diff --git "a/ILLA/Ханзафаров-2022_merged.txt" "b/ILLA/Ханзафаров-2022_merged.txt" --- "a/ILLA/Ханзафаров-2022_merged.txt" +++ "b/ILLA/Ханзафаров-2022_merged.txt" @@ -4,7 +4,7 @@ КЕРЕШ Татарстанның Фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстан Дәүләт гербы идеясе авторы, филология фәннәре докторы Назыйм Габдрахман улы Ханзафаров исеме киң җәмәгатьчелеккә яхшы таныш. Ул, гомерен татар әдәбият белеме фәненә багышлаган тирән белемле галим, тынгысыз җәмәгать эшлеклесе, милләтпәрвәр кеше буларак, үзгәртеп коруларның башында ук Ш. Мәрҗани җәмгыяте эшчәнлегендә актив катнаша: татар гимназияләрен ачып йөрүчеләрнең алгы сафында була, милли традицияләрне, гореф- гадәтләрне, йола-бәйрәмнәрне торгызуны, тарихи-архитектура һәйкәлләренең тарихын ачыклап, аларның сакланышын, киләчәген кайгыртып йөри. Халыкның тарихи мирасына таянып, "Сөембикә" либреттосын иҗат итүе дә үткәннең гыйбрәтле сәхифәләрен кайтару максатында була. Н. Ханзафаров Казан дәүләт университетын тәмамлаганнан соң, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, тарих институтында аспирантурада укый. Ул 1975 елда татар әдәбияты белгечлеге буенча филология фәннәре кандидаты ("Нәкый Исәнбәт драматургиясе"), 1996 елда филология фәннәре докторы дәрәҗәсенә ("Татарская комедия (истоки и развитие)") ирешә. Әлеге тикшеренүләрнең нәтиҗәсе буларак дөнья күргән "Нәкый Исәнбәт драматургиясе (жанр, конфликт һәм герой проблемалары)" (1982), "Татарская комедия (истоки и развитие)" (1996) монографияләре әдәбият фәне казанышы буларак бәяләнә. Казандагы Сөембикә манарасы һәм Болгардагы Кара Пулатны өйрәнүгә, Татарстан гербын эшләү тарихына багышланган "Символы Татарстана: мифы и реальность" (2001) хезмәтендә ул тарихчы, археолог, фольклорчы буларак ачыла. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында "Татар әдәбияты тарихы"ның алты томлыгын (1984 - 2001) әзерләгәндә, Н. Ханзафаров - күзәтү һәм монографик мәкаләләр авторы, җаваплы редактор урынбасары, редколлегия әгъзасы. Галим М. Җәлил, Г. Камал, Ф. Бурнаш кебек классикларыбызның күптомлык ларын бастырып чыгаруда зур хезмәт куя. -Н. Ханзафаровның әдәбият белеме өлкәсендәге җитди табышачышлары татар драматургиясе, театр сәнгате тарихы белән бәйле. Югарыда аталган монографияләрендә, күпсанлы мәкаләләрендә сәхнә әдәбияты тарихын XIX гасыр ахырыннан алып ХХI гасыр башына кадәр өйрәнеп, аның формалашу алшартларын, жанр һәм жанр формалары системасын барлый, аерым әдипләр эшчәнлегенә тулы һәм җентекле бәя бирә. Аеруча "Татар әдәбияты тарихы"ның 4 - 6 томнарындагы XX гасыр башы һәм 1920 - 1960 еллар драматургиясенә бәйле бүлекләрдә әлеге төрнең мәйданга килгәннән алып бүгенге көнгә кадәрге үсеш-үзгәреш тенденцияләре, традиция-яңачалыклар, классик һәм бүгенге көн авторларының табышлары һ. б. җентекле һәм фәнни нигезгә салынып тикшерелә. Г. Камал, М. Фәйзи, К. Тинчурин, Н. Исәнбәт, Т. Гыйззәт кебек драматурглар иҗатын, әдәби-эстетик эзләнүләрен, стиль үзенчәлекләрен иҗтимагый-сәяси тормыш һәм рус, дөнья әдәбияты казанышлары яссылыгында бәяли. Гомумән, әлеге хезмәтләр фәнни-теоретик һәм фактик чыганакларның байлыгы, әдәби материалны, төрле чорларны киң планда һәм тирәнлектә иңләп алуы белән аерылып тора. +Н. Ханзафаровның әдәбият белеме өлкәсендәге җитди табышачышлары татар драматургиясе, театр сәнгате тарихы белән бәйле. Югарыда аталган монографияләрендә, күпсанлы мәкаләләрендә сәхнә әдәбияты тарихын XIX гасыр ахырыннан алып ХХI гасыр башына кадәр өйрәнеп, аның формалашу алшартларын, жанр һәм жанр формалары системасын барлый, аерым әдипләр эшчәнлегенә тулы һәм җентекле бәя бирә. Аеруча "Татар әдәбияты тарихы"ның 4 - 6 томнарындагы XX гасыр башы һәм 1920 - 1960 еллар драматургиясенә бәйле бүлекләрдә әлеге төрнең мәйданга килгәннән алып бүгенге көнгә кадәрге үсеш-үзгәреш тенденцияләре, традиция-яңачалыклар, классик һәм бүгенге көн авторларының табышлары һ.б. җентекле һәм фәнни нигезгә салынып тикшерелә. Г. Камал, М. Фәйзи, К. Тинчурин, Н. Исәнбәт, Т. Гыйззәт кебек драматурглар иҗатын, әдәби-эстетик эзләнүләрен, стиль үзенчәлекләрен иҗтимагый-сәяси тормыш һәм рус, дөнья әдәбияты казанышлары яссылыгында бәяли. Гомумән, әлеге хезмәтләр фәнни-теоретик һәм фактик чыганакларның байлыгы, әдәби материалны, төрле чорларны киң планда һәм тирәнлектә иңләп алуы белән аерылып тора. * * * Бу җыентык ярты гасырдан артык гомерен татар гуманитар фәне өлкәсенә багышлаган Н. Ханзафаровның 85 яшьлек юбилее уңаеннан чыгарыла. Китап өч бүлектән тора. Беренче бүлектә галимнең 1980 еллардан алып бүгенге көнгә кадәр төрле җыентыкларда, фәнни басмаларда, журналларда дөнья күргән күзәтү характерындагы мәкаләләре бирелә. Алар XX-XXI гасыр башы татар сәхнә әдәбияты тарихының үзенчәлекле сәхифәләрен эзлекле күзалларга ярдәм итә. Икенче бүлектә төрле чорларда яшәгән драматургларның әдәби-эстетик карашларын, сәнгати эзләнүләрен, аерым әсәрләрендәге табышларны чагылдырган язмалар тупланган. Әлеге мәкаләләр драматургиядә үз мәктәбен булдырган яисә аның үсеш-үзгәрешенә зур йогынты ясаган әдипләрнең тормыш һәм иҗат юлын, әдәби иҗатта традицияләр һәм яңачалык мөнәсәбәтен тулырак ачарга, аңларга мөмкинлек бирә. Өченче бүлектә Н. Ханзафаровның күпкырлы фәнни һәм иҗтимагый эшчәнлегенә караган язмалар урын ала. Аларда галим үзенчәлекле шәхес һәм татар гуманитар фәне үсешенә җитди өлеш керткән талантлы галим буларак бәяләнә. ДРАМАТУРГИЯ ТАРИХЫННАН СӘХИФӘЛӘР @@ -42,11 +42,11 @@ XX гасыр башында татар белем бирү системасын Борынгы Һиндстан әдәбиятында мәсәл жанры әхлак-тәрбия әсәрләре жанры "шастра"дан башланган. Гуманизм, рационализм һәм золымга каршы көрәш идеяләре белән сугарылган бу әсәрләр бөтен дөньяга таралган. III-IV гасырларда иҗат ителгән әлеге мәсәлләр биш китапка тупланган ("Панчатантра"), VI гасыр уртасында фарсы теленә тәрҗемә ителгән. Ул башта Сүриядә, аннары гарәп илләрендә гарәп телендә чыга. Аларда "Кәлилә вә Димнә" дип исемләнгән бу тупланма дөнья халыкларының 60 телендә басыла. Ул татарлар арасында да бик популяр була. Казан татарлары арасында әлеге мәсәлләр XVI гасырда тарала. XIX гасырда аларны татар мәгърифәтчеләре кабат бастыра. XX гасыр башы татар демократлары да бу әсәрләрне үз итә. Г. Тукай алар буенча "Ике күгәрчен", "Карт арыслан" әсәрләрен яза. Реакция һәм цензура бик көчәйгән елларда мәсәл теле көрәшү мөмкинлеге бирә. Гомумән, мәсәлләр сюжетларның социаль эчтәлеген көчәйтү, фикерне үткенәйтү, конфликтны тирәнәйтү, контраст һәм ачык образлылыкка ирешү максатында бик отышлы мөмкинлек бирә. Алар нәтиҗәдә әдәбиятның, шул исәптән драматургиянең дә, тагын да нечкәртелгән һәм оригиналь аллегорик, символик образлар белән баюына китерде, иронияле "тел төбен" камилләштерде. -Мәсәл һәм драматик уен. Борынгы халык театрларының репертуарын нәкъ менә шушы жанр әсәрләре тәшкил иткән. Болгар-татарларда да бу шулай булган. Аларның күршесе көнчыгыш славяннар турында В. Е. Гусев болай яза: "Иң гади һәм бик борынгы драматик уеннар, барлык көнчыгыш славяннар хайваннар яшәешендәге кайбер конфликтлы ситуацияләрне символик рәвештә сурәтләгәннәр ("Тилгән һәм чебиләр", "Бүреләр һәм сарыклар", "Казлар һәм бүре") яки җәнлекләрнең, кошларның бәлаләрен һәм авыруларын уйнап күрсәткәннәр ("Куянкай", "Чыпчык", "Бытбылдык", "Кеш", "Болан"). Соңрак мондый уеннарның сюжетлары аллегорик мәгънә ала, кешеләр мөнәсәбәтләренә күчерелә яисә кешенең иҗтимагый һәм гаилә тормышыннан алына. Аларда ирләр белән хатын-кызлар мөнәсәбәте күрсәтелә, алпавытларның, купецларның, чиновникларның, чиркәү руханиларының һ. б. үз-үзләрен тотышлары сатирик сурәтләнә". -Мондый мәсәлләргә хайваннар турындагы әкиятләр якын тора. Алар төрле социаль катламнар арасындагы мөнәсәбәтләрне чагылдыралар, күп очракларда сатирик эчтәлекле булалар. Боларда да аллегория алымнары белән кешеләрнең тискәре сыйфатлары фаш ителә ("Шаһ-Әтәч", "Борчак гаскәр", "Аю", "Төлке" һ. б.). Мондый әсәрләрдә юмор, ирония өстенлек итә. -Татар драматургиясендә мифологик затлар, әкияти образлар җитди фикер әйтүдә, хөрлек даулауда отышлы сәнгати вазифа башкаралар (шүрәлеләр, бичура, фәрештә, су кызы, өрәк, убырлы карчык, сәвәләй, дию һ. б.). Болар да, нигездә, төрле әкияти чыганаклардан. Зур сәхнәләргә менгәнче алар - балалар уеннары, урам-мәйдан тамашалары персонажлары. +Мәсәл һәм драматик уен. Борынгы халык театрларының репертуарын нәкъ менә шушы жанр әсәрләре тәшкил иткән. Болгар-татарларда да бу шулай булган. Аларның күршесе көнчыгыш славяннар турында В. Е. Гусев болай яза: "Иң гади һәм бик борынгы драматик уеннар, барлык көнчыгыш славяннар хайваннар яшәешендәге кайбер конфликтлы ситуацияләрне символик рәвештә сурәтләгәннәр ("Тилгән һәм чебиләр", "Бүреләр һәм сарыклар", "Казлар һәм бүре") яки җәнлекләрнең, кошларның бәлаләрен һәм авыруларын уйнап күрсәткәннәр ("Куянкай", "Чыпчык", "Бытбылдык", "Кеш", "Болан"). Соңрак мондый уеннарның сюжетлары аллегорик мәгънә ала, кешеләр мөнәсәбәтләренә күчерелә яисә кешенең иҗтимагый һәм гаилә тормышыннан алына. Аларда ирләр белән хатын-кызлар мөнәсәбәте күрсәтелә, алпавытларның, купецларның, чиновникларның, чиркәү руханиларының һ.б. үз-үзләрен тотышлары сатирик сурәтләнә". +Мондый мәсәлләргә хайваннар турындагы әкиятләр якын тора. Алар төрле социаль катламнар арасындагы мөнәсәбәтләрне чагылдыралар, күп очракларда сатирик эчтәлекле булалар. Боларда да аллегория алымнары белән кешеләрнең тискәре сыйфатлары фаш ителә ("Шаһ-Әтәч", "Борчак гаскәр", "Аю", "Төлке" һ.б.). Мондый әсәрләрдә юмор, ирония өстенлек итә. +Татар драматургиясендә мифологик затлар, әкияти образлар җитди фикер әйтүдә, хөрлек даулауда отышлы сәнгати вазифа башкаралар (шүрәлеләр, бичура, фәрештә, су кызы, өрәк, убырлы карчык, сәвәләй, дию һ.б.). Болар да, нигездә, төрле әкияти чыганаклардан. Зур сәхнәләргә менгәнче алар - балалар уеннары, урам-мәйдан тамашалары персонажлары. Октябрьгә кадәрге чорда бик популяр булган көнкүреш комедияләренә көнкүреш әкиятләре аваздаш. Алар "бөтен әкиятләрнең 46 процентын тәшкил итәләр. Социаль тормыш һәм көнкүреш конфликтларына нигезләнгән бу әкиятләр реаль чынбарлыкка аеруча якын торалар". -Шуңа мәгърифәтчелек драматургиясе белән алар арасында идеяэстетик һәм поэтик уртаклыклар бик күп. Тик алар, заман үзгәрә баруына карап, яңа төсмерләр ала. Шул чор әдәбияты кебек, бу әкиятләр белән сугарылган. "Мондый әкиятләр арасында зирәк кешеләр, турылыклы һәм турылыксыз хатыннар, байлар һәм хезмәтчеләр, муллалар, оста караклар һәм башкалар турындагы әсәрләр бар... Көнкүреш әкиятләрен дүрт төркемгә бүләргә була: вәгазьчел, авантюрачыл, сатирик, юмористик". Л. Җамалетдинов язганча, бу вәгазьчел әкиятләрнең морале күзгә бәрелеп тора. Мондый әкиятләр ялган һәм дөреслек, акыллы киңәшләр, зирәк җаваплар, васыятьләр һ. б. турында. Алар арасында кайбер хикәяләр дә (притча) бар. Авантюрачыл әкиятләр, нигездә, яла ягылган хатыннар, турылыклы хатыннар, оста караклар һәм талаучылар турында. Көнкүреш әкиятләренең күпчелеге сатирик һәм юмористик әсәрләр төркеменә керә. Сатирик әкиятләрдә аерым түрәләр һәм руханилар фаш ителә. Аларда хезмәт иясе җиңүгә ирешә, ул акылы һәм тапкырлыгы белән өстен тора. Мондый сюжетлар акылсыз җен турындагы әкиятләргә дә хас. Сатирик һәм юмористик әкиятләрдә ялкаулык, җенси хыянәт, куркаклык, мактану, саранлык, ахмаклык кебек сыйфатлар кире кагыла. Мондый әкиятләр арасында булмас әкиятләр (сказки-небылицы) аерылып торалар. +Шуңа мәгърифәтчелек драматургиясе белән алар арасында идеяэстетик һәм поэтик уртаклыклар бик күп. Тик алар, заман үзгәрә баруына карап, яңа төсмерләр ала. Шул чор әдәбияты кебек, бу әкиятләр белән сугарылган. "Мондый әкиятләр арасында зирәк кешеләр, турылыклы һәм турылыксыз хатыннар, байлар һәм хезмәтчеләр, муллалар, оста караклар һәм башкалар турындагы әсәрләр бар... Көнкүреш әкиятләрен дүрт төркемгә бүләргә була: вәгазьчел, авантюрачыл, сатирик, юмористик". Л. Җамалетдинов язганча, бу вәгазьчел әкиятләрнең морале күзгә бәрелеп тора. Мондый әкиятләр ялган һәм дөреслек, акыллы киңәшләр, зирәк җаваплар, васыятьләр һ.б. турында. Алар арасында кайбер хикәяләр дә (притча) бар. Авантюрачыл әкиятләр, нигездә, яла ягылган хатыннар, турылыклы хатыннар, оста караклар һәм талаучылар турында. Көнкүреш әкиятләренең күпчелеге сатирик һәм юмористик әсәрләр төркеменә керә. Сатирик әкиятләрдә аерым түрәләр һәм руханилар фаш ителә. Аларда хезмәт иясе җиңүгә ирешә, ул акылы һәм тапкырлыгы белән өстен тора. Мондый сюжетлар акылсыз җен турындагы әкиятләргә дә хас. Сатирик һәм юмористик әкиятләрдә ялкаулык, җенси хыянәт, куркаклык, мактану, саранлык, ахмаклык кебек сыйфатлар кире кагыла. Мондый әкиятләр арасында булмас әкиятләр (сказки-небылицы) аерылып торалар. Күренә ки, бик күп төсмерле көнкүреш әкиятләре белән татар мәгъ рифәтчелек драматургиясе арасында идея-тематика, поэтика, метод, жанр ягыннан "туганлык" бәхәс уятмый. Проза гына түгел, сәхнә әдәбияты да халыкчан әкиятләрне үзенең таянычы иткән. Безнеңчә, беренче карашка мәгънәсез шаяру кебек ишетелгән булмас-әкият бик борынгы "серле монологларга" барып тоташа. Алар камнарның, шаманнарның, өшкерүче осталарның мәҗүси аллалар белән аралашуына, сихерчеләрнең һәм сихер кайтаручыларның махсус сүзтезмәләренә дә бәйле. Заманнар узгач, алар элекке вазифаларын һәм мәгънәләрен югалталар, тел осталары мәзәкләрендә, әкиятләрендә пародиягә тартым "булмаган һәм булмас" сюжетлар булып ишетеләләр, халыкның яңа иҗат җимешләре белән баетылып торалар. Йола, ритуал мондый "монологларны" махсус киемдә, тиешле әйберләрне файдаланып, хәрәкәтләр белән, карап торучылар алдында, ак яки кара көчләр белән бәйләнешкә керүче "тылсымлы кеше образында" башкаруны таләп иткән. Димәк, биредә театрның төп сыйфатлары һәм үзенчәлекләре канунлашкан. Моны борынгы йола-ритуал театры, "бер актер театры" дип аңларга була. Бу билгеләр "булмас-әкият" сөйләүчегә дә хас. "Булмас-әкият"ләрнең генә түгел, гомумән әкиятләрнең мәгълүм дәрәҗәдә архетиплары булган йомак һәм калып фольклор жанры үзенчәлекләре дә югарыда әйтелгән фикерләрне раслый. Лингвист галимнәр язганча, татар, башкорт, чуваш, мари, удмурт телләрендә йомак, йумак, җомак, юмах, юмок сүзләре әкият, табышмак, булмамыш, уңайсыз, көлкегә калу, көлке, җайсыз дигәнне аңлата. Гомумтөрки йумак, җомак, ымак, нумах, монголча домал сүзләре легенда, бәет, хикәят, әкият, тәмсил (притча), табышмак дигәнне белдерә... Алар борынгы гомумтөрки йом сүзеннән барлыкка килгән, мәгънә - легенда, авыру кеше җ��нының теге дөньядагы маҗаралары турында шаман хикәяте. @@ -56,13 +56,13 @@ XX гасыр башында татар белем бирү системасын Бу фольклор жанры да, чал тарих тирәнлекләрендә туып, үзенең тамаша-театр сыйфатларын ныгыта һәм ачыклый барып, аңа гына хас сүз сәнгатен (драматургиясен) булдырып, актерларның ялгыз һәм парлы уены хәленә килә, профессиональ эстрада сәхнәсенә менә. Моны Г. Камалның парлы конферансье өчен махсус язылган "Аҗак белән Куҗак", "Корфетдин белән Төрфетдин", "Хатыйп белән Латыйп" әсәрләре дә раслый. Фольклор нигезендә туган татар сәхнә миниатюралары Көнчыгыш халыкларының шундый ук әсәрләренә якын торалар. Бу - сәнгатьнең төрле халыкларда бер үк закончалыклар буенча тууы, яшәве генә түгел, бәлки мәдәни якынлык, үзара йогынты күренеше дә. XIX гасыр уртасында Каһирәдә булган сәяхәтче һәм драматург Жерар де Нерваль андагы сәхнә әсәре турында болай яза: "Карагез"ны дини бәйрәмнәр вакытында гына күрсәтәләр. Ул - тирән мәгънәле символларга бай легенда... Монысы зур булмаган комик күренешләр, аны ирләр уйный. Алар бездә уйналган, табышмакларга корылган тамашаларны хәтерләтәләр". Башка халыклардагыча, татар халык театрының һәм драматургиясенең ерак тамырлары фольклорның мәзәк жанры белән бәйләнешле, алар анекдотларга да якын. "Халык комедиясенең турыдан-туры бер чыганагы дип анекдотлар тибындагы диалогларны санарга мөмкин. Алар әкияти сюжетлар буларак билгеле: "Бөлгән барин", "Яхшы, әмма начар", "Беркатлы кеше һәм көлүче" ("Разоренный барин", "Хорошо, да худо", "Простак и насмешник"). Рус тормышы һәм халык көнкүреше җирлегендә табигый барлыкка килгән халык комедиясе сатирик үзенчәлеге белән аерылып торган". -Мондый театраль мәзәкләр, жанр төзүче фактор буларак, зур тәҗрибә туплаган татар драматургиясендә дә яши (Н. Исәнбәт, Д. Аппакова, М. Әмир һ. б.). Н. Исәнбәтнең халык мәзәкләре нигезендә язылган "Хуҗа Насретдин" (1939) классик әсәре төрле чорлар сәхнәләрен бизи. К. Тинчурин "Хикмәтле доклад" пьесасын "комедиямәзәк" дип атый. Башка язучыларда да болай билгеләү очрый. +Мондый театраль мәзәкләр, жанр төзүче фактор буларак, зур тәҗрибә туплаган татар драматургиясендә дә яши (Н. Исәнбәт, Д. Аппакова, М. Әмир һ.б.). Н. Исәнбәтнең халык мәзәкләре нигезендә язылган "Хуҗа Насретдин" (1939) классик әсәре төрле чорлар сәхнәләрен бизи. К. Тинчурин "Хикмәтле доклад" пьесасын "комедиямәзәк" дип атый. Башка язучыларда да болай билгеләү очрый. Ш. Галиев мәзәк - миниатюр спектакль ул, дип яза. Чыннан да, аның мәзәкләр китабындагы Котбетдин белән Сәйфетдин, Хуҗа Насретдинны хәтерләтеп, "спектакльдәге" төп геройлардай күңел сәхнәсендә яшиләр. Котбетдин кебек мәзәкчеләре күп булса да, Хуҗа исеме белән бәйле сюжетлар һәм Насретдин образы татарларга төрекләрдән керә. 1827 елда Симферополь гимназиясендә татар балалары классы ачыла. илчесенә мөрәҗәгать итә, татар балаларына укыту өчен китаплар со��ый. Җибәрелгән әсәрләр арасында "Ләтаифе Хуҗа Насретдин" дигән кулъязма да була. Аны, балаларга ярамый дип тоткарласалар да, тора-бара ул да укучыларга барып җитә, ә 1845 елда Казанда басылып чыга. Шулай итеп, яңа пьесалар гына түгел, мәзәк рәвешендәге хөр фикер дә Төркия аша керә. Ул Р. Әмирханов кебек мәзәк осталарының әсәрләренә көч бирә, милли хуҗа образын формалаштыра. * * * -Драматургиягә мөнәсәбәтле әкиятләрнең кайбер төркемнәре әдәбият жанрларына якын. Шундыйлардан хикәят һәм хикәяте-фиттәмсил жанрларын күрсәтергә мөмкин. Элекке заманнарда әкиятнең хикәят дип аталуы да аларның "тугандаш" булуын раслый, гарәпчә хикәят - хикәя, повесть. Димәк, татар сәхнә әдәбияты формалашуда Урта гасырларның катлаулы жанрлы әсәрләр өлеше булган хикәятләр һәм хикәяте-фит-тәмсилләр дә җитди роль уйнаган ("Тутыйнамә", "Мәҗмугыл-хикәят" һ. б.). Аларның көнкүреш хикәясе, мәхәббәт тарихы, әкият, мәсәл, мәзәк һ. б. сыйфатлары сәхнә өчен дә киң иҗат мөмкинлекләре ачкан. Көнчыгышның мондый хикәятләре Көнбатыш сәхнәләрен дә бизи. Мәсәлән, "Принцесса Турандот" ("Хан кызы Турандык") - шуларның берсе. +Драматургиягә мөнәсәбәтле әкиятләрнең кайбер төркемнәре әдәбият жанрларына якын. Шундыйлардан хикәят һәм хикәяте-фиттәмсил жанрларын күрсәтергә мөмкин. Элекке заманнарда әкиятнең хикәят дип аталуы да аларның "тугандаш" булуын раслый, гарәпчә хикәят - хикәя, повесть. Димәк, татар сәхнә әдәбияты формалашуда Урта гасырларның катлаулы жанрлы әсәрләр өлеше булган хикәятләр һәм хикәяте-фит-тәмсилләр дә җитди роль уйнаган ("Тутыйнамә", "Мәҗмугыл-хикәят" һ.б.). Аларның көнкүреш хикәясе, мәхәббәт тарихы, әкият, мәсәл, мәзәк һ.б. сыйфатлары сәхнә өчен дә киң иҗат мөмкинлекләре ачкан. Көнчыгышның мондый хикәятләре Көнбатыш сәхнәләрен дә бизи. Мәсәлән, "Принцесса Турандот" ("Хан кызы Турандык") - шуларның берсе. Сәхнә әсәрләренең хикәяте-фит-тәмсилләр белән тарихи бәйләнешен XX гасыр башында "кызык тәмсил" терминының "комедия" урынында кулланылуы раслый. "Йолдыз" газетасындагы бер хәбәрдә Бакуда грузиннар һәм мөселманнар кичәсе булу, анда грузин телендә һәм төрки телдә спектакльләр уйналу турында языла. Солтан-Мәҗид Ганиевнең "Торсынгали" дигән "кызык тәмсиле уйналмыш" дип әйтелә. -Урта гасырлар язма әсәрләре белән XX гасыр башы татар драматургиясенең җитди бәйләнешен башка бик күп дәлилләр дә раслый. Мәсәлән, Г. Камал пьесаларында гаять оста сурәтләнгән яучы карчык образлары "Кыйссасел-әнбия" (Рабгузи), "Мәҗмугыл-хикәят", "Бәхтиярнамә", "Тутыйнамә" һ. б. әсәрләрдә традицион персонажлар буларак сурәтләнәләр. +Урта гасырлар язма әсәрләре белән XX гасыр башы татар драматургиясенең җитди бәйләнешен башка бик күп дәлилләр дә раслый. Мәсәлән, Г. Камал пьесаларында гаять оста сурәтләнгән яучы карчык образлары "Кыйссасел-әнбия" (Рабгузи), "Мәҗмугыл-хикәят", "Бәхтиярнамә", "Тутыйнамә" һ.б. әсәрләрдә традицион персонажлар буларак сурәтләнәләр. * * * Көнчыгыш мәдәнияте һәм әдәбияты белән гасырлар дәвамында багланышлар татар драматургиясенә, сәхнә сәнгатенә бик кыйммәтле әхлакый байлык та, үзенчәлекле романтик-поэтик яңгыраш та, гуманистик идеяләр дә, хөр фикерләр дә, тарихи-легендар сюжетлар да алып килде... Сүз "Мәҗмугыл-хикәят", "Тутыйнамә", "Мең дә бер кичә", "Бүз егет", "Таһир белән Зөһрә" кебек әсәрләр турында бара. Аларда күп кенә трагик, драматик һәм юмористик сәхнә күренешләре бар. Идеаллаштырылган геройлар, фидакяр гашыйклар, җыр, музыка, шигъри сүз, бию осталары әлеге чыганакларны чын мәгънәсендә театр өчен дә бай мирас итә. Шуңа "Бүз егет", "Таһир белән Зөһрә" поэмалары 20 нче еллар башында сәхнә әсәре итеп язылалар. Алар рухында башка пьесалар иҗат ителә. Бу аһәң М. Фәйзи драматургиясендә бик ачык сизелә. Болар, нигездә, ислам илләренең Урта гасырлар казанышлары җимешләре иде. XIX гасырда Көнбатышка йөз тоту башланып, ул көннән- көн өстенлек ала барды. @@ -77,7 +77,7 @@ XX гасыр башында татар белем бирү системасын Г. Коләхмәтовның бөтен изелгәннәрне азат итү идеяләре белән сугарылган драмалары Давыт, Гали, Мөхәммәт кебек яңа шәхесләрне, көрәшче геройларны мәйданга чыгарды. Алар да Көнчыгыш тарихына, мифологиясенә нигезләнеп иҗат ителгәннәр иде. Әмма мондый хөр фикер әсәрләренә карата цензура һәрвакыт кырыс булды. Беренче карашка гаҗәп булып күренсә дә, "пролетариат язучысы" Г. Коләхмәтов драмалары да пәйгамбәрләр тарихына бәйләнешле. Сүз документаль җирлекле тарихи "Әбүҗаһил" драмасы турында гына бармый. Үзәк геройларга пәйгамбәрләр исемнәре бирелү белән дә чикләнми ул якынлык (Давыт, Гали, Мөхәммәт). Бу геройлар яңа тәгъгазаплар, алар кичергән ялгызлык һәм рухи өзгәләнү юлын үтәләр. Шуңа әлеге пьесалар татар сәхнә әдәбияты тарихында идея-тематик яктан да, сәнгатьчә җитди эшләнешләре белән дә аерылып торалар. Шуңа хөр фикерле бу драмалар цензура тарафыннан кире кагылалар. Жанрлар буенча төркемләгәндә, беренче татар драмаларының тарихи вакыйгаларга, шәхесләргә, "Кыйссасел-әнбия"гә мөнәсәбәтле тармагы ачыклана. Бәетләргә якыннары шәхси драма яисә фаҗига рәвешен алсалар, пәйгамбәрләр турындагылары тарихи драма хасил итәләр. Биредә Кол Галинең "Кыйссаи-Йосыф"ы буенча язылган сәхнә әсәрләрен искә алу урынлы. Пәйгамбәрләр турында сәхнә тамашалары төркиләрдә XVI гасырда ук булган, ул татар драма тарихына да ачыклык кертә. Сүз азәрбайҗан-татар сәхнә багланышлары турында бара. -Әстерханда чыккан "Идел" газетасында (1910, 14 май) "татар театры" дигән төшенчә 1873 елдан бирле яшәп килә дип языла. Мәкалә авторы фикеренчә, "татар театры" XVI гасырда барлыкка килгән, моңа дәрвишләрнең җырлары дәлил. Бу дәрвиш-шагыйрьләрнең репертуары имам Хөсәенне җәзалау турындагы бәетләрдән гыйбарәт булган. Дәрвишләр генә түгел, XVI гасырда Иранда "Мари ханнарның" үз труппалары шигырь-җыр рәвешенд��ге диалоглар белән мәчетләрдә, базарларда чыгышлар ясаганнар, имам Хөсәен һәм аның балаларының кызганыч язмышын бәян итеп, алар бөтен Иранда, Кавказ артында танылганнар. Шуннан соң труппа үзенең спектакльләрен (шәбиһ) күп шәһәрләрдә һәм авылларда күрсәтә. Бу тамашалар төрки халыкларда да шул ук термин (шәбиһ) белән атала. Мәсәлән, азәрбайҗан галимнәре язганча, "Урта гасыр Азәрбайҗанында хәлифәлек өчен көрәш тарихы белән бәйле дини (мистериальные) тамашалар ("шәбиһ") булган". +Әстерханда чыккан "Идел" газетасында (1910, 14 май) "татар театры" дигән төшенчә 1873 елдан бирле яшәп килә дип языла. Мәкалә авторы фикеренчә, "татар театры" XVI гасырда барлыкка килгән, моңа дәрвишләрнең җырлары дәлил. Бу дәрвиш-шагыйрьләрнең репертуары имам Хөсәенне җәзалау турындагы бәетләрдән гыйбарәт булган. Дәрвишләр генә түгел, XVI гасырда Иранда "Мари ханнарның" үз труппалары шигырь-җыр рәвешендәге диалоглар белән мәчетләрдә, базарларда чыгышлар ясаганнар, имам Хөсәен һәм аның балаларының кызганыч язмышын бәян итеп, алар бөтен Иранда, Кавказ артында танылганнар. Шуннан соң труппа үзенең спектакльләрен (шәбиһ) күп шәһәрләрдә һәм авылларда күрсәтә. Бу тамашалар төрки халыкларда да шул ук термин (шәбиһ.б.