավետության ապահովում, • Կարկտահարված տարածքների ֆիզիկաաշխարհագրական առանձնահատկությունների համապարփակ ուսումնասիրություն, • Ազդեցության գոտի անցնող օդանավերի վրա դրանց ազդեցության ուսումնասիրություն հակակարկտային կայանների; • Կարկտահարության դեմ պայքարի նոր, առավել արդյունավետ մեթոդների մշակում: Քաղաք Տարածական-ժամանակային օրենսդրություն Ý ñ ³ ³ ³ ³ á õ u Ý 1. Աղետների ռիսկի կառավարում տեղական մակարդակում: Ուսումնամեթոդական ձեռնարկ / Հ. Մաթոսյան, Ա. Չիլինգարյան, Հ. Սարոյան, Դ. Հարությունյան, Ս. Շահմուրադյան, Ա. Առաքելյան: Հայաստան, Երեւան: 2011, -169 էջ: 2. Կլիմայական ծառայությունների ներկա վիճակը և զարգացման հեռանկարները Հայաստանում: ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն: Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի պետական ​​ծառայություն: Ս .. 2013, - 62 էջ: 3. Սուրենյան Գ.Հ.Կարկտային ծագման աերոզինոպտիկ պայմաններ Արարատյան դաշտում: Աշխարհագրության հիմնախնդիրները Հարավային Կովկասի աշխարհագրության ֆակուլտետ (EGU): Երեւան, 18-19 մարտի, 2005 թ. Er. izd-voEGU, 2005, - էջ: 102-104: - ISBN 5-8084-0624-2: 4. Սուրենյան Գ.Հ. Հայաստանի Հանրապետության եղանակային պայմանները կազմող բարիկ դաշտերի սինոպտիկ վերլուծություն: Աշխարհագրագետ: Թեկնածուի ատենախոսության դիմում: Ս .. 2010, - 145 էջ: рологической обсерватории, вып. 3, Եր. 1971, - էջ. 103 - 112. экологии, энерго- и ресурсосбередения. Ստեղծագործությունների ժողովածու XXII միջազգային UkrNTC «Էներգոստալ»: - Հ. NTMT, 2014. - էջ. 210-218թթ. Տեղեկատվություն հեղինակների Վարդուհի Գուրգենի Մարգարյանի մասին - աշխատ. գիտական ​​թեկնածու, ԵՊՀ, ասիստենտ, էլ. [email protected] Սիմոնյան Լարիսա Մամիկոն - ԱԻՆ հիդրոօդերեւութաբանական ծառայություն, Օդերեւութաբանության կենտրոնի ագրոօդային-մաթեմատիկայի վարչության պետ: ։

Աշխատանքում ուսումնասիրվել, բացահայտվել և վերլուծվել են կարկուտով օրերի թվի տարածաժամանակային բաշխման օրինաչափությունները ՀՀ տարածքում։ Որպես ելակետային նյութ՝ օգտագործվել են ուսումնասիրվող տարածքում գործող ներկայացուցչական օդերևութաբանական կայանների ԱԻ նախարարության Հիդրոմետծառայության փաստացի դիտարկումների օրական տվյալները։

Ագրարային խորհրդատվական ծառայությունները գիտելիք և տեղեկություն են տրամադրում գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողներին ագրարային արտադրության կազմակերպման և կառավարման, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների ներդրման հետ կապված հարցերի վերաբերյալ։ Ընդ որում, այս ծառայությունները հանդես են գալիս տարբեր կազմակերպաիրավական ձևերով (պետական, մասնավոր, կոոպերատիվ և հասարակական կազմակերպություններ)1։ Վերջին տարիներին ագրարային ոլորտում իրականացված տնտեսական բարեփոխումների հետևանքով խորհրդատվության անհրաժեշտությունն ավելի մեծացավ։ Դա հանգեցրեց նրան, որ պետության ու դոնորկազմակերպությունների աջակցությամբ իրականացված միջոցառումներընպաստեցին բազմաբնույթ խորհրդատվական ծառայությունների և մեծաթիվ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների միջև հարաբերությունների ձևավորմանը, հետևաբար նաև խորհրդատվական շուկայիկայացմանը։ Հոդվածում խնդիր ենք դրել ուսումնասիրել խորհրդատվական շուկայիտարրերը, մասնավորապես՝ խորհրդատվական ծառայությունների գործունեության արդյունքները, խորհրդատվական շուկայի կայացմանը խոչընդոտող գործոնները և հիմնավորել զարգացման հնարավորությունները։ Ներկայումս ՀՀ–ում բացի պետական խորհրդատվական ծառայություններից՝ ձևավորվել են նաև մի շարք մասնավոր և հասարակականկազմակերպություններ, որոնք ըստ իրենց գործառույթների և կազմակերպաիրավական կարգավիճակի ներկայացված են աղյուսակում։ лев и др.։ Под ред. В.М. Кошелева. М.։ Изд-во КолосС, 2007, 271 с. Աղյուսակ 1. ՀՀ-ում խորհրդատվական ծառայություններ մատուցող հիմնական կազմակերպությունները1Կազմակերպության անվանումըԿազմակերպաիրավականկարգավիճակըԳործառույթներըԳյուղատնտեսության աջակցության մարզային կենտրոններ (10 մարզերում՝ մեկական)Գյուղատնտեսության աջակցության հանրապետական կենտրոնԱգրոբիզնեսի ևգյուղի զարգացման կենտրոն,մասնավորապես`մարզայինգյուղատնտեսության սպասարկման կենտրոններՀրաշք այգիԱռողջ այգիԱրտագրոԱգրոինփութԿանաչ արահետՇենբարեգործականՓԲԸՓԲԸՀիմնադրամ,հիմնադրամիմասնաճյուղերՍՊԸՍՊԸՍՊԸՍՊԸՀԿՀԿ- առաջնային կարիքների բացահայտում,- խորհրդատվության և տեղեկատվությանտրամադրում- մարքեթինգային միջնորդություններիիրականացում- ուսուցումների և դաշտային օրերիկազմակերպում- թերթի հրատարակություն- տեղեկատվության և խորհրդատվությանտրամադրում- առաջնային կարիքների բացահայտում- ուսուցումների կազմակերպում` ինչպես գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների, այնպես էլ ԳԱՄԿերի մասնագետների և խորհրդատուների համար- «Ագրոգիտություն» գիտական ամսագրի և«Ագրոլրատու» թերթի հրատարակություն- գյուղատնտեսության զարգացման ծրագրերիիրականացում- ներդրանքների և սարքավորումների վաճառք- խորհրդատվության և տեղեկատվությանտրամադրում- ուսուցումների կազմակերպում- ծառայությունների մատուցում- ներդրանքների և սարքավորումների վաճառք,խորհրդատվությունների տրամադրում,- խորհրդատվությունների մատուցում ևծառայությունների տրամադրում- ներդրանքների և սարքավորումների վաճառք,խորհրդատվությունների տրամադրում- ներդրանքների և սարքավորումների վաճառք,խորհրդատվությունների տրամադրում- գյուղատնտեսության զարգացման ևխորհրդատվական, ուսուցողական ծրագրերիիրականացում- գյուղատնտեսության զարգացման ևխորհրդատվական, ուսուցողական ծրագրերիիրականացում1 Աղյուսակը կազմված է հեղինակի կողմիցՁևավորված համակարգի պայմաններում փոքր չափեր ունեցող գյուղացիական տնտեսությունները հիմնականում ԳԱՄԿ-երի հաճախորդներնեն, իսկ միջին և մեծ չափեր ունեցող գյուղացիական տնտեսությունները`մասնավոր կազմակերպություններինը։ Դրա հիմնական պատճառն այն է,որ վերջիններս բացի խորհրդատվական ծառայություններ մատուցելուցտրամադրում են այլ ծառայություններ։ Այսպես, Ագրոբիզնեսի և գյուղիզարգացման կենտրոնը կախված տարածաշրջանի մասնագիտացումիցմատուցում է անասնաբուժական և անասնաբուծական ծառայություններ,վաճառում է ներդրանքներ և սարքավորումներ։ Այսպես, իրականացնելով`արհեստական սերմնավորում` զուգահեռ տրամադրում է նաև այդ ոլորտիանհրաժեշտ խորհրդատվություն։ Հատկանշական է, որ նման տիպի ծառայությունները մատուցում են վճարովի հիմունքով։ Բացի պետական և մասնավոր ծառայություններից, ոլորտումխորհրդատվություն են տրամադրում անհատները և ՀԿ-ները։ ՀԿ-ներըհիմնականում գործունեություն են ծավալում դրամաշնորհային ծրագրերիմիջոցով։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հետզհետե ՀՀ-ում զարգանում է խորհրդատվական ծառայությունների շուկան, ձևավորված կառույցների միջև սկսում է ձևավորվել մրցակցություն, որն ինքնին կհանգեցնի խորհրդատվության որակի բարձրացմանը։ Սակայն այստեղ կա մեկ այլխնդիր, որը բացասաբար է անդրադառնում խորհրդատվության որակիվրա։ Բացակայում է ոլորտը կարգավորող օրենքը, ըստ որի՝ խորհրդատվություն կմատուցի այն ֆիզիկական և իրավաբանական անձը ով կունենա համապատասխան թույլտվություն։ Շատ դեպքերում հասարակականկազմակերպությունները դրամաշնորհային ծրագրերի միջոցներով տրամադրում են ցածրորակ խորհրդատվություններ, որոնց բացասական արդյունքը հանգեցնում է խորհրդի հանդեպ վստահության նվազմանը, ինչպեսնաև ընկնում է ընդհանուր խորհրդատվական ծառայությունների վարկանիշը։ Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունները վկայում են, որ պետական և մասնավոր կազմակերպությունները գտնվում են անհավասարմրցակցային դաշտում։ Պետական ծառայությունները հիմնականում մատուցում են անվճար խորհրդատվություններ` կատարելով պետականպատվեր` բյուջետային ֆինանսավորմամբ, իսկ մասնավոր ծառայությունները մատուցում են վճարովի խորհրդատվություններ։ Փաստորեն, միևնույն գործառույթների դեպքում նրանք գտնվում են անհավասար մրցակցային պայմաններում։ Այս առումով խնդիրը լուծելու նպատակով առաջիկայում անհրաժեշտ է մեխանիզմներ մշակել խորհրդատվական ծառայությունների պետական աջակցության ուղղությամբ։ Հիմնավորված որոշումների կայացման համար հիմք կարող են հանդիսանալ առաջատար երկրների փորձը, որտեղ կիրառվում է պետական գնումների մրցույթների եղանակը։ Հայտարարվում է մրցույթ և մրցույթի արդյունքում գումարը տրամադրվում է այն կառույցին, որն առավել արդյունավետ կարող է իրականացնել այդ ծրագիրը1։ Սրան զուգահեռ հարկավոր է ստեղծել մոնիթորինգ իրականացնող խումբ, որը ժամանակ առ ժամանակ կիրականացնիհամակարգված դիտարկումներ, վեր կհանի շեղումները, որպեսզի հետագայում նման թերություններ թույլ չտրվեն։ Ներկայումս ՀՀ խորհրդատեղեկատվական համակարգը բարեփոխումների փուլում է, Եվրոպական հարևանության գյուղի և գյուղատնտեսության զարգացման ծրագրի «Տեխնիկական աջակցություն խորհրդատեղեկատվական համակարգում» բաղադրիչով իրականացվում են ոլորտի վիճակի գնահատման հետազոտություններ, որի հիման վրա մշակվելու է կարողությունների հզորացման ծրագիր, որտեղ հիմնականում շեշտը դրվելուէ ոլորտի մասնագետների մասնագիտական կարողությունների բարձրացմանը։ Ընդ որում, ուսուցումներ են կազմակերպվելու ոչ միայն պետական,այլ նաև մասնավոր և հասարակական կազմակերպությունների խորհրդատուների և մասնագետների համար2։ Համոզված ենք, որ նմանատիպ միջոցառումները պետք է իրականացվեն պարբերաբար և համակարգվածձևով, ինչը կնպաստի մասնավոր խորհրդատվական ծառայություններիկարողությունների հզորացմանը։ Դրա հետ մեկտեղ այն պետք է կարգավորվի պետության կողմից և գտնվի պետական ուշադրության կենտրոնում, քանի որ գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների մի մասն օգտվում էայդ կազմակերպությունների մատուցած խորհրդատվություններից։ Այդ նպատակով նշված ծրագրի շրջնականերում տեղական և միջազգային փորձագետների կատարած ուսումնասիրություններից հանգել ենայն հետևության, որ ՀՀ խորհրդատվական ծառյությունների շուկայում մեծպահանջարկ և հասանելիություն կապահովի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով խորհրդատվության և տեղեկատվության տրամադրմանձևերի զարգացումը։ ԵՄ երկրներում ընդունված են կլիմայական փոփոխություններին արագ արձագանքման միջոց հեռախոսային ու ինտերնետային խորհրդատվությունները և տեղեկատվությունները։ Այս առումովշատ կարևոր է տեղեկատվական և խորհրդատվական հզոր բազաներիստեղծումը, որը հնարավորություն կտա արագ տեղեկատվություն տրամադրել մեծ թվով տնտեսավարող սուբյեկտների։ Ընդհանուր առմամբ, ուսումնասիրելով խորհրդատվական ծառայությունների շուկան պարզվել է, որ շուկայի զարգացմանը խոչընդոտում ենհետևյալ հիմնական գործոնները. Իրավական դաշտի անկատարությունը Գնահատման համակարգի բացակայությունը Ոլորտում մրցակցության ցածր մակարդակը Գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների եկամուտների ցածր մակարդակը Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով տեղեկատվության օգտագործման ցածր մակարդակը։ Այս առումով ելնելով ուսումնասիրությունների արդյունքներից առաջարկում ենք՝1. մշակել և ընդունել «Գյուղատնտեսական խորհրդատվական ծառայությունների գործունեության կանոնակարգման մասին» ՀՀ օրենք, որը հնարավորություն կտա կարգավորել բոլոր հարաբերությունները` կազմակերպական, ֆինանսական, գործառութային և այլն։ Ըստ այս օրենքի՝ խորհրդատվություն կմատուցի այն ֆիզիկական և իրավաբանական անձը, ովկունենա համապատասխան թույլտվություն,2. կազմակերպել պետական գնումների մրցույթ, քանի որ ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մի շարք մասնավոր կազմակերպություններառավել արդյունավետ են աշխատում, քան որոշ ԳԱՄԿ-եր,3. խորհրդատուների վերապատրաստման դասընթացները կազմակերպելիսընտրել շուկայական հետազոտությունների կամ բիզնեսի կառավարմանվերաբերյալ թեմաներ, որոնք հետագայում հնարավորություն կտան մատուցելու վճարովի ծառայություններ,4. տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման ձևերի զարգացմամբ մատուցել զանգավածային խորհրդատվություններ։ Հատկապես եղանակայինփոփոխություններին արագ արձագանքելու դեպքերում զանգվածային մեթոդները արդյունավետ կլինեն։ Իռա ՓանոսյանՀՀ ԱԳՐԱՐԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԱՏՎԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒԿԱՅԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀԱՐՑԵՐԲանալի բառեր՝ խորհրդատվական ծառայություններ, շուկա, գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողներ, մրցակցություն։

Վերջին տարիներին ագրարային ոլորտում իրականացված տնտեսական բարեփոխումների հետևանքով խորհրդատվության անհրաժեշտությունն ավելի մեծացավ։ Դա հանգեցրեց նրան, որ պետության ու դոնոր կազմակերպությունների աջակցությամբ իրականացված միջոցառումները նպաստեցին բազմաբնույթ խորհրդատվական ծառայությունների և մեծաթիվ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների միջև հարաբերությունների ձևավորմանը, հետևաբար նաև խորհրդատվական շուկայի կայացմանը։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը` հոդվածում քննարկված են շուկայի տարրերի և խորհրդատվական ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների գործունեության արդյունքները, ներկայացված են դրանց առնչվող հարցերը և արդյունավետությանը խոչընդոտող գործոնները։ Ուսումնասիրությունների հիման վրա կատարվել են գիտագործնական առաջարկներ, որոնց կիրառումը կնպաստի խորհրդատվական ծառայությունների շուկայի զարգացմանը և մրցակցային միջավայրի բարելավմանը։

Ամբողջ աշխարհում ինտեգրման գործընթացների խորացումը բերումէ առևտրի ծավալների աճի, որը հանգեցնում է մաքսային մարմինների աշխատանքի մեծացմանը։ Դրա հետ մեկտեղ, տնտեսական առումով երկրների անհավասար զարգացումը տանում է նրան, որ որոշ երկրներ դառնումեն կախյալ առավել առաջատարներից, որը, անկասկած, հանգեցնում էառևտրային վեճերի, և նպաստում է մաքսային ռիսկերի առաջացմանը։ Փորձը ցույց է տալիս, որ այսօր միջազգային ապրանքաշրջանառությանծավալները մի քանի անգամ գերազանցում են ամենազարգացած, փորձառու և տեխնիկապես հագեցած երկրների մաքսային ծառայություններիհնարավորությունները։ Մաքսային ծառայությունը մի կողմից պարտավորէ պաշտպանել սպառողների շահերը, իսկ մյուս կողմից բավարարել գործարար միջավայրի հետաքրքրությունները` վերացնելով վարչարարականխոչընդոտները։ Այս դեպքում մաքսային մարմինների գործունեությանավանդական մեթոդները մաքսային մարմինների աշխատանքը դարձնումեն ոչ արդյունավետ։ Այս առումով անհրաժեշտ է օգտագործել բոլորովիննոր մոտեցումներ, որոնցից է մաքսային ծառայությունում ռիսկերի կառավարման համակարգը, որը նպաստում է ապրանքնաշրջանառության արագացմանը, ծախսերի կրճատմանը, արտաքին տնտեսական գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը, որն էլ հանգեցնում է ազգայինտնտեսության վիճակի բարելավմանը։ Տնտեսագիտական գրականության մեջ «ռիսկ» հասկացությունը տարբեր հեղինակների կողմից տարբեր կերպ է մեկնաբանվում1. դրանց ուսումնասիրության արդյունքում «ռիսկը» կարող ենք ներկայացնել հետևյալկերպ. ռիսկը դրական, բացասական արդյունք ստանալու կամ որևէ ար1 Ս. Ա. Բայանկինը ռիսկը մեկնաբանում է որպես հնարավորություն, վտանգ, որպես։ Ըստ Մ.Ն. Լեպեշկինայի՝ ռիսկն անորոշություն է հնարավոր կորուստների հարաբերությունում։ Ըստ Ի.Տ. Բալաբանովի՝ ռիսկը հնարավոր կորստի վտանգն է, որը բխում է մարդկային հասարակության գործունեության տեսակներից ու բնության այս կամ այն երևույթների առանձնահատկություններից։ Ըստ Բ.Ա. Ռայզբերգի՝ ռիսկն սպառնալիք է, որ տնտեսական սուբյեկտը կկրի վնասներ` լրացուցիչ ծախսերի տեսքով` նախապես կանխատեսված գործողությունների ծրագրով, կամ, կստանա իր հաշվարկածից ավելի ցածր եկամուտներ։ Ըստ Մ.Վ. Գրաչևայի՝ ռիսկը ռեսուրսների մի մասի կորուստի հավանականությունն է, եկամուտների ոչ լրիվստանալը կամ լրացուցիչ ծախսերի առաջացումն է, կամ հակառակը` որոշակի նպատակաուղղված գործունեության իրականացման արդյունքում նշանակալից օգուտի (եկամուտի)ստացման հնարավորությունն է։ Ըստ Ա.Մ. Ստոլյարենկոյի, Ն.Դ. Ամագլոբելիի՝ ռիսկն անորոշության պայմաններում ցանկալի արդյունքին հասնելու սպառնալիքի հավանականությունն է։ դյունք չստանալու հավանականությունն է, կամ, այն սուբյեկտի կողմիցսպասվող արդյունքից շեղման հավանականությունն է ։ Ըստ ՄՄ մաքսային օրենսգրքի ռիսկը դա Մաքսային միության և (կամ)ՄՄ անդամ-երկրների մաքսային օրենդրության խախտման հավանականությունն է1, իսկ ռիսկերի կառավարումը՝ ռիսկերի կանխման և նվազեցման միջոցառումների մշակմանն ու գործնական իրականացմանն ուղղվածպարբերական աշխատանքն է, դրանց կիրառման արդյունավետությանգնահատումը, ինչպես նաև մաքսային գործընթացների կատարելագործման նկատմամբ հսկողությունը, նախատեսված անընդհատ թարմացումները, մաքսային մարմիններում առկա տեղեկատվության վերլուծությունըև վերանայումը։ Կարծում ենք, որ ինչպես Եվրասիական տնտեսական միության, այնպես էլ ՀՀ-ի մաքսային ոլորտում ռիսկերի կառավարման համակարգի կատարելագործման առաջնային խնդիրներից է ռիսկի ընկալումը2. ռիսկը միայն մաքսային օրենսդրության խախտման հավանականությունը չէ, ևմաքսային համակարգում կարող են առաջանալ ռիսկեր, որոնք չեն համարվի մաքսային օրենսդրության խախտում։ Մաքսային համակարագի ռիսկերը առաջին հերթին պետք է բխեն մաքսային մարմինների հիմնականխնդիրներից, որտեղ ներառված են այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք ենտնտեսական ինքնիշխանության, տնտեսական անվտանգության, տնտեսական շահերի և ներքին շուկայի պաշտպանվածության ապահովումը, ՀՀարտաքին տնտեսական կապերի զարգացմանն աջակցումը, սպառողներիշահերի պաշտպանության նպատակով ներմուծվող ապրանքների որակիապահովմանը նպատակաուղղված միջոցառումներին աջակցումը, որոնցշրջանակներում կարող են առաջանալ մաքսային օրենսդրության խախտում չհամարվող ռիսկեր։ Այս իմաստով, կարծում ենք, որ ռիսկը մաքսայինտարածքում արտաքին տնտեսական գործունեության իրականացման ընթացքում պատահարի տեղի ունենալու հավանականությունն է։ Ներկայումս ՀՀ մաքսային համակարգում առավել շատ ուշադրությունէ դարձվում այնպիսի ռիսկերի, որոնք կարող են առաջացնել մաքսայինվճարների կորուստներ. մասնավորապես, ապրանքի մաքսային արժեքի,ծագման երկրի սխալ հայտարարագրման ռիսկերին, ապրանքների դասակարգման հետ կապված ռիսկերին։ Մաքսային ծառայությունում առանձնակի ուշադրության արժանի ռիսկեր կարող են ի հայտ գան, որոնց ոչմիշտ է բավարար ուշադրություն դարձվում, դրանցից են. սպառողներին,ներքին շուկային և էկոլոգիական տեսանկունից վնաս պատճառող ապ2 Մի շարք երկրներում (ԱՄՆ, Սինգապուր, Մեծ Բրիտանիա) ռիսկերի կառավարման համակարգn այնքան է զարգացել, որ մաքսային ծառայությունում ցանկացած գործունեություն կամգործողություն իրականացնելիս նախ այն վերլուծվում է այդ համակրագում` բացահայտելովդրա ռիսկային կողմերը, այնուհետև մշակվում է դրա իրականացման հիմանական ուղղությունները։ րանքների ներմուծման ռիսկեր, տեղական արտադրողների մրցունակության նվազման ռիսկ (ներմուծումից կախված), ռիսկային ապրանքներիներմուծումը. մասնավորապես, զարգացած երկրներում մեծ ուշադրությունէ դարձվում այն ապրանքներին, որոնք ներմուծվում են ներքին սպառմաննպատակով։ Կարծում ենք, որ մաքսային քաղաքականություն մշակելիս ևմաքսային մարմինների ռիսկերի կառավարման գործընթացում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել և առավել մեծ ուշադրություն դարձնել նմանատիպռիսկերին, և մաքսային քաղաքականությունը ուղղել ներքին շուկայի ևսպառողների պաշտպանությանը։ Մասնավորապես, այս ռիսկերի կառավարման հզոր գործիքներ են ապրանքների սերտիֆիկացումը և ոչ սակագնային կարգավորման միջոցները։ ՀՀ-ում ներմուծվող ապրանքների սերտիֆիկացումը հանվել է 2012 թ., սակայն ԵՏՄ անդամակցությունից հետոսկսել է ներդրվել այս ինսիտուտը։ Կարծում ենք, որ սպառողների պաշտպանության, այսինքն՝ սպառողների ռիսկերի կանխման նպատակով ներմուծվող որոշակի ապրանքների որակի նկատմամբ պետք է իրացվի հատուկ հսկողություն մաքսային սահմանում, որոնց նկատմամբ այժմ ոչ միշտէ իրականացվում. օրինակ այդպիսի ապրանքներ կարող են հանդիսանալփափուկ խաղալիքները, փափուկ կահույքը, կոսմետիկ արտադրանքներըև այլն։ Իհակե, նմանատիպ ապրանքների որակի նկատմամբ հսկողությունկարող է իրականացվել ներքին շուկայում դրանց իրացման ժամանակ,սակայն, կարծում ենք, որ դա ոչ միշտ կարող է արդյունավետ լինել, քանիոր ներմուծված ապրանքները ոչ միշտ կարող են իրացվել ներքին շուկայում, կամ, որոշակի ապրանքներ կարող են դուրս մնան վերահսկողությունիրականացնող մարմինների տեսադաշտից։ ԱՏԳ ռիսկեր (տնտեսվարող սուբյեկտների տեսանկյունից)մաքսային օրենսդրության չպահպանման ռիսկմաքսային համակարգի ռիսկերԳծ. 1. Մաքսային համակարգի ռիսկերի առաջացման պատճառներըԿարծում ենք՝ ռիսկային գործոնները պետք է դիտարկել ոչ միայն պետության, այլ նաև արտաքին տնտեսական գործունեության իրականացնող սուբյեկտների տեսանկյունից, քանի որ նրանց գործունեության ռիսկերը կարող են հանգեցնել մաքսային համակարգի ռիսկերի (գծապատկեր 1)։ Ընդ որում, տնտեսվարող սուբյեկտի տեսանկյունից մաքսային ռիսկեր ենհանդիսանում մաքսային վճարների լրացուցիչ տեսակների ներդրման ռիսկը, գործող մաքսային վճարների դրույքաչափերի բարձրացման ռիսկը,մաքսային, հարկային ռիսկերարտասահմանյան գործընկերների հետհամագործակցության և այլ ռիսկերմաքսային վճարների վճարման ժամկետների և կարգի փոփոխման ռիսկը,մաքսային արտոնությունների վերացման ռիսկը։ Դիտարկենք մաքսային ծառայությունում ռիսկերի կառավարման համակարգի արդյունավետության բարձրացման որոշ հնարավորություններ։ ՀՀ մաքսային մարմինների խնդիրներից է օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը, ինչի համար կարևոր է մաքսային ընթացակարգերիպարզեցումը և մաքսային ձևակերպումների արագացումը, որը մեծ նշանակություն ունի ԱՏԳ մասնակիցների սպասարկման որակի և գործարարության վրա։ Մասնավորապես, մաքսային ընթացակարգերը պարզեցնելու նպատակով մաքսային համակարգում ներդրման փուլում է «Մեկ պատուհան» սկզբունքը, որը թույլ է տալիս առևտրային տեղեկություններըև/կամ փաստաթղթերը ներկայացնել մեկ կետից միայն մեկ անգամ՝ապահովելով տեղեկությունների մատչելիություն և արագ մշակում։ Այննվազեցնում է նաև տնտեսվարող սուբյեկտների շփումը պաշտոնատարանձանց հետ՝ այդպիսով նվազեցնելով կոռուպցիոն ռիսկերը։ Փորձը ցույց է տալիս, որ ռիսկերի ընդհանուր կառավարման համակարգն այնքան էլ արդյունավետ չէ՝ պայմանավորված նրանով, որ տարբերմաքսային կետերում կարող են առաջանան առանձնահատուկ ռիսկեր, իսկդրանք էլ կարող են ունենալ տարբեր մակարդակներ։ Մասնավորապես,կարծում ենք՝ առավել արդյունավել կլինի մաքսային համակարգում ռիսկերի կառավարումն իրականացնել չորս մակարդակներով. միասնական՝ իդեմ ԵՏՄ-ի, կենտրոնացված` ի դեմ ՀՀ ՖՆ-ի, տարածքային` ի դեմս մաքսատների, տեղական` ի դեմս մաքսային կետերի։ Այն ենթադրում է, որ յուրաքանչյուր մաքսատուն, մաքսային կետ կունենա ռիսկերի կառավարմանառանձին ստորաբաժանում, ինչպես նաև ռիսկերի կառավարման առանձին ենթահամակարգ, որը թույլ կտա տվյալ մաքսային կետին կամ տարածաշրջանին առանձնահատուկ ռիսկերը բացահայտել և իրականացնելդրանց արդյունավետ կառավարում, քանի որ յուրաքանչյուր մաքսայինկետ ունի իր առանձնահատկությունները` կապված աշխարհագրականդիրքի, սովորաբար տեղափոխվող ապրանքների և տրանսպորտային միջոցների տեսակների, կատարվող խախտումների հետ, որոնց համապատասխան ծագում են առանձնահատուկ ռիսկեր։ Այժմ տարբեր երկրներում ներդրվում է մաքսային հսկողության նորհամակարգ, ըստ որի՝ մաքսային մարմինների աշխատակիցները պետք էնախօրոք իմանան, թե ինչ ապրանքներ, որ ուղղություններով և ինչ ծավալներով պետք է տեղափոխվեն, որի միջոցով հնարավոր կլինի հակազդել ռիսկերին մինչև դրանց ռեալ դառնալը։ Այսպիսի համակարգի ներդրման նպատակն է առևտրի և տրանսպորտային փոխադրումների հեշտացումը և սահմանների անվտանգության բարձրացումը։ Ռիսկերի արդյունավետ կառավարման նպատակով նախատեսում է իրականացնել ռիսկերի գնահատում յուրաքանչյուր առևտրային կազմակերպության համարառանձին, և ամենակարևորը՝ մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների մասին ստանալ նախնական տեղեկատվություն և իրականացնել միջսահմանային փոխադրումների արդյունավետ վերահսկողություն։ ԵՏՄ մաքսային համակարգում գործում է նախնական հայտարարագրման ինսիտուտը, որը կիրառվում է ապրանքներ տեղափոխող անձինախաձեռնությամբ1։ Այս առումով կարևորում ենք նախնական հայտարարագրման ինսիտուտի կատարելագործ-ման հնարավորությունը։ Մասնավորապես, ԱՏԳ հիմնական մասնակիցների համար (հատկապես ԱՏԳ խոշոր մասնակիցների համար) նախնական հայտարարագրումը դարձնելպարտադիր և այս ինստիտուտի հետագա զարգացման համար ստեղծելհամապատասխան պայմաններ, որը միջոց կհանդիսանա ապահովելտեղեկության նախօրոք ստացումը, որն էլ իր հերթին հնարավորությունկտա հակազդել ռիսկերին մինչև դրանց ռեալ դառնալը։ Ռիսկերի կառավարման համակարգի հնարավորություններից է նաևռիսկերի վերլուծության վրա հիմնված հետբացթողումային հսկողությունը։ Շուրջ 84 երկրներում այդ նպատակով ներդրված ASYCUDA համակարգիընտրողականության մոդուլում նախատեսված է նաև «կապույտ ուղի» ընթացակարգը, որը ենթադրում է հսկողություն ավելի ուշ փուլերում՝ մաքսային աուդիտի միջոցով։ մինչ ԵՏՄ-ին անդամակցելը ՀՀ-ում գործում էրհետբացթողումային հսկողությունը2. այժմ գործում է մաքսային ստուգմանհամակարգ, որը ենթադրում է կամերալ և արտագնա մաքսային ստուգում՝ապանքների բացթողումից հետո։ Հետբացթողումային հսկողության կատարելագործումը կարող է նվազագույնի հասցնել ներմուծման պահինմաքսային սահմանին իրականացվող հսկողությունը, և նպաստել որոշհսկողական գործառույթներ մաքսային սահմանից աստիճանաբար դուրսբերելուն և դրանք հետբացթողումային հսկողության շրջանակներում տեղայնացնելուն։ Այս իմաստով կարևորում ենք ընտրողականության համակարգում «կապույտ ուղի» ընթացակարգի ներդրումը և մաքսային ըստուգման ինսիտուտի կատարելագործումը։ Մաքսային ծառայությունում ռիսկերի կառավարման համակագի կատարելագործումը թույլ է տալիս արագացնել մաքսային ընթացակարգերը` միևնույն ժամանակ չնվազեցնելովմաքսային հսկողության արդյունավետությունը՝ ապահովելով դրա իրականացումը` ելնելով ընտրողականության սկզբունքից, հնարավորինս օպտիմալ օգտագործել մաքսային մարմինների ֆինանսական, տեխնիկական ևմարդկային ռեսուրսները, ինչպես նաև նվազեցնել պետության և տնտեսվարող սուբյեկտների ծախսերը, ինչպես նաև ռիսկերի կառավարման համակարգի կատարելագործումը նպաստում է ապրանքնաշրջանառությանարագացմանը, ծախսերի կրճատմանը, օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմանը, արտաքին տնտեսական գործունեության արդյունավետությանբարձրացմանը, որն էլ հանգեցնում է ազգային տնտեսության վիճակիբարելավմանը։ 2 ՀՀ մաքսային օրենսգիրգ, գլուխ 21, հոդված 1501, ընդունված՝ 10.07.2000։ Լիա ՀայրապետյանՀՀ ՄԱՔՍԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ՌԻՍԿԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ մաքսային ռիսկ, ռիսկերի կառավարում, արդյունավետության բարձրացում։

Մաքսային ոլորտում ռիսկերի կառավարման համակարգը հզոր գործիք է արտաքին առևտրի վերահսկման, ինչպես նաև միջազգային առևտրի և ներդրումների խթանման գործում, ուստի՝ մեծ նշանակություն է ստանում դրա արդյունավետության բարձրացման ուղիները։ Ներկայումս մեր մաքսային համակարգում ռիսկերի կառավարման համակարգը բազմաթիվ գործոններով համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին, սակայն, կարծում ենք, ռիսկերի կառավարման համակարգ ունի նաև կատարելագորման կարիք, որը թույլ կտա բարձրացնել մաքսային գործի և մաքսային վարչարարության արդյունավետությունը։ Աշխատանքի նպատակն է՝ բացահայտել ՀՀ մաքսային համակարգում ռիսկերի կառավարման արդյունավետության բարձրացման հնարավորությունները։

ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԸ ՈՉ EMՈOCՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Քաղաքական ընդդիմության օրինական գործունեությունը ցանկացած ժողովրդավարական հասարակության բաղկացուցիչ մասն է: Կառավարության քաղաքականության և գործողությունների նկատմամբ հասարակության քննադատությունը նույնքան կարևոր է զարգացած քաղաքական համակարգերի համար, որքան ազատ և արդար ընտրությունների անցկացումը: Որպես ժողովրդավարության հաստատման կարևոր գործոն ՝ Ռոբերտ Դալը ուշադրություն է հրավիրում քաղաքական ընդդիմության, կառավարության և նրա ընդդիմախոսների միջև մրցակցության հնարավորության վրա 1: Քաղաքական ընդդիմության ուժի մասին գաղափարներ կարելի է գտնել նաև ժողովրդավարության տեսության մի շարք այլ հետազոտողների աշխատություններում: Յան Շապիրոն կարծում է, որ ժողովրդավարությունը հիմք է ինչպես ընդդիմության, այնպես էլ իշխանության արդյունավետ գործունեության համար 2: Եվ ահա Մ. Դուվերգերը քաղաքական կուսակցություններում քաղաքական ընդդիմության առկայությունը դիտարկում է որպես արևմտյան ժողովրդավարություններին բնորոշ մի երեւույթ 3: Ռեժիմը, որի շրջանակներում գործում է, մեծ ազդեցություն ունի քաղաքական ընդդիմության կազմակերպման, նրա գործունեության մեթոդների, ինչպես նաև նրա կողմից բարձրացված խնդիրների վրա: Developedարգացած քաղաքական համակարգերում քաղաքական ընդդիմությունն ընկալվում է որպես ժողովրդավարության հզոր ինստիտուտ: Որոշակի պայմաններում ընդդիմությունը կարող է փոխարինել ներկայիս քաղաքական էլիտային ՝ դառնալով իշխանություն: Ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում քաղաքական ընդդիմության իրավիճակը տարբեր է կազմավորման և գործունեության տեսանկյունից: Ընդդիմության խնդիրները և կազմակերպման միջոցները արմատապես տարբերվում են ժողովրդավարական պայմաններում գործողներից: Քաղաքական ընդդիմության ընդդիմադիր գործունեության մոդելների գոյության ուսումնասիրության մեջ ոչ ժողովրդավարական համակարգերի հիմնական առանձնահատկությունը գերիշխող քաղաքական ռեսուրսների նախկին տիրապետողի պահպանումն է մի քանի հետագա քաղաքական փուլերի համար, ինչպես նաև այդ ռեսուրսների առավելագույն կենտրոնացումը մեկ դերակատարում: , բաշխման առանձնահատկությունները կամ ընտրեք 1 Dahl R., Polyarchy: Մասնակցություն և ընդդիմություն, Նոր երկինք և Լոնդոն: Yale University Press, 1971, էջ: 6.2 Shapiro I., Democracy's Place, Ithaca. Cornell University Press, 1996, էջ: 51.3 Duverger M., Քաղաքական կուսակցություններ, նրանց կազմակերպումը և գործունեությունը ժամանակակից նահանգում, Նյու Յորք: Արդյունքում ՝ John Wiley & Sons. Իշխանությունն ու ընդդիմությունը գործում են որպես թշնամիներ, որոնց նպատակն է ոչնչացնել իրենց քաղաքական հակառակորդին: Տոտալիտար ռեժիմներում քաղաքական ընդդիմությունը փաստացի ոչնչացման վտանգի տակ է: Այդ պատճառով կազմակերպված ընդդիմությունն այստեղ բացակայում է կամ ընդհատակյա գործունեություն է ծավալում: Այստեղ մենք կարող ենք ավելի շատ խոսել թաքնված, քան իրական ընդդիմության մասին: Ավտորիտար ռեժիմներին քաղաքական մասնակցությունը շատ սահմանափակ է: Կառավարությունը ոչ միայն չի ընդունում ընդդիմադիր խմբերի `կուսակցությունների գործունեությունը, այլ նաև փորձում է նրանց բացառել իրենց քաղաքական գործընթացներից: Լինում են նաև դեպքեր, երբ քաղաքական ընդդիմությունը, չնայած բոլոր դժվարություններին, կարող է օրինական գործունեություն ծավալել, անգամ մասնակցել ռեժիմի կողմից կազմակերպված ընտրություններին: Այնուամենայնիվ, ավտորիտար ռեժիմներում, որտեղ օրենսդրությունը չի խթանում բազմակարծությունը, ժողովրդավարական նորմերը հիմնականում հռչակագրային են: Ընդդիմության կողմից իշխանության համար պայքարի մեթոդները տարբեր են ՝ կախված քաղաքական ռեժիմի բնույթից և պատմական պայմաններից: Այս առումով, Վ.Գելմանը առանձնացնում է ընդդիմության երեք տեսակ ոչ ժողովրդավարական ռեժիմներում.  Խմբակցություն, որն ընդգրկում է իշխող ռեժիմի մի մասը, որը ձգտում է փոխել կառավարության կազմը ՝ առանց ռեժիմի բնույթը փոխելու.  Ոլորտային, որի անդամները սովորաբար հաշտվում են ռեժիմի հետ, բայց ձգտում են դրան: փոխել իրականացված քաղաքականության որոշակի ասպեկտներ, մատն արմատական, որը մերժում է ռեժիմի սկզբունքները 1: Ոչ ժողովրդավարական ռեժիմների ուսումնասիրության ընթացքում հասարակության միատարրության կամ բազմազանության չափանիշներն այնքան էլ կարևոր չեն, որքան ժողովրդավարության: Հարկադիր մոնոլիտ համակարգերում գերիշխող մարմինը ձգտում է հասարակության ինտեգրմանը, փոքրամասնությունների շահերը հաշվի չեն առնվում: Այսպիսով, միատարրությունը որոշիչ գործոն է, որն ազդում է ընդդիմության սուբյեկտների զարգացման և նրանց ռազմավարության վրա: Ուստի նշված կատեգորիայի շրջանակներում քաղաքական ընդդիմության մոդելներն ուսումնասիրելու համար մենք առաջարկում ենք առանձնացնել մոնոլիտ համակարգերի երկու տեսակ `սուբյեկտիվ-ինստիտուցիոնալ, կախված ուժի հիմնական կենտրոնի բնույթից: Սուբյեկտիվ համակարգերում քաղաքական ռեսուրսը պատկանում է որոշակի սուբյեկտի ՝ անկախ այն դիրքից, որը նա զբաղեցնում է իշխանության պաշտոնական մարմինների համակարգում: Սուբյեկտիվ մոնոլիտ համակարգերը կարող են ունենալ անձնական բռնապետության ձև, որում բոլոր հնարավոր քաղաքական որոշումները կայացնում է առաջնորդը, կամ կուսակցության ղեկավարության ձևով, որի տարբերակիչ առանձնահատկությունը կուսակցական-պետական ​​ապարատների մերձեցումն է և վերջիններիս փոխարինումը: նախկինի հետ: Ավելին, որպես կանոն, բռնապետը կամ քաղաքական կուսակցությունը, որը միայն կառավարում է պետական ​​ռեսուրսները, վեր է պետական ​​մարմինների համակարգից, ըստ էության դրանք հաշվետու չեն նրանց համար: Հաճախ դժվար է հստակ տարբերակել այս երկու տիպերը, որոնք բնութագրում են իշխանության բաշխման աստիճանը իշխող վերնախավում քաղաքական որոշումների կայացման գործընթացում: 1 Գելման Վ., Փոխակերպումը Ռուսաստանում: Քաղաքական ռեժիմ և ժողովրդավարական ընդդիմություն, Մոսկվա, 1999 թ., Սուբյեկտիվ համակարգերի ամենակարևոր առանձնահատկությունը, որն ազդում է ընդդիմության մոդելների վրա, իշխանության ձևավորման ոչ ընտրական կամ կեղծ ընտրական քվեարկությունն է: Քանի որ իրական պետական ​​մարմինը գտնվում է պետական ​​ոլորտից դուրս, չկա օրենքով պաշտպանված պետական ​​սուբյեկտների ռոտացիայի հստակ ձևակերպված կարգ, որը կհանգեցնի իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերությունների կարգավորմանը մասնակիցներից մեկի կամքով մեկ քաղաքական գործչի ուժ Արդյունքը նման համակարգերում ներքաղաքական պայքարի սկզբունքային ճնշումն է: Գոյություն ունեցող ռեժիմը ձեռնտու է իշխող սուբյեկտին: Ոչ միայն իշխող կուսակցությունից դուրս, այլև դրա ներսում ընդդիմությունը վերացվում է, և իշխող կուսակցությունը, ինչպես ԽՍՀՄ-ում և Արևելյան Եվրոպայում, հիմնված է «ժողովրդավարական կենտրոնացվածության» սկզբունքի վրա: Ընդդիմությունը ճանաչվում է որպես անհավատարիմ համակարգին և հակահամակարգային: Ինչպես իրավացիորեն պնդում է Ռ. Դալը ՝ խիստ միակուսակցական ռեժիմը, ի վիճակի չէ տարբերակել իր համար վտանգ ներկայացնող ընդդիմությունը անվտանգից 1: Հետևաբար, նման ռեժիմի սկզբունքային դիրքը դառնում է ցանկացած ընդդիմության ոչնչացում ՝ լինի դա հավատարիմ, թե անհավատարիմ: Ինստիտուցիոնալ մոնոլիտ համակարգերը տարբերվում են նրանով, որ գերիշխող քաղաքական ռեսուրսը սահմանադրորեն և փաստացիորեն ամրագրված է պետական ​​հաստատություններում: Այսպիսով, մոնոլիտ ինստիտուցիոնալ համակարգերը բնութագրվում են այլընտրանքային քաղաքական ուժերի գործունեության խոչընդոտների բացակայության պայմաններում պետական ​​իշխանություն իրականացնող ինստիտուտների հաստատուն ենթարկմամբ մեկ քաղաքական ուժի: Անհրաժեշտ է նաև տարբերակել ընդհանրապես ընդդիմության դեմ պայքարի մեթոդները, բայց, այնուամենայնիվ, տոտալիտար-ավտորիտար ռեժիմներում, որոնք տարբերվում են մի շարք առանձնահատկություններով: Ոչ ժողովրդական ռեժիմների այս երկու տեսակներում ընդդիմության դեմ պայքարի տարբեր մեթոդներ կարող են գրանցվել խորհրդային վարչական համակարգի տարբեր փուլերում: Խորհրդային համակարգում իրական ժողովրդավարության մասին ոչ միայն անհնար էր խոսել, այլ ընդհակառակը, դա լիովին բացառեց ժողովրդավարական հասարակության բնույթը: Վարչական համակարգի այս տեսակը բնութագրվում է նեղ շրջանակով, որը ղեկավարում է քաղաքական իշխանության բռնազավթումը, ինչպես նաև վերջիններիս կամքի իրականացումը տեղում: Այս երեւույթի հակառակը համարվում է հասարակության օտարացումը, քաղաքական անտարբերությունը, նույնիսկ հասարակության թշնամական վերաբերմունքը իշխանությունների նկատմամբ: Այս համակարգն ակնհայտորեն անհամատեղելի է բազմակարծության, քաղաքական և գաղափարական անկախության հետ: Կ.Պոնոմարյովը նշում է, որ վարչական համակարգը իրականում միապետություն է: Ավելին, կառավարությունը մենաշնորհ ունի բոլոր ոլորտներում ՝ անձնական կարողություններ, աշխատանք, նույնիսկ անհատների կյանք և ճակատագիր: Իր բնույթով այն ավտորիտար է, իսկ որոշ ժամանակաշրջաններում ՝ նույնիսկ տոտալիտար: Իշխանությունն իրականում զավթվում է պետության կուսակցական բյուրոկրատիայի կամ անձանց կողմից վերջիններիս օգնությամբ, բայց ֆորմալ առումով այն իրականացվում է ժողովրդի անունից 2: 1 Dahl R., Ներածություն. - ռեժիմներն ու ընդդիմությունը, Նյու Հեյվեն և Լոնդոն: Յեյլի համալսարանի մամուլ, էջ. 98. Ստալինի բռնության տարիներին ընդդիմության ՝ «ժողովրդի առաջնորդի» հասցեին ուղղված ցանկացած քննադատության պատասխանը իշխանությունների ահաբեկումն էր: Այն ուղեկցվում էր խիստ գաղափարական հսկողությամբ, ցանկացած անհամաձայնության անհանդուրժողականությամբ, ինչպես արտացոլվում է «նա, ով մեզ հետ չէ, մեզ դեմ է» սկզբունքի մեջ 1: Նման մոտեցումը և ոչ իշխանական քաղաքական ուժերի նկատմամբ բռնությունները հանգեցրին այն փաստի, որ հասարակության մեծ մասը դառնում է կառավարության որոշումների լուռ կատարող: Կոլեկտիվիզմի ներդրումը ուղեկցվեց անհատականության հակադրությամբ: «Թիմը ամեն դեպքում ճիշտ է» կարգախոսի ներքո հաստատվեց կոլեկտիվիզմի գերակայությունը անհատի նկատմամբ, մեծամասնությունը ՝ փոքրամասնություն: Նման քաղաքականության իրականացման հիմնական բացասական հետևանքները անհատների կեղծ հավասարեցումն է, նրանց դիտարկումը ընդհանուր, երեւակայական դասի մեջ, որի վարքագիծը սահմանվել է համակարգի կողմից: Գաղափարական նմանությունը սահմանափակում էր անհատների ստեղծագործական ներուժի հայտնաբերումը, բազմակարծության գաղափարների տարածումը, քանի որ այն նվազեցնում էր փոքրամասնության դերը հասարակական կյանքում: Պետք է նաև ընդունել, որ փոքրամասնությունը կարող է նաև սխալներ թույլ տալ կամ սխալ դիրքորոշում ունենալ այս կամ այն ​​հարցի վերաբերյալ, բայց պետք է ունենա օրենքով երաշխավորված իրավունք `կարծիք արտահայտելու, իր նպատակները հետապնդելու օրինական ճանապարհով: Եվ մեծամասնությունը միշտ չէ, որ կարող է ճիշտ լինել բոլոր իրավիճակներում այն ​​պարզ պատճառով, որ նոր, ոչ ավանդական գաղափարները միևնույն ժամանակ չեն հայտնվում հասարակության բոլոր անդամների համար, բայց հայտնվում են մի քանիսի մտքում, միայն դրանից հետո են դառնում համընդհանուր կիրառելի: , Ի տարբերություն տոտալիտար ռեժիմի, որը, ինչպես արդեն նշվեց, չի ընդունում որևէ ընդդիմադիր գործունեություն և ձգտում է այն ոչնչացնել ցանկացած նման եղանակով, ավտորիտար ռեժիմները չեն բացառում նրա սահմանած սահմաններում քաղաքական ընդդիմության գործունեությունը: Բնականաբար, համակարգի այս հանդուրժողականությունն առաջին հերթին վերաբերում է համակարգային ընդդիմությանը, որը հավատարմություն է պահպանում համակարգին, իսկ ընդդիմության գործունեությունն ուղղված է քաղաքական էլիտայի որոշակի ներկայացուցիչների կամ քաղաքականության որոշակի ճյուղերի: Այնուամենայնիվ, քաղաքական ընդդիմության դերը անփոփոխ չի մնում ժողովրդավարացնող հասարակությունների վերափոխման տարբեր փուլերում: Դա հասկանալու համար անհրաժեշտ է որոշել քաղաքական ընդդիմության տեղը ժողովրդավարական համակարգերում գործող այլ քաղաքական ուժերի շարքում: Նման ուժերը համակարգի ակտիվ կողմնակիցներն են (ովքեր կարծում են, որ առկա ստատուս քվոն լավագույնս համապատասխանում է իրենց քաղաքական և տնտեսական շահերին), պատժիչ գործողություններ իրականացնողները (ովքեր սատարում են իշխող ռեժիմին), համակարգի պասիվ կողմնակիցները, ակտիվ հակառակորդները , պասիվ հակառակորդները 2: Ընդհանուր առմամբ, ակտիվ ընդդիմությունը նպաստում է ավտորիտար ռեժիմի տապալմանը, ինչպես նաև բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում ժողովրդավարացման համար: Այնուամենայնիվ, նրանց անդամների թիվը, կազմակերպվածության մակարդակը մեծապես ազդում են 2 Stepan A., On the Tasks of a Democracy // The Global Resurgent of Democracy, Baltimore and London. Դրանք տարբերվում են ՝ կախված իշխող ռեժիմից (նրա բարգավաճման կամ անկման շրջան կամ անկման շրջան): Նշված մարզերից առաջինում համակարգի ամենաակնառու կողմնակիցներն ակտիվորեն աջակցում են նրա քաղաքականությանը, ներառյալ նույնիսկ ռեպրեսիվ մեթոդները: Բայց բնակչության մեծամասնությունը, ներառյալ «միջին խավը», հիմնականում լռում է, և երբեմն բացահայտ աջակցում է վարչակազմին: Այս իրավիճակում ավելի ակտիվ պայմաններ են ստեղծվում համակարգի ակտիվ հակառակորդների գործունեության համար: Ավտորիտար ռեժիմի տապալման ժամանակ իրավիճակը արմատապես փոխվում է: Racksեղքեր են հայտնվում իշխող խմբերի շարքերում: Համակարգի փլուզումը ստիպում է որոշ խմբերի աստիճանաբար հեռանալ իրենց ոչ ժողովրդական քաղաքականությունից: Չի բացառվում, որ համակարգի կողմնակիցները վերածվեն պասիվ հակառակորդների, երբեմն ՝ ակտիվ հակառակորդների, իսկ քաղաքական ընդդիմության: Ալեքսանդր Սարգսյան ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԸ ՈՉ DՈOCՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Քաղաքական ընդդիմություն, ոչ ժողովրդավարական ռեժիմ, քաղաքական ընդդիմության մոդելներ: ։

Քաղաքական ընդդիմությունը ժողովրդավարական կամ ժողովրդավարության ձգտող քաղաքական համակարգերի անհրաժեշտ բաղկացուցիչ է։ Կարևոր է քաղաքական ընդդիմության ուսումնասիրությունը ոչ միայն ժողովրդավարական, այլև ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել քաղաքական ընդդիմության մոդելները և գործունեության առանձնահատկությունները ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերում։ Կարելի է փաստել, որ քաղաքական ընդդիմության ակտիվ գործունեությունն ու քաղաքական մրցակցության առկայությունը հակադարձ համեմատական է իշխանությունների կողմից քաղաքական ազատությունների սահմանափակմանը։

ՀՀ ԲՈՒՀ-երում ուսումնական պրոցեսի հետ կապված խնդիրները բազմազան են եւ ակնառու։ Առկա խնդիրները ուսումնական հաստատություններում հանգեցնում են ուսանողների մասնագիտական պրակտիկայի պակասին, ինչն էլ պատճառ է հանդիսանում համալսարանն ավարտելուց հետո գործազրկության բարձր մակարդակին։ Ըստ [1] հոդվածի ՀՀ-ում ԲՈՒՀ-երն ավարտելուց մեկ տարի անց ուսանողների 42%-ը մնում է գործազուրկ (տես գծապատկեր 1)։ Գծապատկեր 1-ից երեւում է, որ ՀՀ-ում համալասարանական շրջանավարտների 40%-ից ավելին չեն կարողանում աշխատանքի տեղավորվել իրենց մասնագիտություններով [2]։ ԲՈՒՀ-երում կատարված հարցումները մատնանշում են ստացված գիտելիքների ոչ արդիական լինելը (տես աղյուսակ 1), այլ խոսքերով հարցազրույցների ժամանակ տրված հարցերը կապված պրակտիկ գիտելիքների հետ փակուղի են 184ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մղում ուսանողին, որպես արդյունք ունենում ենք շուկայի համար ոչ մրցունակ մասնագետներ եւ գործազրկության բարձր մակարդակ։ Գծապատկեր 1։ Համալսարանական շրջանավարտների գործազրկության մակարդակը ԲՈՒՀն ավարտելուց մեկ տարի անց (%) (2018-2019)թ Խնդիրն իհարկե առաջնահերթ է, եւ պահանջում է հապշտապ ու արդյունավետ լուծում։ Խնդրի սկզբնաղբյուրը բացահայտելու համար կատարվել են հարցումներ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում։ Հարցմանը մասնակցել են տարբեր համալսարանների առկա բակալավր ծրագրով ուսում ստացած շրջանավարտներ՝ թվով 85։ Սկզբում քննարկվել են աշխատանքի տեղավորման հարցազրույցների ժամանակ ծագած խնդիրները, այնուհետեւ ուսումնառության ընթացքում պրակտիկ գիտելիքներ ստանալու տարբերակները։ Պարզ դարձավ, որ ուսումնական պրոցեսի ընթացքում համալսարաններում կիրառվել են ոչ ժամանակակից՝ հնեցված մեթոդներ՝ կուրսային, խմբակային եւ անհատական աշխատանքներ։ Հարցման մասին մանրամասն տեղեկատվություն տես աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում գործող ԲՈՒՀ-երում անցկացված հարցման արդյունքները Համալսարան Ուս. քանակ Գոհ ուս. պլանից Դժգոհ ուս. պլանից ԵՊՀ 3 ԵՊԲՀ 4 ՀՊՏՀ 5 ԵՀ 11 ՀԱՀ 185ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՊՀ  Երեւանի պետական համալսարան ԵՊԲՀ  Երեւանի պետական բժշկական համալսարան ՀՊՏՀ  Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան ԵՀ  Եվրոպական համալսարան ՀԱՀ  Հայաստանում ամերիկյան համալսարան Ներկայացված թվերն ու փաստերը հաստատում են, որ ՀՀ ԲՈՒՀերում ուսումնական համակարգը կարիք ունի նոր մոտեցման եւ նոր մոդելի, քանի որ դասապրոցեսի ընթացքում ստացված տեսական գիտելիքը չօգտագործելով պրակտիկայում ուսանողները կորցնում են հնարավորությունը դառնալ շուկայում պահանաջված մասնագետներ՝ անիմաստ վատնելով ֆինանս, ժամանակ եւ էներգիա։ Ներկայումս ՀՀ ԲՈՒՀ-երում գործող մոդելի սխեմատեխնիկական ներկայացումը ներկայացված է գծապատկեր 2-ում։ 1. Դասապրոցես 2. Ստացված տեղեկատվության ոչ ճիշտ մշակում 3. Քննության համար անգիր արված տեղեկատվության փոխանցում դասախոսին 4. Համալսարանական շրջանավարտ առանց պրակտիկ փորձի եւ գիտելիք Գծապատկեր 2։ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում գործող ուսումնական գործընթացը Ինչպես երեւում է գծապատկեր 2-ից, ՀՀ-ում ուսումնական գործընթացը կազմակերպվում է 4 հիմնական փուլով՝ 186ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 1. Դասապրոցես 2. Դասապրոցեսի ընթացքում ստացված տեղեկատվության ոչ ճիշտ մշակում, այսինքն՝ ուսանողը ստանալով համապատասխան գիտելիք, միայն տեսական կիրառման պատճառով ամբողջովին չի ընկալում ու յուրացնում անհրաժեշտ չափը։ 3. Քննությունների համար անգիր արված տեղեկատվության փոխանցում դասախոսին։ Այս փուլում հատկապես ակնառու է դառնումհամալսարանական կրթության ամենամեծ թերությունը՝ ուսանողին պատրաստել քննությանը, պրակտիկ գիտելիք եւ փորձ տալու փոխարեն։ 4. Համալսարանական շրջանավարտ առանց պրակտիկ փորձի եւ գիտելիքների։ Նախորդ փուլերի ոչ ամբողջական եւ ոչ կատարյալ լինելու պատճառով վերջին հաշվով համլսարանական շրջանավարտները չունենալով համապատասխան գիտելիք եւ փորձ չեն կարողանում գտնել մասնագիտական աշխատանք, իրենից բխող հետեւանքներով։ Այսպիսով, մանրամասն վերլուծելով համոզվում ենք, որ անհրաժեշտություն կա ներառել ուսումնական նոր մոդել, որը կապահովի ուսանողին դասապրոցեսի ընթացքում ստանալ պրակտիկ գիտելիք ու փորձ։ Այսպիսով մեր կողմից մշակված մոդելի հիմնական առավելությունը կայանում է ուսանող-դասախոս-համալսարան-գործատու ամուր կապի մեջ։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս [3], որ արդյունավետ աշխատելաոճ է հանդիսանում ճիշտ կազմակերպված խմբակային աշխատանքը, բայց ինչպես արդեն նշվեց, կազմակերպված պետք է լինի համալսարանի մակարդակով։ ԲՈՒՀ-երում ուսանողներից պետք է առանձնացնել հատուկ մասնագիտական խմբեր՝ տնտեսագետներ, լեզվաբաններ, կառավարիչներ, ծրագրավորողներ եւ այլն։ Համալսարանը հատուկ պայմանագրեր ունենալով գործատուների հետ, վերցնելով ամեն խմբի գիտելիքներին համապատասխան առաջադրանքներ, բաշխում է խմբերի մեջ՝ առաջադրանքից ստանալով գումար, որի մի մասը պետք է փոխանցվի խմբի ղեկավար դասախոսին, իսկ ուսանողներն ստանան կատարված առաջադրանքներին համապատասխան զեղչեր եւ խրախուսանքներ համալսարանի կողմից։ Այսպիսով, ունենում ենք փոխշահավետ համագործակցություն ուսանողի, դասախոսի, համալսարանի եւ գործատուի միջեւ։ Ներկայացվածը մեր առաջակած նոր մոդելն է, ուսանողներին ուսումնական պրո187ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ցեսի ընթացքում պրակտիկայով ապահովելու համար։ Մոդելի սխեմատիկական ներկայացումը տես գծապատկեր 3-ում։ 1. Դասապրոցես 6. Շուկային համապատասխան շրջանավարտ 2. Թիմի հավաքագրում 5. Մասնագիտական զարգացում 3. Ղեկավար դասախոսների ընտրություն 4. Պրակտիկ առաջադրանքների կատարում Գծապատկեր 3. Առաջարկվող ուսումնական նոր մոդել Գծապատկեր 3-ում առաջարկվող նոր մոդելն ի տարբերություն գծապատկեր 2-ում ներկայացվածի հնարավորութուն է ստեղծում ուսանողներին սովորելու ընթացքում մասնագիտական պրակտիկա ձեռք բերել, ինչպես նաեւ կախված կատարված աշխատանքի քանակից ու որակից զեղչեր եւ խրախուսանքներ ստանալ։ Տվյալ մոդելի առանձնահատկություններից է նաեւ դասախոսի հավելյալ աշխատավարձի հնարավորությունը եւ առավել բարձր որակավորում ստանալը։ Համալսարանն իր հերթին կապ է հաստատում գործատուների հետ, ու ճիշտ աշխատանքի դեպքում հնարավոր է բարձրացնել սեփական վարկանիշը ինչը շատ կարեւոր ցուցանիշ է համալսարանների համար։ 188ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Եզրակացություն Սույն հոդվածում ներկայացված է ուսումնական համակարգի նոր մոդել, որի գլխավոր նպատակն է ուսանողներին ապահովել համապատասխան մասնագիտական պրակտիկայով՝ սովորելու պրոցեսին զուգընթաց։ Գլխավոր միտքը կայանում է ուսանողներից աշխատանքային խմբերի ստեղծման մեջ, որոնց համար վճարվող առաջադրանքներ կգտնի համալսարանը, իսկ դասախոսներից ոմանք կդառնանան ստեղծված խմբերի ղեկավարներ, առաջնորդելով ուսանողներին դեպի առաջադրանքների ճիշտ կատարում։ Ներկայացված մոդելը փոխշահավետ է բոլոր կողմերի համար՝ ուսանող, դասախոս, համալսարան, գործատու։

Սույն հոդվածում առաջարկվում է համալսարանական կառավարման նոր մոդել Հայաստանի Հանրապետութունում (ՀՀ) գործող պետական եւ ոչ պետական բարձրագուն ուսումնական հաստատությունների (ԲՈՒՀ) համար, որի հիմնական նպատակն է՝ սովորելու ընթացքում ուսանողին ապահովել համապատասխան պրակտիկայով։ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում կատարվել են ուսումնասիրություններ՝ բացահայտելով ներկայումս կիրառվող ուսումնական մոդելի ոչ էֆֆեկտիվ լինելն ուսանողին համապատասխան պրակտիկայով ապահովելու համար։ Հոդվածում ներկայացված նոր մոդելը հիմնված է կատարված հարցումների եւ միջազգային առաջատար համալսարանների փորձի վրա։