лән атала. Мәсәлән, азәрбайҗан галимнәре язганча, "Урта гасыр Азәрбайҗанында хәлифәлек өчен көрәш тарихы белән бәйле дини (мистериальные) тамашалар ("шәбиһ") булган". Борынгы сәхнә сәнгатебезнең тарихын язу ягыннан караганда да, хәзерге татар драма һәм трагедия жанрларының традицияләре нинди чыганаклардан килүен ачыклау өчен дә әлеге багланышларның әһәмияте зур. Биредә "шәбиһ" дигән театр термины "ачкыч" булып тора. Ул бездә нык үзгәреп, "шамакай" (клоун, артист) сүзендә сакланып калган, әмма Иран, Кавказ белән бәйләнешле театр термины булуын югалтмаган. Фарсы-рус сүзлекләрендә болай языла: "шәбаһәт - подобие, сходство, аналогия; шәбиһ - религозная драма, мистерия; шәбиһ кәсара дәравардән - исполнять, играть роль кого-либо (в драме), подражать кому-либо; шәбиһхан - исполнитель роли в религиозной драме, мистерии; шәбиһгәрдан - режиссер, распорядитель в религиозной драме, мистерии". Димәк, Кавказ, Идел-Урал төркиләренең Көнчыгышның фарсы телле халыклары белән гасырлар дәвамында икътисади һәм мәдәни багланышлары сәхнә сәнгате уртаклыкларында да чагылыш таба. Төрек-азәрбайҗан-татар мәдәни мирасы, сәхнә дуслыклары турында сүз барганда, әрмән халкы өлешен искә алмый мөмкин түгел. Әрмән язуы һәм басма китабы юбилейлары белән котлап, И. Гаспринский 1913 елда ("Привет армянскому народу" дигән мәкаләсендә) болай яза: "...Зур булмаган халык, үзеңә күрше һәм аралашып яшәгән халыклар мәдәнияте файдасына син күп хезмәт иттең... Госманлы матбагасы, китап эше, педагогикасы, театры һәм музыкасы сиңа бик күп бурычлы". @@ -96,37 +96,37 @@ XX гасыр башында татар белем бирү системасын 1831 елда вафат булган ишан Җәгъфәр би��е Габид Әс-Сәфәри турында Ш. Мәрҗани болай яза: "Тумышы белән Уфа ягының Сәфәр исемле авылыннан. Үсеп җиткәч, Бохарага китеп, аннан Кабулга барып, ишан Фәезхан бине Хазырхан янында укып-тәрбияләнеп, иленә кайткан. "Уфа өязе Җәгъфәр ишан" исеме белән танылган. Үзлегенн ән могҗизалар чыгара алуы, гадәти булмаган эшләргә осталыгы, төр ле кыяфәтләргә керә алуы белән таныла һәм мәшһүр була. Мелла Җәгъфәр еш кына, танбур һәм башка уен кораллары алып, иярченнәрен үзенә юлдаш итеп, Казан өязләрендә, Уфа тирәләрендә байларга һәм башка үзен кабул итүчеләргә кереп кунак булып йөри торган була". Мондый "артист җанлы" имамнарның берсе - Таһир бине Сөбхан әл-Бәтраксый әл-Микърый турында Ш. Мәрҗани болай яза: "Тумышы белән Сембер өлкәсе Кормыш өязенең Бәтракс карьясеннән... Малмыж өязенең Адай карьясендә имам, хатыйп була һәм Коръәнне дөрес һәм күрмичә уку дәресләре бирә. Озак гомер сөреп, күбәүләргә остаз булды һәм 1864 елда... Адай карьясендә вафат булды. Гадәттән тыш матур тавышлы, киң күкрәкле, озын буйлы кеше иде. Һәртөрле мәкамнәр белән укытты. Кайберсен "Хәрәмин көе", кайберсен "Коддыс Шәриф көе", кайберсен "Мисыр көе" дит атап, үзе дә төрле көйләр чыгара һәм шул көйләр белән укый иде. Әлеге көйләрдән максат җыр-м узыка калыбына салу, матур тавыш белән җиренә җиткереп уку иде... Укыганын ишеткәч, һушым китеп, зиһенем таралып китә иде. Үзе: "...Ахырда Багдади хаҗидан гыйлем эстәдем. Хаҗи Багдади минем укуымны хуш күреп укыта иде", - дип сөйли иде". Биредә мелла Таһир бине Сөбхан әл-Бәтраксыйның остазы Багдади хаҗи булу, аның әлеге музыкаль "вариацияләрне хуш күреп укытуы аерым игътибарга лаек. Исеменнән күренгәнчә, ул тумышы һәм тәрбиясе ягыннан Багдад шәһәренә бәйле кеше дияргә нигез бар, күрсәтелгән көй-мәкамнәр дә шул турыда сөйли. Димәк, Иран "шәбиһләренә" хас музыкаль импровизация иреге көйләрнең "матур тавыш" булып, тыңлаучы-тамашачының "зиһенен тарату" сыйфаты аларның эстетик көче, сәнгати функциясе дип бәяләнә ала. Боларның татар руханилары эшчәнлегендә яклау табуы, иҗади үстерелүе, галим Ш. Мәрҗани тарафыннан хуплануы бездә Көнчыгышның дини эчтәлекле сүз-көйләре, тамашачы һәм башкаручы багланышын тудырып, сәнгать буларак та яшәвен күрсәтә. -Мондый артистлык дәгъвалары аеруча Көнчыгышның Каһирә, Истанбул кебек мәдәният үзәкләрендә тәрбияләнгән, белем алган татар интеллигенциясе һәм прогрессив дин әһелләре вәкилләренә хас. Алар татар профессиональ театрына нигез салуда зур эш башкардылар. Шулардан мәгърифәтче Мотыйгулла һәм Камил Төхфәтуллиннар, язучы, журналист Фатыйх Кәрими, Истанбул университетын тәмамлаган театр тәнкыйтьчесе Г. Кәрам, шагыйрь Дәрдемәнд һ. б. исемнәрен атау бу катламның нинди шәхесләрне берләштерүен күрсәтә. +Мондый артистлык дәгъвалары аеруча Көнчыгышның Каһирә, Истанбул кебек мәдәният үзәкләрендә тәрбияләнгән, белем алган татар интеллигенциясе һәм прогрессив дин әһелләре вәкилләренә хас. Алар татар профессиональ театрына нигез салуда зур эш башкардылар. Шулардан мәгърифәтче Мотыйгулла һәм Камил Төхфәтуллиннар, язучы, журналист Фатыйх Кәрими, Истанбул университетын тәмамлаган театр тәнкыйтьчесе Г. Кәрам, шагыйрь Дәрдемәнд һ.б. исемнәрен атау бу катламның нинди шәхесләрне берләштерүен күрсәтә. Көнчыгышның әлеге мәдәни үзәкләре белән шундый җитди һәм эзлекле бәйләнешләр күзәтелүнең тарихи сәбәпләре бар. Бердән, ислам цивилизациясе хәятендә яшәү һәм төрки халыкларның якынлыгы, икенчедән, хөр фикергә, шәхес ирегенә мәгълүм заманда чагыштырмача түзем мөнәсәбәт булу бу үзәкләрне Россиянең төрки халыклары өчен дә рухи-мәдәни таяныч итә. Риза Фәхретдиннең, болгарлар һәрнәрсәдә иранлыларга охшарга омтылганнар, дип язуы да моны раслый. Чыннан да, бу якларда халык бәйрәмнәре һәм дини бәйрәм йолалары тулы саклану, Истанбул, Каһирә кебек шәһәрләргә Европа театр культурасы (француз, итальян) иртәрәк үтеп керү сәбәпле, анда XIX гасырда ук шәхес иҗатына, театр тамашаларына заманча юл ачыла. Милли, дини кысу шартларында яшәгән татарлар өчен бу кадәре дә "саф һавадай" кадерле була. Шуңа Г. Камал төрекчәдән тәрҗемә иткән пьесалар арасында да Көнбатыш классиклары әсәрләрен очратабыз. Көнчыгышта бик күп тантаналарның аерылгысыз өлеше - театр. Сәяхәтче Жерар де Нерваль Мөхәммәд пәйгамбәрнең туган көнен бәйрәм иткәндә Каһирәдә "даганнар коралар, уеннар оештыралар, "Карагезның" төрле тамашалары - курчаклар яки кытай күләгәләр театры ярдәмендә тагын ике көн барачак бу ярминкә күңел ачуларын тәмамлыйлар... Бу бәйрәм "Мәүлид ән-Нәби" дип атала" дип яза. Боларны үзе күргән Жерар де Нерваль гаҗәпләнә: бу курчаклар, медаль һәм байраклардагы хайван сурәтләре, солтан корабын алтын бөркет белән бизәкләү кебек нәрсәләрне мөселман шәригате ничек рөхсәт итүен аңлау авыр, ди. Аны Каһирәдә хаҗиларның өйләрен кеше сурәтләре ясап буяулары да җәлеп итә. Мондый "аномалия" күренешләрен язганнан соң, ул нигезле нәтиҗә ясый: "Ни генә булмасын, җанлы нәрсәләрнең сурәтләре ислам тарала башлаган чорда гына юк ителгәннәр, ул вакытта алардан потлар дип шикләнгәннәр. Бүгенге көндә төрекләрнең дини түземлеген Атмәйдан мәйданы уртасындагы һәйкәл бик ачык раслап тора. Ул Сәлим солтан мәчете каршында, һәйкәлнең нигезен Византия барельефлары бизи; анда алтмыштан артык сурәт тулысынча сакланган". Күренә ки, ислам дине театрга киртә булып торган, дигән традицион фикер тәнкыйтькә мохтаҗ. Биредә аерым шәхесләрнең чикләнгән карашлары, дин исеменнән эш итүләре турында сүз барырга мөмкин. Курчак театрлары, мәсхәрәбазлар уеннары, йола уеннары, балаларның курчак уеннары гасырлар дәвамында яшәп килү татар халкының театр ча фикерләү тәҗрибәсе бай һәм борынгы мираслы дияргә мөмкинлек бирә. Моны, башка дәлилләр белән бергә, Г. Исхакый әс��рләрендәге күренешләр дә раслый. XVIII гасырда татар байларының "Курчак туйлары" уздырулары турында Г. Исхакыйның "Ике йөз елдан соң инкыйраз" әсәрендә болай языла: "Акыртынлап кунаклар тарала башлады. Кунаклар арасыннан: "Байлык ни эшләтә! Курчак туена никадәр расход!! Ике яктан кырык мең, кеше үз кызын биргәндә дә алай расход тота алмый, ай, байлык яхшы нәрсә соң", - дигән сүзләр ишетелә иде. ... Сез: "Бу эшләр ни өчен? Ник курчак туена кырык мең?! Бу эштән кемгә файда булды? Әллә гомум милләткә бер-бер файда бармы? Ник болай иткәннәр?" - диярсез. Мин тагы: "Бу туй курчак туе иде, чыккан расход кырык мең иде"дән башка җавап белмим. "Кырык мең!! Кырык мең!! Бер файдасыз кырык мең!!" - дисезме? Без элгәре үзебезгә кәеф килердәй җирләрдән кырык меңнәрне кызганмый идек (Бу туй үзе зур дәлил)". -Татар әдәбияты һәм театры үзенчәлекләре турында сүз барганда, галимнәр аларга музыкальлек, шигърилек сыйфатлары хас булуын да ассызыклыйлар. Бу күренеш милли традицияләргә, гасырлар дәвамында Көнчыгыш мәдәнияте йогынтысында яшәүгә бәйле. Этнографик уен-тамашалар гына түгел, догаларның, "Кыйссаи Йосыф", "Таһир-Зөһрә" кебек әсәрләрнең, бәетләрнең ("Сак-Сок" һ. б.), мөнәҗәтләрнең көйле-музыкалы булулары мондый хисләргә якын сәхнә әсәрләрен дә көйле-моңлы иткән. Моны Урта гасыр чичәннәр сәнгате, хан сарайларына якын җырчы-музыкантлар, Көнчыгыш "шәбиһләре" әлеге традицияләрне ныгытканнар, аларга үз аһәңнәрен өстәгәннәр. Шуңа күрә элекке дәверләрдә сәхнә сәнгатебез, сәхнә әдәбиятыбыз башка жанрларны, сәнгать төрләрен берләштереп, алар эчендә аерымланмый яшәп килгән дияргә нигез бар. Ул аның универсаль функцияле һәм синкретик формада булуы турында сөйли. Хәзерге көндә, XXI гасыр да, "Кыйссаи Йосыф" буенча Р. Харисның балет либреттосы язуы, "Сак-Сок" нигезендә Р. Батулланың сәхнә әсәре иҗат итүе (композитор М. Шәмсетдинова белән) мондый халык җәүһәрләренең сәнгати көче, театраль тылсымы турында сөйли. +Татар әдәбияты һәм театры үзенчәлекләре турында сүз барганда, галимнәр аларга музыкальлек, шигърилек сыйфатлары хас булуын да ассызыклыйлар. Бу күренеш милли традицияләргә, гасырлар дәвамында Көнчыгыш мәдәнияте йогынтысында яшәүгә бәйле. Этнографик уен-тамашалар гына түгел, догаларның, "Кыйссаи Йосыф", "Таһир-Зөһрә" кебек әсәрләрнең, бәетләрнең ("Сак-Сок" һ.б.), мөнәҗәтләрнең көйле-музыкалы булулары мондый хисләргә якын сәхнә әсәрләрен дә көйле-моңлы иткән. Моны Урта гасыр чичәннәр сәнгате, хан сарайларына якын җырчы-музыкантлар, Көнчыгыш "шәбиһләре" әлеге традицияләрне ныгытканнар, аларга үз аһәңнәрен өстәгәннәр. Шуңа күрә элекке дәверләрдә сәхнә сәнгатебез, сәхнә әдәбиятыбыз башка жанрларны, сәнгать төрләрен берләштереп, алар эчендә аерымланмый яшәп килгән дияргә нигез бар. Ул аның универсаль функцияле һәм синкретик формада булуы турында сөйли. Хәзерге көндә, XXI гасыр да, "Кыйссаи Йосыф" буенча Р. Харисның балет либреттосы язуы, "Сак-Сок" нигезендә Р. Батулланың сәхнә әсәре иҗат итүе (композитор М. Шәмсетдинова белән) мондый халык җәүһәрләренең сәнгати көче, театраль тылсымы турында сөйли. Татар халык музыка кораллары тарихын тикшерүче галимнәр язганча, "археографик, археологик, фольклористик чыганаклар инструменталь сәнгатьнең тирән тамырлары булуын һәм аның үсеше традицион икәнлеген раслыйлар". Драматургиябезнең күңелле җыр-музыка традицияләре, нигездә, халык бәйрәмнәреннән килә. Сабантуй, җыен, аулак өй, каз өмәсе, тула өмәсе, эрләү өмәсе, киндер сугу өмәсе, уеннар - җыр-музыка, оста сүз, бию, мәзәк, ярыш урыннары да. Биредә яшьләр үзләренең талантларын ачканнар. Үзләре башкаручы да, тамашачы да булганнар. Сәхнә әдәбиятыбыз халыкның җыр-музыка традицияләренә якынлыгын бу өлкәдә актив кулланышта булган терминнар системасы да раслый. Үткән заманның чичән, телмәрче (сүз остасы), бахши (остазрежиссер), шамакай (артист- клоун), мәсхарәбаз (комедиант), кәмитче (комедиант), аю биетүче атамалары моңа дәлил. Көнчыгышның бай мирасын үз иткән милли хәят, табигый, XX гасыр башы татар сәхнә әсәрләренең поэтикасына һәм эстетикасына үз төсмерен биргән. Этнографик, фольклор чыганакларга якын "Авыл бәйрәме", "Галиябану" пьесалары (М. Фәйзи) - моңа ачык дәлил. Бу күренеш 20 нче елларда "Хафизәләм-иркәм" (Г. Камал), "Казан сөлгесе" (К. Тинчурин) кебек әсәрләрдә дәвам итә. XX гасыр башы татар драматургиясе -Татар әдәбиятында драматургия поэзия һәм проза жанрына караганда бераз соңрак формалаша. Аның барлыкка килүе һәм үсешендә фольклористик, этнографик чыганаклар, әдәби мирастагы театральдраматик элементлар, төрки халыкларның уртак сәхнә-тамаша күренешл әре, Көнчыгыш һәм рус-Европа драматургиясе, театры йогынтысы һ. б. зур роль уйный. +Татар әдәбиятында драматургия поэзия һәм проза жанрына караганда бераз соңрак формалаша. Аның барлыкка килүе һәм үсешендә фольклористик, этнографик чыганаклар, әдәби мирастагы театральдраматик элементлар, төрки халыкларның уртак сәхнә-тамаша күренешл әре, Көнчыгыш һәм рус-Европа драматургиясе, театры йогынтысы һ.б. зур роль уйный. Бездә драматургиянең мөстәкыйль әдәби төр булып формалашуы исә байтак дәрәҗәдә татар театрын тудыру ихтыяҗы белән бәйләнгән иде. Мәгълүм ки, татарларда театрга йөрү теләге XIX гасырдан көчәеп китә. Әлбәттә, бу төр сәнгать белән танышуны алар рус театрыннан башлыйлар. Мәсәлән, М. С. Рыбушкин ул вакытта татарлар "театрны бик теләп яклаучылар булып киттеләр", - дип яза. Шул нигездә татарларда рус драматургиясенә дә игътибар арта. "Тәрҗеман" газетасы 1893 елда Сембер губернасында Мөхәм мәт Акчурин тарафыннан Н. В. Гогольнең "Өйләнү" комедиясе тәрҗемә ителүен хәбәр итә. ХIХ гасыр ахырында һәм ХХ гасыр башында А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов әсәрләре белән бергә, Н. В. Гогольнең "Ревизор" (1902), "Өйләнү" (1903) пьесаларының та��арчага тәрҗемәләре басылып чыга. Цензура, Н. В. Гоголь драматургиясен татарларга "белдерү" кирәк түгел, дип каршы торса да, бөек сатирикның төрки дөньяга юлын яба алмый. Татар зыялылары үз тамашачыларына нинди әсәрләр кирәк булуын яхшы аңлыйлар иде. Әле 1892 елда ук татарларга профессиональ театр кирәклеге турында язганда И. Гаспринский милли драматургиянең нинди булырга тиешлеген искәртә. "Тәрҗеман" газетасында Д. Фонвизин иҗаты белән таныштырып, ул татар драматургларын "фонвизинча көләргә" өнди, татарлар өчен андый көлү бик урынлы һәм вакытлы булачак дип ассызыклый. Үз милли театрлары булмау сәбәпле, татар яшьләре үзешчән театр ларның рус телендәге спектакльләрендә катнашалар. 1897 елда Казан татар укытучылар мәктәбе студентларына Н. В. Гогольнең "Реви зор", "Өйләнү" комедияләрен куярга рөхсәт ителә. 1899 елда бу студентлар тарафыннан "Не все коту масляница", "Старый математик", "Вицмундир" пьесалары куела. Татар мәгърифәтчеләренең тормышка тәнкыйди карашлары ныгый бару драматургиядә дә комедия жанры яралуга китерә, "Хәсәт баба" (1893), "Комедия Чистайда" (1895) пьесалары иҗат ителә. Әдәби багланышлар ягыннан караганда, "Комедия Чистайда" әсәренең (авторы билгесез) немец теленнән русчага тәрҗемә ителгән "О, время" дигән комедиянең сюжет-композиция төзелешен файдаланып язылуы игътибарга лаек. -Драматургиянең тематика, жанр ягыннан төрлеләнә баруына тәрҗемә әсәрләренең күпләп таралуы да ярдәм итә. ХХ гасыр башында рус драматургиясеннән Н. В. Гогольнең "Женитьба" ("Өйләнү". Д. Гобәйди тәрҗемәсендә, 1905), А. Н. Островскийның "В чужом пиру похмелье" ("Наданлык илә галимлек". И. Б. Кудашев-Ашказарский, 1905), "Бедность не порок" ("Хуҗа һәм приказчик". Г. Богданов, 1907), "В поисках жениха" ("Кияү эзләү, яхуд игълан бәласе". В. Әхмә дуллин, 1907), "Нежданный дорогой гость" ("Көтелмәгән кадерле кунак". Г. Кәрам, 1907). "Потерянная жена" ("Югалган хатын". Г. Богданов, 1909), Ф. В. Рутковскийның "Ревнивый муж" ("Көнче ир". Г. Бог данов, 1910), "Проделки женщин" ("Хатыннар эше". В. Апана ев, 1910), "Письмо запутало" ("Хат болгатты". Г. Хәсәни, 1907), И. И. Мясницкийның "Маленькая война" ("Мәхәббәт өчен сугыш". Г. Мо насыйпов, 1914), "Беглецы" ("Качкыннар". В. Мортазин, 1913), В. Бо рисевскийның "Тайная встреча" ("Аулакта күрешү". Г. Кә рам, 1913), В. Соловьевның "На пороге к делу" ("Әдәпсезләр арасында хиҗапсыз кыз". Д. Гобәйди, 1915) һ. б. пьесалар тәрҗемә ителә. +Драматургиянең тематика, жанр ягыннан төрлеләнә баруына тәрҗемә әсәрләренең күпләп таралуы да ярдәм итә. ХХ гасыр башында рус драматургиясеннән Н. В. Гогольнең "Женитьба" ("Өйләнү". Д. Гобәйди тәрҗемәсендә, 1905), А. Н. Островскийның "В чужом пиру похмелье" ("Наданлык илә галимлек". И. Б. Кудашев-Ашказарский, 1905), "Бедность не порок" ("Хуҗа һәм приказчик". Г. Богданов, 1907), "В поисках жениха" ("Кияү эзләү, яхуд игълан бәласе". В. Әхмә дуллин, 1907), "Нежданный дорогой гость" ("Көтелмәгән кадерле кунак". Г. Кәрам, 1907). "По��ерянная жена" ("Югалган хатын". Г. Богданов, 1909), Ф. В. Рутковскийның "Ревнивый муж" ("Көнче ир". Г. Бог данов, 1910), "Проделки женщин" ("Хатыннар эше". В. Апана ев, 1910), "Письмо запутало" ("Хат болгатты". Г. Хәсәни, 1907), И. И. Мясницкийның "Маленькая война" ("Мәхәббәт өчен сугыш". Г. Мо насыйпов, 1914), "Беглецы" ("Качкыннар". В. Мортазин, 1913), В. Бо рисевскийның "Тайная встреча" ("Аулакта күрешү". Г. Кә рам, 1913), В. Соловьевның "На пороге к делу" ("Әдәпсезләр арасында хиҗапсыз кыз". Д. Гобәйди, 1915) һ.б. пьесалар тәрҗемә ителә. Яңа заман татар драматургиясенә нигез салган башлангыч чор әсәрләре фәндә, нигездә, мәгърифәтчелек иҗат методына караган пьесалар буларак бәяләнелсәләр дә, асылда жанр, идея-проблематика, образлар системасы ягыннан үзгәрә баручан тезмә хасил итәләр. Бу тезмәне шартлы рәвештә өч төркемгә бүлергә мөмкин. Беренче төркемгә Г. Ильяси һәм Ф. Халиди пьесалары йөзендә дидактикгыйбрәти характердагы мәгърифәтчелек әсәрләре керә. Шулардан Габдрахман Ильясиның (1856 - 1895) "Бичара кыз" драмасы (1887) беренче татар сәхнә әсәре буларак тарихка кергән. Ул заманына хас мәгърифәтчел проблематикага багышланган. К. Насыйриның фикердәше, үзлегеннән рус әдәбияты белән танышкан, рус театрларына йөреп, күп кенә спектакльләр караган Г. Ильяси үз әсәрендә шәхес азатлыгы мәсьәләсен күтәрә. Аның шул ук елда басылган "Яшь кыз вә хатыннарга һәдия" дигән китапчыгы да әлеге пьесаның идея эчтәлегенә аваздаш. "Бичара кыз"ның сюжеты иске гореф-гадәтләр буенча кыз бирү тарихын яктыртуга нигезләнә. Әсәр үзәгендә язмышы хәл ителгәндә ата-ана сүзеннән чыгарга мәҗбүр булган, башка чарасы калмаган Маһитап тора. Аның образы ярдәмендә автор, мәгърифәтчеләр программасында мөһим урын тоткан хатын-кыз һәм шәхес азатлыгы мәсьәләсен хәл итәргә алына. Башка персонажлар шушы геройга мөнәсәбәттә сурәтләнә. Мисал өчен, әтисе Биктимер белән әнисе Фәрихә, нигездә, аның иреген санга сукмый кияүгә бирергә теләүчеләр, ягъни иске карашлы кешеләр булып таныла. Мәгърифәтчел караштан чыгып сурәтләнгән укымышлы, әхлаклы, кешелекле Җанбай бичара кызны коткаручы, бәхетле итүче, аның сөеклесе итеп күрсәтелә. Аның капма-каршысы булган исерек, тупас Җантимер исә кыз тормышын зиндан итә. Шуңа аны Җанбай палач дип атый. Әсәр ахырында мәгърифәтчел идея тантана итә. Үз чорының мөһим мәсьәләсен күтәрүе сәбәпле, "Бичара кыз" дөнья күрү белән җәмәгатьчелек игътибарын җәлеп итә, төрле фикерләр уята. Бу әсәр белән танышу тәэсирендә үз чорының күренекле мәгърифәтчесе Фатих Халиди (1850 - 1923) бер елдан "Рәдде бичара кыз" дигән пьесасын яза (1888). Анда да авторның мәгърифәтчелек карашларын яктыртуга басым ясала. Шул ук вакытта бу ике әсәрдә авторларның мәгърифәтчел идеалларга мөнәсәбәтенең төрлечәрәк чагылуы да күренә. Әгәр "Бичара кыз"дагы Маһитап үз бәхете турында үзе кайгыртырга тиешлеген аңлавы һәм шуңа омтыла башлавы белән автор идеалын�� әверелсә, Ф. Халиди герое Хәлимә үзенең табигый матурлыгы белән идеал затка әйләнә. Һәр ике әсәрдә дә автор идеалы байлык белән чагыштырып карала һәм беренчесе икенчесеннән өстен чыга. "Бичара кыз"да Маһитап байлык артыннан куган һәм шунлыктан кызын бай, әмма надан һәм аңгыра Җантимергә кияүгә бирергә карар кылган әтисе Биктимерне җиңеп чыга һәм аң-белемле булуы белән күңелен яулаган Җанбай белән кавышуга ирешә. Ә "Рәдде бичара кыз"да байлык артыннан куып, автор идеалы булган Хәлимәдән баш тартканы өчен, Закир җәзага тартыла, ягъни аның язмышы фаҗигалы төгәлләнә. Кыз исә аның табигый матурлыгын байлыктан өстен куйган бай улы Әптем белән кавыша. Әйтергә кирәк, бу әсәрдә матурлык идеалы Кол Галидән килә торган традициягә нигезләнеп яктыртыла. Мәгълүм ки, "Кыйссан Йосыф" поэмасында, Йосыф матурлыгының башкаларга тәэсирен ачыклау өчен, Зөләйха егетне Мисыр хатыннары мәҗлесендә катнаштыра. Мәҗлес халкы Йосыфның гүзәллегенә таң кала. "Рәдде бичара кыз"да да Әптемнең әнисе Әлифәбикә, Хәлимә белән танышу өчен, кызлар мәҗлесе үткәрә. Ф. Халиди үзенең байлыкка мөнәсәбәтен иҗатында алга таба да чагылдыра. Әмма ХХ гасыр башында татар дөньясында хасил булган үзгәрешләр йогынтысында автор әлеге мәсьәләгә башкачарак карауга күчә. Аның "Морат Сәлимов" (1905), "Мәхрүсә ханым" (1906), "Саран, надан Теллә бай хикәяте" (1906), "Залим ачлык, яхуд испанияле Сәет Яхья бәянында" (1906) кебек пьесалары инде "Рәдде бичара кыз" драмасы фәлсәфәсе чикләреннән күпмедер чыгалар, байлар һәм байлык мәсьәләсен башкачарак та аңлата башлыйлар. Аларда гыйлем һәм байлык мәсьәләләре үзәккә куелып, автор беренчесенең икенчесеннән өстенлеген ачуга басым ясый. Мәсәлән, "Морат Сәлимов" драмасында Якуп байның улы Сабир, наданлыгы аркасында, байлыгы белән масаеп яшәгәне өчен, автор тарафыннан җәзага тартыла, ягъни Әюп бай кызы Нураниягә өйләнә алмау кайгысыннан эчеп, суга батып үлә. Ә менә түбән катлаудан чыккан Морат Сәлимов Парижда укып, профессор дәрәҗәсенә күтәрелә. Әлбәттә, Сәлимов бу уңышына автор хыялы ярдәмендә ирешә, чөнки шул юл белән мәгърифәтче әдип үзенең шәхес идеалын чагылдыра. -Г. Ильяси, Ф. Халиди пьесаларында күтәрелә башлаган темалар алга таба башка драматурглар иҗатында яктыртылуын дәвам итәләр. Мәсәлән, мәхәббәте өчен көрәшүче хатын-кыз образы ХХ гасыр башында Г. Исхакыйның "Алдым-бирдем", "Зөләйха", С. Рәмиевнең "Яшә, Зөбәйдә, яшим мин", М. Фәйзинең "Галиябану" һ. б. пьесаларда чагылыш тапты. Татар хатын-кызларының аяныч язмышлары исә Г. Исхакыйның "Өч хатын берлән тормыш", Ш. Камалның "Хаҗи әфәнде өйләнә", Г. Камалның "Уйнаш", "Дәҗҗал", И.Богдановның "Помада мәсьәләсе", "Адашкан хатын", "Фатыйма белән Зөләйха" кебек пьесаларында башка проблемалар белән дә бәйләнештә яктыртыла. +Г. Ильяси, Ф. Халиди пьесаларында күтәрелә башлаган темалар алга таба башка драматурглар иҗатында яктыртылуын дәвам итәләр. Мәсәлән, мәхәббәте өчен көрәшүче хатын-кыз образы ХХ гасыр башында Г. Исхакыйның "Алдым-бирдем", "Зөләйха", С. Рәмиевнең "Яшә, Зөбәйдә, яшим мин", М. Фәйзинең "Галиябану" һ.б. пьесаларда чагылыш тапты. Татар хатын-кызларының аяныч язмышлары исә Г. Исхакыйның "Өч хатын берлән тормыш", Ш. Камалның "Хаҗи әфәнде өйләнә", Г. Камалның "Уйнаш", "Дәҗҗал", И.Богдановның "Помада мәсьәләсе", "Адашкан хатын", "Фатыйма белән Зөләйха" кебек пьесаларында башка проблемалар белән дә бәйләнештә яктыртыла. Ф. Халиди пьесаларындагы татар байлары темасы Г. Камалның "Бә хетсез егет", "Бүләк өчен", "Банкрот", "Безнең шәһәрнең серләре", Ф. Әмирханның "Яшьләр", "Тигезсезләр", К. Тинчуринның "Соң гы сәлам" пьесаларында шактый тирән һәм күпьяклы чагылыш тапты. ХIХ гасыр ахыры драматургиясендә игътибар ителә башлаган милли мәгариф, бигрәк тә бу өлкәдә реформа кирәклеге Г. Исхакыйның "Мөгаллим", "Мөгаллимә", С. Рәмиевнең "Низамлы мәдрәсә", К. Тинчуринның "Беренче чәчәкләр" пьесаларында яктыртыла. Драматургиядә традицияләрне шул рәвешле дәвам итү һәм үстерү жанрлар өлкәсендә күзәтелә. Моңа мисал итеп комедия жанрын алырга мөмкин. Мәгълүм ки, бездә бу жанрга караган беренче әсәр - "Комедия Чистайда" немецчадан тәрҗемәсе Екатерина II гә нисбәт ителгән "О, время" исемле русча пьесаны файдаланып языла һәм 1895 елда басылып чыга. Г. Ильяси һәм Ф. Халиди пьесаларындагы кебек биредә дә үзәк геройлар Хәйрибикә белән Мәрфуга образлары аша автор үзенең байлыкка һәм табигый матурлыкка мөнәсәбәтен чагылдыра. Беренче образда байлык алдында табыну, шул нигездә Хәйрибикәдә хасил булган саранлык һәм мәрхәмәтсезлек фаш ителсә, икенчесендә исә кызның табигый матурлыгы байлыктан өстен куела һәм Мәрфуганың шушы хакыйкатьне аңлаган Ибраһим белән кавышуы сурәтләнә. Әсәр авторның мәгърифәтчел идеалын чагылдырган финал белән төгәлләнә. Анда тормыштагы кайбер әхлаксызлык күренешләре мәгърифәтчеләрчә тәнкыйть ителә. Ачыграк әйткәндә, әсәрдә Хәйрибикәнең саранлыгы ачыла. Алга таба татар драматургиясендә комедия жанрына 1905 елгы революциядән соң игътибар көчәя. Бу жанрга башлап Г. Камал мөрәҗәгать итә һәм "Беренче театр" (1908), "Бүләк өчен" (1909), "Банкрот" (1911) пьесаларын яза. Болар белән бер үк вакытта диярлек Г. Исхакыйның "Кыямәт" (1909) һәм "Җәмгыять" (1909) комедияләре дөнья күрә. Алар янына тагын С. Рәмиевнең "Низамлы мәдрәсә" (1908), И. Богдановның "Помада мәсьәләсе" (1908), Ф. СәйфиКазанлының "Безнең заман" (1909), К. Бәкернең "Чөн-тамь, яхуд Татар мәдрәсәсендә атнакич" (1909) комедияләре өстәлә. Унынчы еллардан татар дөньясында барган үзгәрешләр, бигрәк тә милли үзаңның кабаттан көчәюе драматургиядә шул ук комедия жанрына караган әсәрләрдә ачыграк сизелә. Милли үзаң игътибарны халык гореф-гадәтләрен төрле хорафатлардан, әхлакый бозыклыклардан, "аурупалашу" алып килгән эчү-тарту кебек "ирекләрдән" арындыруга юнәлдерә. Мондый омтылыш м��лли мәдәни-әхлакый кыйммәтләргә игътибар артуга да китерә. Шул нигездә драматургиядә этнографизм һәм халыкчанлык сыйфатлары көчәя. Бу тенденцияне Г. Камалның "Безнең шәһәрнең серләре" (1911), "Банкрот" (1912), "Каениш" (1913), "Өйләнәм! Ник өйләндем?" (1916), "Яшьләр алдатмыйлар" (1912), "Бизәнү" (1912), Г. Рәхимнең "Дача кайгысы" (1914), Г. Кариевның "Артист" (1914), Г. Мангушевның "Мөхәррир" (1914), Ш. Камалның "Хаҗи әфәнде өйләнә" (1915), К. Тинчуринның "Назлы кияү" (1915) комедияләрендә ачыграк күрергә мөмкин. -1917 елгы Февраль һәм Октябрь революцияләре татар драма тургия сенең комедия жанрында да җитди үзгәрешләргә, бигрәк тә сыйнфый каршылыкларны алгы планга куюга китерә. Моңа Г. Мангушевның "Бәхет эзләүчеләр" (1918), Г. Рәхимнең "Җанвар" (1918) һ. б. комедияләр дәлил була ала. +1917 елгы Февраль һәм Октябрь революцияләре татар драма тургия сенең комедия жанрында да җитди үзгәрешләргә, бигрәк тә сыйнфый каршылыкларны алгы планга куюга китерә. Моңа Г. Мангушевның "Бәхет эзләүчеләр" (1918), Г. Рәхимнең "Җанвар" (1918) һ.