Վերջին մի քանի տարիներին սոցիոլոգիայում «կապիտալ» կատեգորիանձեռք է բերել լայն կիրառում, և հաճախ է խոսվում հեղինակության, վստահության, իրավաբանական և այլ կապիտալների մասին։ Կապիտալի հիմնական հատկությունները հիմնավորվել են դեռևս գերմանացի մտածող Կարլ Մարքսի կողմից[2], սակայն ժամանակակից սոցիոլոգիայում վերջինիս իմաստն ընդլայնվել է։ Մեր օրերի ռուս սոցիոլոգ Վ. Վ. Ռադաևը, հենվելով կապիտալի քաղաքական-տնտեսական մեկնաբանման վրա,ընդգծում է նրա սոցիալական էությունը։ Ըստ նրա՝ այն «կարող է ընդունել ոչմիայն առարկայացված, այլև ինկորպորացված ձևեր, այսինքն` նրանք մարմնավորվում են առանձին մարդկանց ու մարդկանց միջև հարաբերություններում», և կապիտալի էության սոցիոլոգիական ըմբռնումն էապես թույլ է տալիսընդլայնել վերլուծվող ձևերի շրջանակը[6, էջ 22]։ Նկատենք, որ ռուս սոցիոլոգիմոտեցումը հիմնված է ինչպես Պ. Բուրդիեի, այնպես էլ Ջ. Քուլմանի հայացքների վրա։ Մեր ուշադրության կիզակետում կորպորատիվ հեղինակությունն էսիմվոլիկ ու սոցիալական կապիտալների բովանդակությունների համատեքստում։ Համապատասխանաբար, տրամաբանական է նախ հակիրճ ներկայացնել այդ ձևերը։ Փաստացիորեն սոցիոլոգիայում դեռևս ոչ բավարար ուշադրություն էհատկացվել մեզո-մակարդակի սոցիալական ու սիմվոլիկ կապիտալների՝ առանձին ձեռնարկությունների, ֆիրմաների, ընկերությունների և կորպորացիաների հետազոտմանը։ Առաջին անգամ «սոցիալական կապիտալ» եզրույթը կիրառել է ամերիկացի սոցիոլոգ Գլեն Լոուրին[11]։ Սակայն սոցիալական կապիտալի հանրահայտ ըմբռնումներից մեկը պատկանում է Ջեյմս Քուլմանին, որի համաձայն՝սոցիալական կապիտալը փոխադարձ վստահության և փոխօգնության ներուժէ նպատակառացիոնալ կերպով ձևավորվող միջանձնային հարաբերություններում. պարտավորությունները և սպասումները, տեղեկատվական աղբյուրներըև սոցիալական նորմերը [7,9]։ Ըստ Քուլմանի` սոցիալական կապիտալը հարաբերությունների ամբողջություն է` գործողություններ ծնող, ընդ որում, այդհարաբերությունները կապված են այն սպասման հետ, որ գործակալներըառանց սանկցիաների կիրառման կիրականացնեն իրենց պարտավորությունները[8], իսկ սպասումների և պարտավորությունների միաժամանակ համակենտրոնացումը դրսևորվում է ընդհանրացված «վստահություն» հասկացությամբ։ Ստացվում է, որ որքան ավելի շատ պարտավորություններ են կուտակված տվյալ հանրույթում, այնքան ավելի վառ է արտահայտված երկուստեքկամ փոխադարձ դրսևորվող «հավատքը», հետևաբար, բարձր է սոցիալականկապիտալի մակարդակը [12, էջ 66]։ Այս դեպքում սոցիալական կապիտալըդիտված է միկրոմակարդակում, մասնավորապես մարդկանց փոխադարձվստահության և նպատակառացիոնալ գործողությունների համատեքստում։ Սակայն կարելի է առաջարկել նաև սոցիալական կապիտալի առավել լայնսահմանում, որում սոցիալական դերակատարի դերում միայն անձը չէ։ Առավել ընդունելի է ռուսական հանրահայտ սոցիոլոգիական ամսագրերից մեկումառաջարկված սահմանումը. «Սոցիալական կապիտալը անհատի, կազմակերպության, սոցիալական խմբի կամ ողջ հասարակության կողմից սոցիալականցանցերի գիտակցված կիրառումն է, որ, շնորհիվ վստահության, ընդհանուրնորմերի ու կանոնների, դառնում է նպատակի նվաճման միջոցներ»[3, էջ 33]։ Նման սահմանման մեջ դիտարժան են սոցիալական ցանցերը, որոնք սոցիալական կապիտալի ելակետային բաղկացուցիչներից են։ Ըստ ավստրալացի սոցիոլոգ Ջ. Ա. Բարնեսի՝ սոցիալական ցանցը կետերի համակարգ է, որի միմասը միացված է մյուսին։ Այդ համակարգի կետեր են մարդիկ, և այդ կետերիմիացման գծերը մատնանշում են, թե կոնկրետ որ մարդիկ են փոխազդում միմյանց վրա» [1, էջ 53-54]։ Կարևորելով Ջ. Ա. Բարնեսի մոտեցումը՝ որպես կետերկդիտվեն ոչ միայն մարդիկ, այլև սոցիալական խմբերը, կազմակերպությունները։ Ըստ այդմ՝ սոցիալական ցանցը առանձին մարդկանց, սոցիալական խմբերիև կազմակերպությունների միջև առկա սոցիալական կապերի ամբողջություն է։ Սոցիալական ցանցերի կարևորումը պատահական չէ, քանզի դրանք սերտորեն կապված են կազմակերպության հեղինակության հետ։ Հիշարժան է ավստրալացի գիտնական Ռոզա դե Կարվալոյի գիտական աշխատանքներից մեկը`նվիրված կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակության կառավարմանը։ Աշխատանքի յուրահատկությունը երևում է «Reputation management as a relationship management» («Հեղինակության կառավարումը որպես կապերի կառավարում») վերնագրում[13]։ Անվանումից իսկ պարզ երևում է, որ սոցիալականփոխազդեցությունների, հարաբերությունների կառավարումը կազմակերպության հեղինակության կառավարման համար որոշիչ է։ Բայց հարաբերությունների կառավարումն անհնար է իրականացնել առանց սոցիալական կապիտալի այլ բաղկացուցիչների կարևորման։ Սոցիալական կապիտալի հիմնականկառուցվածքային բաղկացուցիչներից է նաև վստահությունը, որի ազդեցությանգնահատումը սոցիալական կապիտալի վրա միանշանակ չէ։ Ճապոնական արմատներով ամերիկացի տնտեսագետ, փիլիսոփա, քաղաքագետ Ֆ. Ֆուկույաման[9] շեշտադրել է վստահության` որպես սոցիալական կապիտալի բաղկացուցչի նշանակությունը, որը խթանում է կազմակերպության աշխատողներիշրջանում փոխազդեցությունը` նրա առավել բարեհաջող աշխատանքին ու գործունեության արդյունքների բարձրացմանը հանգեցնող։ Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Ռ.Դ. Պատնեմը[12] գնահատում է այն որպես սոցիալականկապիտալի տարր։ Պատնեմը կարծում է, թե որքան ավելի ամուր են վստահության ու համերաշխության հարաբերությունները, այնքան անհատներն ուխմբերը դիմում են համագործակցության ու փոխօգնության, այնքան ավելիշատ է կուտակվում սոցիալական կապիտալը[5, էջ 210-211]։ Է. Լ. Լեսսերի[10]պնդմամբ «վստահությունը» առանձին հասկացություն է և կարող է լինել ինչպես սոցիալական կապիտալի աղբյուր, այնպես էլ նրա արդյունք։ Պարզ է, որսոցիալական կապիտալի և վստահության կապերը բավական բարդ են, ինչ-որչափով՝ խճճված։ Սոցիալական կապիտալի և վերջինիս ելակետային բաղկացուցիչներիդիտարկումից հետո անցնենք ոչ պակաս արժեքավոր կապիտալի ձևին, որն է՝սիմվոլիկը։ Պ.Բուրդիեի՝ սիմվոլիկ կապիտալի վերաբերյալ առաջարկած ըմբռնումները հաճախ բավական ընդգրկուն են։ Օրինակ` մեկնաբանություններից մեկնայսպիսին է. «Սիմվոլիկ կապիտալը… սոցիալական գործակալների կողմից ընկալվող ցանկացած սեփականությունն է, կապիտալի ցանկացած տարատեսակը և որոնց ընկալման կատեգորիաներն այնպիսին են, որ թույլ են տալիս տեղեկանալ նրա մասին, նկատել այն, տալ նրան արժեք» [14, էջ 116]։ Այսսոցիոլոգիական-տնտեսագիտական սահմանման հիմնական պահը տարբերշահագրգիռ կողմերի՝ այս կամ այն օբյեկտի ճանաչման, գնահատման մեջ է,որը բովանդակային առումով նույնական է «կորպորատիվ հեղինակություն»ըմբռնմանը։ Նմանատիպ հասկացման կարելի է հանդիպել ռուս սոցիոլոգ Ա. Ա.Մեստնիկովի հայեցակարգում, ով «սիմվոլիկ կապիտալը» համարում է շուկայիմասնակիցների հատկություն` ազդեցության, հեղինակության կամ ճանաչելիության մեջ դրսևորվող. «…Վենչուրային ներդրումների շուկայի կարևոր գործոն է սիմվոլիկ կապիտալի ներդրումը` որպես շուկայի մասնակցի այնպիսիհատկություն (վենչուրային ֆոնդի, կառավարող ընկերության), երբ այն ընկալվում է այլ գործակալների կողմից, ովքեր, ելնելով իրենց փորձից, ընդունակեն այդ հատկությանը հաղորդելու արժեք և որոշելու իրենց դիրքը` կապվածշուկայի այդ մասնակցի հետ։ …Սիմվոլիկ կապիտալի աղբյուր է պետությունը»[4, էջ 113]։ Պետք է նշել, որ կոնկրետ Պ. Բուրդիեի հայեցակարգում հեղինակությունըվստահության, պատվի և վարկանիշի հետ մեկտեղ սիմվոլիկ կապիտալիդրսևորման ձևերից է։ Կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակությունըսիմվոլիկ կապիտալի ձև է, սակայն այն նաև սերտորեն միահյուսված է կազմակերպության սոցիալական կապիտալին և հիմնվում է նրա վրա։ Վստահությունը, սիմվոլիկ կապիտալի դրսևորման ձև է և միաժամանակկազմում է սոցիալական կապիտալի բաղկացուցիչ մաս։ Ըստ այդմ՝ կարելի էվստահությունը դիտել որպես միջանցիկ, կապող օղակ երկու կապիտալիձևերի միջև (տե՛ս գծագիր 1)։ ՎստահությունԿազմակերպության սիմվոլիկկապիտալԿազմակերպության սոցիալականկապիտալԳծագիր 1. Կազմակերպության սոցիալական ու սիմվոլիկ կապիտալները ևդրանք կապող օղակ-վստահությունը։ Այսպիսով՝ յուրաքանչյուր կազմակերպության ձևավորման սկզբնականփուլում պետք է նախ մտածել դրական սոցիալական ցանցի, նորմերի ու կանոնների ձևավորման մասին, որը թույլ կտա ժամանակի ընթացքում նվաճելելակետային շահագրգիռ կողմերի վստահությունը։ Իր հերթին, արդյունավետորեն կառավարվող սոցիալական կապիտալը հիմք կծառայի սիմվոլիկ կապիտալի ձեռքբերման ու կուտակման համար։ Անկասկած, կուտակվող սիմվոլիկ կապիտալն էլ իր հերթին դրական ազդեցություն կգործի կազմակերպության սոցիալական կապիտալի վրա։ Ըստ այդմ, ցանկացած կազմակերպությանդրական հեղինակության ապահովումը խարսխվում է ինչպես կազմակերպության սիմվոլիկ, այնպես էլ սոցիալական կապիտալների վրա, քանզի մեկնաջակցում է մյուսին։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն турных системах։ Дис. кандидата социологических наук. М., -2005.- 130 с.2. Маркс К. Капитал (I том) // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-ое изд. Т. 23. М.։ питал организации։ методология исследования.// Социологические исследо4. Местников А. А. Развитие рынка венчурных инвестиций։ социологический5. Патнэм Р. Чтобы демократия сработала։ Гражданские традиции в современной Италии. -М.։ Ad Marginem, 1996. – 258 с.7. Швери, Р. Теоретическая социология Джеймса Коулмена։ аналитический обorder. London։ Profile Books, 1999— P.354.Slusher J.A. Boston։ Butterworth Heinemann, 2000. P. 123-131.http։ //195.130.87.21։ 8080/dspace/bitstream/123456789/163/1/Carvalho14. Bourdieu, P. (1994). Raisons pratiques. Sur la théorie de l'action. Paris ։ Seuil,Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչատրյան Թերեզա Արթուրի – ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայիամբիոնի հայցորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժականինստիտուտ, տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, E-mail։

Սոցիոլոգիայում դեռևս ոչ բավարար ուշադրություն է հատկացվыут կազմակերպությունների սոցիալական և սիմվոլիկ կապիտալների հետազոտմանը։ Հոդվածում խոսվում է երկու կապիտալների բովանդակության, նրանց փոխադարձ ազդեցության և ընդհանուր կապող օղակի` վստահության մասին։ Համապատասխանաբար, կորպորատիվ հեղինակության` որպես սիմվոլիկ կապիտալի բարձրացումը ենթադրում է կազմակերպության սոցիալական կապիտալի կառավարում։

Անին՝ Բագրատունյաց հարստության մայրաքաղաքը, առանցչափազանցության և՛ իր շեն օրերին, և՛ իր ավերակներով եղել ու մնում էքաղաքակիրթ մարդկության հետաքրքրության առարկան։ Միջնադարիհայ պատմիչները, սկսած Ոսկեդարից, խոսել են Անիի մասին։ Այդպատմիչներից են Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Ստեփանոս Ասողիկը,Արիստակես Լաստիվերցին, Սամվել Անեցին, Մատթեոս Ուռհայեցին,Մխիթար Այրիվանեցին, Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին ևուրիշներ։ Իրավամբ, Արիստակես Լաստիվերցին Անին անվանում է«տիերեզահռչակ քաղաք» [4-98]։ հատուկXVIII դարից սկսած՝ արդեն ավերակ դարձած Անին դառնում էեվրոպացի ու ռուս ճանապարհորդների հետաքրքրության առարկան.նրանքվերջինիսեվրոպականճարտարապետություննմեծածավալլեզուներով, այդ թվում՝գրականություն,մայրաքաղաքընկարագրվում է որպես X–XI դարերի ճարտարապետական հրաշք։ ուսումնասիրելու։ Այսօրհայ Բագրատունիներիռուսերենով, առկանպատակովեն Անի՝որտեղգալիսէգտնվումէր ԹուրքիայիԲավական է հիշել անգլիացի ճանապարհորդ սըր Ռոբերտ ԿեռՊոռթերին, որը 1817 թվականին այցելել է Անի ու 1821 թվականին իրճամփորդական ծավալուն գրքում, որը լույս է տեսել Լոնդոնում,հիացմունքով է խոսում Անիի ճարտարապետության մասին։ Պոռթերիստվարածավալ հատորը նվիրված է Անգլիայի թագավոր Գևորգ (Ջորջ)Չորրորդին։ Այս գիրքը խիստ արդիական է, որովհետև XIX դարասկզբինՀայաստանըՊարսկաստանիգերիշխանության տակ, մինչդեռ եվրոպացիներն այն շարունակում էինճանաչել որպես Հայաստան։ Այսօր Թուքիայի տարածքում գտնվող Անիններկայացվում է որպես թուրքական մշակութային ժառանգություն։ Իպատասխանանգլիացիճանապարհորդը գրում է. «Մենք տեսանք Հայաստանի թագավորներիպալատներից մեկը» [6-173]։ Միաժամանակ ավելացնում է, թե ինքըերբևէչի տեսել X–XI դարերի այնպիսի հոյակապ ճարտարապետություն, ինչը տեսել է Անիում, ու այդ դարի համար զուգահեռներչկան ո՛չ արտասահմանում և ո՛չ Անգլիայի ամենահռչակավորկաթողիկե եկեղեցիներում [6-173]։ նենգափոխման՝պատմականայդուԱնիագիտության մեջ մեծագույն դեր է պատկանում Ֆրանսիացիհայագետ Մարի Ֆելիսիտե Բրոսսեին, որը 1860 – 1861 թթ. հրատարակեց«Անիի ավերակները» երկհատոր աշխատությունը [5]։ Անիի ամենամեծ գիտակը եղել է նշանավոր հայագետ ՆիկողայոսՄառը, որը 1893 – 1917 թթ. զբաղվել է Անիի պեղումներով և ցարդհամարվում է թիվ մեկ անիագետը։ Նրա դիտարկումներն ամփոփված են«Անի» գրքում՝ գրված ռուսերեն [8]։ Մառն անդրադառնում է իրենից առաջ Անիի մասին գրված թե՛հայկական և թե՛ օտար աղբյուրներին՝ ոչինչ բաց չթողնելով, և Անինհետազոտած բոլոր անունների մեջ հատուկ ձևով առանձնացնում էՂևոնդ Ալիշանին ու նրա «Շիրակ» աշխատությունը։ Սա Ալիշանիպատմաաշխարհագրականբնույթի կոթողային առաջին աշխատությունն էր, որ լույս տեսավ 1881-ին։ Դրան հետևեցին «Սիսուանը»(1885), «Այրարատը» (1890), «Սիսականը» (1893)։ Ի տարբերությունՄառի՝ Ալիշանը չէր տեսել Անին, ինչպես նաև Մեծ Հայքն ու Կիլիկիան,սակայնմանրակրկիտուսումնասիրությամբ Անիի անցյալը ներկայացնում է ճշգրտորեն։ Մառըգրում է, որ Բրոսսեից հետո Անիի պատմական ինքնուրույնհետազոտություն չի ստեղծվել, կամ գրեթե այդ ուղղությամբ ոչինչ չիարվել։ ներհայեցողությամբ, աղբյուրներիհզորԱնիի հանրային ճանաչմանը մեծ խթան հանդիսացավ Վենետիկի«Շիրակ» պատմաաշխարհագրականՄխիթարյաններից Ալիշանիաշխատությունը։ Գրքի մեկ երրորդը հատուկ Անիին է նվիրված [3 - 20]։ Մառն ասում է, թե «Շիրակ» երկասիրությունը գրված է տարագրվածհայի կարոտով ու ռոմանտիզմով։ Բոլոր դեպքերում օտարազգիհայագետը լայնորեն օգտագործել է Ալիշանի երկը՝ ընծայելով նրանգիտական վստահություն։ Ըստ Ներսես Շնորհալու՝ «Անի» բառի երեքհնչյունները այլաբանորեն նշանակում են Աստծու Երրորդությունը.Գեղեցկանունդ՝ զարմանալի,Որ երրակի տառիս բերի.Յերորդութեանըն խորհըրդի,Որ միշտ ի քէն երկըրպագի... [3-232]Վարդան Արևելցին Անիբառըբացատրելէ խնամքնշանակությամբ։ Հայտնի է, որ Անիի՝ այժմ պահպանված տաճարներից մեկըկառուցվել է հայազգի Տիգրան Հոնենցի ջանքերով, սակայն այդ մասինթուրքերը ոչ միայն լռում են, այլև այն չեն համարում հայկական։ Այսօրշատ տեղին է Մառի «Անի» աշխատության հետևյալ փաստը. «Հայկականվաճառականական աշխարհը (XIIIդ.) ուներ իր փայլուն ներկայացուցիչըհանձին Տիգրան իշխանի՝ Հոնենց տոհմից» [8-63]։ Մառը հետաքրքիր փաստեր է հաղորդում Հայաստանի XI դարիսպարապետ Վահրամ Պահլավունու մասին (ծ.թ.անհայտ- 1045, թաղվածէ Մարմաշենի վանքում). «Հարյուր հիսուն տարի Թամարա թագուհուցառաջ հայ զորահրամանատար Վահրամ Պահլավունու քաջագործությունների մասին վրացի զինվորները երգում էին երգեր՝ նրաքաջագործությունները ներկայացնելով որպես կիսաստծու» [8-63]։ Ալիշանի «Շիրակ» գրքում մեզ հետաքրքրողը բանաստեղծականայն հատվածներն են, որոնք մերթ որպես ողբ, մերթ որպեսհպարտություն գեղարվեստորեն ներկայացրել են Անիի փառքն ուկործանումը։ Ալիշանը և բոլոր Մխիթարյանները հպարտանում էին ԽաչատուրԱբովյանի անձով ու ստեղծագործությամբ։ Մեծ լուսավորչի «ՎերքՀայաստանի» վեպում Անին ներկայացված է իր շքեղ ավերակներով։ Աղասին, հափշտակված Անիի տաճարներով, առավել ցավ է ապրումՀայաստանի դժբախտ ներկայի համար ու երբ հեռանում է Անիից, ասումէ իր չափածո ողբը, որից մի հատված մեջբերում է Ալիշանը «Շիրակ»գրքում.Քանի շունչս վըրես ա, քանի ձեռքս գլուխս,Կրակ էլ որ թափես, խորովես իմ սիրտս,Էլի իմ հոգիս ուրախ քեզ կը տամ,Թէ Անու միջում իմ մարմինս թողամ։ Աչքեր, քոռացե՛ք, բալքի թէ էլ բացՉտեսնիք դուք Անու լուսահողն օրհնած.Բալքի թէ մեռնիմ էս դարդովն էրված՝Հողս էլ ա հողին չմնայ կորած...Էլի որ մարմինս մէկ քարի տակիԸլի քո ծոցումն՝ ինձ դրախտ պետքը չի...[3-104], [1-201-202]Մեկ ուրիշ բանաստեղծական քերթված, որն օգտագործել էԱլիշանը, կոչվում է «Տաղ ի վերայ Անի քաղաքին, Պեյաթի գունով»։ [3-105] Սա բայաթի է։ Գրական այս տեսակը լայնորեն օգտագործել էԱբովյանը. «Բայաթիքը էն մտքով եմ գրել, որ չունքի մեջլսում, հացի վրաթուրքեվար են էսպես բաներ ասում. լավ հայը հայեվար ասի, որ քիչ-քիչլեզուն քաղցրանա» [2-189]։ Ստեփանոս Մալխասյանը «Հայերէն բացատրական բառարանում»բայաթի բառը համարում է պարսկա-արաբական, որն արևելյաներաժշտության մի տխուր եղանակ է, բարձրաձայն ողբ՝ լացի ձայնով [7-323]։ Իսկէր Անի քաղաքիճակատագրին, որովհետև, ինչպես Ներսես Շնորհալին է գրում «ՈղբԵդեսիոյ» քերթվածում.բայաթին խիստ պատշաճումԲայց և զքեզ յայս հրաւիրեմ,արևելեան քաղաքդ Անի,Կցորդ լեր դու իմոյս ձայնիև սփոփիչ տարակուսի...Սուրն անողորմ անօրինիոր մեր արեանս է ի սովի,Որ չէ յագեալ և ոչ յագիմինչև ի գալ կատարածի... [9-84, 88]Ալիշանի տպագրած բայաթին ինչ-որ մի վարդապետի ողբ է, որըկամ տեսել է Անիի ավերակները, կա՛մ լսել է դրանց մասին և, անշուշտ,գրվել է Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» քերթվածի ազդեցությամբ։ Վարդապետի ողբի մեջ շեշտվում է՝ Անին եղել է «Պարտէզ ծաղկախիտՇիրակայ դաշտին», իսկ հետո դարձել է «որջ աւազակաց» [3-105]։ Ալիշանը «Շիրակ» հետազոտության մեջ Անիի շքեղությունը և նրաավերակների ցնցող տպավորությունները ներկայացնում է ըստեվրոպացի ճանապարհորդներ Տավեռնիեի, Կեռ-Պոռթերի, Բորեի,Թեքսիեի, Բրոսսեի և ուրիշների։ Ճանապարհորդներն այնքան ենտպավորվում Անիի ավերակներով, որ նրանց վկայություններըվերածվում են յուրօրինակ խոհ ու արձակ բանաստեղծության։ Բերենքդրանցից երեքը։ Հեմիլտոնը Անիի ճարտարապետական արվեստիմասին գրում է, որ, քաղաքի ավագ դռնով ներս անցնելով, տեսել են քարեպարիսպներով բոլոր կողմերով տարածված քաղաքը, և թեև շենքերիավերակները բազմաթիվ չէին, ինչպես կարծում էին, սակայն խիստազդեցիկ էին և քրիստոնյա քաղաքի գրեթե ահարկու տեսիլ էին։ Քաղաքն ուներ շատյուրօրինակ ճարտարապետություն, ինչպիսինանծանոթ է այժմյան Եվրոպային։ Ավերակները գրեթե նույն վիճակումէին, ինչպես թողել էին դրանք ավերողները ութ դար առաջ [3-106]։ Մեկայլ անգլիացի՝ Ուիլբրեհեմը, 1837-ի նոյենբերի 4–ին Անին նկարագրում էնույնքան տխրաշունչ պատկերներով՝ ասելով՝ թվում էր՝ երբեք ոչ ոք չէրմտնում Հայոց մայրաքաղաքի երբեմնի մարդախուռն փողոցները։ Միմենավոր հովիվ կանգնած էր կիսակործան շենքերի մոտ, մինչ լեռնայինայծերի փոքրաթիվ հոտը մակաղում էր մոտակա բաղնիքներիկործանված կամարների տակ։ Հովիվն ու նրա հոտը շատ տեսանելի էինշրջակա ամայի տեսարանի վրա և արժանի Սալվադոր Ռոզայի վրձնին՝որպես նկար։ Տրտմաթախիծ խորհրդածություն էր առաջացնում Անիիավերակների տեսքը։ Այդ անապատ քաղաքը տեսնելիս խիստմելամաղձիկ տպավորություններն ազդում էին մարդու սրտի վրա։ Նրալքված եկեղեցիները հիշեցնում էին, որ հզոր քրիստոնյա ազգ էկործանվել Ասիայի խուժադուժ բարբարոսների հարվածներից ևքրիստոնյա անագորույն թշնամիների հրահանգներով։ Շենքերիկանգուն մնացորդները պատկերում էին միայնություն, և մարդկայինաչքը փնտրում էր կենդանության նշույլ [3-106]։ Ազդեցիկ են նաև Անիի մասին ֆրանսիացի ճանապարհորդ Բորեիհուշերը։ Նա գրում է, որ մեծ փափագով անցել է Անիի ավագ դռնով, որըտոնականորեն բացված էր խնդերես քաղաքացիների համար, սակայնաչքերի առջև բացվել է գերեզման հիշեցնող դատարկություն։ Ե՛վպարիսպների, և՛ քանդակների ու շենքերի արձանագրությունների վրաերևում էին պարսաքարերի հարվածների հետքեր։ Ամեն ինչ այդքաղաքում թվում էր որպես եզակի նորության ու թարմության երևույթ։ Կարծես երեկ էին հարձակվել քաղաքի վրա, և հաղթողը տանում էր իրկողոպուտը։ Աճած խոտը, արևից խանձված, ծածկում էր գետնի վրափռված ավերակները։ Հովիվը հսկում էր իր հոտին, և ինչ-որ կարքաղաքում, թվումէր անիծված։ Արևմտյան կողմից արքունիապարանքը՝ ծակոտված և ավերված, կռացած խոնարհվել էրԾաղկաձորի վրա, որը չորացած էր և ամայի։ Հարավային կողմից՝բարձրավանդակին, բարձրանում էր քայքայված պատերով միջնաբերդը,արևելյան կողմիցլսվում էր Ախուրյանի մռնչյունը, և գետը իրքարքարոտ հատակով հնչեցնում էր բնության ողբը՝ համաշխարհայինսգի մեջ։ Միայնակ պանդուխտը, մեն-մենակ թափառելով ավերակներիմեջ, քարերին հարցնում էր՝ իմանալու իր տեսած վայրերի և այն ազգիմասին, որ մի ժամանակ բնակվել էր այդտեղ։ Նա ավերակներից ումարդու՝ մարդ արարածի, եղբոր նկատմամբ ունեցած անխնավերաբերմունքից վարակվում էր տխրությամբ, որովհետև մարդըմարդու հետ պետք է վարվի խաղաղությամբ ու մեղմությամբ [3-107-108]։ Ալիշանը հայտնում է, որ Անին ռուսական կայսրության մեջմտնելուց հետո որոշ եկեղեցիներ նորոգվել են, միաբաններն ենհաստատվել Աստծու տներում։ Թիֆլիսաբնակ Հովհաննես Քյուրքչյանըերկար ամիսների ընթացքում նկարելէ Անիի պարիսպները,շինություններն ու արձանագրությունները և ձեռնարկել է դրանցհրատարակությունը հատուկ ծանոթագրություններով։ Նրա ուղեկիցն էլ՝Հովակիմ Գեղամյանը, տեսնելով այդ ամենը, փոխել է Հուլիոս Կեսարի՝Հռոմի սենատին ուղղված հայտնի զեկույցի բառերը՝ «Եկա, տեսա,հաղթեցի», իր համառոտ զեկույցով՝ «Եկի, տեսի և ողբացի» [3-109]։ Ալեքսանդր վարդապետը մի պարզ, սակայն սրտառուչ ողբ է գրելԱնի քաղաքի մասին, որում հայ տղայի ուշադրությունը հրավիրում էԱնիի տխուր ներկայի վրա՝ հույս ունենալով, որ հետագա սերունդներնԱնին այդ վիճակից դուրս կբերեն.Անի քաղաք նըստեր կու լայՉըկայ ըսող՝ Մի՛ լա, մի լա.Կ՚ըսեն քիչ է, թող մընայ լայ։ Ա՛խ, ե՞րբ լըսեմ, Մի լա, մի լա.Շատ ցաւերով կ՚այրիմ՚ տապին,Չ՚ունիմ մէկ մարդ հաւատարիմ,Որ խըղճալոյս գայ մոտենայ՝Հիչ չէ՚ ըսէ. «Մի՛ լա, մի լա»։ [3-109]Այս պարզ տողերին Ալիշանն ավելացնում է ուրիշ մի հատված ևչգիտե, թե երբ են գրվել այդ տխուր տողերը։ Որոշակիորեն պարզ է, որԱնիի պանդուխտները հայտնվել են Ռումինիայում ու կրել ենանհնարին տառապանքներ՝ շարունակ հիշելով իրենց հայրենի ուսիրելի Անին.Տիւ եւ գիշեր լամք եւ ողբամք մեք յատնի,Մինչ լըսողաց սիրտ եւ աղիսն խարշատի,Զի զըրկեցաք յԱնի քաղքէն գովելի։ [3-109]Առանց Արիստակես Լաստիվերցու անունը տալու՝ Ղ. Ալիշանընրա պատմությունից մեջբերում է Անի քաղաքի երբեմնի փառքի՝ արձակբանաստեղծությամբ ստեղծված ներբողը գրաբարով։ Այն ԱրիստակեսԼաստիվերցու՝ Վազգեն Գևորգյանի թարգմանած «Պատմության» մեջունի հետևյալ բովանդակությունը. «Կար ժամանակ, որ այս երկիրըճանապարհորդների դեմ բացվում էր իբրև տնկախիտ, կանաչազարդ,տերևալից, պտղաբեր, գեղաշուք ու երջանիկ մի դրախտ, քանզիիշխանները զվարթատես դեմքով բազմում էին գահին, իսկ նրանց առջև,գարնանաբեր երփնավառ ծաղկանոցների նման երգ ու ծնծղաների և այլերգարվեստների ձայները մարդկանց սիրտն ու հոգին համակում էինուրախությամբ ու բերկրանքով, այնտեղ նստում էին նաև ծերերը,պատվական ու փառահեղ ալիքներով զարդարված, իսկ մայրերը,մանուկներին գիրկն առած, մայրական գթով տոչորուն, անհունբերկրանքից մոռանալով երկունքի ցավերի տխուր ժամանակը,աղավնիների նման իրենց նորափետուր ձագուկներով էին միշտհրճվում» [4-33, 3-110]։ Աշխարհիկ կյանքի այս երազային պատկերին հետևում է հոգևորիշխանության փառահեղ վիճակն ու շքեղ եկեղեցիների նկարագիրը։ Անիի նախկին պերճ ու շքեղ վիճակը և հետագա ավերված տեսքըներկայացված է Ալիշանի վկայակոչված մեկ այլ քերթվածում, որըկոչվում է «Անդորրանք Անւոյ»։ Ղ. Ալիշանը Անիի առիթով խոսում է մի եկեղեցու մասին, որիձեղունը պահում են չորս սյուներ՝ գեղեցիկ ու վայելչաշուք [3-111-112]։ Այլազգիներն ասում են, որ աջակողմյան մի սյունից օգոստոսիտասնհինգին կամ քսանին կարմիր շիթերով արտասուքի նման հեղուկ էհոսում, նույնիսկ տեսել են նույն տեղում կրակներ, որի պատճառովարածող անասուններն այդ ավերակ եկեղեցուն չեն մոտենում։ Ալիշանընաև վկայում է, որ Կարապետ անունով մի վարդապետ իր աչքով տեսելէ սյունից հոսող կարմիր մածուցիկ նյութը, որը նաև շոշափել է ձեռքով։ Ականատես վարդապետի կարծիքով սյան խոյակում կա թաքցրած ինչ-որ սրբի նշխար, և կարմիր նյութը հոսում է այնտեղից [3-112]։ «Անդորրանք Անւոյ» բավականին ծավալուն գործում անհայտհեղինակը, որը, ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»,քաջատեղյակ է Հայաստանի պատմական անցյալին, Անիի ավերակվիճակըդժվարագնա պատմությանդրվագներով՝ սկսելով հրաշագործ նախահայր Հայկից.ներկայացնումէհայերիՀրաշագործակ ճիգն Հայկին,Հարըստութիւն եւ հանճար,Սիրտ խանդակաթ, ջերմ հոգին,Հուսկ փառաբնակ իւր տաճար...[3-111]Հիշատակվում են այն թշնամիները, որոնք հարձակվել են հայերիվրա՝ պարսիկները, սկյութները, սակայն կարծես խաչը հավետ հսկել էհայերին.Եւ ուր յաւէտ հսկէ խաչ՝Նա յաւիտեան անամաչ։ [3-111]Հայաստանը հարձակումներիէենթարկվել Բաբելոնի ևԱսորեստանի կողմից.Տեսի զԲանէլ եւ զԱսուր...[3-112]Անգամ քրիստոնյա երկրները, ինչպիսին է Աթենքը, Հայաստանինապավեն չեն եղել։ Բախտը հայերի մայրաքաղաքը Դվինից տեղափոխելէ հացառատ Շիրակ.Մինչ թողեալ զբարձրըն Դըւին՝Էջ բաղդ հացուտն ի Շիրակ...[3-112]Հայաստանի մայրաքաղաքը դառնում է Անին, որը հռչակվում է ողջաշխարհում.Կանգնէր յըղձիկն իւր յԱնի,Առնել յաշխարհս անուանի։ [3-112]Անին ճոխանում է և՛ իր շենքերով, և՛ իր երջանիկ բնակիչներով։ Բայց թշնամին հարձակվում է վաղնջական Հայաստանի վրա, որըդարձել էր «Շահաստանաց շահաստան».Խուժէ՞ յանկարծ թշնամիԻ կողոպուտ եւ յաւեր.Եկեղեցիք հազար միՀամահաւտան հրաւէր.Ամեն բնակիչ՝ բերդապահ,Ամեն բնակիչ՝ զինաւոր.Ու Այծեամն աղեղ եւ վստահԱրծաթաղեղն Նահիտ նոր,Ի դաստակերտ բրգանէԵւ պաշտպանէ եւ վանե...[3-113]Անին թշնամիներից պաշտպանողների մեջ էր գեղաչյա Այծեմնիկը,որին Ալիշանն անվանում է «արիութեանց մայր» [3-110]։ Քերթվածի հեղինակը շեշտում է, թե Անին ուներ հազար տաճար ևբազում պալատներ։ Նա Անին համարում է Թորգոմի եռանդուն թոռանարարումը, որն ընկել է իր շքեղությունից, ու աչքերը լացից փառակալելեն, և նա դարձել է եղերամայր։ Անիի վիշտը կիսում է քաղաքի կողքիցհոսող Ախուրյան գետը։ Քերթվածն ավարտվում է լավատեսորեն։ Հայկաշունչ Անիի գմբեթները վերստին երկնային սլացք կստանան,շուշանը նորից կծաղկի, ու հայը կողջունի նոր Անիին.…Քաղաքամա՜յր գեղանի,Թորգոմաթո՜ռն եռանդուն,Յառեա՞ր պնդեա զսիրտ քո վառ.Դու՜ստր Արամայ ծաղկաբուն,Լացե՞ր…կա՛լ զաչքըդ փառփառ.Եղերամայր մըշտամռունչՇատ մեզ լալօքն Ախուրեան։ Դի՛ք ձեռն ի լանջ հայկաշունչ…Ահա գմբէթք վերյարեան.Ահա շուշանըն կանգնի.Ողջոյն տամ քեզ՝ Նոր Անի։ [3-114]Ընդունվածէբանաստեղծների ոգևորության աղբյուր։ Պատճառը հայրենասերմայրաքաղաքէ՝ ամեներկրիդառնումբանաստեղծի պետականության փաստի գիտակցումն է, որն առավելերևում է երկրի մայրաքաղաքի շենության մեջ։ ուղղվածէ՝ մինչև ԵրևանինԱյս առումով Անին հայ մատենագրության մեջ ամենագովերգվածմայրաքաղաքններբողներն ուփառաբանական տաղերն ու բանաստեղծությունները։ Անիի շենությունընշանակում էր Բագրատունիների թագավորության ծաղկուն վիճակ։ Անի քաղաքի բանաստեղծական առաջին նշանակալի գովքը մեզպարգևել է Ներսես Շնորհալին «Ողբ Եդեսիոյ» երկում։ Անշուշտ,Շնորհալուն ծանոթ էր Արիստակես Լաստիվերցու «Պատմությունը»,որում առկա է Անիին նվիրված արձակ ներբողը և այն փաստը, որ Անինեղել է տիեզերահռչակ քաղաք։ Կարևորն այն է նաև, որ ԼաստիվերցինԱնիի փառքի և դրա անկման ականատեսն է։ «Շիրակ» հատորումայդքան մեծ տեղ տալով Անի մայրաքաղաքի պատմությանը՝ Ալիշանընպատակ ուներ հայրենասիրական լիցքերով տոգորել հայ ժողովրդինոր սերնդին, որպեսզի նրանք մտածեին վերականգնել հայպետականությունը և հետագա սերնդին պարգևեին նորոգ Անին՝ որպեսհայ ժողովրդի հարատևության երաշխիք։ Այս առումով «Շիրակ»աշխատության մեջ Անիին վերաբերող պատվիրանները մշտապեսարդիական են։

Անին՝ Բագրատունյաց հարստության մայրաքաղաքը, առանց չափազանցության և՛ իր շեն օրերին, և՛ իր ավերակներով եղել ու մնում է քաղաքակիրթ մարդկության հետաքրքրության առարկան։ Միջնադարի հայ պատմիչները, սկսած Ոսկեդարից, խոսել են Անիի մասին։ Այդ պատմիչներից են Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Ստեփանոս Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերցին, Սամվել Անեցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, Մխիթար Այրիվանեցին, Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին և ուրիշներ։ Իրավամբ, Արիստակես Լաստիվերցին Անին անվանում է «տիերեզահռչակ քաղաք»։ «Շիրակ» հատորում այդքան մեծ տեղ տալով Անի մայրաքաղաքի պատմությանը՝ Ալիշանը նպատակ ուներ հայրենասիրական լիցքերով տոգորել հայ ժողովրդի նոր սերնդին, որպեսզի նրանք մտածեին վերականգնել հայ պետականությունը և հետագա սերնդին պարգևեն նորոգ Անին՝ որպես հայ ժողովրդի հարատևության երաշխիք։ Այս առումով «Շիրակ» աշխատության մեջ Անիին վերաբերող պատվիրանները մշտապես արդիական են։

ՍԱԴԴԱՄ ՀՈՒՍԵԻՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԽԱԽՏՈՒՄԸ: ԳՈՐCTՈՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «Անապատի աղվեսը», «ՎԱԽ ԵՎ ՇՈԿ» Իրաքի նորագույն պատմության ամենակարևոր ժամանակաշրջաններից մեկը Սադդամ Հուսեյնի ժամանակաշրջանն է (1979-2003): Նրա ռեժիմը խոչընդոտ է դարձել արեւմտյան երկրների, հատկապես ԱՄՆ-ի համար, որոնք ցանկանում են ամրապնդել իրենց դիրքերը տարածաշրջանում: Միևնույն ժամանակ, Սադդամ Հուսեյնի կառավարման տարիներին, Իրաքի համար տեղի ունեցան երկու սպառիչ պատերազմներ ՝ Իրան-Իրաք և Gulfոցի պատերազմ: ԱՄՆ-ը կարողացավ օգտագործել այս անխոհեմ քաղաքականությունը իր օգտին: Արդեն «Պարսից ծոցի պատերազմի» ընթացքում, որն սկսվեց Իրաքի կողմից Քուվեյթի բռնակցումից, ԱՄՆ-ն իրականացրեց «Փոթորիկ անապատում» ռազմական գործողությունը հակաիրաքյան կոալիցիոն ուժերի հետ: Արդյունքում, իրաքյան զորքերը ստիպված եղան լքել Քուվեյթը, իսկ երկրի անկախությունը վերականգնվեց: Պարսից ծոցում պատերազմի ավարտից հետո ՄԱԿ-ը բախվեց մի խնդրի, որը նախկինում երբեք չի պահանջվել լուծել, այն է ՝ զինաթափել երկիրը ՝ առանց ռազմական օկուպացիայի: Այդ առաքելությունը հանձնարարվեց Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալության (ՄԱԳԱՏԷ) մասնագետների բազմազգ խմբին: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 687 բանաձևի համաձայն, Իրաք ժամանեց հատուկ հանձնաժողով Իրաքի զանգվածային ոչնչացման զենքի վերացման և քիմիական, կենսաբանական և միջուկային զենքի դադարեցման, ինչպես նաև հեռահար հրթիռային ծրագրերի մշակման վերահսկման համար: Հանձնաժողովի հովանու ներքո Իրաքը ոչնչացրեց 40,000 քիմիական մարտագլխիկ, 700 տոննա քիմիական զենք, որը նախատեսված էր քիմիական զենքի մշակման համար, 3600 տոննա արգելված քիմիական նյութեր և ավելի քան 100 կտոր սարքավորում, որոնք օգտագործվում էին քիմիական զենք արտադրելու համար: Հանձնաժողովը հաջողությամբ իրականացրեց իր գործառույթը մինչեւ 1998 թվականը, երբ Իրաքը հրաժարվեց հետագա համագործակցությունից: Այդ ժամանակ ԱՄՆ պետքարտուղար Մադլեն Օլբրայթը գրում էր. «Սադամ Հուսեյնը Քլինթոնի վարչակազմից ժառանգված ամենատհաճ և համառ խնդիրներից մեկն էր, որը 1991 թ. Չլուծվեց: Պարսից ծոցի պատերազմից 3: Սադամի գործողությունները ՄԱԿ-ի հետ ձեռք բերված համաձայնության ուղղակի խախտումներ էին: Սա նշանակում էր, որ Կոֆի Անանի հեղինակությունը վտանգված էր: Ռուսներն ու ֆրանսիացիները հրապարակավ մտահոգություն հայտնեցին, և իրականում զարմացան: Նախագահ Քլինթոնի Մերձավոր Արևելքի խաղաղության գործողությունները և իմ այցերը Պարսից ծոցի երկրներ 1 Gulfոցի պատերազմը ԱՄՆ-ի գլխավորած պատերազմն էր Իրաքում (1991 թ. Հունվարի 17-ից փետրվարի 28-ը), որի նպատակն էր ազատագրել Քուվեյթը և վերականգնել անկախությունը: , Վերջինս Իրաքում իրաքյան զորքերի կողմից գրավվեց 1990 թ. Օգոստոսի 2-ին: 2 Օլբրայթ Մ., Տիկին Գլխավոր քարտուղար: Մադլեն Օլբրայթի հուշերը, Մոսկվա, 2004, էջ. 358. 3 Նույն տեղում, էջ 356: Նրանք դիվանագիտական ​​դիվիդենտներ բերեցին: « Ութ արաբական երկրներ, ներառյալ Սիրիան և Եգիպտոսը, հայտարարեցին. «Իրաքը պետք է հաշվի առնի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բոլոր բանաձևերը և կատարի դրանք ՝ ռազմական բախումներից խուսափելու համար»: ԱՄՆ նախագահը գաղտնիորեն հաստատեց նոյեմբերի 14-ին նախատեսված Իրաքի մասսայական ռմբակոծման ծրագիրը և հրաման տվեց տարածաշրջանում զորավարժություններ անցկացնել ՝ տպավորություն ստեղծելու, որ ԱՄՆ-ը հարված չի հասցնի մինչ նոյեմբերի վերջ: Սակայն Իրաքի ղեկավարները կրկին նամակ ուղարկեցին ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին `խոստանալով վերսկսել համագործակցությունը: «Ես հասկանում եմ, որ Իրաքից ՄԱԿ-ին ուղղված նամակը թուլացրել է մեր ռազմական գործողությունների դիվանագիտական ​​աջակցությունը, կարծիքը փոխվել է նաեւ Վաշինգտոնում: Նախագահը կարծում էր, որ մենք չպետք է վտանգենք Իրաքի հարյուրավոր քաղաքացիների կյանքը, հաշվի առնելով, որ Իրաքի կառավարությունը հրապարակավ համաձայնվել է մեր պահանջներին, նույնիսկ եթե կարծում ենք, որ դա Բաղդադում է: Այդ պատճառով ռազմական գործողությունները կրկին հետաձգվեցին: »1 1998 թ.-ին, երբ նախագահ Բիլ Քլինթոնը ստանձնեց իր պաշտոնը, ԱՄՆ Կոնգրեսը նույնիսկ ընդունեց Իրաքի ազատության մասին օրենքը, որը նյութական և բարոյական աջակցություն էր ցուցաբերում իրաքյան ընդդիմությանը `Սադդամ Հուսեյնի ռեժիմը տապալելու համար, և ամերիկյան ուժերը պետք է ամեն ինչ անեին այդ նպատակին հասնելու համար: թիվ 2 1998 թ. Դեկտեմբերին Իրաքում միջազգային տեսուչների հետ համագործակցելուց հրաժարվելուց հետո ԱՄՆ-ն և Բրիտանիան 70 ժամ տևողությամբ «Fox Desert» գործողություն իրականացրեցին Իրաքի դեմ: Գործողության նպատակն էր զրկել Իրաքին զանգվածային ոչնչացման զենք արտադրելու և օգտագործելու հնարավորությունից այն բանից հետո, երբ Իրաքը հրաժարվեց համագործակցել ՄԱԿ-ի միջազգային հանձնաժողովի հետ: ՄԱԿ-ի հատուկ հանձնաժողովի ղեկավար Ռիչարդ Բաթլերը 1998 թ. Դեկտեմբերի 15-ին Անվտանգության խորհրդին ներկայացված զեկույցում ասվում էր, որ Իրաքը չի համագործակցում ՄԱԿ-ի փորձագետների հետ, և որ Իրաքի կառավարությունը նոր սահմանափակումներ է մտցրել հանձնաժողովի վրա: Մասնավորապես, Իրաքը միջազգային հանձնաժողովին չի տրամադրում բալիստիկ հրթիռների հետ կապված որոշ անհրաժեշտ փաստաթղթեր 4: Սադամի ռազմավարությունն էր `փորձել օգտագործել Անվտանգության խորհրդում առկա հակասությունները` ստուգումների ձախողումը մեղադրելու համար ՄԱԿ-ի փորձագետների 5: «Աղվեսի անապատ» ռազմական գործողությունը երկու նպատակ ուներ. Քաղաքական (Սադամ Հուսեյնի ռեժիմի թուլացում, ընդդիմության ուժերի ուժեղացում) և ռազմական (զանգվածային ոչնչացման զենքի նախագծման, արտադրության, պահեստարանների, կենսաբանորեն թունավոր ռազմական նյութերի մատակարարման առավելագույն վնաս հասցնելու համար) 6: , Օդային հարձակողական գործողություններին մասնակցում էին ԱՄՆ ՌՕՈւ, ՌyՈՒ, Marովային հետեւակայիններ, ինչպես նաեւ Մեծ Բրիտանիայի թագավորական օդուժեր: 2 Տե՛ս http: //tamernb.arabblogs.com/Tamer442007/archive/2008/4/553751.html. 3 Գործողությունը կոչվել է Անապատի աղվես մականունով գերմանացի ֆելդմարշալ, «Ակիս» զորքերի հրամանատար Էրվին Ռոմելի անունով: 4 Տե՛ս http: //digital.ahram.org.eg/articles.aspx?Serial=219384&eid=4285: 6 Տե՛ս http: //old.vko.ru/article.asp?pr_sign=archive.2005.24.18: Theամաքային ուժերը չեն մասնակցել մարտական ​​գործողություններին: Առաջին հարվածը հասցվեց 1998 թ. Դեկտեմբերի 17-ին: Իրաքի ուղղությամբ արձակվել է հրթիռային 14 նռնակ, վերջինը ՝ դեկտեմբերի 19-ին: Հաջորդ օրը ԱՄՆ ռազմական ղեկավարությունը հայտարարեց գործողության ավարտի մասին: ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի ինքնաթիռներն իրականացրել են ավելի քան 650 թռիչք: Արձակվել է ավելի քան 415 հրթիռ: Իրաքի ՀՕՊ օդուժը պասիվ էր, ամերիկա-բրիտանական օդուժը կորուստներ չկրեց: Ըստ Պենտագոնի, այդ ժամանակ հարվածում էր միավորների 85% -ը, որից 43 օբյեկտ ամբողջությամբ ոչնչացվել էր: Ամերիկյան հասարակությունն ընդհանուր առմամբ աջակցում էր Իրաքի դեմ ռազմական գործողություններին: Խիստ քննադատություն է հնչել Japanապոնիայի և Ռուսաստանի կողմից: Ի նշան դժգոհության ՝ Ռուսաստանը ժամանակավորապես հետ կանչեց դեսպաններին Վաշինգտոնից և Լոնդոնից: «Անապատ Աղվես» գործողության առավել ցայտուն «երկարաժամկետ» ազդեցությունն այն էր, որ Իրաքի ՀՕՊ համակարգը ակտիվացրեց իր գործողությունները երկրի արգելված թռիչքային գոտիներում: Ամերիկյան-բրիտանական օդուժը, որը հսկում էր այդ տարածքները, պատասխան հարվածներ է հասցրել հակաօդային պաշտպանության օբյեկտներին: Առաջին նման դեպքը տեղի է ունեցել 1998-ին: դեկտեմբերին, պարբերաբար կրկնելով մինչև 2003 թվականը: մարտ: 2003 թ. Մարտի 20-ից մայիսի 1-ը Միացյալ Նահանգների հակաիրաքյան կոալիցիոն ուժերը ռազմական գործողություն իրականացրեցին Իրաքի դեմ: Վաշինգտոնը դա պաշտոնապես անվանեց «Վախի ցնցում»: Ավելի ուշ գործողությունը կոչվեց «Իրաքի ազատագրում» 1: Ներխուժման պաշտոնական պատճառն այն էր, որ Իրաքի կառավարությունը մեղադրվում էր զանգվածային ոչնչացման զենքի ստեղծման և արտադրության աշխատանքները շարունակելու, միջազգային ահաբեկչության կազմակերպման և ֆինանսավորման մեջ 2: 2003 Փետրվարի 14-ին Սադդամ Հուսեյնը հրամանագիր ստորագրեց, որով արգելվում է զանգվածային ոչնչացման զենքի ներկրումն ու արտադրությունը: Բայց ԱՄՆ-ի համար դա արդեն ոչինչ չէր նշանակում: Մարտի 18-ին ԱՄՆ նախագահ Georgeորջ Բուշը վերջնագիր ներկայացրեց Ս. Հուսեյնին և առաջարկեց կամավոր հրաժարական տալ և հեռանալ երկրից 48 ժամվա ընթացքում, հակառակ դեպքում նա հայտարարեց ռազմական գործողությունների անխուսափելիությունը: Ս. Հուսեյնը հրաժարվեց ընդունել վերջնագիրը: 2003 Մարտի 19-ին կոալիցիայի զորքերը մտան Իրաք-Քուվեյթ ապառազմականացված գոտի: Ջ. Բուշը հրամայեց սկսել ռազմական գործողությունները: Արշավախումբը ղեկավարում էր գեներալ Թոմի Ֆրանկսը 4: 2003 Մարտի 20-ին Միացյալ Նահանգները սկսեց իր առաջին հրթիռային հարվածը Բաղդադին: Հեծելազորի արշավախմբերը և 3-րդ մեքենայացված դիվիզիան հատել են սահմանը և սկսել ցամաքային գործողություններ Իրաքում: Ապրիլի 9-ին Բաղդադը գրավվեց դաշնային զորքերի կողմից: Դրա խորհրդանիշն էր պատվանդանից Սադամի բազմաթիվ արձանիկներից մեկի հեռացումը: Ապրիլի 10-11-ը գրավվեցին Քիրկուկը և Մոսուլը: Ապրիլի 14-ին ԱՄՆ զորքերը գրավեցին իրաքյան բանակի վերջին հենակետը ՝ Տիկրիտ քաղաքը: Արշավը տևեց 43 օր և 1 Տե՛ս http: //ria.ru/politics/20090320/165480935.html: 2 Տե՛ս Միացյալ բանաձևը Իրաքի դեմ Միացյալ Նահանգների զինված ուժերի օգտագործումը թույլատրելու համար, http: //georgewbushwhitehouse.archives.gov/news/releases/2002/10/20021002-2.html. 3 Տե՛ս http: //news.bbc.co.uk/hi/russian/special_report/bbcrussian/2002_07/newsid_2761000/2761615.stm: 4 Տե՛ս http: //ria.ru/politics/20090320/165480935.html: ավարտվեց մայիսի 1-ին: Իրաքի դեմ ռազմական ուժ կիրառելու գաղափարին աջակցեցին 45 երկրներ, որոնցից 6-ը նախկին ԽՍՀՄ երկրներ էին (Ադրբեջան, Վրաստան, Լատվիա, Լիտվա, Էստոնիա, Ուզբեկստան) 1: Ներխուժող զորքերի 98% -ը տրամադրվել է ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի կողմից: Մեկուկես ամիս առաջ կոալիցիան կրեց 172 զոհ (այդ թվում `139 ամերիկացի և 33 բրիտանացի): Իրաքում կորուստների մասին ստույգ տվյալներ չկան: Ս. Հուսեյնի կառավարությունը վերջնականապես ընկավ 2003-ին: Ապրիլի 17-ին, երբ Մեդինայի դիվիզիայի մնացորդները կապիտուլացան: Մայիսի 1-ին ամերիկացիների կոալիցիոն դաշնակիցները ձեռք էին բերում երկրի վերահսկողությունը: Իրաքի նախագահին գրավելու համար «Կարմիր արշալույս 2» գործողության ընթացքում ամերիկացիները տեղակայեցին 600 հատուկ նշանակության ջոկատ, ԱՄՆ բանակի 4-րդ հետեւակային դիվիզիայի ինժեներական զորքեր և օժանդակ ուժեր: Ս. Հուսեյնը ձերբակալվել է 2003 թ. Դեկտեմբերի 13-ին, երեկոյան 20-ին 30-ին ՝ Տիկրիտի մոտակայքում գտնվող Ադ-Դաուր քաղաքի մոտակայքում գտնվող ֆերմայում 3: 2005 թվականի հոկտեմբերի 19-ին սկսվեց Իրաքի նախկին նախագահի դատավարությունը: Հատկապես նրա համար մահապատիժը վերականգնվեց Իրաքում, որը որոշ ժամանակ կասեցվել էր օկուպացիոն ուժերի կողմից: Դատավարությունը տեղի է ունենում նախկին նախագահական պալատում: 2006 թ. Նոյեմբերի 5-ին Իրաքի Գերագույն քրեական դատարանը Ս. Հուսեյնը կախաղանով դատապարտվեց 148 շիա սպանելու համար 4: Ս. Հուսեյնին մահապատժի են ենթարկել դեկտեմբերի 30-ին և հաջորդ առավոտյան թաղել 2003 թ.-ին Տիկրիտի մերձակայքում գտնվող հայրենի գյուղում: Մահացած որդիների թոռանը: 2005 Հունվարի 30-ին Իրաքում կես դարում տեղի ունեցան առաջին բազմակուսակցական ընտրությունները: Դրանք տեղի են ունեցել կոալիցիոն ուժերի կողմից երկիրը փաստացի գրավելու ժամանակ ՝ միջազգային դիտորդների բացակայության պայմաններում: Պաշտոնական տվյալներով ՝ քվեաթերթիկների 58% -ը համարվել է վավեր: Սա նշանակում է, որ քվեարկությանը մասնակցած իրաքցիների թիվն ավելի շատ էր: «Իրաքի ցեղային խորհրդի» քարտուղար Ռաադ ալ-Համդանին սաուդյան «ալ-Վաթան» թերթին տված հարցազրույցում ասել է, որ իրականում Իրաքի բնակչության 20-35% -ը մասնակցել է ընտրություններին: Փետրվարի 13-ին հրապարակված արդյունքների համաձայն ՝ ամենաշատ ձայները ստացել է շիական «Միացյալ իրաքյան դաշինքը» ՝ 48%, որին հաջորդում է «Քրդական դաշինքը» ՝ 25,7%, «Իրաքի ցուցակը» երրորդ տեղում է ՝ 13,8% 5 , Արդեն ապրիլին կազմվեց անցումային կառավարություն, որի խնդիրն էր պատրաստել նոր սահմանադրություն: Սահմանադրության մշակման գործընթացում լուրջ հակասություններ հայտնվեցին քաղաքական կուսակցությունների միջեւ: Իրաքի հասարակության մեջ պառակտումը ակնհայտ էր նոր սահմանադրության ընդունման հանրաքվեի ընթացքում, որը տեղի ունեցավ հոկտեմբերի 15-ին, 6-ին, երբ շիական թաղամասերում տոնական մթնոլորտ էր, և որոշ սուննի քաղաքներում ընտրատեղամասերը բաց չէին: Այնուամենայնիվ, սահմանադրությունն ընդունվեց: Դեկտեմբերի 15-ին տեղի ունեցան խորհրդարանական նոր ընտրություններ, որի արդյունքում պետք է ձեւավորվեր երկրի մշտական ​​կառավարությունը: 1 Տե՛ս http: //ria.ru/politics/20090320/165480935.html: 2 Տե՛ս http: //news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_3318000/3318847.stm: 3 Տե՛ս http: //www.ibtesama.com/vb/showthread-t_6558.html. 4 Տե՛ս http: //ria.ru/incidents/20061105/55387872.html. 5 Лукоянов А., Выборы в Ираке: итоги и перспективы, http: //www.iimes.ru.6 Տե՛ս http: //gazeta.zn.ua: 2005 թ. Դեկտեմբերի 15-ին կայացած խորհրդարանական ընտրություններում հաղթեց շիական «Միացյալ իրաքյան դաշինքը», որն ընդհանուր առմամբ 275 տեղից շահեց 140 տեղ: «Քրդական դաշինքը» ստացել է 75 տեղ, «Իրաքի ցուցակը» ՝ 40, սուննիներինը ՝ 17: Մնացած տեղերը բաշխվել են տարբեր էթնիկ խմբերի «փոքր կրոնական կուսակցությունների» միջեւ: Ապրիլի 3-ին սուննի Հաջեմալ Հասանը ընտրվեց Ազգային ժողովի նախագահ: Ապրիլի 6-ին ժողովն ընտրեց նախագահին, երկու փոխնախագահներին, իսկ նրանց առաջարկությամբ հաստատվեց վարչապետը: Նախագահ դարձավ «Քրդական դաշինքի» մաս կազմող «Քուրդիստանի հայրենակցական միության» առաջնորդ 71-ամյա alaալալ Թալաբանին: Ս. Հուսեյնը, որի համար ամենակարևորը իշխանությունն էր, ձգտում էր ամեն կերպ ցույց տալ իր ուժը, արևմտյան գերտերություններին ընդդիմանալու կարողությունը: Stանկանալով դառնալ տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ երկիրը ՝ նա դեմ էր տարածաշրջանում եվրոպական երկրների կամ Միացյալ Նահանգների ազդեցության մեծացմանը: Այս ամենը հաշվի առնելով ՝ Միացյալ Նահանգները ամեն կերպ փորձում էին վնասազերծել նրան: Եվ դա նրան հաջողվեց: ԱՄՆ-ը կարողացավ հմտորեն օգտագործել Հուսեյնի սխալները ՝ ամրապնդելով իր դիրքերը և տապալելով նրա ռեժիմը: Հերմինե Առաքելյան ՍԱԴԴԱՄ ՀՈՒՍԵԻՆԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՔ. ԳՈՐ DՈESՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ԱՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ԱՆԱՈՒ», «ՎԱԽ ԵՎ ՇՈԿ» Հիմնաբառեր. Իրաք, ԱՄՆ, «Աղվես անապատում», «Վախ» ։

Հոդվածում ներկայացվում են ԱՄՆ գլխավորությամբ Իրաքի նախագահ Սադդամ Հուսեյնի դեմ իրականացված «Աղվես անապատում», «Վախ և ցնցում» ռազմական գործողությունների պատճառները, նպատակը և ինչպես դրանք հանգեցրին վարչակարգի թուլացմանն ու տապալմանը։ Ներկայացվում է նաև, թե ինչպես ԱՄՆ-ը կարողացավ հմտորեն օգտագործել Ս. Հուսեյնի սխալները և չեզոքացնել արաբական այդ երկրի ղեկավարին։