б. комедияләр дәлил була ала. ХХ гасыр башы татар драматургиясендә Г. Камал иҗаты әйдәп баручыларның берсе була һәм ул татар сәхнә әдәбиятының әлеге еллардагы үсеш тенденцияләрен ачык чагылдыра. Беренче чиратта, ул яңа тарихи шартларда татар мәгърифәтчелегенең мөһим традицияләрен дәвам итте һәм үстерде. -Г. Камалның беренче драмалары ("Бәхетсез егет", "Кызганыч бала", "Өч бәдбәхет" һ. б.) милләтне әхлакый бозыклыктан арындыру, кешеләрне матди һәм җенси нәфес колы булудан коткару, гаилә һәм мәктәп-мәдрәсә тәрбиясен камилләштерү, ислам цивилизациясе казанышларын, милли гореф-гадәтләрне саклау, алга киткән халыклардан үрнәк алу кебек мәгърифәтчелек темаларын яктырталар. +Г. Камалның беренче драмалары ("Бәхетсез егет", "Кызганыч бала", "Өч бәдбәхет" һ.б.) милләтне әхлакый бозыклыктан арындыру, кешеләрне матди һәм җенси нәфес колы булудан коткару, гаилә һәм мәктәп-мәдрәсә тәрбиясен камилләштерү, ислам цивилизациясе казанышларын, милли гореф-гадәтләрне саклау, алга киткән халыклардан үрнәк алу кебек мәгърифәтчелек темаларын яктырталар. Мәгълүм ки, 1905 ел вакыйгалары татарларда да милли үзаңны үстерү белән бәйле рәвештә әдәбиятта милләт яшәешенә тәнкыйтьчел карашны көчәйтә. Шул нигездә Г. Камал иҗатында да сатирик башлангыч үсә. "Азат", "Азат халык" газеталарында һәм "Яшен" журналында тәнкыйтьчел мәкаләләр бастыру белән бергә, шундый ук тенденция аның драматургиясендә дә күзәтелә. Биредә аның сатира осталары Г. Тукай һәм Ф. Әмирхан белән дуслыгы, Г. Исхакый йогынтысы да билгеле бер роль уйный. Нәтиҗәдә әдип бездә комедия жанрының "Беренче театр", "Бүләк өчен", "Банкрот" кебек тәүге классик үрнәкләрен иҗат итә. Г. Камал комедияләре чын халыкчан көлү рухы белән сугарылганнар. Шул ук вакытта Г. Камалның көлүе шактый үзенчәлекле. Бер яктан, ирек, хөрлек рухы белән тулы халыкчан, карнавалча көлү көлүченең үзенә дә юнәлгән була. Икенче яктан, бары тик инкяр итүгә йөз тоткан әдип көлү объекты булган күренешне үзеннән кискен аерып куя. Н. В. Гоголь көлүен хәтерләткән Г. Камал комедияләрендә әлеге ике төрле көлүнең синтезы күзәтелә. Әдип пьесаларында халыкчан, бәйрәмчә көлүнең бай алымнарын кулланучы чын сатирикны бик ачык күрәбез. Әйтергә кирәк, көлү Г. Камалның драмаларында да урын ала. Шунлыктан Й. Г. Нигъмәтуллина: "Г. Камал драмалары традицион жанр билгеләмәләренә туры килеп бетмиләр. Аларның күбесен гаиләкөнкүреш комедияләре дияргә мөмкин. Драма дип аталган пьесалар, асылда, чын драма булып чыкмыйлар", - дип язды. @@ -135,16 +135,16 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе Мәдәни яңарыш, милли театрның тарихи урыны, сәхнә осталарының тормышы һәм фидакяр эшчәнлеге турында бу елларда башка әсәрләрдә дә җитди сүз бара. Бу яктан башлап Г. Камалның "Безнең шәһәрнең серләре", Г. Кариевның "Артист", Ш. Камалның "Хаҗи әфәнде өйләнә" комедияләрен күрсәтеп була. Әлеге теманы соңыннан Н. Исәнбәт "Гөлҗамал" драмасында (1944) тарихи-документаль җирлектә яктырта һәм анда С. Гыйззәтуллина белән аның фидакяр сәхнә дусларының мәһабәт образларын тудыра. Г. Камал, татар байлары темасын яктыртуын дәвам итеп, алга таба әсәрләрендә аның яңарак якларын ачыклый. Мисал өчен, иҗатының йөзек кашы булган "Банкрот" комедиясендәге ялган банкрот Сираҗетдин образында ул эшләмичә - бай, укымыйча - галим булырга теләүче татар алыпсатарын гәүдәләндерә. Сираҗетдин үзе кебекләр арасында яши: аферист-сәүдәгәрнең "талану", "акылдан язу", "савыгу" тарихында искечә яшәүче надан татар байлары тормышы, аларның эшчәнлеге рус капитал дөньясы белән бәйләнештә ачыла. Әсәрдә сатира объекты булып әлеге тип персонажларның имансызлык, әхлакый түбәнлек, намуссызлык кебек сыйфатлары тора. Әмма биредә авторның Сираҗетдин кебек сәүдәгәрләрне көчле сатира утына алуын аның гомумән сәүдәгәрлекне һәм капиталны кире кагуы дип аңлау дөрес булмас иде. Мәгълүм ки, совет чоры тәнкыйтендә әлеге мәсьәлә шул рәвешлерәк бәяләнде. Сираҗетдин шикеллеләрне фаш итү белән бергә драматург яңа заман таләпләре рухында эш итүче һәм милли рухлы сәүдәгәрләрне яклап чыга, чөнки андый малтабарлар үз байлыклары белән милли-мәдәни үсештә актив катнашалар иде. Мәгърифәтчеләр идеалы булып торган шундый сәүдәгәр тибын Г. Камал үзенең "Безнең шәһәрнең серләре" комедиясендә (1911) тудыра. Андагы Себер бае - заманча фикерләүче, акыллы, әхлаклы, намуслы, мәдәниятле кеше. Бер үк вакытта ул - заманча эш итүче эшкуар да. -Әлеге комедия тагын татар шәһәр тормышын киң колачлап яктыртуы белән дә игътибарны җәлеп итә. Анда вакыйгалар "Хәйрия җәмгыяте" залында, ресторанда, клубта, базарда, әдәбият кичәсендә һ. б. җирләрдә бара. Шуларны сурәтләү дәвамында автор милли яңарыш өчен көрәшнең еш кына кадими фанатизм, мәдәни наданлык, әхлакый түбәнлек, икейөзлелек, эчү-тартуга б��релү, нәфес колы булу кебек күренешләр белән очрашуын күрсәтә. Җәдитчелек идеяләрен яклап язылган бу әсәрдә, табигый, әлеге күренешләр кадимчеләрнең сатира утына алына. +Әлеге комедия тагын татар шәһәр тормышын киң колачлап яктыртуы белән дә игътибарны җәлеп итә. Анда вакыйгалар "Хәйрия җәмгыяте" залында, ресторанда, клубта, базарда, әдәбият кичәсендә һ.б. җирләрдә бара. Шуларны сурәтләү дәвамында автор милли яңарыш өчен көрәшнең еш кына кадими фанатизм, мәдәни наданлык, әхлакый түбәнлек, икейөзлелек, эчү-тартуга бирелү, нәфес колы булу кебек күренешләр белән очрашуын күрсәтә. Җәдитчелек идеяләрен яклап язылган бу әсәрдә, табигый, әлеге күренешләр кадимчеләрнең сатира утына алына. Г. Камал комедияләре идея-проблематика ягыннан гына түгел, жанр-стиль табигате буенча да яңарышка йөз тота. Мисал өчен, аларда моңа кадәрге көнкүреш сатирик комедияләренең традицион сыйфатлары шактый үзгәрә. Драматург сатирик образның тормышчанлыгын, мөстәкыйльлеген сакларга омтыла. Мәгълүм булганча, үз комедияләрендә автор, тамашачыны ышандыру теләге белән, комик алымнарның бик гадиләрен генә куллана, гайре табигый арттырулардан тыелып тора, образның тормышчан пропорциясен саклый. Шул ук вакытта әлеге әсәрләрдә көчле ирониянең юлдашы булган гиперболалар да урын ала. -Г. Камалның халык эстетикасына һәм халык көлү культурасына турылыклы булуы аның пьесаларының ныклы фольклористикэтнографик нигезен тәшкил итә. Аеруча көнкүреш пьесаларында ул халык җырларын, мәкальләрен, әйтемнәрен, бәетләрен, ырымнарын, йолаларын, мәхәббәт хатларының традицион формаларын һ. б. уңышлы файдалана. Мондый үзенчәлекләр аның совет чоры драматургиясендә дә күзәтелә. Шундый халыкчан әсәрләренең берсе - "Хафизәләм-иркәм" (1921 - 1922). Әйтергә кирәк, Г. Камал пьесаларына хас мондый сыйфатлар аның кайбер замандашлары иҗатында да күзәтелә. Мәсәлән, М. Фәйзи дә фольклор һәм этнографик детальләрне үзенең "Яшьләр алдатмыйлар", "Авыл бәйрәме", "Галиябану" кебек пьесаларында актив файдалана. -Татар халык эстетикасы исламның фәлсәфи, әхлакый, социаль, мәдәни һ. б. казанышлары белән дә сугарылган булуы сәбәпле, Г. Камал иҗатында соңгыларының да йогынтысы шактый сизелә. Мәсәлән, заманның бозыклыкларын фаш иткәндә ул имансызлык, риялык, хәрәм, нәфес, хыянәт кебек төшенчәләр турында сүз алып бара, ислам дине категорияләренә дә таяна. Бер үк вакытта Г. Камал үз әсәрләрендә дини-мифологик мотивларны, ышануларны һәм йолаларны оста файдалана. Алар аңа татар кешесенең рухи дөньясын, социаль психологиясен нечкәләп ачуда ярдәм итәләр. Әдип пьесаларында хатын- кыз образларының сурәтләнешен моңа мисал итеп алырга мөмкин. +Г. Камалның халык эстетикасына һәм халык көлү культурасына турылыклы булуы аның пьесаларының ныклы фольклористикэтнографик нигезен тәшкил итә. Аеруча көнкүреш пьесаларында ул халык җырларын, мә��альләрен, әйтемнәрен, бәетләрен, ырымнарын, йолаларын, мәхәббәт хатларының традицион формаларын һ.б. уңышлы файдалана. Мондый үзенчәлекләр аның совет чоры драматургиясендә дә күзәтелә. Шундый халыкчан әсәрләренең берсе - "Хафизәләм-иркәм" (1921 - 1922). Әйтергә кирәк, Г. Камал пьесаларына хас мондый сыйфатлар аның кайбер замандашлары иҗатында да күзәтелә. Мәсәлән, М. Фәйзи дә фольклор һәм этнографик детальләрне үзенең "Яшьләр алдатмыйлар", "Авыл бәйрәме", "Галиябану" кебек пьесаларында актив файдалана. +Татар халык эстетикасы исламның фәлсәфи, әхлакый, социаль, мәдәни һ.б. казанышлары белән дә сугарылган булуы сәбәпле, Г. Камал иҗатында соңгыларының да йогынтысы шактый сизелә. Мәсәлән, заманның бозыклыкларын фаш иткәндә ул имансызлык, риялык, хәрәм, нәфес, хыянәт кебек төшенчәләр турында сүз алып бара, ислам дине категорияләренә дә таяна. Бер үк вакытта Г. Камал үз әсәрләрендә дини-мифологик мотивларны, ышануларны һәм йолаларны оста файдалана. Алар аңа татар кешесенең рухи дөньясын, социаль психологиясен нечкәләп ачуда ярдәм итәләр. Әдип пьесаларында хатын- кыз образларының сурәтләнешен моңа мисал итеп алырга мөмкин. Драматургия өлкәсендә зур гына тәҗрибә туплаган Г. Камал башка драматурглар иҗаты белән дә актив кызыксына, аларга үз бәясен биреп килә. Мәсәлән, И. Богдановның "Помада мәсьәләсе" комедиясенә рецензиясендә ул әлеге әсәрне болай бәяли: "Бу комедиядә, кеше көлдерү өчен диеп, һичбер урынсыз көлке сүз язылмаган. Ләкин комедиядә тасвир ителгән кыяфәтләрнең һәрберсенең табигать вә кыйланышлары һәм, шул кыйланышлары өстенә, үзләренең үзләренә бик зур хөсне заннары (яхшы уй, фикер) илә сөйләгән сүзләре һәм гарыз кыйлган (әйтү, белдерү) фикерләре хакыйкатән (чынлыкта) көленечтер". Әлеге фикердән күренгәнчә, Г. Камал рецензиясендә пьесаның реалистик характерда булуына басым ясый һәм әсәрнең уңышын да, барыннан да элек, шунда күрә. Үз иҗатын да реализм юнәлешендә үстерә барып, Г. Камал аның милли эчтәлеген гәүдәләндерүдә халык көлү культурасы, теленең бай сәнгати сурәтләү мөмкинлекләреннән актив файдалана һәм шул нигездә ХХ гасыр башы татар әдәби хәрәкәтенең алгы сафына чыга. Г. Камалның чордашы булган Г. Исхакый да (1878 - 1954) яңа заман татар драматургиясе формалашуга һәм аны үсешенә сизелерлек өлеш кертә. Милләт яшәешен кискен һәм кыю үзгәртү тарафдары булган Г. Исхакый, сәхнә әсәрләрендә дә сәясәтче-публицист булып кала. Аның пьесалары "Ике йөз елдан соң инкыйраз" дигән программ характердагы әсәре идеяләрен яктыртуга хезмәт итәләр. Андагы программ тезисларның берсе алга таба милләтне кемнәр җитәкләргә тиешлеге, ягъни "халык һәм җитәкче" мәсьәләсе белән бәйләнгән. Мәгълүм ки, Г. Коләхмәтов драматургиясендә дә "гавам һәм җитәкче", "гавам һәм пәйгамбәр" проблемасы үзәккә куела. ХХ гасыр башында, яңа сәяси партияләр канат җәйгәндә, милләт яңа үсеш юлы сайлаганда, яңа идеологияләр мәйдан даулаганда, әлеге проблеманың алгы сызыкка чыгуы табигый күренеш иде. Мондый проблеманы үзәккә кую илдә хакимиятне үзгәртү өчен алып барылган сәяси көрәшкә аваздаш булып чыга. Шуңа хөр фикер тарафдарларын, фидакяр бунтарьларны эзәрлекләү ХХ гасыр башында аеруча көчәя һәм мәрхәмәтсез төс ала. 1905 ел революциясе чорында азмы-күпме сүрелеп торганнан соң, реакция башлангач, ул яңадан дәвам итә. -Әлеге шартларда Г. Коләхмәтов төрмә салкынын татый, Г. Камал судка бирелә, "Сәйяр" труппасы даими күзәтелә, Иж-Бубый мәдрәсәсе укытучылары хөкемгә тартыла, Х. Ямашев серле үлә, Г. Исхакый зинданга ябыла һ. б. Әмма көрәш дәвам итә. Социалист-революционерлар (эсерлар) партиясе әгъзасы Г. Исхакый, 1907 - 1913 елларда зинданда һәм сөргендә иҗтимагый-сәяси чыныгу алып, проза әсәрләрендә дә, пьесаларында да заман алга куйган мөһим мәсьәләләрне яктырта. Дөрес, аларның кайберләре үз чорында сәхнәгә менми калалар, соңрак куелалар. Мәсәлән, патша хөкүмәтенең көчләп чукындыру сәясәтен фаш иткән "Зөләйха" трагедиясе дә, татар яшьләренең революция хәрәкәтендә катнашуларын чагылдырган "Тартышу" драмасы да цензура тозакларын үтә алмый. +Әлеге шартларда Г. Коләхмәтов төрмә салкынын татый, Г. Камал судка бирелә, "Сәйяр" труппасы даими күзәтелә, Иж-Бубый мәдрәсәсе укытучылары хөкемгә тартыла, Х. Ямашев серле үлә, Г. Исхакый зинданга ябыла һ.б. Әмма көрәш дәвам итә. Социалист-революционерлар (эсерлар) партиясе әгъзасы Г. Исхакый, 1907 - 1913 елларда зинданда һәм сөргендә иҗтимагый-сәяси чыныгу алып, проза әсәрләрендә дә, пьесаларында да заман алга куйган мөһим мәсьәләләрне яктырта. Дөрес, аларның кайберләре үз чорында сәхнәгә менми калалар, соңрак куелалар. Мәсәлән, патша хөкүмәтенең көчләп чукындыру сәясәтен фаш иткән "Зөләйха" трагедиясе дә, татар яшьләренең революция хәрәкәтендә катнашуларын чагылдырган "Тартышу" драмасы да цензура тозакларын үтә алмый. Архангельдан ике йөз чакрымдагы Пинега шәһәрендә сөргендә булганда да Г. Исхакый милли театр һәм драматургия үсешен кайгырта. Моны аның С. Рәмиев, Г. Коләхмәтов пьесаларына язган уңай рецензияләре дә раслый. Алар әдипнең хөрлек идеяләренә, бунтарь рухлы сәхнә әсәрләренә өстенлек бирүен дә күрсәтәләр. 1908 елда сөргеннән Петербургка качып килгәч, Г. Исхакый "Кыямәт" (1909) һәм "Җәмгыять" (1909) комедияләрен, "Мөгаллимә" (1913) драмаларын яза. Башкалада эзәрлекләү башлангач, Төркиягә китә. Анда проза әсәрләре белән бергә, атаклы "Зөләйха" (1911) драмасын да иҗат итә. Бер үк вакытта иҗтимагый-сәяси карашлары үсеше белән бәйле рәвештә, Г. Исхакый үз иҗатында, шул исәптән драматургия өлкәсендә дә, билгеле бер дәрәҗәдә эволюция кичерә. Бу өлкәдәге иҗатын "Өч хатын берлә тормыш" драмасы (1900) һәм "Ике гашыйк" комедиясе (1901) кебек мәгърифәтчел идеяләрне яктырткан әсәрләрдән башлап, ул алга таба "Мөгаллим" (1906), "Алдымбирдем" (1907), "Тартышу" (1908) драмаларында милләт яшәешенең шул чор белән бәйләнешле мөһим иҗтимагый-социаль мәсьәләләренә йөз тота. " Мөгаллим " белән " Алдым-бирдем"дә алар, нигездә, җәдитчелек программасы рухында хәл ителсә, "Тартышу"да исә татар яшьләренең руслар белән бергә революция өчен көрәшкә, яңа идеяләргә тартылулары да чагыла. "Халык һәм җитәкче" проблемасы ягыннан караганда, "Мөгаллим", "Кыямәт", "Җәмгыять" пьесалары аерым игътибарга лаек. Әлеге әсәрләрнең дә цензор В. Смирнов тарафыннан тоткарлануының төп сәбәбе - аларда татар дөньясындагы торгынлыкны кире кагып, яңарышка омтылуны чагылдыру белән бәйләнгән иде. Әйтергә кирәк, Г. Исхакый пьесаларында чагылыш тапкан мондый идеяләр башка драматургларның да игътибарын җәлеп итә. Мәсәлән, "Мөгаллим" драмасында яктыртылган милли яшәешне яшьләр тарафыннан яңарту идеясе тагын Г. Коләхмәтовның "Яшь гомер" һәм "Ике фикер", К. Тинчуринның "Беренче чәчәкләр", Ф. Әмирханның "Яшьләр" пьесаларында да урын ала. Г. Исхакыйның "Мөгаллим" драмасына игътибар итсәк, әсәрнең үзәк герое Салих, яшь мөгаллим буларак, авылга килә, җәдитчеләрчә халыкның "күзен ачарга" алына. Әмма авылның иске карашлы кешеләре, һәркайсы үзләренчә интектереп, егетнең белемгә булган омтлышын сүндерәләр, хыялларын җимерәләр. Нәтиҗәдә, Салих та, идеалларын югалтып, гадәти тар карашлы кешегә әверелә бара. Әсәр ахырында аны бу хәлдән шәһәрдән килгән мәдрәсә дусты Фазыл коткара. Әлеге әсәрдәге Салихка каршы торган искелек тарафдарларын Г. Исхакый "Кыямәт" сатирик комедиясендә әсәр үзәгенә алып һәм үткен фарс алымнары белән сурәтли. Комедиядә аның тискәре геройларының чын йөзен ачу чарасы булып Әхмәтнең "серле" йомыркасы тора. Ул Шаһияздан бай гаиләсен генә түгел, бөтен мәхәллә халкын зур борчуга сала. Йомырка кабыгына язылган "Ходай хәбәрен" уку һәм аңлату өчен шул тирәдәге барлык акыл ияләре, бик белемле саналган руханилар җыела. Үзләренең зур белгеч булуларын күрсәтү мөмкинлеге туудан файдаланып, алар бик теләп "акыл саталар". Чынлыкта әлеге "халык җитәкчеләре" үзләренең аек акылдан ерак догмалар, фанатизм һәм хорафат коллары, әхлакый яктан бозык булуларын күрсәтәләр. Әдип мондый социаль катлам кешеләренең милләт җитәкчеләре булуын анахронизм һәм көлке дип саный. @@ -180,50 +180,50 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе М. Фәйзинең әлеге драмалардан аерылып торган "Асылъяр"ында геройлар итеп узган заман кешеләре сайлана. Яшүсмерләр Ләлә белән Шәрәфнең мөгамәләсенә, мәхәббәтенә, дуслыгына максималистик, романтик, илаһи сыйфатлар хас. Дөрес, М. Фәйзи дә мәхәббәт, гаилә мәсьәләсен "ярлы һәм бай" яссылыгында ала, заман сәясәтенә хас социаль чыгыш ягын ассызыклый. Ләкин милли бердәмлеккә ирешү, якынлашу, туганлашу юлында мәхәббәтне бөек көч дип саный. Әдип кешелек кыйммәтләрен, милләтнең кадерле гореф-гадәтләрен, күп гасырлар дәвамында туплаган акылын, зирәклеген, иманын алгы планга чыгара, шулар ярдәмендә бәхеткә ирешү, җәмгыятьне үзгәртү мөмкин дип белдерә. Бу еллар пьесалары арасында Г. Исхакыйның "Дулкын эчендә" (1920), "Ике ут арасында" (1920) драмалары, "Җан Баевич" (1923) комедиясе аерым урын алып тора. "Г. Исхакыйның мөһаҗирлектә язган пьесалары сәнгатьчә эшләнеш ягыннан XX йөз башы драматургиябез традицияләрен дәвам иттерә. Ә менә идея-тематик яктан алар яңа традицияләргә нигез сала, жанр төрләре ноктасыннан да кайбер яңалыклар алып килә. Боларның нигезендә татар милләте язмышына кагылышлы, совет драматургиясе куя да, хәл итә дә алмаган мәсьәләләр ята". 1920 еллар татар драматургиясе, революция каршылыкларын чагылдырган әдәбият буларак, бай һәм чуар. Әсәрләрне идея-тематик, сәнгати үзенчәлек, камиллек сыйфатларына карап төркемләсәк, авторларның кайсы юнәлешләрдә ничек эш итүләрен төсмерләргә була. -Канлы көрәш көннәрен кешелексез, аяусыз бәрелеш рәвешендә тасвирлаган драмаларда туганлык, мәхәббәт проблемалары да үзәккә куела. Аларда революцион аскетизм идеяләренең ислам әхлагына каршы булуы, берәүләрнең икенчеләрне изүе, үтерүе чагылыш таба: Г. Ф. Сәйфи-Ниязбаевның 1905 ел вакыйгаларына караган "Беренче таң" (1917 -1918), Ш. Госмановның Февраль революциясе алдында булган вакыйгаларны колачлаган "Беренче адым", "Бай кызы" (1922), Ш. Мәх мүднең "Гаскәр" (1925) һ. б. әсәрләре шундыйлардан. -Бу заман сәхнә әсәрләре арасында гади агитплакат рәвешендәге пьесалар да күп: Г. Баембитов, "Асылган" (1924); Р. Алмай, "Париж коммунасы" (1925); Ә. Гомәров, "Көннәр көнендә" (1925); Г. Бакиров, "Беренче җиңү" (1928); Г. Галиев, "Буталчык көннәрдә" (1925); Ш. Мостай, "Хәҗәйкә" (1926); М. Гафури, "Кызыл йолдыз" (1925); С. Гыйният, "Җиһан апа" (1928); Г. Дәмин, "Авыл серләре" (1928); "Кооператор хәйләсе", (1928); Ә. Мәҗитов, "Яңа тормышка" (1925); "Бәйрәм алдыннан", (1927); "Пар чиләк", (1928); Р. Ишморат, "Ун ел тулганда" (1927); "Пожар", (1929); Ә. Камал, "Биш меңле Гайнетдин" (1928); Г. Минский, "Яңа кешеләр" (1928); Ф. Хөсни, "Усаллар" (1929); А. Таһиров, "Кияү һәм кәләш" (1924), "Уеннан уймак" (1924), "Күчү чорында" (1926); М. Фәйзи, "Коммунага" (1924), "Кызыл йолдыз" (1923); В. Уразай, "Серле салаш" (1925); Г. Чыгтай, "Ачлык корбаннары" (1926) һ. б. +Канлы көрәш көннәрен кешелексез, аяусыз бәрелеш рәвешендә тасвирлаган драмаларда туганлык, мәхәббәт проблемалары да үзәккә куела. Аларда революцион аскетизм идеяләренең ислам әхлагына каршы булуы, берәүләрнең икенчеләрне изүе, үтерүе чагылыш таба: Г. Ф. Сәйфи-Ниязбаевның 1905 ел вакыйгаларына караган "Беренче таң" (1917 -1918), Ш. Госмановның Февраль революциясе алдында булган вакыйгаларны колачлаган "Беренче адым", "Бай кызы" (1922), Ш. Мәх мүднең "Гаскәр" (1925) һ.б. әсәрләре шундыйлардан. +Бу заман сәхнә әсәрләре арасында гади агитплакат рәвешендәге пьесалар да күп: Г. Баембитов, "Асылган" (1924); Р. Алмай, "Париж коммунасы" (1925); Ә. Гомәров, "Көннәр көнендә" (1925); Г. Бакиров, "Беренче җиңү" (1928); Г. Галиев, "Буталчык көннәрдә" (1925); Ш. Мостай, "Хәҗәйкә" (1926); М. Гаф��ри, "Кызыл йолдыз" (1925); С. Гыйният, "Җиһан апа" (1928); Г. Дәмин, "Авыл серләре" (1928); "Кооператор хәйләсе", (1928); Ә. Мәҗитов, "Яңа тормышка" (1925); "Бәйрәм алдыннан", (1927); "Пар чиләк", (1928); Р. Ишморат, "Ун ел тулганда" (1927); "Пожар", (1929); Ә. Камал, "Биш меңле Гайнетдин" (1928); Г. Минский, "Яңа кешеләр" (1928); Ф. Хөсни, "Усаллар" (1929); А. Таһиров, "Кияү һәм кәләш" (1924), "Уеннан уймак" (1924), "Күчү чорында" (1926); М. Фәйзи, "Коммунага" (1924), "Кызыл йолдыз" (1923); В. Уразай, "Серле салаш" (1925); Г. Чыгтай, "Ачлык корбаннары" (1926) һ.б. Азатлык хыяллары, милли аң уяну халык тарихына, мәдәниятенә игътибарны көчәйтә, этнографик һәм музыкаль әсәрләр ишәюгә китерә: К. Тинчуринның "Сүнгән йолдызлар" (1925), "Казан сөлгесе" (1923), "Зәңгәр шәл" (1926), Г. Кутуйның "Балдызкай" (1923), М. Фәйзинең "Ак калфак" (1922), Т. Гыйззәтнең "Наёмщик" (1925), Г. Камалның "Хафизәләм-иркәм" (1922) әсәрләре шушы сыйфатлары белән иҗади аңны, башка әдәби төрләрне үзгәртүгә тәэсир ясый. Татар драматургиясенең милли традицияләре шушы юнәлештә саклана. Замана каршылыклы булуга карамастан, татар сәхнә сәнгате жанр төрлелегенә, киң колачлы милли әсәрләргә омтыла. Музыкаль драмаларның дәвамы рәвешендә беренче татар операсы "Сания" (1925) иҗат ителә (С. Габәши, Г. Әлмөхәммәдов, Ю. Виноградов музыкасы). Шул ук авторлар 1927 елда "Эшче" операсын (М. Гафури либреттосы) язалар. 1930 елларда туачак татар операларына алар ышанычлы нигез була. -Татар халкының үз дәүләтчелеге, яңача яшәү өчен гасырларга сузылган көрәше һәм, ниһаять, Татарстан Автономияле Республикасы төзелү бу турыдагы тарихи һәм тарихи-документаль чыганаклар нигезендә әсәрләр язу ихтыяҗын үстерә. Сталин репрессияләре көчәя барган, "байлар" сыйныф буларак бетерелүгә хөкем ителгән заманда әлеге әсәрләр, халыкның көрәш тарихын, батырлыгын, михнәтләрен, өметләрен, идеалларын искә төшереп, милли аңны ныгытуда мөһим эш башкаралар. Моның мисаллары: К. Тинчуринның "Ил" (1927), Ф. Бурнашның "Авыл яшьләре" (1929), "Олы юл белән" (1929), Т. Гыйззәтнең "Наёмщик", "Талир тәңкә" (1922), "Кызыл карчыга" (1928), М. Галәүнең "Пугач явы" (1926), Г. Кутуйның "Казан" (1927), "Тәхет йә мәхәббәт" (1927), Н. Галимовның "Казан өчен көрәш" (1927), А. Таһировның "Ач һәм ялангачлар" (1924), "Тәхетләргә ләгънәт" (1924), Г. Чыгтайның "Ачлык корбаннары" (1926) һ. б. әсәрләр. -Сыйнфый көрәшне көннән-көн кискенләштерү сәясәте көчәя бару сәбәпле, 1920 елларның икенче яртысында илдә гомуми шикләнү, дошман эзләү, ясалма конфликтлар киң колач ала, канлы золымга әверелә. Тормыш агышы да, тарих та шул кануннарга буйсындырыла. Табигый, тоталитар системадагы әдәбият та болардан сизелерлек читләшә алмый. Мондый шартларда язылган сәхнә әсәрләре шуны раслый: Һ. Такташның "Күмелгән кораллар" (1927), "Камил" (1930), Ш. Камалның "Ут" (1928), "Козгыннар оясында" (1929), Ф. Сәйфи-Казанлының "Закуан мулла шәҗәрәсе" (1929), Г. Кутуйның "Җавап" (1929), Р. Ишморатның "Данлы чор" (1930), "Пожар" (1929), Ф. Хөснинең "Усаллар" (1929), Г. Дәминнең "Авыл серләре" (1928), "Кооператор хәйләсе" (1928) һ. б. әсәрләрдә заман проблемалары, дошман эзләү мотивлары төрле дәрәҗәдә күрсәтелә. +Татар халкының үз дәүләтчелеге, яңача яшәү өчен гасырларга сузылган көрәше һәм, ниһаять, Татарстан Автономияле Республикасы төзелү бу турыдагы тарихи һәм тарихи-документаль чыганаклар нигезендә әсәрләр язу ихтыяҗын үстерә. Сталин репрессияләре көчәя барган, "байлар" сыйныф буларак бетерелүгә хөкем ителгән заманда әлеге әсәрләр, халыкның көрәш тарихын, батырлыгын, михнәтләрен, өметләрен, идеалларын искә төшереп, милли аңны ныгытуда мөһим эш башкаралар. Моның мисаллары: К. Тинчуринның "Ил" (1927), Ф. Бурнашның "Авыл яшьләре" (1929), "Олы юл белән" (1929), Т. Гыйззәтнең "Наёмщик", "Талир тәңкә" (1922), "Кызыл карчыга" (1928), М. Галәүнең "Пугач явы" (1926), Г. Кутуйның "Казан" (1927), "Тәхет йә мәхәббәт" (1927), Н. Галимовның "Казан өчен көрәш" (1927), А. Таһировның "Ач һәм ялангачлар" (1924), "Тәхетләргә ләгънәт" (1924), Г. Чыгтайның "Ачлык корбаннары" (1926) һ.б. әсәрләр. +Сыйнфый көрәшне көннән-көн кискенләштерү сәясәте көчәя бару сәбәпле, 1920 елларның икенче яртысында илдә гомуми шикләнү, дошман эзләү, ясалма конфликтлар киң колач ала, канлы золымга әверелә. Тормыш агышы да, тарих та шул кануннарга буйсындырыла. Табигый, тоталитар системадагы әдәбият та болардан сизелерлек читләшә алмый. Мондый шартларда язылган сәхнә әсәрләре шуны раслый: Һ. Такташның "Күмелгән кораллар" (1927), "Камил" (1930), Ш. Камалның "Ут" (1928), "Козгыннар оясында" (1929), Ф. Сәйфи-Казанлының "Закуан мулла шәҗәрәсе" (1929), Г. Кутуйның "Җавап" (1929), Р. Ишморатның "Данлы чор" (1930), "Пожар" (1929), Ф. Хөснинең "Усаллар" (1929), Г. Дәминнең "Авыл серләре" (1928), "Кооператор хәйләсе" (1928) һ.