Հ. «ՍԻԱՄԱՆՏՈ ԵՎ ԽԵHԱՐԵ» ՇԻՐԱ'Ի ՊՈԵՄԻ ԼԵ POՈՒՆԵՐԻ ՍՏԵՄԱՆ ՍԿINԲՈՒՆՔՆԵՐԻ ՍԿINԲՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ԿԱՌՈՒ STՎԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՅՆԵՐԸ Գրողի ստեղծագործության նշանակությունը ազգային մշակույթի համար որոշվում է բառով և լեզվի վրա դրա ազդեցությամբ: Հ. Շիրազը համարձակ, դյուրին նորարար է, հմտորեն օգտագործում է մեր լեզվով բառակազմության ներքին, ճկուն և հարուստ հնարավորությունները, ստեղծում նոր բառեր ՝ բոլորովին նոր ձևերով և միջոցներով: Նա թողեց հարուստ գրական ժառանգություն, որն արժանի է ոչ միայն գրական, այլ նաև լեզվական լայնածավալ ուսումնասիրության: Տասնամյակներ լույս տեսած գործերն արդեն լեզվական ուշադրության առարկա են դարձել: Ուսումնասիրության նպատակն է ներկայացնել բանաստեղծության ամբողջական, սպառիչ բառապաշարը, մասնավորապես նրա նորույթները: Շիրազի «Սիամանթո ջ Կժեզարե» բանաստեղծությունը հեղինակի կենդանության օրոք լույս է տեսել մի քանի տարբերակով, որտեղ հեղինակը կատարել է տարբեր փոփոխություններ: Մենք վերանայել ենք առաջին և վերջին հրատարակությունները 1 ՝ ընդգծելու փոփոխությունները, մասնավորապես նորարարությունների թվի աճը: Աշխատանքն իրականացվում է ամբողջական (բարդ) քննության, վիճակագրական հետազոտության և միաժամանակ նկարագրման մեթոդների համադրությամբ: Ավելին, լեզվական փաստերի, մասնավորապես բանավոր նորամուծությունների, լեզվական վերլուծության մեթոդաբանության, բառարանային սահմանման և սահմանման և առանձին բնագրի համեմատությունն ու համադրությունը կարող են դեր ունենալ: Հեղինակի ստեղծագործական, բառաստեղծման լաբորատորիան ընդհանուր ուշադրության առարկա էր, որի համար անհրաժեշտ էր լուծել հետևյալ խնդիրները. Ա) բառապաշարի հնարավոր նորարարությունները տարանջատել, բ) դրանք համեմատել ժամանակակից հայերեն բառարանների տվյալների հետ, գ) բացառել բառերը այլ հեղինակների աշխատանքներից. համեմատել գոյություն ունեցող բառարանների տվյալները միմյանց հետ, ե) խմբավորել նոր բառեր ըստ կառուցվածքային տիպերի, զ) անդրադառնալ նոր կազմավորված բառերի կազմությանը, է) համեմատել առաջին և վերջին տարբերակների նորամուծությունները. Նոր բառերի առանձնացումը հեղինակային լեզվի բառապաշարի ստուգման ամենադժվար ոլորտներից մեկն է, քանի որ յուրաքանչյուր նոր բառ կարող է այդպիսին չլինել, եթե պարզվի, որ տվյալ գործածությանը նախորդող մեկ այլ գործածություն էլ կա: Հեղինակի բառապաշարում օգտագործվող նոր բառերը, ինչպիսին է նորագոյացությունը, սովորաբար առանձնանում են ոչ թե բացարձակ, այլ հարաբերական իմաստով: Բացարձակ իմաստով բառը նոր է, եթե այն ստուգվում է իրեն նախորդող բոլոր տեսակի գրավոր աղբյուրների փաստերով, ինչը գրեթե անհնար է: Ուստի, նոր բառերի տարանջատման դեպքում պետք է առաջնորդվել հարաբերական ժամանակագրությամբ ՝ ստուգելով տրված բառը ամենալայն բառարանների 2, համակարգչային ծրագրերի պայմանով ՝ հաստատելու համար, որ այն նախկինում չի օգտագործվել գրավոր գրականության մեջ: Այս պարագայում ենթադրվում է, որ եթե այն գործածված լիներ, այն ներառված կլիներ այդ ընդարձակ բառարաններում: Բառի կառուցվածքը լրացվում և հարստանում է լեզվով բառակազմությունների միջոցով նոր բառերի ձևավորմամբ ՝ օգտագործելով արմատներ կամ արմատներ և ածանցներ: Ս.Աբրահամյանը նշեց, որ «բառակազմական օրինաչափությունների կայունությունը բացարձակ չէ: 1 Շիրազ Հ., Սիամանթո-Խժեզարե, Երեւան, 1935: Աշխատությունների ժողովածու 5 հատորով, հ. 3, Երեւան, 1984, էջ 194: 2 Տե՛ս http: //www.nayiri.com/: 3 Տե՛ս http: //www.eanc.net/EANC/search/?interface_language=am: Վերջին տասնամյակների ընթացքում հայոց լեզվի բառակազմության մեջ տեղի են ունեցել որոշ փոփոխություններ, որոնք լայնորեն չեն լուսաբանվում, բայց ուշադրության են արժանի: »1 Նա ամփոփում է հայերենի կազմավորման բոլոր ուսումնասիրությունները երկու խմբում. Ա) փոխանցման կազմեր և բ) ձևանմուշ: Wordամանակակից բառակազմության մեջ կաղապարային կազմավորումները գերակշռում են, փոխանցման ֆենոմենը էական դեր չի խաղում 2: Նորաստեղծ բառի ՝ որպես լեզվաբանական միավորի լայն տարածում գտած մեծ մասամբ պայմանավորված է նրա բառակազմական առանձնահատկություններով: Նորույթները ձեւավորվում են մեր լեզվի բառակազմական օրենքներով: Այսպիսով, բարդության բաղադրիչների շարահյուսական կապը երկու տեսակի է `դասակարգ-ենթական: Այս խնդրին մանրամասն անդրադարձավ Մ. Աբեղյան. Նշելով բարդ բառերի բաղադրիչների երկու կատեգորիաների փոխհարաբերությունները ՝ նա ենթադրության ենթադրում է բարդության ամենատարածված տեսակը 3: Լեզվական նորարարությունների այլ առանձնահատկությունների հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել դրանց կազմման սկզբունքներն ու կառուցվածքային տեսակները: Եթե ​​բառակազմական վերլուծության մեջ մենք սահմանափակվում ենք միայն բարդության ուղղակի բաղադրիչներով ՝ բառակազմական միավորներով, ապա դաշտային վերլուծության ժամանակ հաշվի ենք առնում բառի մեջ իմաստավորող բոլոր միավորները: Հ. Եկեք քննենք Շիրազի «Սիամանթո ջ խժեզարե» պոեմից վերցված լեզվաբանական 4 նորույթները բառարանագրության տեսանկյունից, ապա սահմանափակվենք դրանց բառակազմական սկզբունքների օրինաչափությունների վերլուծությամբ: Լեզվական նորարարությունները, ինչպես նոր ցանկացած նոր ձևավորված բառ, անշուշտ ունեն կազմված կառուցվածք: Իսկ բարդ բառերը տարբերվում են ինչպես կազմով, այնպես էլ իրենց միջոցներով և կառուցվածքով: Ըստ Գ. Jահուկյանի. «Բառակազմության կենտրոնական հասկացությունը բառը է, ուսումնասիրության հիմնական առարկան` բարդ բառը »5: Բարդությունները և՛ առկա, և՛ նոր բառերում բազմաթիվ են: Սա չի նշանակում, որ ածանցը, որպես բառակազմության տեսակ, տարածված է ոչ հայերենում: Լեզվական նորարարությունների կառուցվածքային վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերեն բառակազմության գրեթե բոլոր տեսակները բարդ են ՝ իր տարբեր ենթատիպերով բարդությամբ, ինչպես նաև ածանցներով ՝ տարբեր ձևերով: Բառերի տեսակների բարդությունը, ըստ դրանցում առկա հիմնական հնչյունների քանակի, կարող է լինել երկու արմատ, երեք արմատ կամ չորս արմատ: Այս տարբեր օրինաչափությունները գոյություն ունեն լեզվական նորարարությունների մեջ, բայց գերակշռում են երկբաղադրիչ կազմավորումները, այսինքն ՝ «արմատ-համատեղ-արմատ» (AhA) կամ «արմատային արվեստ» (AA) կաղապարը: Խոսելով ժամանակակից հայերենում բառակազմության ուղիների մասին ՝ Գ. Jահուկյանը նշում է, որ հայերենին բնորոշ են երկու բաղադրիչ, հազվադեպ ՝ երեք բաղադրիչ բարդություններ: Միևնույն ժամանակ, նա նշում է, որ երկբաղադրիչ բարդություններում երկրորդ բաղադրիչը սովորաբար ունենում է հիմնական արժեք, երեք բաղադրիչում `երրորդը, այսինքն` վերջին բաղադրիչը հիմք է հանդիսանում բարդության (լրացման) համար 6: , Լեզվական նորարարությունները, որպես բարդ բառեր, կազմված են խոսքի տարբեր մասերի տարբեր համադրություններից, բառաշինարար բաղադրիչների շարահյուսական տարբեր կապերից և խոսքի տարբեր արժեքներից: Ներկայացնենք դրանք ըստ բառակազմական կաղապարների: Երկարատև բարդություններ. Գերակշռում են երկարաժամկետ բարդությունները, որոնք են ՝ ա) գոյականի բառային զանգվածային արժեքով միացություններ: Սրանք կազմված են AhA կամ AA կաղապարներով, և բաղադրիչները գոյական են, բայց կարող են ունենալ տարբեր զանգվածային արժեքներ, ինչպիսիք են Հեռվում, աստղը և աղբյուրների շարքը 7 նրա կրծքին (238) 8, Սա, որ 1 Տե՛ս Աբրահամյան Ս., Armenianամանակակից հայերենի բառակազմության զարգացման միտումները (Գիտական ​​նստաշրջանի հաշվետվությունների թեզիսներ), Երեւան, 1998, էջ. 3 2 Նույն տեղում: 3 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ 20: 4 Շիրազ Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու 5 հատորով, հ. 3, Երեւան, 1984, էջ 194: 5 ahահուկյան Գ., Armenianամանակակից հայոց լեզվի և բառակազմության իմաստաբանություն, Երևան, 1989, էջ: 158 թ. 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22: 219-220թթ. 7 Ամբողջ շեշտը դրվում է MH- ի վրա: 8 Ահա հետո Հաջորդ հայտարարությունում, փակագծերում տեսական նյութը հիմնավորելու համար բերված օրինակներից հետո, մենք կնշենք բնագրի այն էջը, որտեղ տեղի է ունենում բերված օրինակը: Լեռը նրա հայրապետն է, նրա հայրապետական ​​սարը սուրբ է (230), Էմուրոնի յոթ հազար ծաղիկների լողավազան (234), Եվ սիրահարը վեր կացավ, դեռ մորուքավոր մի երիտասարդ (234), Եվ ձյան պսակը Նրա Սիփանը նույնիսկ շաքարի պես չէր թվում (212), Աստղանեկթարը, մեղրն ու գազեփը, բերում են մանանա (234): Նույնական արժեքի գոյական-գոյական բարդությունները ahահուկյանը դա անվանում է համագործակցային կամ կարծրատիպային, քանի որ բարդությունն ունի նույն բառացի արժեքը, ինչ որ հիմնական, այսինքն `վերջին բաղադրիչը: Գոյական-բայարմատ ՝ գոյականի բանավոր-զանգվածային արժեքով. բ) ածականի բանավոր-զանգվածային արժեքի երկարաժամկետ բարդությունները և առանձնանում են լեզվական նորարարությունների կառուցվածքային տեսակների մեջ: Դրանք կազմված են տարբեր բառաբանական արժեք ունեցող բաղադրիչներից. Գոյական-գոյական, գոյական-բայարմատ, գոյական-ածական, գոյական-մակբայ և այլն: Խոսքի տարբեր մասերը համատեղելով ՝ նրանք կազմում են ածական-զանգվածային արժեք ունեցող նոր բարդ բառ: ինչպես. Եվ Սիամանթոն իր հոտով բարձրացավ գառան մոտ (196), Այդ կաթնային արոտավայրերը, նրանք մաքուր են ցողից և շաղ տալով (197), Սիփան սարը հսկայական մարգագետին էր թվում (197), Հավերժական ծուխը Աստծուց հայոց ոսկե խունկ է խնդրում (200), Ոչ ... ափին, կուլ տվող աղջիկները մերկ էին (201), Եվ Սիամանթոն կասկածանքով էր նայում ներքև սիրո մեջ (212), Ասես մարմինները լույսով հալվում էին ծովում (201), Ում բոցը դեռ լողում էր ծովի մեջ… սիրելի (202)), մինչ իր լանջերին ծաղիկների հոտ էր գալիս (219), Աստված խորտակվեց կամրջի մոտ, խոնարհ ստրուկները գայլեր էին (221), նա հիշեց մութ սիրո լամպը (227) ), Սպիտակ ժայռ, կարծես ընկավ սրտի ուսերից (233), Եվ սիրահարը կանգնեց (234), գ) Մակբայի բանավոր զանգվածային արժեքի երկարաժամկետ բարդություններ. Երբեմն նա հայտնվում և վազում էր կարպի պես, հարձակվում էր (202), Եվ անիծում էր գիշերը, քնում Սիփանա լեռան վրա (221), Բայց թվում էր, թե նա զգում էր, որ նա մահացել է (230) դեռ գաղտնի սպասում էր միմյանց (222)) (ածական-բայարմատ), Երբեմն սիրահարը կասկածում է. «Ինչո՞ւ նորություն չկա»: (252) (գոյական-ածական), Նրանք մտան ծով ... ծովը փրփրեց սպիտակ մաշկով, հյուսված »(201) (գոյական-ածական): ETանցային կոմպոզիցիաներ: Լեզվաբանական նեոլոգիզմների կառուցվածքային տիպերի մեջ մենք գտնում ենք ածանցավոր կազմավորումներ, բայց ածանցը ՝ որպես բառակազմության ձև, բնորոշ չէ լեզվական նեոլիբերալներին. այն բառերի կազմման մեջ այնքան ակտիվ դեր չի խաղում, որքան բարդությունը: Մեր ուսումնասիրած բնագրում կան նորույթներ `(ա) անասնաբույժ, -uhi, -s վերջածանցներով, ինչպիսիք են եթերում` Paradise Bingyol- ի (234) հետ մրցակցության մեջ, Նա `bekuhi, ես` հովիվ, հայր `զինված , Ես ՝ անզեն (252), ես քո երազանքի անմեղն եմ (210): Կան նաև բարդ ածանցյալ կազմավորումներ, ինչպիսիք են. Եվ նրանք ամանի մեջ հաց էին ուտում, կաթնային կորեկ (248), Կույսի կույսերը խոշտանգվում էին, ամաչում էին (201): Լեզվի բառակազմության օրինաչափությունները կայուն են, բայց լեզվի զարգացման ինչ-որ փուլում կարող են լինել որոշ նոր հակումներ, որոնք տարածվում են բառերի նոր կառուցվածքների վրա, ներառյալ լեզվական նորամուծությունները: Գրողի նոր կոնստրուկցիաները իրենց տեղում են միջավայրում, անփոխարինելի, քանի որ դրանք ունեն իրենց ոճական դերակատարությունը տվյալ բնագրում: Այս բառերը երբեմն փոխաբերական են, հոմանիշներից կամ հականիշներից բաղկացած բաղադրիչները խոսքի արտահայտման լավագույն միջոցն են: Այսպիսով, խուճապահար կանայք, հարսնացուները ցրված էին այս ու այն կողմ: (269): Հեղինակի կողմից կազմված և օգտագործված շատ բարդ բառեր կան, որոնցում քերականական բարդությունները մեծ և հզոր տեղ են գրավում: «Դրանք, որպես ինքնուրույն և անկախ իմաստային միավորներ, սերտորեն և անմիջականորեն կապված են լեզվի քերականական կառուցվածքի, մասնավորապես` բառերի սովորական շարահյուսական կապերի հետ, դրանցից բխող `արտահայտելով բարդ և բազմազան հարաբերություններ» 1: 1 Մարգարյան Ալ., Հայերենի շարահյուսական բարդությունները, Երեւան, 1986, էջ: 3 Լեզվաբանական-ոճական միջոցներն այնքան էլ մոտ չեն հոմանիշ հոմանիշների համադրությանը նույնիսկ հոմանիշների իմաստով ՝ նույնիսկ հականիշներից կազմված: Դրանք հիմնականում սերտ, ներդաշնակ և ներդաշնակ բառարանային միավորներ են, որոնք հեղինակը օգտագործում է պատկերների և իմաստների երանգ ստեղծելու համար: Հ. Շիրազը, բացելով դարավոր ժողովրդական փորձի ծալքերը, բացահայտելով դրա նրբությունները, ավելացնում է իր ժամանակի իր նոր փորձը: Բառակազմության այս ձյունը բերում է խտացրած պատկերների `փոխաբերական, դերանունների արագ և ճիշտ ընկալման: Ահա այս տարբեր հարաբերությունները արտահայտող անվանական արտահայտություններից մի քանիսը. Ա) բաղադրիչները հոմանիշներ են, այն իմաստով, որ հասել է մեր դարաշրջանը, անցել է քրդի քոչվոր կյանքը (259), և քաղցր արածելիս ՝ այն բարձրացել է նրբորեն վեր լեռը (197), բ) բաղադրիչները հակացուցումներ են: Folողովրդական բառերը ձեռք են բերում իմաստային նորության արժեք, քանի որ դրանք դառնում են գեղարվեստական, ինչպես Լույսն ու խավարը իր գագաթնակետ գարուն-ձմռանը (219): Մի օր դու հայ չես տեսնի, որտեղից էլ գաս (214), ոչնչացնելով աղջիկ-տղայի բիզնեսն ավելին է, քան վանք քանդելը (237): գ) բաղադրիչները հավասար են, կամ առաջին մասը դառնում է երկրորդի նկարագրական լրացումը `բացահայտելով թեմայի ներքին առանձնահատկությունները, գրողի տպավորությունը թեմայի վերաբերյալ. Հիմնական գետերը արծիվ-երկրի նյարդերի երակներն են (199), հովվի պես անիծելով վագրի վարդ-աղջկան (243): Եվ հույսով չամիչի մեջ շողշողացող մատանի պահելով (256), Եվ պառավից նա նորից խնդրեց իր հուսադրող մորը համառ լինել (267): Այդ սերը ձյունանուշիկ աղջկան կրակից ազատելն է (267), փնթփնթոցը համբուրում է ուխտ-գարնան կարոտը (208): Նրանք Ախթամարա կղզուց քաղցր ցնցումով ծով կիջնեին, լոգարանում լողանալու, սիրո-ցողով մկրտվելու (201), Ասես գոռում էին. «Ո՞ւր ես քնել, քամին քեզ չի՞ հետաքրքրում: Դուք ունեք անմեղ գառ, հազար գայլ-թշնամի: (264), ես յոթ աստղային աստղ եմ (204), դ) բաղադրիչներից մեկը բարբառային է, ժողովրդական, մյուսը ՝ գրական. Եվ ձիերը լաց են լինում: հարսնացուի (269): նա կրկին խնդրեց իր հուսադրող մորը համառ լինել (267): Այդ սերը ձյունանուշիկ աղջկան կրակից ազատելն է (267), փնթփնթոցը համբուրում է ուխտ-գարնան կարոտը (208): Նրանք Ախթամարա կղզուց քաղցր ցնցումով ծով կիջնեին, լոգարանում լողանալու, սիրո-ցողով մկրտվելու (201), Ասես գոռում էին. «Ո՞ւր ես քնել, քամին քեզ չի՞ հետաքրքրում: Դուք ունեք անմեղ գառ, հազար գայլ-թշնամի: (264), ես յոթ աստղային աստղ եմ (204), դ) բաղադրիչներից մեկը բարբառային է, ժողովրդական, մյուսը ՝ գրական. Եվ ձիերը լաց են լինում: հարսնացուի (269): նա կրկին խնդրեց իր հուսադրող մորը համառ լինել (267): Այդ սերը ձյունանուշիկ աղջկան կրակից ազատելն է (267), փնթփնթոցը համբուրում է ուխտ-գարնան կարոտը (208): Նրանք Ախթամարա կղզուց քաղցր ցնցումով ծով կիջնեին, լոգարանում լողանալու, սիրո-ցողով մկրտվելու (201), Ասես գոռում էին. «Ո՞ւր ես քնել, քամին քեզ չի՞ հետաքրքրում: Դուք ունեք անմեղ գառ, հազար գայլ-թշնամի: (264), ես յոթ աստղային աստղ եմ (204), դ) բաղադրիչներից մեկը բարբառային է, ժողովրդական, մյուսը ՝ գրական. Եվ ձիերը լաց են լինում: հարսնացուի (269): Կան հարաբերություններ, որոնք հիմնված են փոխաբերության, փոխադարձության, պատճառահետեւանքային կապի և այլնի վրա, օրինակ ՝ արծիվ-երկրի բարդությունը հիմնված է համեմատության վրա (երկիրը նման է արծվի): Հ.Շիրազը իր պոեզիան հարստացրել է բանավոր կրկնություններով, որոնք հատուկ են հատկապես խոսակցական ժողովրդական լեզվին: Օգտագործում է կրկնօրինակներ ոճական նպատակների համար, ստեղծում է իմաստի ինտենսիվություն: Երբեմն կրկնվող բաղադրիչները որոշակի հնչյունային փոփոխությունների են ենթարկվում արտահայտիչ արտահայտիչ իմաստային նրբություն: Օրինակ, Եվ շշնջալով ու կարմրելով, նա հառաչանքով իջավ ձորը (210), Նրանք փրփուրով ծով մտան, տեսիլքներով փրփուր (201): Հանդիպելու են նաև համեմատական ​​կազմավորումներ: Յար, ինձ մի յար մի նետիր (243), Ինձ վրա մի վարդ մի նետիր (243), Աղբյուր աղբյուր ու քոչվոր, լուր հարցրու յարից (254): Գրողը օգտագործում է բազմաթիվ բայեր, որոնք կազմում են ժողովրդական լեզվի բաղկացուցիչ մասը: Դրանք լեզվական և ոճական միջոցներ են, որոնք ժողովրդական շունչ են հաղորդում երաժշտությանը: Օգտագործում է երկու հիմնական բայերի համադրությունից կազմված միացություններ, որոնք, ըստ Գ. Ahահուկյանի, «Կամ արտահայտում են բայի նոր, փոխաբերական իմաստ, կամ գործում են որպես բուն բնութագրական բայի կապ, որն ունի փոխաբերական արժեք, կամ դրանք աստիճանաբար ամրացնում են նույն իմաստը »1: Նա դրանք հիմնականում գրում է միության տողերով, այսպես. Կույսի սիրտը ընկավ և փոխեց աղջկան (210), հովվի սիրտը ցնցվեց և սիրվեց (210), որսորդը թողեց քերծվածքներից կորած կարիճը (205), մայրիկ Արաքսն էլ անցավ: Խուդապերը կամրջով (221), Նա ընկավ ոտքի վրա, բայց խորամանկորեն քաշվեց ոտքերից (240): Հ. Շիրազը կազմում է nav ածանցով բայեր, որոնք այնքան էլ օգտակար չեն գրական հայերենում, այնպես որ մի աստղ ընկավ աստղի վրա կանխատեսմամբ (239), որի ճիչը կրկնվեց. «Իմ երկիր, դու նորից իմն ես, Վայսը արեց չքվեարկիր մնալ հայ մնալու համար, Նա ինձ հետ բերեց քո գիրկը »(232), Հովվի սիրտը թռավ և փայլեց սիրով (210), Որ իմ սերն ու իմ հոգու հոգին ամրացվեցին իմ աչքերում (252), Նա մահացավ (244) ), Դժոխքը մի պահ մահացավ, նա մահացավ շնչասպառ երջանիկ (233): Կան նաև բազմաթիվ բանավոր (տարբեր ժամանակային արտահայտություններով) նեոլոգիզմներ, որոնք կազմված են գոյականներից, ինչպիսիք են. Սպիտակ նռան կրծքավանդակը ասում էր. «Seaովն էլ չի մարի իմ կրակը» (203), Նա կիսեց իր կարոտը, իր արծվի սիրտը հեզ էր: Հայկական տեսության հիմունքներ, Երեւան, 1974, էջ: 413 թ. (230), Նախանձը մռնչաց եղջերուի սրտում, ոչ, նրանց բախտ չի լինի (253), Լեռից ներքև սուրհանդակ է իմ բոլոր աղբյուրների համար (250): Հ. Մալխասյանցի «Բացատրական բառարանում» 1-ում Շիրազի օգտագործած վերոհիշյալ նորամուծությունները գոյություն չունեն 1-ում կա միայն երկինք-փիրուզագույն բառը ՝ հետևյալ մեկնաբանությամբ. «Քաղկեդոնիայի մի տեսակ քար (ական) լույսով կանաչ գույնը կոչվում է նաև ոսկեզօծ, նախնական թանկարժեք քար »2: Պոեմի ​​առաջին տարբերակում նորույթներն ունեն կառուցվածքային տիպերի ձևավորման հետևյալ սկզբունքները. Ածանցյալ գոյացություններ չկան, դրանք երկարատև բարդություններ են, որոնք առաջացել են AhA օրինակով, ինչպիսիք են.… Գուրգուրի դեմքը նորածին էր իր շռայլ աղեղում (5), Surb- ը զանգահարում է զանգի զանգի լույսի աղբյուրով (6), Նրանց հետ էր Խժեզարենը ՝ ֆոնի վարսահարդար (8), Նա մտավ ծաղիկներով բեռնված մի երիտասարդ հովվի կրակոտ սրտի դաշտը (8), Հովերը եկավ Սիփան լեռից, ծաղիկներից մի թերթիկ ծաղիկներից (11): Կան նաև AA-A- ձևավորված կազմավորումներ, ինչպիսիք են Կրկին ՝ նրա միտքը թափառեց դեպի գորգը (15), Եվ հովիվը մտածում էր, մտքերը տապանի վրա (16): Նոր կազմավորումներ ՝ ածականի բանավոր զանգվածային արժեքով, հետևյալ բաղադրիչ կազմով. Գոյական. Որի տակ աչքերը պայծառ փայլում են, լուսաբաց (5), կայծ դարձած ձիերը թռչում են ամեն սանձ (23), գոյական + գոյական ՝ կուլ տված մեգում, ձյունածածկ գագաթները (33), Շուշանն ու պայծառ գարնանային երազը (11) + գոյական. Ես պետք է Իմաղջիկին տամ երիտասարդ բեկի քաջին (ածական + բայ). ասես քամին փչում է ալիքներից անցորդի (17): Գոյություն ունեն գոյական բառի գոյացման և մակբայի նոր կազմավորումներ, ինչպիսիք են Սարիի գիշերը, սիրո գիշերը, ճակատի ասեղը (28), և աղջիկը ընկել է պառավի գիրկը (16): Չկան նոր կազմված բայեր: Այսպիսով, համեմատելով բանաստեղծության առաջին և վերջին տարբերակների նորամուծությունները, փաստ է արձանագրվում, որ առաջին տարբերակում կա մոտ 30 նորամուծություն, վերջին տարբերակում դրանք չեն պահպանվել, - ստեղծվել է ավելի քան 80 նորամուծություն: Հեղինակը առաջին և վերջին տարբերակներում օգտագործել է 4 նորույթ `ասղաշար, հարսնաքույր, սիրեկան, աղջիկ-տղա: Մարիամ Հակոբջանյան Հ. «ՍԻԱՄԱՆՏՈ ԵՎ ԽԵHԱՐԵ» Պոեմի ​​Շիրազի բանաստեղծության կառուցվածքի և կառուցվածքային տիպերի հիմնադրույթներ Հիմնաբառեր. Նորագոյացություն, կառուցվածքային առանձնահատկություններ, բառի կառուցվածք. Բառի կառուցվածք ։

Հ. Շիրազի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը կարևոր տեղ է զբաղեցնում ոչ միայն հայ գրականության այլև գրական հայերենի մեջ, ավելի ճիշտ՝ լեզվի բառապաշարի մեջ։ Այս ստեղծագործության բառակազմական վերլուծությունից հանգում ենք այն եզրակացության, որ պոեմում ոչ միայն գերազանց համադրված են համագործածական բառերն ու բառակապակցությունները, այն նաև այն հարուստ է հեղինակային նորաբանություններով։ Կառուցվածքային և գործառական առանձնահատկություններով այս պոեմի նորաբանությունները համապատասխանում են հայոց լեզվի բառակազմական ընդհանուր օրենքներին։ Սույն հոդվածում դիտարկվում են նշված պոեմի նորակազմությունների կառուցվածքային տիպերն ու բառակազմական առանձնահատկությունները, որն արժանի է լեզվաբանական հետազոտությունների օբյեկտ լինելու, քանի որ ավելի քան հարյուր նորակազմություններով է լցնում մեր լեզվի բառապաշարը, որոնք միաժամանակ տաղանադավոր հայ գրողի գեղարվեստական մտածողության երանգներն են կրում։

Համագործակցային ուսուցումը լայն տարածում էգտելաշխարհում։ Այն ավելի ու ավելի է կիրառվում՝ որպես աշխատանքային,դասավանդման և ուսուցման նոր մոտեցում և ռազմավարություն։ Համագործակցային ուսուցումը խմբային աշխատանքի առավել բարձրաստիճանն է, որը ենթադրում է խմբային աշխատանքի որոշակի նորմշակույթի ձևավորում։ Այն ընձեռումէ հնարավորություններբազմաբնույթ կրթական նպատակներին հասնալու համար, ինչպիսիք ենակադեմիականևիրադարձություններիհմտություններիզարգացումը և այլն։ Ժամանակակից ուսուցման պրակտիկայիլավագույն օրինակը փոքր խմբային աշխատանքն է, որի արմատներըկարելի է գտնել սոցիոլոգների և ժամանակակից մանկավարժների աշխատանքներում[3,4]։ Փոքր խմբային աշխատանքը երբեմնպայմանականորեն անվանում են համագործակցային ուսուցում,համատեղ գործունեության վրա հիմնված ուսուցում կամ սոցիալականուսուցում [4]։ Գոյություն ունեն համագործակցային ուսուցման տարբերմեթոդներ, որոնք կիրառվում են դասի տարբեր փուլերում։ Այդհասկացությունների,սկզբունքներիմիջանձնայինընկալումը,ենկիսվումընթացքում աշակերտները ներքաշվում են մի գործընթացի մեջ, որտեղնրանքենտեղեկատվություն, կատարում են ընտրություն և կայացնում ենորոշումներ։ Դրանք են Աշակերտների թիմային առաջադիմություն,Խճանկար, Շրջվիր դեպի զույգդ, Պրիզմա, Խմբային հետազոտություն,Շրջագայություն պատկերասրահում և այլն [4]։ գաղափարներով,փոխանակումԱյս հոդվածում կփորձենք ներկայացնել համագործակցայինուսուցման տեսության զարգացման և գործնական կիրառություններիմասին հարցերում առաջադեմ կրթական համակարգեր ունեցողերկրների (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Բրիտանիա) գիտամանկավարժականփորձը։ Հիմնվելով ժամանակակից մանկավարժական տեսությունների ևնախորդ մշակումների վրա՝ կոնկրետ դասի օրինակով կներկայացվեն ևկվերլուծվեն մի քանի մեթոդներ և մասնակցությունը խթանող միջոցներ։ Նախևառաջ մեզ հետաքրքրում է այն հարցը, թե հնարավո՞ր էհամագործակցային ուսուցման տարրերի և միջոցների կիրառելիությանմիջոցովդրականփոխկապակցվածություն, անձնական պատասխանատվություն, դեմ առդեմ փոխազդեցություն, սոցիալական հմտություններ, խմբայինհամագործակցության գաղափարներ։ Ըստ այդմ՝դիտարկվել են Դեյվիդև Ռոջեր Ջոնսոնների, Պասի Սահլբերգի և այլոց մոտեցումները [3]։ Սույն աշխատանքով ցանկանում ենք անդրադառնալ բարեփոխումներիպահանջով առաջադրված համագործակցային միջոցների կիրառման արդյունավետությանը և որքանո՞վ է առաջադրված փորձը նպաստելունշյալ հմտությունների զարգացմանը։ աշակերտներիզարգացնելմոտփոխվումէԱշխարհըևանկանխատեսելիորեն։ Տեղեկատվությունն ու գիտելիքները ձևավորումեն մեր աշխարհայացքը։ Հսասարակական բոլոր փոփոխություններըանդրադառնում են նաև կրթական համակարգին։ արագընթացտեմպերովՀայաստանում, ինչպես և ամբողջ աշխարհում ակնհայտ է, որմարդիկ կարիք ունեն աշխատելու խմբերով։ Արագընթաց փոփոխությունները մարդուց պահանջում են նորիրավիճակներին հարմարվելու, ճկուն գործելու հմտություններ։ Հասարակաությունը դպրոցին և հատկապես ուսուցչին է լիազորել իրապագայիենք համագործակցային մեթոդների, հնարների, փոքրանդրադառնալաշխատանքայինկիրառելիությանը։ Համագործակցային մեթոդների կիրառումն ինքնանպատակ չէ. դրանքկերտումը։ Այս աշխատանքումարդյունավետցանկանումխմբերիպետք է ուղղված լինեն սովորողների ինչպես մտավոր ու զգայականկարողությունների, այնպես էլ ինքնուրունության, սոցիալականացմանև այլ հմտությունների զարգացմանը։ [2] Կարևորագույն խնդիր էդառնում ոչ միայն այդ հմտություններին տիրապետելը,ալև արժևորելը ևկյանքում դրանք համապատասխան իրավիճակներում կիրառելը։ Ուստի մեր խնդիրն է պատմության դասաժամերին համագործակցայինուսուցման շնորհիվ աշակերտների մոտ ձևավորել այնպիսի որակներ,զարգացնել այնպիսի հմտություններ, որոնք համահունչ կլինենկրթության ժամանակակից պահանջներին, իսկշրջանավարտը՝կրթական հաստատությունում ձեռք բերածը կկարողանա կիրառելկյանքում։ Աշխատանքում կխոսենք Սահլբերգի կողմից առաջադրվածմասնակցությունը խթանող տարբեր միջոցներից մեկի, զույգերովաշխատանքի, «Շրջվիր դեպի զույգդ» և շատերի կողմից կիրառվող«Պրիզմա» մեթոդի կիրառելիության և արդյունավետության մասին։ Ուսուցիչը միանգամից, մի դասի ժամանակ չի կարող օգտագործելմեթոդների հարուստ զինանոցը։ Նա պետք է որոշակի դասի համարկատարի ուսուցման մեթոդի, հնարի ընտրություն։ Ուսուցման մեթոդիհիմքում ընկած են այն խնդիրները, որոնք լուծվում են դասի ժամանակկամ դասի որոշակի փուլում. բացի դասի նպատակից ու խնդիրներից,մեթոդների ընտրությունը կախված է նաև`• դասի տիպից ու կառուցվածքից,• ուսումնական նյութի բովանդակությունից,• աշակերտների տարիքից,• դասարանում աշակերտների թվաքանակից,• պատրաստվածության մակարդակից,• շահագրգռվածությունից ու հետաքրքությունից,• ուսումնադիտողական պարագաների առկայությունից ,• ժամաքանակից,• ուսուցչի պատրաստվածության մակարդակից և այլ գործոններից[1]։ Համագործակցային ուսուցման տարրերի կիրառումը նպաստում էդասարանում նոր՝ համագործակցային միջավայրի ձևավորմանը,օգնում է ուսուցչին հասկանալու համագործակցային ուսուցմանէությունն ու պլանավորելու դասը, պայմաններ է ստեղծում ուսուցմանարդյունավետության գնահատման, արժևորման համար, ինչպես նաևբարելավում է խմբային աշխատանքը [2]։ Գծապատկեր 1․ Համագործակցային ուսուցման տարրերըԴասիժամանակուսուցչիկազմակերպմանհիմանականաշխատանքը կլինի բոլոր խմբերի աշխատանքների վերահսկումն ուուղղորդումը։ Ցանկացած դաս և դասարան եզակի է, ուստի ուսուցչիվարպետության ցուցանիշներից մեկը նպատակին համապատասխանմեթոդի ընտրությունն է։ Համագործակցայինառավելությունները։ Համագործակցային ուսուցումը՝ որպես այլընտրանքային մանկավարժական մոտեցում, մեծ ճանաչում է ձեռք բերել։ Համագործակցայինուսուցման մեջ էական են ոչ միայն ակադեմիական գիտելիքներ ևհմտություններ սովորելը, այլև կարևոր է խմբային զարգացմանհամագործակցողներմշակման(համագործակցայինգիտելիքների ակտիվ(մտածողության հմտություններ)։ Համագործակցայինկիրառողներուսուցման իմաստն է՝ հմտություններ)աշխատանքիևմիջոցովդառնալհմուտ Յուրաքանչյուր անհատի դարձնել ուժեղ անձնավորությունժամանակակից հասարակության մեջ։  Անհատին դարձնել ակտիվ և կարող լինելու խմբի անդամ և համագործակցելու [3]։ Եթե աշակերտներին պարզապեսևառաջարկենք միասին աշխատել, ապա դա չի նշանակում, որ նրանցբաժանենք խմբերիմղել ենք արդյունավետ համագործակցության։ Ոչ բոլոր խմբայինաշխատանքներն են, որ կարող են ապահովել համագործակցայինուսուցում։ Շատ են պատահում դեպքեր, երբ ընդհանուր առաջադրանքըիրականացնելու ուղղությամբ խմբի ջանքերը արդյունք չեն ունենում։ Առաջադրանքը, մեթոդը պլանավորվում և իրականացվում է այնպես, որսովորողին մղի համագործակցության և նպաստի նրա ակտիվմասնակցությանը ուսուցման պրոցեսին։ Փոքրխմբերովաշխատելուառավելությունները։ Համագործակցային ուսուցման ընթացքում շատ կարևոր է խմբերիմեծությունը։ Առավել արդյունավետ են համարվում 4-5 հոգուցբաղկացած խմբերը։ Այդպիսի խմբերում աշակերտները առավել մեծակտիվություն դրսևորելու հնարավորություն ունեն։ Չորս հոգանոցխմբերում կարևորվում էյուրաքանչյուր աշակերտի անհատականպատասխանատվությունը և միաժամանակ ձևավորվում է կոլեկտիվաշխատանքի մթնոլորտ։ Խմբի մեծությունը կախվածէ դասինպատակից և ընտրված մեթոդից։ Փոքր խմբերով աշխատանքը էապեսմեծացնում է աշակերտի ակտիվությունը դասապրոցեսում։ Ակնհայտ է ,որ հնարավոր չէ արդյունավետ սովորել միայն դիտողի, լսողի, պասիվվիճակում գտնվելով։ Աշակերտն ավելի լավ է սովորում, երբ ակտիվմասնակցում է գործընթացին։ Փոքր խմբերով ուսուցումը կարևորվում էնաև այն առումով, որ դասարաններում աշակերտների խտությանմեծացման արդյունքում զգալիորեն դժվարանում է ուսուցման ֆրոնտալանհատական հարցման ձևերի կիրառումը։ Երբ ուսուցիչն աշխատում էդասարան (մեծ) խմբի հետ, ապա աշակերտները արտահայտվելու,քննարկելու ավելի քիչ հնարավորություններ են ունենում։ Փոքր խմբիպարագայում այդ հնարավորությունները շատ ավելի մեծ են։ Փոքրխմբերով ուսուցումը ունի հետևյալ նպատակները [1]․• զարգացնում է խնդիրներ լուծելու կարողություն,• ձևավորում է հաղորդակցման հմտություն,• աշակերտները սովորում են միմյանցից,• զարգանում է աշակերտների պատասխանատվության զգացումը,• միմյանց հաշվետու լինելու հատկոթյունը՝ խմբի ընդհանուրհաջողությունն ապահովելու հարցում,• խթանում է թիմային աշխատանքը,• ապահով և նպաստավոր միջավայր է ստեղծում գիտելիքներն ուհմտությունները դրսևորելու համար,• քննարկումների միջոցով ամրապնդվումէ աշակերտներիհամոզմունքները,• ընձեռում է ակտիվ մասնակցություն և ինքնադրսևորմանհնարավորություն։ Այսօր հանրակրթական դպրոցների մեծ մասում դասարաններիխտությունը անցնում է 20-25 (որոշ տեղերում՝ 30-34)։ Ոչ բոլորդպրոցներն ունեն համապատասխան կահավորում և պայմաններ։ Դասարաններում չկան շարժական սեղաններ, խմբային աշխատանքիհամար նախատեսված պարագաններ, կապի առկայություն, տեսացրիչ,էլեկտրոնային գրատախտակ և այլն։ Ուստի առաջարկում ենքպատմության դասերին 20 և ավելի աշակերտ ունեցող դասարաններումկիրառել «Շրջվիր դեպի զույգդ» մեթոդը։ Այս մեթոդը հնարավորություն էտալիս խուսափել դասաժամին ավելորդ աղմուկից, տեղաշարժից ևխառնաշփոթից։ Աշխատանքային դիրքը լինում է՝ «աչք աչքի», «երեսերեսի»։ Դեմ առ դեմ գտնվողները կարողանոմ են հեշտությամբ տեսնելև լսել մեկը մյուսին։ Հաղորդակցումը կատարվում է խոսքով, աչքերով։ Այստեղ կարևոր է աշակերտներին դիմել պատահական ընտրությամբ՝հնարավորությունիրենցպատասխանները ամեն քննարկումից հետո։ Նման անհատականպատասխանատվությունը ավելի զգոն է դարձնում զույգին, ևաշակերտներն ավելի լրջությամբ են մոտենում առաջադրանքին ևստուգում միմյանց՝ համոզվելու համար, թե արդյո՞ք երկուսն էլպատրաստ են պատասխանելու, թե ոչ։ Այս մեթոդը ուսուցչինհնարավորություն է տալիս անարգել շրջել դասարանում, տալանհատական հրահանգներ և առանձին մոտեցում ցուցաբերել խմբերին։ Այս ժամանակ աշխատանքային աղմուկը կառավարելի է, իսկաշխատանքային խմբերը չեն խանգարում իրար։ Մեթոդը դիտարկենքկոնկրետ դասի օրինակով՝ Դասարան - 9-րդԱռարկա - Համաշխարհային պատմությունԱշակերտների թվաքանակը դասարանում – 22Թեման – Տոտալիտար վարչակարգերը ԵվրոպայումԴասի պլանը հաջորդական քայլերովներկայացնելուտալովնրանց1. Աշակերտներին հրահանգել խումբ կազմել՝ շրջվելով դեպի զույգը։ 11 զույգ ձևավորվում էՏվյալ պարագայում դասարանումաշխատանքային խումբ։ 2. Խմբերին բաժանել ուսումնասիրման ենթակա նյութերը-Ամբողջատիրության (տոտալիտարիզմ) բովանդակությունը (էջ 27)- Ֆաշիզմի առաջացումը (էջ 27-28)-Ֆաշիզմն Իտալիայում (էջ 28-29)- Նացիոնալ-սոցիալիզմը Գերմանիայում (էջ 29-31)Նացիոնալ –սոցալիզմը Գերմանիայում (շարունակություն, էջ 31)-Աշխատանք սկզբնաղբյուրով (էջ 32 )Նույն ենթաթեմայի ուսումնասիրումը կատարում են երկուականզույգերովենուսումնասիրում), միայն վերջին զույգը աշխատում է դասագրքի 32 էջիսկզբնաղբյուրով։ Զույգին տրվում է ուսուցչի կողմից կազմվածվերլուծության հարցաթերթիկ։ 4 աշակերտենթաթեման(այսինքն՝նույնԽմբերը պետք է նախ ուսումնասիրեն հանձնարարված հատվածը,քննարկեն, մտքեր փոխանակեն։  Խմբերը կգնահատվեն ըստ իրենց նախընտրած ներկայացմանձևի(բացատրություն, գծապատկեր, սխեմա, աղյուսակ և այլն)։  Տրվում է աշխատանքի կատարման ժամանակ։  Խմբի աշխատանքը կներկայացնի ուսոցչի կողմից ընտրվածաշակերտը(սա հնարավորություն է տալիս խմբի բոլորաշակերտներին պատրաստ լինել)։  Աշակերտների կողմից նյութի յուրացվածությունը կստուգվի ողջդասին վերբերող՝ ուսուցչի կողմից կազմված հայտորոշիչթեստային առաջադրանքով։ Հայտորոշիչ թեստԴասարան - 9-րդԹեմա - Տոտալիտար վարչակարգերը ԵվրոպայումԱռաջադրանքների քանակը - 101. Ե՞րբ է հիմնվել Գերմիանիայի նացիոնալ-սոցիալիստականկուսակցությունը.ա)1918թ բ)1919թ գ)1922թ դ)1933թ2. Ե՞րբ է ֆաշիզմը որպես իշխող կուսակցություն հաստատվելԻտալիայում. ա)1918թ բ)1919թ գ)1922թ դ)1933թ3. Ե՞րբ է ֆաշիզմը իշխանության գլուխ կանգնել Գերմանիայում.ա)1918թ բ)1919թ գ)1922թ դ)1933թ4. Ե՞րբ է ֆաշիստական դիկտատուրան հաստատվել Իտալիայում. ա)1922թ բ)1933թ գ)1936թ դ)1934թ5. Նշվածներից ո՞ր երկիրն ամբողջատիրական չէ. ա)ԽՍՀմ բ)Իտալիա գ)Իսպանիա դ)Ֆրանսիա6. Գերմանիայի նախագահ Պաուլ Ֆոն Հինդենբուրգը 1933թհունվարին -------------- նշանակեց Գերմիանիայի ռայխսկացլեր՝վարչապետ։ 7. Ռասիզմը հիմնվում է ազգերը «բարձրերի « և «----------------»բաժանելու հիմնադրույթի վրա։ 8. 1922թ Իտալիայի թագավոր Վիկտոր Էմանուիլ 3-րդ թագավորը -------------- նշանակում է վարչապետի պաշտոնում։ 9. Անունները համապատասխանեցնել երկրներին1. Ֆրանկո ա)Հունգարիա2. Հորթի բ)Պորտուգալիա3. Անտոնևսկի գ)Իսպանիա4. Սալազար դ)Ռումինիա 10․Իրադարձությունները դասավորել ժամանակագրական հաջորդականությամբ.ա)Բեռլին –Հռոմ առանցքի ձևավորումըբ)Ավստրիայի արշալույսը (միավորումը)գ)Խորհրդագերմանական չհարձակման պայմանագիրըդ)Գեներալ Ֆրանկոյի՝ Իսպանիայում դիկտատոր դառնալը Առաջադրանքի արդյունքները կբացահայտեն նաև զույգերիցյուրաքանչյուրի համագորցակցային աշխատանքը և ներկայացմանորակը, ինչի հիման վրա կկատարվի զույգի կամ անհատներիգնահատում։ Հետազոտության արդյունքները․ 9-րդ «ա» դասարանում, որտեղսովորում են 22 աշակերտ, «Տոտալիտար վարչակարգերը Եվրպայում»թեման ուսումնասիրելիս ստացել ենք հետևյալ արդյունքները․«9» միավոր-6 աշակերտ«8» միավոր-5 աշակերտ«7» միավոր-4 աշակերտ«6» միավոր-3 աշակերտ«5» միավոր-3 աշակերտ«4» միավոր-1 աշակերտ6-րդ «ա» դասարանում, որտեղ սովորում են 28 աշակերտ, «ՄեծՀայքի Արտաշեսյանների թագավորությունը» թեման ուսումնասիրելիսստացել ենք հետևյալ արդյունքները«9» միավոր-7 աշակերտ«8» միավոր-6 աշակերտ«7» միավոր-7 աշակերտ«6» միավոր-3 աշակերտ«5» միավոր-3 աշակերտ«4» միավոր-2 աշակերտ9-րդ «բ» դասարանում, որտեղ սովորողների թիվը 24 աշակերտ է«Կոռուպցիա» թեման ուսումնասիրելիս ստացել ենք հետևյալարդյունքները.«9» միավոր-8 աշակերտ«8» միավոր-5 աշակերտ«7» միավոր-3 աշակերտ«6» միավոր-4 աշակերտ«5» միավոր-2 աշակերտ«4» միավոր-2 աշակերտ Դասի անդրադարձն իրականացնել «Պրիզմա» մեթոդով։ Պրիզմանմտածողության ընթացքը պատկերավոր դարձնելու պարզ ձև է։ Մեթոդիկիրառումը շատ ժամանակ չի խլում, անցնում է շատ արագ և աշխույժ[1]։ Մեթոդի նկարագրության մեջ տալիս է, որ նպատակահարմար էկիրառել դասի խթանման փուլում, բայց պատմության դասաժամերինմեթոդն ավելի արդյունավետ է աշխատում նոր նյութի ամփոփման,անդրադարձի կամ հաջորդ դասին հին նյութի ամփոփման ժամանակ․օրինակ՝ եթե աշակերտներին անհասկանալի է տոտալիտար կամամբողջատիրական վարչակարգեր, ռևանշիզմ, շովինիզմ, ռասիզմ և այլհասկացություններ, ուսուցչից մեծ ջանքեր և ժամանակ կպահանջվի նորգաղափարներ աշակերտների միջոցով ներկայացնելուն։ Մեթոդը միդասարանում կիրառվեց դասի վերջում՝ անդրադարձի ժամանակ, իսկզուգահեռ դասարանում՝ դասի առաջին փուլում՝ հին նյութի հարցման,ամրապնդման ժամանակ։ Երկու դեպքում էլ աշակերտների ակտիվմասնակցությունը ապահովված էր։ Ստացվեց բացվող եռաշերտհետաքրքիր պրիզմա։ Բնականաբար առաջին անգամ մեթոդըկիրառելիսչլինել, ուստի որոշակիհաջողությունևարդյունավետությունը բարձրացնելու համար ցանկալի է և օգտակարդրա բազմակի կիրառությունը։ Վերը նշված մեթոդը բազմակի կիրառվելէ Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքի հ.1 հիմնական դպրոցի 6-9-րդդասարաններումհասարակագիտությանդասաժամերին։ չեն կարող թերություններպատմությանմեթոդիկիրառումըգրանցելուցհետոևԳծապատկեր 2․ Եռաշերտ բացված պրիզմաԵզրակացություն։ 6-րդ դասարաններում մեթոդը կիրառվել է Հայոցպատմության «Մեծ Հայքի Արտաշեսյան թագավորությունը» թեմանուսումնասիրելիս, և որակական առաջադիմությունը կազմել է 71%։ Առաջարկվող մեթոդը առավելբարձր առաջադիմություն ունիդինաստիական պատմությունները ուսումնասիրելու ժամանակ։ 2. 9-րդդասարանում Համաշխարհային պատմության «Ամբողջատիրականվարչակար-գերը Եվրոպայում» թեման ուսումնասիրելիս որակականառաջադի-մությունը կազմել է 68%։ Կարելի է ասել, որ նշված մեթոդիարդյունավետությունը բարձր է և այն արդյունավետ է բարձրդասարանցիների համար։ 3.«Հասարակագիտություն» առարկայից«Կոռուպցիա» թեման ուսումնասիրելիս որակական առաջադիմությունըկազմել է 67%։ Մեթոդը արդյունավետ է դեպքերի, իրադարձություններիուսումնասիրման ժամանակ։ Մեթոդների կիրառությունը հիմնականդպրոցի 6-9-րդ դասարաններում թույլ տվեց եզրակացնել, որ այնարդյունավետև«Հասարակագիտություն» առարկանների դասավանդման ժամանակ։

Աշխատանքում ներկայացված են համագործակցային ուսուցման, փոքր խմբերով աշխատանքի արդյունավետ իրականացման փորձ «Շրջվիր դեպի զույգդ» մեթոդական հնարի և «Պրիզմա» մեթոդի կիրառմամբ։

Միջնադարյան Հայաստանում ազնվական հայ կանայք նպաստում էին հոգևոր և կրթական նշանակություն ունեցող շենքերի կառուցմանը, նրանց առատաձեռն դրամական նվիրատվություններին, հովանավորչությանը, հարկերից ազատմանը, ինչպես նաև կրթության և դպրության զարգացմանը: Հայկական աղբյուրներում, հատկապես վիմագրական արձանագրություններում պահպանված տեղեկատվությունը թույլ է տալիս գաղափար կազմել Բագրատունյաց Հայաստանի թագուհիների և արքայադուստրերի գործունեության մասին: Հայ ազնվական դասի գործունեությունը ներառում էր շատ լայն շրջանակ: Չնայած մենք երբեմն հանդիպում ենք հանրային գործերին նրանց միջամտության վկայության, նրանց ներդրումը քաղաքաշինության մեջ, մասնավորապես եկեղեցաշինության, ինչպես նաև եկեղեցիներին ու վանքերին նվիրատվություններ կատարելու մեջ, ավելի մեծ է: Բագրատունի Հայաստանի թագուհիների և արքայադուստրերի գործունեությունը կարելի է դասակարգել երկու պայմանական խմբերի `շինարարություն և նվիրատվություն: Եկեք առանձնացնենք Բագրատունու թագուհիներից մի քանիսը, որոնք առանձնանում են եկեղեցաշինության ասպարեզում: Հատկանշական է, որ Աշոտ Գ Ողորմածի թագուհի տիկին Խոսրովանույշը (953-977), որի հովանավորն է հայ կանանց դերը տարբեր առիթների պատմության մեջ: Հացունու «Հայ կինը պատմության առջև» աշխատությունը, Վենետիկ, 1936, ինչպես նաև ճարտարապետական ​​հուշարձանների կառուցմանը վերաբերող Ռ. Բոյաջյան. «Հայ կանանց դերը միջնադարյան ճարտարապետական ​​հուշարձանների կառուցման գործում (IX-XIII դդ.)», «Լրատու. Գիտություն», 1978, թիվ 9, էջ 71-81: 403 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սանահնի և Հաղբատի վանքերը կառուցվել են Ձորագետի հովտում (966-976): 2 Դրանք միջնադարյան Հայաստանի խոշոր գիտական ​​և կրթական հաստատություններից էին: 1001 թվականին Սյունիքի իշխան Վասակի հայոց թագավոր Գագիկ Ա-ի դստեր (990-1020) հայոց թագուհի Կատրանիդեի հոգածության ներքո: Կառուցվել է Անիի (Սբ. Աստվածածին) եկեղեցի 3 տաճարը, որի շինարարությունը սկսվել է 989-ին ՝ Սմբատ Բ թագավորի օրոք (977-990): Բացի թագուհիներից, արքայադուստրերը նույնպես մասնակցում էին եկեղեցու կառուցմանը: Նրանց մեջ անհրաժեշտ է առանձնացնել Աշոտ Ա Բագրատունու դստերը (881/883890) Մարիամին, որը Սյունիքի իշխանի Վասակ Գաբուրի կինն էր: Հայոց կաթողիկոս Մաշտոց Եղիվարդեցու (897-898 կաթողիկոս) հետ միասին 874-ին կառուցվում են Ս. Սևանի Առաքելոց և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները 4: Մարիամը նաև կառուցում է Շողվաագա եկեղեցին `Սուրբ Առաքյալ Պետրոս անունով: Գնդեվանք 5-ը կառուցվել է Սյունյաց իշխան Սմբատի կնոջ ՝ արքայադուստր Սոպայի (Սոպա) աջակցությամբ: Հայ թագուհիները և արքայադուստրերը եկեղեցիները կառուցել են և՛ իրենց նախաձեռնությամբ, և՛ ավարտին հասցրել իրենց ամուսնու սկսած շինարարական աշխատանքները: Բազմիցս կարելի է հանդիպել հայ արքայադուստրերի եկեղեցաշինական նախաձեռնություններին, որոնք իրականացվել են նրանց հարազատների հետ միասին: Անիի Մայր տաճարի պատին պահպանված գրության մեջ կարդում ենք. «... Ես ՝ Կատրանիդեի հայ թագուհին, դուստրը ՝ Վասակա Սամուել Անեցին և նրա իրավահաջորդները, Chամանակագրություն, ջանասիրաբար Կ. Վարդան Վարդապետի լուսաբանած Պատմության պատմություն, Վենետիկ, 1862, էջ 90: Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողկան, Տիեզերքի պատմություն, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ. 256 տե՛ս նաև Սիսակի պետության պատմություն, Սյունյաց արքեպիսկոպոս Ստեփանոս Օրբելյան, Թիֆլիս, 1910, էջ 22: 300 Հուշագրությունը ձեռագիր է կազմել և կազմել Գ. Հովսեփյանը, հ. Ա., (5-րդ դարից 1250 թվականներ) Անթիլիաս, 1951, սյուն 89: Հայ վիմագրության դիվան, հատոր III, կազմեց Ս. Բարխուդարյանը, Երեւան, 1967, էջ 13: 404 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ես ապավինեցի Աստծուն ՝ Սյունիքի թագավորի ողորմության համար, և իմ Գագկա շահահանահի հրամանով ես կառուցեցի սուրբ Կաթաղիկեն ... »6: Հայոց իշխան Գրիգոր Պահլավունու կինը ՝ «տիկին» Շուշանը, Վահրամ Պահլավունու և նրա մյուս որդիների հետ միասին, հիշատակվում է որպես Մարմաշենի և մի շարք այլ եկեղեցիների հիմնադիր 7: 895 Տաթևի վանքի շինարարական աշխատանքները սկսվում են Սյունյաց իշխանների ֆինանսական միջոցներից, ինչպես նաև «... հավատարիմ տիկին Շուշանայ ...» 8 արքայադուստրերից: Բագրատունյաց Հայաստանում երբեմն կառուցվում էին եկեղեցիներ և վանական համալիրներ `ազնվական կանանց տեսլականները կատարելու համար, որոնք« պարտավոր էին »ձեռնարկել այս կամ այն ​​հոգևոր եկեղեցական հաստատության կառուցումը: Այդ մասին է վկայում Վլասպուրականի Գագիկ Արծրուն թագավորի (908-943) թագուհու `Մլքե թագուհու (Թամար) օրինակը (վերջինս Սամպաթ Ա թագավորի եղբոր` Շապուհ I- ի դուստրն էր (890-914) - ՄԳ: Գագիկ Արծրունին իր խորհուրդներով և կամքով Վանա լճի ափամերձ կղզում կառուցում է Ս. Խաչ եկեղեցի: Ինչ վերաբերում է Վանեվան Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն, ապա հարկ է նշել, որ շենքի կառուցումը 903 թվին է: Նա ձեռնամուխ է եղել հայ սպարապետ Շապուհ Բագրատունու տեսլականին `իրականացնելով իր քրոջ` Սյունյաց արքայադստեր Մարիամի տեսլականը 9: Այս եկեղեցու բակում 914 թ. Ամփոփվեց հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունու մարմինը: Ազնվական տիկնայք եկեղեցաշինական գործունեությունը խրախուսվում էր թագավորների և իշխանների կողմից: Դա կարելի է ապացուցել Աշոտ Առաջինի օրինակով: Հայոց թագավորը խրախուսում և հովանավորում է դստեր եկեղեցաշինական աշխատանքները, իսկ Սևանի վանական համալիրի բացման արարողությանը մասնակցելով `եկեղեցին ժառանգում է Վարսերի, amամակաբերդի, Գոմաձորի գյուղերն ու այգիները: Բերդք, Ուրյաց ծորակ 10: Տիկնանց եկեղեցիները կառուցվել են հիմնականում հայ վիմագրության քրիստոնեական դիվանի կողմից, հատոր I, կազմ. Հ. Օրբելին, Երևան, 1966, էջ 35: Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 223: Նույն տեղում, Pp. 181-182թթ. Նույն տեղում, էջ 174: Գոյություն ունեն 405 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, որոնք հիմնված են հավատի վրա, և երբեմն `արևի շողերի կամ իրենց սիրելիների հիշատակին: Sanahni S. Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է Խոսրովանույշ թագուհու կողմից թագավորի օգնությամբ ՝ իրենց որդիների ՝ Գուրգենի, Սմբատի և Գագիկի արևի համար: Արքայադուստր Մարիամը միաբանություն էր հիմնել Շողվագա եկեղեցում `իր ամուսնու` Վասակ Գաբուրի հոգու համար 12: Բացի այդ, նա խոստացավ կառուցել 30 եկեղեցի `ի հիշատակ իր հանգուցյալ ամուսնու: Հայ թագուհիները և արքայադուստրերը, հատուկ ուշադրություն դարձնելով կրթությանը և դպրոցականությանը, վերոհիշյալ եկեղեցիներում և վանական հիմնարկներում հիմնեցին բազմաթիվ վանքեր, մասունքներ (գրքեր) և դպրոցներ: Միջնադարյան Հայաստանի կրթական կենտրոններից մեկը նաև Սանահնի Մագիստրոսի ճեմարանն էր, որն ըստ Կ. Accordingաֆադարյանի, այն, հավանաբար, կառուցվել է XI դարում 13: Սանահնի վանական համալիրի շենքերի շարքում հայտնի էր նաև սրբատունը և սրբատնային խուցը կամ գրախանութը: Միջնադարյան Հայաստանում ձեռագրերը պահվում էին թանկարժեք եկեղեցական պարագաներով և մասունքներով, և սա այն տեղն էր, որտեղ ծառայում էր այս գրախանութը: «Սանահն» գրախանութը կառուցվել է 1063 թվականին: Լոռվա Դավիթ Անհող թագավորի դստեր ՝ Հրանուշ թագուհու (989-1048) օգնությամբ: Թագուհու այս ձեռնարկը ցույց է տալիս նրա հոգատար վերաբերմունքը գրքերի և առհասարակ կրթության նկատմամբ: Վերջինիս հովանավորությամբ կառուցվել է նաեւ նույն վանական համալիրի Ս. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի 14: Հաղբատի վանական համալիրը հայտնի էր որպես ժամանակի գլխավոր գիտակրթական կենտրոն: «Հաղբաթ» գրախանութի գործունեությունն առանձնահատուկ նշանակություն ու հետաքրքրություն ունի: Դրա կառուցման ճշգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ: Այն առանձնահատուկ նշանակություն ուներ միջնադարյան Հայաստանում կրթության կազմակերպման գործում: Կրթական ակտիվիստ Կ. Աֆադարյան, Սանահնի վանքը և դրա արձանագրությունները, Երևան, 1957, էջ. 18 Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 174: Fաֆադարյան Կ., Սանահնի վանքը և դրա արձանագրությունները, էջ 29-30: Նույն տեղում, էջ 33: 406 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Պատմությունից բացի, այնտեղ գրվել և ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից կարող ենք առանձնացնել միայն Հաղբաթ (Գետաշեն) 1211 թվականը: Ավետարան 15: Հաղբատի դպրոցը, բացի գրախանութից, այստեղ ստանձնել է նաև կրթության կարևորագույն գործառույթները: Բացի եկեղեցաշինությունից, հայ կանայք ներգրավված էին նաև նվիրատվության գործողություններում ՝ հանդես գալով որպես առատաձեռն նվիրատուներ: Նվիրատվության առարկան կարող էր լինել նաև անշարժ գույքը. Շարժական գույք, փող, սուրբ գրքեր, սպասք, թանկարժեք զարդեր, իրեր և այլն: Նվիրատվության աղբյուրի և վիմագրական վկայության ուսումնասիրությունը տալիս է դոնորի սոցիալական կարգավիճակի, գույքի, շահույթի, դրա տնօրինման իրավունքի, ինչպես նաև քանակի, տեսակի, նպատակի և մի շարք այլ հարցերի պատկերացում: Միջնադարում, չնայած կանայք համարվում էին իրավազրկված դասի անդամներ, այս պնդումը չէր տարածվում ազնվական կանանց վրա: Ավելին, միջնադարյան իրավունքի ավանդույթները, որոնք արտահայտված են փոխաբերական արձանագրություններով, ապացուցում են լրիվ հակառակը 16: Հայ թագուհիներն ու արքայադուստրերը ունեին ինչպես անշարժ, այնպես էլ շարժական գույք: Անշարժ գույքը հողատարածքներ էին, ինչպես ժառանգական, այնպես էլ գանձապետական ​​հողեր: Գյուղերը, այգիները և գույքի այլ տեսակները նույնպես միջնադարյան կանանց անշարժ գույքի մի մասն էին: Այս ունեցվածքը հայրականորեն ձեռք էր բերվում որպես ժառանգություն կամ օժիտ, իսկ հայ թագավորները կամ իշխանները հաճախ իրենց կանանց շարժական ու անշարժ գույք էին տալիս: Հարկ է նշել, որ Սյունիքի Սմբատ թագավորը (987-998) Տեղ գյուղը նվիրեց իր կնոջը ՝ Շահանդուխտին 17: Fաֆադարյան, Հաղբաթ, Երեւան, 1963, էջ 35: Սամուելյան Խ., Հին հայկական իրավունքի պատմություն, հ. 1, Երեւան, 1939, էջ. 247: Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 291-292: 407 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Վերադառնալով սեփականության խնդրին ՝ նշենք, որ կանայք կարող էին ազատորեն տնօրինել իրենց ունեցվածքը և դրանից ստացված շահույթը: Օրինակ, Վահրամ Պահլավունու կինը ՝ Սեդան, իր սեփական Գագտ գյուղից բերքի տասներորդ մասը նվիրեց Բագնայր վանքին «... հանուն Zարականի ՝ իմ հայր Քրիստոսի Վասակայի» 18: Ակնհայտ է, որ բերքից ստացված եկամուտը նրա սեփականությունն էր, և արքայադուստրն այն տնօրինելու լիակատար իրավունք ուներ: Մեկ այլ դեպքում, Արքայադուստր Մարիամը ՝ Վասակի կինը, Շողվագ գյուղի համար արաբներից գնեց 60,000 դրամ, այն ազատեց բոլոր աշխարհիկ հարկերից և նվիրեց եկեղեցուն որպես իր սեփական կալվածք: Նույն ճակատագրին արժանացավ Մազազ նահանգի Գներ գյուղը, որը արքայադուստրը գնել էր 3000 դահեկանով 19: Հետաքրքիրն այստեղ ոչ միայն արքայադստեր իրավունքն է ազատ առևտրային կապեր հաստատելու, այլ նաև հաջորդ հանգամանքը, այսինքն ՝ արքայադստեր ձեռնարկը ՝ գյուղը ազատել բոլոր հարկերից: Մենք նաև այլ վայրերում ենք հանդիպում գյուղերի հարկերից ազատելու դեպքերի: Հովհաննես-Սմբատի կինը (1020-1041) Երերույքին ազատում է հարկից `իր որդու և ամուսնու արևի համար 20: Գյուղեր եկեղեցուն նվիրելու ավանդույթը շարունակվում է նաև ապագայում: Նվիրատուներից կարելի է առանձնացնել Հովհաննես Սմբատի կինը, Գագիկ Բագրատունին և Կատրանիդեի թոռը ՝ Սենեքերիմի դուստրը ՝ «Աբխազացու և հայի սքանչելիքը» 21 Մարիամը: Վերջինս Տարուս գյուղը նվիրեց Մարմաշենի եկեղեցուն «... պապիկիս մեղքի (իմ) ներման և Կաթայի հանդեպ իմ բարության և վրեժխնդրության պատճառով լավ ընդունվեց Քրիստոսի Սուրբ Պետրոս եկեղեցու սրբերի կողմից: Բազմաթիվ գյուղեր նվիրաբերվել են նաև Տաթևի, Սանահնիի և այլ վանքերին: Տաթեւի վանք Ս. Ալիշան, Շիրակ, Պողոս-Պետրոս եկեղեցու բացում: Տեղագրություն, Վենետիկ, 1881, էջ. 113: Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 174: Ալիշան, Շիրակ, էջ 171: Նույն տեղում, էջ 149: Նույն տեղում, Pp. 149-150թթ. 408 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սյունիքի արքայադուստր Շուշանը, որը հիշատակվում է արարողության մասնակիցների մեջ, վանքին է նվիրում atsացարդ և Կարատնիս գյուղերը 23: Համասպրուհին ՝ Սյունյաց Բաբգեն իշխանի դուստրը, Հալիս գյուղն ու մեծ այգին 24 նվիրում է նույն վանքին: Շահանդուխտը ՝ Սյունյաց Սմբատ Ա թագավորի կինը (987-998), մահացավ Տաթեւի վանքում 998 թվականին ամուսնու համար: Նա 6000 դրամ է նվիրում Հաբանդ գավառի Տեղ գյուղին, որը, ըստ պատմաբանի, ինքը կառուցել է 25: Արիթ գյուղը նույնպես նվիրված է Տաթևին 26: Աշոտ III թագավորը և Խոսրովանույշ թագուհին շատ հարստացրին Սանահնի վանքը: «... Գեղորյաններ և հայրենիք, սարեր և ձորեր» 27: Այգիներն ու պուրակները մեծ թվով նվիրատվություններ են կազմում: Աշոտ III- ի դուստրը `Սոպենը, Դավթի պարտեզը նվիրում է Մրենի Սուրբ Կաթոլիկ եկեղեցուն: «Ես Սոփիի դուստրը տվեցի հայ և վրացի մեծ թագուհի Աշոտ Շահանշահին և Դավիթի պարտեզը հիմնեցի որպես սրբավայր ...» 28: 29 կանանց կինը ՝ Շուշան Պահլավունին, 994 Մրվանի բլիթները նվիրաբերվում են Անիի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն 30: Շուշան Պահլավունու արձանագրությունից տեղեկանում ենք, որ Ս. Գրիգոր եկեղեցուն Մրվանի պարան և D (80) դրամ նվիրելու մասին Ս. Այս նվիրատվության դիմաց Շուշան Պահլավունին եկեղեցու հոգևորականներից պահանջեց կատարել JZ (16) ծառայություն ընդհանուր D (80) դրամի չափով, որից L (30) Սեդայի համար և վ (50) դրամ ՝ Մրվանի համար ( 31): Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 229: Հայկական վիմագրության դիվան, հատոր II, կազմեց Ս. Բարխուդարյանը, Երեւան, 1960, էջ 51: Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 290-291: Նույն տեղում, էջ 322: Հուշահամալիր Սանահնո Վանից (Sanahni Keotuk), ջանասիրաբար ՝ Պ. Մուրադյան, Ս. Էջմիածին, 2007, էջ 63: Ալիշան, Շիրակ, էջ 138: Գրության հեղինակ Շուշան Պահլավունու մասին ավելի մանրամասն տե՛ս Գրիգորյան Գ., Անիի եկեղեցիների և վանքերի նվիրատվություններ (X-XIV դդ.) Երեւան, 2002, էջ 15-16: Դիվան I, էջ 32: Նույն տեղում, էջ 31: 409 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Այս հղումները հետաքրքիր են մի քանի առումներով: Բացի այն, որ կատարվել է հստակ դրամական նվիրատվություն, այսինքն նշվել է նվիրատվության թեման ՝ գումարը, ինչպես նաև դրանց քանակը և համապատասխան չափով պատարագ մատուցելու դոնորի պահանջը: Մենք կարևորում ենք հաջորդ նշումը, քանի որ նշված նվիրատվությունը տրվում է ցմահ եռամիասնության իրավունքով: Կուպղիդուխտ Սյուն ՝ իշխան Հրահատի կինը, «... մի շինություն, որը կոչվում է Մաչ Բաղաց գավառում ...» 32 867 Լեռներն ու դաշտերը, մարգագետիններն ու դաշտերը, գետերը, ջուրն ու երկիրը, ծառերն ու տնկիները նվիրված են Սբ. Տաթևը Խաչը «... հավիտյան վայելելու եպիսկոպոսական աթոռը» 33: Միջնադարյան Հայաստանում ձեռագրերի նվիրատվությունը նույնպես տարածված էր: Կյուրիկե I- ի (10491089) դուստր Մարիամի կողմից Հաղպատի վանքին կատարած նվիրատվությունների շարքում նշվում է նաև «... իմ փառավոր ավետարանը» 34: Հայ թագուհիների և արքայադուստրերի անունները կապված են նաև հոգևոր և մշակութային արժեքների պահպանման հետ: Առանձնացնենք համանուն Ավետարանը, որը դարձել է Վասպուրականի (908-943) Գագիկ Արծրուն թագավորի կնոջ `Մլքե Թագուհու հատուկ խնամքի առարկան, որը նա հանձնել է իր կառուցած Սուրբ Վարագա վանքին: իր սեփական միջոցները: Աստվածածին եկեղեցի: Կարսի թագավոր Գագիկի (1029-1065) և Գորանդուխտի դուստրը ՝ Մարիամը (Մարեմ), երկու անգամ պատվիրեց Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնաբանությունը հայերեն թարգմանել 35: Ավետարանի թարգմանությունը նույնպես պատվիրել են Սմբատ Բագրատունին և տիկին Մարեմը Սյունիքից 36: Բացի Ավետարանները պատվիրած թագուհիներից և արքայադուստրերից, մենք հանդիպում ենք նաև հասարակ կանանց անունների: Տիկին Ստեփանոս Օրբելյան, էջ 219: Նույն տեղում: Fաֆադարյան Կ., Հաղբաթ, էջ 175: Ձեռագրերի հիշատակարան, սյուն 64: Հայկական ձեռագրերի տետրեր: 5-12-րդ դարեր, աշխատասիրությամբ Ա. Մաթևոսյան, Երևան, 1988, էջ 37: 410 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ghովուկը Կղոտ գավառի Տալաշա վանքում 1018 թվականին ստացավ իր պատվիրած Ավետարանը 37: Նրանք գնել են Ավետարանը 1183 թվականին: Խոսրովիդուխտն իր եղբայրների ՝ Գոհարի, մարգարեի և Սուքիասի հետ 38: Ավետարաններ պատվիրելուց, ստանալուց և գնելուց բացի, կան նաև գրություններ, թե ինչպես են Ավետարանները փրկում կանանց: Նրանցից առանձնացնենք միայն «... միայն հավատարիմ կնոջ, որի անունը կկոչի Շուշան» դեպքը 39: Հոգևոր և մշակութային արժեքների նկատմամբ նման հոգատարությունը, իհարկե, պայմանավորված էր և՛ քրիստոնեական հավատով, և՛ հոգևոր դաստիարակության և կրթության կարևորությամբ: Այսպիսով, մատենագիտական ​​և վիմագրական նմանատիպ փաստերը թույլ են տալիս պնդել, որ Բագրատունյաց Հայաստանում թագուհիների և արքայադուստրերի եկեղեցամետ գործունեությունը լայն շրջանակ ուներ: Եկեղեցու շենքից, նվիրատվություններից մինչև քրիստոնեական դաստիարակություն, կրթություն և այլն: , ։