б. әсәрләрдә заман проблемалары, дошман эзләү мотивлары төрле дәрәҗәдә күрсәтелә. Яңа заманның коммунистик идеологиясен, аның лексиконын, лозунгларын үз мәнфәгатьләре, карьералары өчен файдаланучы икейөзле активистлар, хуҗалар, дәүләт хезмәткәрләре, "бозык" коммунистлар, бушкуык иҗатчылар катлавын фаш иткән әсәрләр 1920 еллар драматургиясенең сәламәт агымын хасил итте. Андый пьесалар авторлары, тоталитар режим репрессияләре шартларында фидакяр шәхесләр буларак, хаклыкны бәян иттеләр. Моның ачык мисаллары итеп М. Галәүнең "Салам торханнар" (1926), Н. Исәнбәтнең "Культур Шәңгәрәй" (1925), "Пикүләй Шәрәфи" (1927), "Портфель" (1929), К. Әмиринең "Печән базары" (1925), "Казан кызы" (1925), К. Тинчуринның "Хикмәтле доклад" (1928), Ф. Бурнашның "Илһам" (1928) пьесаларын китерергә була. Күренә ки, 1920 еллар драматургиясе, гомумән алганда, тоталитаризм елларының агитация һәм пропаганда максатларына йөз белән борыла. Г. Нигъмәтинең "Граҗданнар сугышы елларында безнең (...) әдәбият беренче нәүбәттә агитациягә хезмәт итте, һәм язучыларыбыз да үзләрен, аңлапмы-аңламыйчамы, агитатор итеп хис кылдылар" дигән сүзләре чор әдәбиятына бик дөрес бәя булып яңгырый. Акрынлап, драматургия тормышның табигый агышын чагылдырудан нык читләшә. Яң�� заманның хакимлек итүче идеологиясе язучыга үз таләпләрен куя. Мондый шартларда революциягә кадәр тарихи әһәмиятле пьесалар язган талантлы драматурглар кискен торгынлыкка килеп керәләр. Г. Камал, М. Фәйзи, К. Тинчурин, Ш. Камал кебек язучыларның әлеге елларда иҗат ителгән пьесалары нәкъ менә шул турыда сөйли. Мондый мөнәсәбәт әдәби мираска да кагыла. Бу хәлне, мәсәлән, Ф. Әмирхан язмышында ачык күрергә мөмкин. Классик язучы "Октябрь инкыйлабыннан соң очар канатлары каерылган тау бөркетенә охшап калды. (...) Татар театры репертуарыннан Ф. Әмирхан ның пьесалары чыгарып ташланды. Матбугат идарәләре аңа аркан борылды". Заман тәнкыйте, шул елларның актуаль дип саналган темаларына язылган агитацион юнәлешле пьесаларга өстенлек биреп, драматургиянең бөтен эчтәлеген, пафосын үзгәртүгә зур өлеш кертә. Тәнкыйтьнең вульгар социологик эчтәлек алуы һәм ачыктан-ачык террор рәвешендә эш итүе аяныч нәтиҗәләргә китерә. "Партия юлыннан" баручы байтак драматургларыбыз халыкның "якты киләчәге"н сыйнфый көрәшләр нәтиҗәсе итеп күрәләр, күпчелек пьесаларда "яңа җәмгыять төзүче геройлар"ны алгы планга чыгаралар. Бу юнәлештә үтемле җанр формалары барлыкка килә. Агитпьесалар, сатирик комедияләр белән бергә, тарихи-революцион драма, музыкаль драмалар туа. Бу әсәрләрнең күпчелегендә "элекке"не инкяр итү, "яңа"ны раслау идеясе үзәккә алына. Әлеге төп максатка төрле жанрларда төрлечә ирешелә. -Революциягә кадәр үк милли-азатлык көрәшендә чыныгу алган бер төркем талантлы драматурглар яңа шартларда да мәсьәләгә үз карашларын белдерергә омтылалар. Бу яктан Н. Исәнбәтнең 1920 еллар драматургиясе аерым игътибарга лаек. Аның "Һиҗрәт" (1923), "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи", "Портфель" комедияләрендә чорның кимчелекле күренешләре кискен сатира коралы белән фаш ителә. Гаделсезлек юлына авышкан революцион хәрәкәт үзенең хакыйкатьне даулау мәгънәсен югалта, аның йогынтысындагы шәхесләрне трагикомик ситуациягә куя. Шундый халәт Н. Исәнбәтнең "Һиҗ рәт" комедиясендә тасвирлана. Команда-административ методларга күчү, традицияләрне, мирасны инкяр итү нинди мәгънәсезлекләр, көлке хәлләр китереп чыгаруын ачкан пьесаларда "кызылланып", үз мәнфәгатьләрен канәгатьләндереп калырга омтылган типлар калкып чыга. Тәнкыйть моның өчен драматургның үзен ут астына ала: "Нәкый Исәнбәт совет төзелешендәге уңышларны һәм уңай типларны күрә алмый. (...) Ул "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи" һ. б. әсәрләрендә дә шул ук моментларны бирде, совет кешеләреннән көлде", - дип язды Г. Гозәеров, "Портфель"не бәяләгәндә. -Татар драматургиясе 1917 елдан соң да үзенең революциягә кадәрге гуманистик казанышларына таянып үсәргә омтылышлар ясый. "Легендаларга нигезләнгән" пьесалар дип йөртелгән әсәрләр, асылда, Көнчыгыш романтизмы традицияләрен дәвам итәләр. Тарихи драматургиябезнең бер тармагы буларак та әдәбиятта ��ларның үз урыннары бар ("Таһир-Зөһрә", "Бүз егет", "Туктамыш хан", "Сөембикә" һ. б.). +Революциягә кадәр үк милли-азатлык көрәшендә чыныгу алган бер төркем талантлы драматурглар яңа шартларда да мәсьәләгә үз карашларын белдерергә омтылалар. Бу яктан Н. Исәнбәтнең 1920 еллар драматургиясе аерым игътибарга лаек. Аның "Һиҗрәт" (1923), "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи", "Портфель" комедияләрендә чорның кимчелекле күренешләре кискен сатира коралы белән фаш ителә. Гаделсезлек юлына авышкан революцион хәрәкәт үзенең хакыйкатьне даулау мәгънәсен югалта, аның йогынтысындагы шәхесләрне трагикомик ситуациягә куя. Шундый халәт Н. Исәнбәтнең "Һиҗ рәт" комедиясендә тасвирлана. Команда-административ методларга күчү, традицияләрне, мирасны инкяр итү нинди мәгънәсезлекләр, көлке хәлләр китереп чыгаруын ачкан пьесаларда "кызылланып", үз мәнфәгатьләрен канәгатьләндереп калырга омтылган типлар калкып чыга. Тәнкыйть моның өчен драматургның үзен ут астына ала: "Нәкый Исәнбәт совет төзелешендәге уңышларны һәм уңай типларны күрә алмый. (...) Ул "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи" һ.б. әсәрләрендә дә шул ук моментларны бирде, совет кешеләреннән көлде", - дип язды Г. Гозәеров, "Портфель"не бәяләгәндә. +Татар драматургиясе 1917 елдан соң да үзенең революциягә кадәрге гуманистик казанышларына таянып үсәргә омтылышлар ясый. "Легендаларга нигезләнгән" пьесалар дип йөртелгән әсәрләр, асылда, Көнчыгыш романтизмы традицияләрен дәвам итәләр. Тарихи драматургиябезнең бер тармагы буларак та әдәбиятта аларның үз урыннары бар ("Таһир-Зөһрә", "Бүз егет", "Туктамыш хан", "Сөембикә" һ.б.). Романтик драматургиянең дини-мифологик образлылыкка корылган тармагы киң фәлсәфи фикерләрне иңләүгә зур мөмкинлекләр бирә. Мондый әсәрләр төркемендә шигырь белән язылган "Җир уллары трагедиясе" (Һ. Такташ, 1921), "Зар" (К. Тинчурин, 1923) аерым урын алып торалар. Сыйнфый аерманы килешмәс каршылыкка әверелдерү сәясәте табигый агышындагы тормышны газаплы драматик күренешләр дөньясына әйләндерә. Әлбәттә, бу драматизм көрәш вакыйгалары эчендә яшәүче революционерлар һәм алар тирәлегендәге кешеләр язмышына аеруча хас. Шуңа әлеге проблема революция көндәлеген бәян иткән драматургиянең үзәгендә урын ала. Ф. Бурнашның "Шәмсия" (1922), Ш. Госмановның "Бай кызы" драмаларында бу мәсьәлә психологик планда анализлана. 1930 еллар тарихка тоталитар системаның үзенчәлекле этабы, сыйнфый көрәшнең тагын да киңәйгән, тирәнәйгән чоры булып кереп кала. Сыйнфый көрәшне нигезләү фәлсәфәсе төрле сәнгати чаралар аша халыкка җиткерелә. Әлеге идеологиягә буйсындырылган мәдәни тормышның бер өлеше буларак, театр һәм драматургия дә заманның шул үзенчәлекләрен чагылдырдылар. Моны пьесаларның идея-тематикалары, эзлекле проблематикалары, театрларның репертуарлары раслап тора. -Беренче чиратта тарихи-революцион эчтәлекле пьесаларга җитди игътибар бирелә: В. Вәлиев-Сульва, "О-два" (1931); Ф. Бурнаш, "Лачыннар" (пьеса - 1932, либретто - 1935), "Кара пәрдә" (1934), "Таң" (1936); Ш. Госманов, "Кичеккән фәрман" (1932); Т. Гыйззәт, "Бишбүләк" (1932); Н. Исәнбәт, "Болак арты республикасы" (1939) һ. б. Аларда революцион вакыйгалар романтик алымнар белән артык күтәренке рухта тасвирлана. Геройлар, тарихи шәхесләр шундый яңгырашта бирелсәләр дә, пьесалар заман тәнкыйтендә югары бәяләнмиләр. Сәбәбе, бердән, романтизмны өнәмәү, аны "идеализм" дип санау, "вак буржуаз-индивидуалистик романтизм позициясе" дип карау булса, икенчедән, реаль тарихтан читләшү, чынбарлыкны бозмыйча чагылдыру тәҗрибәсе җитмәү, моның өчен иҗтимагый-сәяси, идеологик шартлар кырыс булу дип күрсәтелә ала. +Беренче чиратта тарихи-революцион эчтәлекле пьесаларга җитди игътибар бирелә: В. Вәлиев-Сульва, "О-два" (1931); Ф. Бурнаш, "Лачыннар" (пьеса - 1932, либретто - 1935), "Кара пәрдә" (1934), "Таң" (1936); Ш. Госманов, "Кичеккән фәрман" (1932); Т. Гыйззәт, "Бишбүләк" (1932); Н. Исәнбәт, "Болак арты республикасы" (1939) һ.б. Аларда революцион вакыйгалар романтик алымнар белән артык күтәренке рухта тасвирлана. Геройлар, тарихи шәхесләр шундый яңгырашта бирелсәләр дә, пьесалар заман тәнкыйтендә югары бәяләнмиләр. Сәбәбе, бердән, романтизмны өнәмәү, аны "идеализм" дип санау, "вак буржуаз-индивидуалистик романтизм позициясе" дип карау булса, икенчедән, реаль тарихтан читләшү, чынбарлыкны бозмыйча чагылдыру тәҗрибәсе җитмәү, моның өчен иҗтимагый-сәяси, идеологик шартлар кырыс булу дип күрсәтелә ала. Шулай да андый пьесалар тарихи һәм тарихи-документаль җирлекл е әсәрләр иҗат итү тәҗрибәсе туплау һәм тарих сабагы булу ягыннан әһәмиятле иделәр. Ф. Бурнаш, шагыйрь буларак, "Лачыннар" драмасында Урта Азиядәге революцион көрәш вакыйгаларын романтик поэма яңгырашында бәян итә, идеаллаштырылган легендар геройларын лачыннарга тиңли. Әсәрдәге күтәренке рух аны опера либреттосы итеп эшләргә табигый мөмкинлекләр бирә. Әдипнең "Таң" әсәрендә дә ак чехлар белән көрәш, революция романтикасы белән "куертылып", тарихи-документаль җирлектә сурәтләнә. Ш. Госмановның "Кичеккән фәрман" сәяси-публицистик пьесасында (автор аны тарихи драма буларак иҗат итә) көрәшче- җитәкче образы үзәктә тора. Харис Садыйков (прототибы - Зәки Вәлиди), революциядә актив катнашкан дәүләт эшлеклесе буларак, халыктан аерылган, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртучы, сәяси карашларын үзгәртеп торучы шәхес итеп тасвирлана. Аның якын көрәштәшләре дә (мәсәлән, Мәсгут) шул рухта сурәтләнәләр. Автор, социалистик революцияне зарури санап, Харисларның драматик хәлдә, "тарих чүплегендә" булу сәбәпләрен аларның үзләренә кайтарып калдыра, иҗтимагый- сәяси чынбарлыкны мәҗбүри кабул итү карарларын соңарган, "кичеккән фәрман" дип бәяли. Милли республикалар төзү тарихы Н. Исәнбәтнең "Болак арты республикасы" комедиясендә дә заманча чагылыш таба. Биредә әлеге "республика"ның көлке дәрәҗәдә кечкенә һәм мәнфәгати тар булуы ассызыклана. Сәяси памфлет рәвешендә язылган бу әсәрдә төрле социаль катлау вәкилләре, милли оешмалар Идел-Урал штаты төзү проектына үз мөнәсәбәтләрен белдерәләр. Әмма халыкның әйдәманнары үзара каршылыкларга, таркаулыкка кереп батканнар, уңай нәтиҗәгә ирешә алмыйлар. Автор моны сәяси наданлык, шәхси мәнфәгатьләр, мин-минлек, иллюзияләргә бирелү кебек күренешләр мисалында анализлый, үткен ирония чаралары белән тасвирлый. Т. Гыйззәт "Бишбүләк" музыкаль драмасында бер авылның революцион даулы көннәрдәге яшәешен тергезә, гади кешеләрнең кискен борылыш чорындагы уй-хисләрен, каршылыкларын, өмет-ышанычларын, җыр-моңнарын тамашачыга җиткерә. Революция тарихын чагылдырган әсәрләрендә татар драматурглары тарихи шәхесләр образларын иҗат итәргә дә омтылыш ясыйлар, тик схематик тасвирлаудан ерак китә алмыйлар. Сүз В. ВәлиевСульваның "О-два" әсәрендәге Ворошилов, Блюхер; Н. Исәнбәтнең басылмаган "Октябрь" пьесасындагы Ленин эшчәнлеге; Р. Ишморат белән Фәтхуллинның "Ялкынлы яшьлек" әсәрендәге студент В. Ульянов (Ленин) образлары хакында бара. -Әлеге әсәрләргә халык тарихын киң планда тасвирлаган, колониаль Россия шартларындагы тормышны сурәтләгән, яшәешне "элек һәм хәзер" рәвешендә чагыштыру вазифасын башкарган пьесалар якын торалар. Алар арасында тарихи мәгълүмат биреп, халыкның милли үзаңын уяту, тарихи шәхесләрне күз алдына бастыру ягыннан әһәмиятле әсәрләр дә бар иде: Т. Гыйззәтнең "Чаткылар" (1934), "Ташкыннар" (1937); Н. Исәнбәтнең "Миркәй белән Айсылу" (1935); Г. Камалның "Өч тормыш" (1933); Ш. Камалның "Козгыннар оясында" (1930); Ф. Митрофановның 1918 - 1919 еллар керәшеннәр тормышыннан алып язылган "Кирилла бабай" (1931); Һ. Такташның "Камил" (1930); Ә. Фәйзинең "Качкын" (1936, либретто), "Тукай" (1938), "Тукай Җаекта" (1938), "Пугачёв Казанда" (1940); М. Җәлилнең "Алтынчәч" (1939, либретто); М. Әблиевнең "Шәмсекамәр" (1937) һ. б. +Әлеге әсәрләргә халык тарихын киң планда тасвирлаган, колониаль Россия шартларындагы тормышны сурәтләгән, яшәешне "элек һәм хәзер" рәвешендә чагыштыру вазифасын башкарган пьесалар якын торалар. Алар арасында тарихи мәгълүмат биреп, халыкның милли үзаңын уяту, тарихи шәхесләрне күз алдына бастыру ягыннан әһәмиятле әсәрләр дә бар иде: Т. Гыйззәтнең "Чаткылар" (1934), "Ташкыннар" (1937); Н. Исәнбәтнең "Миркәй белән Айсылу" (1935); Г. Камалның "Өч тормыш" (1933); Ш. Камалның "Козгыннар оясында" (1930); Ф. Митрофановның 1918 - 1919 еллар керәшеннәр тормышыннан алып язылган "Кирилла бабай" (1931); Һ. Такташның "Камил" (1930); Ә. Фәйзинең "Качкын" (1936, либретто), "Тукай" (1938), "Тукай Җаекта" (1938), "Пугачёв Казанда" (1940); М. Җәлилнең "Алтынчәч" (1939, либретто); М. Әблиевнең "Шәмсекамәр" (1937) һ.б. Мондый әсәрләрнең бер төркеме шактый тормышчан, үткен сюжетлы, кискен конфликтлы булулары белән еллар дәвамында татар театрлары репертуарын бизәп тордылар. Әлбәттә, заман таләп иткәнчә, ��ларда да сыйнфый көрәшне куерту, татарларның революциягә килү юлын ассызыклап тасвирлау сизелә. Психологик анализга салкын караш тормышчан, тирән кичерешле характерлар тууга тоткарлык ясый. Бу елларда психологизмны "буржуаз биологизм" дип санап, аны төрле рәвештә читкә кагу, "икеләнмәс" геройларга өстенлек бирү көчле булды. Бу юнәлештәге әсәрләрнең авторлары күренекле шәхес, фидакяр көрәшче, гуманист, патриот, изелгән халыкны, хезмәт ияләрен яклаучы образын иҗат итүгә басым ясыйлар. Драматургия татар халкының Октябрь революциясенә авырлыклар аша килү юлын, сыйнфый көрәшләрдә, илне социалистик үзгәртеп коруда катнашуын эзлекле чагылдырырга омтыла. Мондый сыйфатлар аеруча Т. Гыйззәтнең "Ташкыннар" драмасына хас. Аның үзәк герое Биктимер - авыл агае, 1930 елларның идеологик кануннары нигезендә эталон, үрнәк, камил социаль тип буларак иҗат ителгән персонаж. Шул сәбәпле, күп этнографик детальләр, вакыйгалар тормышчан булса да, сюжет агышы алдан ук билгеләнгән юнәлештә бара. Шуңа күрә "Ташкыннар"ны татар крестьяннарының чын тарихын чагылдырган пьеса буларак бәяләү дөрес булмас иде. Аерым бер очракларда татар драматурглары, социалистик революция идеяләре кысаларында калган хәлдә, гомумкешелек идеалларын күтәрәләр, гуманистик фикерләр яңгыраталар. Н. Исәнбәтнең "Спартак" трагедиясе моңа ачык мисал булып тора. Әсәрдә милли хис, туганлык, патриотлык турындагы фикерләр сыйныфлар сугышына һәм Европада баш калкыткан фашизмга каршы юнәлтелгән. Менә шундый гуманистик идеяләргә нигезләнгән әсәрнең финалы да чын азатлык өчен көрәш омтылышлары белән тәмамлана. Спартак: "Җирдә коллык бетми торып, адәм балалары өчен ирекле сөешү юк!.. Хокук, дәрәҗә, власть, мәхәббәт... Бар да товар! Юк! Минем юлым дөрес... мин ышанам хәзер! Җиңеп чыкканчы сугыш! Кире кайту юк!". -Бу елларда иҗат ителгән тарихи трагедияләрнең тагын берсе - Н. Исәнбәтнең "Идегәй" (1938 - 1941) әсәре. Ул тарихка һәм чыганак дастанга турылыклы рухта иҗат ителә. Герой кыю хәрби җитәкче, зирәк дәүләт эшлеклесе, драматик язмышлы ата, ил азатлыгы һәм иминлеге өчен көрәшүче фидакяр патриот буларак хәтердә кала. Заман "тәнкыйтьчеләре" әдипкә Идегәйне "хезмәт иясе вәкиле" итеп сурәтләргә тәкъдим итәләр. Алай тарихилык бозылачак дип, Н. Исәнбәт хакыйкать һәм сәнгати ирек гармониясен саклый: әлеге принципларны бозмаслык дәрәҗәдә генә эпоста булмаган "хезмәт ияләрен" әсәргә кертә (Янбулат, сукачы Килмәт, Чулпан һ. б.). -Халык тарихына игътибар көчәю драматургиядә тормышкөнкүреш, гореф-гадәт, тел-сөйләм һәм башка шундый якларга файдалы булды, этнографик сыйфатлар куәт алды. Боларга мисал итеп Т. Гыйззәтнең "Кыю кызлар" (1938), Н. Исәнбәтнең "Хуҗа Нас ретдин" (1939), "Түләк" (1939) һ. б. әсәрләрне китерергә мөмкин. -1930 еллар татар драматургиясе либретто жанры үсеше белән үзен чәлекле. Бу казаныш Татар дәүләт опера һәм балет театры эшли ба��лау, аның әдәби бүлек мөдире М. Җәлилнең оештыру хезмәтләре белән дә бәйле. Нәтиҗәдә милли музыкаль драматургия классик дәрәҗәгә күтәрелә. Бу юнәлештә М. Җәлил, Ф. Бурнаш, Ә. Фәйзи, Т. Гыйззәт аеруча күп эшлиләр. К. Нәҗминең "Разия" (1936), Ә. Фәйзинең "Сафа" (1939), "Шүрәле" (1938, балет либреттосы), "Зөлхәбирә" (1940), "Качкын" (1937), М. Җәлилнең "Алтын чәч" (1939), "Илдар" (1940), Т. Гыйззәтнең "Наёмщик" (1939), "Баш магым" (1941), З. Сафинның "Батраклар" (1938), М. Максудның "Кара йөзләр" (1938), Ә. Камалның "Туй" (1938), К. Гыйльмановның "Канлы көннәрдә" (1939), Ә. Ерикәйнең "Галиябану" (1939), "Шомырт чәчәк атканда" (1940), Х. Вахитның "Туганнар" (1939), К. Әмиринең "Салкын чишмә" (1939), Г. Кутуйның "Бәхет" (1940), Г. Сәетовның "Карәхмәт" (1940) һ. б. әсәрләр Татар опера һәм балет театрын төрле дәрәҗәдә җәлеп итәләр. -Заманның рәсми идеологиясе таләп иткәнчә, күп кенә әсәрләр колхозлашу темасына мөнәсәбәтле языла. Алар арасында колхоздагы бәхетле тормышны турыдан-туры тасвирлаган, күмәк хезмәткә мәдхия рәвешендә "заказ" буенча иҗат ителгән агитацион пьесалар зур урын алып тора (Ф. Бурнаш, "Хат" (1934); Т. Гыйззәт, "Мактаулы заман" (1935); Р. Ишморат, "Данлы чор" (1930); Ә. Камал, "Ике көч" (1931); Ә. Таһиров, "Үрнәк" (1931); К. Тинчурин "Кандыр буе" (1931) һ. б.). -Әлеге пьесаларга аваздаш, әмма колхозга каршы көчләрне, "кире картларны" тасвирлаган сәхнә әсәрләре аерым төркем хасил итәләр. Т. Гыйззәтнең "Бөек борылыш" (1930), "Көрәш" (1935), "Акбаш вакыйгасы" (1932); Ф. Бурнашның "Ялгыз Ярулла" (1939); Р. Ильясның "Әндәр карт" (1934); Г. Насрыйның "Ялкау Бикмөхәм мәт" (1932) һ. б. пьесаларда күмәкләштерү алымнарының реаль чагылышын да, халыкның аңа мөнәсәбәтен дә шактый ачык күрергә була. +Бу елларда иҗат ителгән тарихи трагедияләрнең тагын берсе - Н. Исәнбәтнең "Идегәй" (1938 - 1941) әсәре. Ул тарихка һәм чыганак дастанга турылыклы рухта иҗат ителә. Герой кыю хәрби җитәкче, зирәк дәүләт эшлеклесе, драматик язмышлы ата, ил азатлыгы һәм иминлеге өчен көрәшүче фидакяр патриот буларак хәтердә кала. Заман "тәнкыйтьчеләре" әдипкә Идегәйне "хезмәт иясе вәкиле" итеп сурәтләргә тәкъдим итәләр. Алай тарихилык бозылачак дип, Н. Исәнбәт хакыйкать һәм сәнгати ирек гармониясен саклый: әлеге принципларны бозмаслык дәрәҗәдә генә эпоста булмаган "хезмәт ияләрен" әсәргә кертә (Янбулат, сукачы Килмәт, Чулпан һ.б.). +Халык тарихына игътибар көчәю драматургиядә тормышкөнкүреш, гореф-гадәт, тел-сөйләм һәм башка шундый якларга файдалы булды, этнографик сыйфатлар куәт алды. Боларга мисал итеп Т. Гыйззәтнең "Кыю кызлар" (1938), Н. Исәнбәтнең "Хуҗа Нас ретдин" (1939), "Түләк" (1939) һ.б. әсәрләрне китерергә мөмкин. +1930 еллар татар драматургиясе либретто жанры үсеше белән үзен чәлекле. Бу казаныш Татар дәүләт опера һәм балет театры эшли башлау, аның әдәби бүлек мөдире М. Җәлилнең оештыру хезмәтләре белән дә бәйле. Нәтиҗәдә милли музыкаль драматургия классик дәрәҗәгә күтәрелә. Бу юнәлештә М. Җәлил, Ф. Бурнаш, Ә. Фәйзи, Т. Гыйззәт аеруча күп эшлиләр. К. Нәҗминең "Разия" (1936), Ә. Фәйзинең "Сафа" (1939), "Шүрәле" (1938, балет либреттосы), "Зөлхәбирә" (1940), "Качкын" (1937), М. Җәлилнең "Алтын чәч" (1939), "Илдар" (1940), Т. Гыйззәтнең "Наёмщик" (1939), "Баш магым" (1941), З. Сафинның "Батраклар" (1938), М. Максудның "Кара йөзләр" (1938), Ә. Камалның "Туй" (1938), К. Гыйльмановның "Канлы көннәрдә" (1939), Ә. Ерикәйнең "Галиябану" (1939), "Шомырт чәчәк атканда" (1940), Х. Вахитның "Туганнар" (1939), К. Әмиринең "Салкын чишмә" (1939), Г. Кутуйның "Бәхет" (1940), Г. Сәетовның "Карәхмәт" (1940) һ.б. әсәрләр Татар опера һәм балет театрын төрле дәрәҗәдә җәлеп итәләр. +Заманның рәсми идеологиясе таләп иткәнчә, күп кенә әсәрләр колхозлашу темасына мөнәсәбәтле языла. Алар арасында колхоздагы бәхетле тормышны турыдан-туры тасвирлаган, күмәк хезмәткә мәдхия рәвешендә "заказ" буенча иҗат ителгән агитацион пьесалар зур урын алып тора (Ф. Бурнаш, "Хат" (1934); Т. Гыйззәт, "Мактаулы заман" (1935); Р. Ишморат, "Данлы чор" (1930); Ә. Камал, "Ике көч" (1931); Ә. Таһиров, "Үрнәк" (1931); К. Тинчурин "Кандыр буе" (1931) һ.б.). +Әлеге пьесаларга аваздаш, әмма колхозга каршы көчләрне, "кире картларны" тасвирлаган сәхнә әсәрләре аерым төркем хасил итәләр. Т. Гыйззәтнең "Бөек борылыш" (1930), "Көрәш" (1935), "Акбаш вакыйгасы" (1932); Ф. Бурнашның "Ялгыз Ярулла" (1939); Р. Ильясның "Әндәр карт" (1934); Г. Насрыйның "Ялкау Бикмөхәм мәт" (1932) һ.б. пьесаларда күмәкләштерү алымнарының реаль чагылышын да, халыкның аңа мөнәсәбәтен дә шактый ачык күрергә була. Трагедия һәм комедия жанрларында әдәбият тарихында югары урын алырлык әсәрләр языла. Дөрес, сирәк туган мондый әсәрләр - шул заман конфликтларын чагылдырган пьесалар түгел. Хронологик яктан вакыйгалар башка чорларга карасалар да, алар да сәхнәгә тиз генә үтә алмыйлар, төрле каршылыкларга очрыйлар. Сүз Н. Исәнбәтнең "Спартак", "Идегәй" трагедияләре һәм "Хуҗа Насретдин" комедиясе турында бара. Мәсәлән, халык мәзәкләре нигезендә язылган "Хуҗа Насретдин"гә, үзәккә тарихи вакыйгалар, тарихи шәхес (Әмир Тимер) алына дип, "тарихи чынлык, дөреслек" таләпләрен тагу омтылышлары була . "Идегәй" башта күтәреп алынса да, соңыннан күп елларга тыела. "Спартак" та бәхәсләр уята, татар театрлары күтәрә алмас тарихи трагедия булып чыга. Комедияләрдә ясалма "комиклык" афәте күзгә ташлана. Репрессияләр көчәю, сатирик жанрларда язарга кыюлыгы җиткән бик күпләрнең әдәбият мәйданыннан чыгарылуы, көлү сәнгатенә карата нигезсез таләпләр кую, сатирикларны коточкыч гаепләүләр комедиографиянең зәгыйфьләнүенә китерә. Әдәбиятта бай төсмерле көлү традицияләре югалып кала, жанр ярлылана. Драматургия, бигрәк тә заман темаларына караган комедиография, көлүен декларатив, агитацион кысалар белән чикләргә мәҗбүр була. Тик фольклор мотивларына нигезләнеп язылган аерым әсәрләр генә (Н. Исәнбәт, "Хуҗа Насретдин") мондый афәтләргә бирешмәскә омтыла. Ясалмалылык, күпертүләр күп кенә пьесаларның идея-эстетик яктан йомшаклыгына, җанр тоныклыгына китерде. Жанры анык булмаган пьесалар рәтенә Г. Насрыйның "Делегат" (1936), "Путёвка" (1938), "Ялкау Бикмөхәммәт" (1932); С. Шәкүровның "Орденлы Касыйм" (1936); А. Әхмәтнең "Күршеләр" (1933); И. Салаховның "Ярату" (1935); Ф. Сәйфи-Казанлының "Зәңгәр алан" (1933), "Зөбәрҗәт" (1936); К. Тинчуринның "Ударниклар бәйрәме" (1933); Т. Гыйззәтнең "Бөек борылыш" (1930), "Көрәш" (1931), "Фамилиясез тимерче" (1933) әсәрләрен кертергә була. -Шартлар авыр булуга карамастан, комедиографиядә эзләнүләр тукталмый. Әйтик, Ә. Фәйзинең "Төтен", "Түрәкәй" кебек сатирик пьесалары - заман темасына язылган шактый кыю әсәрләр. М. Җәлил дә бу жанрда "Кешеләр" (1934 - 1935)1 пьесасын иҗат итә. Колхоз мал-мөлкәтен урлаучыларны фаш итүдә традицион калыплар сизелсә дә, комедия театральлеге, отышлы интригалары белән аерылып тора. +Шартлар авыр булуга карамастан, комедиографиядә эзләнүләр тукталмый. Әйтик, Ә. Фәйзинең "Төтен", "Түрәкәй" кебек сатирик пьесалары - заман темасына язылган шактый кыю әсәрләр. М. Җәлил дә бу жанрда "Кешеләр" (1934 - 1935) пьесасын иҗат итә. Колхоз мал-мөлкәтен урлаучыларны фаш итүдә традицион калыплар сизелсә дә, комедия театральлеге, отышлы интригалары белән аерылып тора. Ил тормышындагы болганчык хәлләр, битлек алыштырулар Ш. Камал сатирасында да чагылып калды. Аның "Алтынчы башня" ("Шик", 1933) сатирик комедиясе аерым игътибарга лаек. Кую өчен "уңайсыз" булу сәбәпле, ул сәхнә күрми, басылмый да. Тик 1959 елда гына "Совет әдәбияты" журналында (№ 2) аның ике пәрдәсе дөнья күрә. Бу чор сәхнә әсәрләре арасында эшчеләр тормышын чагылдырган пьесалар булу табигый иде. Илне социалистик рухта икътисади үзгәртеп кору, индустрияләштерү, яңа типтагы белгечләр, инженерлар булдыру максатлары, иске "кадрларның", "ышанычсыз" интеллигентларның даими читкә кагылуы бу тематиканы гаять үткен һәм актуаль итте. Ш. Камалның "Козгыннар оясында" (1930), "Таулар" (1932), "Томан арты" ("Габбас Галин", 1934), Ф. Сәйфи-Казанлының "Зөбәрҗәт" (1936), Ә. Фәйзинең "Төтен" (1930), Х. Җәмилнең "Гудок" (1931), Ф. Бурнашның "Кара касса" (1931), "Тукучы Әсма" (1932), Г. Иделленең "Дәүләт Бәдриев" (1933) әсәрләре шундыйлар. Уйдырма конфликтлы булуларына карамастан, бу юнәлештәге сәхнә әсәрләре заман һәм герой концепцияләрен бербөтен итеп күзаллау, аны сәнгати чагылдыру ягыннан әдипләр һәм театр әһелләре өчен җитди тәҗрибә мәктәбе иде. Драматурглар иҗтимагый кискен шартларда шәхеснең күңел дөньясын, кешеләрнең үзара мөнәсәбәтләрен, милли гореф-гадәтләр үзгәрешен, дини-әхлакый традицияләр югалуын һәм башка шундый яңалыкларны заманча анализларга омтылдылар, чор сулышын түкми-чәчми җиткерү сәнгатен үзләштерделәр. -Күп кенә пьесаларда дини тәгълиматны инкяр итү, элекке мәдрәсәләрне каралтып күрсәтү чагылыш таба (Т. Гыйззәтнең "Кыю кызлар", Н. Исәнбәтнең "Болак арты республикасы", Ш. Камалның "Алтынчы башня" комедиясе һ. б.). Ә. Фәйзинең "Сафа" (1939) драматик поэмасындагы Әюп хәзрәт Гражданнар сугышы елларындагы реакцион рухани буларак тасвирлана. Н. Исәнбәтнең "Миркәй белән Айсылу" драмасындагы гашыйклар фаҗигасы, татарларга хас күренеш булмаса да, дини әхлак кануннарына бәйләп аңлатыла. Т. Гыйззәтнең "Наёмщик" (1939) драмасында өч хатынлы Имангол мулла морзаларга ялагайланучы, әхлакый түбән зат итеп сурәтләнә. +Күп кенә пьесаларда дини тәгълиматны инкяр итү, элекке мәдрәсәләрне каралтып күрсәтү чагылыш таба (Т. Гыйззәтнең "Кыю кызлар", Н. Исәнбәтнең "Болак арты республикасы", Ш. Камалның "Алтынчы башня" комедиясе һ.б.). Ә. Фәйзинең "Сафа" (1939) драматик поэмасындагы Әюп хәзрәт Гражданнар сугышы елларындагы реакцион рухани буларак тасвирлана. Н. Исәнбәтнең "Миркәй белән Айсылу" драмасындагы гашыйклар фаҗигасы, татарларга хас күренеш булмаса да, дини әхлак кануннарына бәйләп аңлатыла. Т. Гыйззәтнең "Наёмщик" (1939) драмасында өч хатынлы Имангол мулла морзаларга ялагайланучы, әхлакый түбән зат итеп сурәтләнә. 1930 еллар татар драматургиясе Ватанны саклау темасының киңлеге белән дә үзенчәлекле. Героик-патриотик эчтәлекле әсәрләрдә антифашистик тема халыкны көрәшкә әзерләү, интернациональ рухта тәрбияләү, гуманистик кануннарны ныгыту, пролетариат бердәмлегенә чакыру, социалистик революция идеалларына дан җырлау рәвешендә ачылды. Р. Ишморатның "Ил өчен" (1936), "Ил" (1938), Т. Гыйззәтнең "Таймасовлар" (1939), М. Җәлилнең "Илдар" (1940), М. Әблиевнең "Лейтенант" (1941), Г. Насрыйның "Ил чигендә" (1941) пьесалары, чор һәм хәрби вакыйгалар җиңелчә тасвирлануга карамастан, шәхесне әнә шул рухта тәрбияләү вазифасын башкардылар, бу юнәлештә башлангыч тәҗрибә булдылар. Аларның агитплакатка тартым үзенчәлекләре илдәге идеологик һәм сәяси халәт белән бәйле иде. 1940 елда драматургия һәм театрларның репертуары сыйфатын үстерү максаты белән Татарстан Язучылар берлеге каршында драматургия буенча махсус комиссия (Т. Гыйззәт, М. Җәлил, Ф. Бурнаш, Н. Исәнбәт, Р. Ишморат, Ә. Камал, Х. Садри) төзелә. Мәскәүдә Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасын үткәрүгә әзерлек уңае белән иҗади эш активлаша. 1941 елның март аенда "Алтынчәч" операсына багышланган иҗади конференция, татар драматургиясе турында зур киңәшмә үткәрелә. -Европада көчәя барган фашистик афәткә каршы көрәш проблемасы драматургиядә дә көннән-көн җитди төс ала. Г. Насрыйның "Ил чигендә", С. Батталның "Сынау", А. Әхмәтнең "Шикле кеше" (1939), Г. Халикъ-Садриның "Партизаннар" (1940) кебек уяулык, пролетар интернационализмга тугрылык, патриотик көрәшкә әзер булу мәсьәләләренә багышланган пьесалар иҗат ителә. Бу темага игътибар арту балалар сәхнәсе өчен язылган әсәрләрдә дә сизелә (Г. Гобәй. "Өч бөркет", 1941; А. Алиш. "Кечкенә тоткын", 1941 һ. б.). Бала образы еш кына фәлсәфи мәгънә ала: ул - кешелекнең киләчәге, яшәү символы. Язучылар интернационализм, гуманизм мәсьәләләрен үзәккә куялар, әдәбияттагы революцион традицияләрне дәвам итәләр. +Европада көчәя барган фашистик афәткә карш�� көрәш проблемасы драматургиядә дә көннән-көн җитди төс ала. Г. Насрыйның "Ил чигендә", С. Батталның "Сынау", А. Әхмәтнең "Шикле кеше" (1939), Г. Халикъ-Садриның "Партизаннар" (1940) кебек уяулык, пролетар интернационализмга тугрылык, патриотик көрәшкә әзер булу мәсьәләләренә багышланган пьесалар иҗат ителә. Бу темага игътибар арту балалар сәхнәсе өчен язылган әсәрләрдә дә сизелә (Г. Гобәй. "Өч бөркет", 1941; А. Алиш. "Кечкенә тоткын", 1941 һ.б.). Бала образы еш кына фәлсәфи мәгънә ала: ул - кешелекнең киләчәге, яшәү символы. Язучылар интернационализм, гуманизм мәсьәләләрен үзәккә куялар, әдәбияттагы революцион традицияләрне дәвам итәләр. Сугыш елларында татар драматургиясенең тематик-проблематик колачын заман таләбе билгели. Үзәккә совет халкының илбасарларга каршы бердәм көрәше куелып, социалистик гуманизм, фашизмга нәф рәт, Ватан азатлыгы, халыкның җиңелмәс көче, батыр уллары һәм кызларының героик сыйфатлары, саф мәхәббәт, фидакяр хезмәт кебек мәсьәләләрне яктыртуга игътибар юнәлтелә. Дәһшәтле сугыш хакыйкатен, фронт чынбарлыгын чагылдыруда сәхнә әдәбияты берничә этап үтә. -Сугышның башлангыч чорында язылган пьесалар, нигездә, совет кешесенең героизмын, батырлыгын, тырышлыгын, фидакярлеген романтик рухта һәм поэтик яңгырашта бирүләре белән үзенчәлекле (Т. Гыйззәт. "Төнге сигнал"; М. Әмир. "Партизан Иван"; Н. Исәнбәт. "Мәрьям"; Р. Ишморат. "Ватан кызлары"; Г. Насрый. "Таныш кешеләр", "Патриотлар семьясы")1. Героик эчтәлекле әсәрләрнең поэтик күтәренкелеге, лиризмы ватандашларның оптимистик рухына, җиңүгә ышанычына, матур киләчәккә зур өмет белән яшәвенә нигезләнә. Р. Ишморатның "Кайту" (1942), М. Әмирнең "Миңлекамал" (1944) пьесалары, К. Нәҗминең "Фәридә" (1944) драматик поэмасы кебек әсәрләр бу яктан иң характерлы үрнәкләр булып торалар. +Сугышның башлангыч чорында язылган пьесалар, нигездә, совет кешесенең героизмын, батырлыгын, тырышлыгын, фидакярлеген романтик рухта һәм поэтик яңгырашта бирүләре белән үзенчәлекле (Т. Гыйззәт. "Төнге сигнал"; М. Әмир. "Партизан Иван"; Н. Исәнбәт. "Мәрьям"; Р. Ишморат. "Ватан кызлары"; Г. Насрый. "Таныш кешеләр", "Патриотлар семьясы"). Героик эчтәлекле әсәрләрнең поэтик күтәренкелеге, лиризмы ватандашларның оптимистик рухына, җиңүгә ышанычына, матур киләчәккә зур өмет белән яшәвенә нигезләнә. Р. Ишморатның "Кайту" (1942), М. Әмирнең "Миңлекамал" (1944) пьесалары, К. Нәҗминең "Фәридә" (1944) драматик поэмасы кебек әсәрләр бу яктан иң характерлы үрнәкләр булып торалар. Мәсәлән, фронт тормышы уңышлы ачылган "Шакир Шигаев" (1944) пьесасында Ф. Кәримнең үзәк герое - разведка офицеры Шакир Шигаев. Пьесаны композицион яктан бер максат - күпер шартлату бурычы бәйләп тора. Бу приказны үтәү җанны кызганмауны таләп итә. Үзәк герой җитди сынау кичерә. Драматик конфликт шәхеснең рухи дөнья сына күчә: кешенең мораль бөеклеге романтик яссылыкта раслана. Тыл тормышын чагылдырган сәхнә әсәрләре дә психологик анализ тирәнлеген таләп итә. Р. Ишморат "Кайту" пьесасында, сугыш кырында теткәләнеп исән калган гарип фронтовик йөрәген һәм аның якыннарының рухи дөньясын реалистик ачып, җитди уңышка иреште. Психологик кичерешләре аша отышлы бирелгән төп геройларның берсе - колхоз председателе Мөршидә. Саф күңелле, югары әхлаклы бу кешене сугыш елларының зур авырлыклары сыный. Менә ире Хәмитнең үлүе турында хәбәр килә. Күп тә үтми, гайбәт намусына кагыла: имеш, ул авыл Советы председателе Ильяс белән чуала. Бу хәл, халык арасында Мөршидәнең дәрәҗәсен төшереп, эшен катлауландырса да, аны олы максатларыннан аера алмый. Авыр елларны батырларча үткәндә Мөршидәнең ышанычлы таянычы - авылдашлары. Нәкъ менә шул авылдашлары һәм Мөршидәнең күңел җылысы гарип хәлдә башкаларга җан көеге булганчы юк булуым артык дип уйлаган фронтовик Хәмитне дә кабат тормышка, хезмәткә кайтара, өмет уята. М. Әмирнең "Миңлекамал" драмасы әлеге мәсьәләләрне тагын да тулырак ачуы белән әдәбият һәм театр тарихында күренекле урын алды. Асыл ир-егетләрен фронтка озаткан колхоз авылының авыр еллары. Хуҗалыкның барлык көчләрен бер максатка тупларлык җитәкче юклыгыннан күңеле әрнегән Миңлекамал, авылдашлары киңәше белән, үзен бу эшкә куюларын сорап, райком секретаре Гыйльмановка килә. Үз язмышын ил язмышы белән бер иткән мондый хатын-кыз образында М. Әмир халыкның рухи көчен, оптимистик табигатен, дошманнарны җиңүгә ышанычын тормышчан, кыю ача. "Мирсәй Әмир иптәшнең "Миңлекамал" драмасы Татар дәүләт академия театрының 1944 елгы репертуарына колач җәеп килеп керде. Ул хәзер сәхнәдә уңыш белән бара,тамашачыларның җылы карашына очрый. Меңләгән хезмәт ияләре аны дулкынланып карыйлар, андагы дөреслекне һәм авторның кыюлыгын күреп канәгатьләнәләр", - дип яза Г. Кашшаф әсәр сәхнәдә уйналган елларда. Драманың нәкъ менә шундый сыйфатлары татар драматургиясенең бу этаптагы мөһим казанышлары турында сөйли. Әсәрдә шул көнгә хас типик вакыйгалар, ситуацияләр бирелүне, сугыш чоры атмосферасы бөркелеп торуны, шактый тулы эшләнгән характерлар булуны тәнкыйть аеруча югары бәяли. @@ -262,7 +262,7 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе Драматургияне үстерүдә "Правда" газетасында басылган (1952 ел, 7 апрель) "Драматургиянең артта калуын бетерергә" дигән редакцион мәкалә зур роль уйный. Анда әйтелгән фикерләрне татар язучылары хуплап каршылыйлар. Н. Исәнбәтнең шул уңай белән басылган мәкаләсендә, мәсәлән, уңай геройдан көчле характер ясау өчен, аны турыдан-туры конфликтка кертергә кирәк дип күрсәтелә. Бу үзгәрешләр драматургия үсешенә яңа көч бирә. Комедия жанры поэтикасында күзгә күренерлек яңарыш пәйда була. Н. Исәнбәтнең "Зифа" (1954), М. Әмирнең "Минем хатын" (1955) комедияләре, Г. Насрыйның "Яшел эшләпә" (1957) водевиле көлүнең көчен тоеп язылган әһәмиятле пьесалар буларак мәйданга киләләр. Ш. Хөсәеновның "Чу��пан" (1956) драмасы, Р. Ишморатның "Үлмәс җыр" (1955) героик драмасы, Н. Исәнбәтнең "Муса Җәлил" (1955) трагедиясе, "Әбүгалисина" (1959) драматик поэмасы да шушы елларда иҗат ителә. X. Вахитның "Самат" (1958) һәм "Җиһангир" (1959) опера либреттолары, "Кисекбаш" (1958) балет либреттосы да әлеге яңарыш дулкынында туа. Ш. Хөсәеновның "Профессор кияве" (1953) драматургиягә яңа иҗат көчләре килүен хәбәр итә. "Темасы белән яңа, алган проблемасы белән актуаль булган бу комедияне тамашачы яратып" каршылый. Сәхнәгә замандаш геройлар менү, күпләрне борчыган мәсьәләләр кузгатылу, ниһаять, сүзнең тәмен белеп эш итүче автор каләме белән язылу аны гаять популяр итә. Замандашларның әхлак йөзен мәхәббәт һәм гаилә мөнәсәбәтләрендә күрергә омтылу Ш. Хөсәеновның "Чулпан" (1956) драмасында да көчле. -50 нче еллар уртасында драматургиядә сәнгатьчә гомумиләштерү, типиклаштыру проблемасы кискенләшә. Характерны үткенрәк ачу теләге белән эш иткәндә, күп авторлар геройның очраклы сыйфатларын кабартуга бирелеп китәләр, тормышчанлыктан читләшәләр. Шуңа күрә пьесаларның финалы еш кына ясалма хәл ителә. Драматургик конфликтлар да, асылда, берничә схемага кайтып кала: яшьләргә игътибарсызлык, новаторлык башлангычларына каршы килү һ. б. +50 нче еллар уртасында драматургиядә сәнгатьчә гомумиләштерү, типиклаштыру проблемасы кискенләшә. Характерны үткенрәк ачу теләге белән эш иткәндә, күп авторлар геройның очраклы сыйфатларын кабартуга бирелеп китәләр, тормышчанлыктан читләшәләр. Шуңа күрә пьесаларның финалы еш кына ясалма хәл ителә. Драматургик конфликтлар да, асылда, берничә схемага кайтып кала: яшьләргә игътибарсызлык, новаторлык башлангычларына каршы килү һ.б. Конфликт схемасы гына түгел, сюжет һәм темаларның да бертөрлерәк булуын драматурглар үзләре дә тәнкыйтьләп чыгалар: "Зифа"да инде шактый уңышлы хәл кылынган теманы художество ягыннан түбәнрәк һәм көчсезрәк итеп кабатлау нигә кирәк?" Н. Исәнбәт комедиясе хакында М. Әмир әнә шулай дип яза. Аныңча, Ю. Әминевнең "Язылмаган законнар" (1950), М. Хәсәновның "Нурихан" (1955) пьесалары идея эчтәлекләре, драматик сюжетлары ягыннан бер-берсен кабатлыйлар. 50 нче елларда кечкенә күләмле сәхнә әсәрләре, аеруча кыска комедияләр активлаша, алар газета-журналларда, үзешчәннәр өчен чыгарылган махсус китапларда еш очрый. Ә. Камал, М. Әмир, Ю. Әминевнең бер пәрдәле пьеса китаплары, А. Әхмәтнең "Җамали карт", Г. Зәйнашеваның "Көйсез кияү" (1956), Р. Ишморатованың "Ялтырау", "Сөю билгесе" (1958), Т. Закировның "Мәгәрич" (1959), "Өйләнгәнне өйләндерү" (1960) комедияләре һәм комик күренешләре бу жанр өлкәсендә нәтиҗәле эш җәелү турында сөйли. Ә. Фәйзи, Х. Вахит кебек язучыларның нечкә көлүле скетчлары да бу өлкәдә шактый тәҗрибә туплауга китерә (Ә. Фәйзи. "Каен себеркесе" (1958); Х. Вахит. "Яшерен эзләр" (1958)). Кече жанрдагы активлык һәм күзгә күренерлек казанышлар тәнкыйть игътибарыннан да читтә калмый (И. Нуруллин. "Кече жанрда зур эчтәлек", 1960). Конфликтсызлыктан арына бару жанрлар аныклануга да йогынты ясый. Жанр ягыннан бертөрлелек, төссезлек күренешләреннән котылу юнәлешендә киеренке эзләнүләр дәвам итә. Комедия жанрының, мәсәлән, көнкүреш комедиясе, лирик комедия, музыкаль комедия, сатирик комедия төсмерләре ачыклана төшә. Элек лирик комедияләр арасында югалыбрак калган водевиль тулы хокук алып мәйданга чыга. Моның ачык мисалы итеп, Г. Насрыйның өч пәрдәле "Яшел эшләпә" водевилен күрсәтергә мөмкин. @@ -271,7 +271,7 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе Сугыштан соңгы елларда комедия жанры өлкәсендә аеруча актив эшләгән Г. Насрый иҗатында да моны ачык күреп була. "Күңел дәфтәре" лирик комедиясе (1949), "Директор Тарханов" ("Без капчыкта ятмый", "Дөрес сүзгә җавап юк") комедиясе, "Алтын көз" ("Идел буенда", 1950) музыкаль комедиясе, "Өлгер кыз" комедиясе, "Кушнарат" (1952) лирик комедиясе, "Кушамат" (1955), "Кызыклы вакыйга" (1956) комедияләре, "Фәрештә" (1958), "Талантның үлүе" (1959, кулъязма) кебек фаҗигалы комедияләр язылу талантлы драматургның әлеге жанрның барлык төрләрендә диярлек киң эшчәнлеге турында сөйли. Әмма аның иҗатына да "конфликтсызлык" шаукымы кагыла. "Ул бер урындарак таптана, кабатлана, конфликт һәм характерлар эзләүгә җиңелчәрәк килә, сюжетны очраклы вакыйгаларга, аңлашылмаучылыкка, вак интригага кора. Авызы пешкән өреп кабар дигәндәй, күп кенә әсәрләре әлеге "теориядән" чыгып тәнкыйть ителгәч, ул ирексездән әнә шундый алымнарга мөрәҗәгать итәргә мәҗбүр була". Традицион рухта булуына карамастан, бу чорның көнкүреш комедиясе карьеризм, бюрократизм, ришвәтчелек, формализм, әхлакый түбәнлек, рухи бушлык кебек күренешләрне беренче планга куеп эш итә. Дөрес, мондый темалар еш кына мещанлык проблемасына ияреп килә, аерым үсеш алмый. Моңа типик мисаллар итеп "отуга корылган никах" турындагы пьесаларны күрсәтергә мөмкин: Р. Ишморатова "Бай кияү", Ш. Хөсәенов "Профессор кияве", "Бирнәле кыз" (1954). Мәктәп-тәрбия темасына иҗат ителгән "Директор хатыны" (Р. Иш моратова), "Минем хатын" (М. Әмир, 1955), "Бирнәле кыз" (Ш. Хөсәе нов, 1954), "Шайтан таягы" (Р. Ишморат, 1954) кебек комедияләрдә әхлакый проблемаларга игътибар көчле. Мәсәлән, Р. Ишморат ның "Шайтан таягы" комедиясе шәхеснең әхлакый түбәнлеккә төшүен аның гуманистик халык традицияләреннән аерылуы белән аңлата, әхлакый сыйфатлар, нигездә, гаилә тәрбиясе һәм ата-ана үрнәге белән бәйле дип раслый. Заманның бу проблемасын М. Әмирнең "Минем хатын", Ш. Хөсәеновның "Бирнәле кыз" пьесаларында да күрергә була. -Шул рухтагы әдәби тенденцияләр "кече жанрлар"да да урын ала. Күп кенә скетчлар, интермедияләр, сатирик миниатюралар һәм бер пәрдәле комедияләр бу елларда өстенлек алган нәсыйхәтчелек төсмерле. Дөрес, алар арасында чын мәгънәсендә көлке табигатьле әсәрләр дә бар. Мәсәлән, "Гадәт буенча" (Р. Ишморатова, 1958), "Каракның бүреге яна" (Ю. Әминев, 1956), "Кушамат" (Г. Насрый, 1957), "Чуен багана" (Ш. Рәкыйпов, 1959) һ. б. комедияләр сатирик эстрада алымнары ярдәмендә үз вазифасын намус белән башкармаган түрәләрне фаш итәләр. +Шул рухтагы әдәби тенденцияләр "кече жанрлар"да да урын ала. Күп кенә скетчлар, интермедияләр, сатирик миниатюралар һәм бер пәрдәле комедияләр бу елларда өстенлек алган нәсыйхәтчелек төсмерле. Дөрес, алар арасында чын мәгънәсендә көлке табигатьле әсәрләр дә бар. Мәсәлән, "Гадәт буенча" (Р. Ишморатова, 1958), "Каракның бүреге яна" (Ю. Әминев, 1956), "Кушамат" (Г. Насрый, 1957), "Чуен багана" (Ш. Рәкыйпов, 1959) һ.б. комедияләр сатирик эстрада алымнары ярдәмендә үз вазифасын намус белән башкармаган түрәләрне фаш итәләр. Комедияләрдә детектив сюжетлар файдаланырга омтылу да конфликтларны яңарту теләге белән бәйле иде. Штамплардан котылу, интриганы көчәйтү юнәлешендә дә, жанр үсешендә дә бу яңа бер адым булды. Драма жанры да күзгә күренерлек үзгәрешләр кичерә. Кеше күңеленә тирәнрәк үтү, тормышчан конфликтлар эзләү, табигый ситуац ияләр нигезендә туган киеренке халәтләрне ачу, геройлар язмышындагы драматизмны ватандашларның югары әхлак сыйфатларына нисбәтән аңлату - бу чор драматургиясенең мөһим проблемалары булып тора. "Профессор Саматов" (М. Әмир), "Якын дус" (Р. Ишморат), "Гүзәл" (Н. Исәнбәт), "Үрнәк адымнар" (Т. Гыйззәт), "Гөлсинә" (Р. Ишморат), "Кадерле минутлар" (Г. Насрый), "Еллар һәм юллар" (Ф. Хөсни) кебек пьесаларда әлеге проблемалар азмы-күпме хәл ителә. Драма үткән юл, аның йомшак һәм көчле яклары бу әсәрләрдә ачык күренә: конфликтсызлыктан тормышчан конфликтларга, ясалма хәлләрдән табигый ситуацияләргә, берьяклылыктан күпьяклылыкка, штамптан оригинальлеккә, психологик тирәнлеккә, жанр аныклыгына - драманың үсү тенденциясе әнә шул юнәлештә бара. 50 нче елларда героик темага уңышлы гына сәхнә әсәрләре языла. Р. Ишморатның "Үлмәс җыр" героик драмасы, Н. Исәнбәтнең "Муса Җәлил" трагедиясе мәйданга чыга. Дәһшәтле конфликт, фәлсәфи проблема, героик образлар бу пьесаларны монументаль итә. Жанр ягыннан аерылып торганга, алар татар драматургиясенең героик жанрлар канатын киңәйтеп җибәрәләр. Шулай итеп, сугыштан соңгы унбиш елда татар совет драматургиясе тыныч елларга хас темаларны яктыртуда, хезмәт кешесе образын иҗат итүдә тормышка якынаеп, чынлык, хаклык, тормышчанлык эзли. Жанр төрлелеге, психологизмның тирәнәюе, тарихилык, тормышчанлык өчен көрәш бу еллар татар драматургиясенең төп үсеш тенденциясен билгели. "Сәхнәгә - заман геройларын!" дигән лозунг белән татар театры һәм драматургиясе үзенең яңа этабына керә. Вакыт иләге - вак иләк... @@ -306,12 +306,12 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе Барый. Син, әти, бик кызык кына кеше. Сиңа анысы да ярамый, монысы да килешми. Белмим инде, нишләргә тели торгансыңдыр? Котбетдин. Йорт-җирләрне, мал-туарларны сатып бетерик тә аннан заводка". Шулай итеп, автор тарафыннан комик персонаж буларак тәкъдим ителгән Котбетдин, асылда, драматик халәттәге шәхес булып чыга, ул - колхозлаштыру еллары фаҗигаларын үз тормышында татыган кеше. Ул - җирнең хуҗасы, шуңа күрә хуҗасызлыкны җене сөйми. -Т. Гыйззәтнең элек читкә кагып киленгән бу әсәре тагын бер яктан әһәмияткә ия: ул - татар драматургиясендә колхозлаштыру елларында хайваннарны кыру вакыйгалары турындагы бердәнбер әсәр. Мондый аяныч хәлләр, әлбәттә, музыкаль комедия жанрын тугел, ә бәлки халык драмасы жанрын сорап тора. Чөнки "коллективлаштыру һәм кулакларны бетерү крестьяннарны рәхимсез көчләү һәм чамадан тыш тизләтү шартларында үткәрелде, күп кешеләрнең үлеменә китерде. Коллективлаштыру һәм кулакларны бетерү вакытында авыл хуҗалыгының җитештерү көчләреннән бик мөһим элементлары нык җимерелде (мал-туарның яртысы суелды һ. б.)1. +Т. Гыйззәтнең элек читкә кагып киленгән бу әсәре тагын бер яктан әһәмияткә ия: ул - татар драматургиясендә колхозлаштыру елларында хайваннарны кыру вакыйгалары турындагы бердәнбер әсәр. Мондый аяныч хәлләр, әлбәттә, музыкаль комедия жанрын тугел, ә бәлки халык драмасы жанрын сорап тора. Чөнки "коллективлаштыру һәм кулакларны бетерү крестьяннарны рәхимсез көчләү һәм чамадан тыш тизләтү шартларында үткәрелде, күп кешеләрнең үлеменә китерде. Коллективлаштыру һәм кулакларны бетерү вакытында авыл хуҗалыгының җитештерү көчләреннән бик мөһим элементлары нык җимерелде (мал-туарның яртысы суелды һ.б.). Шул рәвештә, заманның актуаль проблемалары турында язганда чын драмалардан, чын комедияләрдән читләшү (дөресрәге, читләшергә мәҗбүр булу), җиңелчә комедияләргә һәм жанры анык булмаган "пьеса"ларга йөз тоту жанр нигезләренең шактый ул деформацияләнүенә, эчтәлек белән форма дисгармониясенә, реалистик принциплар бозылуга китерде. Чынбарлыкның комедиячел конфликтларыннан, драматик хәлләреннән читләшү күп кенә авторларны ясалмалыкка китерде, конфликтлар очраклы вакыйгалардан эзләнде, табигать стихиясе белән көрәш, уйдырма дошманлык һәм корткычлык кебек нәрсәләр алгы планга чыкты. Ялган конфликтлылык чире әнә шулай таралды. Бу хәлләрне тәнкыйть күрмәде дип булмый. Әмма тәнкыйть еш кына "патриотик" аклануга барып төртелде. Моның ачык мисалы - "Мактаулы заман" (Т. Гыйззәт, 1935) пьесасы уңае белән кузгалган дискуссия. Г. Камал исемендәге театрда бу пьесаны тикшерү үткәрелә. Режиссерлар коллегиясе әгьзалары һәм күренекле актерлар әсәрне камилләштерү юнәлешендә байтак тәкъдимнәр кертәләр: "Бу бит сыер, үгезләр турында язылган", - диләр. Ул еллар драматургиясендәге һәм театрындагы иң характерлы зәгыйфьлекләрне ассызыклап, "бер кабыргалы геройлар"ны кире кагып, Әхмәт Фәйзи болай дип яза: "Сәхнәдә сыйнфый көрәшне күрсәтү бездә күп вакыт "сыйнфый көрәшне" уйнау булып чыга. Бер якта - "бик яхшы коммунистлар, ударниклар, намуслы инженер". Алар шундый "яхшы", хәтта... тәмәке дә тарт��ыйлар. Икенче якта - вредитель, лодырь һ б. Алар шундый явызлар, аларның эшләмәгән бозыклыгы юк. Вредитель явыз планын эшкә ашырырга тели, лодырь аңа булыша. Ә шулвакыт тамаша залында тамашачы дигән халык утыра. Ул алдан ук вредительнең бу явыз планы ачыласын, ударникларның "ура" кычкыруы белән пәрдә төшәсен белеп, рәхәт кенә авызын ачып исни. Ә театр тәнкыйтьчесе? Спектакльдән эстетик тәм алу бер якта торсын, ул, спектакльдән элеп алып, бәйләнеп китәрлек берәр "гайре диалектик" момент эзләп, шуны табалмый йөдәп, тирләп утыра. Чөнки аның элекке стандарт рецепты бөтенләе белән театр тарафыннан үтәлгән. Мәсәлән, ячейка секретареның роле кая монда? Ә комсомол секретаре? Ә завком? Профинплан чагылганмы? Ударниклар күрсәтелгәнме? Ә пионер оешмасы кая? Һәммәсе дә бар. Театр үз геройларын тәнкыйтьче рецепты буенча формаль урнаштыруда кулыннан килгәннең бөтенесен эшләгән. Агымдагы кампанияләр турында берәр сүз белән генә булса да кагылып киткән. Көннең "кадагына суга торган" спектакль! Ләкин монда театр тәнкыйтьчесе, драматург һәм театр онытып калдырган бер тәнкыйтьче бар. Ул үзе сүзсез, ләкин усал. Ул үзе простой, беркатлы, ләкин аны менә бу "геройларга" ышандыруы кыен. Ул ышанмый. Аның тәнкыйте - ул уенның иң "патетик" җирендә авызын ачып исни. Аның тәнкыйте - ул пәрдә төшәр-төшмәс ашыга-ашыга вешалкага йөгерә. Бу тәнкыйтьче - тамашачы". -Шартлар әнә шундый авыр булуга карамастан, 30 нчы еллар комедиографиясендә эзләнүләр туктамый. Аны Ә. Фәйзи, Н. Исәнбәт, М. Әмир, М. Җәлил, Ш. Камал, Ф. Бурнаш, Г. Насрый һ. б. язучыларның кайбер пьесалары раслый. Әйтик, Ә. Фәйзинең "Төтен", "Түрәкәй" кебек сатирик пьесалары заман темасына язылган шактый кыю әсәрләр булып саналырга хаклы. +Шартлар әнә шундый авыр булуга карамастан, 30 нчы еллар комедиографиясендә эзләнүләр туктамый. Аны Ә. Фәйзи, Н. Исәнбәт, М. Әмир, М. Җәлил, Ш. Камал, Ф. Бурнаш, Г. Насрый һ.б. язучыларның кайбер пьесалары раслый. Әйтик, Ә. Фәйзинең "Төтен", "Түрәкәй" кебек сатирик пьесалары заман темасына язылган шактый кыю әсәрләр булып саналырга хаклы. М. Җәлил дә бу жанрда "Кешеләр" (1934 - 1935) пьесасын иҗат итә. Колхоз мал-мөлкәтен урлаучыларны фаш итүдә традицион калыплар сизелсә дә, бу комедиядә театральлек отышлы интригалары белән аерылып тора. Ил тормышындагы болганчык хәлләр, битлек алыштырулар, үткен көлү Ш. Камал сатирасында да чагылып алды. Аның "Алтынчы башня" (1933) дигән сатирик комедиясе аерым игътибарга лаек. Кую өчен "уңайсыз" булу сәбәпле, ул сәхнә күрми кала. Хәтта ул елларда басылмый да. Тик 1959 елда гына "Совет әдәбияты" журналында (№ 2) аның ике пәрдәсе дөнья күрә. Бу комедиянең "Шик" дигән икенче исеме дә бар. Конфликт картлар белән яшьләрне, элеккеләр (Гитарин, Миков, Шумский) белән яңа кадрларны каршы кую рәвешендә алынса да, бу комедия революция идеалларыннан ерак торучы, түрә булырга омтылучы, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртып йөрүче, совет аппаратларына кереп оялаган типларга үткен пародия булып яңгырый. Ә мондый көлү ул еллар комедиографиясендә сирәк очрый иде. @@ -425,7 +425,7 @@ XX гасыр башы татар драматургиясе Җирдә - сугыш. Бөтен җиһан тетри - күкри, Дәһшәт, үлем - без барасы юл өстендә... Узды Тиран дәһшәт салып... Шулай укмы -Кешелекнең киләчәге кыл өстендә?!1 +Кешелекнең киләчәге кыл өстендә?! Геройның ныклыгы ил-җирнең, газиз ананың, халыкның бөек рухи көченә, матур традицияләренә нигезләнгән. Татар шагыйренең тоткынлык газаплары тарих өчен яңалык түгел. Тираннар тарафыннан шундый язмышларга дучар ителгән бөек шәхесләр азмы? Шуңа драматургның пьесада доктор Фауст образына урын бирүе - бик табигый хәл. Трагедиягә актив персонаж буларак кертелгән Мефистофель дә татар язучысы әсәренең образлар системасы гармониясенә килешеп тора. Бөтендөнья әдәбиятында мәшһүр образ булу белән бергә, ул татар халык эстетикасында да традицион "аздыручы, юлдан яздыручы шайтан"ны нык хәтерләтә. Мефистофель вәсвәсәсе - димәк, беренче карашка, чит әдәбият мотивы булып күренсә дә, асылда күп халыклар рухи мирасына уртак нәрсә. Шулай итеп, чынбарлыкта төрле халыклар сәнгатендәге традицион образларның үзара керешеп яшәве, рухи аваздашлыгы, интернациональ табигатьле булуы әлеге мисалда тагын бер мәртәбә раслана: "Гомернең алты сәгате" трагедиясенең поэтик үзенчәлекләре, легендачыл хасиятләре, халыкчан традицияләре турында уйланулар ирексездән Һ. Такташның "Җир уллары трагедиясе"н искә төшерә. Биредә, бердән, Идея, Һабил, Кабил һәм башка образларның традицион җирлеге, аларга аваздашлык, параллельлек, икенчедән, халык традицияләренең төрле заман шагыйрьләре әсәрләрендә кабатланып, яңа шартларда яңача дәвам иттерелүләре аерым игътибарга лаек. Сүз И. Юзеев әсәрәләренең Һ. Такташ поэзиясенә аваздашлыгы турында бара. Димәк, И. Юзеев шигъри трагедияләренең уңыш казануы аларда халыкчан традицияләрнең индивидуаль поэтик традицияләр рәвешендә яшәвенә, үстерелүенә дә нык бәйле. @@ -523,8 +523,8 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен ИҖАТ ПОРТРЕТЛАРЫ, СӘНГАТИ ЭЗЛӘНҮЛӘР Гаяз Исхакыйның татар театры һәм драматургиясендәге урыны -Г. Исхакый мирасы "ябык" елларда аның күпкырлы иҗаты һәм фидакяр көрәше, театр һәм әдәбият дөньясындагы урыны гадел бәяләнүдән ерак булды. Хәлбуки, Октябрь революциясенә кадәрге елларда ук аңа замандашларыннан бик күп зурлау сүзләре әйтелгән. Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Г. Ибраһимов, С. Рәмиев, Г. Кәрам, Җ. Вәлиди, Ш. Әхмәдиев, Ф. Сәйфи-Казанлы һ. б. аның әсәрләрен, эшчәнлеген югары бәялиләр. Аның турында М. Горький да язып чыга. -Әмма шуннан соңгы елларда аның исеме телгә алынмый диярлек. Тик 80 нче еллар ахырында гына аның иҗатын өйрәнү яңарып китте. И. Нуруллин, Л. Гайнанова, Һ. Мәхмүдов, А. Әхмәдуллин, И. Илялова, Ф. Мусин, Р. Ганиева, М. Хәсәнов, Ә. Сәхапов һ. б. мәкаләләрендә әлеге эш дәвам ителде. Соңга таба моңа башкалар да кушылды, күренекле галимнәребез җитәкчелегендә аспирантлар бу эшкә алына башлады. +Г. Исхакый мирасы "ябык" елларда аның күпкырлы иҗаты һәм фидакяр көрәше, театр һәм әдәбият дөньясындагы урыны гадел бәяләнүдән ерак булды. Хәлбуки, Октябрь революциясенә кадәрге елларда ук аңа замандашларыннан бик күп зурлау сүзләре әйтелгән. Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Г. Ибраһимов, С. Рәмиев, Г. Кәрам, Җ. Вәлиди, Ш. Әхмәдиев, Ф. Сәйфи-Казанлы һ.б. аның әсәрләрен, эшчәнлеген югары бәялиләр. Аның турында М. Горький да язып чыга. +Әмма шуннан соңгы елларда аның исеме телгә алынмый диярлек. Тик 80 нче еллар ахырында гына аның иҗатын өйрәнү яңарып китте. И. Нуруллин, Л. Гайнанова, Һ. Мәхмүдов, А. Әхмәдуллин, И. Илялова, Ф. Мусин, Р. Ганиева, М. Хәсәнов, Ә. Сәхапов һ.б. мәкаләләрендә әлеге эш дәвам ителде. Соңга таба моңа башкалар да кушылды, күренекле галимнәребез җитәкчелегендә аспирантлар бу эшкә алына башлады. Бүген инде Г. Исхакый иҗатын өйрәнүнең кайбер нәтиҗәләре турында да сүз алып барырга мөмкин. Шундый нәтиҗәләрнең берсе - Г. Исхакыйның татар театры һәм драматургиясе тарихындагы урыны тагын да ачыклана төшү, бүгенге таләпләр нигезендә төпле бәя алу. Аларны түбәндәгечә атап китәргә мөмкин: Профессиональ татар театрының Уфада Г. Исхакыйның "Өч хатын белән тормыш" (1900) драмасы белән башлануын рәсми тану. Уфа яшьләре 1906 елның 21 апрелендә Приказчиклар клубында Г. Исхакыйның ул чорда бик шаулаган әсәрен - "Өч хатын белән тормыш" драмасын куялар. Ул татар театры тарихында беренче рәсми спектакль була. Г. Исхакый пьесалары яңача тормыш өчен көрәшкә өндәүчән, революцион ялкынлы булулары белән драматургиябезне, театрыбызны яңа югарылыкка күтәрделәр. Моны бигрәк тә "Тартышу", "Зөләйха" пьесалары турында әйтергә мөмкин. Шуңа күрә аның мондый пьесалары патша цензурасы тарафыннан рәхимсез эзәрлекләнделәр, кыскартылдылар, тоткарландылар. Шуңа да карамастан, театр труппалары репертуарларында алар яңалыклы, үткен фикерле пьесалар буларак урын алдылар. Алар татар театрының дәрәҗәсен, иҗтимагый ролен күтәрделәр, артистларның сәхнә осталыгы үсүгә зур йогынты ясадылар. Чөнки алар, "революцион рухлы", үткен идеяле булу белән бергә, яңа геройлар, үзенчәлекле характерлар, тирән психологик кичерешләр алып килделәр. Жанрлар ягыннан да яңалыклы булдылар: комедия- сатира, драма, трагедияләрнең матур үрнәкләре булып танылдылар. @@ -545,7 +545,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен Мәгърифәтчелек карашлары тәэсирендә тәрбияләнгән Г. Камал иҗат юлын башлаганда милләткә хезмәт итү, аның аң-белем дәрәҗәсен күтәрүне төп максаты итеп саный. Мәдрәсәләрдә укыган әсәрләр генә аны канәгатьләндерми. Ул кат-кат укыган сәхнә әсәрләре дә бик аз була. Алар Г. Ильясиның "Бичара кыз", Ф. Халидинең "Рәдде бичара кыз", русчадан үзгәртеп эшләнгән "Комедия Чистайда", төрекчәдән тәрҗемә "Хөсәед баба" пьесалары белән чикләнә диярлек. Сәхнә әсәрләре язылса, аларны куючы театр сөючеләр табылыр, дигән уй белән Г. Камал үзе пьесалар язарга алына. Беренче әсәрен - алты пәрдәле "Бәхетсез егет" драмасын (1898) шәкерт Г. Камал башта Миргаяз Иманаевка укыта. Остазы бу әсәрне Петербургка цензура комитетына җибәрә, аны басарга рөхсәт алына. Озакламый Г. Камал төрек язучысы Нәмык Кәмалның 1873 елда язылган һәм Истанбулда куелган "Зәваллы чуҗык" дигән пьесасын "Кызганыч бала" дигән исем астында татарчалаштыра. Заманы өчен бу пьеса татар тамашачысына аңлаешлы, тәрбияви, файдалы булып чыга. Ул романтик һәм сентименталь яңгырашы белән дә театр сөючеләрне җәлеп итә, күп еллар сәхнәдә уйнала. Истәлекләргә караганда, 1904 елда "Кызганыч бала"ны сәхнәдә куйганда Мулланур Вахитов һәм Фатих Әмирхан да катнашалар. Ф. Әмирхан Гата ролен башкара. Беренче уңышлы тәҗрибәләре яшь драматургны канатландырып җибәрә. "Өч бәдбәхет" дигән өч пәрдәле драма да язып, ул 1900 елда әлеге өч пьесасын аерым китап итеп бастырып чыгара. Беренче әсәре белән Г. Камал татар сәхнә әдәбияты телен халыкның сөйләү теленә якынайтуда кыю эш башкара, бу өлкәдә башлап җибәрүче була. Яшь драматургның әдәби телне халыклаштыру өлкәсендәге мондый эшчәнлеге алга таба фәндә дә уңай бәяләнде: "Г. Камал - татар әдәби телен үстерүдә иң зур практик эш күрсәткән язучыларның берсе. Каюм Насыйрилар тарафыннан башланган татар телендә язу лозунгысын иң башлап тормышка ашырырга керешүче һәм революциягә кадәрге чорда шул юлда иң күп эшләүче язучы - һичшиксез, Г. Камал" - дип язды, мәсәлән, М. Гали. -Халыкчанлыкка йөз тоту тагын драматургның халык иҗатына мөнәсәбәтендә дә чагыла: "Г. Камалның драма һәм комедияләрендә күптөрле фольклор текстлары: җырлар, такмаклар, бәетләр, мәкаль һәм әйтемнәр, ырымнар, им-томнар, җыр һәм традицион сурәтләр кулланып язылган мәхәббәт хатлары һ. б. очрый... Фольклор элементларын ул, тышкы эффект, бизәк өчен түгел, бәлки әсәрнең эчтәлеге, тасвирлана торган тормыш материалы соравы буенча, тик анда да чама белән файдалана. Авыл яшьләре тормышыннан мәхәббәт темасына язылган "Хафизәләм, иркәм" пьесасында без фольклорның халыктагы җанлы яшәешен гәүдәләндергән бик күп эпизодлар табабыз. Кемне дә булса мактап яисә мыскыллап җыр яки бәет чыгару, егетләр, кызлар җыелган урында бер-береңә төрттереп кара-каршы җырлаулар, такмак әйтеп биюләр, туй йоласына бәйле фольклор әсәрләре - болар барысы да пьесаның сюжетына бик табигый үрелеп баралар". Фольклор кыйммәтләрен шушы рәвешле файдалану әлеге әсәрләрнең фәндә "карнавалча фикерләү" дип атала торган сыйфатын да тудыра. +Халыкчанлыкка йөз тоту тагын драматургның халык иҗатына мөнәсәбәтендә дә чагыла: "Г. Камалның драма һәм комедияләрендә күптөрле фольклор текстлары: җырлар, такмаклар, бәетләр, мәкаль һәм әйтемнәр, ырымнар, им-томнар, җыр һә�� традицион сурәтләр кулланып язылган мәхәббәт хатлары һ.б. очрый... Фольклор элементларын ул, тышкы эффект, бизәк өчен түгел, бәлки әсәрнең эчтәлеге, тасвирлана торган тормыш материалы соравы буенча, тик анда да чама белән файдалана. Авыл яшьләре тормышыннан мәхәббәт темасына язылган "Хафизәләм, иркәм" пьесасында без фольклорның халыктагы җанлы яшәешен гәүдәләндергән бик күп эпизодлар табабыз. Кемне дә булса мактап яисә мыскыллап җыр яки бәет чыгару, егетләр, кызлар җыелган урында бер-береңә төрттереп кара-каршы җырлаулар, такмак әйтеп биюләр, туй йоласына бәйле фольклор әсәрләре - болар барысы да пьесаның сюжетына бик табигый үрелеп баралар". Фольклор кыйммәтләрен шушы рәвешле файдалану әлеге әсәрләрнең фәндә "карнавалча фикерләү" дип атала торган сыйфатын да тудыра. Г. Камал драматургиясенең проблематикасына килгәндә, исемнәреннән үк күренгәнчә, аның беренче әсәрләре бәхетле булу юлларын эзләү, бәхетсезлек сәбәпләрен ачыклау белән бәйләнгән. Шул ук вакытта бу мәсьәләләрне хәл итүдә ул билгеле бер эволюция дә кичерә. Бу хәл башлап, аерым алганда, "Бәхетсез егет" пьесасы тарихында чагыла. Әсәрнең беренче варианты мәгърифәтчелек рухында языла һәм аның сюжеты бер гаиләдәге күңелсез хәлләргә корыла. Кәрим бай белән Җәмиләнең улы Закир, яман юлга кереп, әти- әнисен кайгыга сала, үзен харап итә. Ул, әхлак кануннары белән санашмыйча, түбәнгә тәгәри: өенә кайтмаган чаклары була, эчүгә бирелә, Гайни исемле тәрбиясез кызга алданып, Уфага китә. Үзенең хисләрендә бутала - Гайнине яратам, аңа өйләнәм, дип йөри. Гайнинең "яратуы" озакка бармый, егетнең акчасы беткәч, аны читкә кага. Кәефе җимерелгән, акчасы беткән, таянычы, өмете калмаган Закир җинаять юлына чыга - әтисенең танышы Сәгыйть Сабитов өенә кереп, алтынын, мең ярым сум акчасын урлый. Егетнең фаҗигалы юлы дәвам итә. Тормышы җимерелүнең сәбәбе Гайнинең хыянәте дип аңлап, аны атып үтрә. Бераздан Закирның караклыгы да ачылып, аның эзенә төшәләр. Бу хәлдән чыгу юлын таба алмыйча, Закир үзен дә атып үтерә. Яшь Камал Закирның һәлак булу сәбәбен аның үзеннән күрә. Пьесаның эчтәлеге дә, аңа бирелгән "Соңгы сүз" дә ("Ихтар") шуны раслый. Гомумән, мәгърифәтчеләргә хас булганча, әхлак тәрбиясе мәсьәләсен үзәккә куйган бу әсәрдә әдәбият-сәнгать тә шундый тәрбия чарасы итеп карала. Нигездә, автор рупоры булып торган Әхмәт, мәсәлән, театрның файдасы турында болай ди: "... Анда никадәр гыйбрәтләр бар: начар юлда йөргән кешеләр ниндәй эшләргә очраганын һәм дөньяда ниндәй хурлыкларга төшкәннәрен күз алдында күрсәтәләр". "Бәхетсез егет"нең беренче вариантыннан соң язылган "Өч бәдбәхет" драмасында да яшь Камал мәгърифәтчеләргә хас мәсьәләне күтәрә. Әсәрдә замандашларының әхлакый яшәешендәге күңелсез күренешләргә йөз тотыла. Ачыграк әйтсәк, биредә автор әхлакый бозыклыкның, нәфес колына әверелүнең нәрсәгә китерүен ача. Драм��ның үзәк геройлары, нәфесләрен тыя алмыйча, бәлагә таралар. Сәүдәгәр хатыны Сәрвиҗамал бу фаҗигалы тарихның үзәгендә тора. @@ -557,7 +557,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен "Азат" һәм "Азат халык" газеталары социаль-демократик юнәлеш ле булулары белән аерылып торалар. "Азат халык" газетасында (1906 ел, 3-12 саннар) "Социал-демократлар нәрсәгә өйрәтәләр?" дигән мәкалә басылу да шул турыда сөйли. Цензура да бу газетаны социаль- демократик эчтәлекле дип бәяли, полиция аны күзәтү астына ала, эзәрлекли. "Урал" газетасы тарафыннан чыгарылган "Безнең якында булдырырга теләгән нәрсәләребез һәм төп максатыбыз" дигән брошюраны "Мәгариф" китап кибетеннән тараткан өчен исә 1907 елда Г. Камал судка бирелә. Ул эш 1913 елда гына, Романовлар династиясенең 300 еллык юбилее уңае белән ябыла. Эзәрлекләүләр, матди кыенлыклар аркасында, "Азат халык" газетасы 1906 елда "Йолдыз" газетасы (редакторы Һади Максуди) белән кушыла. Бу газета редакциясендә эшли башлагач, Г. Камал иҗаты яңа яктан ачылып китә - ул сатирик характердагы фельетоннарын бастыра башлый. Г. Камал публицистикасы 1907 елдан яңа тема-проблемаларга байый. Сәяси темалардан аңарда Думага сайлаулар һәм Дума депутатлары мәсьәләсе зур гына урын алып тора. "Бу ел Думага кемнәрне сайлаячакмыз?", "Думага сайлау нәтиҗәләре", "Депутатлар озату. Петербург юлында", "Ике Дума", "Мөфти вә депутатлар", "Думаны истикъбаль" дигән язмалар татар халкының хокукларын, мәнфәгатьләрен кайгырту, сайлаучыларның сәяси аңын күтәрү максаты белән язылганнар. Бер үк вакытта аларда байларның милли мәсьәләдә чикләнгәнлеге, шәхси файда кайгыртулары фаш ителә. -Ил тормышында зур тарихи борылыш вакытында сатирик жанрлар активлашуы мәгълүм. Юмор һәм сатира осталары буларак, Г. Тукай белән Г. Камал бу юнәлештә бергә эшләү уена киләләр. Бу теләкләрен тормышка ашыру өчен, 1908 елда "Яшен" журналын чыгара башлыйлар. Аның редакциясе Г. Камал квартирасында була. Матди як авыр булу сәбәпле, журналның чыгаручысы да, язучысы да, рәссамы да Г. Камал үзе була. Ул төннәр буе карикатуралар ясый, язмаларны редакцияли. "Яшен" журналы 1908 елның 3 августыннан 1909 елның 24 июненә кадәр чыга. Үз чыгымнарын каплый алмаганлыктан, журнал ябыла. Г. Тукай, Г. Камал алга таба үзләренең сатирик әсәрләрен башка басмаларда чыгаралар.1908 елдан сатирик язмаларының күбесен Г. Камал "Яшенче" имзасы белән бастыра, үзенең "Яшен" журналы авторы булуын ассызыклый. +Ил тормышында зур тарихи борылыш вакытында сатирик жанрлар активлашуы мәгълүм. Юмор һәм сатира осталары буларак, Г. Тукай белән Г. Камал бу юнәлештә бергә эшләү уена киләләр. Бу теләкләрен тормышка ашыру өчен, 1908 елда "Яшен" журналын чыгара башлыйлар. Аның редакциясе Г. Камал квартирасында була. Матди як авыр булу сәбәпле, журналның чыгаручысы да, язучысы да, рәссамы да Г. Камал үзе була. Ул төннәр буе карикатуралар ясый, язмаларны редакцияли. "Яшен" ��урналы 1908 елның 3 августыннан 1909 елның 24 июненә кадәр чыга. Үз чыгымнарын каплый алмаганлыктан, журнал ябыла. Г. Тукай, Г. Камал алга таба үзләренең сатирик әсәрләрен башка басмаларда чыгаралар. 1908 елдан сатирик язмаларының күбесен Г. Камал "Яшенче" имзасы белән бастыра, үзенең "Яшен" журналы авторы булуын ассызыклый. Бу елларда Г. Камалның әдәбият һәм театр тәнкыйтенә караган мәкаләләре киң урын ала башлый. "Татарча театр" (А. Н. Островскийның "Галимнәр илә наданнар", А. П. Чеховның "Хирургия" пьесаларының куелышы турында ("Йолдыз", 1907, 15 июль)), "Яңа әсәрләр" (Ф. Кәриминең "Мирза кызы Фатыйма", Әхмәтгәрәй Хәсәнинең "Хат болгатты" әсәрләре турында ("Йолдыз", 1907, 5 октябрь)), "Габдулла Тукаев шигырьләре" ("Йолдыз", 1907, 5 декабрь) мәкаләләре шуңа дәлил. Г. Камал татар сәхнә әдәбиятын рус һәм Европа драматургиясе югарылыгында күрергә тели һәм шундый максат белән күп кенә әсәрләрне үзе тәрҗемә итә. Бу өлкәдәге эшчәнлегенә күпмедер нәтиҗә ясап, Г. Камал 1931 елның 31 июлендә язган автобиографиясендә болай дип белдерә: "1898 елдан башлап хәзергә кадәр 20 оригинал әсәрләр язып, шул вакыт эчендә йөздән артык театр әсәрләре тәрҗемә иттем". Журналистлык эшчәнлегендә "Истанбул мәктүбләре" дигән мәкаләләр циклы аерым бер әһәмиятле урын тота. Алар әдип "Йолдыз"да эшләгәндә, хәбәрче булып Төркиягә баргач языла, газетаның 1912 ел, декабрь - 1913 ел, гыйнвар саннарында басыла. Автор бу язмаларында Төркиядәге сәяси, мәдәни тормышны яктырта. Еллар тыныч булмау сәбәпле, Г. Камал бик теләсә дә, Төркия театрларында була алмый. Шулай да татар театрына файдасы булыр дип, сәхнә әсәрләре басылган китаплар алып кайта. @@ -622,7 +622,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен Г. Камалның совет хакимияте елларында язылган пьесалары аның сатирик шигырьләрендәге форма һәм эчтәлек үзенчәлекләрен нык хәтерләтә. Алар да - нигездә, агитацион сәяси сатира үрнәкләре. Биредә дә әдип сыйнфый принципиаль, социаль тенденциоз, революцион оптимист булып алга баса. Ул яңа заман үзгәрешләренә, социалистик революция казанышларына соклана, үткәнгә ачы көлеп карый, совет иленең һәртөрле дошманнарын үтергеч сатира объекты итеп ала. Аның шундый әсәрләреннән берсе - "Тәкый гаҗәб яки Ахыры заман". Ике бүлектән торган бу сатирик комедия "элек һәм хәзер" дигән принципка нигезләнеп иҗат ителгән дияргә мөмкин. Шунысы үзенчәлекле: ул принцип Г. Камалның "Өч тормыш" пьесасындагы кебек традицион "элек нинди идек, хәзер нинди булдык" рәвешендә түгел. Драматург биредә "монысы - элекке каралык, монысы - хәзерге кимчелек" дигән рухта фикер йөртә. Бу яңачарак һәм кыю сүз әйтү, "саташкан" заманга таш ату иде. Драматургик конфликт ягыннан "Тәкый гаҗәб яки Ахыры заман" пьесасы персонажлаштырылмаган конфликтлы сатирик комедияләр төркеменә керә, ягъни Н. В. Гогольнең "Ревизор"ындагы көлке типлар дөньясын сурәтли. Биредә барлык персонажлар да "тискәре��әр" рәтендә торалар. Беренче карашка, пьесаның ике бүлеге ике әсәрдәй. Чынлыкта ике бүлек бер эчке бөтенлеккә ия. Бу бөтенлек әсәрнең яңгырашын бермә-бер арттыра. Уртак тема, идея, форма әсәрне бербөтен итә. Г. Нигъмәти сүзләре белән әйткәндә, әсәр "шарж-обозрение" характерында. Драматург үткән заман реакция көчләрен яңа заман реакция көчлә ре белән бер сафка куя, замана хәлләрен бәяләгәндә үткәндәге елларга экскурс ясый. "Өч тормыш" пьесасындагы (1933) шундый ук алымны искә төшерсәк, моның үзенә бер закончалык икәне ачыклана. Татарлар гасырлар буе көткән, өмет иткән азатлыкны күрергә теләде ул. -Пьесаның беренче бүлеге мулла, мөрит, мәзин, карый, бай, фәхешханә тотучы фахишәләрнең бозыклыкларын фаш итә. Вәгазь укып изге булып йөргән кешеләрнең, "дәрәҗәле" зыялыларыың һәм аларга иярүчеләрнең түбәнлекләре, көлке хәле, оят эшләре, икейөзлелекләре фәхешханә күренешендә бөтен тулылыгы белән ачыла. Драматург һәр ике бүлектә персонажларның күбесенә ялгызлык исеме бирми. Катнашучыларны беренче бүлектә мулла, мужик, гармунчы, юан бай, мөрит һ. б. дип кенә атый. Икенче бүлектә: мулла, мөрит, раввин, кәшиш, ишан, поп, инженер, генерал, шагыйрь, адвокат, интеллигент, буржуй һ. б. дип, советларга каршы типларны сәхнәгә чыгара. Ике бүлектә ике вакыйга-сюжет. Шуңа карамастан, стиль берлеге бу бүлекләрне берләштерә. +Пьесаның беренче бүлеге мулла, мөрит, мәзин, карый, бай, фәхешханә тотучы фахишәләрнең бозыклыкларын фаш итә. Вәгазь укып изге булып йөргән кешеләрнең, "дәрәҗәле" зыялыларыың һәм аларга иярүчеләрнең түбәнлекләре, көлке хәле, оят эшләре, икейөзлелекләре фәхешханә күренешендә бөтен тулылыгы белән ачыла. Драматург һәр ике бүлектә персонажларның күбесенә ялгызлык исеме бирми. Катнашучыларны беренче бүлектә мулла, мужик, гармунчы, юан бай, мөрит һ.б. дип кенә атый. Икенче бүлектә: мулла, мөрит, раввин, кәшиш, ишан, поп, инженер, генерал, шагыйрь, адвокат, интеллигент, буржуй һ.б. дип, советларга каршы типларны сәхнәгә чыгара. Ике бүлектә ике вакыйга-сюжет. Шуңа карамастан, стиль берлеге бу бүлекләрне берләштерә. Г. Камалның "Могҗиза" комедиясе дә (1933) һәм эчтәлек һәм форма җәһәтеннән "Тәкый гаҗәб яки Ахыры заман"га якын. Монысында драматург яңа заман "могҗизаларын" олылый, искедән калган гореф-гадәтләрдән, хорафатларга ышанулардан ачы көлә. Заман рухы шуны таләп итә иде. Гомумән, Г. Камалның совет чоры драматургиясе сыйнфый принципиаль, социаль булу белән характерлана. Бу сыйфатлар заманның идеологик басымы белән бәйле иде. "Хафизәләм иркәм", "Өч тормыш" кебек пьесалар нәкъ менә шул яклары белән аерылып торалар. "Хафизәләм иркәм" комедиясе - Г. Камалның Октябрь революциясеннән соң халык тормышындагы тирән үзгәрешләрне чагылдырырга омтылып язган беренче зур пьесасы. Әсәр сәнгати эшләнеше ягыннан М. Фәйзинең "Галиябану" драмасын хәтерләтә. "Хафизәләм иркәм" дә - "Галиябану" кебек үтә музыкаль әсәр. Пьесада, шул заман идеалларына туры китереп, яңа тормыш шартларындагы бәхетле мәхәббәт тарихы ачыла. Анда авыл хәяте, яшьләрнең мәхәббәте, заманның сыйнфый каршылыклары тыгыз бәйләнештә бирелә. Әсәр элек изелгәннәрнең җиңү пафосы белән сугарылган. Галиябану белән Хәлил хыялында яшәгән якты көнне Хафизә белән Хафиз үз язмышларында күрәләр. Дөрес, аларга да гаделлеккә көрәшеп ирешергә туры килә. Исмәг ыйльчә эш итүче сыйнфый дошман - Кәрим корган "тозакларны" аларның җимереп үтүе комедиянең төп сюжет сызыгын тәшкил итә. Г. Камалның революциядән соңгы күпкырлы иҗаты, гомумән алганда, татар әдәбият дөньясында бу чордагы зур үзгәрешләрнең бер чагылышы булып тора. Беренче рус революциясеннән халкына азатлык өмет иткән Г. Камал Октябрьгә дә азатлык теләкләре белән килде, үзенең каләме белән шул бөек максатка ирешү өчен көрәште. Заман айкалышындагы югалтулар, алданулар аны да читтә калдырмады, әмма ул беркайчан да үзенең кешелек һәм язучылык намусына тап төшермәде. @@ -683,7 +683,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен Мирхәйдәр 8 - 9 яшеннән абыстайга йөреп һәм өйдә абый, апалары ярдәмендә укырга-язарга өйрәнә. 1902 - 1904 елларда Орскидагы Габдулла хәзрәт Мәгазый мәдрәсәсендә белем ала. Аннан соң Оренбургтагы атаклы "Хөсәения" мәдрәсәсендә укый. Шул елларда матур әдәбият белән кызыксына башлый. К. Насыйри әсәрләре белән таныша, төрки һәм фарсы телендә язылган китаплар укый, Г. Тукай, М. Гафури шигъриятенең көчле йогынтысында кулына каләм ала. Еллар үткән саен Г. Тукай иҗатына хөрмәте үсә, тирәнәя бара. Татар милли гореф-гадәтләренә, йолаларына нигезләнеп, Мирхәйдәр үзенең "Татар туе" исемле беренче пьесасын иҗат итә. Шушы ук елларда Оренбургтагы "Чүкеч" журналында һәм Казандагы "Әлислах" газетасында аның мәдрәсә тормышына багышланган берничә мәкаләсе дә басыла. Мирхәйдәр, тумыштан булган йөрәк авыруы аркасында, "Хөсәения" мәдрәсәсен тәмамлый алмый. Ул кышларын Орскида, җәйләрен Күкшел һәм Җүнәй авылларында яши. Үзлегеннән белем алуын, әдәбиятны тирәнрәк өйрәнүен дәвам итә. Орскида яшәгән вакытларда татар яшьләренең мәдәни-иҗтимагый хәрәкәтендә актив катнаша, һәвәскәр драма труппасы оештыручыларның берсе була. -1912 - 1916 еллар арасында М. Фәйзи башта Орск шәһәрендә бертуган абыйсы Мортаза ачкан мануфактура кибетендә кассир, соңыннан шул төбәктәге татар авылларында китапханәче булып эшли. Хезмәттән тыш вакытын үзенең белемен күтәрүгә һәм иҗатка багышлый. Татар халкының милли бәйрәмнәрен, туй йолаларын һ. б. өйрәнә, татар һәм башкорт халыклары авыз иҗаты әсәрләрен җыя, анализлый, сәхнә өчен пьесалар яза. +1912 - 1916 еллар арасында М. Фәйзи башта Орск шәһәрендә бертуган абыйсы Мортаза ачкан мануфактура кибетендә кассир, соңыннан шул төбәктәге татар авылларында китапханәче булып эшли. Хезмәттән тыш вакытын үзенең белемен күтәрүгә һәм иҗатка багышлый. Татар халкының милли бәйрәмнәрен, туй йолаларын һ.б. өйрәнә, татар һәм башкорт халыклары авыз иҗаты әсәрләрен җыя, анализлый, сәхнә өчен пьесалар яза. 1917 елгы большевиклар революциясеннән соң М. Фәйзи иҗат активлыгын киметмәскә тырыша. 1919 - 1921 елларда Башкортстандагы Юлык, Тимәс авылларында, Уфа шәһәрендә төрле вакытлы хезмәт вазифалары башкара. Күңеленә ятышлы эшкә урнашу теләге белән 1923 елда Казанга килә. Монда да тормыш җиңел булмый. Ул берникадәр вакыт Казанның Үзәк Шәрык китапханәсендә балалар бүлеге җитәкчесе булып эшли. Сәламәтлеге начараю сәбәпле, 1924 елда туган якларына әйләнеп кайта. Гомеренең соңгы елларын М. Фәйзи Туба руднигы бистәсендә һәм Баймак шәһәрендә уздыра. 1928 елның 9 июлендә Баймакта вафат була. Башка күп кенә татар әдипләре кебек, М. Фәйзи дә Россия тарихындагы кискен борылышны - Октябрь революциясен зур өметләр белән кабул итә. @@ -758,7 +758,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен "Йосыф белән Зөләйха", "Тутый кош" (1918) комедияләренең һәм Октябрьдән соңгы хикәяләренең гомуми рухы һәм стиле К. Тинчуринның пролетариат идеологиясенә якыная баруын раслыйлар. Революцион үзгәреш чорында, сыйныфлар каршылыгы аеруча кискен торган елларда иҗат ителү бу сатирик комедияләрнең сәнгатьчә эшләнешендә чагылыш таба. Аеруча сыйнфый кискенләштерү, социаль якны ассызыклау билгеләре күзгә ташлана. Мондый куертылу пьесалар 1935 елда басмага әзерләнүдән, шул вакытның үзенчәлекле концепцияләре йогынтысыннан булу да ихтимал. Пьесаларда сыйнфый тенденциозлык кайбер очракларда ялангачланып китү, бер яктан, әдәбиятның шул еллардагы агитацион вазифасына, үсеш үзенчәлегенә бәйле булса, икенче яктан, 30 нчы елларның ясалма таләпләренә барып тоташа. Әмма әсәрләрдә тасвирланган чор картинасында философ- драматург күреп алган каршылыклар да чагылыш таба. "Сакла, шартламасын!" комедиясендә байлар һәм ярлылар тормышы янәшә куела. Әсәр детектив сюжетка корылган. Драматик хәрәкәт каракларның "маҗаралы" эшләре, аларны "тоту тырышлыклары" рәвешендә үстерелә. Азып-тузып йөрүче бай улларына - Шәрифҗан, Садрый, Сәләхетдингә - акча кирәк. Акча Шакирҗан байда - Шәрифҗанның әтисендә. Дуслары белән килешеп, улы әтисен талый. Байның "йөрәген ярыр өчен" "ясалма бомба" кулланыла. Әлеге комик вакыйгалар, нигездә, татар байларының әхлагын, тормышын заман идеологиясе таләп иткән яссылыкта тәнкыйтьләү өчен кулланыла. Әсәр К. Тинчурин драматургиясенә хас театральлек, җиңеллек, күчемлелек, хәрәкәтчәнлек, җанлылык сыйфатларына ия, асылда, водевиль стиленә якын тора. Бер үк вакытта анда ХХ гасыр башы татар драматургиясе традицияләренең дәвамын күрмәү мөмкин түгел. -"Американ"ның сатирик типлары да - К. Тинчурин драматургиясендә элегрәк күренгән сыйныфлар вәкилләре: Муса - "электәге җәмәгать хадиме", Шәехмирза - "элекке адвокат", Сәлимгәрәй - "электәге полиция чиновнигы" һ. б. Алар революциягә кадәр дә татар халкының чын мәнфәгатьләреннән читтә торучы, үзләре өчен генә пошынучылар булсалар, яңа шартларда үткән тормыш тәртипләрен кире кайтарырга омтылулары көлке тудыра. Драматург революцион үзгәрешләргә дошманнарча караган бер катлауны, спекулянтларны һәм мещаннарны сатира объекты итеп сайлый. +"Американ"ның сатирик типлары да - К. Тинчурин драматургиясендә элегрәк күренгән сыйныфлар вәкилләре: Муса - "электәге җәмәгать хадиме", Шәехмирза - "элекке адвокат", Сәлимгәрәй - "электәге полиция чиновнигы" һ.