Բագրատունյաց Հայաստանի հոգեւոր-մշակութային կյանքի զարգացմանն իրենց նպաստն են բերել Հայոց թագուհիներն ու իշխանուհիները։ Եկեղեցիների, վանքերի կառուցումը, դրանց շռայլ նվիրատվություններ կատարելը Հայոց ազնվազարմ տիկնանց հիմնական զբաղմունքն էր։ Այս կապակցությամբ հայկական աղբյուրներում` պատմիչների աշխատություններում եւ վիմագիր արձանագրություններում, պահպանված վկայությունները նոր լույս են սփռում Հայոց թագուհիների եւ իշխանուհիների ինչպես կառուցողական, նվիրատվական, այնպես էլ` նրանց իրավունքների, սեփականության, դրա ազատ տնօրինման եւ մի շարք այլ հարցերի ուսումնասիրության վրա։

ՎՐԱՍՏԱՆ-ՆԱՏՕ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ 2008 Թ. ՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊԱՏԵՐԱՄԻTER 2008 Թ. Վրաստանում օգոստոսին տեղի ունեցած պատերազմը շրջադարձային էր Կովկասի տարածաշրջանի համար: Երկիրը թատերաբեմ դարձավ երկու գերտերությունների ՝ ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական շահերի համար: Որոշակի հետաքրքրություն է առաջացնում այն, թե ինչ արտաքին քաղաքական գիծ է ընտրել Վրաստանը ռուս-վրացական պատերազմից հետո. Ինչ անվտանգության բլոկ է ընտրել: Թեմայի արդիականությունը կապված է Վրաստան-ՆԱՏՕ հարաբերությունների զարգացման հետ, թե ինչպես այդ համագործակցությունը կարող է ազդել տարածաշրջանի կայունության վրա: «Վարդերի հեղափոխությունը» Վրաստանում: Վրաստանում 2003 թ. Նոյեմբերին, այն ժամանակ ընդդիմադիր Միխեիլ Սաակաշվիլին և նրա կողմնակիցները պայքարում էին գործող նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեի պաշտոնաթողության համար: 2003 թ. Շևարդնաձեն հաղթող է ճանաչվել նոյեմբերի 2-ին կայացած խորհրդարանական ընտրություններում, բայց միջազգային կազմակերպությունները ընտրությունները օրինական չեն համարել: Սաակաշվիլին պահանջեց նոր ընտրություններ, մարդկանց կոչ արեց դուրս գալ փողոց ու սատարել իրեն: Արդեն նոյեմբերի կեսերից Թբիլիսիում տեղի ունեցան զանգվածային ցույցեր, որոնք տարածվեցին Վրաստանի այլ քաղաքներում ու շրջաններում: Նոյեմբերի 22-ին, երբ ընտրություններից հետո խորհրդարանն անցկացնում էր իր առաջին նստաշրջանը, Սահակաշվիլիի գլխավորած ցուցարարները վարդերը ձեռքին մտան խորհրդարան: Նա արտակարգ դրություն հայտարարեց Շեվարդնաձեում և օգնության կոչ արեց ոստիկանությանը և զինված ուժերին: Բայց նույնիսկ էլիտար ստորաբաժանումները հրաժարվեցին աջակցել նրան: Նոյեմբերի 23-ին Ռուսաստանի արտգործնախարար Իգոր Իվանովը համոզեց Շեւարդնաձեին հեռանալ Վրաստանից `արյունահեղությունից խուսափելու համար: 2004 թ. Հունվարի 4-ին տեղի ունեցան նոր ընտրություններ: Հաղթեց Վարդերի հեղափոխության առաջնորդ Միխեիլ Սաակաշվիլին: 2004 թ. Սաակաշվիլին հայտարարեց, որ Վրաստանի քաղաքականությունը կլինի ամերիկամետ, եվրոպամետ: Երկրում սկսեցին մշակվել արտաքին քաղաքական ուղղություններ: Այսպիսով, 2005 թվականին Վրաստանը հրապարակեց իր ազգային անվտանգության նոր հայեցակարգը 1, որում ասվում է, որ ԱՄՆ-ը իր ռազմական դաշնակիցն է, և նրանք աշխատելու են ՆԱՏՕ-ին և ԵՄ-ին անդամակցելու ուղղությամբ: Մակդոնելի միջազգային հետազոտությունների ակադեմիայի տնօրեն articleեյմս Վերչը իր «Roseորջիան վարդերի հեղափոխությունից հետո» հոդվածում քննարկում է, թե ինչու է Վրաստանը հատկապես հետաքրքրված Արեւմուտքով: Պրոֆեսորն ամերիկյան հետաքրքրության համար առանձնացնում է 2 կետ: 2 1. Վրաստանի դերը նավթի և գազի աշխարհաքաղաքականության մեջ: 2. Վրաստանի ներուժը ՝ որպես երկրի ժողովրդավարության սկզբի և քաղաքացիական հասարակություն դառնալու մոդել: «Today'sամանակակից աշխարհում Վրաստանի դերը հասկանալու բանալին Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան նավթամուղն է, որը նախաձեռնվել է 1990-ականներին ՝ Շևարդնաձեի հայտնվելու պահին»: Հոդվածի հեղինակն առանձնացնում է «Վարդերի հեղափոխության» հաջողության մի քանի կարևոր գործոններ. 1. Վրացական հասարակություն, 2. Ազատ մամուլ: 1 Տե՛ս Վրաստանի ազգային անվտանգության ռազմավարության տեքստը երկրի խորհրդարանի պաշտոնական կայքում ՝ http: //www.parlament.ge/files/292_880_927746_concept_en.pdf: 2 V.եյմս Վ., Theորջիա վարդերի հեղափոխությունից հետո, Կովկաս և համաշխարհայնացում, հատոր 1, 2006, էջ: 62, http: //cyberleninka.ru/article/n/gruziya Verեյմս Վերչը նշում է, որ Վրաստանում շատ հասարակական կազմակերպություններ կային, բայց դրանք ակտիվ էին միայն այդ ժամանակ և նպաստեցին հեղափոխությանը: Մյուս հնարավոր գործոնը, ըստ հեղինակի, ազատ մամուլն էր: Պատերազմից առաջ և հետո: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հարավային Կովկասում սկսվեց էթնիկական բախումների ցիկլ. Մի կողմից `հայ-ադրբեջանական, մյուս կողմից` վրաց-աբխազական, վրաց-օսական պատերազմներ: Արդյունքում, երեք նոր չճանաչված կամ մասամբ ճանաչված պետություններ հայտնվեցին Հարավային Կովկասի քաղաքական քարտեզում: Այնուամենայնիվ, Հարավային Կովկասը դարձավ նաև աշխարհաքաղաքական հակամարտությունների հարթակ, որտեղ Միացյալ Նահանգները փորձում են բավարարել իր առանձնահատուկ շահերը: «Առաջին հարվածը նպատակ ուներ թուլացնել Ռուսաստանի ազդեցությունը Վրաստանում 2003 թվականին: Դա« Վարդերի հեղափոխությունն »էր նոյեմբերին, երբ Միխեիլ Սաակաշվիլիի գլխավորությամբ ամերիկամետ ուժերը եկան երկրում իշխանության: Նոր կառավարությունը սկսեց մեծացնել երկրի ռազմական ներուժը: Ստոկհոլմի պատերազմի և խաղաղության ուսումնասիրությունների ինստիտուտի փորձագետների կարծիքով, 2004-2008 թվականներին Վրաստանի զենքի ներկրումը գրեթե չորս անգամ գերազանցում է 1999-2004 թվականների ցուցանիշների ցուցանիշը »1: Վրաստանում հիմնական խնդիրներից մեկը այդ երկրում տեղակայված ռուսական ռազմաբազաներն էին, որոնց դուրսբերման ժամկետների հարցը դարձավ միջազգային մակարդակի քննարկման կարևոր թեմաներից մեկը: Եվ ԱՄՆ-ն, և Եվրամիությունը շահագրգռված էին այդ ռազմաբազաների անհապաղ դուրսբերմամբ `մի քանի հիմնական պատճառներով: Ռազմաբազաների դուրսբերումը նախ թույլ կտար թուլացնել Ռուսաստանի քաղաքական և ռազմավարական դիրքը ոչ միայն Հարավային Կովկասում, այլև կասկածի տակ կդներ առհասարակ ԱՊՀ տարածքում ռուսական ազդեցության շարունակական պահպանումը: Ռազմաբազաների դուրսբերումը էլ ավելի կամրապնդի Արևմուտքի, մասնավորապես, ամերիկյան դիրքերը ինչպես Հարավային Կովկասում, այնպես էլ Կենտրոնական Ասիայում: Տարածաշրջանն օգտագործվում էր արտաքին շուկաներ Կասպից ծովի նավթային պաշարների մատակարարումն ապահովելու համար 2: 2003 Իշխանափոխությունից հետո Վրաստանում վրաց-ամերիկյան ռազմական կապերը զգալիորեն ակտիվացան: 2005-ին ՆԱՏՕ-ն արդեն ուներ իր ներկայացուցիչը Վրաստանում: Արեւմուտքն ուժեղացնում էր ճնշումը պաշտոնական Մոսկվայի վրա ՝ կապված Վրաստանում ռազմական բազաները հետ կանչելու հետ: Ռուսական կողմը ռազմաբազաների դուրսբերման համար նախատեսել էր 9-11 տարի, վրացական կողմն առաջարկել էր 3 տարի: Այնուամենայնիվ, 2005 թ. 2005 թ. Մարտ-ապրիլին, ռուսական կողմի փաստացի զիջողական դիրքորոշման արդյունքում, Ռուսաստանի և Վրաստանի արտգործնախարարները: Համաձայն 2007 թ. Մայիսի 30-ին հրապարակված համատեղ հայտարարության ՝ ռուսական ռազմակայանի դուրսբերում Ախալքալաքում պետք է իրականացվեր մինչև 2007 թվականը: Բաթումիի ռազմաբազայի վերջնական դուրսբերումը նախատեսված էր 2008 թ. հոկտեմբերի 1-ին: Ինչպես նշվեց վերևում, ԱՄՆ-ը և ՆԱՏՕ-ն բոլոր հնարավոր միջոցներով փորձեցին ապահովել իրենց ինքնիշխանությունը Վրաստանում `այդպիսով դուրս մղելով Ռուսաստանին բեմից: Itselfորջիան ինքը տեսնում էր Միացյալ Նահանգները բոլոր հնարավոր օժանդակություններում: 2007-ին ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յաապ դե Հուպ Սխեֆերը Վրաստանում էր հոկտեմբերի 3-4-ին: Թբիլիսիում նա հայտարարեց, որ երրորդ երկիրը չի կարող որոշիչ ձայն ունենալ ՆԱՏՕ-Վրաստան հարաբերություններում ՝ ակնարկելով Ռուսաստանին: Այս ակնարկը դեռ ուժի մեջ է: 2008 8 օգոստոսի - Հինգօրյա պատերազմ: 2008-ին սկսվեց վրաց-օսական, այլ կերպ ասած `վրաց-ռուսական պատերազմը, որը հայտնի է նաեւ որպես« օգոստոսյան պատերազմ »: Այն տևեց 5 օր և ավարտվեց վրացական կողմի ռազմական պարտությամբ, մի քանի այլ երկրներից Ռուսաստանի կողմից Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախության ճանաչմամբ, ինչպես նաև այդ հանրապետություններում Ռուսաստանի ռազմական ներկայության ուժեղացմամբ 4: Հարավային Օսիայի վրա հարձակումը Վրաստանն արդարացրեց իր տարածքում վերահսկողություն սահմանելու և այնտեղ սահմանադրական կարգը վերականգնելու անհրաժեշտությամբ: http: //books.sipri.org/files/FS/SIPRIFS0904.pdf.2 Ռուս-վրացական հնգօրյա պատերազմը և դրա աշխարհաքաղաքական հետևանքները Հարավային Կովկասում, Փաստերի փաստ, http: //fact.am/archives/4925: 3 ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարը քաղաքականորեն աջակցեց Վրաստանին Ռուսաստանի հետ կապված, 4.10.2007, http: //newsru.com/world/04oct2007/cheffer.html.4 2008-ի օգոստոսի 8-ին սկսվեց ռուս-վրացական պատերազմը, Razm.info, 08.08.2013, http: //razm.info/17366: Պատերազմը սկսվեց օգոստոսի 7-ի լույս 8-ի գիշերը, երբ Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին հրամայեց ռմբակոծել Հարավային Օսիայի մայրաքաղաք kխինվալը, որից հետո վրացական զորքերը սկսեցին ցամաքային հարձակումը: Հրթիռակոծվել են նաեւ Հարավային Օսիայի տարածքում գտնվող ռուս խաղաղապահների զորանոցները: Օգոստոսի 8-ի ցերեկը Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդեւը հրաման արձակեց ռազմական գործողություններ սկսել ՝ «խաղաղություն պարտադրելով»: Մի քանի օրից ռուսական բանակը մտավ Փոթի, Գորի, Սենակի և ugուգդիդի ՝ մոտենալով մայրաքաղաք Թբիլիսիին: Չկարողանալով կասեցնել հակառակորդի առաջխաղացումը ՝ վրացական բանակը նահանջեց ՝ կորուստներ կրելով: Այս ամենից հետո պաշտոնական Թբիլիսին ստիպված էր մտածել հրադադարի մասին: Ռազմական գործողությունները տևել են մինչև օգոստոսի 12-ը, որից հետո Վրաստանի, Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի «Ռուսաստանի նախագահների» ներկայացուցիչների միջեւ ստորագրվել է հակամարտության խաղաղ կարգավորման նախագիծը: Պատերազմի արդյունքում սկսվեց նախկինում չճանաչված Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի միջազգային ճանաչման գործընթացը: Աբխազիան և Հարավային Օսիան առաջինը ճանաչեցին Ռուսաստանը որպես անկախ պետություն, որին հաջորդեցին Վենեսուելան, Վանուատուն, Նիկարագուան, Նաուրուն և Տուվալուն: Սեպտեմբերի 2-ին Վրաստանը հայտարարեց Ռուսաստանի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերությունների խզման մասին ՝ մեղադրելով նրան իր տարածքները գրավելու մեջ: Քաղաքականությունը պատերազմից հետո: 2008 թ.-ի օգոստոսի 12-ին իր կարծիքը հայտնեց ԱՄՆ Սենատի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Josephոզեֆ Բայդենը. «Պատերազմը շարունակելու դեպքում Ռուսաստանը կարող է դառնալ այն կողմը, որն ամենից շատ կտուժի»: Սա հստակ ընդգծում է հակամարտության ընդհանուր բնույթը, այսինքն ՝ ԱՄՆ-ն ամեն կերպ բացասական դիրք էր ցույց տալիս: Նույն օրը Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին հայտարարեց, որ Վրաստանը լքում է ԱՊՀ-ն, իսկ օգոստոսի 14-ին Վրաստանի կառավարությունը հաստատեց որոշումը: Չնայած ԱՊՀ-ն քաղաքական մեծ ներուժ ունեցող կառույց չէր, բայց առաջին հերթին խորհրդատվական հարթակ էր նախկին ԽՍՀՄ երկրների համար, և այս դեպքում Վրաստանը փակեց Ռուսաստանի հետ նման մասշտաբով բանակցելու կամ որոշ պայմանավորվածություններ ձեռք բերելու հնարավորությունը: Արդեն օգոստոսի 20-ին Ռուսաստանի արտգործնախարար Ս.Լավրովը «Wall Street Journal» պարբերականում կարևոր հայտարարություն արեց: «ԱՄՆ-ն պետք է ընտրություն կատարի վրացական վիրտուալ նախագծի կամ Ռուսաստանի հետ ավելի համապարփակ գործընկերության միջև»: ՆԱՏՕ-ի կոնկրետ շահը նույնպես թելադրված էր Վրաստանում: Դեռ 2008-ին: Օգոստոսի 17-ին, Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը, գտնվելով Թբիլիսիում, հայտարարեց. «Եթե Վրաստանը ցանկանա, ՆԱՏՕ-ի Բուխարեստի գագաթնաժողովի որոշումը չի փոխվի. Վրաստանի համար ՆԱՏՕ-ի դռները կբացվեն»: Սեպտեմբերի 4-ին Սպիտակ տան պաշտոնական ներկայացուցիչը հայտարարեց, որ Ուկրաինան և Վրաստանը կատարում են ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու համար անհրաժեշտ պահանջները, իսկ միանալու որոշումը կկայացվի դեկտեմբերին: Սեպտեմբերի 15-16-ը Թբիլիսիում տեղի ունեցավ ՆԱՏՕ-ի խորհրդաժողով, որը բացեց Վրաստանի Նախագահ Մ. Սահակաշվիլին: ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յաապ դե Հուպ Սխեֆեր: Համաժողովի ընթացքում Գլխավոր քարտուղարը հայտարարեց, որ վերջին ամսվա իրադարձությունները կարող են խանգարել Վրաստանին ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուն, այնուամենայնիվ, Դաշինքի դռները Վրաստանի համար դեռ բաց են, որ ոչ մի այլ երկիր իրավունք չունի վետո դնել այս խնդրի վրա: 2008 1945 թ. Սեպտեմբերի 19-ին ԱՄՆ պաշտպանության նախարար Ռոբերտ Գեյթսը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը ուժգին պատասխան կստանա Միացյալ Նահանգներից, եթե ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց հետո հարձակվի Վրաստանի վրա: Վրացական երազանքն ու դեռ անհասանելի ՆԱՏՕ-ն: 2008 Բուխարեստում ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովում սկսվեց Վրաստանին անդամակցությանը նախապատրաստելու գործընթացը: Դրանից հետո Վրաստան-ՆԱՏՕ համագործակցությունն էլ ավելի ընդլայնվեց: Վրաստանը համապատասխանում է ՆԱՏՕ-ի ստանդարտներին 1 Ռուսաստանն ամենաշատն է կորցնում այս թանկ հակամարտությունում, Financial Times, 12.08.2008, https: //next.ft.com/content/8eb68046-6898-11dd http: //www.wsj.com/articles/SB121919150258855111.3 Մերկելը Թբիլիսիում: ՆԱՏՕ-ի զորքերը վերաբացվում են դեպի Վրաստան, 17.08.2008 թ. http: //www.newsru.com/world/17aug2008/merkel.html: Դրան հասնելու համար նա ստիպված էր բարեփոխումներ կատարել պաշտպանական համակարգում: Վրաստանում ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու գործընթացը շատ լուրջ է ընդունվում: Այս տարիների ընթացքում, հատկապես 2012-ին: Իշխանափոխությունից հետո (Սաակաշվիլիին հեռացրեց «Վրացական երազանք» կուսակցության հիմնադիր Բիձինա Իվանիշվիլին), ՆԱՏՕ-ի ստանդարտներին հասնելը դարձավ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղություններից մեկը: 2014 թ. ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Անդերս Ֆոգ Ռասմուսենը հունիսի 25-ին Բրյուսելում ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովի բացման ժամանակ ասաց, որ Վրաստանին առաջարկվում է ՆԱՏՕ-ի վրա հիմնված համագործակցության նոր փաթեթ, որը թույլ կտա ավելի մոտենալ ՆԱՏՕ-ին: Ըստ նրա ՝ բաց դռների քաղաքականության շնորհիվ ՆԱՏՕ-ի սկզբունքները մնացել են նույնը, ոչ մի երկիր չի կարող կանգնեցնել այդ գործընթացը: «Ես ուզում եմ մեկ անգամ եւս շեշտել բաց լինելու քաղաքականությունը, քանի որ դրանից օգուտ կբերի ոչ միայն ՆԱՏՕ-ին անդամակցել ցանկացող երկրները, այլեւ բուն Դաշինքը: Մեր հիմնական սկզբունքներն անփոփոխ են: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել Վրաստանը, որին մենք առաջարկել ենք դաշինքի հետ համագործակցության նոր հիմնական փաթեթ: Դա կօգնի Վրաստանին մոտենալ ՆԱՏՕ-ին: « Վերջերս լայնորեն քննարկվում էր ՝ Վրաստանը կմիանա ՆԱՏՕ-ին Ուելսի գալիք գագաթնաժողովին, թե ոչ: Ենթադրվում է, որ նման բանակցությունների պատճառը վերջերս Վրաստանի ակտիվ քաղաքականությունն է, մասնավորապես հայտարարությունը, որ 2015 թվականից Վրաստանը կդառնա ՆԱՏՕ-ի Արագ արձագանքման ուժերի մաս, իսկ ԱՄՆ-ը կլինի հովանավոր: Ի պատասխան Վրաստանի քայլերին ՝ Դաշինքին անդամակցելու Ուելսում սեպտեմբերի 4-5-ին կայացած ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովին, վերջինիս առաջարկվեց համագործակցության նոր փաթեթ: Դա ենթադրում էր Վրաստանում կրթական բազայի ստեղծում, ռազմական դպրոցի լոգիստիկ կենտրոնի բացում: Այս մասին 2014-ին Վրաստանի պաշտպանության նախարար Իրակլի Ալասանիան լրագրողներին ասաց հոկտեմբերի 9-ին: «Վրաստան-ՆԱՏՕ համագործակցության փաթեթը նախատեսում է ոչ միայն համատեղ ուսումնական բազա, այլ նաև ստեղծել ռազմական դպրոց, որտեղ կպատրաստվեն տարբեր երկրների զինծառայողներ: ՆԱՏՕ-ի փաթեթի կետերի իրականացման վրա կաշխատեն հատուկ մասնագետներ, որոնք կաշխատեն Վրաստանի զինված ուժերի գլխավոր շտաբում »2: Ըստ Ալասանիայի, Պաշտպանության նախարարությունն արդեն ուղարկել է ՆԱՏՕ-ին իր նկատառումները, թե ինչ ուսումնական բազա պետք է լինի, և սպասում է Դաշինքի անդամ երկրների պատասխանին: Իրակլի Ալասանիան անդրադարձել է նաեւ Ռուսաստանի արտգործնախարարության հոկտեմբերի 8-ի հայտարարությանը, թե «նման գործընթացները (Վրաստանում ՆԱՏՕ-ի ենթակառուցվածքների ստեղծում) կարող են սպառնալիք դառնալ Կովկասի տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռության համար»: Ալասանիան հակադարձեց ՝ նշելով, որ տարածաշրջանի «ամենամեծ սպառնալիքը» Ռուսաստանն է, որ ուժեղ Վրաստանը կնշանակի տարածաշրջանում հավասարակշռության պահպանման ուժեղ կողմնակից 4: Հոկտեմբերի 9-ին, իր հերթին, Վրաստանի վարչապետի Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների գծով հատուկ ներկայացուցիչ uraուրաբ Աբաշվիձեն հայտարարել է. «ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը տարածաշրջանի համար սպառնալիք չի ներկայացնում, նրա անվտանգությունը խախտում է չլուծված խնդիրներ»: Նա ավելացրեց, որ պատրաստվում է այս հարցը Պրահայում քննարկել իր ռուս գործընկերոջ հետ 5: Ռուսաստանում, սակայն, նրանք այլ կարծիքի են: «Ազատություն» ռադիոկայանի կովկասյան թղթակիցը զրուցեց ռուս ռազմական փորձագետ, պահեստազորի գնդապետ Վիկտոր Բարանեցի հետ, ըստ որի, ըստ Ռուսաստանի, պատասխան քայլերը երկար չեն տեւի: «Չեմ բացառում, որ սահմանին մեր կամ, եթե ցանկանում եք, մեր սահմանապահների համատեղ խումբը կամրապնդվի: Չեմ բացառում, որ այնտեղ կարող են հայտնվել զենիթահրթիռային համակարգեր, հակատանկային միջոցներ, հրետանի: Մենք կարծում ենք, որ Աբխազիայում ավային Հարավային Օսեթիայում 1 ՆԱՏՕ-ն Վրաստանին առաջարկել է համագործակցության նոր հիմնական փաթեթ, Razm.info, 26.06.2014, http: //razm.info/47171: 2 Իրակլի Ալասանիա: Կրոնի սպառնալիքը Ռուսաստանի ագրեսիան է, բայց ոչ Վրաստանում ՆԱՏՕ-ի ենթակառուցվածքների տեղակայումը, GHN News Agency, 09.10.2014, http: //eng.ghn.ge/news-8980.html.3 МИД РФ. Վրաստանում ՆԱՏՕ-ի ենթակառուցվածքները մեծ կայունություն են ստեղծում, ՌԻԱ Նովոստի, 8 հոկտեմբերի, 2014 թ., Http: //ria.ru/world/20141008/1027487037.html. http: //www.apsny.ge/2014/mil/1412887864.php.http. //www.apsny.ge/2014/pol/1412878585.php. «ԱՄՆ-ում մեր ռազմական բազաները կարող են ամրապնդվել այնպես, ինչպես ՆԱՏՕ-ն անում է Եվրոպայում»: Ռուս քաղաքագետ Նիկոլայ Սիլան նշում է, որ այս հարցում կան հարաբերությունների մի քանի մակարդակներ: «Կան ռուս-ՆԱՏՕ, ռուս-ամերիկյան, ռուս-վրացական, վրաց-հարավօսական կամ վրաց-աբխազական հարաբերություններ: Այս համատեքստում կա մեկ մեծ խնդիր` Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի վրացական համայնքները: Սուխումիի կամ ընդհանրապես Tsխինվալիի քայլերը կարող են «ոչ մի կապ չունենալ Ռուսաստանի հետ ՆԱՏՕ-ի կամ Մոսկվայի և Թբիլիսիի միջև տեղի ունեցածի հետ» 2: Հոկտեմբերի 10-ին Վրաստանում ՆԱՏՕ-ի գրասենյակի ղեկավար Ուիլյամ Լահյուն հերքեց mediaԼՄ-ների հաղորդագրություններն այն մասին, որ ՆԱՏՕ-ն ուսումնական բազա կստեղծի Վրաստանում `ասելով.« Քննարկվող հարցը կապված է Վրաստանի Պաշտպանության նախարարության նոր ուսումնական բազայի հետ: ՆԱՏՕ-ն այդ հարցում կունենա իր աջակցությունը: Մեր խորհրդատու մասնագետները նույնպես կօգնեն: »3 Գրասենյակի ղեկավարն ասաց, որ Վրաստանն ունի նման ուսումնական բազա, որտեղ լեռնային հրաձիգներ են պատրաստվում ՆԱՏՕ-ի գործընկեր երկրներից: Այդ պատճառով նոր բազան չի կարող համարվել ՆԱՏՕ-ի հենակետ կամ ՆԱՏՕ-ի ուսումնական կենտրոն: Ավելի ուշ հաստատվեց, որ ամեն դեպքում ՆԱՏՕ-ն ենթակառուցվածքներ կունենա Վրաստանում `ուսումնական կենտրոնի տեսքով: Դա կլինի համատեղ, քանի որ ՆԱՏՕ-ն իր մասնագետներին կուղարկի Վրաստան ՝ մասնակցելու աշխատանքներին: Այնուամենայնիվ, Ուելսում ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովի ընթացքում Վրաստանին տրված համագործակցության նոր փաթեթի բովանդակությունը հասանելի չէր հասարակությանը: Ըստ Մոսկվայի, փաթեթը սպառնում է խախտել հավասարակշռությունը տարածաշրջանում, ինչին ի պատասխան Վրաստանի պաշտպանության նախարարը խոսեց փաթեթի մանրամասների մասին: Ենթադրաբար, ՆԱՏՕ-ն որոշեց հրապարակել փաթեթի ներածական մասը `այս բանավեճում որոշակի հստակություն մտցնելու համար: Ըստ տարածված հաղորդագրության, փաթեթի ներդրման մեջ հայտարարվում են փաթեթի նպատակները, ինչպես նաև Հյուսիսատլանտյան դաշինքին անդամակցելու թեկնածու երկրի կարգավիճակը: Փաթեթի հիմնական նպատակն է Վրաստանին նախապատրաստել ՆԱՏՕ-ին անդամակցությանը: 1. Դաշինքի երկրների արտաքին գործերի նախարարները 2014 թ. Հունիսի 25-ին նրանք պայմանավորվեցին մշակել համագործակցության նոր փաթեթ Վրաստանի համար: Փաթեթի նպատակն է բարձրացնել Վրաստանի պաշտպանական կարողությունները, ինչը կօգնի այդ երկրին միանալ: 2. Նշված փաթեթը մշակվել և իրականացվել է Վրաստան-ՆԱՏՕ հանձնաժողովի շրջանակներում: Այն կենտրոնական դեր է խաղում Բուխարեստի գագաթնաժողովից հետո Վրաստանին անդամակցությանը նախապատրաստելու գործընթացը վերահսկելու գործընթացում (սա 2008-ի գագաթնաժողովի մի մասն է): Վրաստանը ՝ որպես թեկնածու երկիր, իր տարեկան ծրագրերում կներկայացնի այդ փաթեթի մասերը: 3. Դաշինքի երկրները խրախուսվում են հաշվի առնել փաթեթի դրույթները Վրաստանի հետ երկկողմ համագործակցության դեպքում 4: «Վրաստանը հաստատ կդառնա ՆԱՏՕ-ի անդամ, երբ համապատասխանի Դաշինքի կողմից սահմանված բոլոր չափանիշներին»: Սրանք ՆԱՏՕ-ի նոր գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգի խոսքերն են: «Վերջին տարիներին Վրաստանը բավականին մոտ է եղել ՆԱՏՕ-ին: Մենք շարունակում ենք առաջ շարժվել Բուխարեստում ՆԱՏՕ-ի 2008 թ. Գագաթնաժողովում ընդունված որոշման համաձայն, որում ասվում էր, որ Վրաստանը կդառնա ՆԱՏՕ-ի անդամ, երբ համապատասխանի բոլոր չափանիշներին: Մենք ձեզ կաջակցենք այդ ուղղությամբ: « Նրա խոսքերով, Վրաստանը Հյուսիսատլանտյան դաշինքի ամենահավատարիմ գործընկերներից է եւ մեծ դեր է խաղում խաղաղապահ առաքելություններում: Այդ պատճառով նրանք կշարունակեն օգնել Վրաստանին հետագա բարեփոխումների համար 5: 1 Ի՞նչ պետք է ասի Մոսկվան: «Կովկասի արձագանք», 09.10.2014, http: //www.ekhokavkaza.com/a/26629632.html.2 Նիկոլայ Սիլաև, Անդրեյ Սուշենցով: Վրաստանը ընտրություններից հետո և ռուս-վրացական հարաբերությունների հեռանկարները, Regnum տեղեկատվական գործակալություն, http: //regnum.ru/news/1620583.html.3 ՆԱՏՕ-ն ստուգեց Վրաստանում շինարարական բազաների կառուցումը, ժապավեն, 10.10.2014, https: //lenta.ru/news/2014/10/10/base/.4 ՆԱՏՕ-ն հայտարարել է Վրաստանին տրված համագործակցության նոր փաթեթի ներդրման մասին, Razm.info, 31.10.2014, http: //razm.info/55637: 5 Ստոլտենբերգ: Վրաստան - ՆԱՏՕ-ի միակ հավատարիմ գործընկերներից մեկը, Sputnik, 18.11.2014, http: // sputnik Վրաստանը տարիներ շարունակ ձգտում է անդամակցության, բայց ՆԱՏՕ-ն դեռ պատրաստ չէ դրան: Վրաստանը շատ լավ քարտ է ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի համար `Ռուսաստանին հակազդելու համար: Դժվար է հստակ ասել, թե ինչպես կզարգանան Վրաստան-ՆԱՏՕ, Վրաստան-ԱՄՆ-Վրաստան-Ռուսաստան հարաբերությունները, բայց ակնհայտ է, որ այս սառը հակամարտությունը լարվածություն է Կովկասի տարածաշրջանի համար: Կարծում ենք, որ ստեղծված իրավիճակը ձեռնտու է բոլոր կողմերին: Մեծ տերությունները հետապնդում են իրենց սեփական շահերը: Հաճախակի շահերի բախումը սրում է տարածաշրջանում հավասարակշռության խնդիրը, երբեմն փոխադարձ սպառնալիքների, մերթ գործնական քայլերի միջոցով (օրինակ, Վրաստանում ուսումնական կենտրոնի բացում), և Վրաստանը համոզեց իր հասարակությանը, որ ինքը եվրոպական համապատասխան երկիր է մի օր կմիանա ՆԱՏՕ-ին: Այս մասին են վկայում Միջազգային հանրապետական ​​ինստիտուտի (IRI) կողմից անցկացված սոցիոլոգիական հարցման տվյալները, որտեղ վրացի հարցվածների 79% -ը սատարում է երկրի ՆԱՏՕ-ին անդամակցության գործընթացին: Հասմիկ Մելիքսեթյան ՎՐԱՍՏԱՆ-ՆԱՏՕ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ VԱՐԳԱՈՒՄԸ 2008 Թ. ՕԳՈՍՏՈՍԻ ՊԱՏԵՐԱՄԻTER ՀԵՏ Հիմնաբառեր. ։

Վրաստանում հնգօրյա պատերազմը (2008 թ. օգոստոս) լուրջ հետևանքներ ունեցավ կովկասյան տարածաշրջանի համար։ Վրաստանը վերածվեց ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության ռազմաքաղքական շահերի բախման թատերաբեմի։ Հոդվածում փորձ է կատարվել ցույց տալ, թե ինչպես Վրաստանը պատերազմից հետո իր համար ընտրեց անվտանգության դաշինք և թե ներկայումս դա ինչպես է ազդում տարածաշրջանի կայունության վրա։

ԱՆՁՆԱՅԻՆ ԻՄԱՍՏՆԵՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆ ՉԱՓՈՒՄԸԱնձի իմաստի խնդիրները ներկայումս դարձել են ավելի բարդ և, միաժամանակ, ավելի արդիական։ Ունենալով բազմակի զբաղվածություններ՝ անձն այսօր ապրում է արագացված և «սայթաքող»ժամանակում։ Նա, կարծեք, չափում և հաշվում է իր ամեն րոպեն, սակայն հազվադեպ է հասցնում ռեֆլեքսիայի ենթարկել այդ հոսքի գոնե մի մասը՝ որպես ապրված և մտահայեցված, իմաստավորված ժամանակ։ Այսպիսով, պարադոքսալ իրավիճակ է, որտեղ, մի կողմից, կենսական ժամանակը հագեցել ուխտացել է, մյուս կողմից՝ վտանգ ունի բովանդակազրկվելու՝ ժամանակակից մարդու մոտ սրելովիմաստի ճգնաժամերի հարցերը։ Եվ այսպես, այս հոդվածում փորձեր է արվում ուրվագծել կենսականժամանակի և իմաստի առնչությունները։ Մարդու՝ որպես ակտիվ էակի, հասկացումը, ով ունի անցյալի պատկեր, ապրում է ներկայում ևկերտում ապագա, այլ կերպ ասած՝ ունի իր նարատիվը1, անհնար է առանց նրա իմաստային կողմնորոշիչների դիտարկման։ Իր հերթին, իմաստների դիտարկումն էլ թերի է՝ առանց ժամանակի ֆենոմենինանդրադարձի։ Հաշվի առնելով, որ ժամանակակից մարդու իմաստները երբեմն կրում են միմյանց բացառող բնույթ՝ կարելի է ենթադրել, որ հենց ժամանակի կատեգորիան է ապահովում միմյանցից տարբերվող իմաստների միավորումը կենսական կոորդինատների համակարգի մեջ։ Իմաստն անհատի կենսական տարածության համակարգային որակն է՝ պայմանավորելով նրա անձի և կյանքի ֆենոմենը։ Իմաստային համակարգի կազմակերպման չափանիշերից մեկը շրջապատող իրականության հետմարդու փոխհարաբերությունների կոգնիտիվ բարդությունն է. չէ որ հենց կոգնիտիվ գործընթացներնեն պայմանավորում մարդու ընկալման ադեկվատությունը, թույլ տալիս իմաստավորված փոխազդելուօբյեկտիվ իրականության հետ և բնութագրում սուբյեկտիվ իրականության բովանդակությունն ու սահմանները։ Կոգնիտիվ բարդություն ասելով՝ այստեղ հասկացվում է անհատական իմաստային դաշտիտարբերակվածությունը, որտեղ իմաստները գտնվում են փոխհամաձայնեցվածության մեջ։ Կոգնիտիվբարդության մակարդակն արտացոլում է անհատի իմաստային համակարգերի բովանդակությունը,որոնք մարդը ստեղծում և այնուհետև նրանց օգնությամբ փոխազդում է օբյեկտիվ իրականությանհետ2։ Օբյեկտիվ իրականության հետ մարդու փոխհարաբերությունների բնույթին համապատասխան՝կարելի է նկարագրել իմաստային համակարգի մակարդակային կառուցվածքը։ Այսպիսի համակարգիառաջին մակարդակը կենսաբանորեն պայմանավորված իմաստների մակարդակն է։ Նրանք ծագում ենզգայությունների հիման վրա և պայմանավորում օրգանիզմի գործառումը և շրջապատող իրականության ֆիզիկական ներգործության նկատմամբ նրա ռեակցիաները։ Այստեղ իմաստները ներկայացվածեն որպես շրջապատող միջավայրի փոփոխությունների նկատմամբ օրգանիզմի կենսաբանականադապտացիայի անգիտակցական մեդիատորներ։ Անկասկած, իմաստների այդ մակարդակը չի կարելիանվանել անձնային, քանի որ դրանք պայմանավորված են ոչ թե անձով, այլ ամբողջ կենդանականկյանքի բնույթով։ Բացի այդ, այս դեպքում անհնար է խոսել կոգնիտիվ բարդության որևէ հիմքի մասին, դրա հետևանքով՝ նաև ժամանակային հեռանկարի մասին։ Շրջապատող իրականության գրգռիչների նկատմամբ օրգանիզմի ռեակցիաներն ընթանում են միայն «այստեղ»։ Նրանք չունեն գիտակցական փորձ և նպատակներ։ Եթե նրանք գիտակցվում են, ապա դա տեղի է ունենում «հետո»` առավելբարձր մակարդակում, և նրանց գիտակցումն ավելի շուտ կրում է մեկնաբանման, քան իմաստավորման բնույթ։ Կարելի է համաձայնել Բրատուսի հետ, ով կենսաբանորեն պայմանավորված իմաստ1 Narrative - պատմություն, պատմվածք։ Հետդասական հոգեբանության մեջ առանցքային տերմին է, որը նշանակում է անձի կողմից ապրվող և վերարտադրվող կյանքի պատմություն, պատմության դրվագ, որտեղ երկրորդային է և նույնիսկ պահպանված չէկյանքի իրադարձությունների ճշգրիտ քրոնոլոգիան, հաջորդականությունը, փոխարենն արտահայտվում է դրանց նշանակալիությունն ու իմաստն անձի համար։ 2 Տե՛ս Серый А., Яницкий М., Трансформация системы личностных конструктов как механизм динамики актуальных смысловыхсостояний в ходе психологического тренинга, Ползуновский вестник, №3, 2004։ ները վերագրում է մինչանձնային մակարդակին1։ Դրանք ավելի շուտ նախաիմաստներ են, կառուցողական նյութ, որի հիման վրա ծագում է իրականության զգացումը։ Երկրորդ մակարդակում իմաստները կրում են անհատական բնույթ և արտացոլում անձիպահանջմունքային ոլորտը։ Դրանք դեռ թույլ գիտակցվող կազմավորումներ են, որոնք արտահայտումեն դրդապատճառի հարաբերութունը նպատակի հետ։ Այդ հարաբերությունը մոտիվացնող նպատակների դերում հանդես են գալիս ցանկությունները, առարկայական աշխարհի տարրերը և սոցիալականմիջավայրի սահմանափակումները։ Իրականության տարրերի նկատմամբ հարաբերությունները կառուցվում են որոշակի գիտելիքների վրա, որոնք կրում են պատկերացումների բնույթ։ Այս մակարդակիիմաստները բնութագրվում են ցածր կոգնիտիվ բարդությամբ։ Ասվածի համաձայն` իմաստները կրումեն բացառապես իրավիճակային բնույթ, քանի որ արտացոլում են պահանջմունքների բավարարումը։ Ժամանակային սահմանները որոշվում են իրավիճակի կոնտեքստով, իմաստները լոկալացվում են կամ«ներկայում» կամ «ոչ հեռավոր անցյալում»։ Դրանով պայմանավորված՝ այս մակարդակի իմաստներիհիմնական գործառույթն անհատի ադապտացիան է սոցիալական իրականության պայմաններին։ Երրորդ մակարդակն անձնային իմաստներն են։ Դրանք կայուն անձնային կազմավորումներ են,որոնք միջնորդավորում են մարդու կենսագործունեությունը։ Այս մակարդակում իմաստները հանդեսեն գալիս անձի արժեքային կողմնորոշիչների դերում, որոնց հիմնական ֆունկցիան անձի ինտեգրացիան է սոցիալական կյանքի պայմաններին։ Ժամանակային հեռանկարն այս մակարդակում ներառումէ երկարատև պլանավորում` հիմնված անձնային փորձի և օբյեկտիվ իրականության հետ իմաստայինհարաբերության վրա։ Կոգնիտիվ բարդության այսպիսի մակարդակը թույլ է տալիս ճկուն կերպով մոտենալ կենսական խնդիրների լուծմանը։ Անձնային իմաստների համակարգի չորրորդ մակարդակն արտացոլում է մարդու կենսաիմաստային հարաբերությունները` ինքն իր, աշխարհի, այլ մարդկանց նկատմամբ։ Դա մարդու կողմից իր կյանքի ամբողջական ընկալումն է։ Ժամանակային հեռանկարն ընգրկում է անցյալի, ներկայի և ապագայիիրադարձությունների լայն սպեկտր2։ Օբյեկտիվ իրականության ցանկացած տարր իր իմաստային բովանդակությունը ստանում է շնորհիվ այն բանի, որ նրան հաղորդվում է իմաստ կամ բացահայտվում է իրի իմաստը։ Իմաստի հաղորդման ակտի շնորհիվ մարդն ընկալվող իրը կապի մեջ է դնում իր սուբյեկտիվ իրականության հետ։ Իրականության որոշակի երևույթի կամ օբյեկտի իմաստավորման գործընթացն իրագործվում է տարբերժամանակային լոկուսների (անցյալի, ներկայի, ապագայի) համաժամանակեցման արդյունքում։ Ներկայում իրականության ադեկվատ իմաստավորումը հնարավոր է անցյալ փորձի և հարաբերականորեն անհատական նպատակի (այսինքն` ապագայի) իմաստավորման արդյունքում։ Իմաստային լոկուսների համաժամանակեցման արդյունքում տեղի է ունենում սուբյեկտիվ իրականության սահմանների ընդլայնում, այսինքն` կյանքի նոր պայմաններում անձի ինտեգրացիա։ Անհատական արդյունավետկյանքի անհրաժեշտ պայման է իմաստի ժամանակային լոկուսների համաժամանակեցումը։ Ժամանակային լոկուսների համաժամանակեցման գործընթացը կարելի է նկարագրել որպես անձի հատուկվիճակ՝ ակտուալ իմաստային վիճակ, որը կարգավորում է անձի և շրջապատող իրականության ինտեգրացիայի գործընթացը։ Ժամանակի ընթացքը կառուցակցվում է անցյալի, ներկայի և ապագայի անդառնալի հաջորդականության մեջ, որոնցից յուրաքանչյուրն ապրվում է միանգամայն այլ ձևով։ Ընդ որում, մարդու վերաբերմունքն անցյալի և ապագայի իրադարձություններին ուղեկցվում է որոշակի հուզական կոնտեքստով։ Ճգնաժամային իրավիճակում, երբ անհնար է իմաստավորել իրականության որևէ օբյեկտ կամիրավիճակ, ուժեղանում է ներքին լարվածությունը, որը պահպանվում է այնքան ժամանակ, մինչևիրավիճակը կներառվի գիտակցման առավել լայն շրջանակի, առավել լայն ժամանակային հեռանկարիմեջ։ Եթե մարդը չի կարողանում դուրս բերել իմաստ իրավիճակից կամ իմաստավորել այն, նա ուղղակի իրավիճակին վերագրում է ժամանակային լոկուսներից մեկին վերաբերող նշանակություն, ինչըհանգեցնում է տվյալ ժամանակային լոկուսում ֆիքսացիայի, հետևաբար յուրահատուկ «իմաստայինապաժամանակեցման»։ Ծայրահեղ դեպքում մարդը կարող է «դուրս թռչել» ժամանակային բոլոր լոկուսներից։ Իմաստային ապաժամանակեցման դեպքում մարդն ընկալում է իրականությունը կամ անցած փորձի, կամ ապագային վերագրվող իր պատկերացումների պրիզմայի միջով, կամ նրա վարքըդառնում է իրավիճակային։ Բնականաբար, այս գործոնը չի կարող չազդել անձի կողմից իր՝ անցյալի, ներկայի և ապագայիսուբյեկտիվ ընկալման առանձնահատկությունների վրա։ Այսկերպ, ժամանակի ապրումը յուրահատուկվիճակ է, որն արտահայտում է անհատի վերաբերմունքն անցյալի, ներկայի և ապագայի իմաստների1 Տե՛ս Братусь Б., Аномалии личности, Москва, 1988, էջ 301։ 2 Մանրամասն տե՛ս Структурно-содержательные характеристики системы личностных смыслов (հասանելի էhttp։ //hpsy.ru/public/x2628.htm հղմամբ)։ նկատմամբ։ Անկասկած, այդ վիճակը հնարավոր է միայն ներկա պահին, սակայն այն, ինչն արժեքավորէ մարդու համար անցյալում, մնում է նրա համար իրականություն կամ այլ կերպ ասած՝ «ներկառուցված է» նրա ինքնակենսագրական պատմության մեջ (նարատիվում)։ Համանմանորեն, մարդու սուբյեկտիվ իրականության մեջ առկա են որոշակի սպասումներ և պլաններ։ Ներկա պահին սուբյեկտիվ իրականության ժամանակային ասպեկտների ազատ կառուցակցման առկայությունը վկայում է այդ վիճակն ապրող անձի ամբողջականության մասին1։ Գրիֆֆի կողմից առաջադրված՝ ժամանակի ապրման պարբերացման մեջ մեկ տարեկան երեխանապրում է ներկայում, երեք տարեկանում երեխան կողմնորոշվում է ժամերով, չորսում` նա զգում է«այսօր» հասկացությունը, իսկ վեցում` դրսևորվում է երեկ-այսօր-վաղը տիրույթը։ Ութ տարեկան երեխան կողմնորոշվում է շաբաթներում։ 15 տարեկանում ժամանակի միավոր է դառնում ամիսը, իսկ 40տարեկան մարդը հաշվում է տարիներով և տասնամյակներով։ Էլինբերգն արդարացիորեն նշում է այսառիթով, որ մարդիկ տարբեր չափով են հետաքրքրվում իրենց անցյալով և ապագայով2։ Այս փաստըմեծապես պայմանավորված է ժամանակի իմաստային հագեցվածությամբ։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ անձի գործառման արդյունավետությունը մեծապես պայմանավորված է նրանով, թե ինչքանով է մարդը կարողանում իր կենսական ժամանակի յուրաքանչյուրպահի իմաստը համաժամանակեցնել իր ներկայում՝ «այստեղ և հիմա»։ Անի ԳրիգորյանԱՆՁՆԱՅԻՆ ԻՄԱՍՏՆԵՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆ ՉԱՓՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ կենսական ժամանակ, անձնային իմաստների համակարգ, ակտուալ իմաստային վիճակ, կոգնիտիվ բարդություն, ժամանակային լոկուս։

Հոդվածում դիտարկվում է անձնային իմաստների հարաբերությունն անձի կենսական ժամանակի, այն է՝ հոգեբանական անցյալի, ներկայի և ապագայի հետ։ Նկարագրվում են անձնային իմաստների համակարգի գործառման մեխանիզմներն ու օրինաչափությունները։ Որպես բովանդակային հոգեբանական բնութագրեր՝ հանդես են գալիս կոգնիտիվ բարդություն, ժամանակային լոկուսների համաժամանակեցում, ակտուալ իմաստային վիճակ հասկացությունները։ Տեսական վերլուծության արդյունքում նշվում է, որ անձի գործառումը մեծապես պայմանավորված է նրանով, թե ինչքանով է մարդը կարողանում իր հոգեբանական ժամանակի յուրաքանչյուր պահի իմաստը համաժամանակեցնել ներկայում՝ «այստեղ և հիմա»։