б. Алар революциягә кадәр дә татар халкының чын мәнфәгатьләреннән читтә торучы, үзләре өчен генә пошынучылар булсалар, яңа шартларда үткән тормыш тәртипләрен кире кайтарырга омтылулары көлке тудыра. Драматург революцион үзгәрешләргә дошманнарча караган бер катлауны, спекулянтларны һәм мещаннарны сатира объекты итеп сайлый. Сатирик конфликтның икенче ягында яңа заман яшьләре: студентлар Апуш, Касыйм, Искәндәр, Самат, Зәйнәп, Нурия. Шулар ярдәмендә үткен интригалы сюжет барлыкка килә. Тарих түгәрәге оештырган студентлар, кыйммәтле тарихи документларны "заграницага валютага сатудан" коткарып, спекулянт байдан алып, яңадан халыкка кайтару өчен хәйлә коралар: Америкадан "килгән татар галиме"нә бу мещаннарның мөнәсәбәте нинди буласын белеп, студент Искәндәрне "американ" итәләр, "зур кеше ясап чыгаралар". Комедиянең поэтикасында Н. В. Гогольнең "Ревизор"ындагы ситуация тәэсире дә сизелә. Әмма К. Тинчурин әсәре татар тормышының конкрет бер тарихын, үзенчәлекле якларын чагылдыруы, типик милли характерлары белән аннан нык аерыла, оригиналь татар сатирик комедиясе буларак дөньяга килә. Муса бай, Америкадан яшь галим килгән дип, аның белән күрешүгә ныклап әзерләнә: өйләнмәгән "татар профессоры"на кызы Дилбәрне биреп, Америкага "бабай булып" бару турында хыяллана. Габдуллаҗан да, кызы Мәйсәрәне кияүгә биреп, Америка "тауарлары" хисабына баю турында уйлый. Драматург байларның "милли" булып кылануының һәр очракта спекулятив, тышкы бизәк, ясалма икәнлеген детальләштереп ассызыклый. Фарс алымнарында иҗат ителгән тәкәббер "американ" да табигый комик халәттә. Америкалы Булат Сон булып алган Искәндәр татарча сөйли. Форма, тышкы кыяфәт - бөек, илаһи. Асыл сыйфат, эчтәлек - буш, мескен. Драматургның яңа заманның яшь геройларын да комик каршылыклы, көлке табигатьле итеп сурәтләве әсәрне башкача уку мөмкинлеген калдыра. Бу бигрәк тә Н. В. Гогольчә хәл ителгән финалда аермачык: тарихи документларны, ярлыкларны эләктерү максатына ирешкән "американ" - Искәндәр юкка чыга. Ул да гамәлләре өчен җаваплылыкны үз өстенә алырга өлгереп җитмәгән. Комедия сатирик типларның һәммәсен үзенчә фаш итә. "Американ"да билгеләнгән иҗтимагый-сәяси мотивлар "Җилкәнсезләр" (1926) комедиясендә (драматург үзе аның жанрын трагикомедия дип билгели) тагын да тирәнрәк һәм киңрәк ачыла. Бу әсәрдә дә "элеккеләр", әдипкә күптән таныш сатирик типлар үзәккә куела. Зыялы Батырхан, бай сәүдәгәр Нуретдин, генерал Носов, нэпман Зәйнетдин, спекулянт Фәттах, кара бай Мисбах хаҗи, Хәрби Шура вәкиле Сәхипгәрәй, зур бай Наум Пахомыч, мәхәллә имамы Хәзрәт һәм башка характерлар чор әдәбиятына куелган таләпләр яктылыгында иҗат ителәләр. @@ -821,7 +821,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен "Котбетдин өнендә һәм төшендә" (1914) хикәясендә дә сатирик алымнар көчлерәк. Үз матди мәнфәгатьләрен күздә тотып, Котбетдин иҗтимагый эш-хәрәкәткә катнашып китә. Аның тиз арада үзен күрсәтәсе, җиңел генә исем-ат казанасы килә. Моңа җәнҗаллар оештырып ирешү юлын сайлый. Котбетдин төрле катлау кешеләр җыйналган җыелышларга аларга охшарлык итеп киенеп йөри, бик кискен темалар күтәрә. Мәсәлән, дини җәмәгатьчелек алдында җомга көнне бәйрәм итүгә каршы чыгыш ясап, сәхнәдән куыла. Әдипнең үтергеч көлүе Котбетдинне теләсә кайсы заманда, теләсә кайсы җәмгыятьтә очрый торган бушкуык тибы итеп ясап чыгара. Матур тормыш, бәхет турында хыялланып та, шуңа иҗтимагый-икътисади, тарихи сәбәпләр, белем җитмәү, тормыш авырлыгы аркасында ирешә алмаган мондый геройлар К. Тинчуринның башка хикәяләрендә дә еш очрый. "Дачалар мөбарәк булсын" (1915) хикәясендә байларча дачаларда яшәргә хыялланган Фәтхерахманның, шушы вакыйганы билгеләп үтәргә зурлап кунаклар чакырып, җәйлек акчасыннан колак кагуы, "Юбилей" (1915) хикәясендә талымсыз Камәретдиннең "юбилей авыруы" тарихы җылы юмор белән, "яшь аралаш" сызланып көлү аша тасвирлана. Әлеге геройларның барысын бер сыйфат - матуррак, баерак яшәү теләге берләштерә. Бу теләкнең самими күзаллануы, чынбарлык белән тәңгәл килмәве көлке тудыра. Мондый геройлар ХХ гасыр башы татар прозасында Ф. Әмирхан, Г. Гобәйдуллин, Г. Рәхим хикәяләрендә дә тәкъдим ителеп, ахыр чиктә татар әдәбиятында җылы көлүгә сәбәп булган саф милли характерлар тудыруга да, аянычлы күренешләрне милләт хәле белән бәйләп сызлануга да юл ача. К. Тинчурин прозада да тәҗрибәләр ясый, каләмен төрле юнәлешләрдә сыный. Беренче бөтендөнья сугышының фаҗигасын, сугыш кырында улы Шакирҗанның үле гәүдәсенә тап булган сугышчы Хәкимҗанның кичерешләрен, аннары аның үлемен тасвирлаган реалистик "Хәкимҗан агай" (1916) хикәясе шушы фаҗиганың тирәнлеге белән тетрәндерә. Фәлсәфи-психологик характердагы романтик "Искәндәр" (1915) хикәясе сугышның аерым кешеләрне генә түгел, бәлки мәхәббәтне, өметне, яшәүне, бәхетне үтерүен, юкка чыгаруын эмоциональ үтемле, тетрәндергеч экспрессив тасвирлый. Мондый хикәяләрдә Урта гасырлар Шәрык әдәбиятындагыча тирән мәхәббәт тә, чиктән тыш көчәйтелгән аерылу газабы да, кичерешләрнең үзгәрешен табигать белән янәшә куеп тасвирлау - психологик параллелизм да, символлаштыру да отышлы кулланыла. -Әдипнең 1935 - 1937 елларда язылган "Мәрҗәннәр" циклы бер пов��сть һәм сигез хикәя-новелланы берләштерә. Бу тезмәдә ХХ гасыр башы татар шәкертләре, мәдрәсә тормышы, Казанның атаклы Печән базары, Хәсәновлар фабрикасындагы эшчеләрнең көнитеше, Мәкәрҗә ярминкәсе һ. б. күренешләр "К. Тинчурин каләменә хас осталык белән сурәтләнәләр". Беренче мәрҗән Сөләйманның авылдан чыгып китүе белән башлана, 1905, 1917 еллар вакыйгаларын кичеп, тугызынчы мәрҗән-повесть геройның, Гражданнар сугышы чорында икеләнүләр, адашулар аша узып, социалистик идеяләрне кабул итүе, Совет иленә хезмәт итә башлавы белән тәмамлана. Төп герой белән бергә укучы да татар җәмгыятенең төрле катлауларына үтеп керә, милли проблемалар белән очраша. Нәтиҗәдә ХХ гасыр башы татар җәмгыятенең бөтен лек ле рәсеме хасил була. Үткен юмористик-сатирик хикәяләү, халыкчан афоризмнарны иркен файдалану әсәрләрнең укылышын тәэмин итә. "Мәрҗәннәр" - автобиографик нигезле әсәр. Новеллаларны Сөләйман шәкерт образы берләштерә, аның прототибы - язучы үзе. Әсәр булып узган вакыйгаларны эпик тирәнлектә тагын бер кат искә төшерү, анализлау, нәтиҗәләр белән уртаклашу булып аңлашыла. Татар прозасы өчен эчтәлек тирәнлеге, революция һәм татар зыялылары проблемасының бизәмичә-яшермичә куелышы белән дә, форма ягыннан да яңа бер күренеш хасил итә. +Әдипнең 1935 - 1937 елларда язылган "Мәрҗәннәр" циклы бер повесть һәм сигез хикәя-новелланы берләштерә. Бу тезмәдә ХХ гасыр башы татар шәкертләре, мәдрәсә тормышы, Казанның атаклы Печән базары, Хәсәновлар фабрикасындагы эшчеләрнең көнитеше, Мәкәрҗә ярминкәсе һ.б. күренешләр "К. Тинчурин каләменә хас осталык белән сурәтләнәләр". Беренче мәрҗән Сөләйманның авылдан чыгып китүе белән башлана, 1905, 1917 еллар вакыйгаларын кичеп, тугызынчы мәрҗән-повесть геройның, Гражданнар сугышы чорында икеләнүләр, адашулар аша узып, социалистик идеяләрне кабул итүе, Совет иленә хезмәт итә башлавы белән тәмамлана. Төп герой белән бергә укучы да татар җәмгыятенең төрле катлауларына үтеп керә, милли проблемалар белән очраша. Нәтиҗәдә ХХ гасыр башы татар җәмгыятенең бөтен лек ле рәсеме хасил була. Үткен юмористик-сатирик хикәяләү, халыкчан афоризмнарны иркен файдалану әсәрләрнең укылышын тәэмин итә. "Мәрҗәннәр" - автобиографик нигезле әсәр. Новеллаларны Сөләйман шәкерт образы берләштерә, аның прототибы - язучы үзе. Әсәр булып узган вакыйгаларны эпик тирәнлектә тагын бер кат искә төшерү, анализлау, нәтиҗәләр белән уртаклашу булып аңлашыла. Татар прозасы өчен эчтәлек тирәнлеге, революция һәм татар зыялылары проблемасының бизәмичә-яшермичә куелышы белән дә, форма ягыннан да яңа бер күренеш хасил итә. Шулай итеп, К. Тинчурин татар әдәбиятының кискен борылыш елларында иҗат итеп, аны классик драмалар, сатирик комедияләр, мелодрамалар, хикәяләр белән баетты. Яңа театр һәм драматургия бинасын коруда, яңа сәнгатьнең төп принципларын иҗат итүдә ул юл ярып баручыларның берсе булды. Заманның иң актуаль социаль проблемаларын кузгатуы, чын патриотлык һәм гражданлык хисләрен олылавы, азатлык, хаклык һәм бөек кешелек идеалларын байрак итеп күтәрүе, батырлыкка, мәхәббәткә, сафлыкка дан җырлавы белән аның әсәрләре чын мәгънәсендә халыкчан һәм гуманистик сыйфатлы. Мондый әсәрләрнең мәгънәләре еллар үткән саен тирәнрәк ачыла бара һәм бу факт Кәрим Тинчуринның рухи замандашыбыз булуын раслый. Ил белән бергә (Н. Исәнбәт) @@ -835,15 +835,15 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен Җырла утлы җырларыңны! Алга атла, бул рәван! Үп туганыңны кочаклап! -Эшче куллар - бертуган!1 +Эшче куллар - бертуган! ("Инкыйлаб", 1917) Н. Исәнбәтнең Октябрьгә кадәр язган беренче шигырьләрендә үк тигезсезлекне тәнкыйтьләү көчле. Шагыйрь гаделлеккә сусап, якты тормышка чыгу юлын эзли. Бу сыйфат яшь шагыйрьнең "Шул кайната каннарымны" (1912) шигырендә үзен аеруча сиздерә: Фәкыйрь эшли, тирен түгә, Таба акча, байга бирә. Байның тамагын туйдыра, - -Шул кайната каннарымны!1 -Н. Исәнбәтнең башлангыч иҗатына хас бер бик әһәмиятле сыйфат - мәгърифәтчелек традицияләренең көчле булуы. Аң-белем тарату, һөнәр үзләштерү, әхлак яхшырту мотивларына нигезләнгән шигырьләр анда киң урын алып тора. Совет дәүләтенең беренче елларында Н. Исәнбәт революцион яңарыш, социаль үзгәреш, рухи, сыйнфый, милли азатлык идеяләрен яклап, яңа заман поэзиясенә нигез салучылар сафында иҗат итә. "Яшь шагыйрьгә" (1918), "Колчак фетнәләре" (1919), "Коммуна тимерлегендә" (1920), "Пролетариат килә", "Пролетариат анты" (1922), "Фән-белем гасыры килә" (1923) һ. б. шигырьләрен яза. Аның "Коммуна тимерлегендә" дигән дәртле хезмәт маршы ул елларда күп шагыйрьләрнең уртак сүзе булып яңгырый. -Н. Исәнбәт поэзиясе үзенең халыкчанлыгы, халык иҗаты поэтикасына якынлыгы белән аерылып тора. Моны аның җырлары да раслый. Җыр жанрында ул - иң күп эшләгән авторларның берсе. "Сусылу" (1916), "Тугай җыры" (1922), "Су анасы җыры" (1922), "Эңгер җыры" (1922), "Уракчы кыз" (1922), "Син сазыңны уйнадың" (1925), "Туган ил турында җыр" (1949), "Сабан туе" (1954), "Ай былбылым" (1956), "Бормалы су" (1956), "Көймә килә" (1956), "Парашютчы кызлар җыры" (1959), "Яшьлегем" (1959) һ. б. аның тарафыннан иҗат ителеп, байтагы халык җырлары булып санала. Н. Исәнбәт - киң колачлы поэмалар авторы да. Революциягә кадәр иҗат иткән беренче поэмаларында саф мәхәббәт, табигый матурлык, җан җылысы эзләү темалары романтик, экспрессив дулкыннарда ачыла. "Бозылган вәгъдә" (1913), "Качкын" (1915), "Табигать кочагында" (1916), "Укытучы кыз" (1916), "Сукбай" (1916) поэмаларын нәкъ менә шундый уртак сыйфатлар берләштерә. Язучы поэма жанрына озак еллар турылыклы булып кала. Аның "Эшче Хафиз" (1929), "Контрабандистлар" (1931), "Днепрострой" (1933), "Нужа бабай" (1949) поэмалары әнә шуны исбатлый. Аларга поэтик яңгыраш һәм үзенчәлекле фикер йөртү хас. +Шул кайната каннарымны! +Н. Исәнбәтнең башлангыч иҗатына хас бер бик әһәмиятле сыйфат - мәгърифәтчелек традициялә��енең көчле булуы. Аң-белем тарату, һөнәр үзләштерү, әхлак яхшырту мотивларына нигезләнгән шигырьләр анда киң урын алып тора. Совет дәүләтенең беренче елларында Н. Исәнбәт революцион яңарыш, социаль үзгәреш, рухи, сыйнфый, милли азатлык идеяләрен яклап, яңа заман поэзиясенә нигез салучылар сафында иҗат итә. "Яшь шагыйрьгә" (1918), "Колчак фетнәләре" (1919), "Коммуна тимерлегендә" (1920), "Пролетариат килә", "Пролетариат анты" (1922), "Фән-белем гасыры килә" (1923) һ.б. шигырьләрен яза. Аның "Коммуна тимерлегендә" дигән дәртле хезмәт маршы ул елларда күп шагыйрьләрнең уртак сүзе булып яңгырый. +Н. Исәнбәт поэзиясе үзенең халыкчанлыгы, халык иҗаты поэтикасына якынлыгы белән аерылып тора. Моны аның җырлары да раслый. Җыр жанрында ул - иң күп эшләгән авторларның берсе. "Сусылу" (1916), "Тугай җыры" (1922), "Су анасы җыры" (1922), "Эңгер җыры" (1922), "Уракчы кыз" (1922), "Син сазыңны уйнадың" (1925), "Туган ил турында җыр" (1949), "Сабан туе" (1954), "Ай былбылым" (1956), "Бормалы су" (1956), "Көймә килә" (1956), "Парашютчы кызлар җыры" (1959), "Яшьлегем" (1959) һ.б. аның тарафыннан иҗат ителеп, байтагы халык җырлары булып санала. Н. Исәнбәт - киң колачлы поэмалар авторы да. Революциягә кадәр иҗат иткән беренче поэмаларында саф мәхәббәт, табигый матурлык, җан җылысы эзләү темалары романтик, экспрессив дулкыннарда ачыла. "Бозылган вәгъдә" (1913), "Качкын" (1915), "Табигать кочагында" (1916), "Укытучы кыз" (1916), "Сукбай" (1916) поэмаларын нәкъ менә шундый уртак сыйфатлар берләштерә. Язучы поэма жанрына озак еллар турылыклы булып кала. Аның "Эшче Хафиз" (1929), "Контрабандистлар" (1931), "Днепрострой" (1933), "Нужа бабай" (1949) поэмалары әнә шуны исбатлый. Аларга поэтик яңгыраш һәм үзенчәлекле фикер йөртү хас. Н. Исәнбәтнең "Урнаш" (1912) исемле беренче пьесасы реаль вакыйгалар эзеннән инсценировка рәвешендә иҗат ителә. Г. Камалның "Бәхетсез егет"е йогынтысында дөньяга килгән бу әсәр "урлама, ялганлама, бүтәннәрне начар эшкә өйрәтмә" дигән фикерне куәтли. 1914 елда язылган "Әмирхан хәзрәт" пьесасы Беренче бөтендөнья сугышы алдыннан илдәге катлаулы социаль-сәяси хәлнең бер яссылыгын - халыкның дин боерыгыннан чыга баруын, кайбер руханиларның үз эшләрен ташлап китүләрен, рухи кризисларын чагылдыра. "Әмирхан хәзрәт" пьесасындагы мотивлар Н. Исәнбәтнең "Сират", "Һиҗрәт" әсәрләрендә дәвам итә. "Сират" (1919) трагедиясендә рухи ирек, гуманизм темасы беренче планга куела. Шәхес азатлыгы проблемасы биредә революцион көрәш, социаль яңарыш мәсьәләләре белән тыгыз бәйләнештә чишелә. Үзәк персонаж - Хәзрәтне дини догмага, язмышка сукырларча буйсыну, аек акыл белән яшәмәү һәлакәткә алып килә. Пьеса Октябрь революциясе вакыйгалары белән тәмамлана. Әмма Хәзрәт социалистик яңарышны аңлый алырлык түгел. Аныңча, бу көннәр - замана ахыры. Сират күпере аша үтү көне килеп җиткән. Зур гөнаһлары булу аны тетрәндерә һәм ул акылдан шаша. "Сират"ның соңгы картиналары 1925 елда сәхнәдә революцион агитплакат рәвешендә күрсәтелгән. Революциядән соң Н. Исәнбәт җитди социаль конфликтлы комедияләр иҗат итә. "Һиҗрәт" (1923) комедиясе белән ул чын комедиограф булып таныла. Ул анда искелек корбаны булган, фанатикларча дингә ябышып яткан, ихтыяр көченнән бөтенләй мәхрүм Гайнетдин мулла образын күрсәтә. Матбугат битләрендә әсәр: "Типларның дөрес алынуына караганда, "Һиҗрәт" пролетариат сәхнәсендә репертуарда беренче урынны алырлык әсәр..." - дип бәяләнә. @@ -851,7 +851,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен 20 нче еллардагы сыйнфый көрәш, социалистик җәмгыять төзүдәге кыенлыклар, пролетариат культурасы турындагы фикерләр "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи", "Портфель" комедияләренең, үзәгендә тора. Драматург нэп чорында җанланып киткән сорыкортларны, спекулянтларны һәм алар белән бергәләп эш итүче шәхесләрне рәхимсез көлү объекты итеп ала. "Портфель"нең комик ситуациясе "Ревизор"ныкына охшаш. Ләкин Н. Исәнбәт кабатлау юлыннан бармый, җирле материалны бик яхшы белеп, үзенчәлекле яңа әсәр иҗат итә. Моны татар совет драматургиясенең яңа әдәби формалар эзләү чорында рус классик әдәбиятына уңышлы мөрәҗәгать итү мисалы дияргә була. Драматург Камышлау авылындагы нэпманнар өере эченә "прокурор" китереп төшерә. Элек швейцар булып эшләгәндә төрлесен күреп шактый шомарган, эчеп, эшеннән куылган бу "вышибал" аферист хәленнән килгәнчә прокурор ролен "башкара", үзенең тар шәхси мәнфәгатен канәгатьләндереп йөри. Шулчак нэпманнарның яман эшләре ачыла. Сатирик образларга нигезләнгән бу әсәрдә уңай типлар да юк түгел. Нэпманнарны яшен кебек куркытып торучы Зариф, комсорг Әүхәди һәм алар артыннан баручы комсомоллар яңалык өчен көрәшүче реаль көч буларак гәүдәләнәләр. Бөтен уңышлы һәм кимчелекле якларын исәпкә алганда, "Культур Шәңгәрәй", "Пикүләй Шәрәфи", "Портфель" сатирик комедияләре идея-тематик яңалыклары, яңа типик образлары белән 20 нче еллар сугышчан сатирасының уңай традицияләрен үстерүгә хезмәт итә. -30 нчы елларда Н. Исәнбәт иҗаты халык авыз иҗатына якынаюы белән характерлы. 1930 елда Казанга күчеп килгәч, И. Исәнбәт "Спартак" (1932), "Биби тормышка чыга" (1934), "Миркәй белән Айсылу" (1935), "Сирень чәчәк атканда" (1936 - 1937), "Хуҗа Насретдин" (1939), "Болак арты республикасы" (1939) һ. б. әсәрләрен иҗат итә. Ләкин 1928 - 1930 елларда РАПП һәм ТАПП оешмалары җитәкчеләре яклаган ялгыш әдәби эстетик принциплар, аларның авырлыгы Н. Исәнбәт иҗатында сизелерлек эз калдыра. 30 нчы еллар ахырына кадәр аның әсәрләре сәхнәдә бик сирәк күренә. +30 нчы елларда Н. Исәнбәт иҗаты халык авыз иҗатына якынаюы белән характерлы. 1930 елда Казанга күчеп килгәч, И. Исәнбәт "Спартак" (1932), "Биби тормышка чыга" (1934), "Миркәй белән Айсылу" (1935), "Сирень чәчәк атканда" (1936 - 1937), "Хуҗа Насретдин" (1939), "Болак арты республикасы" (1939) һ.б. әсәрләрен иҗат итә. Ләкин 1928 - 1930 елларда РАПП һәм ТАПП оешмалары җитәкчеләре яклаган ялгыш әдәби эстетик принциплар, аларның авырлыгы Н. Исәнбәт иҗатында сизелерлек эз калдыра. 30 нчы еллар ахырына кадәр аның әсәрләре сәхнәдә бик сирәк күренә. Ниһаять, 1939 елда язылган "Хуҗа Насретдин" комедиясе белән Н. Исәнбәт иҗатында яңа дәвер башлана. Бу әсәр кабат-кабат сәхнәләрдә куела, җаваплы гастрольләрдә һәм декадаларда югары бәяләнә. Татар халык иҗатын мул һәм оста файдалану Н. Исәнбәт драматургиясен идея-эстетик яктан яңа бер баскычка күтәрә. Фольклордан башка аның иҗатын күз алдына китерү дә кыен. Ул халык иҗатын күп еллар дәвамында җыйнау һәм фәнни өйрәнүе белән татар язучылары арасында аерым урын били. Өч томлык "Татар халык мәкальләре" өчен аңа Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелү дә әнә шуны раслый. Халык иҗатына, халык эстетикасына мөнәсәбәтен Н. Исәнбәт болай аңлата: "Язучы булгач, халыкның рухын белергә кирәк. Халыкның рухи байлыгы нидән гыйбарәт соң? Аның тормыш һәм гадәтләре, күңел таләпләре, табигате, акылы-фигыле нинди һәм ул аларны нинди чаралар белән тәгъбир итә - боларны якыннан һәм чыннан белми сизми торып, мин шул халыкның язучысы булуымның мәгънәсен аңламыйм. Шуның өчен дә мин аның тел байлыгы, авыз иҗаты беләң танышырга, шулар аша халкымның рухи байлыгын, дөньяга караш һәм ышануларын, эчке дөньясын белергә материал эзләү өстендә эшләдем". Н. Исәнбәт әсәрләрендә фольклор табигый яши. Драматург фольклор аша тарихи чынбарлыкны күзалларга омтыла, халык эстетикасын, уй-фикерләрен үз карашлары аша үткәреп, дөньяга халык күзе белән карый, вакыйгаларга тарихи конкрет бәя бирә. @@ -893,7 +893,7 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен 1. Н. Исәнбәт образлары (артистлар эше) - портретлар түгел, алар (скульптуралар) күләмле, күпне үз эченә алучан образлар. Тирән эчтәлекле булганга, алар артистлар өчен авыр. Чөнки бу образларның шул тирәнлегенә, эченә керү кирәк. Бу образларның еш кына про то тип лары бар. Артистка шуларны белү кирәк. Алар - фото түгел, ә күләмле образ югарылыгына күтәрелгән типлар. Бу авторның уңышы. Әлеге образларны прототиплар итеп уйнау, әлбәттә, ярамый. Тормышта булганны типик образлар югарылыгына күтәрү - Н. Исәнбәт театрының мөһим бер сыйфаты. 2. Н. Исәнбәтнең үз "иҗат теле" бар. Һәр образның үз теле бар. Минемчә, Н. Исәнбәт тормышта үзе дә еш кына образга кереп сөйли. Бу хәл аның иҗаты белән дә бәйле булса кирәк. 3. Н. Исәнбәт образларының фикерне җиткерү ысуллары үзенчәлек ле. Образларның теле аларның рухи якларын бик үзенчәлекле ача. Бу яктан бер кызык факт: "Болак арты республикасы"н куйганда, репетиция вакытында Р. Ишморат миңа: "Нәрсә син Болак арты республикасы теле белән сөйлисең", ди. Уйламаганмын да, әсәр теле миңа да сеңгән икән. -4. Н. Исәнбәт образлары ("Һиҗрәт", "Болак арты республикасы", "Хуҗа Насретдин", "Мулланур Вахитов", "Муса Җәлил", "Зифа" һ. б. әсәрләрендә) бик милли характерлы, чын мәгънәсендә халыкчан. Моны аерым алып өйрәнү кирәк. Чөнки еллар үткән саен безнең театр ларда элеккене уйнау авыр булачак. +4. Н. Исәнбәт образлары ("Һиҗрәт", "Болак арты республикасы", "Хуҗа Насретдин", "Мулланур Вахитов", "Муса Җәлил", "Зифа" һ.б. әсәрләрендә) бик милли характерлы, чын мәгънәсендә халыкчан. Моны аерым алып өйрәнү кирәк. Чөнки еллар үткән саен безнең театр ларда элеккене уйнау авыр булачак. 5. Н. Исәнбәт әсәрләре халык тарихыннан аерылгысыз. Алар киләчәктә дә сәхнәдә булачак. Бу яктан да аның иҗаты үзенчәлеккә, әһәмияткә ия". Н. Исәнбәт - 20 нче елларда ук татар һәм башкорт театрлары проблемалары турында җитди мәкаләләр, рецензияләр язган әдип. Аның "Театр кризисы" (1924), "Хәзердән үк нинди чаралар күрергә кирәк" (1924), "Сәхнә тирәсендә" (1924) кебек мәкаләләре мөһим оештыру мәсьәләләренә карасалар, "Таһир-Зөһрә" (1921, 1923), "Иблис" (1923), "Галиябану" (1923), "Урал суы буенда" (1923), "Йосыф-Зөләйха" (1923), "Отелло" (1923), "Хан кызы Турандот" (1923), "Придансыз кыз" (1924), "Гамлет" (1924) рецензияләре спектакльләр куелышы, актерлар уены, сәхнә бизәлеше һәм башка шундый сәнгати якларны нечкәләп анализлауга багышланганнар. Әдип тугандаш башкорт халкы театрына да киңәшләрен җиткерә. "Салават" (1923), "Иникәй белән Юлдыкай" (1924) кебек рецензияләре моны ачык раслыйлар. Н. Исәнбәт тарихи темаларга караган спектакльләрне бәяләгәндә 20 нче елларда ук реалистик, интернационалистик таләпләр нигезендә эш итә. Ул азатлык көрәше идеяләрен алга куя. Мәсәлән, "Салават" турындагы рецензиясендә болай яза: "Бу әсәрдәге Салаватның гомуми изелгән милләтләр белән уртак эш коруы бик аз, яки бер дә юк. Әгәр монда, урыс сәхнә әдәбиятындагы Пугач һәм Стенька Разиннар кебегрәк итеп, гомуми азатлык булганда гына милләтләр бәхетле булачагын күздә тотып хәрәкәт итүе күрсәтелсә, тарихи Салават тагын да киңрәк, тагын да мәһабәтрәк чыккан булыр иде. Без әсәрне матбугат мәйданына чыкканчы яңадан бер мәртәбә каралыр һәм бу нокталарга да игътибар ителер дип уйлыйбыз". @@ -902,17 +902,17 @@ XXI гасыр татар драматургиясендә яңа докумен Аңлаштык, Һ. Такташ белән дуслаштык, аның янына бардым. Язган нәрсәм бар ул турыда, басылмаган гына. Һ. Такташ турында күп яза алам. Х. Туфан белән дә дуслаштык, аңлаштык. Минем нинди эшләр белән шөгыльләнүемне күрде". 30 нчы елларда, мәрхәмәтсез эзәрлекләнүенә карамастан, Н. Исәнбәт "Спартак" (1932), "Идегәй" (1939) кебек тарихи трагедияләр яза. Хәтта "Хуҗа Насретдин" (1939) комедиясен дә тарихи вакыйгалар белән (Җиһангир, Әмир Тимер яулары) көчәйтә. Әмма әлеге трагедияләр заман афәтләре күперләрен үтә алмыйлар. "Спартак" турында Р. Ишморат белән Ә. Еники болай сөйлиләр (Әңгәмә. 5 февраль, 1985): Риза Ишморат: "Нәкый Исәнбәт белән 70 ел бергә. Еллар авыр булса да, ул олы, хөрмәтле кеше булып кала алды. Ул берүзе - академия. Драматургиядә иң матур эз калдырган комедияне Нәкый Исәнбәт язды. Безнеке кебек "Хуҗа Насретдин" беркая юк. Ул - алтын комедия, җәүһәр. Кызганыч, аның "Спартак" трагедиясе куелмый калды, ул татар трагедияләренең иң әйбәте дип бәяләнер иде. Спартак өчен актер, режиссер юк әле". -Әмирхан Еники: "Иң элек бер истәлек. 1933 елда "Спартак"ны Академия театрында укыганны хәтерлим. Тыңлаучылар арасында К. Нәҗми, Ш. Усманов һ. б. бар. Унбишләп кеше. Укылып бетте, кешеләр телсез калдылар, бик көчле тәэсир итте ул. Бердән, бик әйбәт әсәр, икенчедән, бу - әле генә гаепләнгән Нәкый Исәнбәт әсәре. Бәйләнер урын юк. Сөйләделәр ык-мык, кыен хәлгә калдылар, әмма әсәрне кире кага алмадылар. Мин шунда болай дигән идем: +Әмирхан Еники: "Иң элек бер истәлек. 1933 елда "Спартак"ны Академия театрында укыганны хәтерлим. Тыңлаучылар арасында К. Нәҗми, Ш. Усманов һ.