ԳՐԻԳՈՐ Բ ՎԿԱՅԱՍԵՐԻ ԱԹՈՌԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԵՎՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԾԱԼՔԵՐԸՀայ ժողովրդի արտագաղթի առաջին խոշոր շրջափուլը, որին 1020-ական թթ.սկիզբ էր դրել Վասպուրականի հայությունը, նկատելի փոփոխություններ առաջ բերեց հասարակական միջավայրում ու նրա կազմակերպման ձևերում։ Արտագաղթիհարուցած վերափոխումներն այնքան էին նշանակալի, իսկ հայրենիքը լքողների թվաքանակը՝ այնքան մեծ, որ Կ. Կահենը չի վարանել արձանագրելու. «Ամենակարևորարտագաղթերը հայերինն ու թուրքերինն են»1։ Նոր իրադրության պայմաններում քաղաքական միավորները թերևս տևական ժամանակ ունակ չեղան համախմբելու տարաբնակեցված հայությանը, ուստի ազգային միասնության ապահովման գործին շուտով լծվեց Հայոց եկեղեցին։ Այդ նույն ժամանակ ընթացքի մեջ էր հասարակականկյանքի փոփոխություններին կաթողիկոսական իշխանության հարմարվելու գործընթացը։ Այս ամենի արդյունքում ի հայտ եկած նոր իրողությունների գնահատմանխնդիրը բարդանում է կաթողիկոս Գրիգոր Բ-ի՝ առաջին հայացքից հակասական կերպարի պատճառով։ Օտարալեզու (մեծ մասամբ՝ ֆրանսերեն) ուսումնասիրություններում2, այնուհանդերձ, տրվել են բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ, վերհանվել ենհայոց հայրապետի գործունեության քաղաքական հեռահար նպատակները, հիմնավորապես ժխտվել է նրան մոլեռանդ ճգնավորի կերպար վերագրելու տեսակետը։ Միևնույն ժամանակ նկատենք նաև, որ այդ հետազոտություններում, հավանաբարելնելով ծրագրային կամ ժամանակագրական շրջանակներից, ամբողջական լուսաբանություն չեն ստացել մի շարք խնդիրներ, օրինակ՝ Գրիգոր Բ-ի աթոռակալությանհանգամանքներ, ուստի հարկ է անդրադարձ կատարել Պահլավունյաց կաթողիկոսական տան հիմնադրի տպավորիչ գործունեությանը՝ նկատի առնելով վերը նշվածը։ Խաչիկ Բ Անեցու մահը 1060 թ.3 թափուր թողեց հայոց հայրապետական աթոռը։ Նոր կաթողիկոսի ընտրության՝ Բյուզանդական կայսրության կողմից արգելքը հայ ժողովրդին 5 տարի4 շարունակ թողեց առանց եկեղեցու առաջնորդի։ Ի վերջո, 1065 թ.Կարսի թագավոր Գագիկ Աբասյանն իր թագավորությունը Բյուզանդիային զիջելուգնով ձեռք բերեց հայոց նոր հայրապետ ընտրելու թույլտվությունը։ Այս տրամաբանեcatholicos Grégoire II le Martyrophile et ses pérégrinations, «Բազմավէպ», 1974, v. 3-4, pp. 306-325։ Նույնի,L’Egypte vue par des Armeniens, Paris, 1988, էջ 7-24։ 3 Ընդունված է Պետրոս Ա Գետադարձի աթոռակալությունը հասցնել մինչև 1058 թ., իսկ Խաչիկ Բ Անեցունը՝ 1065 թ.։ Տե՛ս Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Էջմիածին, 2001, սյուն 1458-1460, 1467, 1480։ Հայտնաբերված սկզբնաղբյուրները, այնուհանդերձ, հիմք են տալիս կատարելու նոր թվագրություն։ Այսհարցերի շուրջ տե՛ս «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Ե-ԺԲ դդ., աշխ.` Ա. Մաթևոսյանի, Երևան,1988, էջ 102, ծան. 1։ Մաթևոսյան Կ., Անին մայրաքաղաք և կաթողիկոսանիստ, «ՊԲՀ», 2008, թ. 3, էջ 25։ 4 Հայոց կաթողիկոսարանի թափուրության տարիների հարցում սկզբնաղբյուրները միանշանակություն չենցուցաբերում։ Մեզ ավելի հավանական են թվում Վարդան վարդապետի և Ներսես Լամբրոնացու վկայությունները. տե՛ս Վարդան վարդապետ, Հաւաքումն պատմութեան, Վենետիկ, 1862, էջ 102։ Ներսէս Լամբրոնացի, Գաւազանագիրք, Ս. Ղազարի մատենադարան, ձեռ. 894, էջ 53ա-55ա։ լի դատողությունը ոչ միայն չի հակասում սկզբնաղբյուրներին, այլև վկայված է դրանցից երկուսում։ Այսպես, Ներսես Շնորհալին իր «Վիպասանություն» երկում հավաստիացնում է, որ Գագիկն իր թագավորությունը «այսր խնդրոյ (հայրապետի ընտրությանարտոնության - Ս. Բ.) փոխանակեալ»1։ Մյուս կողմից էլ՝ Ներսես Շնորհալու անհայտկենսագիրը՝ «Պատմութիւն վարուցն սրբոյն Ներսեսի Շնորհալւոյ» երկի հեղինակն էտալիս համանման վկայություն. «Զամուրն զԿարս այսմ խնդրելոյ փոխանակեալտայր ի ձեռս Հոռոմոց, և առնոյր հրաման նստեցուցանել զո և կամեսցին յաթոռ հայրապետութեանն Հայոց»2։ Հ. Բերբերյանը չի կասկածում նշված աղբյուրների արժանահավատությանը. «Շնորհալի և անոր կենսագիրը դեպքերուն գրեթէ ժամանակակից են, և ամէն պարագայի մէջ աւելի լաւատեղեակ կրնային ըլլալ, քան ուրիշները»3։ Ժ. Դեդեյանի տպավորիչ բնորոշմամբ՝ Կարսի թագավորության հանձնումով «վճարվեց հայոց կաթողիկոսության վերականգնման գինը»4։ Ինչո՞ւ նոր կաթողիկոս ունենալու իրավունք ձեռք բերած հայ քաղաքական միջավայրի ընտրությունը կանգ առավ Վահրամ Պահլավունու թեկնածության վրա։ Մ. Օրմանյանը պարտադիր պայման է համարում այնպիսի գործչի ընտրության անհրաժեշտությունը, «որուն յունասէր զգացումները երկբայութեան տեղի չթողուին», ըստ այդմէլ՝ իրադարձությունը բացատրում է միայն այդ մեկնակետից5։ Իրականում, սակայն,հայրապետական ընտրության վրա կարևոր պետք է եղած լիներ Սահակ Պարթևիտեսիլքի6 ազդեցությունը։ Այն, որ տեսիլքը մոռացված չէր խնդրո առարկա ժամանակաշրջանում, ապացուցվում է սկզբնաղբյուրների օգնությամբ։ Նախ՝ ինքը՝ կաթողիկոսն է իր իսկ գրած հիշատակարանում7 իր ընտրությունը կապում Սահակ Պարթևիտեսիլքի հետ, բացի այդ էլ՝ տեսիլքի մասին հիշատակություն ունի նաև ՄատթեոսՈւռհայեցին8։ Հասկանալի է, որ հայ հասարակական միջավայրը ևս պետք է ծանոթլիներ դրան։ Ղազար Փարպեցու «Հայոց պատմության» մեջ տեղ գտած այդ տեսիլքիկանխագուշակմամբ՝ «լռեսցէ… քահանայութիւն ի ցեղէ արժանաւոր քահանայապետին Գրիգորի»9։ Միայն դարեր անց՝ «մերձ յերևումն պղծոյն անապատի» տեսիլքիհամաձայն` «նորոգի աթոռ հայրապետութեան ի շառաւեղէ10 սրբոյն Գրիգորի»։ Հաշվիառնելով Պահլավունիների ծագման ավանդույթը հայ միջնադարյան պատմագրության մեջ՝ տեսիլքը կարելի է համարել կատարված։ Հետաքրքիր է, որ կաթողիկոսական աթոռը և՛ Լուսավորչի անմիջական հետնորդների (301-439 թթ.), և՛ Պահլավունիների (1065-1203 թթ.) ձեռքում մնաց 138 տարի11։ Երկու դեպքում էլ գահակալեց 7ական հայրապետ։ Այսպիսով, Սահակ Պարթևի տեսիլքի՝ կաթողիկոսական ընտրության վրա ունեցած ազդեցության մասին տեսակետը կարելի է ընդունելի համարել։ Մատթեոս Ուռհայեցին տեղեկացնում է, որ նախքան աթոռակալությունը Վահրամն ամուսնացել է, սակայն, շատ չանցած, լքել կնոջը և հեռացել աշխարհիկ կյան1 Ներսէս Շնորհալի, Բանք չափաւ, Վենետիկ, 1928, էջ 592։ 2 Սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ Պատմութիւն Վարուցն, «Սոփերք Հայկականք», հ. ԺԴ, Վենետիկ,1854, էջ 17։ 3 Պէրպէրեան Հ., Հայոց կաթողիկոսական աթոռին բարձումը 11-րդ դարին երկրորդ կէսին, «Հանդէսամսօրեայ», 1967, թ. 1-12, էջ 342։ 4 Dédéyan G., Les Arméniens sur la frontière sud-orientale de Byzance, fin IXe-fin XIe siècles, In։ Travaux de la5 Օրմանյան Մ., սյ. 1490։ 6 Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, քնն. բնագիրը՝ Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ստ. Մալխասյանցի,Երևան, 1982, էջ 66-82։ 7 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Ե-ԺԲ դդ., էջ 109։ 8 Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, գրաբար բնագիրը՝ Մ. Մելիք-Ադամյանի և Ն. Տեր-Միքայելյանի, Երևան, 1991, էջ 246։ 9 Ղազար Փարպեցի, էջ 76։ 10 Նույն տեղում, էջ 78։ 11 Ալիշան Ղ., Շնորհալի և պարագայ իւր, Վենետիկ, 1873, էջ 14։ քից1։ Համարվել է, թե նա անցել է քահանայական ձեռնադրության, վերանվանվելԳրիգոր և հավանաբար քաշվել Ամանոսի Սև լեռները՝ ճգնակեցության2։ Սակայնվճռական վկայություն ունենք հիշատակարաններից մեկում. «Խաւսք Գրիգորիսի Հայոց կաթողիկոսի, ի նախ Վահրամ առձայնեալ, և յորժամ կաթողիկոս ձեռնադրեցաւԳրիգորիս կոչեցաւ, յանուն նախնոյն իւրոյ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին»3։ Փաստորեն, Վահրամի անվանակոչությունը կատարվել է հենց կաթողիկոսական ձեռնադրության ժամանակ, որն առաջինն էր նրա հոգևոր կյանքում։ Եթե նա նախքան այդ էլձեռնադրված լիներ, ապա անվանակոչված կլիներ հենց այդ ժամանակ, ոչ թե աթոռակալելիս։ Ստացվում է, որ Վահրամ-Գրիգորը աշխարհիկ կյանքը լքել է կաթողիկոսական աթոռ բարձրանալիս և հանուն հենց դրա։ Նա ամենևին էլ չի եղել հոգևորական նախքան հայրապետ ընտրվելը։ Ո՞րն է ամենաուշագրավը։ Հայոց պատմությանմեջ արդեն իսկ կար դրա նախադեպը. 855 թ. կաթողիկոս էր ընտրվել Զաքարիա Ձագեցին՝ մի աշխարհական, որին նույն օրում շնորհվեցին եկեղեցական բոլոր աստիճանները։ Երկրորդ համանման դեպքով հայոց եկեղեցական կյանքում հաստատվումէ ավանդույթ, երբ կենսական խնդիրների լուծումը անհրաժեշտ է դարձնում եկեղեցական կանոնների անտեսումը և ցանկալի անձի, թեկուզ աշխարհականի կաթողիկոսական ձեռնադրությունը։ Իսկ Գրիգոր անվան ընտրությունը պետք է խորհրդանշեր կաթողիկոսական ինստիտուտի «նորոգումը» Լուսավորչի օրինակով ու նրա հետ հայոցնոր հայրապետի ունեցած տոհմական կապը։ Ահա այսպիսի հետաքրքիր հանգամանքների բերումով է, որ հայոց կաթողիկոսական աթոռ բարձրացավ Վահրամ-Գրիգոր Պահլավունին։ Նրա ինչպես աթոռակալումը, այնպես էլ եկեղեցական առաջնորդության շրջանը նշանավորվեց մի շարք իրողություններով, որոնք Հայոց եկեղեցու վերակազմակերպման գործընթացի արդյունքէին։ Այսպես, եկեղեցական ժողովը միառժամանակ կորցնում է հայրապետական ընտրությունը վավերացնող մարմնի իր գործառույթը՝ այն հանձնելով «սուրբ հոգուն»։ Պատահական չէ, որ Գրիգոր Վկայասերի ընտրության առթիվ Մ. Օրմանյանը գրում է.«եպիսկոպոսներէն գումարուած ընտրողական ժողով չէ եղածը»4։ «Զսա (Գրիգոր Բին - Ս.Բ.) յայտնեաց Հոգին Սուրբ նստել յաթոռ սուրբ Լուսավորչին»,- հաղորդում էպատմագիրը5։ Բարսեղ Ա-ն ևս կաթողիկոս է դառնում «հրամանաւ Հոգւոյն»6։ Այսպիսով, քաղաքական հանգամանքների բերումով եկեղեցական ժողովը միառժամանակզրկվում է կաթողիկոսական ընտրություն անցկացնելու իրավասությունից, որը, հայպատմագրության ընկալմամբ, հանձնվում է «սուրբ հոգուն»։ Իրականում վերադարձէ կատարվում կաթողիկոսական իշխանության ժառանգականության կարգին. հայրապետական աթոռն անցնում է Պահլավունյաց տան անդամներին, որոնք իրենք եննշանակում իրենց հաջորդողներին՝ այդպիսով «սուրբ հոգու շնորհը» փոխանցելովնրանց։ Հայոց կաթողիկոսական պաշտոնի ժառանգականությունն արդեն իսկ ուներերկու նախադեպ։ Սահակ Պարթևի մահը վերջ էր դրել Լուսավորչի տոհմի ժառանգական կաթողիկոսական իշխանությանը։ Տոհմակիցներ էին նաև 10-11-րդ դդ. ընդմիջումներով իրար հաջորդած 5 հայրապետները7, որոնք միավորվում են «Պետրոսյանտան»8 մեջ։ Պահլավունիները, այդպիսով, 3-րդ տոհմն էին հայրապետի պաշտոնում։ 1 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 102։ 2 Տե՛ս Պողարեան Ն., Հայ գրողներ, Ե-ԺԷ դարեր, Երուսաղեմ, 1971, էջ 194։ Օրմանյան Մ., սյ. 1491-1492։ 3 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Ե-ԺԲ դդ., էջ 135։ 4 Օրմանյան Մ., սյ. 1489։ 5 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 168։ 6 Նույն տեղում, էջ 360։ 7 Անանիա Ա Մոկացի, Խաչիկ Ա Արշարունի, Սարգիս Ա Սևանցի, Պետրոս Ա Գետադարձ, Խաչիկ Բ Անեցի։ 8 Կաթողիկոսական դինաստիայի անվանման առթիվ տե՛ս Dédéyan G., Les Arméniens…, էջ 230-232։ Հայոց եկեղեցու վերակազմակերպման մյուս դրսևորումը կաթողիկոսական տիտղոսի փոփոխությունն էր։ Արդեն Գրիգոր Գ-ի աթոռակալության կապակցությամբՄատթեոս Ուռհայեցին գործածում է «Կաթողիկոս ամենայն տանն Հայոց»1 արտահայտությունը՝ «կաթողիկոս Հայոց Մեծաց»-ի փոխարեն։ 1160-1170-ական թթ. հայբյուզանդական բանակցությունների վավերագրերում ևս գտնում ենք նոր տիտղոսիգործածության դրվագներ2։ Դիտված փոփոխության պատճառը միանգամայն տրամաբանելի է. հայոց կաթողիկոսարանի աշխարհագրական («Հայոց Մեծաց») ընկալումը հետզհետե փոխարինվում է էթնիկական հատկանիշով3։ Հայոց կաթողիկոսը այսուհետ ոչ միայն սոսկ Մեծ Հայքի, այլև տարասփռված ողջ հայության հոգևոր առաջնորդն է։ Այս գիտակցումով է 1160-ական թթ. Ներսես Շնորհալին սահմանել հայոցկաթողիկոսի հոգևոր իրավասության սահմանները՝ այն տարածելով հայազգի բոլորայն քրիստոնյաների վրա, «որք յարևելս՝ ի սեփական աշխարհս Հայաստանեայց բնակեալք, և որք յարևմտեան կողմանսդ սահեալք նշդեհութեամբ, և որք ի Միջերկրեայս»4։ Հայոց եկեղեցու առաջնորդի նոր տիտղոսն օտար սկզբնաղբյուրների կողմիցհամարժեք է դիտվում «խալիֆա» մահմեդական տիտղոսին5։ Բնական է, որ եկեղեցական համակարգի այդ էական փոփոխությունները, անշուշտ, իրենց կնիքը պետք է դնեին կաթողիկոսների գործունեության վրա։ Ահա այսմեկնակետից էլ հարկ է ուսումնասիրել Գրիգոր Բ-ի ձեռնարկած հեռավոր ու տևականճանապարհորդությունները, որոնք արդյունք էին առավելապես քաղաքական նպատակադրումների, քան կրոնական նախանձախնդրության կամ հոգևոր պահանջմունքների բավարարման։ Կաթողիկոսի մասին ամենից շատ տեղեկություններ հաղորդող ու ժամանակով ամենամոտ պատմագիր Մատթեոս Ուռհայեցին այդ ճամփորդությունները բացատրում է «միայնակեցութեան սիրով»6, «փափագանօք ի գլուխլերանց բնակիլ»7, «ընդ անապատսն առաջին սրբոց հարցն»8 շրջելու մտադրությամբ։ Այս մեկնաբանությունը տեղ է գտել նաև մի շարք ուսումնասիրություններում։ ԳրիգորԲ-ի ճամփորդությունները բացատրվել են «նախասիրած ճգնավորական կենցաղ վարելու և քրիստոնէական կեդրոնները այցելելու փափագով»9 (Ն. Պողարյան), «կրօնաւորական բարեպաշտութեանց»10 մղումով (Մ. Օրմանյան), «ասկետիկ սխրանքներիտենչով»11 (Մ. Շիրինյան)։ Որքան էլ մեզ համար ելակետային լինեն Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդումները, այնուհանդերձ պետք է դրանց վերաբերել որոշակի զգուշավորությամբ, մասնավորապես՝ հակասություն է ծագում այն հարցում, թե ինչու է «սեփական հոտը» տևական ժամանակով լքող ու միայն իր անձի փրկության մասին մտածող կաթողիկոսը նույն պատմագրի կողմից բնորոշվում որպես «սիւնն հաւատոյ Հայաստանեայց», «պարիսպ սրբոյ եկեղեցւոյ»12։ Խնդիրն այն է, որ Մատթեոս Ուռհայեցին հավանաբար նպատակ ունի քողարկելու ճանապարհորդությունների իրականպատճառը։ Այն, որ նա պետք է տեղյակ լիներ Գրիգոր Բ-ի՝ գոնե Եգիպտոս կատարածուղևորության մանրամասներին, գրեթե միանշանակ է. չէ՞ որ Ֆաթիմյանների հայազ1 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 360։ 2 Բոզոյան Ա., Հայոց կաթողիկոսի նորովի ընկալումը Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո,«Քրիստոնյա Արևելքը և Հայաստանը», Երևան, 2000, էջ 80-85։ 3 Նույն տեղում։ 4 Ներսես Շնորհալի, Թուղթ ընդհանրական, աշխ.՝ Է. Բաղդասարյանի, Երևան, 1995, էջ 53։ 5 Բոզոյան Ա.,Հայոց կաթողիկոսի նորովի ընկալումը…, էջ 83-84։ 6 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 204։ 7 Նույն տեղում, էջ 206։ 8 Նույն տեղում, էջ 228։ 9 Պողարեան Ն., էջ 194։ 10 Օրմանյան Մ., սյ. 1498։ 12 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 324։ գի կրոնափոխ վեզիր Բադր ալ-Ջամալին Կահիրեի պարիսպների երկրորդ գծի կառուցման նպատակով հենց Եդեսիայից էր տարել բազմաքանակ հայ արհեստավորներ, իսկ ողջ շինարարության վերահսկողությունը հանձնել էր Հովհան Կրոնավորին՝դարձյալ Եդեսիայից։ Սակայն պատմագիրը Բադրին հիշատակում է միայն մեկ անգամ՝ սելջուկ զորավար Ախսիսին հաղթելու և ողջ Եգիպտոսում խաղաղություն հաստատելու կապակցությամբ, այն էլ՝ առանց անվան, միայն ըստ տիտղոսի՝ Ամիր-Ճոշձևով (ամիր-ալ ջույուշ՝ զորքերի առաջնորդ)։ Բազմաթիվ մանրամասնությունների տիրապետող Մատթեոս Ուռհայեցին գրեթե լռում է Բադրի տպավորիչ գործունեությանվերաբերյալ. հասկանալի է, որ եկեղեցական պատմագիրն առնվազն անհանդուրժողականություն պետք է հանդես բերեր հավատափոխ հայի հանդեպ։ Մատթեոս Ուռհայեցին լռում է նաև Գրիգոր Բ-ի՝ Կ. Պոլիս և Հռոմ կատարած ճանապարհորդությունների իրական նպատակների վերաբերյալ՝ չցանկանալով պատմելհայոց կաթողիկոսական աթոռը վերականգնող ու նրա վրա Լուսավորչի տոհմին վերահաստատող կաթողիկոսի միարարական գործունեության մասին։ Ուստի, պատմագիրը նպատակ ունի մի կողմից՝ իդեալականացնելու Գրիգոր Բ-ին՝ նրան վերագրելովԳրիգոր Լուսավորչին հատուկ գծեր, մյուս կողմից էլ՝ քողարկելու նրա ճամփորդությունների քաղաքական հիմքը։ Հատկանշական է, որ Ներսես Շնորհալու անհայտկենսագիրը չի միանում Գրիգոր Բ-ին սոսկ ուխտավորի կերպար վերագրողների բանակին. «Շրջէր միշտ առ նոսա (քրիստոնյա հայերի մոտ - Ս. Բ.) և խրատէր զամենեսեան գնալ յօրէնս և ի պատուիրանս»1։ Այսպիսով, տարաբնակեցված հայությանը այցելելու և ստեղծված քաղաքական իրավիճակին արձագանքելու նպատակադրումովհայոց կաթողիկոսը ձեռնարկում է տևական ճանապարհորդություններ դեպի Կ. Պոլիս, Հռոմ, Եգիպտոս, Երուսաղեմ… Դրանց հերթականության և թվագրության վերաբերյալ սկզբնաղբյուրների հաղորդած տվյալները խիստ բազմազան են և աններդաշնակ2։ Այն հանգամանքը, որ Գրիգոր Վկայասերը կարող էր մի քանի անգամ այցելելնույն վայր, ուսումնասիրողին չի թողնում որևէ սկզբնաղբյուրի նկատմամբ անվստահություն ցուցաբերելու իրավունք՝ այդպիսով զրկելով նաև ուղևորությունների հաջորդականության և թվագրության համակարգված պատկեր ներկայացնելու հնարավորությունից։ Այսպես օրինակ` Վարդան վարդապետի վկայությամբ՝ գահակալումից 1տարի անց կաթողիկոսը մեկնում է Կ. Պոլիս3, մինչդեռ մյուս աղբյուրները ո՛չ հաստատում են, ո՛չ էլ հերքում այս տեղեկությունը, ուստի առավել խելամիտ մոտեցումըկողմնակի տվյալների և տրամաբանական դատողությունների վրա հիմնվելն է։ Այսճանապարհով առաջնորդվելով՝ Ժ. Դեդեյանը Գրիգոր Վկայասերի ճամփորդությունների սկիզբ է համարում 1074 թ.4։ Դրանից 1 տարի առաջ Գրիգոր Բ արտոնել էրՍարգիս Հոնեցու կաթողիկոսությունը՝ նրան ուղարկելով «զքօղն և զգաւազանն ևզսուրբ նշանն Տէր Պետրոսի»5։ Այս իրադարձությունը Ժ. Դեդեյանը համարում է«ակնհայտ հիմնավորում» 1074 թ. օգտին6. Փիլարտոս Վարաժնունուն ենթակա տարածքների7 հայության հովվապետությունը հանձնելով Սարգսին՝ Գրիգորը հանգիստկարող էր հեռանալ այդ շրջաններից ու սկսել իր ճամփորդությունները։ Այս կարծիքըխիստ հավանական է, մանավանդ որ համապատասխանում է Մատթեոս Ուռհայեցու1 Սրբոյն Ներսեսի Շնորհալւոյ Պատմութիւն վարուցն, էջ 19-20։ 3 Վարդան վարդապետ, էջ 102։ 5 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 226։ 7 Փիլարտոսին ենթակա տարածքների մասին տե՛ս նույն տեղում, էջ 108։ և Սմբատ պատմիչի վկայություններին1։ Այսպիսով, հավանաբար 1074 թ. հայոց հայրապետը ելնում է երկար ճանապարհորդությունների, որոնց քաղաքական ծալքերինկանդրադառնանք ստորև։ Գրիգոր Վկայասերի ուղևորությունը Կ. Պոլիս վառ գույներով ներկայացված էՆերսես Շնորհալու կենսագրի կողմից։ Կայսր Միքայել Է Դուկասը (1072-1078 թթ.) ևԿ. Պոլսի պատրիարք Կոսմասը (1075-1081 թթ.) «մեծաւ պատուով ընկալան զնա»2։ Գրիգորը, որը «քաջ տեղեակ էր յունական լեզուին եւ դպրութեանն», հարկադրվածեղավ մասնակցելու աստվածաբանական քննարկումների, ինչից հետո նրա հետ «կապեցան սիրով թագաւորն և բովանդակ իմաստնոցն ժողով»։ Շատ չանցած՝ հայոց կաթողիկոսը թույլվություն խնդրեց մնալու բյուզանդական մայրաքաղաքում և օգտվելունրա հարուստ գրադարաններից։ Կայսրը ոչ միայն լիովին բավարարեց Գրիգորիխնդրանքը, այլև «կարգեաց ամենեցուն կերակուրս և ռոճիկս յարքունուստ»։ Բազմաթիվ հայ թարգմանիչների և գիտնականների համախմբելով իր շուրջ՝ Գրիգոր Վկայասերը ծավալում է թարգմանչական տպավորիչ գործունեություն։ Ընդ որում, թարգմանված մատյանների քանակն ու նշանակությունն այնքան էին մեծ, որ հայոց հովվապետը, զգուշանալով այն բանից, որ հույները կարող են արգելել դրանց դուրսբերումըմայրաքաղաքից, թարգմանություններով բեռնված իր ուղեկիցներին գաղտնի կերպովնավ է նստեցնում՝ նրանց միանալով ավելի ուշ3։ Այս ամենը Ներսես Շնորհալուն հիշեցնում է 5-րդ դ. թարգմանական շարժումը. «Երկրորդ Մեսրոպ մեզ երևեալ // Զգիրսբազումս թարգմանեալ»4։ Ավելի հետաքրքրական է այս ուղևորության քաղաքական ծալքերի վերհանումը։ Մանազկերտի ճակատամարտից հետո զինական օգնության խնդրանքով ՄիքայելԴուկասը դիմել էր Հռոմի պապին։ Դրան ի պատասխան՝ Գրիգորիոս Է-ն (1073-1085թթ.) մտադրվել էր արշավանք կազմակերպել սելջուկների դեմ, անգամ` անձամբգլխավորել այն5։ Կայսեր և պապի միջև ակտիվ բանակցությունների պայմաններումԳրիգոր Վկայասերը, ընդգրկվելով Միքայել Է-ի դեսպանության կազմի մեջ6, ճանապարհ է ընկնում Հռոմ։ Կայսեր դեսպանագնաց դառնալն այնքան էլ զարմանալիչպետք է թվա, եթե նկատի ունենանք, որ Փիլարտոս Վարաժնունու իշխանության ծավալումն ու սելջուկյան սպառնալիքը կայսրությանը հարկադրում էին, դավանաբանական վեճերը մի կողմ թողնելով, հայոց կաթողիկոսին դիտելու զուտ որպես քաղաքական գործիչ։ Այս առումով տեղին է նշել, որ հայ եկեղեցական պատմագիրը կայսերըներկայացնում է որպես «այր բարի և աստուածասէր, զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ, … փայլեալ ուղղափառ հաւատովք»7։ Կար մի կարևոր հանգամանք ևս.Փիլարտոսը, Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդիայի կրած պարտությունիցօգտվելով, հրաժարվել էր ճանաչել Միքայել Դուկաս կայսեր իշխանությունը։ Մյուսկողմից էլ՝ նա զավթել էր Պահլավունիների տիրույթները Միջագետքի բանակաթեմում, սպանել Թոռնիկ Մուշեղյան-Մամիկոնյանին՝ Գրիգոր Բ-ի քրոջ ամուսնուն, Թել1 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 228։ Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956, էջ 82։ Երկուսն էլճանապարհորդությունների սկիզբը դնում են 1074 թ.։ 2 Սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ Պատմութիւն վարուցն, էջ 22։ 3 Նույն տեղում, էջ 22-23։ Տե՛ս նաև Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ հին թարգմանական գրականություն, Երևան,1984, էջ 30-31։ 4 Ներսէս Շնորհալի, Բանք չափաւ, էջ 593։ 5 Заборов М., Крестовые походы, Москва, 1956, с. 37-38. Նույնի, Папство и крестовые походы, Москва, 1960,էջ 27-30։ 7 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 228։ Բաշիրը խլել Վահրամ Պահլավունուց… Ուստի բնական է, որ Փիլարտոսի դեմ պայքարում կայսրը լիովին կարող էր հենվել Պահլավունիների վրա1։ Գրիգոր Վկայասերի ճամփորդությանը դեպի Հռոմ տրվել են տարբեր գնահատականներ։ Մ. Օրմանյանն ու Ֆ. Թուռնըբիզը այն համարել են անհնար2, մինչդեռ Ղ. Ալիշանը, Մ. Չամչյանը, Լ. Կոգյանը, Պ. Անանյանը, Ժ. Դեդեյանը հակառակ կարծիքն ենհայտնել3՝ արժանահավատ համարելով Կիրակոս Գանձակեցու վկայությունը. «Եւ երթեալ սրբոյ հայրապետին ի Հռոմ, մեծապէս պատուեցին զնա ազգն ֆռանկաց»4։ Այսփոքր մանրամասնությունը միակն է հայ պատմագրության մեջ Հռոմ ուղևորության վերաբերյալ. Մատթեոս Ուռհայեցին ու Սմբատ Սպարապետը5 սոսկ անվանապես են հիշատակում այն։ Արդեն 10-11-րդ դդ. հայերը գրանցել էին արևմուտք (այդ թվում` Հռոմ)կատարվող ուխտագնացությունների հարուստ ավանդույթ6։ Հետաքրքրական է նշել,որ դեռևս 8-րդ դ. մի հայ ուխտավոր պապից խնդրել է սուրբ Պետրոսի մասունք ևստացել առաքյալի մատը7։ Այս համատեքստում Գրիգոր Վկայասերի ճամփորդությունների այս հերթական դրվագին, քաղաքական բացահայտ երանգից զատ, կարելի է հաղորդել նաև ուխտագնացության բնույթ։ Բյուզանդական կայսեր դեսպանությունը որքան էլ հաջող բանակցություններվարեր պապական շրջանակների հետ, այնուհանդերձ արևմուտքի ռազմական օգնությունը դատապարտված էր շուրջ 2 տասնամյակով հետաձգվելու։ Գրիգորիոս Է պապի և Սրբազան Հռոմեական կայսրության տիրակալ Հենրիխ Դ-ի (1056-1106 թթ.)միջև 1075 թ. սկիզբ առած սուր հակամարտությունը հակասելջուկյան արշավանքկազմակերպելու որևէ հնարավորություն չէր թողնում։ Այնուհանդերձ, հայոց կաթողիկոսի և պապի միջև կապը սրանով չընդհատվեց։ Մեզ է հասել Գրիգորիոս Է-ի՝ 1080 թ. հունիսի 6-ի թվակիր նամակը8՝ ուղղված Սիննադայի արքեպիսկոպոս Գրիգորին, որը նույնացվում է Գրիգոր Վկայասերի հետ՝նկատի առնելով Սիննադա-Ծամնդավ համապատասխանությունը9։ 1079 թ. հայոցկաթողիկոսի պատվիրակ Հովհաննեսը հանդիպել է պապի հետ՝ նրան խնդրելովպատժել Մակար անունով հայ հերետիկոսին, որը, Հայաստանից փախչելով, Հռոմումվարկաբեկում էր Հայոց եկեղեցուն։ Ընդառաջելով հայ պատվիրակի խնդրանքին՝պապը նրա միջոցով հայ հայրապետին նամակ է ուղարկում, որում արծարծվում ենզուտ ծիսադավանական բնույթի մի քանի հարցեր։ Հատկանշական է, որ նամակումԳրիգոր Վկայասերից չի պահանջվում ad limina այցելություն10, ինչը ցույց է տալիս, որայն արդեն իսկ կատարվել էր։ Արևմուտքի հետ հարաբերությունները պահպանվել եննաև հետագայում։ Այս մասին է վկայում խաչակիրների կողմից Երուսաղեմի գրավման ժամանակ (1099 թ. հուլիս) Գրիգոր Վկայասերի ներկա գտնվելը սուրբ քաղա2 Օրմանյան Մ., սյ. 1498։ Tournebize F., Histoire politique et religieux de l’Arménie, Paris, 1910, p. 165.3 Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Երևան, 1984, էջ 1000։ Ալիշան Ղ., էջ 34։ Կոգեան Լ., Հայոցեկեղեցին, Բեյրութ, 1961, էջ 368-371։ Անանեան Պ., Գրիգորիս Վկայասէր և հայ հռոմէական յարաբերութիւնները, «Բազմավէպ», 1992, էջ 9-13։ Dédéyan G., Les Arméniens…, pp. 252-261.4 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1961, էջ 96։ 5 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 228։ Սմբատ Սպարապետ, էջ 82։ 6 Դեդեյան Ժ., Հայ վանականները և ուխտավորները Արևմտյան Եվրոպայում X դարի վերջում - XI դարիսկզբում, «ՊԲՀ», 1984, թ. 3, էջ 21-36։ 8 Նամակի հայերեն թարգմանությունը տե՛ս Անանեան Պ., էջ 21-24։ 9 Նույն տեղում, էջ 13-14։ 10 Visite ad limina apostolarum-ը պահանջվում էր կաթոլիկ եկեղեցու հետ հարաբերվող մյուս եկեղեցիներից,ինչպես նաև կաթոլիկ բոլոր եկեղեցականներից, որոնց պարտավորություններից էին հնգամյա պարբերականությամբ ուխտագնացությունը դեպի Պողոս և Պետրոս առաքյալների մասունքներ և հանդիպումը պապի՝ որպես Պետրոսի հաջորդի հետ։ քում1։ Ահա Կ. Պոլսի կայսերական ու պատրիարքական և Հռոմի պապական շրջանակների հետ ակտիվ հարաբերությունների կապակցությամբ է, որ հայոց հայրապետին վերագրվել է «միության շարժման նախակարապետի»2 դեր։ Հայոց կաթողիկոսի ճամփորդությունների հաջորդ դրվագը կապված է Եգիպտոսի հետ։ Այս կապակցությամբ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես Կիրակոս Գանձակեցու վկայությունը, ըստ որի՝ նավաբեկությունից հետո Գրիգոր կաթողիկոսն աղոթքի միջոցով հասավ այն բանին, որ հորդառատ անձրև տեղա ողջ Եգիպտոսի վրա, ինչը սարսափ հարուցեց բնակչության շրջանում, որովհետև նախքան այդ միայն Մովսես մարգարեի և Հիսուս Քրիստոսի այցելության ժամանակ էր անձրևելԵգիպտոսում3։ Հայոց հայրապետը, շնորհիվ դրա, «բազում փառք և մեծութիւն ընկալաւ ի թագաւորէն Եգիպտոսի»4։ Այսպիսով, հայ պատմագրության մեջ հյուսվել է գեղեցիկ ավանդություն՝ մահմեդական երկրում հայոց հայրապետի ջերմ ընդունելությունը բացատրելու համար։ Իրականում պատկերն այլ է։ 969 թ. Եգիպտոսում իշխանությունն անցել էր Ֆաթիմյաններին, որոնք իրենց գերիշխանությունն էին հաստատել Հյուսիսային Աֆրիկայում և Ասորիքի առանձին շրջաններում։ Սակայն կենտրոնական իշխանության թուլացման գործընթացն Ալ-Մուստանսիր (1036-1094 թթ.) խալիֆի օրոք հանգեցրեցտարբեր էթնիկ խմբերի միջև սուր բախումների, որոնք ուղեկցվում էին Եգիպտոսումմոլեգնող երաշտով և սովով։ Ի զորու չլինելով կայունացնելու դրությունը՝ խալիֆընամակով դիմեց Բադր ալ-Ջամալիին։ Վերջինս կրոնափոխ հայ էր, Տրիպոլիի կառավարիչ Ջամալ ալ-Դավլայի (այստեղից էլ՝ նրա անվան մի վերջնամասը) նախկին մամլուքը։ Հայտնի է նաև, որ, Աքրայի բերդապետի պաշտոնից բացի, նրան 2 անգամվստահվել է նաև Դամասկոսի կառավարումը։ Արձագանքելով խալիֆի հրավերին՝40-օրյա նավարկությունից հետո Բադրն իր 100 առագաստանավերով ժամանեց Կահիրե և խնջույքի ժամանակ կազմակերպեց բոլոր անհնազանդ ամիրաների սպանությունը, իսկ նրանց զինվորներին ստրկության վաճառեց։ Ալ-Մուստանսիրը նրանհանձնեց վեզիրի պաշտոնը։ Եգիպտոսի պատմության մեջ սկսվեց նոր շրջան, երբ կառավարման համակարգում վճռական դերակատարությունը խալիֆից անցնում է վեզիրին։ Այսպիսով, Բադր ալ-Ջամալին ողջ Եգիպտոսում հաստատում է խաղաղություն և իր ձեռքը վերցնում երկրի ամբողջ իշխանությունը։ Թեպետ Բադր ալ-Ջամալին չկարողացավ Ասորիքը ետ նվաճել սելջուկներից, այնուհանդերձ 1077 թ. կարևոր հաղթանակ տարավ Կահիրեին սպառնացող սելջուկզորավար Աթսիսի նկատմամբ։ Բայց նրա քաղաքական գործունեության առավել կարևոր դրվագը վերաբերում է Եգիպտոսի ներքին կյանքին։ Նա հաստատեց վեզիրայինժառանգական դինաստիա. նրան հաջորդելու եկան ևս 6 հայազգի վեզիրներ, որոնցից Վահրամը (1135-1137 թթ.) քրիստոնյա էր։ Բադրը նաև Ֆաթիմյանների ծավալապաշտական գաղափարախոսությունը փոխարինեց եգիպտակենտրոն ռազմականդիկտատուրայով5։ Եվ վերջապես, երկրում ապահովվեց հայերի վճռական դերը։ Այսպես, Բադրի բանակում գերակշռող թվաքանակ ունեին հենց հայերը։ Հայազգի վեզիրը, ըստ Մատթեոս Ուռհայեցու, «վառեալ գունդ զորաց ի Հայոց զօրականացն»6։ Նույնն է հաղորդում նաև արաբ պատմագիր Միքայել Տինիսցին. «Ամիր ալ-Ջույուշի1 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 286։ 2 Բոզոյան Ա., Գրիգոր Բ Վկայասեր, «Քրիստոնյա Հայաստան», Երևան, 2002, էջ 228։ 3 Կիրակոս Գանձակեցի, էջ 96-97։ Տե՛ս նաև Барсегов Ю., Отказ армян от берегового права, «ՊԲՀ», 1971,N 1, էջ 97։ 4 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 228։ 6 Մատթեոս Ուռհայեցի, էջ 250։ (Բադրի կոչումն է - Ս. Բ.) բանակի մեծագույն մասը կազմված էր հայերից»1։ Այսպիսով, Բադր ալ-Ջամալին լիովին հենվում էր հայերի աջակցության վրա, ուստի պետք էխրախուսեր հայոց կաթողիկոսի այցելությունը Եգիպտոս։ Երկրում հաստատված հայության թվաքանակն այդ ժամանակ հասնում էր «իբրև երեսուն հազարաց»2։ Պատահական չէ, որ Գրիգոր Վկայասերն իր քրոջ որդուն՝ Գրիգորին, ձեռնադրում է այդ կողմերի հայության հոգևոր առաջնորդ։ Հեռավոր Եգիպտոսում հայության քաղաքականդերի այս աննախադեպ վերելքը Ժ. Դեդեյանը բնորոշել է որպես «մի տեսակ աքսորյալ Հայաստանի» առաջացում3։ Նկատի առնելով 1038 թ. կնքված բյուզանդա-եգիպտական հաշտության պայմանագիրը և 2 երկրների միջև հարաբերությունների հետագա սերտացումը՝ նա բացառված չի համարում, որ Գրիգոր կաթողիկոսը կարող էրԵգիպտոս ժամանել դիվանագիտական առաքելությամբ՝ որպես Միքայել կայսերպատվիրակ4։ Այսպիսով, Գրիգոր Բ Վկայասերը, այցելելով հայության տարաբնակեցված հատվածներին, արձագանքում էր հայ հասարակական կյանքի արմատական փոփոխություններին։ Անմիջական կապեր հաստատելով բյուզանդական կառավարող շրջանակների, պապականության և Ֆաթիմյանների հետ՝ հայոց կաթողիկոսը քաղաքական նպատակներ էր հետապնդում և իր գործունեությունը նշանավորում նաև դիվանագետի վաստակով։ Սարգիս ԲալդարյանԳՐԻԳՈՐ Բ ՎԿԱՅԱՍԵՐԻ ԱԹՈՌԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԾԱԼՔԵՐԸԲանալի բառեր՝ հայոց կաթողիկոսական գահի թափուրություն, եկեղեցական համակարգիվերակազմակերպում, քաղաքական ճանապարհորդություններ, պապականդեսպանագնացություն, հավատափոխ հայերի վեզիրություն, դիվանագետ-կաթողիկոս։

Խաչիկ Բ Անեցու մահից հետո (1060 թ.) հայոց կաթողիկոսական աթոռը շուրջ 5 տարի թափուր մնաց Բյուզանդական կայսրության արգելքի պատճառով։ 1065 թ. Գագիկ Աբասյանն իր թագավորության դիմաց ստացավ նաև նոր կաթողիկոսի ընտրության թույլտվություն։ Հոդվածում ցույց է տրվում, որ ընտրված հայրապետը՝ Գրիգոր Վկայասերը, կաթողիկոսական ընտրության պահին աշխարհական էր։ Հայ ժողովրդի հասարակական կյանքի նշանակալի փոփոխությունները՝ մեծաքանակ զանգվածների արտագաղթ, եկեղեցական համակարգի վերակազմակերպում, Գրիգոր Վկայասերին հարկադրեցին ճանապարհորդություններ ձեռնարկել դեպի Կոստանդնուպոլիս, Հռոմ, Եգիպտոս, Երուսաղեմ։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր քաղաքական նպատակները, որոնց ուսումնասիրությունն էլ տրվել է սույն հոդվածում։

ՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ թագավորության շրջակայքում Երկրորդ դարի կեսերի հայոց պատմության մութ ժամանակաշրջանի կարևոր խնդիրներից մեկը Սոհեմոս-Տիգրանի թագավորության խնդիրն է: Գիտնականները Հայոց թագավոր Վաղարշ I- ի գահակալության ավարտը նշում են 140-143 թվականներին: միջեւ: Չնայած հունահռոմեական աղբյուրներում դրա ուղղակի վկայությունը չկա, այդ ժամանակաշրջանում Հռոմում հատված մետաղադրամները, որի մի կողմում կայսր Անտոնինուս Պիուսի (138-161) գլուխն ուներ «Անտոնինուս III հյուպատոս» գրությունը, հաստատում են նշանակումը: այդ ժամանակ Հայաստանում նոր թագավորի: Մյուս կողմում կայսրը կայսերական ծիրանով հագած ծաղկեպսակ է դնում հայոց թագավորի գլխին, գրված է շուրջը. «Սենատի հրամանով է տրվել հայերին» 1: Այս տեղեկատվության արդյունքում որոշ պատմաբաններ կարծում են, որ Անտոնինուս Պիուսինյորը նշանակվել է թագավոր ՝ Հայաստանում նախորդ գահակալ Վաղարշ I- ի մահվան պատճառով: Հ.-ն լրիվ այլ եզրահանգման է եկել: Աստուրյան Ըստ նրա ՝ կայսերական գահին փոխարինող Անտոնինուս Պիոսը 140-143 թվականներին թշնամաբար էր տրամադրված Վաղարշայի նկատմամբ: Այդ ընթացքում նա տապալեց նրան մեզ անհայտ պատճառներով: Ըստ Ասթուրյանի, Պիոսը կարող էր սադրվել Վաղարշի դեմ Իբերիայի թագավորի ՝ հռոմեական պարազիտ II- ի կողմից 3: Հ.Մանանդյանը հնարավոր համարեց Աստուրյանի ենթադրությունները այս հարցում, բայց ոչ հաստատուն, քանի դեռ դրանք չեն ապացուցվել նոր համոզիչ փաստերով 4: Վաղարշ I- ին հավանաբար հաջորդեց Սոհեմոսը: Նա Էմեսայի (այժմ ՝ Հոմս) իշխող տոհմից էր. Նա, ամենայն հավանականությամբ, կրեց Արշակունյաց արյունը: Նա ազգական էր Կոմմագենեի թագավորների հետ, որոնք իրենց վերագրում էին Աքեմենյան ծագմանը: Բայց նա նաև Հռոմի քաղաքացի էր Սենատի անդամ 5: Սոհեմոսի մասին մեր ունեցած մի քանի տեղեկություններից ամենաուշագրավը, թերեւս, Փոթիի Պատրիարքի «Բիբլիոտեկա» աշխատության մեջ պահպանված վկայությունն է, որտեղ հեղինակը, խոսելով Յամբլիկոսի Բաբելոնյան վեպի մասին, հիշատակում է նրան հաջորդ հատվածում: «Theամանակագիրն իր մասին ասաց, որ ինքը բաբելոնուհի էր, և ծաղկել էր Աքեմենյան Արշակունյան Սոհեմոսիջամանի ժամանակ, որը թագավոր էր, և հետևում էր իր նախնիներին, որոնք նույնպես թագավորներ էին: Բայց նա դարձավ Հռոմեական սենատի անդամ, իսկ հետագայում կրկին դարձավ Մեծ Հայքի հյուպատոս ու թագավոր: Հիմա նա ծաղկում էր, ինչպես ինքն է ասում, հենց այս օրը: Իսկ Հռոմեական կայսրությունը ժառանգել է Անտոնինուսը: »6 Նման ուղղակի տեղեկություններից հայտնի հայագետներ Գ. Խալաթյանցը, Յ. Մարկվարդը, Հ. Ասթուրյանը, Հ. Մանանդյանը, Բ. Հարությունյանը եզրակացրին, որ Սոհեմոսը երկու անգամ թագավորել է Հայաստանում: Ըստ առաջին 4 հեղինակների ՝ առաջին անգամ Սոհեմոսը Հայաստանում իշխել է 140-143 թվականներին: Անտոնինուս Պիուսի ձեռքով, իսկ երկրորդ անգամ ՝ Մարկուս Ավրելիուսի հրամանով 164.7: 1 Մանանդյան Հ., Հայ ժողովրդի պատմության քննական տեսություն, հ. Բ, Ա մաս, աշխատանքներ, ժ. Բ, Երեւան, 1978, էջ 42-43: 2 Sandalgian J., Հայաստանի պատմական վավերագրական ֆիլմ, հ. II, Հռոմ, 1917, էջ. 551. Թաշյան Հ., Արշակունու դրամները, Վիեննա, 1919, էջ 126: 3 Աստուրյան Հ., Քաղաքական հարաբերությունները Հայաստանի և Հռոմի միջև, 190-ն: Ք. Մինչև 428 տարեկան Կ., Վենետիկ, 1912, էջ. 214: 4 Մանանդյան Հ., Էջ 42: 5 Նույն տեղում: 6 Marquardt J., A էջ Հայոց Արշակունյաց հին պատմությունից, Handes Amsoryay, 1906, 2, էջ 37: 7 Հալաթյանց Գ., Հայաստանի Օչերկի պատմություններ, Մոսկվա, 1910, էջ. 309, 311, Asturyan H., էջ 210 և 215, Manandyan H., p. 43 Բ. Ըստ Հարությունյանի, որի հետ մենք լիովին համաձայն ենք, Սոհեմոսը 140-143թթ. Նա չէր կարող գահ բարձրանալ Հայաստանում 1: Պատճառաբանությունը հետևյալն է. Անդրադառնանք Մովսես Խորենացու զեկույցին `Տիգրան Վերջինի թագավորության մասին: Ըստ այդմ, հայոց թագավոր Վաղարշա Երկրորդը Տիգրանի որդին էր, և այս Տիգրանը (Տիգրան Վերջին) թագավորեց պարսից Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում ՝ ղեկավարելով 42 տարի 2 Պարզվում է, որ Տիգրան Վերջին ձերբակալվել է «մի հույն աղջկա կողմից Հռոմեական արքա Տիտոս Երկրորդի մահվան պահին, Անտոնինուս Ավգուստ անունով»: էր Vaghegestos »3: Հաղորդվում է, որ Պերոզը Պաղեստին է ներխուժել Սիրիայի պատճառով: «Նրա հրամանով մեր Տիգրանը ներխուժեց նաև Միջերկրական ծով, որտեղ նրան ձերբակալեց մի աղջիկ, ով այնտեղ էր իշխում, մինչ Կեսար Լուցիանոսը Աթենքում սրբավայր էր կառուցում», - ասաց նա: Սա, Պերոզի մահից հետո, մեծ ուժով գալով Միջերկրական ծով, նվաճեց Հայաստանը և ազատ արձակեց Տիգրանին: Նա Տիգրանին տվեց մի կին ՝ կույս Ռոպին, որին Տիգրանը ազատեց իրենից Հայաստան վերադառնալիս, և իր ծնված չորս պատանիները վերածեց նախարարական ցեղի ՝ անվանելով նրանց Ռոփսյան Ռոպի անունով, որպեսզի Արշակուն չկոչվեն »4: , Գիտնականները ցույց են տվել, որ վերոհիշյալ Տիտոս II- ը Անտոնինուս Պիոս կայսրն է, իսկ պարթեւների Պերոյի թագավորը (Խորենացու մոտ) Վաղարշ Երկրորդն է (121130 / 148-149): Լուսիան Կեսարը Վերուսի որդին է, որդեգրված կայսեր Պիուսի կողմից, որը գահ է բարձրացել Մարկուս Ավրելիուսի հետ միասին 161.5 թվին: Նախ հարկ է նշել, որ հայկական գահին նստելուց հետո օտար տիրակալը պետք է որ որդեգրեր հայկական տոհմական անուն: Սոհեմոսը բացառություն չպետք է լիներ նրա պարագայում: Still Միքայել Չամչյանցը և Կ. Կոստանյանը նկատեցին, որ Խորենացու «Սոհեմոս» -ում համապատասխանում է «Տիգրան վերջին 6» -ին: Եվ այսպես, ի՞նչ եզրակացություններ կարելի է անել Պատմաբանի այս շփոթեցնող վկայությունից: Լինելով Բ-ի կողմնակից, ըստ Հարությունյանի, նախ և առաջ անհրաժեշտ է ընդունել Տիգրան գահակալությունը Սոհեմոս-Տիգրանից առաջ հայկական գահի վրա, քանի որ չնայած արդեն վիճարկվում է, որ Սոհեմոսը նույնական է Տիգրան Վերջինին, բայց հասկանալի որ Սոհեմոսը չէր կարող Պերոզի կողմից ընդհանրապես ներխուժել Միջերկրական ծով: Բոլոր փաստերն ապացուցում են, որ Սոհեմոսը նշանակվել է Հայաստանի թագավոր ՝ առանց անպարտելիի համաձայնության, ինչը Հրանդեի պայմանագրի կոպիտ խախտում էր: Տիգրան Վերջին-Խորենացյան կերպարը, ամենայն հավանականությամբ, միահյուսում է առնվազն 3 մարդու, որոնց գործունեությունը բավականին հակասական է: Ըստ Խորենացու, նա թագավորել է Պարթեւստանի Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում, այնուհետև մասնակցել է Միջերկրական արշավին ՝ գրավվելով տեղի հույն աղջկա կողմից, բայց Guccian Caesarea- ի արշավանքի ժամանակ, երբ Հայաստանը նվաճվեց, նրան ազատեցին բանտ Կեսարի կողմից: Միակ հնարավոր բացատրությունն այստեղ այն է, որ Տիգրան Մեծի կերպարի մեջ է մտնում Տիգրանը, որն ապրել է Տիտոս Բ-ի օրոք, որը Պերոզի դաշնակիցն էր, այսինքն ՝ Պարթեւաստանի Վաղարշ II- ը, որը Պաղեստինի Սիրիա ներխուժելու ժամանակ ներխուժեց Միջերկրական ծով: , իշխող հույն աղջիկից 8: Ըստ ամենայնի, այս տեղեկատվությունը միահյուսում է երկու տարբեր ժամանակաշրջանների իրադարձությունները, քանի որ Անտոնինուս Պիուսի օրոք պարթեւական պետությունը հիմնականում պայմանական դիրք էր գրավել ՝ խուսափելով Հռոմի հետ բախումներից: Ըստ այդմ, Բ.Հարությունյանը եզրակացնում է, որ հայոց թագավոր Վաղարշ I- ը մահացել էր բնական պատճառներից, Անտոնինուս Պիոսը գահը հանձնել էր ինչ-որ Տիգրանի, հավանաբար Արշակունիների տոհմից 9: 1 Հարությունյան Բ., Հայոց պատմության II և III դարերի ժամանակագրության մասին, Handes Amsoryay, 2007, p. 106: 2 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1997, էջ: 177: 3 Նույն տեղում: 4 Նույն տեղում: 5 Հարությունյան Բ., Էջ 106: 6 Չամչյանց Մ., Հայերի պատմություն, հատոր Ա, Վենետիկ, 1784, էջ 355-357, Կոստանյան Կ., Հայաստանի պատմություն (պատմվածք), 7 Հարությունյան Բ., Էջ. 106: 8 Նույն տեղում, Պ. 9 Նույն տեղում, Պ. Հատկանշական է, որ նոր Տիգրանի նշանակումը, դատելով կայսեր արձանագրության բովանդակությունից, կատարվեց ոչ միայն առանց պարթեւների կողմից թեկնածուի առաջադրման, այլ առանց նրանց համաձայնության, ինչը խայտառակ էր պարթեւների համար, բայց նրանք հաշտվեցին Արշակունի նոր գահին: , Այսպիսով, վերոհիշյալ Տիգրանը գահ բարձրացավ 140-143 թվականներին: միջակայքում: Ըստ Հուլիոս Կապիտոլինի, սակայն պարթեւները սկսեցին պատրաստվել պատերազմի ՝ Մեծ Հայքի թագավորությունը նվաճելու համար: Բանը չի վերաճել պատերազմի, քանի որ Հռոմի կայսրը կարողացել է նրան նամակներով հետ պահել բաց առճակատումից: Սա ինչ-որ տեղ զարմանալի տեղեկատվություն է, քանի որ քննարկվող ժամանակահատվածում պարթեւների ուժը բավարար չէր առանց լուրջ անհրաժեշտության պատերազմ սկսելու համար: Խորենացու պատմությունը ցույց է տալիս, որ հայ արքա Տիգրան «պարթեւների» միջեւ հաստատվել են բարեկամական հարաբերություններ, որոնք հակասում են հռոմեացիների շահերին: Հետևաբար, Անտոնինուս Պիոսը տապալեց Տիգրանին և փոխարենը գահը հանձնեց Սոհեմոս-Տիգրանեսին (հավանաբար 148 թվականին ՝ Վաղարշա II- ի վերջին տարին) 2: Պարթեւների համար սա արդեն անտանելի էր, քանի որ Մեծ Հայքի Թագավորության ամբողջ տարածքը գտնվում էր Հռոմեական կայսրության ազդեցության տակ: Այդ պատճառով պատրաստվում է պատերազմ ընդդեմ Հայաստանի: Այնուամենայնիվ, պարթեւ թագավորը հրաժարվեց իր ծրագրերից ՝ Հռոմեական կայսեր հորդորով: Սա չի հանդարտեցնում պայթյունավտանգ իրավիճակը, բայց պատերազմը հետաձգվում է 13 տարով: Պարթեւ-հռոմեական հարաբերությունների հետագա սրումը կապված է Վաղարշ III (148-191) անվան հետ, որը փոխարինեց պարթեւական գահ Վաղարշ II- ին: Ներքին խռովություններն ավարտելով ՝ նա արդեն պատրաստվում էր Մեծ Հայքի Թագավորության նվաճմանը: Այնուամենայնիվ, 154 կամ 155 թվականներին իրավիճակը կայունացավ Եփրատում կայսեր ՝ պարթեւ թագավորի հանդիպմամբ: Սոեմոս-Տիգրանի իշխանությունը Հայաստանում պահպանվեց Անտոնինուս Պիուսի ճնշման ներքո, իսկ խաղաղությունը ՝ 3: Իրավիճակը արմատապես փոխվեց 161-ին ՝ Անտոնինուս Պիուսի մահից հետո: Օգտվելով պահից ՝ պարթեւները հարձակվեցին Մեծ Հայքի թագավորության վրա, և Հռոմ փախած Սոհեմոս Տիգրանի փոխարեն գահ բարձրացրին Բակուր Արշակունուն (161-163) 4: Սակայն չի բացառվում, որ գերի վերցնելուց առաջ գահընկեց եղած Տիգրանը գահի թեկնածու էր: կարող էր ներխուժել Միջերկրական ծով: Լուցիանոս կայսեր հիշատակումը խոսում է դրա օգտին: Պատմաբանի զեկույցի համաձայն ՝ և Տիգրանը, և Սոհեմոս Տիգրանը միաժամանակ ձերբակալվել են, քանի որ առաջինը ՝ Լուկիանոս Կեսարը, նրան չէր ազատի գերությունից, բայց հաղթական մարտերից հետո նա կարող էր ազատություն բերել միայն Սոհեմոս Տիգրանին, որը գտնվում էր գերություն 5. Պատերազմի հենց սկզբում Կապադովկիայի նահանգապետ Էլիոս Սերիանուսը Հայաստանում մեծ կորուստներ ունեցավ պարթեւներից, որոնք անցան Եփրատը և ներխուժեցին Կապադովկիա և Սիրիա: Այս մասին գրում է Խորենացին ՝ խոսելով Պերոզ արքայի ՝ Պաղեստին և Սիրիա ներխուժելու մասին, Աս Տիգրանը ՝ Միջերկրական ծով ներխուժելու մասին: Տիգրանը, որը, անկասկած, պետք է լիներ հայկական գահի առաջին թեկնածուն, գերի ընկավ և դուրս եկավ պայքարից, որի արդյունքում Բակուրը գահ բարձրացավ: Բայց հաջողության անիվը շրջվեց դեպի հռոմեացիները: Կայսր Մարկուս Ավրելիոսը (161-180) իր եղբորը ՝ Լյուսիուս Վերուսին ՝ Խորենացու Լուկիանուս Կեսարին, ուղարկեց Արևելք: 163 Վերջերս հռոմեական զորքերը գրավեցին և ավերեցին Արտաշատը: 164 Միջագետքի ռազմաճակատի վրա Վաղարշ III- ը ծանր պարտություններ կրեց հռոմեացիներից: Այս պատերազմները մանրամասն նկարագրված են հռոմեական աղբյուրներում 6: Նրան գահընկեց արեցին, ձերբակալեցին և Բակուրին տարան Հռոմ, իսկ հայկական գահը հանձնեցին Սոհեմոս-Տիգրանին 7: 163-165 Հռոմեական դրամները պատկերում են մի տխուր կնոջ, որը նստած է հռոմեական դրոշի տակ, որի տակ գրված է «Հայաստան», և 2 Հարությունյան Բ., Կտրված է Լյուսիուս Վերուսի կողմից, էջ 111-112: 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Մանանդյան Հ., Էջ 44: 5 Հարությունյան Բ., Էջ 112: Մետաղադրամները պատկերում են իրեն շրջապատված գահի վրա նստած զինվորներով: Նա թագ է դնում հայոց արքայի գլխին, իսկ պատկերի շուրջ գրված է «Հայաստանին թագավոր են տվել» 1: Ըստ Խորենացու, Տիգրան Վերջինը ղեկավարեց 42 տարի: Թվաբանական հաշվարկները ապացուցում են այս տեղեկատվության ճշմարտացիությունը: Եթե ​​հաշվի առնենք, որ առաջին գահակալության ժամանակ նա իշխում էր 13 տարի (148-161), իսկ երկրորդ գահակալության ընթացքում ՝ 29 տարի 163 կամ 164-191 թվականներին: (Հռոմեական աղբյուրներից պարզ է դառնում, որ Վաղարշ Բ-ն արդեն գահակալվել է Հայաստանում 191 թվականին), ապա Պատմաբանի զեկույցը ամբողջությամբ հաստատված է 2: Շատ ուշագրավ է, որ Պատմաբանը որպես աղբյուր նշում է Տիգրան Վերջինի մասին հատվածի համար Բարդացան Եդեսացու (154-222) աշխատությունը, որը ճշգրիտ տեղեկություններ է պահպանել հեղինակի կենդանության օրոք ապրած Սոհեմոսի մասին 3: 165-ից դարավերջ ընկած ժամանակահատվածի պատմությունը շատ մշուշոտ է: Հատվածային և հակասական աղբյուրային նյութի պայմաններում տարբեր հեղինակներ փորձել են գալ տարբեր հակասական եզրակացությունների, որոնք, սակայն, լույս չեն սփռում ժամանակաշրջանի վրա: Սոհեմոսի գահակալման հետագա ժամանակահատվածը պարզված չէ: Հայտնի է միայն, որ նա ոչ թե սիրված ու ընդունված կառավարիչ էր, այլ ավելի շուտ հայկական գահի հռոմեացի ժառանգ: Պատմության մեջ նախագահության ավարտը ներկայումս ընդունված է 191 թվականին: Նինա Հայրապետյան ՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ ԳԱԳԻ ՄԱՍԻՆ Հիմնաբառեր. Վաղարշ I- ի մահվան կամ գահընկեցման խնդիր, Սոհեմոսի գահակալություն Տեղեկատվություն հայ-օտար աղբյուրների մասին, պարթեւ-հռոմեական հակամարտություն հայկական գահի շուրջը ՝ Խորենացի Տիգրան Վերջին - 2 հոգու համադրություն , ։

Հոդվածի նպատակն է վեր հանել երկրորդ դարի կեսերին Հայաստանի գահին բազմած Սոհեմոս թագավորի գահակալության հետ կապված բազում խնդիրներն ու դրանց առավել հավանական լուծումները։ Հայ և օտար սկզբնաղբյուրների, դրամագիտության տվյալների, ինչպես նաև տարբեր ուսումնասիրողների տեսակետների հիման վրա փորձ է կատարված բացահայտելու Սոհեմոսի ինքնության հարցը։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Սոհեմոսը մեկ այլ թագավորի հետ միասին Մովսես Խորենացու երկում խտացվել է Տիգրան Վերջինի կերպարում։

ԱՆԻՆ՝ ՀԱՅ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱնի քաղաքը, բազմիցս ուսումնասիրված լինելով հանդերձ, չի դադարում մնալ թե՛ հայրենի, թե՛օտար գիտնականների, ինչպես նաև հետաքրքրությունների լայն շրջանակ ունեցողների ուշադրությանկենտրոնում։ Քաղաքը չի կորցրել իր կարևորությունն ու հմայքն անգամ ավերված վիճակում։ Հիրավի,Բագրատունյաց մայրաքաղաքն անկրկնելի գեղեցկություն ու գրավչություն է ունեցել նախ և առաջ իրանգերազանցելի տեսքով։ Ինչպես հայտնի է՝ հայոց մշակույթի միջնադարյան պատմության մեջ ճարտարապետությունըկենտրոնական տեղ է գրավում։ Անին «մշակութային խառնարան» էր, իսկ որոշ մասնագետներ Անինհամարում են «Հայաստանում ճարտարապետական, պետական ուղղության օրենսդիրը»1։ Անին ավելի շատ ուսումնասիրվել է ճարտարապետական առումով։ Թորոս Թորամանյանը, բացիպաշտպանական պարիսպներից, նկարագրում է նաև այլ տարածքներ, որոնք համարել է երբեմնիայգիներ2։ Թորամանյանն Անիի ճարտարապետության պատմությունը բաժանում է երեք շրջանի.1. Կամսարականների իշխանության ժամանակները։ 2. Անիի ճարտարապետության բուռն զարգացման շրջանը (ընդգրկում է 10-րդ դարի երկրորդկեսից մինչև 1064 թ.)։ 3. Զաքարյանների շրջանը3։ Անիի Ճարտարապետության մասին խոսելիս անհնար է չանդրադառնալ քաղաքի հատակագծին,որի առաջին վերականգնողներից Հ. Աբիխի պնդումները միանգամայն ընդունելի են համարում միշարք ուսումնասիրողներ, դրանց թվում նաև՝ Թ. Հակոբյանը4։ Պարզվել է, որ քաղաքի հատակագիծըչի ձևավորվել միանգամից։ Սկզբնական շրջանում գոյություն է ունեցել միայն միջնաբերդը, իսկ մայրաքաղաք հռչակվելուց հետո միջնաբերդի շուրջ ձևավորվել է Նոր քաղաքն ու արվարձանները։ Նոր քաղաքն Անիի ամենաշքեղ, ճարտարապետական առումով ամենակարևոր մասն էր, որտեղ կառուցվածէին եկեղեցական ու մոնումենտալ շատ շենքեր։ Մեծ կառույցները հիմնականում տեղադրված էին բունքաղաքի՝ Ախուրյանի ու Ծաղկոցաձորի եզրերին5։ Անի եկած բոլոր ճանապարհորդները փաստում էին, որ քաղաքը խիտ էր կառուցված, տները՝ հաճախ իրար կպած, ինչն էլ հենց պատճառ դարձավ քարանձավային Անիի ստեղծման համար։ Փողոցներն ունեին անկանոն դասավորություն, մեծ ու փոքր նրբանցքներ, որոշ տեղերում դրված էին քարենստարաններ, ինչը նոր ժամանակներում կրկնօրինակվեց Ալեքսանդրապոլում և Ախալցխայում6։ 1817 թ. Անի է այցելում անգլիացի Ռոբերտ Քեր-Փորթրը և իր ուղեգրության մեջ մի քանի էջնվիրում է Անիի նկարագրությանը։ Նրան հատկապես հիացրել էր թագավորական պալատը, որիմասին նրա նկարագրությունը դնում է Եվրոպայում Անիի հռչակի առաջին քարը։ Անգլիացիներիայցելություններն Անի և նրա մասին հիշատակությունները ոգևորում են ֆրանսիացիներին, որոնքայստեղ են ուղարկում Էոժեն Բոբեին` հանձնարարելով քննել ավերակները գիտական տեսանկյունից։ Յոթ օր մնալով Անիում` նա մանրամասն քննում և արտագրում է մի շարք արձանագրություններ։ Ֆրանսիացի գիտնականն անիի ճարտարապետության մեջ գտնում էր բյուզանդական և արևելյանոճերը, որոնց մեջ նկատում էր և բուն հայկականը։ Նրա կարծիքով, հայ ճարտարապետներն այդ երեքոճերն ինքնուրույն կերպով գործադրողներ են եղել, և նրանց ձեռքի գործն այնպիսի նրբություններունի, որ դրանք տեսնողը չի նախանձի հունական ճարտարապետներին։ Էոժեն Բոբեին փոխարինում է2 Թորոմանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1948, էջ 178։ 3 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երևան, 1980, էջ 226։ 4 Նույն տեղում, էջ 243։ 5 Նույն տեղում, էջ 244։ Տեքսիեն, որը, տեսնելով Անին, նշում է. «Հայ ժողովուրդն ունեցել է իր մշակույթը, իր զարգացած, նուրբճաշակը, ստեղծագործական տաղանդը։ Ապացույց` ինքը` Անին»։ 1Անի քաղաքն Առաջավոր Ասիայի քաղաքների նման ուներ շատ հակադրություններ2։ Նրա հետամնաց թաղամասերն ու արվարձանները չէին բարեկարգվում, փոխարենը բարեկարգ էին կենտրոնական փողոցները։ Անիի պարսպապատումն ու պաշտպանությունն ընդհանրապես կարևորվում էրքաղաքի խիտ բնակեցված լինելով3։ 964 թ. կառուցվում է քաղաքի Աշոտյան պարիսպը, որը Հին քաղաքը բաժանում է Նոր քաղաքից, 988 թ.՝ Սմբատյան երկշարք պարիսպը4։ Անին գերազանցապես տուֆակերտ քաղաք էր, և տուֆի մշակումն այստեղ հասել էրկատարելության, ընդ որում, կարևոր բոլոր հուշարձանների պատերը և՛ ներսից, և՛ դրսից շարված էինսրբատաշ քարերով և այնպիսի վարպետությամբ, որ դրանց միջև եղած գծերը հազիվ էին նկատվում5։ Միջնադարյան Հայաստանի բոլոր ճանապարհները տանում էին մեծ քաղաքներ կամ անցնում էիննրանց միջով։ Առևտրական և այլ գործերով քաղաքներ եկողների բնակությունը ժամանակավորապեսապահովելու համար անհրաժեշտ էին համապատասխան շենքեր և հյուրատներ։ Դրանք սովորաբարպատկանում էին քաղաքի հարուստներին։ Այս առումով օտարերկրյա այցելուներին իր հյուրընկալությամբ ու շքեղությամբ ներկայանալի էր հատկապես Բագրատունյաց մայրաքաղաքը։ Առաքելոց եկեղեցուց ոչ հեռու 1908 թ. բացվել են քաղաքային հյուրանոցի մնացորդներ։ Առանձին ճոխությամբ աչքիէին ընկնում շքամուտքերը, որոնք իրենց արտաքին ճարտարապետական լուծմամբ կրկնում էին Անիիմեծահարուստների պալատների շքամուտքերի ձևերը6։ Քաղաքատիպ քարավանատների ու հյուրատների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս եզրակացնել, որ եթե ճանապարհների ուղղությամբ կառուցված քարավանատները սպասարկումէին ինչպես մարդկանց, այնպես էլ անասուններին, ապա քաղաքային հյուրատները սպասարկում էինհավանաբար միայն մարդկանց և ունեին առանձին «համարներ»։ Նրանց հարևանությամբ գտնվում էրշուկան, իսկ արտաքին ճարտարապետության մեջ դրանք կրում էին Անիի մեծահարուստներին պատկանող շքեղ բնակելի տների ճարտարապետական ազդեցությունը7։ Քաղաքի առևտրական կապերի զարգացման և անվտանգության նկատառումներով կառուցվեցին բազմաթիվ կամուրջներ, որոնք հանդիսանում էին նյութական մշակույթի հուշարձաններ, որոնցմիջոցով կարելի է պատկերացում կազմել Հայաստանի ճարտարագիտական մտքի և մասնավորապեսկամրջաշինության մասին։ Դրանցից առավել մեծերը գտնվում էին Ախուրյանի ձորում8։ Անիի զինանշանի հովազի (որոշ աղբյուրներում՝ առյուծի) վերևում քանդակված խաչը վկայում էեկեղեցի-պետություն սերտ կապի մասին։ Անիի` հազար ու մի եկեղեցիների քաղաք բնորոշումըպատահական չէ։ Եկեղեցիների կառուցումը հիմնականում «պատվիրվում» էր և որոշ դեպքերում դաարվում էր «ես»-ի մեծարման, հոգևոր հայրերի բարեհաճությանն արժանանալու համար։ Բնականաբար, եկեղեցիների առատությունը ևս ցույց է տալիս եկեղեցի-պետություն բարեկամական հարաբերությունները։ Անիի պալատական եկեղեցին, որը համարվում էր միջնաբերդի ամենահին եկեղեցական կառույցըՀ. Աբիխը կոչում է «Անիի թանկագին քար»։ Այս եկեղեցու վրա առկա վիմագիր արձանագրությունըմեզ հասած մեսրոպյան տառերով ամենահին վիմագիր արձանագրություններից է հայոց պատմությանմեջ, որը Ն. Մառը թվագրում է 622 թվականով9։ Հովվի եկեղեցին իր հատակագծային, ծավալատարածական և զարդարիկ հորինվածքների լուծումներով Թ. Թորամանյանը որակել է որպես «Ճարտարապետական գոհար»10։ Անիի ճարտարապետության մեջ իր ուրույն տեղն ունի նաև Առաքելոց եկեղեցին, որի ճարտարապետական լուծումները հաշվի առնելով՝ կարելի է ենթադրել, որ այն պիտի կառուցված լինի 11-րդդարի առաջին քառորդից հետո11։ Առաքելոց եկեղեցու պատերին կանոնադրական արձանագրությունների առկայությունը նկատի ունենալով, գտնում են, որ այն մեծ դեր է ունեցել մայրաքաղաքի կյանքում,և արձանագրությունները ցույց են տալիս, որ եկեղեցին կապված էր Պահլավունի տոհմի հետ, որին1 Լեո, Անի. տպավորություններ, հիշատակներ, անցածն ու մնացածն, Երևան, 1963, էջ 31։ 2 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երևան, 1980, էջ, 245։ 3 Նալբանդյան Հ., Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին, Երևան, 1965, էջ 78։ 4 Մառ Ն., Անի, Երևան, 2011, էջ 57։ 5 Հակոբյան Թ., էջ 285-289։ 6 Հարությունյան Վ., Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Երևան, 1960, էջ 99։ 7 Նույն տեղում, էջ 68։ 8 Նույն տեղում, էջ 77։ 9 Հակոբյան Թ․, էջ 41։ 10 Հայկազուն-Գրիգորյան Ա., Անիի Հովվի եկեղեցու հորինվածքային և խորհրդաբանական առանձնահատկությունները, ՀՀԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատություններ XVII, Գյումրի 2014, էջ 26։ պատկանում էին Անիի եպիսկոպոսները։ 1 Լեոն Առաքելոց եկեղեցին համարում է «մի տեսակ վարչական պաշտոնարան», որտեղ, ըստ նրա, հավաքվում էր ժողովուրդը ոչ միայն եկեղեցական, այլև վարչական, նույնիսկ քաղաքական հարցեր քննելու համար։ Առաքելոց եկեղեցու գավիթներում թաղվել եննշանավոր հոգևորականներ և աշխարհականներ2։ Գագկաշեն եկեղեցու պեղումներից հայտնաբերված Գագիկ Առաջինի քարակերտ արձանը` իր կառուցած տաճարի մանրակերտը ձեռքին, կարևոր է նրանով, որ ցույց է տալիս 10-11-րդ դարերում հայիրականության մեջ արձանագործության առկայությունը3։ Անիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կամ Անիի Մայր Տաճարը՝ Անի քաղաքի գլխավոր եկեղեցին,կառուցվել է 989-1001 թթ. Տրդատ ճարտարապետի կողմից՝ Հայոց թագավոր Սմբատ Երկրորդի նախաձեռնությամբ և դասվում է հայ և համաշխարհային ճարտարապետական լավագույն նմուշների շարքին։ Քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով կառույց է՝ կոթողային ձևով և հարուստ հարդարանքով։ Մայր տաճարն իր խորաքանդակներով, ճարտարապետական ուրույն ոճով դարձել է Անիի յուրատեսակ խորհրդանիշը, որն իր ազդեցությունն է թողել նաև միջազգային ճարտարապետական ոճիվրա։ Եվ իզուր չէ, որ Անի այցելած հեղինակներից մեկը Մայր տաճարը համարել է «Կովկասի լավագույն զարդը»։ Նրան նվիրվել է ծավալուն գրականություն4։ Անի այցելած անգլիացի հետազոտողներն իրենց հուշագրություններում նշում էին, որ գեղեցիկ էինմանավանդ եկեղեցու խորշերը, որոնք մի քանի տեղ կտրատում են պատերի դրսի մակերևույթը, գեղեցիկ են ոչ միայն իրենց ճաշակավոր գոգերով, այլև սիրուն, ոլորուն զարդաքանդակներով։ Այդ խորշերնԱնիի ճարտարապետության շատ բնորոշ մի հատկությունն են և, նրանց կարծիքով, ուր որ նկատելիլինեն նման գծեր, պետք է հավատացած լինել, որ կամ անեցու շինություն է, կամ Անիից վերցրած ընդօրինակություն5։ Թուրքական 360tr.com կայքը ևս անդրադարձել է Մայր տաճարի ճարտարապետությանը` ներկայացնելով տաճարի 3D ցուցադրությունը, որը ներառված է Թուրքիայի պատմամշակութային ժառանգության վիրտուալ ցուցադրությունների շրջանակում։ Ուշագրավ է, որ կայքի հեղինակները Մայր տաճարը համարում են հայկական կառույց։ 3D ցուցադրությունը ստեղծվել է տաճարի ներսից և դրսիցարված լուսանկարների համադրման միջոցով՝ 9 դիտանկյունից6։ Վերոնշյալ ճարտարապետական կառույցների ոճն ու հորինվածքը խոսում են այն մասին, որ նախորդ ժամանակների դասական ճարտարապետական ժառանգության հիմքի վրա է ձևավորվել Անիիճարտարապետական դպրոցը, որն իր հերթին սկսել է իր ազդեցությունը թողնել երկրի տարբեր տեղերում զարգացող ճարտարապետական արվեստի վրա ընդհանրապես7։ Անիի ճարտարապետությունը սերտորեն առնչվում էր գեղանկարչությանը, քանզի քաղաքի ավերակներում հայտնաբերված նմուշները ցույց են տալիս, որ Անիի ճարտարապետական գլուխգործոցներից շատերը զարդարվել են նաև որմնանկարներով։ Անին ճարտարապետական կատարելության հասցրած Տրդատն իր ժամանակի խոշորագույնճարտարապետն էր, որին ուսումնասիրողներն անվանում էին «դեպի գոթական ոճը տանող ճանապարհի հայտնագործող», «ավագ ճարտարապետ» և այլ անուններով8։ Տրդատ Անեցին իր ստեղծագործություններով միջնադարի հայ ճարտարապետության մի ամբողջ փուլ է նշանավորել։ Դրաննպաստել է նրա ապրելն ու գործելն Անիում, որն էլ դարձել էր հայկական Վերածննդի օրրանը9։ Թուրքիայի պետական այրերը քաջ գիտակցում, կարևորում են Անիի դերը և ձգտում են շահույթստանալ առասպել դարձած Հայոց մայրաքաղաքի բեկորներից։ «Թերթ.am կայքում 02.03.2015 թ. տպագրվեց թուրքական «Հյուրիյեթ» պարբերականի հոդվածը,որտեղ ասվում էր, որ Թուրքիայի Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունը շարունակում է իրջանքերը, որպեսզի Անի քաղաքը հայտնվի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության ցուցակում։ Համապատասխան առաջարկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին արվելու է 2016-ին՝ Օսլոյում։ Նախատեսվում է, որ մինչ1 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երևան, 1980, էջ 314։ 2 Լեո, Անի, Երևան, 1963, էջ 45։ 3 Հակոբյան Թ., էջ 307։ 4 Նույն տեղում, էջ 296;5 Լեո, էջ 159։ 6 360tr.com (թուրքական պատմամշակութային ժառանգության վիրտուալ ցուցադրության կայք), տե´ս https։ //www.360tr.com/search.php?keywords=Ani%20Ermeni%20Katedralı7 Հասրաթյան Մ., Տրդատը, որպես Անիի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու ճարտարապետ, ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատություններ XVII, Գյումրի 2014, էջ 8։ Հակոբյան Թ., էջ 236։ 9 Հասրաթյան Մ., էջ 8։ այդ՝ 2015-2016 թվականները կհռչակվեն Կարսի և Անիի ավերակների տարի։ Աղբյուրը քաղաքի մասին նշում է, որ Անին գլխավոր այցելավայրերից է այդ շրջանի զբոսաշրջիկների համար և որ Անիիճարտարապետական դպրոցը մեծ ազդեցություն է ունեցել տարածաշրջանում և դրա սահմաններիցդուրս։ Այն հայկական մշակույթի, արվեստի ու ճարտարապետության, քաղաքաշինության, ինչպեսնաև ռազմապաշտպանական ճարտարապետության եզակի օրինակ է։ Անգամ կարելի է հանդիպելբյուզանդական շատ եկեղեցիների, որոնք կրել են Անիի եկեղեցիների հատակագծային ազդեցությունը1։ www.ancient-origins.net կայքը, որ մասնագիտացած է հնագիտական նորագույն հայտնագործությունները լուսաբանելու ոլորտում, հետաքրքիր հոդված է տպագրել Անիի մասին։ Հոդվածում Անինհամարվում է հինգ հազար տարվա պատմություն ունեցող քաղաք` ստորգետնյա գեղատեսիլ աշխարհով։ «Ընդհատակյա Անին» առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1880թ.։ Գաղտնի ջրագծեր, վանականների խցեր, աղոթքի սենյակներ, հսկայական միջանցքներ, թունելների ցանց, որոգայթներ և փակուղիներեն հայտնաբերվել հայկական Անի քաղաքի ավերակների տակ։ Կայքը տեղեկացնում է, որ Կարսումտեղի ունեցած «Անիի ստորգետնյա գաղտնիքները» խորագրով սիմպոզիումի ժամանակ քննարկվել ենքաղաքի ստորգետնյա աշխարհը նկարագրող հետազոտություններ։ Այստեղ ասվում է, որ «Ընդհատակյա Անին» հին ձեռագրերում հիշատակվել է որպես հին միջագետքյան գաղտնի դպրոցի գտնվելուվայր։ Միջագետքյան այս գաղտնի (էզոթերիկ) դպրոցի գոյության մասին արված «Գևորգ Գյուրջիևի՝135 տարի առաջվա հայտնագործությունները չէին հաստատվում մինչև 1915 թվականի պեղումները։ Տարիներ անց իտալացի հնագետների խումբը հաստատեց, որ այդտեղ վանական համալիր է եղել»,ասում է պատմաբան Սեզայ Յազըչին, որը ելույթ է ունեցել Կարսի սիմպոզիումի ժամանակ։ Այդ ժամանակներից Անիի ստորգետնյա տարածքների նոր շերտեր են բացահայտվել։ Յազըչին ասում է, որստորերկրյա կարևորագույն կառույցների թվում են «Գիդեն Գելմեզ» անվանակոչված թունելը, Ընդհատակյա Անին և Գաղտնի դուռը։ Ընդհանուր առմամբ՝ մինչև հիմա 823 ստորգետնյա կառույցներ ենհայտնաբերվել Անիում, ներառյալ` բնակարաններ, պահեստներ, մթերային խանութներ, վանքեր, մատուռներ, ալրաղացներ, ախոռներ, ջրամբարներ։ Յազըչին պնդում է, թե ժամանակն է, որ աշխարհըլրջորեն ուսումնասիրի Անիի ընդհատակյա աշխարհը, և անհրաժեշտ է հետագա ուսումնասիրություններ կազմակերպել այդ վայրում։ Կայքում նշվում է նաև, որ Անին Հայաստանի մայրաքաղաքներիցամենահայտնին է եղել։ Հռչակավոր է եղել իր վեհաշուք և պատկառազդու տեսքով, հայտնի է եղելորպես հազար ու մի եկեղեցիների և քառասուն դարպասների քաղաք։ Իր լավագույն ժամանակներումԱնին ազդեցությամբ և չափերով մրցակցել է Կոստանդնուպոլսի, Բաղդադի և Կահիրեի հետ2։ Ինչպես տեսանք, Անիի ճարտարապետ-վարպետների հոգածության առարկա էին թե´ եկեղեցիներն ու բնակելի տները, թե՛ պարիսպներն ու կամուրջները, թե՛ հյուրանոց-քարավանատներն ու շուկաները և թե´ «Ընդհատակյա Անին»։ Սրանք իրենց նպատակին ծառայելուց բացի, աչքի էին ընկնում նաևճարտարապետական գեղեցիկ հորինվածքներով ու խելամիտ լուծումներով։ Հենց այդ ճարտարապետական կոթողների շնորհիվ էլ հնարավոր է դարձել մասնակիորեն վերականգնել մեր «տիեզերահռչակ» մայրաքաղաքի պատմությունը։ Այն, որ Անին եղել է հայ ճարտարապետական մտքի գլուխգործոցը, փաստվում է հետևյալ կերպ․1. Անին կարևոր դերակատարում ունի ինչպես հայ, այնպես էլ համաշխարհային պատմության համատեքստում3, 2. Անին զբոսաշրջիկների ուշադրության կենտրոնում է ի շարս Պերսեպոլիսի, Պոմպեյի, Բաբելոնի,Մաչու Պիկչուի և ուրիշ մի քանի քաղաքների4։ Անիում է կազմավորվել «Տրդատյան» ոճական ուղղությունը5։ Մեր օրերում Անիի «արքայական»շրջանը շարունակվում է պահպանվել «Ոսկեդար» անվամբ6։ Անին արժանացել է մեծավաստակ գիտնականների գնահատանքին, բացի դրանից, հայտ է ներկայացվել՝ Անին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության ցուցակում ընդգրկելու համար։ Քաղաքիճարտարապետական կառույցների նկատմամբ չեն դադարում ճարտարապետ-գիտնականների ուսումնասիրություններն ու լուսաբանումները։ «Ընդհատակյա Անին» մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնումև ունի լրջագույն ուսումնասիրության կարիք։ 1 Տե´ս http։ //www.tert.am/am/news/2015/03/02/work-ongoing-to-put-ani-on-unesco-heritage-list/1605794։ 2 Տե´ս http։ //www.ancient-origins.net/news-history-archaeology/secret-underground-tunnels-ancient-mesopotamian-cult-under-ani-ruins002010։ 3 Մարգարյան Ե., Անի` արքա քաղաք։ Անուրջ քաղաք։ Քաղաք առասպել։ Քաղաք ուտոպիա, ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտականհետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատություններ, XVII, Գյումրի 2014, էջ 37։ 4 Անին և մյուս կորուսյան քաղաքները, որ կարելի է այցելել այսօր. Daily Mail-ի անդրադարձը, Թերթ.am, 19.03.2015, http։ //www.tert.am/am/news/2015/03/19/The-lost-cities-visit/1622596։ 5 Հասրաթյան Մ., էջ 8։ 6 Նույն տեղում։ Թամարա ԿարապետյանԱՆԻՆ՝ ՀԱՅ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԲանալի բառեր՝ ճարտարապետություն, տուրիզմ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, պարիսպներ, քարավանատներ, կամուրջներ,եկեղեցիներ, ամրոցներ, «Անիի թանկագին քար», «Կովկասի զարդ», «Տիեզերահռչակ քաղաք»։

Հոդվածի նպատակն է մեկ անգամ ևս ընդհանրացնել Անիի ճարտարապետության վերաբերյալ հետազոտողների կարծիքները և նոր լույսի ներքո ցույց տալ Անիի ճարտարապետական դերն ու նշանակությունը։ Հոդվածի խնդիրն է՝ ցույց տալ Անիի ճարտարապետության ազդեցությունը հայ և օտար ճարտարապետությունների վրա՝ մեկ անգամ ևս ուսումնասիրելով մշակութային և ճարտարապետական հուշարձանները։ Այսպիսով, Անին եղել է Բագրատունիների ոչ միայն տնտեսական, մշակութային, քաղաքական, այլև ճարտարապետության զարգացման կենտրոն։ Ամեն մի կոթող իր մեջ կրում է այդ ճարտարապետությունից գոնե մի նշույլ։

«ԿԱՇԱՌԱԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԵՎ «ԿԱՇԱՌՔ» ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐԻՔՐԵԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋՄասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայումհաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը,որը, ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Այն էականորենհեղինակազրկում է պետական իշխանության մարմիններին, նսեմացնումնրանց գործունեության կարևորությունը և բովանդակությունը։ Այս երևույթիտարածվածությունը հասարակության մեջ առաջացնում է թերահավատություն առ այն, որ տարաբնույթ հարցեր հնարավոր չէ լուծել առանց կաշառքի,օրինական ճանապարհներով։ Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով Եվրոպայի խորհրդի անդամ,միջազգային պարտավորություններ է ստանձնել՝ ընդունելու համարժեքօրենսդրական ակտեր թե՛ ակտիվ և թե՛ պասիվ կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքար ծավալելու ուղղությամբ` դրանց համար սահմանելով համապատասխան քրեական պատիժներ։ Դրա նպատակն է թույլ չտալ, որ պաշտոնյայի անհամաչափ գործողության կամ անգործության արդյունքում խտրական իրավիճակ ստեղծվի մարդկանց իրավունքների, ազատությունների ևօրինական շահերի պաշտպանության հարցում։ Սա ավելին է, քան պարզապես պաշտոնական դիրքի չարաշահումը, որովհետև դրա հետևանքը հանգեցնում է իրավական պետության հիմնարար սկզբունքների ձևախեղմանը. ոչ միայն պաշտոնյան չի առաջնորդվում իրավունքի գերակայության սկզբունքով,այլև մասնավոր անձանց իրավունքների պաշտպանության հարցում խտրական իրավիճակ է ստեղծում։ Ելնելով հարցի կարևորությունից, իրավական պետության կայացմանհրամայականներից` անհրաժեշտ է ապահովել կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպումը, որը կնպաստի ՀՀ Սահմանադրության1-ին հոդվածով հռչակված ժողովրդավարական և իրավական պետության ամրապնդմանը, մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությանը։ Չնայած հարցի հրատապությանն ու կարևորությանը՝ դեռևս մի շարքհարցեր մնում են վիճահարույց, որոնք հանգեցնում են ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների առաջացմանը։ Մասնավորապես, իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ«կաշառակերություն» միասնական հասկացություն, որով բնութագրվում ենկոռուպցիոն երևույթների առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող դրսևորումները։ Որպես ընդհանրացնող ու հավաքական հասկացություն՝ «կաշառակերությունը» իր մեջ ներառում է կաշառքին վերաբերող հնարավոր բոլոր հանցագործությունները, հանցավոր գործունեությունը՝ կաշառք ստանալը, կաշառքտալը, կաշառքի համար միջնորդությունը և անգամ կաշառքի պրովոկացիան1։ Դիտարկվող բնագավառում ականավոր փորձագետ պրոֆեսոր Ս. Վ.Մաքսիմովը կաշառակերությունը սահմանում է որպես պետական, մունիցիպալ կամ հանրային այլ ծառայողների (այդ թվում` դատավորների և պատգամավորների) կամ առևտրային և այլ կազմակերպությունների (այդ թվում` միջազգային) ծառայողների կողմից իրենց կարգավիճակի օգտագործումը գույքի, նրա նկատմամբ իրավունքների, ծառայությունների կամ արտոնությունների անօրինական ձեռքբերման համար կամ նշված անձի կողմից նման գույքի,նրա նկատմամբ իրավունքների, ծառայությունների կամ արտոնությունների(այդ թվում` գույքային բնույթի) տրամադրումը2։ «Կաշառակերության» հասկացության ավելի նեղ սահմանում է տվել Չուչաևը Ռուսաստանի Դաշնության քրեական օրենսգրքի մեկնաբանություններում. «Դրա էությունն այն է, որ պաշտոնատար անձը այլ անձանցից ստանում էապօրինի նյութական վարձատրություն իր պաշտոնեական լիազորությունների կամ պաշտոնական դիրքի համար»3։ Կարծում ենք, որ «կաշառակերության» հասկացության մեջ միայն կաշառք ստանալը ներառելը պատճառաբանված չէ և չի բխում դրա էությունից ուչի արտահայտում այդ երևույթի բարձր հանրային վտանգավորությունը։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն՝ կաշառակերությունը շահադիտականհանցագործություն է, որի էությունն այն է, որ պաշտոնատար անձն իր ծառայողական վարքագծի կամ զբաղեցրած պաշտոնի բերումով այլ անձանցիցկամ կազմակերպությունից ստանում է անօրինական վարձատրություն4։ Տրայնինը նշում է, որ կաշառակերություն նշանակում է կաշառքի ստացում։ Դրա հետ մեկտեղ կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը վերջինսդիտում էր որպես կաշառակերության հատուկ հանցակցության ձև5։ Այս առնչությամբ այլ դիրքորոշում է արտահայտել Ն. Պ. Կուչերիավին։ Նագտնում է, որ կաշառակերության մեջ կաշառքի ստացումը, կաշառք տալը և1 Տե՛ս Թովմասյան Ա. Թ., Սովետական քրեական իրավունք։ Ուս. ձեռնարկ իրավաբան. ֆակ.համար, -Եր., հ. 4, հատուկ մաս, խմբ.՝ Մ. Ի. Ուզունյան, 1983, էջ 183։ 2 Տե՛ս Максимов С. В., Коррупция. Закон. Ответственность.-М.։ Юр Инфо Р, 2000, էջ 9։ 3 Տե՛ս Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации // под ред. А.И. Чучаева. -М.։ ИНФРА-М – 2009 (Консультант Плюс) – էջ 503։ 4 Տե՛ս Волженкин Б. В., Служебные преступления. М.։ Юристъ, 2000, էջ 189։ 5 Տե՛ս Трайнин А. Н., Уголовное право. Часть Особенная. Юридическое издательство Н.К.Ю.РСФСР, - М., 1927, էջ 249։ կաշառքի միջնորդությունը հատուկ եղանակով միևնույն հանցագործությանկատարումն են6։ Ն. Դ. Դուրմանովը կաշառակերությունը դիտում է որպես միասնականհանցագործություն, որն իր մեջ միավորում է կաշառք ստանալը և կաշառքտալը։ Նա գրում է. «Առավել ճիշտ կլինի կաշառքի ստանալը և կաշառք տալըդիտել ոչ որպես երկու ինքնուրույն հանցագործություններ, այլ մեկ բարդ հանցագործություն»7։ Բացի վերոնշյալ հիմնական մոտեցումներից՝ կաշառակերության սահմանման հարցում որոշ հեղինակների գիտական աշխատանքներում տեղ ենգտել առավել ճկուն և տարբերակված մոտեցումներ։ Այսպես՝ Բ. Վ. Զդրավոմիսլովը գտնում է, որ կաշառակերության համար հարկավոր է առանձնացելերկու հատկանիշ` կաշառակերություն՝ լայն իմաստով և կաշառակերություն՝նեղ իմաստով։ Կաշառակերություն նեղ իմաստով նշանակում է կաշառք ստանալ, իսկ լայն իմաստով` բոլոր երեք հանցակազմերը` կաշառք ստանալը, կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը8։ Ինչպես նշում է Օ. Կաչմազովը, «չնայած կաշառք տալու և կաշառք ստանալու միջև գոյություն ունի սերտ կապ, այնուամենայնիվ, դրանք ինքնուրույնհանցագործություններ են, քանի որ միմյանց նկատմամբ ունեն հատուկ հարաբերակցություն հենց միայն դրանցում առկա նշաններով։ Մասնավորապես միայն հանցագործության սուբյեկտի տարբեր լինելը այնպիսի էական հանգամանք է, որը թույլ չի տալիս դրանք քննարկել որպես մեկ հանցագործություն»9։ Ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ կաշառք ստանալը և կաշառք տալնունեն տարբեր օբյեկտիվ կողմեր, սուբյեկտի բնութագրեր` հետաքրքրություններ, գործողությունների շարժառիթներ և նպատակներ։ Համաձայնելով այնմոտեցումը, որ կաշառք ստանալը, տալը և կաշառքի միջնորդությունը տարբերհանցագործություններ են, թեև պայմանավորված են մեկը մյուսով, նշենք, որայն ունի նաև օրենսդրական հիմքեր։ Ինչպես ՀՀ քրեական գործող, այնպես էլարտասահմանյան երկրների քրեական օրենսգրքերում և միջազգային իրավական ակտերում ուղղակիորեն առանձնացվում են տարբեր հոդվածներ՝ կաշառք ստանալու, տալու, որոշ դեպքերում նաև միջնորդության համար։ Գտնում ենք, որ կաշառակերությունը կազմող հանցագործություններըփոխկապակցված են միմյանց հետ՝ ձևավորելով «անհրաժեշտ հանցակցություն», քանի որ, եթե չկա կաշառք տալու փաստը, չկա նաև կաշառք ստանալը6 Տե՛ս Кучерявый Н. П., Ответственность за взяточничество по советскому уголовному праву, -М., 1957, էջ 41։ 7 Տե՛ս Дурманов Н. Д., Уголовная ответственность за взяточничество по советскомууголовному праву, -М., 1957, էջ 41։ 8 Տե՛ս Здравомыслов Б. В., Должностные преступления. Понятие и квалификация, -М., 1975, էջ124։ 9 Տե՛ս Качмазов О. Х., Ответственность за взяточничество по Российскому уголовному праву, - Владикавказ։ Иристон, 2000, էջ 30։ և կաշառքի միջնորդությունը։ Համակարծիք ենք Ա. Յակովլևի այն տեսակետին, որ չի կարող կաշառք ստանալու հանցակազմն ավարտված համարվել,եթե չի եղել դրա տալը։ Ճիշտ այդպես էլ չի կարող ավարտված համարել կաշառք տալու հանցակազմը, եթե տեղի չի ունեցել կաշառքի առարկայի ստացում։ Այսինքն՝ հիշյալ հանցակազմերից յուրաքանչյուրը չի կարող կատարվել ինքնուրույն՝ առանց մյուսի հետ կապի10։ Այդպես է մեկնաբանում «կաշառակերություն» հասկացությունը նաև Գ. Բախտաձեն՝ նշելով, որ կաշառք ստանալը և տալը համարվում են մեկ բարդհանցագործություն։ Այն միշտ ենթադրում է տրամաբանորեն իրար հետ կապված երկու գործողությունների կատարում՝ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը։ Առաջինը կատարում է տվողը, իսկ երկրորդը՝ ստացող։ Տալը միշտ տրամաբանորեն նախորդում է ստանալուն, եթե չկա տվողը, ապա չի կարող լինել նաևստացողը և հակառակը11։ Համաձայնելով ներկայացված տեսակետին՝ գտնում ենք, որ կաշառքստանալը և կաշառք տալը երկու միմյանց սերտորեն փոխկապակցված հանցավոր արարքներ են, որոնք չեն կարող ավարտին հասցվել ինքնուրույն։ Ստացվում է, որ կաշառք տվողը «օժանդակում է» կաշառք ստացողին, որպեսզի վերջինս ավարտին հասցնի հանրորեն վտանգավոր իր արարքը։ Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը, անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել,որ կաշառակերությունն ընդգրկում է պետական ապարատի բնականոն գործունեության դեմ ուղղված, միմյանց փոխկապակցված և մեկ միասնական շղթայի մասը կազմող երեք ինքնուրույն հանցագործություններ, այն է` կաշառքստանալը, կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավական վեճերի տեղիք է տալիս նաև կաշառակերության առարկանկազմող «կաշառք» հասկացությունը։ Կաշառքը լայն իմաստով նյութականցանկացած օգուտն է, ներառյալ սեփականության իրավունքներն ու պարտականությունները, օրինակ՝ կաշառք ստացողն ազատվում է պարտքը վճարելուց, նախապես վերցված նյութական միջոցները վերադարձնելուց։ Շատ գիտնականներ կարծում են, որ կաշառակերության առարկան կաշառքն է12։ Մասնավորապես, Օ. Խ. Կաչմազովը ճիշտ է համարում հանցագործության առարկայի բնորոշումը՝ որպես նյութական աշխարհի ցանկացած իրի,որի որոշակի հատկություններից ելնելով՝ քրեական օրենքը կապում է հանցագործության կոնկրետ հանցակազմի հետ։ Դրանից ելնելով՝ պնդում է, որ կաշառքի առարկան կարելի է հարաբերակցել հանցագործության առարկայի10 Տե՛ս Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Особенная часть / Под ред.Ю.И. Скуратова, В. М. Лебедева,. М., 1996, էջ 450։ 11 Տե՛ս Бахтадзе Г. Э., К вопросу о понятии взяточничества // Сб.։ Проблемы прокурорскоследственной практики, Тбилиси, 1993, էջ 6։ 12 Տե՛ս Клспицкий И. А., Реинов В. И. Получение взятки в уголовном праве России. - М., 2001,էջ 11։ հետ, քանի որ այս դեպքում հասարակական հարաբերությունները կազմողօբյեկտը խախտվում է պաշտոնատար անձին կաշառելու միջոցով13։ Սակայն,հանցագործության առարկան մեկնաբանելով այս կերպ՝ անհնար է դառնումտարանջատել այն հանցագործության կատարման միջոցներից։ Որոշ հեղինակներ, հակադարձելով նշված մոտեցմանը, նշում են, որ այնբավականաչափ բարդացնում է տվյալ հանցագործության տարրերի բացահայտումը և պահանջում է քրեաիրավական դոկտրինայի էական վերստուգում։ Այդ պատճառով առաջարկվում է մնալ հին ավանդական տեսակետին,առավել ևս երբ դատական պրակտիկայում կաշառքը անվանվում է հանցագործության առարկա14։ Քննարկվող հարցի վերաբերյալ առավել ընդունելի ենք համարում այն տեսակետը, համաձայն որի` կաշառքը համարվում է ոչ թե հանցագործության առարկա, այլ այն կատարելու միջոց, քանի որ առարկան օբյեկտի նյութականարտացոլանքն է, իսկ կաշառքը օբյեկտի հետ որևէ կապ չունի15։ Կարծում ենք, որ կաշառքի առարկան, ըստ էության, հանցագործությանմիջոց է, որի օգնությամբ կատարվում է հանրորեն վտանգավոր արարքը, մասնավորապես դրա միջոցով ազդում է պաշտոնատար անձի վրա` կատարելուկաշառակերության նպատակը կազմող գործողությունները կամ ձեռնպահմնալու դրանք կատարելուց։ Նրա առկայությունը և՛ կաշառք տալու և՛ ստանալու օբյեկտիվ կողմի պարտադիր հատկանիշ է համարվում։ Նշենք, որ 1961 թվականի ՀՀ քրեական օրենսգրքում օրենսդիրը որևէկերպ չէր բացահայտել կաշառքի առարկայի էությունը։ Ի տարբերություն դրա`ՀՀ քրեական գործող օրենսգիրքը հստակեցրել է կաշառքի առարկայի հասկացությունը՝ այն սահմանելով որպես դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք,արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն։ Դրամի ներքո անհրաժեշտ է հասկանալ ինչպես հայկական դրամը, որը,«ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, թողարկվում ևշրջանառության մեջ է դրվում թղթադրամի և մետաղադրամի, իսկ լուման՝ մետաղադրամի ձևով, այնպես էլ տարադրամը, այսինքն՝ արտասահմանյաներկրներում շրջանառության մեջ դրված թղթադրամը և մետաղադրամը։ Ինչվերաբերում է շրջանառությունից հանված փողերին, ապա դրանք չեն համարվում կաշառք ստանալու կամ տալու առարկա այդ իմաստով և պետք է գնահատել որպես այլ ակտիվներ։ 13 Տե՛ս Камчазов О. Х., Ответсвенность за взяточничество по российкому уголовному праву։ дисс. канд. юрид. наук, М., 1999, էջ 71-72։ 14 Տե՛ս Яковенко Е. В., Уголовно-правовая борьба со взяточничеством։ Дисс. канд. юрид. наук.,Владивосток, 2004, էջ 88։ 15 Տե՛ս Квициния A. K., Должностные преступления. М., 1992, с. 16, Егорова H.A. Уголовно- правовые формы борьбы с коррупцией в новых экономических условиях։ Дис.. .канд. юрид. наук.Саратов, 1996, էջ 63։ Արժեթղթերի էությունը բացահայտված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի146-րդ հոդվածում, որի համաձայն՝ արժեթուղթը գույքային իրավունքներըհավաստող փաստաթուղթ է՝ սահմանված ձևի և պարտադիր վավերապայմանների պահպանմամբ, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր էմիայն այն ներկայացնելիս։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 153-րդ հոդվածովթվարկված են արժեթղթերի տեսակները, որով արժեթղթերի թվին են դասվում`պարտատոմսը, չեկը, հասարակ մուրհակը, փոխանցելի մուրհակը (վճարագիրը), բաժնետոմսը, կոնոսամենտը, բանկային վկայագիրը (բանկային գրքույկ,բանկային սերտիֆիկատ), երկակի պահեստային վկայագիրը, հասարակ պահեստային վկայագիրը, ներդրումային ֆոնդի փայը և այլ փաստաթղթեր, որոնքարժեթղթերի մասին օրենքներով դասվում են արժեթղթերի թվին։ Այլ առավելության ներքո ընկալվում են ցանկացած գույքային կամ ոչ գույքային բնույթի օգուտները, օրինակ՝ բնակարանի կամ ավտոմեքենայի անվճարվերանորոգումը, տան կառուցումը և այլն, ինչպես նաև պարտքի ներումը, կաշառք ստացողի փոխարեն պարտքի վճարումը, դատարան ներկայացված քաղաքացիական հայցից հրաժարումը, արտոնյալ պայմաններով վարկի տրամադրումը, ծառայողական առաջխաղացման մեջ հովանավորչությունը ևայլն16։ Նշված հարցին անդրադարձել է նաև Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումը` նշելով, որ գույքային օգուտների ներքո պետք էհասկանալ, մասնավորապես, վարձակալության վճարի նվազեցումը, վաճառվող ապրանքի գնի իջեցումը, բանկային վարկերի տոկոսադրույքի կրճատումը։ Վերը նշված գույքային օգուտները կաշառք ստացողի և կաշառք տվողի միջևընթացող բանակցությունների ժամանակ պետք է ստանան կոնկրետ դրամական արժեք17։ Վերջինիս հստակ սահմանումը կարևոր նշանակություն ունի արարքի որակման համար։ Բացի այդ՝ ՄԱԿ-ի 2003 թվականին դեկտեմբերի 9-ին ընդունված «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիան տալիս է «գույք» եզրույթի սահմանումը, որի 2-րդհոդվածի համաձայն՝ «գույք» նշանակում է ցանկացած արժեք` լինի նյութական կամ ոչ նյութական, շարժական կամ անշարժ, իրերի կամ իրավունքներիձևով արտահայտված, ինչպեu նաև իրավաբանական փաuտաթղթեր կամ ակտեր, որոնք հաuտատում են այդպիuի արժեքների նկատմամբ uեփականության իրավունքը կամ դրանցում շահ ունենալը։ Նշվածից բխում է, որ պաշտոնատար անձին կատարած գործողությունների դիմաց անգամ դրական բնութագիր, գրախոսություն, կարծիք տալն այսօրորպես կաշառքի առարկա է դիտարկվում, քանի որ գործող քրեական օրենսդ16 Տե՛ս Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации // под ред. А.И. Чучаева. -М.։ ИНФРА-М – 2009. (Консультант Плюс), էջ 503։ 17 Տե՛ս Постановление Пленума Верховного Суда РФ от 10.02.2000, N 6, "О судебной практикепо делам о взяточничестве и коммерческом подкупе", կետ 9։ րության համաձայն` ներառում է այլ առավելություններ տրամադրելու հասկացության մեջ։ Այս կապակցությամբ միանշանակ է, որ ոչ գույքային առավելություններ տրամադրելը ևս ոչ պակաս հանրային վտանգավորությամբ է օժտված։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ,ինչն էլ առաջացնում է քրեական օրենքի կիրառման խոչընդոտներ։ Օրենսդիրը, չպահպանելով «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի պահանջները, «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններին տվել է տարաբնույթմեկնաբանություններ։ Նշված եզրահանգումը հիմնավորվում է հետևյալ պատճառաբանությամբ.1. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ, ինչպես նաև 200-րդ հոդվածի իմաստով կաշառք ստանալը անձամբ կամ միջնորդի միջոցով իր կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալն է կամ պահանջելը կամ ստանալու խոստումը կամ առաջարկն ընդունելը՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտինպաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելու կամ չկատարելու կամ իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով այդպիսի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաստելուկամ ծառայության գծով հովանավորչության կամ թողտվության համար։ 2. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում թեկնածուներից որևէ մեկի օգտին կողմկամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններինմասնակցելուց հրաժարվելու պայմանով թեկնածուներից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստանալու համար։ Այսինքն՝ քննարկվող հոդվածիիմաստով կաշառք ստանալը սահմանափակվում է միայն կաշառքի առարկանկաշառք ստացողին փոխանցելով, քանի որ հոդվածի դիսպոզիցիայում հստակնշված են այն գործողությունները, որոնց կատարման դիմաց տրվում է կաշառքը։ Այսինքն՝ կաշառք ստանալու հասկացությունը չի ներառում դրա կատարման նպատակը։ 3. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի համաձայն՝ «(…) կաշառքստանալը, այսինքն՝ այդ անձանց (օր.՝ մարզիկների, մրցավարների, մարզիչների, թիմերի ղեկավարների կամ արհեստավարժ մարզամրցումների մյուս մասնակիցների ու կազմակերպիչների, ինչպես նաև հանդիսավոր առևտրային մրցույթների կազմակերպիչների ու մրցանակաբաշխային հանձնաժողովի անդամների) կողմից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով իրենց կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալը կամ պահանջելը կամ ստանալու խոստումը կամ առաջարկն ընդունելը։ Նշված դրույթի տառացի մեկնաբանությունից բխում է, որկաշառք ստանալու հասկացության մեջ զետեղված չէ նաև դրա կատարմաննպատակը, օրինակ՝ մրցումների կամ մրցույթների արդյունքների վրա ազդելը։ Գտնում ենք, որ նշված դեպքում նպատակի չամրագրումը պարզապես բացթողում է, քանի որ օրենսդիրն այն ուղղակիորեն նախատեսել է մատնանշվածհոդվածի 1-ին մասում նշված անձանց կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանելիս։ Վերոգրյալի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ օրենսդիրըմիևնույն եզրույթով, այն է՝ կաշառք ստանալով, բնորոշել է տարբեր բովանդակություն ունեցող հասկացություններ։ Դեռ ավելին՝ որպես կաշառք ստանալ չիբնորոշել համապատասխան բովանդակությունն ունեցող հասկացությունը,այն է՝ պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալը։ Օրենսդրի կողմից վերոնշյալ տարբերակված մոտեցումները իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացնում են իրավական վեճեր և հակասություններ,որոնք կարող են հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեականպատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում սահմանել «կաշառքի» հասկացությունը, որը տված կամստացած անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցըկլուծվի ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի համապատասխան հոդվածներով։ Մասնավորապես, առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուրմասում շարադրել դրույթ հետևյալ խմբագրությամբ՝ «անձամբ կամ միջնորդիմիջոցով կաշառք ստացողի կամ այլ անձի համար նախատեսված դրամը, գույքը, գույքի նկատմամբ իրավունքը, արժեթղթերը կամ որևէ այլ առավելությունը՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին որևէ գործողությունկատարելու կամ այն կատարելուց ձեռնպահ մնալու համար»։ Սույն դրույթինախատեսումը կազատի ՀՀ քրեական օրենսգիրքը միևնույն հասկացությանսահմանումը յուրաքանչյուր դեպքում կրկնելուց, ինչպես նաև կապահովի դրամիասնական ընկալումն ու կիրառությունը։ Այն դեպքում, երբ պաշտոնատար անձը, իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով, կնպաստի մեկ այլ պաշտոնատար անձի կողմից գործողություններկատարելուն կամ դրանք կատարելուց ձեռնպահ մնալուն, ապա նրա գործողությունները կորակվեն օժանդակություն կամ կաշառքի միջնորդություն՝կախված գործի փաստական հանգամանքներից։ Ինչ վերաբերում է կաշառքստանալու կամ կաշառք տալու նպատակը կազմող մյուս գործողություններին՝թողտվությանը կա՛մ հովանավորչությանը, ապա դրանք իրենց բնույթով ենթադրում են կա՛մ որոշակի գործողությունների կատարում (օրինակ՝ պաշտոնիբարձրացում), կամ որոշակի գործողությունների կատարումից ձեռնպահ մնալ(օրինակ՝ կարգապահական տույժի չենթարկել), ուստի ներառվում են կաշառքի հասկացության մեջ։ Ուստի գտնում ենք, որ նպատակահարմար չէ լրացուցիչ ընդգծել թողտվությունն ու հովանավորչությունը որպես անձի կողմից կատարվող գործողության (անգործության) տարատեսակ այն դեպքում, երբդրանց համար նախատեսված է միևնույն քրեական պատասխանատվությունը։ Տիգրան Ղազարյան«ԿԱՇԱՌԱԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԵՎ «ԿԱՇԱՌՔ» ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐԻ ՔՐԵԱԻՐԱՎԱԿԱՆԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ Կոռուպցիա, կաշառակերություն, կաշառք, կաշառք ստանալ,ընտրակաշառք, ապօրինի վարձատրություն, պաշտոնատար անձԱմփոփում։

Մասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը, որը, ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ «կաշառակերության» միասնական հասկացություն, որ հանգեցնում է ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ, ինչը դժվարություններ է առաջացնում քրեական օրենքի կիրառման հարցում և կարող է հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։

«Կաշառք» և «Կաշառք» գիտաժողովների քրեորեն պարունակության հարցի վերաբերյալ Այն էապես վարկաբեկում է պետական ​​մարմիններին, նսեմացնում նրանց գործունեության կարողությունն ու բովանդակությունը: Այս տարաձայնությունը հասարակության շրջանում թերահավատություն է առաջացնում այն ​​մասին, որ առանց կաշառքի, օրինական ճանապարհով, հնարավոր չէ լուծել տարբեր հարցեր: Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով Եվրախորհրդի անդամ, ստանձնել է միջազգային պարտավորություններ ՝ ընդունելու համարժեք օրենսդրական ակտեր ինչպես ակտիվ, այնպես էլ պասիվ կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի համար ՝ նրանց համար կիրառելով համապատասխան քրեական պատիժներ: Դրա նպատակն է կանխել պաշտոնատար անձի անհամաչափ գործողությունը կամ անգործությունը խտրական իրավիճակ ստեղծել մարդու իրավունքների և ազատությունների օրինական շահերի պաշտպանության համար: Սա ավելին է, քան պարզապես պաշտոնական դիրքի չարաշահումը, քանի որ դրա հետևանքը հանգեցնում է օրենքի գերակայության հիմնական սկզբունքների խեղաթյուրմանը: Պաշտոնյան ոչ միայն չի առաջնորդվում օրենքի գերակայությամբ, այլ նաև խտրական իրավիճակ է ստեղծում անհատների իրավունքների պաշտպանության հարցում: Ելնելով հարցի կարևորությունից, օրենքի գերակայության հաստատման հրամայականներից `անհրաժեշտ է ապահովել կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպում, որը կնպաստի ժողովրդավարության ամրապնդմանը, օրենքի գերակայությանը, մարդու պաշտպանությանը: իրավունքներն ու ազատությունները: Չնայած խնդրի հրատապությանը և հրատապությանը, մի շարք հարցեր շարունակում են մնալ վիճահարույց ՝ հանգեցնելով թե տեսական քննարկումների, թե իրավական պրակտիկայում բարդությունների: Մասնավորապես, իրավական գրականության մեջ չկա «կոռուպցիայի» ընդհանուր հասկացություն, որը բնութագրում է բարձր ռիսկային հանրային կոռուպցիայի դրսեւորումները: Որպես ընդհանուր և կոլեկտիվ հասկացություն, «կոռուպցիան» ներառում է բոլոր հնարավոր հանցագործությունները, որոնք կապված են կաշառքի, հանցավոր գործունեության հետ `կաշառք, կաշառք, կաշառքի միջնորդություն, անգամ կաշառքի սադրանք: Դիտարկվող ոլորտի ականավոր փորձագետ, պրոֆեսոր Ս.Վ.Մաքսիմովը կաշառքը սահմանում է որպես պետական, քաղաքային կամ այլ պետական ​​ծառայողների (ներառյալ դատավոր-տեղակալների) կամ այլ առևտրային կազմակերպությունների (այդ թվում `միջազգային) աշխատակիցների կողմից իրենց կարգավիճակի օգտագործումը գույքի, իրավունքների անօրինական ձեռքբերման համար , ծառայություններ կամ արտոնություններ: կամ այդպիսի անձի կողմից այդպիսի գույքի, իրավունքների, ծառայությունների կամ արտոնությունների (ներառյալ գույքի) տրամադրումը: Չուչան Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի մեկնաբանություններում տվել է «կոռուպցիա» հասկացության ավելի նեղ սահմանում: «Դրա էությունն այն է, որ պաշտոնատար անձը իր պաշտոնական լիազորությունների կամ պաշտոնեական դիրքի համար այլ անձանցից ստանում է ապօրինի նյութական վարձատրություն» 3: Կարծում ենք, որ կաշառքի ներգրավումը միայն «կոռուպցիա» հասկացության մեջ արդարացված չէ, չի բխում իր էությունից և չի արտահայտում այդ երեւույթի բարձր հանրային վտանգը: Մեկ այլ տեսակետի համաձայն ՝ կաշառքը շահադիտական ​​հանցագործություն է, որի էությունն այն է, որ պաշտոնյան իր անձի կամ կազմակերպության կողմից ստանձնած ապօրինի վարձատրություն ստանա իր պաշտոնական վարքի կամ զբաղեցրած պաշտոնի պատճառով 4: Թրեյնը նշում է, որ կաշառք նշանակում է կաշառք ստանալ: Միևնույն ժամանակ, կաշառքի և կաշառքի միջնորդությունը դիտվում էր որպես կաշառքի հատուկ ձև: Այս կապակցությամբ այլ դիրքորոշում հայտնեց Ն. Պ.Կուչերիավին: Գտնում է, որ կաշառք ստանալու դեպքում կաշառք ստանալու, կաշառք տալու և 1 Տե՛ս Tovmasyan AT, Խորհրդային քրեական օրենսդրություն Կրթության ձեռնարկի փաստաբան: փաստի համարը, -Եր., հ. 4, հատուկ մաս, խմբագրել է Մ.Ի. Ուզունյանը, 1983, էջ 183: 2 Տե՛ս Максимов С. Վ., Կոռուպցիա. Օրենք Պատասխանատվությունь.-Մ. Инр Инфо Р, 2000, էջ 9: 3 Տե՛ս Ռուսաստանի վարքագծի կանոնագրքի մեկնաբանությունները // խմբ. Ա.Ի.Չուչաևա: -Մ. INFRA-M - 2009 (խորհրդատու պլյուս) - էջ 503: 4 Տե՛ս Volzhenkin B. В., Служебные преступления. Մ. Юристъ, 2000, էջ: 189 թ. 5 Տե՛ս Trainin AN, Օրենքի գերակայություն: Առաջին մաս. Юридическое издание тел Н Н.К.К.РСФСР, - М., 1927, էջ 249: Կաշառքի միջնորդությունը նույն հանցագործության կատարումն է հատուկ ձևով 6: Ն. Դ.Դուրմանովը կաշառքը գնահատում է որպես ընդհանուր հանցագործություն, որը համատեղում է կաշառքն ու կաշառքը: Նա գրում է. «Ավելի ճիշտ կլինի կաշառք տալը կաշառք տալը ոչ թե որպես երկու անկախ հանցագործություն, այլ որպես մեկ բարդ հանցագործություն»: Բացի վերոնշյալ հիմնական մոտեցումներից, որոշ հեղինակների գիտական ​​աշխատություններում կոռուպցիայի սահմանման մեջ ներառվել են ավելի ճկուն, տարբերակված մոտեցումներ: Այսպիսով, Բ.Վ. dդրավոմիսլովը կարծում է, որ կաշառքը պահանջում է երկու առանձին առանձնահատկություններ ՝ կաշառք լայն իմաստով և կաշառք ՝ նեղ իմաստով: Կաշառք նեղ իմաստով նշանակում է կաշառք ստանալ, իսկ լայն իմաստով `բոլոր երեք հանցագործությունները` կաշառք ստանալը, կաշառք տալը `կաշառքի միջնորդություն 8: Ինչպես նշում է Օ. Կաչմազովը, «չնայած կաշառք տալու և ստանալու միջև սերտ կապ կա», այնուամենայնիվ, դրանք անկախ հանցագործություններ են, քանի որ միմյանց հետ հատուկ հարաբերություններ ունեն միայն իրենց մեջ առկա նշաններով: Մասնավորապես, միայն այն փաստը, որ հանցագործության առարկան տարբեր է, այնքան էական հանգամանք է, որը թույլ չի տալիս նրանց համարել մեկ հանցագործություն »: 9: Հատկանշական է, որ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը տարբեր օբյեկտիվ կողմերին, առարկայի բնութագրերը `շահերը, գործողությունների դրդապատճառները` նպատակները: Համաձայնվելով այն մոտեցման հետ, որ կաշառք ստանալն ու տալը, կաշառքի միջնորդությունը տարբեր հանցագործություններ են կամ միմյանցով են պայմանավորված, նշենք, որ այն ունի նաև իրավական հիմք: Ինչպես ՀՀ քրեական օրենսգրքում, այնպես էլ օտարերկրյա պետությունների քրեական օրենսգրքերում, միջազգային իրավական ակտերում տարբեր հոդվածներ ուղղակիորեն բաժանվում են կաշառք տալու, տալու, իսկ որոշ դեպքերում `միջնորդության համար: Մենք գտնում ենք, որ կաշառք կազմող հանցագործությունները փոխկապակցված են ՝ կազմելով «անհրաժեշտ մեղսակցություն», քանի որ եթե կաշառք տալու փաստ չկա, կաշառք ստանալու փաստ չկա 6 Տե՛ս Кучерявый Н. Պ., Պատասխանատվություն ավագ դպրոցի օրենքի համար, -Մ., 1957, էջ: 41 7 Տե՛ս Durmanov ND, itիսական պատասխանատվություն ավագ դպրոցի իրավունքի համար, -M., 1957, էջ: 41 8 Տե՛ս Здравомыслов Б. В., Должностные преступления. Պոնի և որակավորում, -Մ., 1975, էջ. 124: 9 Տե՛ս Կաչմազով Օ.Հ., «Պատասխանատվություն Ռուսաստանի իրավական իրավունքների մասին բարձրաստիճան օրենքի համար», - Վլադիկավկազ: Իրիստոն, 2000, էջ. 30 միջ Կաշառքի միջնորդություն: Մենք համաձայն ենք Ա. Յակովլի այն տեսակետի հետ, որ կաշառք ստանալու հանցագործությունը չէր կարող համարվել ավարտված, եթե չտրված լիներ: Կաշառք տալու հանցագործությունը նույնպես չի կարող համարվել ավարտված, եթե կաշառքի առարկա չի ստացվել: Այսինքն ՝ նշված հանցագործություններից յուրաքանչյուրը չի կարող կատարվել ինքնուրույն ՝ առանց կապվելու մյուս 10-ի հետ: «Կոռուպցիա» հասկացությունն այսպես է մեկնաբանում Գ. Բախտաձեն ՝ նշելով, որ կաշառք ստանալն ու տալը բարդ հանցագործություն է համարվում: Դա միշտ էլ ենթադրում է երկու տրամաբանորեն կապված գործողությունների կատարում ՝ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը: Առաջինը կատարողը տալիս է, իսկ երկրորդը ՝ ստացողը: Նվիրելը միշտ տրամաբանորեն նախորդում է ստանալուն, եթե չկա տվող, ապա ստացող չի կարող լինել, ընդհակառակը 11: Համաձայնվելով ներկայացված տեսակետի հետ ՝ մենք գտնում ենք, որ կաշառքը և կաշառք տալը երկու սերտ փոխկապակցված հանցավոր գործողություններ են, որոնք չեն կարող ինքնուրույն ավարտվել: Ստացվում է, որ կաշառք տվողը «սատարում» է կաշառք վերցնողին, որպեսզի վերջինս ավարտի իր հրապարակավ վտանգավոր արարքը: Այսպիսով, ամփոփելով վերը նշվածը, անհրաժեշտ ենք համարում շեշտել, որ կաշառքը ներառում է երեք անկախ հանցագործություն պետական ​​ապարատի բնականոն գործունեության դեմ, որոնք փոխկապակցված են և կազմում են ընդհանուր շղթայի մաս ՝ կաշառք, կաշառք և կաշառք: «Կաշառք» հասկացությունը, որը կոռուպցիայի առարկա է, իրավական վեճերի տեղիք է տալիս: Կաշառքը, լայն իմաստով, ցանկացած նյութական օգուտ է, ներառյալ գույքային իրավունքներն ու պարտականությունները, օրինակ ՝ կաշառք ստացողը ազատվում է պարտքը վճարելուց և նախապես վերցված նյութական ակտիվները մարելուց: Շատ գիտնականներ կարծում են, որ կաշառակերության թեման կաշառակերությունն է 12: Մասնավորապես, Օ.Խ. Կաչմազովը ճիշտ է համարում հանցագործության առարկայի սահմանումը որպես նյութական աշխարհի ցանկացած իր, որի որոշակի հատկությունների պատճառով քրեական օրենսդրությունը կապում է որոշակի հանցագործության հետ: Ելնելով դրանից ՝ նա պնդում է, որ կաշառքի առարկան կարող է առնչվել հանցագործության առարկայի հետ 10 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Վարքական օրենսգրքի մեկնաբանությունները: Հատուկ մաս / GI Скуратова- ի պատվերով, В. М. Лебедева,. Մ., 1996, էջ. 450 թվական 11 Տե՛ս Բախտաձե Գ.,., К вопросу о понятии взяточничества // Сб. Դատախազական ժառանգության պրակտիկայի խնդիրները, Թբիլիսի, 1993, էջ 6: 12 Տե՛ս Klspitsky I. А., Реинов В. И. Հանգույցների կեսը պատրաստում են ռուսները: - Մ., 2001, էջ 11: քանի որ այս պարագայում խախտվում է հասարակության հետ կապի օբյեկտը պաշտոնատար անձի կաշառքով 13: Սակայն հանցագործության թեման այս կերպ մեկնաբանելով ՝ անհնար է դառնում այն ​​առանձնացնել հանցագործության կատարման միջոցներից: Հակառակ այս մոտեցմանը, որոշ հեղինակներ նշում են, որ դա բավականին բարդացնում է հանցագործության տարրերի բացահայտումը և պահանջում է քրեական դոկտրինի էական վերանայում: Այդ պատճառով առաջարկվում է հավատարիմ մնալ հին ավանդական տեսակետին, հատկապես, երբ դատական ​​պրակտիկայում կաշառակերությունը կոչվում է հանցագործության առարկա 14: Քննարկվող հարցի վերաբերյալ մենք համարում ենք այն տեսակետը, որ կաշառքը հանցագործության առարկա չէ, այլ դա կատարելու միջոց է, քանի որ առարկան օբյեկտի նյութական արտացոլումն է, և կաշառքը ոչ մի կապ չունի առարկայի հետ 15: Մենք կարծում ենք, որ կաշառքի առարկան, ըստ էության, հանցագործության միջոց է, որի միջոցով կատարվում է հրապարակավ վտանգավոր արարք, մասնավորապես ՝ դրա միջոցով այն ազդում է պաշտոնատար անձի վրա կատարել այն գործողությունները, որոնք կաշառքի նպատակ են հետապնդում կամ ձեռնպահ մնալ դրանք կատարելուց: Դրա առկայությունը համարվում է «կաշառք տալու» օբյեկտիվ կողմի պարտադիր հատկանիշ: Նշենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում 1961 թ. Օրենսդիրը չի բացահայտել կաշառքի առարկայի էությունը: Ի հակադրություն դրան, ՀՀ գործող քրեական օրենսգիրքը հստակեցրեց կաշառքի առարկայի հասկացությունը ՝ այն սահմանելով որպես փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն: Դրամով անհրաժեշտ է հասկանալ ինչպես հայկական դրամը, որը, համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի, թողարկվում է: Ինչ վերաբերում է շրջանառությունից հանված գումարներին, ապա դրանք չեն համարվում այդ իմաստով կաշառք ստանալու կամ տալու առարկա. այն պետք է գնահատվի որպես այլ ակտիվներ: 13 Տե՛ս Կամչազով Օ.Հ., Արժեթղթերի պատասխանատվությունը Ռուսաստանի օրենքի գերակայության համաձայն: դիս կանդ юрид Գիտություն, Մ., 1999, էջ 71-72: 14 Տե՛ս Яковенко Е. Վ., Դերախաղային պայքար ավագ դպրոցի հետ: Դիս կանդ юрид Գիտություն, Վլադիվոստոկ, 2004, էջ. 88-ը 15 Տե՛ս Վիկտորինա AK, Պարտքի փոխարինում: Մ., 1992, էջ. 16, Եգորովա Հ.Ա. Նոր տնտեսական պայմաններում կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարմարավետ իրավական ձևեր: Dis .. .kand. юрид գիտնական: Սարատով, 1996, էջ 63: Արժեթղթերի էությունը բացահայտված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 146-րդ հոդվածում, համաձայն որի `արժեթուղթը գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է` սահմանված պարտադիր ռեկվիզիտների պահպանմամբ, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 153-րդ հոդվածում նշվում են արժեթղթերի այն տեսակները, որոնցով դասակարգվում են արժեթղթերը. Պարտատոմս, չեկ, սովորական հաշիվ, փոխանցվող հաշիվ (վճար), բաժնետոմս, բեռնաթուղթ, բանկային վկայագիր (բանկային գիրք, բանկային վկայագիր), կրկնակի պահեստի վկայագիր Վկայագիր, ներդրումային ֆոնդի բաժնեմաս և այլ փաստաթղթեր, որոնք արժեթղթերի մասին օրենքներով դասակարգվում են որպես արժեթղթեր: Այլ օգուտները ներառում են ցանկացած գույքի կամ ոչ գույքի օգուտներ, ինչպիսիք են բնակարանի կամ մեքենայի անվճար վերանորոգումը, տան կառուցումը և այլն, ինչպիսիք են պարտքի ներումը, կաշառք վերցնողի անունից պարտքի մարումը, քաղաքացիական գործից հրաժարումը դատավարություն, արտոնյալ վարկ տրամադրել, ակցիա, որը հովանավորվում է Gill 16-ի կողմից: Նա նաև անդրադարձավ Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի խնդրին ՝ նշելով, որ պետք է հասկանալ գույքային օգուտները, մասնավորապես ՝ վարձավճարը, վաճառվող ապրանքների գնի իջեցում բանկային վարկեր: Վերոնշյալ գույքային օգուտներին պետք է տրվի որոշակի դրամական արժեք ՝ կաշառք տվողի և կաշառք տվողի միջանկյալ բանակցությունների ընթացքում 17: Ակտի որակավորման համար կարևոր է վերջինիս հստակ սահմանումը: Բացի այդ, ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան, որը ընդունվել է 2003 թ. Դեկտեմբերի 9-ին, սահմանում է «գույք» տերմինը, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն `« գույք »նշանակում է ցանկացած գույք` լինի նյութական, թե ոչ նյութական, շարժական կամ անշարժ: արտահայտված օբյեկտների կամ իրավունքների տեսքով, ինչպիսիք են իրավական փաստաթղթերը կամ ակտերը, որոնք հաստատում են սեփականության իրավունքը կամ այդպիսի արժեքների նկատմամբ հետաքրքրությունը: Վերոգրյալից հետեւում է, որ պաշտոնատար անձի գործողությունների համար նույնիսկ դրական նկարագրությունը, քննադատությունը, կարծիքը դեռ համարվում է կաշառակերության առարկա, քանի որ գործող քրեական օրենսդրությունը 16 Տե՛ս Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации // под ред. Ա.Ի.Չուչաևա: -Մ. INFRA-M - 2009. (խորհրդատու պլյուս), էջ 503: 17 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի ստեղծում 10.02.2000 թ., N 6, «Արևելյան և կոմերցիոն կաշառքների բաժանման ճակատագրական պրակտիկայի մասին», կետ 9: Այն ներառում է այլ առավելություններ `տրամադրման իմաստով: Այս առումով միանշանակ է, որ ոչ գույքային արտոնությունների տրամադրումը օժտված է ոչ պակաս հանրային վտանգով: Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գոյություն չունի «կաշառք» ընդհանուր հասկացություն, ինչը խոչընդոտներ է առաջացնում քրեական իրավունքի կիրառման համար: Օրենսդիրը, չպահպանելով «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի պահանջները, տարբեր մեկնաբանություններ է տվել «կաշառք ստանալու» կամ «կաշառք տալու» հասկացություններին: Նշված եզրակացությունը հիմնավորված է հետևյալ պատճառաբանությամբ .1. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի, ինչպես նաև 200-րդ հոդվածի համաձայն `անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստանալը նշանակում է իր համար փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալ կամ պահանջել կամ ընդունել կամ ընդունել այն: խոստանում կամ առաջարկում են կաշառք ստանալ: ծառայության մատակարարի կամ նրան ներկայացնող անձի հովանավորության կամ թույլտվության համար `իր լիազորությունների շրջանակներում որևէ գործողություն կատարելու կամ չկատարելու կամ այդպիսի գործողություններ կատարելու կամ չկատարելու համար օգտագործելու իր պաշտոնական դիրքը: 2. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասը նախատեսում է քրեական պատասխանատվություն թեկնածուներից ընտրակաշառք ստանալու կամ միջնորդի միջոցով թեկնածուներից որևէ մեկին քվեարկելու, մասնակցելու կամ մասնակցելու մերժման պայմանով: Այլ կերպ ասած, քննարկվող հոդվածի իմաստով կաշառք ստանալը սահմանափակվում է միայն այն կաշառք ստացողին փոխանցելով, քանի որ հոդվածի դրույթով սահմանվում են այն գործողությունները, որոնց համար կաշառքը վճարվում է: Այսինքն ՝ կաշառք ստանալու հայեցակարգը չի ներառում դրա կատարման նպատակը: 3. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «(…) կաշառք, այսինքն ՝ այն անձինք (օրինակ ՝ մարզիկներ, մրցավարներ, մարզիչներ, թիմերի ղեկավարներ կամ մասնագիտական ​​մրցումների այլ մասնակիցներ և կազմակերպիչներ, ինչպես նաև հանդիսավոր առևտրային մրցումների կազմակերպիչներ և մրցանակաբաշխության հանձնաժողով) փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն իրենց կամ այլ անձի միջոցով կամ միջնորդի միջոցով ստանալու կամ պահանջելու կամ ընդունելու խոստումը կամ առաջարկը: Այս դրույթի բառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ կաշառք ստանալու հայեցակարգը չի ներառում դրա իրականացման նպատակը, օրինակ ՝ մրցույթների կամ մրցույթների արդյունքների վրա ազդելը: Մենք գտնում ենք, որ նշված դեպքում նպատակի չկայացումը պարզապես բաց է թողնված, քանի որ օրենսդիրը դա ուղղակիորեն նախատեսել էր նշված հոդվածի 1-ին մասում նշված անձանց կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանելիս: Վերոգրյալի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ օրենսդիրը սահմանել է նույն բովանդակությամբ տարբեր բովանդակության հասկացություններ, այսինքն ՝ կաշառք ստանալը: Ավելին, կաշառք վերցնելը չի ​​նշանակում հայեցակարգը համապատասխան բովանդակությամբ սահմանել, այսինքն ՝ անօրինական վարձատրություն ստանալ պետական ​​ծառայողից, որը պաշտոնատար անձ չէ: Օրենսդիր մարմնի կողմից վերոհիշյալ տարբերակված մոտեցումները իրավական պրակտիկայում առաջացնում են իրավական վեճեր և հակասություններ, որոնք կարող են հանգեցնել հանցագործների կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ պարզվում է, որ կաշառքի կամ կաշառքի ապացույցները ենթակետի արդյունք են սպան քրեական հետապնդման հարցը լուծելիս): Հաշվի առնելով վերոնշյալը ՝ մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում սահմանել «կաշառք» հասկացությունը, որով կլուծվի ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի համապատասխան հոդվածներով հանցագործներին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը: , Մասնավորապես, մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում դրույթ կատարել հետևյալ խմբագրությամբ. Ձեռնպահ մնալ: » Այս դրույթի դրույթը ՀՀ քրեական օրենսգիրքը կազատի յուրաքանչյուր դեպքում նույն հայեցակարգի սահմանումը կրկնելուց, քանի որ այն կապահովի դրամական ընկալումն ու կիրառումը: Այն դեպքում, երբ պաշտոնատար անձը, օգտագործելով իր պաշտոնական դիրքը, նպաստում է այլ պաշտոնյայի կատարմանը կամ ձեռնպահ մնալուն, նրա գործողությունները որակվելու են որպես օգնություն կամ կաշառքի միջնորդություն ՝ կախված գործի փաստական ​​հանգամանքներից: Ինչ վերաբերում է կաշառքի կամ կաշառքի նպատակը կազմող մյուս գործողություններին, ինչպիսիք են հանդուրժողականությունը կամ հովանավորչությունը, դրանք իրենց բնույթով ենթադրում են կամ որոշակի գործողություններ (օրինակ ՝ առաջխաղացում) կամ որոշակի գործողություններից զերծ մնալ (օրինակ ՝ կարգապահական տույժի չենթարկվել ) , հետեւաբար ներառված է կաշառք ստանալու հայեցակարգում: Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ նպատակահարմար չէ հետագա շեշտը դնել թույլտվության և հովանավորչության վրա ՝ որպես անձի կողմից կատարված գործողության (անգործության) տեսակ այն դեպքում, երբ նրանց համար նախատեսված է նույն քրեական պատասխանատվությունը: Տիգրան hazազարյան «Կոռուպցիայի» և «կաշառքի» պայմանների քրեորեն պարունակության հարցի վերաբերյալ Հիմնաբառեր. Կոռուպցիա, կաշառք, կաշառք, կաշառք, կաշառք, կաշառք, կաշառք, ապօրինի ։

Մասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը, որը, ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ «կաշառակերության» միասնական հասկացություն, որ հանգեցնում է ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ, ինչը դժվարություններ է առաջացնում քրեական օրենքի կիրառման հարցում և կարող է հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։

ԲՈՒԼՂԱՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ «ՄՇԱԿ»-Ի ԷՋԵՐՈՒՄ (1870-ԱԿԱՆ ԹԹ.)Հայկական մամուլի հետաքրքրությունը վաղուց է կենտրոնացել Արևելյան հարցիլուսաբանման վրա։ Բուլղար ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը, լինելովայդ հարցի մի մասը, չէր կարող ուշադրություն չհրավիրել, քանի որ հայերը ևս պայքար էին մղում Օսմանյան կայսրության տիրապետությունից ազատագրվելու համար։ XIX դ. հայկական պարբերականներից բուլղարացիների պայքարի խնդիրներըհետևողականորեն արծարծել է Թիֆլիսում հրատարակվող «Մշակ» լրագիրը` հրատարակման առաջին տարվանից սկսած1։ Թերթի հրատարակման առաջին տարիները համընկան Արևելյան ճգնաժամի, Օսմանյան կայսրության հպատակ ու ճնշվածազգերի ազատագրական պայքարի, ռուս-թուրքական պատերազմի, Բեռլինի կոնգրեսի հրավիրման ժամանակաշրջանին։ Այս շրջանում էր, որ Հայկական հարցը մտավփակուղի, իսկ սլավոնական ազգերի ազատագրական բուռն վերելքը նոր թափ հավաքեց և սլավոնական շատ ժողովուրդներ կարողացան, ի վերջո, վերականգնելիրենց անկախությունը։ Գրիգոր Արծրունու «Մշակ»-ը լայնորեն լուսաբանում էր այդիրադարձությունները և ամեն անգամ հայ ընթերցողի ուշադրությունը սևեռում բուլղար, սերբ և բալկանյան մյուս ժողովուրդների պայքարի վրա՝ յուրահատուկ կոչ անելով համանման օրինակով պայքարի ելնելու և լուծելու Հայկական հարցը։ Այսպիսով,բուլղարների ազգային-ազատագրական պայքարի լուսաբանումը դարձավ «Մշակ»-իքաղաքական հոդվածների բաղկացուցիչներից մեկը։ Գր. Արծրունին քննադատում էր և՛ Ազգային սահմանադրությունը, և՛ Օսմանյանսահմանադրությունը2։ Նա կոչ էր անում արևմտահայությանը սլավոնական ազգերիհետ մեկտեղ ոտքի կանգնել ու զենքով ստեղծել իրենց իսկական սահմանադրությունը։ «Մշակ»-ում միասնական պայքարը համարվում էր կարևորագույն խնդիր դեռևսմինչև ռուս-թուրքական պատերազմը։ «Մշակ»-ը գտնում էր, որ «Փոքր Ասիայի շարժումը կը նպաստէր և սլավօնական շարժման աջողութեան արագ վճռելուն»3։ Բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարը դառնում է«Մշակ»-ի արտաքին տեսությունների հիմնական նյութը։ Կ. Պոլսից ստացվող համարձակ թղթակցությունները շարունակ մերկացնում են Օսմանյան կայսրության ավան1 «Մշակ»-ի առաջին համարները լույս են տեսել 1872 թ. հունվարի 1-ից՝ Գր. Արծրունու խմբագրությամբ։ 2 Ազգային սահմանադրությունը 1857 թ. առաջ էր քաշվել արևմտահայ մտավորականներ Ն. Ռուսինյանի,Գ. Օտյանի, Ս. Վեչենյանի, Գ. Պալյանի և ուրիշների կողմից ու 1863 թ. վավերացվել սուլթանի կողմից։ Լինելով արևմտահայության ներքին կյանքը կարգավորող իրավական փաստաթուղթ՝ սահմանադրությունըլուրջ ազդեցություն չունեցավ արևմտահայության կյանքի լավացման գործում։ Օսմանյան սահմանադրության նկատմամբ ևս հավատ չկար, քանզի 1839 թ. և 1856 թ. բարեփոխումների հրովարտակները այդպեսէլ էական դեր չէին ունեցել հպատակ ազգերի իրավական կարգավիճակի լավացման գործում, ուստի Գր.Արծրունին հույս չուներ, որ սահմանադրությունը կլուծի այդ խնդիրները։ 3 Տե՛ս «Մշակ», 1876, № 26, էջ 3։ դական նենգ վարքագիծը1։ «Սուլթանը փոխվել է, այդ ճշմարիտ է, բայց կառավարության եղանակը նույնն է մնացել… Ապստամբած երկրներում, օրինակ կատարվումեն նույն անասելի բարբարոսությունները, ինչպես և Աբդուլ Ազիզի ժամանակ։ Նորերումս Կ. Պոլսի կենտրոնական տերությունը հրամայել է անխնա ոչնչացնել Բոլգարիայում 150 գյուղ։ Այդ գյուղերը ներկայացնում են այժմ ավերակների մի կույտ, ծերերը, որոնք չկարողացան փախչել սարերը, կոտորվեցան, 60000 կանայք և աղջիկներգերի բռնվեցան և հրամայված է նրանց տանել Փոքր Ասիա և ծախել այնտեղի վաճառանոցներում, ինչպես ստրուկներին։ Զանազան բերդերում բանտարկված են մոտ20000 առողջ բոլգարացի երիտասարդներ, նրանց թվում ավելի քան 2000 մարդ սովից և բերդերում ստացած հիվանդություններից մեռել են… Այդ տեսակ բարբարոսական վարմունքը վայրենի տերության կողմից տեսնելով հարցնում ենք՝ արդյոք ծիծաղելի չէ՞ Թուրքիայի սահմանադրության վրա խոսել… Այդ տեսակի բարբարոսությունները անթիվ են»2։ Գր. Արծրունին դժգոհում էր Օսմանյան սահմանադրության նախագծից, որը, ըստ նրա, ոչինչ չէր տալիս հպատակ ազգերին։ Հարկավոր էր միանալսլավոնական շարժմանն ու համատեղ հակահարված տալ Օսմանյան կայսրությանը.սա էր Գր. Արծրունու քաղաքական հիմնական դիրքորոշումը։ «Ամբողջ Եւրօպանկարծես անտարբեր է նայում սլավօնական ցեղի այդ հուսահատական կռւի վրա։ Մենք խոսում ենք եւրօպական տէրութիւնների, բայց ոչ թէ հասարակական կարծիքիմասին։ Հասարակական կարծիքը ի հարկե ամեն տեղ համակրում է սլավօնացիներիարդար գործին, քրիստոնեաների ազատութեան գործին։ Մինչև անգամ այն պետութեան մեջ, որ թէ փողով, թէ զէնքերով և գուցէ զօրքով օգնում է թիւրքերին, հասարակական կարծիքը վրդովված է թուրքերի գործած բարբարոսութիւններից։ Այո՛, անգլիական հասարակական կարծիքը չը նայելով արևելեան խնդրին վերաբերութեամբտէրութեան կողմից բռնած ամօթալի ընթացքին, անդադար բողոքում է թիւրքերիանասելի բարբարոսութիւնների դեմ»3։ «Մշակ»-ի հոդվածներում առանձին տեղ էր հատկացվում հունական պատրիարքարանի և բուլղարական եկեղեցու հարաբերություններին վերաբերող ծանուցումներին4։ Ազատագրական պայքարի սկզբից հունական եկեղեցին ճնշումների և հարստահարությունների էր ենթարկում բուլղարական եկեղեցուն, և 1870-ական թթ. այսառումով բացառություն չէին։ Մասնավորապես, տեսնում ենք, թե ինչպես է հունականեկեղեցին ճնշում տարբեր շրջանների բուլղար բնակչությանն ու եկեղեցուն։ Դրանցմեջ առանձնանում է Կ. Պոլսից մի շարք միսիոներների նամակը, որը գրվել է Հռոմիպապի ուշադրությունը Ռուշչուկ քաղաքում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրասևեռելու համար. «… Բoլգարիայի յունաց եպիսկոպոսները ճնշում են ժողովուրդը,մանաւանդ Ռուշչուկում և այլն։ Գերմանական լրագիրը5 կարծում է, որ այդ տպվածնամակները նպատակ ունեն գրաւել համակրութիւն դէպի Հռօմի ս. աթոռը»6։ 1 Գևորգյան Լ., Գրիգոր Արծրունին և նրա «Մշակը», Երևան, 1996, էջ 144։ 2 «Մշակ», 1876, № 23, էջ 3։ 3 «Մշակ», 1876, № 26, էջ 3։ 4 Ղրիմի պատերազմից հետո բուլղարները լայն պայքար ծավալեցին եկեղեցական ինքնավարությունստանալու համար։ Նրանք պահանջում էին ինքնուրույն ընտրել բուլղարական եկեղեցու ղեկավարին և կախում չունենալ հունական պատրիարքությունից։ Այս գործընթացը վատթարացրեց հարաբերություններըհունական և բուլղարական եկեղեցիների միջև և ապստամբության մղեց բուլղար ժողովրդին։ Զգուշանալով, որ կրոնական պայքարը կընդունի ավելի մեծ ծավալներ, Բարձր Դուռը 1870 թ. փետրվարի 28-ին հրապարակեց ֆերման, որով ստեղծվում էր բուլղարական ինքնուրույն պատրիարքություն։ Սակայն դա ևսչօգնեց հունական պատրիարքության հարստահարություններից ազատվելու, ինչը երբեմն բախումներ էրառաջացնում կրոնական երկու համայնքների միջև։ 5 “Könische Zeitung”։ 6 «Մշակ», 1872, № 51, էջ 5։ Թերթը մեծ ուշադրությամբ հետևում է նաև Թուրքիայի ներքին խնդիրներին,որոնց մեծ տեղ է հատկացնում գրեթե յուրաքանչյուր համարում։ Արևելյան հարցի ևօսմանյան տերության մասին խոսելիս ընթերցողին կենտրոնացնում է Թուրքիայիներքին խնդիրների վրա. «…Հերցեգօվինա, Բօսնիա և Բօլգարիա գաւառների շարունակվող ապստամբութիւն, պետութեան տնտեսական անմխիթար դրութիւն, պետական ընդունակ մարդկանց կատարեալ բացակայութիւն, պետական գանձի դրամական կատարեալ սնանկութիւն, զօրքի անպիտան կազմակերպութիւն, քրիստոնեայհպատակ ազգերի զզվանքը՝ թոյլ, անընդունակ տէրութենից և նրա պաշտօնեաներիանընդունակութենից ու կաշառակերութենից, մամետական ազգաբնակութեան մոլեռանդութեան զարթնելը, - ապստամբութիւն, պատերազմ, նիւթական սնանկութիւն,ժանտախտ, աղքատութիւն, ճնշում, բռնաւորութիւն, մոլեռանդութիւն, - ահա այն խաւար վիհը, որի մէջ գտնվում է այժմ Թիւրքիան, ահա այդ պետութեան ողորմելի պատկերը…»1։ Լրագիրը նկատում է, որ եթե նախկինում հպատակ ազգերին բավարարումէր միայն սեփական իրավունքների ընդարձակումը, ապա այժմ (խոսքը վերաբերում է1875 թ. լայն ծավալ ընդունած Հերցեգովինայի ապստամբությանը) հպատակ ազգերը պահանջում են ժամանակավոր կառավարություն, որն ընտրված կլինի հենց տեղիժողովուրդներից և, ոգևորված ապստամբությունից, հավելում. «Ոչ ոք չէր մտածումոր այդ ապստամբութեան հետևանքը կը լինի Թիւրքաց պետութեան կատարեալ անկումն…»2։ Այս իրադարձությունները համարելով Թուրքիայի լիակատար անկում՝ հոդվածում միաժամանակ հուսահատություն է նկատվում այն պատճառով, որ սլավոնական ազգերի ապստամբությունները խթան չեն դառնում հայ ժողովրդի ապստամբության բարձրացման համար։ «Մշակ»-ն առանձնապես անդրադառնում է Բուլղարիայի ազգային-ազատագրական պայքարը արգելակող թուրքական իշխանությունների գործունեությանը, հատկապես` բուլղարական մի շարք թերթերի փակվելու փաստին. «Թիւրքիայի կառավարութեան հրամանով արգելվեցաւ բուլգարների լրագիրը «Պրավո»»։ Այնուհետև ավելացվում է. «Սորանից մի քանի ժամանակ առաջ արգելվեցան երկու ուրիշ բուլգարական լրագիրներ՝ «Թուրցիա» և «Մացեդօնիա», այնպէս որ բուլգարները այժմ իրանցլեզվով էլ ոչ մի լրագիր չունեն»3։ Արձանագրելով այս փաստերը՝ թերթը ցանկանում էցույց տալ Օսմանյան կայսրությունում ազգային լրագիրների ծանր վիճակը, որոնց գոյությունն ամեն կերպ վտանգված էր, և կարող էին փակվել ազգային բնույթի անգամամենափոքր խնդիր իսկ արծարծելու դեպքում։ Ուշադրության կենտրոնում պահելով բալկանյան երկրների ազգային-ազատագրական պայքարը և դրա հետևանքով առաջացած խնդիրները՝ «Մշակ»-ը առանձինուշադրություն է դարձնում թուրքական զորքերի կուտակումներին և քաղաքականշրջադարձերին։ 1875 թ. Հերցեգովինայում ապստամբություն սկսվեց, և Գր. Արծրունին գուշակում էր, որ այդ ապստամբությունը կտարածվի նաև Բալկանյան թերակղզու մյուս մասերում։ Եվ իրոք, ապստամբությունը Հերցեգովինայից հետո տարածվեց Բոսնիայում, Չեռնոգորիայում, ապա նաև Բուլղարիայում։ Թերթը թվական տվյալներ է ներկայացնում ապստամբական ուժերի մասին։ Այսպես, երբ հրապարակվում է Սերբիայի Միլան իշխանի հրովարտակը Թուրքիայի դեմպատերազմ սկսելու վերաբերյալ, տրվում է նաև բուլղարական զորքի թիվը. «Բօլգարիայի ապստամբների զօրքը հասնում է 45 հազարի»4։ Այսպիսով, բալկանյան բոլորժողովուրդներն էին պատրաստվում պայքարելու Օսմանյան կայսրության դեմ։ 1 «Մշակ», 1876, № 18, էջ 3։ 2 Նույն տեղում։ 3 «Մշակ», 1874, № 5, էջ 3։ 4 «Մշակ», 1876, № 24, էջ 3։ Ապրիլյան ապստամբությունից անմիջապես հետո Գր. Արծրունին հանդես եկավծրագրային նշանակություն ունեցող հայտարարությամբ. «Ում որ թանկագին է սլավոնական ցեղերի ազատագրությունը բռնավորութենից, նա պետք է բոլոր սրտից ցանկանա, որ նույն շարժումը հայտնվի և Փոքր Ասիայի քրիստոնյաների մեջ, որովհետևայդ միակ միջոց է ոչնչացնել, մի անգամից տրստել Թուրքիայի հետ հպատակ ազգերիունեցած բոլոր հին հաշիվները։ Փոքր Ասիայի շարժումը կնպաստեր սլավոնականշարժման հաջողության արագ վճռելուն։ Ինչպես հայտնի է Բօլգարիան ապստամբեցավ…»։ Ռուս-թուրքական պատերազմի նախօրյակին հայ և սլավոն ժողովուրդների համերաշխության այսպիսի կոչը Գր. Արծրունին բխեցնում էր նաև հայերի համարստեղծված հուսալի իրադրությունից։ «Միթե այժմ էլ հայերի հերթը չէ» հոդվածումարևմտահայերի սարսափելի վիճակը նկարագրելուց բացի Գր. Արծրունին առաջ էրքաշում նաև այն միտքը, որ բուլղարներից հետո ապստամբելու հերթը հասել էհայերին։ «Մշակ»-ում զետեղված բազմաթիվ թղթակցություններ ու հաղորդումներ պատմում էին Բուլղարիայում թուրք զավթիչների գործած անասելի բարբարոսություններիմասին։ «Միթե կարող է գրիչը նկարագրել, կամ խոսքը պատմել այն ամեն արյունաշաղախ անցքերը, որոնց համար Բոլգարիան ծառայել է իբրև բեմ», - այդ օրերին զայրույթով գրում է «Մշակ»-ի տեսաբան Սպանդարյանը։ Ինչպես Արծրունին, Սպանդարյանը ևս Բուլղարիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները համարում էր Անգլիայիև եվրոպական պետությունների երկդիմի քաղաքականության արդյունքը. «Քաղաքականությանն ենք պարտական, որ Բալկանյան թերակղզին դառել է մի սպանդանոց ևԱնգլիան օգնում է բաշիբոզուկներին»1։ Այնուամենայնիվ, «Մշակ»-ը Երևանից ստացած մի նամակում հույս է հայտնումբալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարի հաջողության և ցավում Օսմանյան կայսրությունում ապրող մյուս քրիստոնյաների, մասնավորապես` հայերի ծանր վիճակի և պետությունների անտարբեր քաղաքականության համար։ Բուլղարիայի ազատագրական պայքարին առավել մեծաթիվ հոդվածներով թերթը սկսում է անդրադառնալ 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի օրերին։ Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում ռուսական զորքերի հաղթականառաջխաղացումն աննախընթաց ոգևորություն առաջացրեց հայ ժողովրդի մեջ։ Ամբողջ մամուլի և հասարակության ուշադրությունը բևեռված էր Հայաստանում ու Բուլղարիայում ծավալվող պատերազմական գործողություններին։ Բուլղարական հողումռուսական զորքերի և բուլղար աշխարհազորայինների յուրաքանչյուր հաղթանակհիացմունք է առաջացնում հայերի մեջ։ Այնուամենայնիվ, բուլղար ժողովրդի ազատագրական պայքարը Գր. Արծրունինբավականին միակողմանի է ներկայացնում, մասնավորապես` բացասաբար է տրամադրված եվրոպական խոշոր տերությունների, հատկապես` Անգլիայի, Ավստրիայիվարած քաղաքականության դեմ և միանշանակ դրական է ներկայացնում Ռուսաստանի քաղաքականությունը Բալկանյան երկրներում և հատկապես բուլղարականտարածքներում։ Եթե հաշվի առնենք Թիֆլիսում այդ ժամանակ տիրող հասարակական-քաղաքական մթնոլորտը, լիովին հասկանալի են «Մշակ» թերթի հոդվածագիրների տրամադրությունները։ Այս տեսանկյունից կարևոր էին 1877-1878 թթ. ռուսթուրքական պատերազմի նախօրյակին «Մշակ»-ի մեծ ջանքերը հայ ժողովրդի ռուսական կողմնորոշումն ամրապնդելու ուղղությամբ։ Արևելյան խճճված հարցի վերջնական լուծման դերը Գր. Արծրունին վերապահում է Ռուսաստանին։ Հայերը պետք է1 «Մշակ», 1876, № 35, էջ 3։ դառնան այն հենարաններից մեկը, գտնում էր Գր. Արծրունին, որի վրա հենվելով`Ռուսաստանը պետք է իրականացնի իր պատմական առաքելությունը, որի «կոչումն էտարածել Արևելքում համաշխարհային քաղաքակրթություն. այդ տոկուն, աշխատասեր, քրիստոնեության գաղափարն իրեն զոհած ազգությունը՝ հայերը, կարող էին որպես միջոց ծառայել Փոքր Ասիայում Ռուսաստանի նպատակը իրագործելու համար։ Հայերը կարող էին Ռուսաստանի համար ամենահավատարիմ միջնորդները լինել,նպաստելով այդ պետության նպատակներին և կոչմանը՝ տարածել ու մտցնել ՓոքրԱսիայում ավետարանի և եվրոպական կրթության լույսը, ուրեմն և ընդհանուր մարդկային քաղաքակրթությունը»1։ Կարևոր խնդիր էր նաև, թե ինչ աղբյուրներից էր օգտվում «Մշակ»-ը։ Այստեղ մեծթիվ էին կազմում ինչպես եվրոպական, այնպես էլ թուրքական, ռուսական թերթերը։ Լրագիրը, իհարկե, անդրադարձ էր կատարում նաև հայկական մամուլի տարբեր հրապարակումներին, ինչպես նաև օգտվում էր բազմաթիվ թղթակցություններից ու նամակներից, որոնք ուղարկվում էին խմբագրություն Կ. Պոլսից, Զմյուռնիայից, Երևանից, Սոֆիայից և այլ քաղաքներից։ Իհարկե, մեծամասնություն էին կազմում ռուսական թերթերը, որոնցից հարկ է նշել «Русские ведомости» լրագիրը։ «Մշակ»-ում ափսոսանք է հայտնվում, որ «ռուս ինտելիգենցիայի ամենահամակրելի մասի ամենատարածված ու ամենակարևոր օրգանը» Կովկասում ընթերցողներ չունի2։ «Вестник Европы», «Северный вестник», «Русская мысль» թերթերից հղումները ևս անբաժանելիմասն էին կազմում «Մշակ»-ի համարներում։ Գր. Արծրունին նշում է, որ «Русскаямысль» թերթը հարում է հենց «Մշակ»-ի գաղափարախոսությանը, և ցավում, որ հայընթերցողը գրեթե տեղյակ չէ լրագրին, այն դեպքում, որ «ընդհանրապես վերցրածբարձր է նախորդ երկուսիցն էլ և ամենատարածված ամսագիրն է»3։ Այսպիսով,«Մշակ»-ը որոշակիորեն կողմնորոշվում է դեպի ռուսական լիբերալ մամուլը, որ ներկայացնում էր ռուս հասարակական մտքի դեմոկրատական թևը։ Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ բուլղարների ազգային-ազատագրական պայքարիարտացոլումը «Մշակ» թերթում մեծ նշանակություն է ունեցել հայ ժողովրդի շրջանում ազատագրական գաղափարների տարածման գործում, և Գր. Արծրունու, Րաֆֆու, Սպանդարյանի թղթակցությունները մեծապես նպաստել են ազատագրականգաղափարների` նոր լիցք ստանալուն և տարածվելուն։ Բալկանյան սլավոնների ևհատկապես բուլղարների ազատագրական պայքարին վերաբերող բոլոր նյութերումթերթը հանգում է տրամաբանական մի հետևության, որ եթե արևմտահայերը ուզումեն թոթափել օտարի լուծը, պետք է հետևեն բուլղարների օրինակին։ Հայկ ՄխոյանԲՈՒԼՂԱՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ «ՄՇԱԿ»-Ի ԷՋԵՐՈՒՄ (1870-ԱԿԱՆ ԹԹ.)Բանալի բառեր՝ բուլղարների ազգային ազատագրական պայքար, «Մշակ» թերթ, Օսմանյանկայսրություն, բուլղարական ինքնուրույն եկեղեցի, սլավոնական ազգեր։

Հոդվածում ուսումնասիրվել է բուլղար ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը Օսմանյան կայսրությունում 1870-ական թթ.։ Խնդիրները ներկայացվել են «Մշակ» թերթում տպագրված նյութերի հիման վրա։ Բուլղարների ազգային-ազատագրական պայքարը 1870-ական թթ. թևակոխեց վճռական փուլ։ Այս իրադարձությունները, բնականաբար, անտարբեր չէին կարող թողնել հայ ժողովրդին, որ նույնպես խնդիր ուներ` պայքարելու միևնույն թշնամու դեմ։ Բուլղարների և մյուս օսմանյան հպատակների ազատագրական գաղափարների տարածումը «Մշակ» թերթը համարում էր իր առաջնահերթություններից մեկը։ Լրագիրը լուսաբանում էր բուլղարների ազատագրական պայքարի այնպիսի դրվագներ, ինչպիսիք էին զինված պայքարը, ազատագրական ծրագրերը, բուլղարների արտաքին կողմնորոշումը, բուլղարական ինքնուրույն եկեղեցու համար մղվող պայքարը։ Սլավոնական ազգերի ազգային-ազատագրական պայքարը «Մշակ» թերթն օրինակ էր համարում հայ ժողովրդի համար։ Թերթի խմբագիր Գրիգոր Արծրունին գտնում էր, որ հպատակ ազգերի համատեղ պայքարի արդյունքում հնարավոր է ազատագրվել Օսմանյան կայսրության լծից։

ԵՎՐՈՊԱՅԻ «ՓԱՓՈՒԿ ՈՒԺԻ» ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎՊետությունները միջազգային հարաբերություններում իրենց ազդեցությունըտարածելու համար կիրառում են տարբեր ռազմավարություններ` համադրելով տնտեսական, ռազմական և նորմատիվ տեխնոլոգիաները։ Եվրոպան, առավել կոնկրետ՝Եվրոպական միությունը, համարվում է նորմատիվ ուժ (քաղաքակրթական ուժ), քանիոր իր առջև նպատակ է դրել ազդեցություն գործել պետությունների վրա նորմերիտարածման միջոցով։ Եվրոպական (ԵՄ) հիմնաքարային նորմերն ամրագրված են«acquis communautaire»-ում և «acquis politique»-ում, դրանք են՝ խաղաղությունը,ազատությունը, ժողովրդավարությունը, մարդու իրավունքները, օրենքի գերակայությունը [1]։ ԵՄ-ն հիշյալ նորմերի տարածման համար նախապատվությունը տալիս է«փափուկ ուժի» ռազմավարությանը, որը համապատասխանում է թե՛ որդեգրածարժեքային համակարգին, թե՛ կիրառվում է առավելապես ԵՄ արտաքին և անվտանգության քաղաքականության շրջանակում։ Ըստ Ժոզեֆ Նայի՝ «փափուկ ուժ»-ն այնքաղաքական ռազմավարությունն է, որն ի տարբերություն «կոշտ ուժի», ցանկալինպատակներին հասնելու միջոց կիրառում է արժեքների տարածման և համակրականկապերի ստեղծան մեթոդաբանությունը [2]։ «Փափուկ ուժը» փաստացի պետությանիմիջի ձևավորմանն ուղղած ռազմավարություն է, որը հետագայում պետք է կապիտալիզացվի արտաքին քաղաքականության ոլորտում։ «Փափուկ ուժի» ռազմավարության տեխնոլոգիաներն առավելապես ուղղված են այլ պետությունների հասարակությունների սոցիալականացմանը՝ հետագայում միջազգային հարաբերություններում դիրքերը ամրագրելու համար։ «Փափուկ ուժն» ապահովում է «եվրոպականացման» իրագործումը, այն է՝Եվրոպայի սահմաններից դուրս մշակութային արժեքների, սոցիալական նորմերի,ինստիտուցիոնալ կազմակերպման ձևերի տարածումը։ «Եվրոպականացման»նպատակն է ընդլայնել և խորացնել ազդեցության սահմանները, ինչպես նաև այլպետություններում մեծացնել Եվրոպայի համակիրների թվաքանակը։ Եվրոպականացումն ավելի լայն հասկացություն է՝ համեմատած եվրոպական ինտեգրման հետ․այն կենտրոնանում է ոչ թե ԵՄ ազդեցության տարածքի պետությունների միայնիշխող էլիտայի վրա, այլ փորձում է ազդել նաև հասարակության վրա [3]։ Ուստի,եվրոպականացումն իրագործելու մեխանիզմներից մեկը սոցիալականացումն է,այսինքն՝ հասարակության մեջ եվրոպական արժեհամակարգի տարածումը։ Լուկասը«փափուկ ուժի» ռազմավարությանը վերագրում է ուժը կիրառող սուբյեկտի կողմիցիրականացվող գործողություններիլեգիտիմացումը։ Այն հնարավորություն էստեղծում, որ օբյեկտն ընդունի սուբյեկտի գաղափարախոսությունը [4]։ ԵՄ-ն այժմիրավասություն ունի հանդես գալու որպես մեկ միասնական դերակատար՝ միջազգային հարաբերություններում իր արտաքին քաղաքականությունն իրագործելովԵվրոպական հարևանության քաղաքականության միջոցով։ Այն Արևելյան քաղաքականության երկրների և Միջերկրական համագործակցության ծրագրեր ունի, որոնցմիջոցով իր ազդեցությունն իրագործում է ինստիտուցիոնալացված։ ԵՄ-ն մի շարք գործիքներ ունի արտաքին քաղաքականությունում «փափուկուժի» կիրառման համար, օրինակ՝ տնտեսական գրավչություն, ներդրումներ ԵՄ-ինչանդամակցող պետություններին, որոնք անդամակցում են ԵՄ արտաքինքաղաքականության որևէ ծրագրի։ ԵՄ-ի «փափուկ ուժի» գործարկման մեթոդներից մեկը կրթության, հատկապես՝բարձրագույն կրթության ոլորտում իրագործվող քաղաքականությունն է։ Կրթությանմիջոցով արժեքներ տարածելու ռազմավարությունը նախկինում ակտիվորեն կիրառելէ ԽՍՀՄ-ն իր քաղաքացիների մոտ նոր՝ կոմունիստական գաղափարախոսությունըտարածելու համար։ Այն կիրառում է նաև ԱՄՆ-ն՝ իմիջի պահպանման նպատակով[5]։ Համաշխարհայնացման դարաշրջանում հետարդյունաբերական հասարակությունների տնտեսությունները միտում ունեն վերափոխության՝ դառնալով գիտելիքահեն տնտեսության, ուստի, կրթությունը կարևոր է պետության մարդկային կապիտալի հարստացման համար։ Բացի այդ, հենց բարձրագույն կրթության համակարգում են անհատները մասնագիտական կոմպետենցիաներ ստանում։ Հաշվիառնելով աշխատաշուկայում ի հայտ եկած նոր կոմպետենցիաների պահանջարկը(soft skills` միջմշակութային, թիմային, հաղորդակցական կոմպետենցիաներ)՝կրթության միջազգայնացումը դարձավ ժամանակի հրամայականը. բուհերն այսուհետ փորձում են միջազգայնացնել իրենց կրթական ծրագրերը և՛ ներգնա, և՛արտագնա միջոցների շնորհիվ։ Բացի տնտեսական առաջընթացի գլխավոր գրավական լինելուց՝ կրթությունը կարևորվում է նաև ոչ նյութական արժեքների ստեղծման և տարածման, այն է՝ պետականաշինության համար [6]։ Կրթությունը միաժամանակ միջազգային հարաբերություններում պետության վարկանիշի բարձրացմանև արժեքային համակարգի «արտահանման» միջոց է։ Կրթությունն անհատին գիտելիքով, կարողություններով և հմտություններով օժտելու համակարգ է, որը կապիտալիզացվում է անհատի կյանքի ընթացքում։ Սակայն կրթությունը նաև գործընթացէ, որում անցյալն ինկորպորացվում է ներկայում՝ օգնելով կառուցել ապագան։ Բացիայդ, անհատին է փոխանցում հասարակության կուտակած գիտելիքները [7]։ Կրթությունը՝ որպես «փափուկ ուժ», իրագործվում է երեք մեխանիզմներով՝արժեքների տարածման, ռեսուրսների տարածման և քաղաքականության որոշնպատակներին հասնելու միջոց։ Որպես քաղաքական նպատակների իրագործմանմեխանիզմ՝ բարձրագույն կրթությունը հնարավորություն է տալիս հյուր ուսանողներիմիջոցով հետագայում ազդել նրանց հայրենիքի պետական քաղաքականության վրա[8]։ ԵՄ-ի «փափուկ ուժի» քաղաքականության կիրառման սկիզբը, կրթության,մասնավորապես՝ բարձրագույն կրթության ոլորտում կարելի է համարել 1988 թ.ընդունված և հետագայում կիրառված Համալսարանների մեծ խարտիան (MagnaCharta Universitatum), որը ստորագրել էին 388 ռեկտորներ։ Այս փաստաթուղթը հիմնաքարային է, քանի որ արտահայտում է ԵՄ-ի պատրաստակամությունը՝ բարձրագույն կրթության բնագավառում որդեգրելու միասնական մոտեցում, որտեղ համալսարանները կկարևորվում իբրև մշակույթը տարածող և համաշխարհային տնտեսությանմարտահրավերներին արագ արձագանքող կարևոր ինստիտուտներ։ Դրան հաջորդած Սորբոնի և Բոլոնիայի հռչակագրերն առավել կոնկրետացնում են Եվրոպայի(Եվրոպայի խորհրդի) նպատակը՝ կրթության վրա ունեցած ազդեցությունը դարձնելով առավել ինստիտուցիոնալացված՝ հստակ ռազմավարություն և ինստիտուտներիգործընթացների իրականացման համար։ Բոլոնիայի գործընթացի առաջնայիննպատակը Եվրոպական բարձրագույն կրթության միասնական տարածքի ստեղծումնէ (ԵԲԿՏ)՝ ուսանողներին, շրջանավարտներին և բարձրագույն կրթության աշխատողներին անարգել շարժունության հնարավորություն տալով բարձրորակ ու մատչելիկրթություն ստանալ ԵԲԿՏ-ին ինտեգրված երկրների բուհերում։ Եվրոպականբարձրագույն կրթությունը Եվրոպայի սահմաններից անդին գրավիչ դարձնելուհամար Եվրոպայի ներսում պետությունների կրթական համակարգերի համադրելիության անհրաժեշտություն կար։ Այդ խնդիրը լուծելու համար ներդրվեց կրեդիտայինհամակարգը, եռաստիճան կրթությունը, փոխանակման ծրագրերի և կրթաթոշակների հնարավորությունը։ Ուստի, Բոլոնիայի գործընթացը, որն այժմ 49 անդամպետություն ունի, նպաստում է ոչ միայն եվրոպական կրթության ձևաչափի տարածմանը, այլև միջմշակութային հաղորդակցման հարթակ է, որը հնարավորություն էստեղծում եվրոպական արժեհամակարգի տարածման համար։ Սակայն կրթության՝որպես «փափուկ ուժի» օգտագործման հաջողումը կախված է այն համատեքստից,որտեղ այն կիրառվում է, այսինքն՝ ինչքանով է արժեքներին ասիմիլացվելը նպաստելու իրենց (օբյեկտի) կյանքի որակի բարձրացմանը [9]։ ՏՀԶԿ հետազոտությունների տվյալներով՝ կրթության արտահանման շուկայումառաջատար է եղել ԱՄՆ-ն, որին հաջորդել է Մեծ Բրիտանիան։ Սակայն Բոլոնիայիգործընթացի և փոխանակային ծրագրերի դյուրացումով ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի ասիացիուսանողների թվաքանակը հավասարեվեց [10]։ 2010 թվականին Լիսաբոնում կայացած Եվրոպական խորհրդի հանդիպմաննընդունված օրակարգն ամրագրում է, որ Եվրոպան պետք է ձգտի դառնալու աշխարհիամենաարդյունավետ գիտելիքահեն տնտեսությունը [11]։ ԵՄ հանձնաժողովը ԵՄ-իապագա զարգացումը կապում է եվրոպական արժեքներն ընկալող երիտասարդներիհետ [12]։ Նշվում է, որ կրթական ծրագրերը եվրոպական միջավայրում նպաստում եներիտասարդների սոցիալականացմանը, իսկ երկարաժամկետ հեռանկարում՝Եվրոպական ինտեգրացիոն քաղաքականության հաջողմանը։ «Փափուկ ուժի» կիրառման համար հարկավոր են միջազգայնացման ծրագրեր,որոնք ուսանողների, դասախոսների և շրջանավարտների շարժունության հնարավորություններ կստեղծեն։ Փոխանակման ծրագրերից է Էրասմուսը (Էրասմուս+, Էրասմուս Մունդուս), որն իրականացրել և ֆինանսավորել է ԵՄ Հանձնաժողովը դեռևս1987 թվականից։ Այն ԵՄ-ի շարունակական կրթության քաղաքականության բաղադրիչն է։ Էրասմուսն առաջնորդվում է «Ուսանողներին բերել Եվրոպա, Եվրոպանբերել բոլոր ուսանողներին» կարգախոսով։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Բոլոնիայի գործընթացը Եվրոպական Միության ծրագիր չէ, այնուամենայնիվ, Էրասմուսիծրագրերը ԵԲԿՏ-ում շարժունության հիմնական ծրագրերն են և ֆինանսավորվում ենԵՄ աղբյուրներից։ Բացի շարժունության ծրագրերից՝ ԵՄ-ն ֆինանսավորում է նաևպետությունների կրթական բարեփոխումների համար իրականացվող ծրագրերը(օրինակ՝ TEMPUS)։ Էրասմուս ծրագրին ԵՄ-ն 2007-2013 թթ. համար հատկացրել է 3.1միլիարդ, իսկ 2014-2020 թթ.՝ նախատեսել 16.174 միլիարդ եվրո [13]։ Ծրագրիմեկնարկից ի վեր շարժունության ծրագրերին ՊԴ կազմից մասնակցել են շուրջ 3.3միլիոն ուսանողներ և 470.000 մարդ։ Կապ է հաստատվել ԵՄ-ից դուրս գտնվող 1423բուհի հետ [14]։ Բոլոնիայի գործընթացի նպատակներից է մինչև 2020 թվականնապահովել ԵԲԿՏ-ի բուհերի բոլոր շրջանավարտների նվազագույնը 20 %-իմասնակցությունը շարժության որևէ ծրագրի։ Էրասմուսը շարժունություն է ապահովում ամբողջ ԵԲԿՏ-ում, այսինքն՝ և՛ ԵՄպետությունների միջև, և՛ դրանցից դուրս։ ԵՄ-ը ԵՄ քաղաքացիների մեջ միասնականԵվրոպայի գաղափարն ու եվրոպական ինքնություն սերմանելու խնդիր ունի։ Հետազոտությունները փաստում են, որ փոխանակման ծրագրերը երիտասարդներիմոտ ձևավորում են «եվրոպական գիտակցությունը»՝ օգնելով զարգացնել միջմշակութային կոմպետենցիաները։ Ըստ էմպիրիկ հետազոտությունների՝ ոչ ԵՄ քաղաքացիները շարժունության ծրագրից հետո իրենց ասոցացնում են Եվրոպայի հետ։ Տաբեր մշակույթների հետ հարաբերվելու արդյունքում ձևավորվում է, այսպեսկոչված, «մենք զգում ենք» (we-feeling) ֆենոմենը։ Շարժունության մասնակցածուսանողների մոտ զարգանում են հետևյալ կոմպետենցիաները՝ հանդուրժողականություն, օտար լեզվով շփվելու կարողություն, հաղորդակցության հմտություններ։ Բացի այդ, շարժունթյունը կարող է ազդել նաև նրանց զբաղունակության վրա [15]։ Ուսումնասիրություններ են կատարվել ԵՄ քաղաքացի ուսանողների և Թուրքիայիուսանողների շրջանում՝ հասկանալու, թե նրանց մշակութային պատկերացումներըորքանով են փոխվել «Էրասմուս+»-ի շարժունությանը մասնակցելուց հետո։ Թուրքուսանողների 88 %-ը փոխել էր Եվրոպայի մասին պատկերացումը, իսկ ԵՄուսանողների միայն 49.4 %-ն էր փաստել, թե փոխել է պատկերացումները ԵՄ այլպետությունների մասին։ Թուրք ուսանողների 76 %–ը պատասխանել էր, թեհրաժարվել է իր նախապաշարմունքներից, մինչդեռ ԵՄ ուսանողների միայն 54.5 %– ն էր այդպես պատասխանել [16]։ Թվերի միջև տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել այն հանգամանքով, որ եվրոպացի ուսանողները, բացի «Էրասմուս»ի շարժունության ծրագրերից, ավելի լայն հնարավորություններ ունեն այլ մշակույթներին ծանոթանալու համար։ ԵՄ-ի կրթական ծրագրերն իրականացվում են թե՛ ԵՄ-ի ներսում, թե՛ Հարևանության քաղաքականության շրջանակներում ԵՄ-ի սահմաններից դուրս՝ չանտեսելով նաև այլ պետությունները։ Մասնավորապես՝ Ասիայում ԵՄ-ի իմիջի ձևավորմանհամար ԵՄ Հանձնաժողովը 1994 թվականին ձևավորել էր «Դեպի նոր Ասիառազմավարությունը», որով նախատեսում էր բարձրագույն կրթության ոլորտում ուժեղացնել ԵՄ-Ասիա համագործակցությունը [17]։ ԵՄ-ն իր արժեքների և եվրոպական մշակույթի տարածման համար օգտագործում է ոչ միայն ֆորմալ, այլև ոչ ֆորմալ կրթությունը։ 2014-2020 թթ․ «Էրասմուս»ծրագրերի համար նախատեսված բյուջեի 10 %-ն ուղղվելու են երիտասարդության ոչֆորմալ և ինֆորմալ կրթությանը։ ԵՄ-ն ոչ ֆորմալ կրթությունն իրականացնում է«Երիտասարդությունը գործողության մեջ» ծրագրով (Youth in action)․ վերջինս էլ իրհերթին է ֆինանսավորում կարճաժամկետ թրեյնինգային կրթական ծրագրեր [18]։ «Փափուկ ուժ»-ի ռազմավարության կարևորագույն մեխանիզմներից է նաևկրթությունը, որը ոչ միայն գիտելիքի ստացման, այլև սոցիալականացման կարևորհամակարգ է։ ԵՄ-ն կրթությունն օգտագործում է և՛ ԵՄ տարածքում իր քաղաքացիների եվրոպականացման, և՛ ԵՄ սահմաններից անդին եվրոպական արժեհամակարգի տարածման համար։ Հիշյալ նպատակն իրագործելու համար ԵՄ-ն օգտվումէ Բոլոնիայի գործընթացով ստեղծված Եվրոպական բարձրագույն կրթությանտարածքից՝ ֆինանսավորելով ուսանողների, դասախոսների և աշխատակիցներիուսումն ու վերապատրաստումը։ Այդպիսով ԵՄ-ն զարգացնում է նրանց մասնագիտական կոմպետենցիաները և դարձնում ավելի մրցունակ։ Հետազոտությունիցկարելի է եզրակացնել, որ «Էրասմուս»-ի շարժունության ծրագրերը նպաստում ենմասնակցի ակադեմիական զարգացմանը, մեծ ազդեցություն են թողնում նրաարժեհամակարգի փոփոխության, հաղորդակցման, լեզվական և միջմշակութայինկոմպետենցիաների ձևավորման վրա։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[5] Tomusk, V., 2006a, Pizza Bolognese à la Russe։ The Promise and Peril of the BolognaProcess in Russia. In։ Tomusk, V. ed., 2006, Creating the European Area of HigherEducation։ Voices from The Periphery. Springer. Ch. 11, pp. 227-49.[6] Inglehart R., Welzel C. H., Modernization, Cultural Change and Democracy։ TheHuman Development Sequence, Cambridge։ Cambridge University Press. 2005.[7] N’Diaye P., Culture Development։ Some Regional Experiences, UNESCO, 1981, p. 42.[9] Baldwin D., ‘Power Analysis and World Politics։ New Trends Versus Old Tendencies’,[11] The Lisbon Special European Council։ Towards Europe of Innovation and Knowledge.[15] The Erasmus Impact Study։ Effects of Mobility On the Skills and Employability of[18] European Commission, URL։ www.ec.europa.eu/youth/success-stories/youth-inaction_en (Accessed։ 14.06.2018).Դերզյան ՏաթևԵՎՐՈՊԱՅԻ «ՓԱՓՈՒԿ ՈՒԺԻ» ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր` փափուկ ուժ, նորմատիվ ուժ, կրթություն, Եվրոպական միություն,Եվրոպայի խորհուրդ, եվրոպականացում, ԵԲԿՏ, Էրասմուս, շարժունություն,կրեդիտ, կոմպետենցիաներ։

Սույն հոդվածի նպատակն է նորովի բացահայտել «փափուկ ուժը»՝ որպես Եվրոպայի դիրքերը միջազգային հարաբերություններում ամրապնդելու եվրոպականացման գործիք։ Հոդվածի խնդիրներն են՝ բացահայտել տարբեր ծրագրերի (Բոլոնիայի գործընթաց, Էրասմուս) ազդեցությունը եվրոպականացման գործընթացի վրա` ուսումնասիրելով դրանց արդյունավետությունն ու հասկանալով միտումները։ Աշխատանքի արդիականությունը պայմանավորված է զարգացող երկրների նկատմամբ ԵՄ-ի որդեգրած քաղաքականությամբ, այն է՝ եվրոպական կրթական ծրագրերի թվաքանակի և ֆինանսավորման աճով, ինչպես նաև կրթության արժևորմամբ՝ որպես սոցիալականացման գործիք։

Գիտ. Headեկավար ՝ տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ա. Մարկոսյան 1970-ականներից առաջ Երկրների զարգացման գերակայությունները խարսխված էին «աճ» և «զարգացում» գաղափարների շուրջ: Ենթադրվում էր, որ համաշխարհային մակարդակի տնտեսական աճը վաղ թե ուշ կհանգեցնի թույլ զարգացած երկրների աճին և էթնիկական անհավասարությունների նվազմանը: Այնուամենայնիվ, 20-րդ դարի համաշխարհային մարտահրավերները, ինչպիսիք են աղքատությունը, աճող անհավասարությունը և վատթարացող միջավայրը, միջազգային հանրությանը դրդել են միջոցներ ձեռնարկել դրանց լուծման ուղղությամբ: Որպես այդպիսին, 1970-ականներին: «Կայուն զարգացման» գաղափարը սկսեց շրջանառվել 1972-ի սկզբից, որն առաջին անգամ քննարկվեց միջազգային ասպարեզում 1972-ին: Ստոկհոլմում ՄԱԿ-ի Մարդու միջավայրի վերաբերյալ համաժողովի շրջանակներում `ընդգծելով պահպանման անհրաժեշտությունը: առողջ, աշխույժ միջավայր: Այն հիմնված էր այն տեսլականի վրա, որ տնտեսական գործունեության ընթացքում պետք է հաշվի առնել ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև էկոլոգիական օրենքները 1: Հետագա զարգացումները, մասնավորապես, բնական ռեսուրսների վիճակի շարունակական վատթարացումը, բացասական ազդեցություն ունենալով սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա, ցույց տվեցին, որ անհրաժեշտ է հետևողական արկել `ընթացիկ իրավիճակի լուծման ուղղությամբ շարունակական գործողություններ ձեռնարկելու համար: Այդ առումով 1987 թվականը կարելի է շրջադարձային համարել: Բնապահպանության և զարգացման միջազգային հանձնաժողովի աշխատանքը, որի փաստաթուղթը `Brundtley Report- ը, նշանակում է« կայուն զարգացում »ամենաարդյունավետ սահմանումը նման հնարավորություն: Վերջինս հիմք հանդիսացավ կայուն զարգացման գաղափարախոսության հետագա ինստիտուցիոնալացման համար: Մասնավորապես, 1992 թ.-ին Ռիոյի Երկրի գագաթնաժողովն ընդունեց 21-րդ դարի Բնապահպանական զարգացման օրակարգը, որը կոչվում էր Օրակարգ 21, որն արդեն հռչակում է համընդհանուր ըմբռնումը, որ բնապահպանական խնդիրները համաշխարհային բնույթ ունեն, և դրանց լուծման համար անհրաժեշտ է համախմբված ջանք: Այսպիսով, համաձայնություն ձեռք բերվեց, որ յուրաքանչյուր երկիր պետք է ընդունի և առաջնորդվի կայուն զարգացման ռազմավարությամբ, որը կլինի դրանց զարգացման ուղենիշը 1: Նախատեսվում էր ներդաշնակեցնել տնտեսական զարգացման, սոցիալական արդարության և շրջակա միջավայրի պաշտպանության ուղղությամբ իրականացվող քաղաքականությունները: Timeամանակը ցույց տվեց, որ նման քաղաքականությունը գործնականում շատ ավելի դժվար է իրականացնել, աշխարհում իրական առաջընթաց չի գրանցվել, քանի որ ազգային մակարդակում տնտեսական աճի բարձր տեմպերն ապահովելու նպատակը շատ ավելի կարևոր է, քան մյուս երկուսն ապահովելու ջանքերը: բաղադրիչները Արդյունքում, եթե 1992-ին 2014-ի համեմատ գրանցվեց համաշխարհային տնտեսության շուրջ 68% -ի 2 աճ, մյուս կողմից ՝ 2014 թ.-ին բնակչության աննախադեպ 7,26 մլրդ 3 աճ: 1992 թվականը 5,5 միլիարդի համեմատ, գործառնական մոդելները շարունակվում էին ավելի մեծ վտանգ ներկայացնել շրջակա միջավայրի համար: 1970 թվականը 2008 թվականի համեմատությամբ Համաշխարհային կենսաբազմազանությունը կրճատվել է մոտ 28% -ով 4, և մարդկությանը անհրաժեշտ էկոհամակարգային ծառայությունների շուրջ 2/3-ը անկում է ապրում: Ածխածնի երկօքսիդի արտանետումները 1990-ին 6-ի համեմատ աճել են 56.1% -ով: Այս ամենը մեծացնում է կլիմայի փոփոխության ռիսկերը `բոլոր հնարավոր բացասական հետեւանքներով: Նման վիճակագրություն, ինչպես 2008-2010թթ. Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը ստիպեց միջազգային հանրությանը վերսկսել քննարկումները ժամանակակից տնտեսական պարադիգմայի փոփոխման վերաբերյալ: Հաճախակի քննարկվող թեմաներից մեկը երկրների կողմից «կանաչ» տնտեսության սկզբունքների ներդրումն էր ՝ որպես ռեսուրսների կրճատման և կլիմայի փոփոխության դեմ պայքարի միջոց, այսինքն ՝ շեշտվեց առկա խնդիրները հաղթահարելու համար տնտեսական գործիքների օգտագործման անհրաժեշտությունը: http: //data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries. Աշխարհի զարգացման 3 ցուցանիշներ: Բնակչության դինամիկա 2.1, Համաշխարհային բանկ, 2015, http: //wdi.worldbank.org/table/2.1.Resilient Planet. Ապագա, որն արժե ընտրել »: Նյու Յորք Միավորված ազգերի կազմակերպություն, 2012, էջ. 19.6 Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշներ: Greenերմոցային գազերի արտանետումների միտումները 3.9, Համաշխարհային բանկ, 2015, http: //wdi.worldbank.org/table/3.9. Համաշխարհային պլատֆորմի վրա այս գաղափարը առաջին անգամ քննարկվել է միջկառավարական մակարդակում 2005 թ.-ին: Շրջակա միջավայրի և զարգացման 5-րդ նախարարական համաժողովում: Ավելի ուշ ՝ 2012 թ.-ին, ՄԱԿ-ի Ռիո +20 կայուն զարգացման գագաթնաժողովի հռչակագրում 1, արդեն հստակ նշված էր, որ «կանաչ» տնտեսությունը ուղի է, որը հիմնված է կայուն զարգացման տանող գործողությունների վրա: Այլ կերպ ասած, միջազգային ասպարեզում գլոբալ զարգացման նոր պարադիգմի հիմնաքարերից մեկը «կանաչ» տնտեսությանն անցնելն է `աճող բնապահպանական խնդիրները լուծելու և ներդաշնակ տնտեսական աճը: Համաձայն ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի պահպանության ծրագրի զեկույցի 2-ի `« կանաչ »տնտեսությունը տնտեսական համակարգ է, որը տանում է դեպի մարդու բարեկեցություն, սոցիալական արդարություն, միևնույն ժամանակ զգալիորեն նվազեցնելով շրջակա միջավայրի ռիսկերը և ռեսուրսների սակավությունը: Տվյալ համակարգի շրջանակներում ներդրումային որոշումներ կայացնելիս տնտեսվարող սուբյեկտներն առաջնորդվում են հետևյալ սկզբունքներով .1. Ածխածնի արտանետումների նվազում 2. աղտոտում, 2. էներգիայի և ռեսուրսների արդյունավետության ընդլայնում, 3. կենսաբազմազանության և էկոհամակարգի ծառայությունների կորուստ: Բազմաթիվ հրապարակումների ուսումնասիրությունից կարելի է եզրակացնել, որ «կանաչ» տնտեսության պայմաններում ներդրումային առաջնահերթությունը տրվում է հետևյալ ոլորտներին ՝ տեխնոլոգիաներ և արդյունաբերական գործընթացներ, թափոնների բարելավված բարելավում, բարելավված ջրամատակարարում: Այս ներդրումները պետք է ուղեկցվեն պետական ​​ծախսերի աջակցությամբ, որոնք կխթանեն ներդրումներն այս ոլորտներում ՝ այդպիսով ստեղծելով բարենպաստ միջավայր: Այսինքն ՝ բնապահպանական կամ շրջանակային քաղաքականության միջոցառումները պետք է ուղղված լինեն, մասնավորապես, «կանաչ» նորարարություններին, պետական ​​գնումների և հարկային համակարգի բարեփոխումներին: Եվ բարեփոխում », UNEP, 2010, էջ: 3, ըստ Հեղինակի դիտարկումները: մինչդեռ այս գործընթացը պետք է ուղեկցվի համապատասխան ստանդարտների ներդրմամբ `մշտական ​​վերահսկողության համակարգով և սպառողների և արտադրողների շրջանում իրազեկվածության բարձրացմամբ: Ըստ այդմ, «կանաչ» տնտեսության շրջանակը կարող է սխեմատիկորեն ներկայացվել հետևյալ գծապատկերով. «Կանաչ» ներդրումներ Ոլորտներ. Վերականգնվող էներգիա, ածխածնի ցածր տրանսպորտ, էներգաարդյունավետ կառույցներ, էկոտուրիզմ, կայուն, բարեկեցիկ, կանաչ սպառողներ և արտադրողներ  Green- ի աշխատատեղեր Green- ի Ապրանքների գյուղատնտեսություն և անտառների կառավարում fish Կայուն ձկնաբուծություն  Մաքուր տեխնոլոգիաներ և արդյունաբերական գործընթացներ բարելավում թափոնների կառավարումը  Բարելավված ջրամատակարարում 1 Ձախ կողմը ներկայացնում է շրջակա միջավայրի ստեղծման կամ շրջանակային քաղաքականության ուղղությունները. Արդյունքում `տնտեսության մեջ կստեղծվեն« կանաչ »աշխատատեղեր, կարտադրվեն« կանաչ »ապրանքներ: Ավելին, այս համատեքստում «կանաչ» հատկանիշով բնութագրվող հասկացությունները կամ գործունեության տեսակները հանգեցնում են ածխածնի արտանետումների, աղտոտման նվազեցման, էներգիայի «ռեսուրսների արդյունավետության ընդլայնման», կենսաբազմազանության, ինչպես նաև էկոհամակարգերի ծառայությունների կորուստների կանխարգելման: ՀՀ ծրագրաիրավական դաշտի վերլուծության արդյունքում կարող ենք եզրակացնել, որ «կանաչ» տնտեսության տարրերն ընդգրկված են մի շարք ոլորտային ռազմավարական-ծրագրային փաստաթղթերում `իրավական ակտերում: մասնավորապես, պլանավորման համապարփակ փաստաթղթերում, ինչպես, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետության 2014 թվականի զարգացման հեռանկարային ծրագիրը: Ռազմավարական ծրագիր, ՀՀ կառավարության 2014-2017 թվականների ծրագիրը: Ոլորտային փաստաթղթերից են բնապահպանության ոլորտում նորարարական ֆինանսատնտեսական մեխանիզմների ստեղծման հայեցակարգը (2013 թ.), «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման մասին» ՀՀ օրենքը (փորձաքննություն) (2014 թ.), ՀՀ էներգախնայողության ազգային և վերականգնվող էներգիայի ազգային ծրագիրը (2007 թ.) ) և մի շարք այլ անձանց: արդյունաբերական փաստաթղթեր: Միևնույն ժամանակ, Հայաստանում զարգացման տարբեր միջազգային կազմակերպությունների աջակցությամբ, նշված ոլորտներում իրականացվում են մի շարք ծրագրեր: Կարելի է նշել ԵՄ Արևելյան գործընկերության ծրագիրը, Համաշխարհային բանկի, Ասիական զարգացման բանկի, Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի բազմաթիվ ոլորտային ներդրումային ծրագրեր: Երկրների փորձի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ «կանաչ» տնտեսության սկզբունքների ներդրման գործընթացը բնութագրվում է տարբեր ոլորտներում առկա մի շարք խնդիրներով և խոչընդոտներով: Ընդհանուր քաղաքականության տեսակետից `քաղաքական կամքի առկայությունը համարվում է անհրաժեշտ բարեփոխումների անհրաժեշտ պայման` նախաձեռնված գործընթացների շարունակականությունն ապահովելու և դրանք հաջողակ դարձնելու համար: Ավելին, միջազգային գործընթացների հետ համագործակցության տարբեր չափերը, ինչպես նաև գիտական ​​հետազոտությունները կարող են խթան հանդիսանալ այդ գործընթացների առաջխաղացման համար: Շատ կարևոր է էկոլոգիական կրթություն տրամադրել վաղ տարիքից `բնակչության շրջանում սպառողների արտադրության պատասխանատու վարքագիծը զարգացնելու համար: ՀՀ-ում օրենսդրական դաշտի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ բնապահպանական օրենսդրության արդիականացումը չափազանց կարևոր է, այդ թվում `Ռազմավարական բնապահպանական գնահատման օրենսդրական դաշտի, շրջակա միջավայրի օգտագործման, բնապահպանական վճարների վերանայման, էկոհամակարգերի ծառայության վճարների համակարգերի ներդրման և այլնի միջոցով: Պետության կողմից տրամադրվող էկոլոգիապես անարդյունավետ սուբսիդիաների վերանայումը, «կանաչ» պետական ​​գնումների և էկոլոգիական պիտակավորման համակարգի ներդրումը նույնպես համարվում են համակարգի բաղադրիչներ: Տնտեսության տեսանկյունից մի շարք դժվարություններ կան մի կողմից տնտեսական զարգացման առաջնահերթությունը, մյուս կողմից `լեռնահանքային արդյունաբերությունը և մաքուր գյուղատնտեսական զբոսաշրջությունը: Դեռևս անհրաժեշտ է քայլեր ձեռնարկել «կանաչ» տրանսպորտի հիմնադրույթների ներդրման, ձկնաբուծության, սերմերի ներմուծման, թունաքիմիկատների օգտագործման ոլորտները կարգավորելու, մշակելու, «կանաչ» տեխնոլոգիաների և տեխնիկական կանոնակարգերի ներդրմանը նպաստող ստանդարտներ ընդունելու ուղղությամբ: , Նման բարեփոխումների իրականացումը ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոլորտային հետազոտությունների միջոցով բացահայտել ֆինանսական կարիքները: Ներկայումս ոլորտում հիմնական ծրագրերն իրականացվում են միջազգային դոնոր կազմակերպությունների հետ համագործակցությամբ: Այս առումով, հաշվի առնելով մասնավոր հատվածի մեծ դերը այս գործընթացներում, քանի որ ներդրումների մեծ մասը պետք է կատարվեն մասնավոր կազմակերպությունների կողմից, անհրաժեշտ է օգտագործել վարկավորման սխեմաներ ՝ մասնավոր ներդրումների ֆինանսավորման համար, ֆինանսավորման մեխանիզմներ, որոնք թույլ կտան համատեղել տնտեսական օգուտները շրջակա միջավայրի հետ: նկատառումներ , Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Հայաստանն արդեն ներգրավված է միջազգային զարգացման գործընթացներում. երկիրը բարեփոխումներ է անցնում համապատասխան ուղղություններով, սակայն առաջնահերթ ուղղությունները, հատկապես ծրագրի մակարդակում բնապահպանական քաղաքականության ձևավորման առումով, վերանայում են համապատասխան օրենսդրական դաշտը, ինչպես նաև որոշում են համապատասխան առաջնահերթությունները և տրամադրում նպատակային աջակցություն: Անցնել համապատասխան ուսումնասիրություններ, գնահատել երկրի ներուժը, ապա `ելնելով զարգացման տվյալ փուլի կարիքներից, համապատասխան ռազմավարական կամ հայեցակարգային փաստաթղթում սահմանել« կանաչ »տնտեսության սկզբունքների իրականացման համար երկրի առաջնահերթությունները: , «ԿԱՆԱՉ» ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԿԱՅՈՒՆ ԱՐԳԱՈՒՄ Լուսինե Հարությունյան ՆԱԽԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Կայուն զարգացում, «կանաչ» տնտեսություն, շրջանակային քաղաքականություն, ներդրումներ: ։

Կայուն զարգացման տեսլականը ավելի քան չորս տասնամյակ հանդիսացել է «փրկօղակ» միջազգային հանրության համար՝ գլոբալ մարտահրավերների՝ աղքատության, աճող անհավասարության և շրջակա միջավայրի վատթարացման խնդիրների հասցեագրման նպատակով։ Այնուամենայնիվ, 21-րդ դարի սկզբին արձանագրված ոչ գոհացուցիչ արդյունքները բարելավելու նպատակով շեշտադրվեց հատկապես տնտեսական մեխանիզմների դերը այդ գործում՝ կարևորելով անցումը «կանաչ» տնտեսության։ Հոդվածում վերլուծվել են «կանաչ» տնտեսության հիմնական տարրերը և քաղաքականության ուղղությունները։ Ներկայացվել են ՀՀ-ում վերջիններիս ներդըրման հետ կապված առանցքային խոչընդոտները, առաջարկվել են նշված խոչընդոտների հաղթահարման ուղղություններ և պլանավորման մակարդակում անհրաժեշտ մեկնարկային քայլեր։

ԹԱՆՍԱՐԻ (ԹՈՍԱՐ) ԵՎ ԿԱՐՏԻՐ ԱԿԱՆԿՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՍԱՍԱՆՅԱՆԻՐԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ Իրանի պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում կրոնական հավատալիքները և դավանանքները սովորաբար դիտվել են որպես կառավարության օրինականությունը հիմնավորող միջոց: Սասանյան հարստությունը բացառություն չէր: Իշխանության գալով ՝ Սասանյաններն իրենց առջեւ նպատակ դրեցին ստեղծել ուժեղ կենտրոնացված պետություն, որի անկյունաքարը զրադաշտականությունն էր: Պարթեւական դարաշրջանում զրադաշտականությունը մեծ հետեւորդներ ուներ Իրանում, հատկապես Պարսկաստանում, բայց ակնհայտ էր, որ պարթեւ թագավորները առանձնապես չէին նախանձում պարսկական առանձնահատկություններին և կրոնի մաքուր պահպանմանը: Արդյունքում, հունական քաղաքակրթությունը մեծ հոսքով մտավ Պարսկաստան և նրա հարևան երկրներ: Այս իրավիճակը փոխվեց, երբ Պարսկաստանում իշխանությունն անցավ Սասանյաններին, որի ընթացքում զրադաշտականությունը դարձավ պետական ​​կրոն: Քիչ հակասական տեղեկություններ են պահպանվել Zրադաշտականության հիմնադիր araրադաշտի կամ, ինչպես հույներն էին անվանում նրան, oroրադաշտ: Ըստ Մերի Բոյսի ՝ araրադաշտը հավանաբար ապրել է մ.թ.ա. 1200-ը `1-ից հետո ընկած ժամանակահատվածում: Դրա բառացի իմաստը բառացիորեն նշանակում է «նա, ով ուղտեր է առաջնորդում» 2: Մենք զրադաշտական ​​սուրբ գրքից ՝ «Ավեստայից», գիտենք, որ araրադաշտը եկել է Սպիտամի ցեղից: Ավանդույթի համաձայն ՝ «Ավեստայի» տեքստը ոսկե տառերով գրված էր տասներկու հազար կովի կաշիների վրա: Այն պահվում էր alaալայե-Իշարի (Իեշարի ամրոց) երեք աշտարակներում: Ալեքսանդր Մեծի կողմից Աքեմենյան պետությունը գրավելու ժամանակ այրվեց զրադաշտականների սրբազան գիրքը: Բացի կրոնից, «Ավեստան» ընդգրկում էր աստղագիտական, տիեզերաբանական, իրավական, բարոյական և այլ տեքստեր: Ավեստայի հին լեզուն Սասանի ժամանակաշրջանում անհասկանալի էր բնակչության մեծամասնության համար, այդ պատճառով էլ հետագայում կազմվեցին մեկնաբանություններ, որոնք կոչվում էին Zենդ («endենդ-Ավեստա»): Tansar (Tosar) և Carter քահանաներն անփոխարինելի դեր խաղացին զրադաշտական ​​ուսմունքի ավարտման և համակարգման գործում 3: Թանսարի թողած նամակից պարզ է դառնում, որ նա զբաղեցնում էր գերագույն քահանայի ՝ «Մոբեդան Մոբեդի» պաշտոնը Արտաշիր I- ի (226-241) թագավորության օրոք 4: Նա կրում էր «Հիրբադ» տիտղոսը 5: Թանսարի գործունեության մասին կարևոր տեղեկություններ են պահպանվել պարթեւ Արշակունու վասալ Գուշնասպին ուղղված նրա նամակում: Գուշնասպը Իտալիայի հյուսիսում գտնվող դժվար շրջանի Թաբարիստանի տիրակալն էր: Շանշահի անունից գրված այս նամակում Թանսարը փորձում էր համոզել Գուշնասպին կամավոր ճանաչել նորաստեղծ պետության գերակայությունը 6: «Ավեստայի» տեքստերը հավաքվում և խմբագրվում են նրա ղեկավարությամբ: Այս աշխատանքներն ավարտվել են Շապուհ I- ի օրոք: Հավանաբար, դա այն ժամանակն է, երբ ստեղծվեց ավանդական այբուբենը: Այբուբենի անհրաժեշտությունը բխում էր ժամանակի կրոնական պահանջներից: Ենթադրվում է, որ այն օգտագործվել է միայն կրոնական տեքստեր գրելիս, բայց նորեկը չի կարող փոխարինել ոչ այնքան կատարյալ պարթեւական գրին: Քարթեր քահանայի անունը պատմության մեջ անհայտ էր, քանի դեռ չհայտնաբերվեցին նրա թողած գրությունները: Դրանցից մեկը փորագրված է Շապուհ I- ի թողած եռալեզու արձանագրության ներքևում գտնվող Կաաբայի (խորանարդի) և ardարդուշտի (araրադաշտ) վրա: Կարտիեի թողած նամակից տեղեկանում ենք, որ այս կառույցը կոչվում էր «հիմքերի տուն», այսինքն ՝ այն վայրը, որտեղ պահվում էին պետական ​​փաստաթղթերը և կրոնական դրույթները: Այն տարածքը, որտեղ կառուցվել է Քաաբան, կոչվել է նաև «Գրերի լեռ», քանի որ այնտեղ պահվել են Ավեստայի գրությունները: Իր շարադրության առաջին շարքում Քարթերը հայտնում է, որ նա մեկնաբանում է Ավեստան եղել է և բոլոր քահանաների հոգատար առաջնորդն է եղել 80 տարի շարունակ: Հետևյալ գրությունները պահպանվել են Նախշ-է Ռուստամում, Կաաբա-է ardարդուշտով լեռան վրա, Նախշ-է-Ռաջաբում, Սար Մեշհադում: Սրավոք սրտի, 4 Book of the Deeds of Ardeshir, Son of Papak (نا (cid. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) کباب شدرایر ه (cid. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) (նշ. 1127) Մանարակ) http: //www.cais5 Boys M., նշվ. էջ 125. Նախշ-Ռուստամ և Սար-Մեշհեդ նահանգներում թողնված արձանագրությունները լավ պահպանված են, հատվածներում այսօր շատ հատվածներ անընթեռնելի են: Շապուհ I- ի օրոք Քարտերը զբաղեցնում էր «հիրբադի» կամ «մոբեդանմոբեդի» պաշտոնը, ինչը խոսում է հիերարխիկ հիերարխիայի գոյության մասին: Այնուամենայնիվ, պետք է ընդգծել, որ Սասանյան իշխանության առաջին տարիներին զգույշ հիերարխիան դեռ լիովին չէր ձևավորվել: Այս ժամանակ երկրում սկսվեց նոր կրոնական դոկտրինա ՝ մանիքեիզմը, որը հիմնադրել էր նախկին զրադաշտական ​​քահանան Մանին (Մանիքեոսը): Նա իրեն համարում էր մարգարեներից վերջինը: Փաստորեն, մանիքեության սինրետիկ ուսմունքները ներառում են զրադաշտականության, քրիստոնեության և հուդայականության սկզբունքները: Մանն ավելացրեց նրանց բուդդայականությունը ՝ հոգիների վերափոխման վարդապետությունը: Կրոնի քողի տակ ներկայացված այս շարժումը իրականում սոցիալական բնույթ ուներ: Գաղափարները, որոնք նրանք քարոզում էին սոցիալական հավասարության մասին, շատ արագ տարածվեցին հասարակության լայն հասարակության մեջ: Պահպանվել են Մանիի մի քանի գործեր ՝ «Կեֆալիա», «Շապուհական», «Խոստովանությունների գիրք» և այլն: Շապուհ I- ը փորձեց օգտագործել այս նոր գաղափարական զենքը `ընդլայնելու նրա սոցիալական աջակցությունը: Գահ բարձրանալուց հետո Շապուհ I- ն Մանիին դատարանում ընդունեց որպես նոր հավատի մարգարե 7: Թույլ տալով մանիքեիզմի քարոզչությունը ՝ Շապուհը հետապնդում էր երկակի նպատակ: Նախ, Manichaeism- ը վերածելով պետական ​​կրոնի, այն կդառնար Shahnshah- ից կախված գաղափարական դոկտրին, որը նրան կտրամադրեր զանգվածների վրա ազդելու նոր, արդյունավետ միջոց: Երկրորդ ՝ նա հույս ուներ հաստատել իր բոլոր հպատակների, այդ թվում ՝ քրիստոնյաների, կրոնական միասնությունը: Եվ վերջապես, կործանարար հարված կարող էր հասցվել զրադաշտական ​​հոգևորականությանը, որը մեծ ազդեցություն էր ունեցել երկրում, ինչպես նաև հին ցեղային արիստոկրատիան: Այնուամենայնիվ, մանիքականությանը վիճակված չէր դառնալ Սասանյան պետության գաղափարական հիմքը: Նրա մեջ չափազանց հոռետեսություն կար և խճճված, խճճված փիլիսոփայական գաղափարներ: Բայց ամենակարևոր թերությունն այն է, որ Մանիի ուսմունքը լի էր ժողովրդավարության գաղափարներով, որոնք չէին կարող աջակցել Սասանյան պետությանը, որը ձգտում էր կենտրոնացման: Ազնվականությունը ՝ գերագույն քահանայությունը, այդպիսի վճռական դիմադրություն ցույց տվեց Shapuhi- ի կրոնական քաղաքականությանը 7 Бойс М., նշվ. աշխատանք., էջ 138. 8 Fray R., նշվ. գործողություն cit., p. 304. Նա ստիպված էր հրաժարվել մանիխեացիների հետ բոլոր շփումներից: Մանին ստիպված էր լքել իր հայրենիքի սահմանները: Իրան վերադառնալուց հետո նա մեղադրվեց հերետիկոսության մեջ, ձերբակալվեց և հանձնվեց մոգերին: Շարժումը մարելուց հետո նրա հետևորդների մեծ մասը տեղափոխվեց Հայաստան և Վրաստան: Հետագայում այս շարժումն իր ազդեցությունը թողեց Պավլիկի, Թոնդրակի շարժումների գաղափարախոսության վրա 9: Քարտերին հաջողվեց վերականգնել զրադաշտականության դիրքը երկրի ներսում: Օրմիզդ-Արտաշիրի օրոք (272-273) Կարթագենը կրում էր «Ահուրամազդա մոբեդա» տիտղոսը (շատ հավանական է, որ նա առաջինն էր կրում այս կոչումը) 10: Կարտիեի ազդեցությունը երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքում շարունակվեց Վարահարան II- ի (276-293) օրոք, որի ընթացքում Կարտիեն Երիտասարդ շահի կրոնական դաստիարակն էր, իսկ հետագայում նա կարողացավ ընդլայնել իր ազդեցությունը կառավարման կառավարման մեջ պետություն Բացի այդ, նրան շնորհվեց Անահիտ աստվածուհի տաճարի գլխավոր վերակացուի պաշտոնը I ստահ tr ր r քաղաքում, ինչը նրան հսկայական հեղինակություն տվեց, քանի որ Անահիտ աստվածուհին համարվում էր Սասանյան հարստության պահապանը: Քարթերն իրեն մարգարե էր համարում, «աստվածների կամքը» միակ մեկնաբանողը: Նա ենթակա էր ցրվելու դիակները ամբողջ երկրով մեկ. Բացի այդ, Քարթերն իր տրամադրության տակ ուներ հսկայական գումարներ. Վերջապես, Քարտերը դարձավ պետության գլխավոր դատավորը: «Իդեալական արքա» հասկացության համաձայն ՝ թագավորը պետք է լիներ կրոնական, ամբողջովին իր կրոնական դաստիարակչի ազդեցության տակ և մտածեր կրոնի սկզբունքներին համապատասխան: Քարթերի խոսքով ՝ պետությունը պետք է լիներ աստվածապետական: Մենք ոչինչ չգիտենք Քարթերի ապագայի ու նրա մահվան մասին: Վերջին անգամ նա հիշատակվում է Ներսեսի (293-302) թողած հսկայական արձանագրության մեջ ՝ Պայկուլի լեռնանցքի մոտակայքում: Չգիտես ինչու, նրա անունը անհետանում է Սասանյան պաշտոնական մատենաշարերի և կրոնական գրքերի էջերից: Ենթադրվում է, որ ծերունին սպանվել է հերթական հեղաշրջման ընթացքում 12: 10 http: //www.britannica.com/topic/Zoroastrianism. 11 Fray R., նշվ. աշխատանք., էջ 299- 305.12 Boyce M., նշվ. գործողություն cit., էջ 133-142: Ի դեպ, այսօր որոշ պատմաբաններ փորձում են նույնականացնել Տանսար-Կարտիր քահանաներին, որոնք մեծ հետք են թողել Սասանյան Իրանի պատմության մեջ 13: Կարինե Երանոսյան TANSAR (TOSAR) ԵՎ ԿԱՐՏԻՐ ԼԱ CԱՆՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՍԱՍԱՆԻԱՅԻ ԻՐԱՆԻ ՍՈIALԻԱԼ-ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ Հիմնաբառեր. Սասանյան Իրան, զրադաշտականություն, թանսար (տոսար), կարթեր, մանիքականություն ։