б. бар. Унбишләп кеше. Укылып бетте, кешеләр телсез калдылар, бик көчле тәэсир итте ул. Бердән, бик әйбәт әсәр, икенчедән, бу - әле генә гаепләнгән Нәкый Исәнбәт әсәре. Бәйләнер урын юк. Сөйләделәр ык-мык, кыен хәлгә калдылар, әмма әсәрне кире кага алмадылар. Мин шунда болай дигән идем: "Җирдән бәреп чыккан чишмәне нинди таш белән бастырып куйсаң да, ул барыбер юл табып бәреп чыга. Чын талант та шулай". Нәкый Исәнбәт: "Әйе, хәтерлим, шулай әйттең". Риза Ишморат: "Синең шул сүзең өчен миңа "строгий выговор" бирделәр (Р. Ишморат театрның художество җитәкчесе була. - Н. Х.). Нәкыйнең шул әсәрен барып алган өчен, партиядән дә чыгардылар". Н. Исәнбәт драматургиясендә тарихи драмалар, тарихи-биографик пьесалар киң урын алып торалар. Шуңа аның иҗатын татар халкының сәхнәдәге тарихы дип тә бәяли алабыз. Әдипнең мондый әсәрләренең кискен идеологик каршылыкларга очраулары гаҗәп түгел. Чөнки ул заманнарда халыкның чын тарихы турында азмы-күпме сөйләү дә тыела иде. Әмма Н. Исәнбәт, галим һәм тарихчы әдип буларак, уйдырма тарих "тегермәненнән" ерак булуны намус таләбе дип саный. Тоталитар режим шартларында да бу таләпне башкаларның исләренә төшерә. Театр һәм әдәбият әһелләре җыелышында ул болай дип чыгыш ясый (1976 елның 17 мае): "Доклад, чыгышлар кызыклы. Бездә трагедияләр бармы, нинди, ничек булырга тиеш, диделәр. Бу кызыклы. Докладчы 13 - 15 трагедия әсәрен атады. Менә бу әһәмиятле факт. Татар халкы өчен бу жанр характерлы түгелме дигән сорау аңлашылды. Мәсәлән, Норвегиядә Ибсен булган. Иле артта калса да, ул Англиягә каршы көрәштә бөек әсәрләрен тудырган. Иске Россиядә дә халыклар төрлечә яшәгән. Татар халкында (поэтикада. - Н. Х.) трагедиягә омтылу - бу дикъкатькә лаек күренеш, безгә хас әйбер. Татарстанга да шул элекке традицияләр күчмиме? Татар халкы тормышы трагик язмышлы бит. Искә алыгыз, монголлар, хәзәрләр... Алтын Урда, Казан ханлыгы чоры да трагик язмышлы. -Мин, ачык әйтик, халыкның шул хроникаль трагик язмышын язу турында уйланган идем. Әйтик, Сөембикә, М. Вахитов һ. б. - фаҗигалы язмышлар. Казан гел сугыш зонасында. +Мин, ачык әйтик, халыкның шул хроникаль трагик язмышын язу турында уйланган идем. Әйтик, Сөем��икә, М. Вахитов һ.б. - фаҗигалы язмышлар. Казан гел сугыш зонасында. Бу "Миркәй белән Айсылу" да бар. М. Гафурига да хас. Салават күтәрелешләре, - бөтенесе Казан белән бәйле. Менә монда трагик хәлне бик күп күрәбез. Социалистик революциядән көткән өметләр, ышанулар, язучылар әхвале, республика төзүләр трагик хәлләр белән бәйле. Мин татар театрын ың бу юлдагы уңышларын яклауны дөрес дип саныйм". Күренә ки, Н. Исәнбәт театрының бик күп мөһим сыйфатлары әле аталмаган, фәнни анализланмаган икән. Биредә аның шундый кайбер үзенчәлекләрен ассызыклап була. Башлап бу мирасның халыкчан табигатьле һәм тоталитар режимга оппозицион мөнәсәбәттә булуы күзгә ташлана. Шуңа аңа җитди идеологик гаепләүләр тагыла. Ул - халык тарихының елъязмасы, күренекле шәхәсләребезнең драматик образлары чагылышы. -Сәнгати-эстетик эшләнеше ягыннан бу театр гаять бай һәм күпбизәкле. Аның жанр төсмерләре сәхнә осталарына киң мөмкинлекләр ача. Ул шигъриятле һәм музыкаль ("Сират", "Түләк белән Сусылу", "Идегәй", "Әбүгалисина", "Мырауҗан маҗаралары" һ. б.). Ул фантастик образларга, мәгънәләргә бик бай ("Кырлай егете", "Җиде кыз әкияте" һ. б.). Бу театр фәлсәфәсе, милли булу белән бергә, чын мәгънәдә интернациональ табигатьле. +Сәнгати-эстетик эшләнеше ягыннан бу театр гаять бай һәм күпбизәкле. Аның жанр төсмерләре сәхнә осталарына киң мөмкинлекләр ача. Ул шигъриятле һәм музыкаль ("Сират", "Түләк белән Сусылу", "Идегәй", "Әбүгалисина", "Мырауҗан маҗаралары" һ.б.). Ул фантастик образларга, мәгънәләргә бик бай ("Кырлай егете", "Җиде кыз әкияте" һ.б.). Бу театр фәлсәфәсе, милли булу белән бергә, чын мәгънәдә интернациональ табигатьле. XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкара-гамәли конференция материаллары. Казан, 2007. Б. 60-64. Шәриф Хөсәенов @@ -945,7 +945,7 @@ XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкар Халыкның "ялган тотылыр, дөрес котылыр" дигән әйтеменә турылыклы рәвештә, драматург әсәр финалын хәйләкәрләрнең көлкеле оттырулары, җиңелүләре белән тәмамлый. Әлеге бетем, бердән, заманның рәсми идеологиясе басымы нәтиҗәсе булса, икенчедән, язучының теләге, өмете иде. Асылда, мондый хәлләр - яшәешнең бетмәс чирләре. Ш. Хөсәенов иҗатында шәһәр яшьләре, аеруча студентлар дөньясы һәм укымышлы кешеләр яшәеше киң урын алып тора. Әдипнең бу социаль катламга даими игътибары әлеге тирәлектә иҗтимагыймәдәни үзгәреш күренешләре, яңарыш сулышы җитди һәм тирән булудан килә. Аның "Чулпан" драмасында да нәкъ менә шундый кешеләр кичерешләре сәнгати анализлана. Автор ассызыклаганча, ул "интеллигент яшьләр тормышыннан" драматик күренешләр рәвешендә язылган. Әсәрдә тирән кичерешле, сөйкемле, әмма йомшак табигатьле Чулпан образы үзәктә тора. Кайчандыр аңа "мәңге сүнмәс Чулпаным" дип табынган Вилданга "Чын мәхәббәт китапларда гына була микәнни?" дип әйтүе - бу шәхеснең төпле фикерле, намуслы, турылыклы кеше булуына ишарә. Вилдан - киресе��чә, "шома егет". Аны "бер генә нәрсә борчый: диссертация". Аның фәлсәфәсе - "заманалар үзгәрәләр, алар белән без дә үзгәрәбез". -Әлеге әсәрдә Ш. Хөсәенов "Профессор кияве", "Бирнәле кыз" пьесаларында да раслаган кешенең дәрәҗәсе "дипломына" карап билгеләнми, дигән карашны куәтли. Вилдан да: "Син үзең гаепле, Чулпан. Мин сине яратам. Институт бетергәч, аспирантурага керерсең, диссертация якларсың, кыскасы, минем идеалларымны аңлаучы юлдашым булырсың дип көттем",1- дип, кызны читкә кага. +Әлеге әсәрдә Ш. Хөсәенов "Профессор кияве", "Бирнәле кыз" пьесаларында да раслаган кешенең дәрәҗәсе "дипломына" карап билгеләнми, дигән карашны куәтли. Вилдан да: "Син үзең гаепле, Чулпан. Мин сине яратам. Институт бетергәч, аспирантурага керерсең, диссертация якларсың, кыскасы, минем идеалларымны аңлаучы юлдашым булырсың дип көттем",- дип, кызны читкә кага. Шулай итеп, драматург тоталитар режимның шәхесләрне, милли әхлакый кыйммәтләрне нинди рәвештә, кая таба үзгәртүен тасвирлый. Әсәрләренең объектив рәвештә шундый җитди проблемаларга кагылышлы булулары аларның шул катлаулы замандагы яңалыкларын, иҗтимагый әһәмиятен билгели. Һәртөрле әхлакый түбәнлекләрдән тартынмаучан Вилдан, Чулпанның авыр хәлдә калуыннан файдаланып, гаилә дөньясын җимерүгә ирешә. Имеш, ул аның анасын (Фатыйманы) үзе уйлап тапкан дару белән үлемнән коткарачак. Имеш, Чулпанны "дөньядагы барлык хатыннардан чибәррәк" итәргә тели, шуңа бриллиант кашлы алка бүләк итә. Болар барысы да алдау булып чыга. Вилдан Чулпанны, мотоциклга утыртып, авария ясап, туачак баласыннан да мәхрүм итә. Асылда, бу ерткычлык заманның әхлакый бозыклыклары белән бәйле иде. Вилдан кебек кешеләргә имансызлык, икейөзлелек, диплом, партбилет, "блат", ришвәт-бүләк кебек нәрсәләр, вөҗдан, оят, намус, вәгъдә төшенчәләрен таптап, ерткыч бүредәй яшәү мөмкинлеге бирә иде. Нәкъ менә мондый шартларда яшәүгә каршы булган яшь Зөбәйдә ("Зөбәйдә - адәм баласы"), миһербансыз балалары янына килеп төшкән авыру Ана образларын ("Әни килде") иҗат итүгә Ш. Хөсәенов "Чулпан", "Егерме ел үткәч" (1962) драмалары аша килде. Ш. Хөсәеновның 1960 еллар иҗаты, заманның идеологик таләпләре үзгәрү сәбәпле, тормыш чынбарлыгына тагын да якыная. Аның "Егерме ел үткәч" (1962) драмасы һәм "Туган көнең котлы булсын, Кадрия!" (1965) киносценарие нәкъ менә шуны раслыйлар. Әдип драматургиясендә жанрлар формасы да үзгәрә. 1950 елларның ялыктыргыч, күп сүзле пьесалары калыпларыннан читләшә барып, ул гамәл һәм хис хәрәкәтенә корылган күренешләр дөньясын тасвирлауны иҗат максаты итә. Аның кино, телевизион спектакль киңлегенә омтылуы да татар драматургиясен яңа алымнар белән баету теләгенә бәйле. Бу юнәлештә алга таба "Безнең подъезд төбендә", "Генеральная уборка" әсәрләре язылып, аларның телеспектакль буларак куелуы әлегә яңалыкл арның киләчәк өчен дә отышлы булуы турында сөйли. @@ -1050,7 +1050,7 @@ XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкар "Басмачларга каршы сугышта" татарча сөйләшергә өйрәнгән Зимин Зарифның туган телендә әңгәмә кора. Ясалма шик-шөбһәләрне кире кагып, әлеге солдатның гади җир кешесе булуы ачыклана: "Урман хуҗалыгындагы бригадада эшләдем мин, кыскасы, урман ка рау чы булып инде". Биредә язучының "табигый кеше" концепциясе дә эзлекле чагылыш таба, дөньяны "чистарту" символикасы да урын ала. Ихлас, зирәк табигатьле Зариф ялганнан, яладан ерак тора. "Сев рюгинга суктым, җавап бирергә әзер", - ди. "Хәбәрче" булудан да читләшә: "Минемчә, без барыбыз да - сез үзегез сайлап алган кешеләр. Безнең арада паникерлар да, партиягә тел-теш тигезүчеләр дә юк". Шулай да, олы җанлы, халык җырларын җырлаучы Зариф "хыянәтче" дип нахакка гаепләнү ачысын татый. Сәбәбе - Карелия урманында ялгызы, хискә бирелеп, "Кара урман"ны җырлап җибәрү. Моны фин "кукушкасы" ишетеп, хәйран кала. Аның өчен дә бу җырмоң - газиз халкының җан авазы, ул да - татар, Финляндия татары. Шуңа ул, милләттәше янына сиздерми килеп җитсә дә, җырчыга атмый. Зариф та, кулында коралы булмау сәбәпле, аны үтерә алмый. Фин солдаты татарча сөйли башлагач, ул тәмам телсез кала. Аңлашу, сорашу нәтиҗәсендә ике илнең ике сугышчысы дошманлыктан арына. Алар нәсел-нәсәп ягыннан тугандаш булып чыга. "Безнең якка чык", дип өндәү-чакырулар нәтиҗәсез кала - аларның һәркайсының үз иле бар! Сугыш мәхшәрендә әлеге фин солдаты әсир ителә. Аның исеме Зыятдин. Милләттәше белән дустанә булган өчен Зариф та кулга алына. Имеш, бергәләшеп "эш иткәннәр", серле коралны кулга төшерү операциясендә күзәтүчеләр булганнар. Кешене "винтик" дип санап, туганлык багланышларын таптап, милли хисләрне юк итеп, туган телдән биздерү, ялган тарих яздырып, ил халкын куркытып тоту тоталитар режимның төп сыйфаты иде. Зариф белән Зыятдинның "табигый кеше" сыйфатлары, тойгылары, әхлагы - Зимин кебекләр өчен ят, шикле, җинаятькә тиң нәрсәләр. Алар мондый табигый мөнәсәбәтләрне, аңласа да, кабул итәргә теләми. Бу халәт әлеге ике татар "эшен" озак еллар онытмау тарихында да чагыла. -СССРны таркалуга китергән төп сәяси гамәлләр - милләтләрне бетерүгә, "интернациональләштерүгә", сыйныфларсыз җәмгыять төзүгә йөз тоту һ. б., елдан-ел халыкның күңелен кайтара барып, үзләренең астыртын һәм утопик асыл сыйфатларын ачтылар. Иллюзор һәм ялган идеаллардан күпләр XX гасырның соңгы 10 - 15 елында гына айныды. Бу халәт әлеге әсәрдә дә чагылыш таба. Минемчә, аның атамасына да ("Күке") шул мәгънә салынган. Зарифның нәсел кушаматы ("күке"), имеш, әтисенең ("бала акыллы әтисе") кечкенә чагында урманда, алдагыч күке тавышына (иллюзиягә) ышанып, күкене күрәм дип китеп, адашу вакыйгасы белән бәйле. "Телсез Күке" дип аталган Зыятдин (фин "кукушкасы") атмаган, алдамаган өчен, Зариф тарафыннан "телсез", гаепсез дип бәяләнә. Бу уңайдан Зыятдин сөйләгән Скандинавия халыклары риваяте аерым игътибарга лаек. Ул "күке һәм бала" тарихына аваздаш. "Имеш, бер үсмер егет һавада очкан бер шундый гүзәл кошны күреп таң кала... Егет башын өскә күтәреп бара да бара. Кош бервакыт туктап сайрый да тагын куе урманның эченәрәк очып керә... Инде бик озак баргач, кош югарырак очып китә һәм күздән югала. Ә үсмер егет адаша һәм кире кайтыр юлны тапмый...". Моның мәгъ нәсе бит болай: чит гүзәллеккә омтылып, үзеңне югалтуың ихтимал, адашып, үзеңнең асылыңа кайта алмавың ихтимал. Әсәрнең шундый жанр "ачкычында" язылуы аны халык драмасы һәм драмаантиутопия дип атарга мөмкинлек бирә. +СССРны таркалуга китергән төп сәяси гамәлләр - милләтләрне бетерүгә, "интернациональләштерүгә", сыйныфларсыз җәмгыять төзүгә йөз тоту һ.б., елдан-ел халыкның күңелен кайтара барып, үзләренең астыртын һәм утопик асыл сыйфатларын ачтылар. Иллюзор һәм ялган идеаллардан күпләр XX гасырның соңгы 10 - 15 елында гына айныды. Бу халәт әлеге әсәрдә дә чагылыш таба. Минемчә, аның атамасына да ("Күке") шул мәгънә салынган. Зарифның нәсел кушаматы ("күке"), имеш, әтисенең ("бала акыллы әтисе") кечкенә чагында урманда, алдагыч күке тавышына (иллюзиягә) ышанып, күкене күрәм дип китеп, адашу вакыйгасы белән бәйле. "Телсез Күке" дип аталган Зыятдин (фин "кукушкасы") атмаган, алдамаган өчен, Зариф тарафыннан "телсез", гаепсез дип бәяләнә. Бу уңайдан Зыятдин сөйләгән Скандинавия халыклары риваяте аерым игътибарга лаек. Ул "күке һәм бала" тарихына аваздаш. "Имеш, бер үсмер егет һавада очкан бер шундый гүзәл кошны күреп таң кала... Егет башын өскә күтәреп бара да бара. Кош бервакыт туктап сайрый да тагын куе урманның эченәрәк очып керә... Инде бик озак баргач, кош югарырак очып китә һәм күздән югала. Ә үсмер егет адаша һәм кире кайтыр юлны тапмый...". Моның мәгъ нәсе бит болай: чит гүзәллеккә омтылып, үзеңне югалтуың ихтимал, адашып, үзеңнең асылыңа кайта алмавың ихтимал. Әсәрнең шундый жанр "ачкычында" язылуы аны халык драмасы һәм драмаантиутопия дип атарга мөмкинлек бирә. Әлбәттә, гади кешегә дә, солдатка да төрле илләрдә төрле мөнәсәбәт яши. Тоталитар режимлы СССРда Зимин кебекләр чыннан да теләсә нинди вазгыятьтә гаделлекне "аңлата беләләр". Зариф белән Зыятдинның туганлашу гамәлләре, җырлашып утырулары заманча бәяләнә. Зарифны, шпион дип исбатлый алмасалар да, 10 елга хөкем итәләр. Ул лагерьдан штрафбатка китеп, сугышларда зур батырлыклар күрсәтә, туган авылына әйләнеп кайта. Анда Кәшифәгә өйләнеп, картлык көннәренә җитә. Әмма күңел тынычлыгына ирешә алмый. Аны, бердән, "хыянәтче" дигән гаепләү һәм Зыятдин язмышы борчыса, икенчедән, махсус күзәтүләрнең дәвам итүе бимазалый. Ничек кенә булмасын, көчле рухлы Зариф гаделлек өчен көрәшүен туктатмый. Күренә ки, З. Хәкимнең бөтен иҗаты халык язмышы турындагы уй-хисләр, проблемалар белән сугарылган. Ул милләтнең үткәнен, бүгенгесен, киләчәген йөрәк аша кичереп, "Ни булды сиңа, газиз халкым?!" ��ип ачынып бәян итә. Төрле жанрларда бердәй талантлы эш итүе аны сатирик роман, сатирик повесть, хикәяләр, төрле жанрдагы пьесалар авторы итеп танытты. Кыю сүзгә, җитди драматургиягә сусаган театрлар аның әсәрләрен көтеп ала. ӘЙДӘ, ХАЛЫККА ХЕЗМӘТКӘ! @@ -1076,10 +1076,10 @@ XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкар Н. Ханзафаров Н. Исәнбәтнең беренче чор иҗатын тикшергәндә, аның мәгьрифәтчелек позицияләрендә торуына басым ясый ("Урнаш", 1912; "Әмирхан хәзрәт", 1914). Моны автор төпле анализ белән дәлилли. Н. Ханзафаров шулай ук яшь Н. Исәнбәтнең поэзия өлкәсендәге эшчәнлегенә дә игътибар итә. Н. Ханзафаров Н. Исәнбәтнең драматургиясендә аң-белем бирү һәм дини фанатизмны инкяр итү рухындагы пье саларыннан соң социаль темаларга күчүен билгеләп үтә һәм аның сәбәпләрен ачыклый. Н. Исәнбәт революциянең беренче елларында үзенең яшь каләмдәшләре кебек үк революцион романтизм рухындагы шигырьләрен иҗат итә. Н. Исәнбәт - комедиограф буларак та татар драматургиясендә тирән эз калдырган кеше. Аның иҗатындагы фольклор мотивлары әсәрләрен халык арасында гаять популяр иттеләр. -Н. Ханзафаров драматургның "Мәрьям", "Түләк", "Гөлҗамал", "Мулланур Вахитов" һ. б. әсәрләренә җентекләп туктала. +Н. Ханзафаров драматургның "Мәрьям", "Түләк", "Гөлҗамал", "Мулланур Вахитов" һ.б. әсәрләренә җентекләп туктала. Н. Исәнбәт әсәрләренә объектив анализ ясау - монографиянең бик уңай үзенчәлекләреннән берсе. "Татарская комедия" хезмәтендә автор драматургиянең аерым өстенлекләрен һәм этапларын карау белән генә чикләнми. Аның максаты - комедия жанрын комплекслы өйрәнү. Бары тик шулай иткәндә генә, аның закончалыкларын, агымнарын һәм үсеш үзенчәлекләрен ачыклап була. Чынлап та, монография татар комедиясе турында күпьяклы мәгълүматлар бирә, укучыны аның теорияс е белән таныштыра. -Китап берничә бүлектән тора. Аларның һәрберсендә жанрның теге яки бу аспекты тикшерелә. Мәсәлән, беренче бүлеге "Комедиянең чыганаклары, барлыкка килүе һәм формалашуы" дип атала. Автор бу жанрның килеп чыгышын борынгы заманнарда барлыкка килгән карнаваллар, йола тамашалары, цирк кәмитләре һ. б. белән аңлата. +Китап берничә бүлектән тора. Аларның һәрберсендә жанрның теге яки бу аспекты тикшерелә. Мәсәлән, беренче бүлеге "Комедиянең чыганаклары, барлыкка килүе һәм формалашуы" дип атала. Автор бу жанрның килеп чыгышын борынгы заманнарда барлыкка килгән карнаваллар, йола тамашалары, цирк кәмитләре һ.б. белән аңлата. Автор ерак тарихларга мөрәҗәгать итеп, халыкның театрлаштырылган фикерләвен инде М. Кашгариның "Диване лөгатет төрк" хезмәтендә үк таба. Мәсәлән, анда сынландырылган Кыш һәм Җәйнең диалог-дискуссиясе китерелә. "Котадгу билиг" авторы Йосыф Баласагуни да шул ук алымнан файдаланган икән. Бер үк вакытта Н. Ханзафаров Исмәгыйль Гаспралының театр сәнгатен үстерүдәге актив эшчәнлеген билгеләп үтә. Татар профессиональ театры барлыкка килгәч, аны оештыручылар К. Гоцци, Шиллер, Мольер, А. Островский иҗатларына мөрәҗәгать иткәннәр. @@ -1089,7 +1089,7 @@ XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкар Комедия чыганаклары турында хезмәттә бик күп дәлилләр китерелә. Татар комедиясе формалашуда рус һәм Көнбатыш әдәбияты зур роль уйнаган. Автор фикеренчә, бу рус язучылары әсәрләрен интенсив рәвештә тәрҗемә итүгә бәйләнгән. Н. Ханзафаров шулай ук татар комедиясенең бай жанр палитралы булуын билгеләп үтә. Мәсәлән, "Сәйяр" труппасы репертуарында водевильләр, социаль-көнкүреш комедияләре, үткен сатирик, гротеск пьесалар булган. Н. Ханзафаров революциягә кадәрге татар драматургиясендә комедия жанрын үстерүдә Г. Камал, Г. Исхакый керткән өлешкә зур бәя бирә. Аларның комедияләре театр репертуарында үзәк урынны алып тордыл ар, демократик тенденцияләрнең үсешенә тәэсир ясадылар. -Китапта шулай ук узган гасырның 20 нче елларында комедия язмышы турында да сүз бара. Көлү һәм революция мөнәсәбәтләре нинди булган соң? Автор менә шушы аспектка туктала. Н. Ханзафаров ул чордагы театр концепцияләрен тикшерә, аерым алганда, К. Тинчуринның революциядән соңгы концепциясенә игътибар итә. Автор фикеренчә, бу елларда алгы планга пародия чыга, ягъни элекке кыйммәтләрне инкяр итү төп темаларның берсенә әйләнә. Моны К. Тинчуринның "Казан сөлгесе", Ф. Әмирханның "Фәтхулла хәзрәт", Н. Исәнбәтнең "Печән базары" һ. б. әсәрләрдә күзәтергә мөмкин. +Китапта шулай ук узган гасырның 20 нче елларында комедия язмышы турында да сүз бара. Көлү һәм революция мөнәсәбәтләре нинди булган соң? Автор менә шушы аспектка туктала. Н. Ханзафаров ул чордагы театр концепцияләрен тикшерә, аерым алганда, К. Тинчуринның революциядән соңгы концепциясенә игътибар итә. Автор фикеренчә, бу елларда алгы планга пародия чыга, ягъни элекке кыйммәтләрне инкяр итү төп темаларның берсенә әйләнә. Моны К. Тинчуринның "Казан сөлгесе", Ф. Әмирханның "Фәтхулла хәзрәт", Н. Исәнбәтнең "Печән базары" һ.б. әсәрләрдә күзәтергә мөмкин. Н. Ханзафаров шулай ук узган гасырның 30 нчы елларында комедиянең торышын да анализлый. Бу елларда комедия үзенең сугышчан сыйфатларын югалта. Комедиячел көлү урынына табигый булмаган хахылдау килә. Заман темасына язылмаган комедияләр үзләрен иркенрәк хис итәләр. Мәсәлән, Н. Исәнбәтнең "Хуҗа Насретдин" комедиясе. Н. Ханзафаров узган гасырның 50 - 60 - 70 - 80 - 90 нчы елларында комедия жанрында булган тенденцияләргә анализ ясый. Соңгы дәвердә илдә политик ситуация үзгәрү репертуарга да үзенең сизелерлек йогынтысын ясады. Н. Ханзафаровның "Татарская комедия" дип аталган бу китабын кыю рәвештә "татар комедиясе энциклопедиясе" дип атарга була. @@ -1110,7 +1110,7 @@ XX гасыр мәдәнияте һәм татар театры: Халыкар - Минем, ди Назыйм әфәнде, Мөнкир-Нәкир алдында хур булып, аларның иң алдынгы сөальләренә дә җавап бирә алмаган әлеге мәхлук хәлендә каласым килми. Минем гөманымча, һәр бәндә дөньяга нинди дә булса гамәл кылу, вазифа үтәү өчен килә. Тәкъдир һәркемгә берәр махсус бурыч тәгаен кыла. Югыйсә, җиһанда яшәүнең һичнинди мәгънәсе калмый. Менә мин дә үземнең төп бурычымны халкыбыз мәнфәгате өчен кадәри хәл көрәшүдә күрәм. Бәлки шул дәрт белән китеп тә барырмын... Назыйм әфәнденең, бер төркем фикердәшләре белән берлектә, 1980 еллар азагы - 1990 еллар башында җөмһүриятебез мәркәзендә татар гимназияләре ачу юлындагы эшчәнлеген мин, һич кенә дә икеләнмичә, каһарманлык дип бәяләр идем. Монда бернинди дә күпертү юк. Бу җәһәттән ул шулкадәр колачлы эш башкарды ки, хәтта моннан гайре бернинди кылган фигыле булмаган тәкъдирдә дә, милли тарихыбыз сәхифәләрендә түрдән урын алырга лаеклы шәхесләрнең берсе булыр иде. -Мин шуларны анык хәтерлим: Мәрҗани җәмгыятенең (гимназияләр ачу, аларга директорлар билгеләү, уку-укыту буенча мөдирләр тәгаен кылу һ. б.) мәгариф комиссиясе рәисе буларак, Назыйм әфәнде ялның ни икәнен онытып, баштанаяк эшкә чумды. Изге башлангычка аяк чалучылар көтелгәннән артык булып чыкты. Ул шәһәр мәгариф бүлекләре мөдирләре, андагы эреле-ваклы чиновниклар дисеңме, мәктәп директорлары, карагруһ "халык" депутатлары, манкорт татарлар, надан бушбугазлар, "интернационалистлар" дисеңме - барысы да биләүдән яңа төшеп килүче өч бөртек милли гимназиягә өерләре белән ябырылдылар. Берәүләр, чырайларына елмаю чыгарган булып, бу "җинаятьтән"тән ваз кичәргә өндәде, икенчеләр, "минем мәетем аркылы гына", дип, йодрыгы белән өстәл төйде, өченчеләр, карагруһлар туплап, үтерү, кыйнау һәм погром белән янады, забастовка һәм "протест митинглары" оештырды... +Мин шуларны анык хәтерлим: Мәрҗани җәмгыятенең (гимназияләр ачу, аларга директорлар билгеләү, уку-укыту буенча мөдирләр тәгаен кылу һ.б.) мәгариф комиссиясе рәисе буларак, Назыйм әфәнде ялның ни икәнен онытып, баштанаяк эшкә чумды. Изге башлангычка аяк чалучылар көтелгәннән артык булып чыкты. Ул шәһәр мәгариф бүлекләре мөдирләре, андагы эреле-ваклы чиновниклар дисеңме, мәктәп директорлары, карагруһ "халык" депутатлары, манкорт татарлар, надан бушбугазлар, "интернационалистлар" дисеңме - барысы да биләүдән яңа төшеп килүче өч бөртек милли гимназиягә өерләре белән ябырылдылар. Берәүләр, чырайларына елмаю чыгарган булып, бу "җинаятьтән"тән ваз кичәргә өндәде, икенчеләр, "минем мәетем аркылы гына", дип, йодрыгы белән өстәл төйде, өченчеләр, карагруһлар туплап, үтерү, кыйнау һәм погром белән янады, забастовка һәм "протест митинглары" оештырды... Шул чакта Назыйм әфәнденең сабырлыгына, тактына, ситуа цияне кискенләштермичә, эшне аңлату, килешү нигезендә алып бару осталыгына хәйран калдым. Ул янартау гөрелтесен хәтерләткән бихисап җыелышларда, утырышларда чыгышлар ясады, ата-аналар белән тыгыз элемтәгә керде, Министрлар Советы, Татарстан Мәгариф министрлыгы, шәһәр район мәгар��ф бүлекләре белән даими бәйләнешкә кереп, туктаусыз эш алып барды, көндәлек матбугатта мәгариф өлкәсендәге иң өлгергән, четерекле һәм элек тыелган мәсьәләләр буенча мәкаләләр бастырды, милли мәгърифәт үсешен кыйбла иткән фикердәшләренә төпле киңәшләр, юнәлеш биреп торды, Татар мәгариф ассоциациясен оештырганда, башлап йөрүчеләрнең берсе булды, Казан "Мәгариф" комитетында актив эшләде. Ул Казанда гына түгел, Яшел Үзән, Алабуга шәһәрләрендә дө беренче татар гимназияләрен булдыру эшендә оештыру ярдәмчесе иде. Кыскасы, милли мәктәп өчен арысландай көрәшүче, бил бирмәүче батыр булды. Хәзер дә бу эштә күз-колак ул. Бу өлкәдә ярдәм эзләүчеләр аны эзләп табалар. Ул вакытларда мин дә балаларымны милли мәктәпләрдә укытырга хыялланып, аны ничек оештырырга, гамәлгә куярга дип янып йөрүчеләрдән идем. Мондый мәктәпне оештыра алсак, аны "ничек дип атарга соң" уе күпләребезгә тынгы бирмәде. Назыйм әфәнде белән бу хакта аеруча күп уйлаштык. "Татар мәктәбе" һәм бигрәк тә "мәдрәсә" дип атарга ярамый - болардан безнең халык биздерелгән. "Лицей", "колледж" дигәннәре татарча түгел. "Гимназия" дигәне дә татарчадан ерак ерагын, әмма аның милләтебезнең үткәненә беркадәр мөнәсәбәте бар. Һәрхәлдә революциягәчә Казанда Фатиха Аитованың татар кызлары гимназиясе эшләве, ә зыялыларның аны ир балалар өчен дә ачарга тырышып йөрүләре тәгаен билгеле. Мәсьәләнең тарихыннан яхшы ук хәбәрдарлыгым сәбәпле, мин "гимназия" идеясенең барыннан да кулайрак булуына басым ясадым. Әлеге фикер Назыйм әфәндедә тулаем яклау тапты һәм аны тормышка ашыру эшенә ул гадәтенчә илһамланып кереп китте. "Гимназия"нең дәрәҗәсе дә бар, яңа эчтәлеге булыр, халык күнәр, дидек. Аннары, уртача укучы татар балаларын урнаштыру мәсьәләсе килеп туасын фәһемләп, мәктәп-гимназия формасына да мөрәҗәгать итәргә карар кылдык. Гимназиядә мәктәп программасы белән укыту гамәлгә керсен, яхшы укый торганнары шушында ук гимназия сыйныфларына күчерелер, дидек. Мәкаләбез каһарманының бу өлкәдәге эш колачы ифрат зур булды. Озакламый әлеге система урыс мәктәпләре өчен дә нигез итеп алынды. Шунысы да бар, безнең арада "шулай итәргә кирәк, болай эшләргә кирәк", дип өйрәтүче һәм акыл бирүчеләр аз түгел, мәгәр үзләре, конкрет эшкә килгәндә, аркылыны буйга да алып салмыйлар. Назыйм Ханзафаров исә - буш куык очыручыларга кулын селтәп, эшне гамәли яссылыкта алып баручылардан. Аның шигаре: "Күп сүз - юк сүз".