3-րդ դարում Քարթիր և Տանսար քրմերի գործունեության արդյունքում ամրապնդվեցին զրադաշտականության դիրքերը Իրանում։ Ստեղծված պետական համակարգը դարձավ Սասանյան հարստության հզորացման և երկրի կենտրոնացման հիմնաքարը։ 7-րդ դարում արաբների կողմից տեղի բնակչության բռնի մահմեդականացումից հետո մեծ թվով զրադաշտականներ ստիպված եղան փախչել Հնդկաստան, որտեղ էլ հիմնեցին իրենց համայնքները, որոնք գոյություն ունեն առ այսօր։ Այստեղ նրանք սկսեցին կոչվել պարսեր (աղավաղված՝ պարսիկներ)։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՄՏԱՈՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐՊԵՍ MODԱՄԱՆԱԿԱԿԻ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐ 20-րդ դարի վերջ 21-րդ դարի սկիզբը նշանավորվում է արագ տեխնոլոգիական առաջընթացով, որը չէր կարող շրջանցել մարդկային հարաբերությունների ոլորտը: Տեղեկատվության այս դարում աճում է անձի `այլ մարդկանց հետ արդյունավետ հաղորդակցվելու, օբյեկտիվորեն տեղեկատվություն ստանալու, շրջապատող աշխարհի բոլոր փոփոխություններին արձագանքելու կարողությունը: Activelyամանակակից ակտիվ զարգացող հասարակությունը մեծ պահանջներ է ներկայացնում անձից: դրան անհրաժեշտ են նորարարություն խթանող քաղաքացիներ: Բացի այդ, մեր շրջապատում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական փոփոխություններն ուղղակիորեն սրում են սոցիալական միջավայրի հետ փոխգործակցության ընթացքում մարդուն զրկելու խնդիրը: Այս խնդրի լուծումը կախված է ակտիվ սոցիալ-մշակութային հարմարվողական կարողությունների զարգացումից: Այդ պատճառով գիտնականների աճող հետաքրքրությունը սոցիալական ինտելեկտի խնդրի նկատմամբ միանգամայն հասկանալի է: Այս հարցի վերաբերյալ կան տեսական և հետազոտական ​​տվյալներ օտարազգի հեղինակների կողմից (E. Thorndike, H. Eisenk, J. Guilford, G. Allport, R. Sternberg, JN Emalyanov, A. Labunskaya, ES Mikhailova, AL Yuzhaninova և ուրիշներ): «Սոցիալական ինտելեկտ» հասկացությունը հոգեբանության մեջ մտավ 1920 թ.-ին: Thorndike- ի կողմից: Սոցիալական ինտելեկտի նախնական ընկալումը կապված էր մարդկանց մասին արագ, գրեթե ավտոմատացված դատողություններ տալու, կարծիքներ տալու հետ, ներառյալ տարբեր իրավիճակներում մարդկանց վարքագծային դրսևորումները կանխատեսելու ունակությունը: Ըստ E. Thorndike- ի. Գոյություն ունեն ինտելեկտի երեք տեսակ .1. վերացական ինտելեկտ, որի շնորհիվ մարդը ի վիճակի է հասկանալ վերացական բանավոր-մաթեմատիկական նշանները և ցանկացած գործողություն կատարել դրանցով, 2. հատուկ ինտելեկտ, որի միջոցով մարդը կարողանում է ընկալել և առնչվել նյութական աշխարհի օբյեկտներին: 3. սոցիալական ինտելեկտը, որի միջոցով մարդը կարողանում է հասկանալ ուրիշներին և փոխազդել նրանց հետ 1: Ռ.Ստեռնբերգը 1981-ին ուսումնասիրություն է անցկացրել, որի նպատակն էր պարզել հասարակ մարդկանց կարծիքը սոցիալական հետախուզության վերաբերյալ: Նրա հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ մարդիկ, սոցիալական ինտելեկտ ասելով, հասկանում են հետևյալը .1 Երբ մարդը կարող է հաջողությամբ գտնել գործնական խնդրի լուծումը: Մարդու համար բնութագրական են պատճառահետեւանքային տրամաբանությունն ու առողջ դատողությունը, ինչի շնորհիվ որոշում կայացնելիս մարդը հաշվի կառնի տվյալ խնդրի հետ կապված բոլոր ասպեկտները: 2. Բանավոր հմտություններ: Մարդը ունակ է հստակ ձեւակերպել մտքերը ՝ արտասանելով բառեր, բացատրելով իր կարդացածի գաղափարը, ունի հարուստ բառապաշար: 3. Սոցիալական իրազեկում: մարդը ի վիճակի է ընդունել միջավայրն այնպես, ինչպես կա: Նա ժամանակին հասնում է համաձայնեցված վայր, առաջարկում նպատակահարմար լուծումներ խնդրի և մտքերի համար, հասկանում է, որ կարեկցանքով է մոտենում մարդկանց կարիքներին և ցանկություններին: Նա օժտված է տոկունությամբ, հետաքրքրությունների լայն շրջանակով: 2 Ըստ Գ. Օլփորթի (1937). Սոցիալական ինտելեկտը ունակություն է, որը թույլ է տալիս մարդուն ճշգրիտ նկարագրություններ և կանխատեսումներ անել ուրիշների վարքի վերաբերյալ 3: 1967 թվականին J.. Գիլֆորդը որոշ չափով փոխեց սոցիալական ինտելեկտի ուղղությունը: Ըստ նրա, սոցիալական ինտելեկտը պետք է հասկանալ որպես մտավոր ունակությունների համակարգ, որը հիմնականում կախված է ոչ թե ընդհանուր մտավոր գործոնից, այլ վարքի վերաբերյալ տեղեկատվության ճանաչումից 4: Ա.Լ. Յուժանինովան (1984) սոցիալական ինտելեկտը համարում է եզակի մտավոր ունակություն, որը որոշում է արդյունավետ փոխհարաբերությունը: Ա.Լ.Յուժանինովայի և այլ գիտնականների կողմից կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սոցիալական ինտելեկտը թուլանում է ընդհանուր ինտելեկտի գնահատմամբ, մտավոր արդյունավետության MMPI թեստի մասշտաբով (Gauer, 1957), R. Կետտելի թեստի տվյալներով: Այս բոլոր տվյալները խոսում են այն մասին, որ 2 Sternberg Robert J., Intellect- ը հաջողության հասավ (թարգմանված է): Սերգեյ Ի. Անանին) Պոպուրին, Մ. 2015, c.3 Allport G., Անհատականությունների նստավայր: Ընտրված աշխատանքներ / [Per. с англ. Լ. В. Трубицыной и Д. Ա. Սոցիալական ինտելեկտը անձի ընդհանուր ճանաչողական կարողությունների համամասնորեն առանձին, անկախ միջոց է 5: Յ Ն. Էմելյանովը, ինչպես մյուս հետազոտողները, սոցիալական ինտելեկտը կապում է իրավիճակային հարմարվողականության հետ: Սոցիալական ինտելեկտը ենթադրում է սոցիալական վարքի բանավոր-ոչ վերբալ միջոցների ազատ տիրապետում: Հեղինակը հաղորդակցման կարողությունը լրացնում է այնպիսի տարրերով, որոնք վերաբերում են շրջակա միջավայրի գործունեության (սոցիալական-ֆիզիկական) իրազեկմանը, փոխազդելով շրջապատի մարդկանց հետ `իրենց նպատակին հասնելու համար: Որքան կարևոր է սոցիալ-հոգեբանական երեւակայության զարգացման ուղին, որը թույլ է տալիս ամբողջ աշխարհը տեսնել այլ մարդկանց տեսանկյունից 6: Վ.Ա.Լաբունսկայան (1986) կարծում է, որ սոցիալական ինտելեկտը կապված է ոչ վերբալ վարքի համարժեք ընկալման հետ 7: E. Ս. Միխայլովան (1991) հասկանում է «սոցիալական ինտելեկտ» հասկացությունը ՝ որպես ոչ հաղորդակցական կարողությունների ճանաչողական ասպեկտ, որը խթանում է սոցիալական օբյեկտների արտացոլման հետ կապված ճանաչողական գործընթացները 8: Հ.Այզենհաուերի ինտելեկտուալ կառուցվածքի մոդելը: Լոնդոնի Թագավորական Բեթլեհեմ հիվանդանոցի հոգեթերապևտ Հանս Յուրգեն Այզենկը ասում է, որ այսօր ինտելեկտի երեք համեմատաբար տարբեր հասկացություններ կան: Միեւնույն ժամանակ, նա նրանց բերում է ոչ թե դեմ առ դեմ, այլ միավորում է մեկ հարկի տակ: Նման միությունը ցուցադրվում է սխեմատիկորեն (Նկար 1): 6 Емельянов,. Ն., Ակտիվ սոցիալ-հոգեբանական պատրաստվածություն Լ. LGU, 1985, C. 7-27: Գծապատկեր 1. Ինտելեկտի տարբեր տեսակների փոխկախվածությունն ըստ Հ. Էյզենհաուերի Կենսաբանական ինտելեկտը մարդու մեջ ծնված տեղեկատվության վերլուծության կարողությունն է, որը կապված է ուղեղային կեղևի կառուցվածքի և գործառույթների հետ: Դա ճանաչողական վարքի գենետիկ, ֆիզիոլոգիական, նյարդաբանական, կենսաքիմիական-հորմոնալ հիմքն է: Հոգեչափական ինտելեկտը, իր հերթին, սոցիալական ինտելեկտի և «կենսաբանական ինտելեկտի» միջև կապող օղակն է: Սրանք այն երեւույթներն են, որոնք դուրս են գալիս մակերես և տեսանելի են դառնում հետազոտողի համար: Է.Սպիրմանը դա անվանել է առողջ բանականություն: Սոցիալական ինտելեկտը անհատի ինտելեկտ է, որը ձեւավորվում է նրա սոցիալականացման ընթացքում սոցիալական միջավայրի ազդեցության որոշակի պայմաններում 9: Ջ. Ինտելեկտուալ կառուցվածքի Գիլֆորդի մոդելը: 60-ականների մեկ այլ գիտնական `Gu. Գիլֆորդը առաջ քաշեց սոցիալական հմտության չափման առաջին հուսալի թեստը: Նա սոցիալական հետախուզությունը դիտում էր որպես մտավոր ունակությունների համակարգ, որը, անկախ ընդհանուր հետախուզական գործոններից, հիմնականում զբաղվում էր վարքային տեղեկատվության ճանաչմամբ: Սոցիալական հետախուզության չափման հնարավորությունը գալիս է J. Գիլֆորդի ինտելեկտի ընդհանուր մոդելի կառուցվածքից: Ջ. Գիլֆորդի և գործընկերների կողմից անցկացված քսանամյա հետազոտության վերլուծության նպատակն էր մշակել ընդհանուր իրավասության թեստային ծրագրակազմ: Մանրամասն ուսումնասիրությունների արդյունքում ստեղծվեց ինտելեկտի կառուցվածքի խորանարդ մոդել: Այս մոդելը թույլ է տալիս տարբերակել ինտելեկտի 120 գործոն: Դրանք կարող են համապատասխանաբար դասակարգվել 9 Айзенк Г. ,., Մտավորականություն: նոր տեսակետ, Հոգեբանության հարցեր, 1995, №1, էջ: 111-131թթ. երեք անկախ փոփոխականներով, որոնք իրենց հերթին նկարագրվում են տեղեկատվության վերլուծության գործընթացով: Այս փոփոխականները հետևյալն են. 1. Ներկայացված տեղեկատվության պարունակությունը (խթանող նյութ), 2. տեղեկատվության վերլուծության գործողություն, 3. տեղեկատվության մշակման արդյունքներ: Այս եղանակով J. Գիլֆորդի խորանարդի դասակարգման սխեման նկարագրում է 120 մտավոր գործոններ (կարողություններ) 5 * 4 * 6 = 120 (Նկար 2): Յուրաքանչյուր մտավոր ունակություն համապատասխանում է փոքր խորանարդի, որը կազմավորվում է ըստ երեք կոորդինատային առանցքների ՝ բովանդակություն, գործողություններ, արդյունքներ 10: Գծապատկեր 2. Մտքի կառուցվածքի մոդելը ըստ Gu. Գիլֆորդի (1967): Սոցիալական հետախուզության բլոկը (վարքի ճանաչման հմտություններ) ընդգծվում է մոխրագույնով: Այժմ առանձնացնենք սոցիալական ինտելեկտի ուսումնասիրության չորս հիմնական փուլերը: 1. Առաջին փուլ (1920–1924) - առաջին անգամ 1920 թվականին E. Հասարակություն «սոցիալական ինտելեկտ» հասկացությունը մտցվեց Լ. Թորնդայքի կողմից հոգեբանության գիտական ​​բառապաշարում: 2. Երկրորդ փուլ (1925-1938) - հոգեբանական տեսանկյունից սոցիալական ինտելեկտի ուսումնասիրություն: Սոցիալական ինտելեկտը ուսումնասիրվում էր հոգեոմետրիկ մոտեցմանը համապատասխան: Որպես պայման, հետազոտողները վերցրեցին տարբեր հեղինակների սոցիալական հետախուզության վերացական նկարագրությունները և փորձեցին դրանք վերածել ստանդարտացված չափիչ գործիքների, որոնք կարող էին օգտագործվել լաբորատորիայում: Առավել հաճախ օգտագործվում է Ֆ. Veron- ի (1933) առաջարկած սոցիալական ինտելեկտի նկարագրությունը: Դրանք էին. Լավ հարաբերություններ ունենալ այլ մարդկանց հետ, սոցիալական մեթոդների լիարժեք տիրապետում, որոնք հնարավորություն են տալիս մարդուն ազատ լինել այլ մարդկանց հետ ինքնուրույն գործ ունենալիս, իմանալով սոցիալական խնդիրներ և հարցեր, զգայուն լինել այլ սոցիալական խմբերի անդամների ազդեցության նկատմամբ, հասկանալ այլ մարդիկ, ընկնելով իրենց դրության մեջ: կարողանալ հասկանալ օտարների տրամադրությունը և այլն: 3. Երրորդ փուլ (1930-ականների վերջ - 1965) - սոցիալական ինտելեկտը վերանում է հոգեբանության առարկայական դաշտից: Այս ոլորտում հետագա աշխատանքը համարվեց անհույս: Բոլոր քննությունները դադարեցվել են: Այս ժամանակահատվածում «սոցիալական ինտելեկտ» հասկացությունը դուրս եկավ հոգեբանության տիրույթից: Եվ L. Thurstone (1938) և Ch. Սփիրմանի կողմից մշակված ինտելեկտի մոդելներում սոցիալական հետախուզությունը բացակայում էր: Այս շրջանում սոցիալական հետախուզության մի շարք հետազոտողներ, ինչպիսիք են Ա. Անաստասինը, Դ. Վեքսլերը և այլոք, սոցիալական ինտելեկտի հետագա ուսումնասիրությունն անիմաստ համարեցին: Քննությունները կանխել են գրեթե բոլորը, բացառությամբ J.. Գիլֆորդից: 4. Չորրորդ փուլ (1965–1969) - տեղի ունեցավ սոցիալական ինտելեկտը: Գիլֆորդի առաջարկած ինտելեկտի կառուցվածքային մոդելում: 1920-ականներին Gu. Գիլֆորդը ուսումնասիրեց մարդու դեմքի արտահայտությունները: Սոցիալական ինտելեկտի վերաբերյալ նրա աշխատանքը մինչ այժմ առաջինն է իր ծավալով, ընդգրկունությամբ և հիմնավորվածությամբ 11: Սոցիալական ինտելեկտի առկայության շնորհիվ անձը կարողանում է հասկանալ այլ մարդկանց, կանխատեսել նրանց վարքը տարբեր իրավիճակներում, ինչպես նաև բանավոր կամ ոչ վերբալ արտահայտությունների միջոցով ճանաչել նրանց զգացմունքները, մտադրությունները և հույզերը: Ուստի միջանձնային փոխգործակցության մեջ մարդու հաջողությունը պայմանավորված է սոցիալական ինտելեկտի զարգացման աստիճանի հետ, որը սոցիալական կոմպետենտության ճանաչողական հիմքն է: Պետք է նշել, որ սոցիալական ինտելեկտը ամենակարևոր մասնագիտական ​​որակն է այն մասնագիտությունների համար, որոնցում առկա են մարդ-մարդ հարաբերություններ: ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՄՏԱLECTՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ERNամանակակից հոգեբանություն ։

Անձի զարգացման, կայացման և ինքնաիրացման անհրաժեշտ պայման է հաղորդակցական կոմպետենտությունը, որի իմացական հիմքն է սոցիալական ինտելեկտը։ Հոգեբանության մեջ ներմուծված լինելով միայն 1920 թվականին՝ այն դեռևս մնում է բավականաչափ քիչ ուսումնասիրված և քիչ քննարկված հարց, ինչն էլ հիմնավորում է սույն թեմայի ընտրությունը և հոդվածի տեսական նշանակությունը։ Հոդվածի հիմական նպատակն է սոցիալական ինտելեկտի ուսումնասիրման տեսական մոտեցումների, սոցիալական ինտելեկտի տարբեր մոդելների և դրանց բացատրության ներկայացումը։

Հաշվի առնելովՀայաստանի տնտեսությանհետ առևտրաշրջանառությանզարգացմանառանձնահատկությունները՝ փոքր, բաց և ներմուծող երկիր, արտաքինտնտեսական շոկերի առկայություն, ներմուծվող գնաճ, հարևանսահմանափուկություն,երկրներիռեսուրսներիշուկայականենթակառույցներիհաստատությունների թերզարգացածությանհիմնախնդիրներ,մակրոտնտեսականկարգավորման քաղաքականությունների իրականացման խնդիրներիուսումնասիրությունը։ Հոդվածի նպատակն է դիտարկել և բացահայտելդրամավարկայինքաղաքականության իրականացման ընթացումևհրատապսակավությունդարձնումզուգահեռդրանևէառաջացող և քաղաքականության արդյունավետ իրականացումխոչընդոտող հիմնահարցերը։ Նշված խնդիրը մշտապես գտնվում էտարբեր տեսաբանների, ինչպես նաև ՀՀ կենտրոնական բանկիուսումնասիրության ներքո։ Երկրներումկախվածէնաև այնդրամավարկայինքաղաքականությանռազմավարության ընտրությունը, շատ տեսաբանների կարծիքով,ուղղակիորենթեհայեցողականության կամ պարտավորվածության ինչ աստիճան ունիկենտրոնական բանկը։ Դրամավարկայինքաղաքականությանհանգամանքից,տեսամեթոդական հիմնահարցերը արտացոլված ենՋ. Ֆրենկելի, Ա. Կնոբելի, Ա. Թավադյանի, Է. Սանդոյանի և այլոցաշխատություններում։ իրականացման Ռ. Մանդելի, Վերջնական նպատակին՝ գների կայունությանը հասնելու համարերկրների կենտրոնական բանկերը ընտրում են դրամավարկայինքաղաքականությանռազմավարությունը՝սահմանելով միջանկյալ նպատակները՝ անվանական խարիսխները։ համապատասխանԴրամավարկային քաղաքականության անվանական խարսխի դերեն կատարում փոխարժեքը, փողի ագրեգատները ևգնաճիկանխատեսվող մակարդակը։ [1] Ըստ ընտրվող անվանական խարսխի՝իրականացվող ռազմավարություններն անվանվում են համապատասխանաբար՝ փոխարժեքի, փողի ագրեգատների և գնաճինպատակադրման ռազմավարություն։ Գոյություն ունի նաև չորրորդ՝առանց ակնհայտ արտահայտված միակ անվանական խարիսխովռազմավարություն։ Կարևոր է փաստել, որ ներկայում երկրներում գերակշռում էգնաճի նպատակադրման ռազմավարությունը. 2019թ. օգոստոսիդրությամբ 71 երկիր իրականացնում է գնաճի նպատակադրմանռազմավարություն, որից 36-ում՝ լիարժեք նպատակադրում է [2]։ Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություններիառավելություններն ու թերությունները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Դրամավարկային քաղաքականության ռազմավարություններիառաձնահատկություններըՀայտանիշԳնաճ ՓոխարժեքԴրամականագրեգատԱղյուսակ1. ԿԲ անկախությունՎերջնական նպատակի հետհուսալի կապՆպատակիթափանցիկությունՀաշվետվողականությունԻնքնաշխատ կանոններիսահմանումՎերահսկելիությունԺամանակայինանհամապատասխանությունքանակական Դրամական ագրեգատների նպատակադրումը ենթադրում էդրամական ագրեգատներիսահմանափակումներ՝վերջնական նպատակի՝ գների կայունության ապահովման համար [3]։ Տարբեր երկրների փողի ագրեգատների կազմն ու կառուցվածքըզգալիորեն տարբերվում են, ինչը պայմանավորված է երկրներիտնտեսությունների,համակարգերիդրանցտարբերություններովև առանձնահատկություններով։ Օրինակ՝Ֆրանսիայում և Գերմանիայում այդ ագրեգատները երկուսն են,Ճապոնիայում՝ երեքը, ԱՄՆ-ում՝ չորսը։ Հայաստանում դրամականագրեգատները երեքն են։ Դրամական ագրեգատների դինամիկան 20032019թթ. (տե՛ս գծանկար 1-ում)։ ֆինանսական1994-2005 թվականինՀՀ ԿԲ իրականացնումմակարդակ ապահովելուէր փողիագրեգատների նպատակադրման ռազմավարությունը։ Գնաճի կայուն ևդրամավարկայինցածրքաղաքականության միջանկյալնպատակներսահմանվեցին համապատասխանաբար փողի զանգվածը և փողիբազան։ նպատակովևգործառնականԳծապատկեր1. Դրամական զանգվածի կառուցվածքը ՀՀ-ում 20032019թթ. [6] ցուցանիշները։ Սակայն,Այս ռազմավարության հիմնական դրույթը այն է, որ ԿԲ-ն իրգլխավոր նպատակին՝ գների կայունությանը, պետք է հասներ՝նպատակադրելով փողի ագրեգատները և ապահովելով վերջիններիսծրագրայինգործոններովշուկայի թերզարգացածությունը, նոր ձևավորվող(ֆինանսականբանկայինհամակարգը, փողի պահանջարկի տատանողականվարքագիծը, բարձր դոլարայնացման պայմաններում փողի զանգվածումտեղի ունեցող կառուցվածքային փոփոխությունները, գնաճի վրա ոչմոնետար գործոնների ազդեցությունը՝ արտաքին շոկերը, և այլն [4])պայմանավորված, փողի ագրեգատների ծրագրային ցուցանիշներիապահովումը խիստ դժվարանում էր, և առաջ եկավ ԿԲ կողմից փողիագրեգատների լիարժեք կառավարման անհնարինության խնդիրը։ միշարքՀետևաբար ՀՀ ԿԲ առջև ծառացավ նոր անվանական խարսխիլինել կա՛մ փոխարժեքիընտրության խնդիր, որը կարող էրնպատակադրումը, կա՛մ գնաճի ուղղակի նպատակադրումը։ Որպես գների կայունության ապահովման միջոց՝ փոխարժեքինպատակադրումը վերջինիս ամրագրումն է սովորաբար զարգացած,ցածր գնաճի մակարդակ, կայուն տնտեսություն ունեցող և առևտրայինխոշոր գործընկեր հանդիսացող երկրի փոխարժեքին։ Ամրագրվածփոխարժեքի քաղաքականության պարագայում ԿԲ-ի հիմնականնպատակը և ռազմավարությունը նույնանում են մեկ սկզբունքի շուրջ՝փոխարժեքի որևէ ամրագրված մակարդակի ապահովում։ 0,0500000,01000000,01500000,02000000,02500000,03000000,020032004200520062007200820092010201120122013201420152016201720182019M1M2M2XՀՀ-ում փոխարժեքի նպատկադրման ռազմավարություն չէր կարողիրականացվել, քանի որ հստակ չէր այն հարցի պատասխանը, թե որերկրի արտարժույթի նկատմամբ կարելի է ամրագրել՝ ռուբլի, դոլար, թեեվրո։ Մեր կարծիքով այս ընտրությունը ավելի է դժվարանում ոչ միայնտնտեսական, այլ նաև քաղաքական գործոններով պայմանավորված։ Հաշվի առնելով վերոնշյալը՝ ՀՀ ԿԲ-ն 2006թ.-ին անցում կատարեցգնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը։ Գնաճի նպատակադրման ռազմավարության դեպքում պարտադիրէ, որ գների կայունությունը ընդունվի որպես դրամավարկայինքաղաքականության հիմնական նպատակ, և գնաճի նպատակայինցուցանիշները հայտարարվում են հանրությանը։ Այս ռազմավարության համատեքստում որպես դրամավարկայինգնաճիքաղաքականությանգործիք՝ վերաֆինանկանխատեսված մակարդակը, հիմնականսավորման տոկոսադրույքը, իսկ գնաճի ծրագրային մակարդակ՝ 4±1,5 %միջակայքը (3 %՝ 2006 թ.)։ սահմանվեցմիջանկյալնպատակԳնաճի նպատակադրման ռազմավարության անցումն ու ներկայիսդրա իրականացումը Հայաստանում զերծ չէ հիմնախնդիրներից։ ՀՀ ԿԲ-ի հիմնական խնդրի տրամաբանությունից ելնելով ՝ գնաճիտարեկան ցուցանիշը պետք է լինի 4±1.5% միջակայքում ոչ միայնտարեվերջին, այլև յուրաքանչյուր 12-ամսյա կտրվածքով։ Գծանկար 2-ից պարզ երևում է, որ 2006թ.-ից՝ գնաճի նպատակադրմանքաղաքականությանն անցնելուց հետո, տարեկան գնաճի մակարդակըփաստացի միայն 61,5% դեպքերում է գտնվել ՀՀ պետական բյուջեիմասին օրենքով սահմանված 4±1.5% շրջանակներում։ թերզարգացածությունը, փոխանցմանՀիմնախնդիրներից կարելի է առանձնացնել նաև ֆինանսականմեխանիզմներիմակարդակը,գներիշուկայիանկատարությունները,մոնետարացմանանվերահսկելիությունը և այլն։ դոլարայնացմանմակարդակը,ցածրբարձրակտիվներիՈրպես փոքր բաց տնտեսություն՝ Հայաստանը կրում է արտաքինաշխարհի զգալի ազդեցությունը և՛ համաշխարհային տնտեսության, և՛հումքային ապրանքների միջազգային գների տատանողականությանառումով։ Բացի այդ, Հայաստանում, պայմանավորված նաև պարենիզգալի կշռով սպառողական զամբյուղում (48%), գյուղատնտեսությանոլորտի սեզոնայնությունըլրացուցիչ խնդիրներ է առաջացնումկարճաժամկետ հատվածում գների կայունությունը ապահովելուհամար։ Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրը կյանքի կոչելուընթացքում խոչընդոտում են տնտեսության բարձր դոլայնացմանմակարդակը, փողայնացմանմակարդակը, առևտրայինհաշվեկշռի բացասական սալդոն, ու կարևոր է փաստել, որՀայաստանում գնաճը մոնետար երևույթ չէ։ ցածրԳծապատկեր 2. Գնաճի փաստացի մակարդակը Հայաստանում 20032018թ.թ. [5] գնաճիԻրականացնենքտարանջատումների»գնահատում՝ պայմանավորված փողի բազայի, վերաֆինանսավորմանդրույքի, գնաճի և դրամական զանգվածի փոփոխությամբ՝ ելնելով նշվածցուցանիշների 2005-2018թ.թ. տվյալներից EVIEWS համակարգչայինծրագրի փաթեթի միջոցով (տե՛ս աղյուսակ 2)։ «շեղմանմեջնշանակալիվարքագիծի տատանումներիԵլնելով աղյուսակ 2-ի տվյալներից՝ կարելի է նկատել, որ ՀՀ-ումկարճաժամկետ հատվածում վերոնշյալ գործոնների մասնակցությունը գնաճիչեն,մասնավորապես՝ առաջին ամսում գնաճի տատանումների 6,4%-ըկարելի է բացատրել փողի բազայի փոփոխություններով և 1.8%դրամական զանգվածի տատանումներով։ Սակայն արդեն երկրորդամսից սկսած՝ փողի բազայի ազդեցությունը գնաճի վարքագծիձևավորման վրա դառնում է նշանակալի և առավելագույնի է հասնում 2-5-րդ ամիսներին՝ կազմելով 21%, իսկ գնաճի տատանումները՝պայմանավորվածզանգվածի փոփոխություններով,առավելագույնիհետո՝պայմանավորելով գնաճի տատանումների գրեթե 2%-ը։ Անցնելովտոկոսադրույքների ազդեցությանը՝ նշենք, որ վերաֆինանսավորմանհասնում առաջինկիսամյակիցդրամականենդրույքի և ռեպո տոկոսադրույքի փոփոխությամբ պայմանավորված՝գնաճի տատանումները, չնայած առաջ են գալիս առաջին ամսում,սակայն պայմանավորելով գնաճի տատանումների ընդամենը 0.9 և0,6% համապատասխանաբար։ Եթե վերաֆինանսավորման դրույքիազդեցությունը երկրորդ ամսում կտրուկ ավելանում է՝ կազմելով 4%, ևառավելագույնի է հասնում 10-րդ ամսում՝ պայմանավորելով գնաճիտատանումների 6%-ը, ապալոմբարտային ռեպո տոկոսադրույքիմասնակցությունը գնաճի տատանումների մեջ շարունակում է մնալչնչին՝ առավելագույնը 2%։ Նշվածը հնարավորություն է տալիսեզրակացնելու, որ ՀՀ-ում տոկոսադրույքի ազդեցությունը թույլմասնակցություն ունի գնաճի փոփոխություններին, որը թերևսբացատրվումշուկաների թերզարգացվածությամբ, փողայնացման ցածր մակարդակով և դոլարայնացմանբարձր մակարդակով։ է ՀՀ-ում ֆինանսականԱղյուսակ 2. Գնաճի «շեղման տարանջատումները» պայմանավորված փողի բազայի,վերաֆինանսավորման դրույքի, գնաճի և դրամական զանգվածիԺմկՎերաֆինանսավորման դրույքփոփոխությամբ [7] ԼոմբարդայինԴրամականԴրամականռեպոզանգվածբազաԳՆաճԱյսպիսով՝ գնաճի նպատակային մակարդակը ապահովելուհամար նախ և առաջ անհրաժեշտ է իրականացնել դոլարայնացմաննվազեցման, արժութայինլայնությանապահովման միջոցառումների կատարելագործում. մասնավորապեսնպաստել արժութային ածանցյալների շուկայի զարգացումը։ Կարևոր է նաև մեծ ուշադրություն դարձնել ՀՀ-ում ցածր փողայնացմանմակարդակին, քանի որ նման իրավիճակում առաջանում է դրամի սով,շուկայի խորությանևինչը բերումէ դոլարայնացման, և փաստացի ԿԲ-ի կողմիցփողայնացման զանգվածի կարգավորումը դժվարանում է։ Եվ ՀՀ-ումիրականացվող ԴՎՔ-ն գործիքների, մասնավորապես տոկոսադրույքի՝որպես փոխանցումայինմեխանիզմի, ավելի արդյունավետօգտագործելու հնարավորության և գնաճի հետ կապի աստիճանըավելացնելուիրականացնել այնպիսիմիջոցառումներ, որոնք կհանգեցնեն ֆինանսական ենթակառուցվածքների զարգացվածության մակարդակի բարելավման։

Գների կայունության ապահովումը՝ որպես դրամավարկային քաղաքականության գլխավոր նպատակ, բացահայտ կամ ոչ բացահայտ կերպով ընդունում են տնտեսական քաղաքականություն մշակող բոլոր մարմինները։ Նշված նպատակին հասնելու մեխանիզմները, դրան համապատասխան և ռազմավարության ընտրության վերաբերյալ չափորոշիչներն ու մոտեցումները տարբեր են։ Վերջինս կախված է երկրի զարգացման առանձնահատկություններից, տնտեսության ֆինանսական և իրական հատվածների փոխկախվածության աստիճանից։ Հոդվածում դիտարկվել են դրամավարկային քաղաքականության անվանական խարիսխները, ինչպես նպատակահարմարությունը նաև Հայաստանում։

Գիտ. Headեկավար: Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր պրոֆ. Դուք Սուվարյան Երկրի տնտեսության կայուն զարգացումը տնտեսության առաջընթաց է, որը տնտեսական հաջողություններ է գրանցում ոչ միայն կառավարման ներկա փուլում, այլև ապագայում: Հաշվի առնելով ՀՀ տնտեսության առկա խնդիրները `շատ կարևոր է բարձրացնել օտարերկրյա բանկերի դերը տնտեսության իրական հատվածի վարկավորման գործընթացը բարելավելու գործում: Այս իմաստով, առևտրային բանկերը ֆինանսական հաստատություններ են, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն տվյալ երկրի տնտեսական գործընթացների վրա, քանի որ բանկային համակարգում տնտեսական գործունեության արդյունքները նույնպես ուղղված են ապագային և պահանջում են ներգրավված ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում: Հայաստանի Հանրապետության զարգացման միջնաժամկետ հեռանկարները դրական են, ինչի օգտին խոսում է առողջ տնտեսական կառավարման իրողությունը: Ինչպես երեւում է Գծապատկեր 1-ից, 2013 թ. ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 6,8%, ինչը վկայում է կայուն տնտեսական զարգացման մասին: ՀՆԱ-ի աճ Արդյունաբերական արտադրանքի ինդեքս Ապրանքների-ծառայությունների արտահանումների աճ Ապրանքների-ծառայությունների աճ Ներմուծման աճի տող. 1. Հայաստանի Հանրապետության մակրոտնտեսական ցուցանիշները 2011-2013թթ. ․11 Դիագրամը կազմվում է հեղինակի կողմից կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում: Տվյալները վերցված են վիճակագրական տարեգրքից Հայաստանի 2014 թ. Չնայած վերը նշված նշանակալի հաջողություններին, Հայաստանի Հանրապետությունում տնտեսական զարգացման կայուն տեմպը պահպանելու և աղքատության հաղթահարումն արագացնելու համար անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել որոշ կարևոր հարցերի. • Շարունակել բարելավել իրական հատվածի զարգացման միջավայրը , Չնայած Հայաստանում գործարար միջավայրը նախկին Խորհրդային Միության մյուս երկրների շարքում ամենաազատականներից մեկն է, այնուամենայնիվ, իրական հատվածի զարգացումը լիովին չի նպաստում երկրի տնտեսական աճին: • Տնտեսական աճի դրական արդյունքները զանգվածներին հասանելի դարձնել: • Տնտեսական աճի սպասվող ընդլայնման համատեքստում ավելի շատ ուշադրություն պետք է դարձնել աշխատատեղերի քանակի ավելացմանը, արդյունաբերության և գյուղատնտեսական տարածքների տնտեսության զարգացմանը և սոցիալական պաշտպանության համակարգերի կատարելագործմանը: • Բարձրացնել հիմնական ծառայությունների մատչելիությունը ամբողջ բնակչության համար: Մեր տնտեսության զարգացման առումով ՀՀ կառավարության 2014 թ. Ընդունված 2014-20 մարտի 25-ի Strateարգացման ռազմավարական ծրագրի (ԿDPDP) N492-Ն որոշմամբ առաջարկվող քաղաքականությունն ու միջոցառումները բաժանված են 4 խմբի. 1. Աշխատանքի ընդլայնում, որը նախատեսում է զբաղվածության ընդլայնում առաջին հինգ տարիների ընթացքում ծրագիրը ՝ շեշտը դնելով բարձր վարձատրվող, բարձրորակ մարդկային կապիտալի զարգացման գործողությունների ստեղծման վրա, որոնք կբարձրացնեն առաջնային ծառայությունների (ներառյալ առողջապահությունը, կրթությունը, գիտությունը, մշակույթը և առաջնային ենթակառուցվածքները) ծավալի, որակի և մատչելիության բարձրացումը, հատուկ շեշտը դնելով մարդ-բնություն հարաբերությունների ներդաշնակ զարգացում; 3. սոցիալական պաշտպանության համակարգի կատարելագործում, որի գործողությունները միտված կլինեն գործող համակարգի արդյունավետության բարձրացմանը (ներառյալ թիրախավորման ավելացումը), երկարաժամկետ հեռանկարում ֆինանսական կայունության հիմքի ստեղծում, սոցիալական երաշխիքների համապարփակ տրամադրում, սոցիալական ռիսկերի էական կրճատում, աղքատության նվազեցում: Երկրի կառավարման համակարգի ինստիտուցիոնալ արդիականացում, որը, ապահովելով որդեգրված հիմնական քաղաքականության շարունակականությունը, ուղղված կլինի պետության արդյունավետության բարձրացմանը, պետության համար մատչելի ռեսուրսների ընդլայնմանը, նպատակային օգտագործմանը, մատուցվող ծառայությունների որակի բարձրացմանը, կոռուպցիայի նվազեցմանը: , Ակնհայտ է, որ երկրի հեռանկարային զարգացման ծրագրի իրականացման գործընթացում ՀՀ առևտրային բանկերի կողմից իրական հատվածի ներդրումային քաղաքականությունը կներառի տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական նպատակներ: Ներդրումային քաղաքականության տնտեսական նպատակները պետք է լինեն. Արտադրության ծավալների աճ, ստվերային տնտեսության կրճատում, ձեռնարկությունների մրցակցության բարձրացում, արտադրանքի (ծառայությունների) որակի բարձրացում, ներմուծման կրճատում, արտահանման ծավալների ավելացում, ռ ներքին լոգիստիկական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումը, տարածաշրջանների զարգացման տնտեսությունը, արտադրական կարողությունների վերաբացումը, վերակառուցումը, ֆինանսական ռեսուրսների հոսքը դեպի արտադրական ոլորտ: Սոցիալական նպատակները պետք է լինեն հետևյալը. New նոր աշխատատեղերի ստեղծում, բնակչության եկամուտների ավելացում, հասարակության սոցիալական արդարության ամրապնդում, բնակչության արտահոսքի նվազեցում `ներհոսքի խթանում, երկրում ներքին միգրացիոն գործընթացների կարգավորում: Այս բոլոր նպատակներին հասնելու համար պետք է ձեռնարկվեն մի շարք միջոցառումներ, մասնավորապես. Credit վարկային ներդրումների համար բարենպաստ միջավայր ստեղծել, the բարելավել ներդրումային ոլորտը կարգավորող օրենսդրական դաշտը, վերացնել վարչական խոչընդոտները, effective զարգացնել արդյունավետ ներդրում: ներգրավման համակարգ, reg զարգացնել կարգավորող ներդրումների կառուցվածք,  մշակել և արմատական ​​ներդրումային միջոցառումներ: Մակրոտնտեսական ցուցանիշների փաստացի զարգացումները, մասնավորապես ՝ տնտեսական աճի տեմպերը, զգալիորեն շեղվել են կայուն զարգացման ծրագրի մակրոտնտեսական ցուցանիշներից, ինչը մեծապես պայմանավորված է համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամով 2008 թ. Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ շատ այլ երկրներում, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսումների անորոշության պատճառով, զարգացման ծրագրերը տեղի տվեցին հակաճգնաժամային ծրագրերին: Համաշխարհային տնտեսական իրավիճակի էական վատթարացումը հատկապես բացասական ազդեցություն ունեցավ բաց տնտեսություն ունեցող երկրների, այդ թվում `Հայաստանի վրա: Չնայած այն հանգամանքին, որ ճգնաժամի պատճառով տնտեսությունը ժամանակավորապես նահանջեց ՝ 2010-2011թթ. Արտահանման խթանմանն ուղղված քաղաքականության արդյունքում երկարաժամկետ հեռանկարում կգրանցվեն արտահանման բարձր ուղղվածություն ունեցող տնտեսական ցուցանիշները: Ակնհայտ է, որ այդպիսի ցուցանիշների տրամադրումը զգալիորեն պայմանավորել է ընթացիկ ներդրումների ծավալների մի քանի անգամ ավելացումը, ինչը կարող է իրականացվել առևտրային բանկերի կողմից իրականացվող ներդրումային գործընթացի հետ կապված բոլոր ռիսկերի ապահովագրական համակարգի զարգացման հիման վրա: Հետևաբար, վարկային ներդրումների խթանման ռազմավարությունը պետք է հիմնված լինի միջազգային պրակտիկայում օգտագործվող վարկանիշային խթանների ճիշտ համադրության, ներդրումային ծառայությունների մատուցման և ուղղակի ներդրումների ներգրավման վրա: Այս առումով հարկ է նշել, որ նախորդ տարիներին ՀՀ տնտեսության զարգացումները, դրանց պայմանավորող գործոնների վարքագիծը, ինչպես նաև տնտեսության ինստիտուցիոնալ բազայի ամրապնդմանն ուղղված բարեփոխումների գործընթացը, ՀՀ տնտեսությունը վերականգնվել է 2013. գերազանցեց նախաճգնաժամային մակարդակը: Մեր կարծիքով, առաջիկա տարիներին երկրի տնտեսական աճի ապահովումը պայմանավորված է տնտեսության իրական հատվածի այնպիսի ոլորտների զարգացման մակարդակով, ինչպիսիք են արդյունաբերությունը, էներգետիկան, գյուղատնտեսությունը և այլն: Հետևաբար, տնտեսական ոլորտների վարկավորման գերակա ուղղությունները կարող են լինել. • բարձր տեխնոլոգիական էլեկտրոնային նախագծեր, • լեռնահանքային արդյունաբերություն, մետաղագործություն, • էլեկտրական էներգիայի համակարգեր, • քիմիական արտադրություն, • թեթև արդյունաբերություն, • համակարգի ծրագրակազմի մշակում, • սննդամթերքի արտադրություն, փաթեթավորում, զբոսաշրջություն և այլն: Այսպիսով, հարկ է նշել, որ Հայաստանի բանկային համակարգը նշանակալի առաջընթաց է գրանցել իր զարգացման ոչ այնքան երկար ժամանակահատվածում, այնուամենայնիվ, իրական հատվածի հետ հարաբերություններում դեռ կան լուրջ խնդիրներ, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է մշակել արդյունավետ վարկավորում: ռազմավարություն, որը կապահովի կայուն տնտեսական աճ, ինչը, իր հերթին, կնպաստի երկրի բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը: Սերգեյ Թանկյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐԿԱԳՐՄԱՆ ՆԱԽՈՐԴ ՈՒREREՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Վարկավորում, գերակայություններ, ՀՆԱ-ի աճ: ։

Հոդվածում քննարկված է երկրի տնտեսության ոլորտների վարկավորման գերակա ուղղությունների հիմնախնդիրները։ Ուստի, բացահայտվել են տնտեսության արդի հիմնախնդիրները և առևտրային բանկերի դերը այդ հիմնախնդիրների արդյունավետ լուծման ասպարեզում։ Իրականացվել է մակրոտնտեսական մի շարք ցուցանիշների վերլուծություն, որի արդյունքում բացահայտվել են տնտեսության վարկավորման գերակա ուղղությունները։ Մշակվել է տնտեսության զարգացման ռազմավարություն, որը կնպաստի երկրի տնտեսության հետագա աճին։ Քննարկվել են տնտեսության զարգացման ուղղությունները 2014-2025 թթ.։

Հարկային արդյունավետության գնահատման հարցը դեռ վերջնական պատասխան չունի: Պարզ չէ, թե հարկ վճարողի եկամտի որ մասն է արդյունավետ ՝ քառորդը, երրորդը կամ կեսը: Այդ պատճառով հարկերի արդյունավետության վերաբերյալ քննարկումները հաճախ հիմնվում են մակրոտնտեսական մակարդակում պլանավորված կամ փաստացի վճարված հարկերի ընդհանուր գումարի համախառն ներքին արդյունքի և պլանավորված կամ փաստացի վճարված հարկերի և համախառն եկամտի տոկոսադրույքների միկրո մակարդակում համախառն ներքին արդյունքի վրա: Մեր կարծիքով, նշված ցուցանիշներով նշված ցուցանիշները հաշվարկելու դեպքում դրանք չեն կարող արտացոլել հարկման իրական վիճակը, քանի որ հարկային ապառքների պոտենցիալը, որը հարկային եկամուտների պահուստ է, չի մասնակցում հաշվարկին, որի հաշվարկը միջազգային համեմատության դեպքում կարող է էապես փոխվել: Այս առումով միջազգային համադրումների դաշտը պետք է տեղափոխվի նաև փաստացի հարկերի և ամբողջ հարկային ներուժի տոկոսային հարաբերակցություն (փաստացի հարկեր / փաստացի հարկեր + հարկային ապառքներ), որոնք գաղափար են տալիս հարկատուների անբարեխիղճ վարքի մասին. «, կոռուպցիա, հարկային համակարգի արդյունավետություն: ուրիշների մասին: Մինչդեռ փաստացի հավաքագրված հարկերը հաշվի առնելով որոշված ​​ցուցանիշները պատկերացում են տալիս օրինապաշտ հարկ վճարողների և հարկային վարչարարության արդյունավետության մասին: Հարկային արդյունավետությունը բնութագրելու համար օգտագործվող ցուցանիշը, որն ընդհանրացված է ազգային համեմատություններում, մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքն է: Որպես կանոն, որքան բարձր է այս ցուցանիշը, այնքան բարձր է հարկային եկամուտների և համախառն ներքին արդյունքի տոկոսը: Դա նաև վկայում է այն փաստի մասին, որ հարկերի արդյունավետության մակարդակը մեծապես պայմանավորված է երկրի զարգացման մակարդակով և հարկ վճարողների վճարունակությամբ: Հարկերի արդյունավետությունը բնութագրելու համար ազգային համեմատություններում օգտագործվող ցուցանիշներից մեկը անուղղակի հարկի դրույքն է, որը գաղափար է տալիս հարկային արդարության սկզբունքի կիրառման մասին: Որքան բարձր է անուղղակի հարկերի տեսակարար կշիռը, այնքան քիչ ուշադրություն կդարձվի հարկային արդարության սկզբունքի պահպանմանը, քանի որ անուղղակի հարկերը ներառվում են ապրանքների և ծառայությունների գների մեջ ՝ հարկային բեռը տեղափոխելով սպառողների վրա, որոնց մեծամասնությունը բնակչությունն է: «Ոչ թափանցիկ հարկերը», այսինքն `հարկատուների կողմից վճարված կաշառքները և ժամանակի վատնումը տարբեր պետական ​​մարմինների հետ, համարվում են ոչ ավանդական ցուցանիշներ, որոնք օգտագործվում են հարկային արդյունավետությունը բնութագրող համեմատություններում, և դրանց առկայությունը, հատկապես դրանց աճը, նվազեցնում է հարկի մակարդակը: արդյունավետություն Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի (ՎBRԵԲ) համաձայն ՝ անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում (որը կարող է համարվել «1-ի« կաշառքի տոկոս ») հարկ վճարողների եկամտի 2.1-6.8% -ը օգտագործվում է տարբեր երկրներում ՝ տարբեր պաշտոնյաների կաշառելու համար ( վճարել «կաշառքի հարկ») և վճարել այդ հարկը 1 պետական ​​պաշտոնյայի: Անօրինական վճարների մասնաբաժինը հարկ վճարողների ընդհանուր եկամտի մեջ: Վճարման հաճախականությունը 1 տատանվում է 8-60% 2 սահմաններում: Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի գնահատմամբ `ինչպես կորպորատիվ հարկի դրույքաչափը, այնպես էլ դրա վճարման հաճախականությունը բարձր են բոլոր հետազոտված երկրներում, փոքր և միջին ձեռնարկություններում, իսկ փոքր բիզնեսում այդ ցուցանիշները համեմատաբար փոքր են: Պակաս կարևոր չէ այն ժամանակը, որը տնտեսվարող սուբյեկտների ղեկավարները կորցնում են պետական ​​պաշտոնյաների հետ տարատեսակ շփումներում: Անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների համար այս ցուցանիշը, այսինքն `ժամանակի հարկը (որը բնութագրում է պետական ​​պաշտոնյաների աշխատանքային ժամանակի բաժինը հարկատուների ընդհանուր աշխատանքային ժամերին) հաստատում է հարկման ոչ ավանդական մեթոդներին պատշաճ ուշադրություն դարձնելու անհրաժեշտությունը 3: Հարկ է նշել, որ անհրաժեշտ է հաշվարկել հարկման արդյունավետությունը բնութագրող ցուցանիշները և կիրառել այն միջազգային համեմատություններում, բայց հարկային արդյունավետության մակարդակը գնահատելու համար բավարար չէ, քանի որ տարբեր երկրներում օգտագործվող հարկային մեխանիզմները տարբերվում են նույնիսկ ըստ տեսակների հարկային արտոնությունների. դրանց ծածկույթի աստիճանի, հարկի բազան որոշելու շրջանակի և հարկման ոլորտի, հարկերի տարբերակման և հարկի չափը որոշող այլ գործոնների հետ: Այս առումով անհրաժեշտ է օգտագործել և հաշվարկել անհատական ​​հարկերի հաշվարկման առանձնահատկությունները, որոնք նվազեցնում կամ բարձրացնում են հարկերի արդյունավետությունն ըստ առանձին հարկատեսակների: Հարկային արդյունավետության բարձրացման հետ մեկտեղ կարող է ավելանալ հարկային եկամուտների տեսակարար կշիռը պետական ​​բյուջեի եկամուտներում: Դրան կարող է նպաստել տնտեսական քաղաքականության մեջ հարկերի գոտիավորման հիմնական սկզբունքների կիրառումը, ինչը թույլ կտա կիրառել հարկերի իջեցման որոշակի գործակիցներ սահմանային տարածքներում, որոնք պակաս գրավիչ են բիզնեսի զարգացման տեսանկյունից: 1 Պետական ​​պաշտոնյաներին անօրինական վճարումներ կատարող հարկ վճարողների բաժինը հարկ վճարողների ընդհանուր թվի մեջ: Անկախ պետականության հռչակումից հետո Հայաստանում ձևավորվեցին շուկայական հարաբերությունների որոշակի կազմակերպչական, կառուցվածքային և օրենսդրական նախադրյալներ, որոնք վերափոխման գործընթացի շարունակականությունն ապահովելու պարտադիր պայման էին: Համակարգային փոփոխություններ են իրականացվել նաև հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգում `նպատակ ունենալով այդ ոլորտում ստեղծել արդյունավետ, արդյունավետ մեխանիզմ: Եվ չնայած վերջին տարիներին հանրապետության հարկային ոլորտում իրականացված բարեփոխումները էապես նպաստեցին հանրապետության հարկաբյուջետային համակարգի կայացմանը, այդուհանդերձ այդ ոլորտում կան մի շարք խնդիրներ, որոնք նվազեցնում են հարկային համակարգի արդյունավետությունը, որը պայմանավորված է մի շարք օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ գործոններով: Հարկային քաղաքականության վրա ներկայումս ազդող օբյեկտիվ գործոններից են հետևյալը. • Հարկային համակարգի ցածր հնարավորությունները օրենսդրությամբ սահմանված եկամտի չափը կենտրոնացնելու հարցում, • ՀՆԱ-ում հարկային բեռի ծավալը, • Հարկային բեռի բաշխում ավելի նեղ շրջանակի վրա հարկատուները, ինչը մեծացնում է վերջիններիս նկատմամբ հարկային ճնշումը: է հարկային բեռի ավելացում; • հարկային համակարգի վերափոխումը `որպես տնտեսական աճը խոչընդոտող գործոն, որը նվազեցնում է ներդրումային գործունեությունը. • տնտեսության իրական հատվածի անկումը ՝ որպես հիմնական հարկատու, որն աշխատում է տնտեսվարող սուբյեկտների հաշվին. շահութաբերության անկում; • տնտեսության քրեականացումը: հարկերից խուսափողների բանակ, • հարկային կարգավորիչ և խթանող լծակների թուլացում բիզնեսի գործունեության ուղղությամբ և այլն: Հարկային քաղաքականության վրա ազդող սուբյեկտիվ գործոններ կան. • հարկային քաղաքականության մշակման և իրականացման տնտեսապես անհիմն քայլեր, սխալներ և բացթողումներ. Մեխանիզմների և պրակտիկայի բացակայություն, • Հարկաբյուջետային քաղաքականության արդյունքների կանխատեսման համակարգի բացակայություն, • Հարկային վարչարարության ցածր մակարդակ, հարկային մարմիններում ներգրավված աշխատողների անբավարար մասնագիտական ​​մակարդակ: Ակնհայտ է, որ վերոնշյալ գործոնների ազդեցությունը խիստ բացասաբար է անդրադառնում երկրի տնտեսության և ֆինանսական համակարգի վրա, ինչը հանգեցնում է պետական ​​բյուջեի եկամտային մասի կրճատմանը, պետության ֆինանսական անվտանգության մակարդակի իջեցմանը `դրա կատարման համար: գործառույթներ Այս առումով երկրում ֆինանսական կայունացման միջոցառումները չեն կարող արդյունավետ լինել, քանի դեռ առաջխաղացում չկա հարկահավաքման բյուջեի կատարման հարցում: Ներկայումս հանրապետության հարկային համակարգում գերակշռում է հարկերը չվճարելու խնդիրը, ինչը, ըստ էության, կարող է պայմանավորված լինել տնտեսության իրական հատվածում ընդհանուր ֆինանսական ճգնաժամով, արտադրության լճացումով և չհայտարարագրմամբ: եկամուտ Հարկերի հավաքագրումը պետության ողջ կառավարության գործունեության գնահատման ամենակարևոր չափանիշն է, հարկային ծառայությունների արդյունավետության կամ անարդյունավետության ուղղակի ցուցիչ: Միևնույն ժամանակ, այն մի շարք միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից դիտարկվում է որպես երկրի վարկունակությունը գնահատելու հիմնական գործիք: Ընդհանուր առմամբ, հարկերի հավաքագրման վրա ազդող գործոնները խմբավորված են ըստ տնտեսական ճգնաժամի, կառավարման և կարգավորման գործունեության և հարկ վճարողների վարքագծի դրդապատճառների: Այն փաստը, որ շրջանառության մեջ գտնվող կանխիկ դրամի զգալի մասը էական ազդեցություն ունի հարկերի հավաքագրման վրա, ինչը իր հերթին բարդացնում է տնտեսական գործընթացների ֆինանսական վերահսկողությունը, ստվերային գործունեության ընդլայնման եզակի պատճառ է: Այս առումով հարկ է նշել, որ հարկատուների կողմից հարկերից խուսափելու պրակտիկան շատ վտանգավոր երեւույթ է պետության ֆինանսական կարիքները բավարարելու համար: Հարկային հարաբերությունների խախտումները ծայրաստիճան վտանգավոր են ոչ միայն հարկի, այլև ամբողջ երկրի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական համակարգի համար: Որպես կանոն, եկամուտների չհայտարարագրման, այս ոլորտի նկատմամբ թույլ վերահսկողության առումով առանձնանում են առևտրային և փոքր բիզնեսի ոլորտները: Սակայն կանխիկ շրջանառության ծավալն ամենամեծն է այդ ոլորտներում: Իրավիճակն ավելի է բարդանում նրանով, որ ներկայումս երկրում հստակ հաշվարկներ չկան, օրինակ `առևտրի ոլորտի շահութաբերության միջին մակարդակը որոշելու համար, ինչը թույլ կտա որոշակի գաղափարներ կազմել այս ոլորտի հարկային ներուժի վերաբերյալ: Այս առումով հարկ է նշել, որ հարկային վարչարարության ուժեղացումը այն տարածքներում, որտեղ ստվերային գործունեության ավելի լայն հնարավորություններ կան, դառնում է հրատապ խնդիր: Հարկային համակարգի ցածր արդյունավետության էական պատճառ են հանդիսանում հարկային մարմիններում ներգրավված աշխատողների որակավորման մակարդակի, աշխատանքի կազմակերպման, սոցիալական հարցերի հետ կապված խնդիրները: Կարելի է ասել, որ հանրապետությունում այդ նպատակով ստեղծված նյութական խթանների միջոցներն ընդհանրապես չեն ծառայում այդ նպատակին: Այս առումով շատ կարևոր է համակարգում ներգրավված անձանց համար սահմանել որակի նոր պահանջներ `տրամադրելով համապատասխան երաշխիքներ: Գաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր երկրում վարվող տնտեսական քաղաքականության վերջնական նպատակը պետք է լինի կայուն տնտեսական աճի ապահովումը: Հետեւաբար, այս առումով, ռազմավարական խնդիրը լուծելու համար, երկրում պետք է ձեւավորվի շուկայական տնտեսության պահանջներին համապատասխան հարկային համակարգ: Իհարկե, նոր հարաբերությունների սկզբնական փուլում անուղղակի հարկերը ծառայում են որպես պետական ​​բյուջեի եկամտի հիմնական աղբյուր, ինչը, մեր կարծիքով, օբյեկտիվ է, քանի որ դրանք ի վիճակի են ավելի հաջող կատարել բյուջեի համալրման դերը միջոցների սղության: Փաստորեն, այդ փուլում հարկային բեռի բեռը ընկնում է հիմնականում բնակչության ավելի քիչ ապահովված շերտերի վրա: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ այս իրավիճակի երկարաժամկետ շարունակումը կարող է չափազանց վտանգավոր դառնալ երկրի համար, հատկապես այն դեպքում, երբ նրանք ի վիճակի չեն ամբողջությամբ ապահովել ֆինանսական անվտանգության խնդրի լուծումը կարևորագույն գործառույթների պետություն Արդյունավետ շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրներում բյուջեի եկամտային մասը հիմնականում ձևավորվում է իրավաբանական և ֆիզիկական անձանցից գանձվող ուղղակի հարկերի, այսինքն `աշխատանքի և բիզնեսի հարկերի հաշվին 1: Հանրապետության հարկային համակարգում բարձր հարկերը գործում են որպես ընդհանուր պահանջարկի զսպման գործոն, որն առաջացնում է տնտեսության անկում: Անուղղակի հարկերը, ըստ էության, ուղղակիորեն կապված չեն աշխատանքային արդյունավետության և կապիտալի հետ, ինչ-որ չափով հակասում են դրան, քանի որ դրանց հաշվարկը հիմնականում հիմնված է արտադրության շահութաբերությունը որոշող գործոնների վրա: Որոշ առումներով դրանք հակաշուկայական բնույթ ունեն, ուստի նրանց մասնաբաժինը չպետք է մեծ լինի: Մեր կարծիքով, հանրապետության հարկային համակարգում անուղղակի հարկերի մասնաբաժնի աստիճանական, քան կտրուկ նվազումը պետք է դառնա տնտեսական վերափոխումների հիմնական ուղղություններից մեկը: Հարկային համակարգի արդյունավետության որակական բնութագրերից մեկը հարկային բեռի գնահատումն է: Իհարկե, հարկ է նշել, որ հարկային բեռի գնահատման մեթոդաբանությունը դեռ հստակեցված չէ: Կան մի քանի ուղղակի ցուցանիշներ, որոնք կարող են անուղղակի պատկերացում կազմել այս կամ այն ​​ոլորտում հարկային բեռի ծանրության մասին: Բազմաթիվ պաշտոնական աղբյուրներ չեն հերքում երկրում հարկային բեռի փաստը, ինչը խոչընդոտ է դառնում բիզնեսի ընդլայնման և ներդրումային միջավայրի բարելավման համար: Այնուամենայնիվ, հանրապետության ՀՆԱ-ի վրա հարկային բեռի բեռը կազմում է մոտ 14% *: Այս առումով հարկ է նշել, որ հարկային քաղաքականության հիմնական խնդիրը պետք է լինի հարկային բեռի հավասար բաշխումը ՝ հաշվի առնելով սոցիալական արդարության և տնտեսական զարգացման ապահովման անհրաժեշտությունը: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հանրապետության տնտեսական ճյուղերում և ոլորտներում հարկային բեռը բավականին ծանր է, և հարկերն իրականացնում են իրենց ոչ բնութագրական գործառույթը, այսինքն `տնտեսվարող սուբյեկտների ակտիվների բռնագանձման գործառույթը, տարբերակված ավելացված արժեքի հարկի դրույքաչափի կիրառումը դառնում է անհրաժեշտ է * Lawեկույցը հաստատելու համար ՀՀ 2012 թ. « ինչպիսիք են այն և այն հատվածներում, որոնք օբյեկտիվ պատճառներով ցածր եկամտաբերություն ունեն: Անհրաժեշտ է նաև նվազեցնել ավելացված արժեքի հարկի դրույքաչափը տեխնոլոգիական շղթայի որոշ մասերի համար, իսկ զրոյական դրույքաչափ կիրառել պակաս շահութաբեր աշխատանքային տարածքներում: Հարկային մեխանիզմը պետք է արդյունավետ փոխգործակցի դրամավարկային քաղաքականության հետ `որոշակի արտոնություններ տրամադրելով ֆինանսական և վարկային հաստատություններին, որոնք ներդրումային նպատակներով օգտագործում են երկարաժամկետ վարկեր: 1 Անհրաժեշտ է տարբերակված կարգավորել արժեթղթերի շուկայում գործող սուբյեկտների գործունեությունը `արտոնություններ տալով նպատակային ներդրումային գործունեությամբ զբաղվողներին: Միևնույն ժամանակ, հարկավոր է որակապես նոր մոտեցումներ ցուցաբերել հարկային արտոնությունների ինստիտուտի վերաբերյալ `սահմանելով դրանց խիստ նպատակասլացությունն ու հասունությունը: Դրանք պետք է տրամադրվեն միայն այն ոլորտներին, որոնք առաջնային նշանակություն ունեն տնտեսական զարգացման համար: Արտոնությունների տրամադրումը պետք է համապատասխանի պետական ​​ներդրումային ծրագրերին, որոնց արդյունավետությունը բավականին բարձր է: Երկրում առկա խնդիրներից մեկը կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացումն է: Այսպիսով, մենք կարծում ենք, որ կապիտալ ներդրումների ցանկացած ներդրման հարկումը բացառելը չի ​​կարող նպաստել այս խնդրի լուծմանը, քանի որ կառուցվածքային բարեփոխումները ենթադրում են տնտեսապես անհեռանկարային որոշ արտադրատեսակների փակում: Այսպիսով, ազատելով շահութահարկը, որն ուղղված է այդպիսի արտադրությունների ընդլայնմանը, փաստորեն հարկային համակարգն անուղղակիորեն նպաստում է անշահավետ արտադրությունների ընդլայնմանը: Բոլոր տնտեսվարող սուբյեկտների ներդրումային ակտիվության բարձրացումը չի կարող լինել պետության տնտեսական շահերի առարկա: Դրա շնորհիվ, կարծում ենք, շատ հրատապ է դարձել հանրապետության տնտեսության զարգացման գերակայությունների սահմանումը, որից հետո համապատասխան ոլորտներում ներդրումների խթանման համար հարկային համապատասխան արտոնությունների տրամադրում: Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ միայն պետության շահերի պաշտպանությունը, տնտեսության ընդլայնված վերարտադրության ապահովումը, մրցակցային միջավայրի ստեղծումը, ներդրումային ակտը 1 Սուվարյան Յու. Մ. Ռազմավարական կառավարում. Մեթոդաբանություն և արդի հիմնախնդիրներ, Երևանի պետական ​​համալսարան, Երևան, «Տնտեսագետ», 1996, 152 էջ: Տնտեսության ավելացմանն ուղղված ֆիսկալ քաղաքականությունը կարող է ապահովել տնտեսության զարգացման կայուն տեմպեր: Սակայն նման քաղաքականությունն իր հերթին պահանջում է հարկաբյուջետային քաղաքականության սկզբունքների համապարփակ ընկալում և գնահատում, ինչպես նաև դրանցով պայմանավորված միջոցառումների իրականացման համար ծրագրային հիմքի ստեղծում: ։

Հատկապես անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Հայաստանը, տնտեսական աճի ապահովման և պետական բյուջեի պակասորդի նվազեցման գործընթացում կարևոր են հարկային եկամուտների ավելացումը և ծախսերի նպատակային իրականացումը։ Այդ իսկ պատճառով նշված նպատակներին հասնելու համար կարևոր են արդյունավետ հարկային քաղաքականության մշակումը և իրականացումը, ինչին և նվիրված է այս հոդվածը։